Orotariko Euskal Hiztegia guda (c. sg. A; Lar, Aņ, Izt ... - Euskaltzaindia
24.02.2013 • Views
Share Embed Flag

Orotariko Euskal Hiztegia guda (c. sg. A; Lar, Aņ, Izt ... - Euskaltzaindia

Orotariko Euskal Hiztegia guda (c. sg. A; Lar, Aņ, Izt ... - Euskaltzaindia

Orotariko Euskal Hiztegia guda (c. sg. A; Lar, Aņ, Izt ... - Euskaltzaindia

SHOW MORE
SHOW LESS
ePAPER READ
DOWNLOAD ePAPER
euskaltzaindia.com

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

START NOW

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

<strong>guda</strong> (c. <strong>sg</strong>. A; <strong>Lar</strong>, Añ, <strong>Izt</strong> VocC; Dv y H (V, G)). � Guerra; batalla, lucha. "Pelea" <strong>Lar</strong>, Añ. "Gudua, añade,<br />

<strong>guda</strong>, pelea" msOch 319. Sobre el carácter secundario de esta formación, v. A DBols (s.v. <strong>guda</strong>) y MIH 72. v.<br />

gerra, gudu.<br />

� Tr. Documentado únicamente en autores meridionales a partir del dicc. de <strong>Lar</strong>ramendi, que da <strong>guda</strong> junto con<br />

gudu (s.v. combate y pelea); en el suplemento al dicc., para 'guerra' sólo da gudu. Posteriormente <strong>guda</strong> se ha<br />

empleado tanto para 'guerra' como para 'batalla, combate...'. En algunos ejs. resulta difícil distinguir el sentido<br />

exacto de la palabra. En DFrec hay 65 ejs., todos menos uno meridionales.<br />

� Mundu onetan bizi geran bitartean <strong>guda</strong> edo gerra degu barrengo ta kanpoko gure etsaiakin. Ub 149. Galdu<br />

zuten [...] <strong>guda</strong> edo batalla. Mg CC 122. Abrahanek garaitu zituan <strong>guda</strong> edo gerra batean bost errege. AA I<br />

494. Felipe irugarrenaren sekretario eta <strong>guda</strong>ko konsellaria. <strong>Izt</strong> C 506. Oar bedi irakurlia berreun urte aietan<br />

<strong>guda</strong> bizian zeudela kristauak Mahometarrekin. Bv AsL 213. Guda barririk bada eztedilla <strong>guda</strong> orretan sartu.<br />

Ag AL 16. Soldaduak gerran da / baita <strong>guda</strong>n ere, / neke arrisku aundian / bizitzen dirade. JanEd II 10. Guda<br />

dala-ta besoetatik / kendu didate semea. Jaukol Biozk 82. Gudea asi zanian, aizkide biak banandu ziran. Kk Ab<br />

II 26. Senide arteko <strong>guda</strong>k jolas txarrak dira. JAIraz Bizia 22 (v. tbn. 36). Guda baten dunbotsak ezkontz asmoak<br />

urratu zittun. Etxde AlosT 38. Euskera eta errian alde / ziran <strong>guda</strong> gogorrian. BEnb NereA 251.<br />

v. tbn. Añ MisE 99. Astar II V. Bil 165. Aran SIgn 92. JFlor (Donostia, 1879). Zab Gabon 104. EE 1884b, 201.<br />

AG 544. AB AmaE 49. Azc PB 201. Itz Azald 46. Etxeg RIEV 1908, 113. EEs 1912, 149. Urruz Zer 54. KIkV 38.<br />

KIkG 25. Inza Azalp 122. Enb 192. Tx B II 171. Otx 58. Ldi IL 161. JMB ELG 96. Eguzk GizAuz 99. Zait Sof<br />

137. SMitx Aranz 75. Or Poem 555. Mde Pr 298. Akes Ipiñ 11. Bilbao IpuiB 243. MAtx Gazt 77. Onaind in<br />

Gazt MusIx 148. NEtx LBB 329.<br />

� (Como primer miembro de comp.). Cf. infra GUDA-LEKU, GUDA-ONTZI, etc. � Uraxe zan nunbait gau<br />

artako <strong>guda</strong>-enparantza. Ag G 159. Arerioak laster oi dautse / <strong>guda</strong>-lerrua ebagi. Enb 40. Guda-otsak dozak<br />

landetan. Laux AB 30. Guda-otsein zintzo. TAg GaGo 41. Guziek batera eun ta berrrogei ta amargarren urtean<br />

alaza asi zuten berek egindako <strong>guda</strong>-dorrez eta beste zapalkilluz. Ol 1 Mach 6, 20 (Ker <strong>guda</strong>-tramankulu; BiblE<br />

gudurako [...] tramankulu). Baña, aien <strong>guda</strong>-lagunetan ez naute ikusiko, noski. Zait Sof 118. Bizirik gelditzen<br />

ziranak <strong>guda</strong>-yopu egiñik. Ib. 166. Gudasailleko sailburu ta juduen morroi guziek. Or MB 369. Guda jantzi<br />

ederrenaz apaindurik joan zan. Etxde AlosT 76 (JJ 66 <strong>guda</strong>-zelai).<br />

� "Certamen poético u otros semejantes, josta<strong>guda</strong>" <strong>Lar</strong>. � Azpeitian bertsolari-<strong>guda</strong> aundia zala eta. Etxeg in<br />

Muj PAm 23. Ernaniko Olerti Jaietarako eratu zan olerti <strong>guda</strong>ra. EuskOl 1932, III.<br />

- GUDA-BORROKA. Batalla. � Guda-burruka irabazi. "Batalla". Berron Kijote 194. Zalduntza-liburuetan<br />

aipatzen diran <strong>guda</strong>-burruka, mira-eragite, gertaera, ustegabeko, amodio ta leiaketa. Ib. 195.<br />

- GUDA EGIN. Luchar, hacer la guerra. v. GUDU EGIN. � Nor ziran Antioko erregeari gogortu ta <strong>guda</strong> edo<br />

gerra egin zioenak? Ub 56. An Bizkaiaen arerijuen aldez <strong>guda</strong>-egitteko. AG 624. Baiña nai ta naiezkoa da gu<br />

azpiratzera datozenen kontra <strong>guda</strong> egitea. Ag AL 15 (v. tbn. 18). Baiña gizajoak ez-ekien, antza, zer dan <strong>guda</strong><br />

egitea. Bilbao IpuiB 241.<br />

- GUDA EMAN. Luchar. � Joan zintekeze <strong>guda</strong> emotera. Zelatariak lo dagoz. Bilbao IpuiB 242.<br />

- GUDA-ERESI, G.-BERTSOKERA. Poesía épica, heróica. v. GUDU-ERESI. � Bere bizite osoa <strong>guda</strong>n igaro<br />

dun euskaldun[ak] [...] ez du <strong>guda</strong>-eresi edo poesi epikarik atera. Or LEItz 39. Liburuok-iru-ok [...] gazteleraz<br />

<strong>guda</strong>-bertsokeran idatzi diren oberenak dira. "En verso heróico". Berron Kijote 83.<br />

- GUDA-JAURLARI. "Guda-yaurlari (V), gobernador militar" Eusk 1919-1920 (II), 93 (en una lista de neols.).<br />

- GUDA-KONTSEILU. Consejo de guerra. � Konde Bañolok <strong>guda</strong>-konsellua baturik bere iritzia eman zeban.<br />

<strong>Izt</strong> C 437.<br />

- GUDA-LEKU. Campo de batalla. v. <strong>guda</strong>tegi, GUDU-ZELAI. � Ura zan San Franziskoren <strong>guda</strong>-lekua. Bv<br />

AsL 184. Gudaleku eta soldaduen esetsi eta burruka odoltsuen artian. Itz Azald 22. Guda-lekuan luzaroago / il<br />

diran aien kiratsa. Or Eus 400.<br />

- GUDA-MAKILA. Lanza. � Aizkora, ezpata, gezi ta <strong>guda</strong>-makillaz txit orniturik. Ag EEs 1917, 172. Artzen<br />

dituzte eskubiko besapean <strong>guda</strong> makilla sendo luzeak. Ib. 214.<br />

- GUDA NAGUSI. (La) Gran Guerra (ref. a la 1. a Guerra Mundial). � Aterpetxu bat eginda dauko Parantzen<br />

<strong>guda</strong> nausian soldau ibilliriko batek. Kk Ab II 32 (v. tbn. 34).<br />

- GUDA-ONTZI, GUDONTZI (<strong>Lar</strong> (-nzi)), GUDARONTZI. Barco de guerra. "Fragata, gudonzi txikia" <strong>Lar</strong>. �<br />

Ingelandako gudontzijak. Kk Ab I 85. Ingalandarren <strong>guda</strong>rontzi taldea. EgutTo 10-4-1920 (ap. DRA). Gudaontzien<br />

biltoki izana da aintziña Getariko itxasbazter babesa. TAg Uzt 42. � Erri kistar batzuben [...] <strong>guda</strong>ontzi-ozteak<br />

austen dau Lepanton turkarrena. AG 1602. � "España" <strong>guda</strong>itxas-ontziak. Ugalde Iltz 15.<br />

- GUDA SANTU. Guerra Santa. � Aita Santua bera, Erroman Guda Santua predikatu onduan, igaro zan<br />

Toscanara. Bv AsL 213.<br />

- GUDA-ZAPI. Bandera. � Kentzen ziztela zazpi bandera edo <strong>guda</strong>-zapiyak. BPrad EE 1897b, 229.<br />

- GURUTZE-GUDA. v. gurutze.<br />

<strong>guda</strong>-aldi. v. <strong>guda</strong>ldi.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

1

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

<strong>guda</strong>-bularreko. � Cota, armadura. � Gañetik zulo bat izango du erdian, buruarentzat <strong>guda</strong>-bularrekoak<br />

bezela. Ol Ex 28, 32.<br />

<strong>guda</strong>buru. � Jefe militar. v. <strong>guda</strong>lburu, GUDARI-BURU. � Gudaburu nausienak Urkiza ta Abendaño<br />

(ganboatarrak), Butron eta Muxika (oñaztarrak) abizendunak izan ziran. EEs 1928, 20.<br />

- GUDABURU-NAGUSI. "Oficiales de graduación" <strong>Izt</strong> VocC. � Errege jaunak izendatu izan zituen <strong>guda</strong>burunagusien<br />

aurrean. <strong>Izt</strong> C 73.<br />

<strong>guda</strong>garri. � Enemigo, contrario. v. etsai. � Zuek zerate [bekatuak], [...] nere arimaren <strong>guda</strong>garriak eta Jesus<br />

maitatiaren borrero gogorrak. Jauregui 240.<br />

<strong>guda</strong>gizon (A DBols). � Soldado, guerrero. v. <strong>guda</strong>mutil, <strong>guda</strong>ri. � Soñ berriarekin estaltzen du <strong>guda</strong>-gizon<br />

baten gorputz gorria. Bv AsL 30. Guda-gizonez edo soldauz bete dauskue Bizkai guztia. Ezale 1899, 4a. Gudagizonak<br />

alper-gizonak dira. Ag G 354. Gipuzkoako <strong>guda</strong>-gizonak. Etxde AlosT 68.<br />

<strong>guda</strong>itzindu. "Escaramuzar" <strong>Lar</strong>. v. <strong>guda</strong>urretu.<br />

<strong>guda</strong>izun. � Lucha, batalla. � Zaldun ibiltariak <strong>guda</strong>izun aundiren bat asitzerakoan. "Algún gran fecho de<br />

armas". Berron Kijote 146.<br />

<strong>guda</strong>ka. �1. Batalla, combate. v. guduka. � Gudaka nausia. Arriaga Lekob 4. Astiroago <strong>guda</strong>keari ekin<br />

daientzat. Ib. 42. Zupiñotsak entzun ditudala dirudit, eta <strong>guda</strong>ka asi dan ustean gelditzen naiz. "Fuego". Zink<br />

Crit 27. �2. Luchando, peleando. � Ez eraso Moab-i, ez naasi aiekin <strong>guda</strong>ka. Ol Deut 2, 9.<br />

<strong>guda</strong>katu. � "Luchar, pelear" Bera (ap. DRA, pero no lo encontramos). Hay güdakatü en Ip Hil 53, seguramente<br />

errata por güdükatü. � Tokiren bat <strong>guda</strong>katuko dan berriren batzuk. "Se hostilizará alguna plaza". Zink Crit 27.<br />

<strong>guda</strong>keta (Bera). �1. Lucha, batalla. v. gudu. � Bazirudijan <strong>guda</strong>keta ixugarrittan eragoioela arrañok. Otx<br />

137. Etziran abertzale, ta aien <strong>guda</strong>ketak eta matxinadak etzituzten ontzat artzen. Ldi IL 165. Etorriko ez gaituk,<br />

bada? Gudaketan ibili bear diagu! Y 1934, 24. Elbarrituta gelditu ziran Arrasateko <strong>guda</strong>ketan. NEtx Antz 14.<br />

Egunez doguz <strong>guda</strong>ketarik / asarrienak ikusten. BEnb NereA 192. Ekin-aalgo zuala edozer joko, burruka ta<br />

<strong>guda</strong>ketan. Berron Kijote 188. En DFrec hay 10 ejs. v. tbn. Zait Sof 136. Erkiag Arran 169. �2. Concurso<br />

(literario). � VI. Eusko Olerti Eguneko <strong>guda</strong>ketan 'zillarrezko abarrez' saritutako olerkia. Y 1935, 257.<br />

<strong>guda</strong>ketaldi. � Lucha, guerra. � Etzan iñon pakerik --dio Henao jakintsuak-- Oñaz eta Ganboatarren<br />

<strong>guda</strong>ketaldi artan. EEs 1928, 17.<br />

<strong>guda</strong>kide. � Compañero de batalla. v. <strong>guda</strong>lkide. � Ene aita, nere ta <strong>guda</strong>kideen eskariak dakarzkizut<br />

auzpezturik. Zait Sof 143. Gure adiskide eta <strong>guda</strong>kide izan dezagun orain. Ol 1 Mac 10, 16.<br />

<strong>guda</strong>kin (Bera). � Ganancia, botín de guerra. "Si nuestros autores hubieran escrito mucho de cosas bélicas, en<br />

más de uno habríamos hallado el vocablo <strong>guda</strong>kin, botín de guerra" A Morf 150. � Bere garaitzaren ziñaltzan,<br />

zer <strong>guda</strong>kin aurkezten ditu? Zink Crit 52. Etsaia <strong>guda</strong>kin gabe etzala gelditu. Ib. 52. Bere esaldi kuttunak<br />

ingeles piraten bi oetxek ziren: No prey no pay (Gudakiñik ezpada ordaiñik ez). Etxde Itxas 149.<br />

<strong>guda</strong>kinde. "Función militar" <strong>Lar</strong>.<br />

<strong>guda</strong>koi. � Belicoso. v. gudutsu. � Aien aurpegia guriña baño biguñagoa, biotza, ordea, <strong>guda</strong>koi. Ol Ps 55,<br />

22.<br />

<strong>guda</strong>kuntza. � "(V), milicia" A. � Atzeneko <strong>guda</strong> orokorrean larogei milloi ziran illak, ogeita amabi milloi<br />

<strong>guda</strong>kuntzan. EgutAr 8-1-1958 (ap. DRA, que traduce "milicia").<br />

<strong>guda</strong>landa. � Campo de batalla. v. GUDA-LEKU. � Neure bihotza zen mila gaizkinen <strong>guda</strong>landa, baina maite<br />

zindudan maiz. Mde Pr 143 (v. tbn. 145).<br />

<strong>guda</strong>lari (Urt IV 426). � Guerrero, luchador. v. <strong>guda</strong>ri. � Gudalari garaitezgarria. Ag <strong>Lar</strong> 560. Gizonik<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

2

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

gizonena, <strong>guda</strong>laririk argi eta sutsuena zu izan zara <strong>Euskal</strong>errian. Ag AL 104 (v. tbn. 28). Ixraelen alde<br />

<strong>guda</strong>lari izan zalako. Ol Ios 10, 42. � (Iglesia) militante. � --Zer da Eleiza <strong>guda</strong>laria? --Lurrean burrukan<br />

dabilzan Kristoren fededunen batuerea. Itz Azald 43.<br />

<strong>guda</strong>lburu. � Jefe militar. v. <strong>guda</strong>buru, GUDARI-BURU. � Betazpitsu ta zurbil, baia irribarrekor, eldu zan<br />

kartagoarren <strong>guda</strong>lburua. A Latsibi 147. Gudalburu aundien artean Zabalatar Bruno Maurizio. GMant LEItz<br />

57. Gudalburua galdu ezkero, / <strong>guda</strong>roztiak zer egin? Enb 40. Herodek bere yaiotegunean bazkari aundia egin<br />

zien bere aundizkiei ta <strong>guda</strong>lburuei. Ir YKBiz 205. Zazpi <strong>guda</strong>lburuak, zazpi aten aurrean, beste zazpi<br />

<strong>guda</strong>lburuen aurka ezarrita. Zait Sof 165. Gudalburubak <strong>guda</strong>-mutillaik eta eunburuba bertatik artu eta arietara<br />

arin etorri yaken. Arriand Act 21, 32. Abimelek-ek berekin Pikol aren <strong>guda</strong>lburua zekarkiala. Ol Gen 21, 22<br />

(Ker <strong>guda</strong>lburu). En DFrec hay 16 ejs., meridionales.<br />

<strong>guda</strong>ldi (A DBols), <strong>guda</strong>-aldi. � Batalla; guerra. "Temporada de guerra" A DBols (s.v. guerra). � Gure<br />

asabaak <strong>guda</strong>ldietan Bizkaia ta Begoñako Andra Maria deiadartzat euki ei eben. A Ezale 1897, 239b. Navas de<br />

Tolosako <strong>guda</strong>ldian edo gerratean. Inza Azalp 16. Andra askok urten ixan dauala mendira <strong>guda</strong>-aldijetan,<br />

gixonak eurak baxen kementsu ta adoretsu. Otx 45. Gudaldian zarra-borroka, ibillitaldi lakatzak egin zituela<br />

iñork ezin uka. Inzag RIEV 1933, 412. Beltran, nagusi jauna, Calatañazorko <strong>guda</strong>ldian il da. Etxde AlosT 42.<br />

Oihanean, tigre eta lehoien artean <strong>guda</strong>ldia baldin badago, nori eskatuko zaio lekukotasuna? Arti Tobera 274.<br />

Billatu neban <strong>guda</strong>ldi bako bakea, ta erakutsi deuste or kanposantorako atea. EgutAr (ap. DRA). En DFrec hay<br />

2 ejs., meridionales; hay tbn. 4 de gudualdi. v. tbn. AG 1487. Enb 111. Or QA 101. Mde Pr 249. Ibiñ Virgil 112.<br />

<strong>guda</strong>ldu (Bera). Para su origen, v. NeolAG. � Luchar, combatir. "Naparra-ren aldez beti <strong>guda</strong>ldu zuen" Bera. �<br />

Zortzi urte geruago nire anaiak alderdi arrotz baten aldez <strong>guda</strong>ltzen ikusi daukedaz. AG 2356.<br />

<strong>guda</strong>lehia (<strong>Lar</strong> � H (+ -leia)). � "Pugnacidad, <strong>guda</strong>leia" <strong>Lar</strong>.<br />

<strong>guda</strong>let. v. godalet.<br />

<strong>guda</strong>letxe. �1. "Cuartel (neol.), litm. casa de los militares" A DBols. v. GUDARI-ETXE. � Zuku baltza janaz<br />

aize garbitan <strong>guda</strong>letxeko bizikerea egiten eban erria. Eguzk GizAuz 11. Aurreneko illabeteak, <strong>guda</strong>letxeko<br />

zorroztasunean oitu artekoak ezin eraman alakoak egin zitzaizkion. Etxde JJ 66. Ikastetxe, <strong>guda</strong>letxe, hauzitegi,<br />

hots, laterriak dauzkan etxe eta tegi guzietatik ohildua izan da. Mde Pr 283. Ezin-artuzko <strong>guda</strong>l-etxe bat bezala<br />

iduki baitzun deabruak. "Inexpugnabile receptaculum". Or Aitork 191. �2. Buruzagiaren mutillek, Jesus<br />

<strong>guda</strong>letxera arturik, talde osoa bildu zuten Arengana (Mt 27, 27). "In praetorium". Or MB 325s (Ol, Ker<br />

<strong>guda</strong>letxe; IBk auzitegi).<br />

<strong>guda</strong>lgai. v. <strong>guda</strong>rigai.<br />

<strong>guda</strong>lkide. � Compañero de batalla. v. <strong>guda</strong>kide. � Apiari, gure arreba maiteari, ta Arkipari, gure<br />

<strong>guda</strong>lkideari. Ol Philem 1, 2 (IBk <strong>guda</strong>lkide; Lç soldadokide). Kadmeitar eta ire <strong>guda</strong>lkide zintzoei. Zait Sof<br />

145.<br />

<strong>guda</strong>lnagusi. � General. � Gudalnagusi batek oraintxe iritxi duan garaitza arrigarria gaztiatzen du. Zink Crit<br />

51 (v. tbn. 52, 53).<br />

<strong>guda</strong>lorni. � Garaileak <strong>guda</strong>lorniaren puska bat galdu duala eta gañerakoaz ezin igaro izan dala ezagun da.<br />

"Una parte del convoy". Zink Crit 52.<br />

<strong>guda</strong>loste. v. <strong>guda</strong>roste.<br />

<strong>guda</strong>ltegi. � Cuartel, campamento de guerra. � Katamixarren <strong>guda</strong>ltegira eldu ziranian, ango jagolak ikusi<br />

egin zittubezen gure lagun bijak. Otx 58. Paul-ak <strong>guda</strong>ltegi-barru sartu-ala. Arriand Act 21, 37.<br />

<strong>guda</strong>mutil (A DBols). � Soldado. v. <strong>guda</strong>gizon, <strong>guda</strong>ri. � Edozeñ lekutan daude antzeturik gurasoak eta<br />

semeak, aurrak eta agureak, neskameak eta <strong>guda</strong>mutillak. Ag G 248. Diru askorik eztago <strong>guda</strong>mutil aren<br />

sakeletan. Kk Ab I 92. Oraindik ere entzun oi dira <strong>guda</strong>-mutillen / irrintzi ta asnas-estuak. Jaukol Biozk 69.<br />

Yuda, <strong>guda</strong>mutil sail bat [...] arturik, ara yoan zan. Ol Io 18, 3. Eunburua, eun <strong>guda</strong>mutil edo soldaduen buru<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

3

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

edo agintaria da. Ir YKBiz 145n (v. tbn. 206). Nik ere, nerau menpeko izanik, <strong>guda</strong>mutillak dauzkat nere mende.<br />

Or Mt 8, 9.<br />

<strong>guda</strong>nde. v. ZEZEN-GUDANDE.<br />

<strong>guda</strong>nte. "Estratagema" <strong>Lar</strong>.<br />

<strong>guda</strong>prestea (det.). "Armamento" <strong>Lar</strong>.<br />

<strong>guda</strong>ri (gral.; <strong>Lar</strong>, Añ, <strong>Izt</strong> VocC, Dv (G), H). Ref.: A; Etxba Eib. � Guerrero; soldado; soldado del Batallón<br />

Vasco. "Combatidor", "luchador" <strong>Lar</strong>. "Peleador" <strong>Lar</strong> y Añ. "Combattant, batailleur" H. "Militar" A. "Gudarixa,<br />

combatiente. Gure gaztedixako <strong>guda</strong>ri asko jausi zan Mugarrako atxian" Etxba Eib. v. <strong>guda</strong>lari, <strong>guda</strong>gizon,<br />

<strong>guda</strong>mutil, gudukari, gudulari. � Tr. Documentado en autores meridionales desde finales del s. XVIII;<br />

también en Eguiateguy, Saint-Pierre (15) y Xalbador. En DFrec hay 193 ejs., 7 de ellos septentrionales. �<br />

Izango zala Dabid erregea baño <strong>guda</strong>ri edo gerrari andiagoa. Ub 58. Soldado güdarietzaz. Egiat 31.<br />

Konfirmazioko sakramentuarekin markatu ginduan bere <strong>guda</strong>ri edo soldaduen markarekin. AA I 542. Don<br />

Antonioren egikera miraritsuak aipatu ditut lenago [...] <strong>guda</strong>ri errutsua izandu zala aditzera emateko lainbat.<br />

<strong>Izt</strong> C 462. Gudari liberalen buru nagosija. AG 1576 (v. infra GUDARI-BURU). Berrogei urtez itsas-<strong>guda</strong>ri<br />

izana nauk. Or Mi 94. Euzkeraz itz-ein daigun / garbi ta ugari, / edonun agerturik / beti, Jel-<strong>guda</strong>ri. Enb 59. Nok<br />

zapaldu ete dagikez / berreun <strong>guda</strong>ri orok zoli? Laux AB 99. Zaldizko bezala ibili zan <strong>guda</strong>ri. Zait Plat 12.<br />

Erromatar <strong>guda</strong>ri bezela jantzirik. Osk Kurl 191. Gudari bipil eta euskaldun suharra, / gure hizkuntzak ere<br />

zintuen izarra. Xa Odol 131. Nola asma zezakeen sekula tirorik entzun ez duten olerkaririk bakezaleenak ere<br />

<strong>guda</strong>ri bipil bihurturik aurkitu behar zituela gurean? MEIG IX 90s.<br />

v. tbn. Ur Num 2, 13. Aran SIgn 43. Bv AsL 208. JFlor (Donostia, 1879). EE 1881a, 125. AG 1010. A BeinB 55.<br />

Azc PB 220. Ag AL 159. J.B. Ayerbe EEs 1912, 59. Itz Azald 8. Zink Crit 51. ArgiDL 76. Inza Azalp 11. Etxeg<br />

in Muj PAm 17. Altuna 110. Jaukol Biozk 84. Kk Ab II 15. Otx 59. TAg Uzt 291. Eguzk GizAuz 11. JAIraz Bizia<br />

31. Othoizlari 1954, 4. Etxde JJ 21. Mde Pr 293. Txill Let 126. Erkiag Arran 115. Ugalde Iltz 17. Ibiñ Virgil 33.<br />

Ardoy SFran 79. Alzola Atalak 96. NEtx LBB 168. Uzt Sas 349. Azurm HitzB 40. Casve SGrazi 82. Berron<br />

Kijote 195. PPer Harrip 109.<br />

� (Como primer miembro de comp.). � Bi <strong>guda</strong>ri-taldiak eman ziotela bada arpegi elkarri abustuaren ogei ta<br />

bederatzian. Bv AsL 214s (v. tbn. <strong>guda</strong>ri talde en Or Tormes 9, A EY II 326, Etxde AlosT 38, Zait Plat 116, Ibiñ<br />

Virgil 98, Ker Io 18, 3). Mendirik mendi azkar <strong>guda</strong>ri-aldreak. Enb 56. Azke izteko aginddurik, <strong>guda</strong>ri-lerruetan<br />

imiñi zittuzan. Otx 58. Erromatarren <strong>guda</strong>ri-toki bat. JMB ELG 119. Guda-ekaitza darauntsanean, <strong>guda</strong>rierrenkadetan<br />

tinko iraungo dik onelakoak. Zait Sof 180 (130 <strong>guda</strong>ri-mutil). Napoleonen <strong>guda</strong>ri-saillak argalak<br />

eta gogoz aulduak zeuden. Etxde JJ 180. Munduko <strong>guda</strong>ri-iantzia erantzirik, Zurea artu zun. Or Aitork 225.<br />

- GUDARI-AURREN. "Oficial. ... eun ta irurogei eta bat <strong>guda</strong>ri aurren (ofizialiak) (Donostia, 1879)" JFlor. Cf.<br />

<strong>Lar</strong>: "Oficial en la Milicia, <strong>guda</strong>rien aurrena, buruzagia".<br />

- GUDARI-BILTZE. Leva. � Gudari-biltze, lerrokatze ta gertakuntzak oro, aren menpeko tartean egiten<br />

baitira. Amez Hamlet 23.<br />

- GUDARI-BURU. General, jefe militar; emperador. v. <strong>guda</strong>lburu. � 1837. Gudari-Buru Aginddari<br />

españarrak (Espartero zana) berrezartzen dau Diputaziñoe Kenerala, Porbintzijala-ren ordian. AG 1441. Ideki<br />

edestiya eta ikusi zenbat <strong>guda</strong>ri-buru, itxas-gizon, ola-gizon [...] eman dizkiyoten aberriari. EEs 1927, 98.<br />

Arrillaga <strong>guda</strong>ri-burua azaldu zitzaiola. Or SCruz 93. Zumalakarregi <strong>guda</strong>riburu ospatsuaren ibilliak. TAg Uzt<br />

85. Gudari-burua garaile dator. "Imperator". Or Aitork 189.<br />

- GUDARI-ETXE. Cuartel. v. <strong>guda</strong>letxe. � Cattaro (Austria) deritxon urian, Greziarren Eliza nagosia ta beren<br />

kontrako <strong>guda</strong>ri-etxe bat erre dira. Ezale 1897, 15b. Deun-Pantzeskaren komentuba gertu dedin <strong>guda</strong>ri-etxetzat.<br />

AG 1402.<br />

<strong>guda</strong>rigai, <strong>guda</strong>lgai. � Aspirante a soldado, (el) que puede ir a la guerra. � Kaisarraren geznari bat. Gudarigaien<br />

arduradun bat. Goen Y 1934, 92. Ogei urtetik gorako <strong>guda</strong>lgai guzien izenak. Ol Num 26, 2.<br />

<strong>guda</strong>ri-ozte. v. <strong>guda</strong>roste.<br />

<strong>guda</strong>ritar (<strong>Lar</strong>), <strong>guda</strong>rtar (<strong>Lar</strong>). � "Militar, que toca a la milicia" <strong>Lar</strong>. � Beraren buruzpide <strong>guda</strong>rtarra izandu<br />

zan sarritango enkargu andi eta eraman ekarriko ibillera baliosoetan. <strong>Izt</strong> C 489. Biak <strong>guda</strong>ritar onak eta ondra<br />

andiko gizonak. Ib. 382.<br />

<strong>guda</strong>ritza. �1. Oficio de soldado, guerra. � Gerran edo <strong>guda</strong>ritzan, / españitarrak añakorikan / ez da beste<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

4

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

iñor izan. Otañ EE 1896b, 37. Badakizu gizonaren bizitzea <strong>guda</strong>ritzea dana. A Ezale 1899, 10b. Gudaritzarako<br />

bere gaitasunak nolakoak dira? Zink Crit 52. Ta orain berriz jarri gaituzte / miserablearen gisan, / ez ain<br />

eskasak geradelako / gerran edo <strong>guda</strong>ritzan. Tx B II 55. Gudaritza ta musika. Zait Plat 95. �2. Ejército. v.<br />

<strong>guda</strong>roste. � Artobero apostolutzat eta Anjel erromatar <strong>guda</strong>ritzakotzat ibilli ziran. Ag Kr 43. �3. Servicio<br />

militar. v. soldadutza. � Batzuk oletara yoango dira, neskarik geienak otseintzara, mutil asko Ameriketara eta<br />

beste geienak <strong>guda</strong>ritzara. Belaus LEItz 119. Bañan berak [iñudetzak] eta soldadutza edo <strong>guda</strong>ritzak ekartzen<br />

dizkiyote gure abendari kalta-aldirik gogorrenak. Itzald II 56. Aurrena <strong>guda</strong>ritza egin bear. Etxde JJ 215 (v.<br />

tbn. 54, 59, 63, 66, 69). En DFrec hay 11 ejs.<br />

<strong>guda</strong>rkatu. "Opugnar" <strong>Lar</strong>.<br />

<strong>guda</strong>rontzi. v. GUDA-ONTZI.<br />

<strong>guda</strong>roste, <strong>guda</strong>loste, <strong>guda</strong>rozte (Bera), <strong>guda</strong>lozte (A DBols), <strong>guda</strong>ri-ozte. Neol. (<strong>guda</strong>rozte) creado por AG en<br />

1897, de <strong>guda</strong>ri 'soldado' y ozte 'gente, tropa'. � Ejército, tropa, batallón. v. gudoste, armada. � Tr.<br />

Documentado en escritores meridionales del s. XX. En DFrec hay 13 ejs. de <strong>guda</strong>roste, 6 de <strong>guda</strong>loste y 2 de<br />

<strong>guda</strong>rozte, todos ellos meridionales. � 1802. Gudarozte pantzetarra Bilbaotik urteten da. AG<br />

1581. Kristoren <strong>guda</strong>rosteko <strong>guda</strong>ri lendakari ta buruzagiak bezela urrutiko errietara bijoaz. JBDei 1919, 356.<br />

Gudalburua galdu ezkero, / <strong>guda</strong>roztiak zer egin? Enb 40. Albertaren <strong>guda</strong>losteen aurka zer dezakegu guk,<br />

artzai-erri geranok? Goen Y 1934, 186. Len-bai-len <strong>guda</strong>rostea itzuli zak Argosera. Zait Sof 145 (143 <strong>guda</strong>riozte;<br />

Plat 146 <strong>guda</strong>rozte). Erromatar <strong>guda</strong>lostean aintzindari izandakoa. Mde Pr 248. Naparru aldetik Errioxan<br />

sartu ziran <strong>guda</strong>rosteak garbiketa gogorra egin zuten Logroño inguruetan. NEtx LBB 66. Hanovre-ko aldetik, /<br />

<strong>guda</strong>rozte erditik / Erregek deitu du. In Onaind MEOE 235 (en Michel LPB 246 armadaren erditik).<br />

Gudarozteen Jaunari. Ker Is 19, 20. Bakoitza bere <strong>guda</strong>roztera joateko ordua iritxi zanean gure arraintzalea<br />

Afrikarako aukeratu zuten. Ataño MLanak 20.<br />

v. tbn. Ibiñ Virgil 33n. Gudaloste: Ol Deut 11, 4. Berron Kijote 196. Gudarozte: EEs 1913, 207. Gazt MusIx 101.<br />

<strong>guda</strong>rtar. v. <strong>guda</strong>ritar.<br />

<strong>guda</strong>rtari. � "Milicia, soldadezca" <strong>Lar</strong> ("lat. miles") y Añ. � Gozandekoen eta <strong>guda</strong>rtarien edo soldaduen<br />

jarduera. EConst 55.<br />

<strong>guda</strong>rte. "Milicia" <strong>Lar</strong>, Añ.<br />

<strong>guda</strong>talde. � Batallón, grupo de soldados; ejército. v. <strong>guda</strong>roste. � Gudataldia arturik, batta jaupari nagusi<br />

eta parixetarretatik otseñaik, ara jun zan. Arriand Io 18, 3 (Ker <strong>guda</strong>ri-talde). Laurehun urteren ondoan lehen<br />

breiztar <strong>guda</strong>taldea izan zen honek Breizh-eko apez baten izena zekarren. Mde Pr 289. Araba ta E. Indarra<br />

<strong>guda</strong>taldeko mutil kementsuak. Agur 21-4-1973, 7.<br />

<strong>guda</strong>tar. �1. (Adj.). Militar. � San Fernandoren Ordia Errial eta <strong>guda</strong>tarreko Zaldun. Astar II III. �2. (Sust.).<br />

Militar, soldado. � Egun batez topatu zuan <strong>guda</strong>tar bat, gerra-gizon bat, jatorri onekuaren antza zuana. Bv AsL<br />

31. Frantzez soldadu edo <strong>guda</strong>tarrak. Kortazar Serm 427.<br />

<strong>guda</strong>tari. "Batallador" <strong>Lar</strong>. "Peleador" <strong>Lar</strong> y Añ.<br />

<strong>guda</strong>te (A DBols). Neol. creado por AG en 1897, de <strong>guda</strong> 'guerra' y el suf. -te. � Batalla; guerra. v. gerrate. �<br />

Ingelandarren eta euzkadittarren artian itxasoko <strong>guda</strong>te andi bat jazoten da. AG 1575. Napoleonen <strong>guda</strong>tetik<br />

karlisten lenengo <strong>guda</strong>terarte ixan ei-zan lapurraldi itxela. Kk Ab I 116. Ez dakizu, ene seme, zer dan / <strong>guda</strong>tea.<br />

/ Ez dakizu zer dan aitatxorik gabe / gelditzea. Jaukol Biozk 76. Leen guztia zan burruka, <strong>guda</strong>tea ta matxinada.<br />

Ldi IL 166. "Arrosen Gudate"-en ondotik bereziki, heriotze horren zio bat baino gehiago bada. Mde Pr 252.<br />

Baiña orduntxe bukatu zaie / <strong>guda</strong>tea ustegabean. NEtx LBB 285. Nere aita, <strong>guda</strong>te batean an ibillita, osasuntsu<br />

etorri zan. Ataño MLanak 27. En DFrec hay 19 ejs., meridionales. v. tbn. Zait Plat 8.<br />

<strong>guda</strong>tegi (<strong>Lar</strong>, Hb ap. Lh). �1. Campo de batalla. "Liza, el campo de batalla", "palestra" <strong>Lar</strong>. v. GUDA-LEKU,<br />

<strong>guda</strong>toki. � Nador <strong>guda</strong>tegitik idatzia da. Alz Ram 68. En DFrec hay 8 ejs., todos ellos de B. <strong>Lar</strong>rakoetxea.<br />

�2. "Espace du tillac entre le grand mât et le château de proue" Lh.<br />

<strong>guda</strong>tiar. Cf. A Morf 212: "¿Existirá el vocablo <strong>guda</strong>tiar o gerlatiar, partidario de la guerra?".<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

5

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

<strong>guda</strong>toki (<strong>Lar</strong>, H). � Campo de batalla. v. GUDA-LEKU, <strong>guda</strong>tegi. � Erromatarrak geratu zirian <strong>guda</strong>toki<br />

edo batalla kanpuen jaube. Astar VI. Mardik-en sartu zan, geldituaz / <strong>guda</strong>-tokia arendako (Donostia, 1890).<br />

JFlor.<br />

<strong>guda</strong>tsu. "Ardent au combat, qui aime le combat, la lutte" H (s.v. gudutsu).<br />

<strong>guda</strong>tu (<strong>Lar</strong>, Añ, H, A (que cita a Ur)). � Luchar, pelear, combatir (aux. trans. e intrans.). "Batallar", "combatir"<br />

<strong>Lar</strong>. "Guerrear" Añ. "Luchar" <strong>Lar</strong> y Añ. v. gudukatu. � Lehoner ta elefanter hüillenteraziten hollizietan<br />

gizonekila ziradianian güdatzen. Egiat 256. Azkenean bear bezela <strong>guda</strong>tzen duenak izango du inoiz zimeldu ta<br />

igartuko ez dan Koroa. Mg CC 188. Ollar bi pelaskatuak ta <strong>guda</strong>tuak, geiago egina ta azpiratua. Zav Fab RIEV<br />

1909, 27. Gu berriz goaz gure biziakgatik eta gure legeagatik <strong>guda</strong>tzera. Ur 1 Mach 3, 21 (Dv gudukaturen<br />

gare, Ol burrukatzen gera). Orla <strong>guda</strong>tzen dira gizonak / iñoiz ikusigabeak! (Iraola, 1880). JFlor. Esaten deutsut<br />

aurten asko egin, tematu ta <strong>guda</strong>tu biar dala. AG 456. Batzuek eta besteak ala nai izan ezkero, joan litezke,<br />

elkarrekin <strong>guda</strong>tu edo burrukaturik, zein buru edo garailari gelditzen dan ikustera. Etxeg RIEV 1908, 116.<br />

� (Con compl. directo). � Zeren denbora ta leku guzietan gure etsaiek <strong>guda</strong>tzen ta persegitzen edo<br />

kaltarraitzen gaituzten. Legaz 9. Sartzen da berriro Jaunaren <strong>guda</strong>k edo gonbatiak <strong>guda</strong>tzera. Kortazar Serm<br />

370.<br />

<strong>guda</strong>tzaile (<strong>Lar</strong>, H). � "Batallador" <strong>Lar</strong>. v. gudutzaile.<br />

<strong>guda</strong>urka. "Opugnación" <strong>Lar</strong>.<br />

<strong>guda</strong>urre (<strong>Lar</strong> � H), guduaurre (Darric ap. DRA). � "Escaramuza" <strong>Lar</strong>.<br />

<strong>guda</strong>urretu. "Escaramuzar" <strong>Lar</strong>. v. <strong>guda</strong>itzindu.<br />

<strong>guda</strong>zale. � Partidario de guerras; guerrero. � "Gudan <strong>guda</strong>ra <strong>guda</strong>zaleak" tronpetak diño. AB AmaE 449.<br />

Enaz ni <strong>guda</strong> zalea. Ag AL 46. Erregiñaren <strong>guda</strong>zaleak etzuten Urnitan ezertxore tente ta zutik utzi. Inzag RIEV<br />

1933, 416.<br />

<strong>guda</strong>ztatu (<strong>Lar</strong>, H). � "Pelear" <strong>Lar</strong>. v. gudukatu.<br />

guderaso. � Batalla. � Guderasoa izango dan edo tokiren bat <strong>guda</strong>katuko dan berriren batzuk aurretik izanik.<br />

Zink Crit 27.<br />

gudetxe. � Fuerte, fortaleza. � Bitartean liberalak Igeldo gañetik asi ta Oriamendira fuerteak (gudetxeak)<br />

egiten ari ziran. Apalategi <strong>Euskal</strong> mutillak armetan I 43 (ap. DRA).<br />

gudizia. v. gutizia.<br />

gudoihal. � Nere kisa bedi gudoiala yasorik orain diarduten <strong>guda</strong> orren amaia. "Lucha en la que ahora están<br />

ocupados y levantando la lanza". Zait Sof 117.<br />

gudontzi. v. GUDA-ONTZI.<br />

gudontzidi (A DBols). � Escuadra, flota. � Eneasen gudontzidia itxaso zabalean sakabanaturik dakus. EEs<br />

1928, 39.<br />

gudoste, gudozte. � Tropa, ejército. v. GUDU-OSTE, <strong>guda</strong>roste. � Iñongo bakaldunen gudozteak ez diote<br />

bildurrik ematen. Goen Y 1934, 100. Gudosteak ez baitzun noraezean beste biderik, ez etxerako, ez Ilionerako.<br />

"Ejército". Zait Sof 26. Eladeko gudoste ospatsua. Ib. 29. Parao-ren gurdi ta gudosteak / itxas barnera irauli<br />

ditu. Ol Ex 15, 4.<br />

gudots (<strong>Lar</strong> � H). � "Tocar el arma, gudotsa jotzea" <strong>Lar</strong>. "Bruit, annonce de guerre" H. � Une gezala, / oiar<br />

zabala, / garaimen zarren gudots-itzala. Loram 84.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

6

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

gudozte. v. gudoste.<br />

gudron. � Alquitrán. � Orgek ez zuten aphaindurarik, [...]. Garbi ziren, tintatuak kolore sanoz [...] errudetako<br />

arraio, haxa-buruak eta zatiak, gudron beltzez. <strong>Lar</strong>z GH 1959, 87.<br />

gudu (V, B, BN; SP, Urt I 61, Ht VocGr, <strong>Lar</strong>, Añ, Arch VocGr, VocBN, Dv, H (L)). Ref.: A; Etxba Eib. �<br />

Batalla, combate, lucha, disputa; guerra (sólo en algunos ejs. modernos). "Résistance morale contre de<br />

mauvaises inclinations" VocBN. � Tr. Documentado sobre todo en los dialectos septentrionales, desde<br />

Leiçarraga. En textos meridionales aparece en un antiguo cantar vizcaíno, y hay varios ejemplos en RS, pero no<br />

vuelve a documentarse hasta Mendiburu (en quien se encuentra tbn. la forma kudu). A partir de finales del s.<br />

XIX empieza a ser más frecuente en autores meridionales. En DFrec hay 96 ejs., 93 de ellos meridionales. �<br />

Item en Alunia clamada alsusat la vynna que fue de Garcia Periz Gudu (1364). Ms. Pampl. XCIX, 278. Illam<br />

hereditatem de Gudubarreta, que fuit de Andereçu Heresaiz. Lac Irach 262 (1211), 279. � Ezen inbidia eta<br />

gudu eta targoa zuen artean denean etzarete karnal eta etzabiltzate gizonaren araura? "Noises". Lç 1 Cor 3, 3.<br />

Jaun Juane Abendañokogaz gudua arzen zanean. (Cantar de Rodrigo de Zárate). IC I 564. Biotza ta zenzuna<br />

guduan dira bearrago iskilluak baño. RS 7. Handik nahastekak, diferentziak, guduak, hauziak, etsaigoak. Ax 30<br />

(V 18). Eskualdunak bere baitharik emanak baitira gudura eta gathazkara. ES 175. Bizitze eternalak merezitzen<br />

ditu gudu horiek guziak eta handiagoak ere. Ch III 47, 2 (SP gudu; Ip güdüka horik). Ixilltasuna Gudu<br />

izpiritualean laguntza handi bat da. He Gudu 149 (v. tbn. SP Gudu 1). Gudu-erriertak eta auzi-pleituak. Mb<br />

IArg I 60. Etxeko norbaitek bizten diozkan kudu-miñak eta erriertak, auzoko batek egiten diozkan naigabenz eta<br />

esker gaistoak. Ib. 121. Jonathasek eta Saulen bi semeek galdu zuten bizia gudu hartan. Lg I 296s. Mundu<br />

huntako nekhe, borroka, gudu, pairamen guziek eztezakete berenaz zerua merezi. Dh 171. Zugatik hanbat gudu,<br />

hauzi, borroka, hasarrego. Dv LEd 250. Guduak gudua zakharken. Hb Egia 82. Guduak dakaz / beragaz batera<br />

/ gosea ta izurria / errien ganera. Azc PB 274. España ta Mexikotarrak euken gudu gogorra alkarregaz. Echta<br />

Jos 187. Bakearen ordez gizartera gudu ta burrukea ekarri dabez. Eguzk GizAuz 20. Egunkari batean sekulako<br />

gudua ikusi izan dugu bi jakintsunen artean. Zerb Azk 19. Isabelak ez zuen gudua oraindik galdutzat eman nahi.<br />

Mde HaurB 41. Guduari batalla erraiten zaio. Lf in Casve SGrazi 13. Bakanak eta muga-gaitzekoak izango dira<br />

aurrerantzean horrelako guduak. MEIG I 177.<br />

v. tbn. EZ Man I 50. Harb 441. Hm 134. Tt Onsa 141. Gç 215. CatLav 34 (V 25). Mih 9. Monho 132. MarIl 77.<br />

Gy 164. Bil 116. Laph 5. Elzb Po 207. Elsb Fram 120. Lap VIII (V 2). HU Aurp 87. Zby RIEV 1908, 206. JE Bur<br />

69. StPierre 23. Inza Azalp 89. Barb Sup 67. Ox 159. FIr 137. Enb 84. Etcham 91. Zub 53. Lab EEguna 97. Ir<br />

YKBiz 486. Iratz 175. SMitx Aranz 236. Etxde JJ 92. Or Aitork 277. Zait Plat 10. Gand Elorri 89. Vill Jaink 120.<br />

Erkiag BatB 146. Gazt MusIx 97. Ibiñ Virgil 88. Etxba Ibilt 490. NEtx LBB 81. Ardoy SFran 106. Mattin 42. Xa<br />

Odol 61. Azurm HitzB 31.<br />

� "Combat des bêtes à cornes qui se poussent ou qui se battent" VocBN.<br />

� (Como primer miembro de comp.). Cf. infra GUDU-ONTZI, GUDU-ZELAI... � Karlo Magnoren<br />

gudutaldea porrokatu zuten orduko nafartarrek. FIr 163. Gudu tresna guziak. Zub 126. Guduen ta gudu-otsen<br />

berri adituko duzue. Ir YKBiz 407. Esus beren baso eta gudu-jainkoa ohoratzeagatik gizonak sakrifikatzen<br />

zizkiotela. Mde Pr 189. Urruneko laterri batzuetan gudu-otsak entzun dira. Erkiag BatB 137 (163 gudu-gizon).<br />

Gudu-adarrak urrunean ots-egin duneneko, eztu egonarririk. Ibiñ Virgil 96 (v. tbn. 95 gudu-aldi, 62 gudu-gizon,<br />

109 gudu-talde, 85 gudu-zaldi y 96 gudu-zaldun). Egunero soldadu erituak datoz gudu-lekuetatik. NEtx LBB 81.<br />

v. tbn. G.-yantzi: Or Tormes 5. G.-zaldi: Gand Elorri 99. G.-zaldun: Or Eus 180.<br />

� (Ref. a concursos literarios). � 1932garrengo urtean Ernaniko olerti guduan saritutako olerkiaz. EuskOl<br />

1932, XVII. Ara gudu onetarako artu ditugun olerkiak. Y 1935, 237.<br />

- GUDUAN. En (el) combate, (la) guerra; en tiempo de guerra. v. GERRAN. � Zeren aurkhitu zineten / haren<br />

alde guduan. EZ Noel 157. Bere etsaien kontra guduan eta konbatean sartzera. Ax 400 (V 261). Maiz othoitz<br />

zagun, guduan borthitz gaitzala. He Gudu 171. Ni ere nahiko nau garhaitu guduan. Elzb Po 201. Etsaiarekin<br />

bethi guduan / hemen gabilza munduan. Zby RIEV 1908, 285. Orain illebete beragaz guduan ibilli zan mutil bat<br />

etxeratu zan. Echta Jos 105. Ophni eta Phines ere hil ziren guduan. Zerb IxtS 51. Zuen soldadoak guduan<br />

irakasiak ziren, eneak batere ez. Lf Murtuts 51. Guduan eroriak ospatu egiten dituzte iainkoek eta gizakumeek.<br />

Zait Plat 34. Egun eta gau guduan. Xa EzinB 71.<br />

v. tbn. Lg I 256. Dh 179. Hb Esk 29. Arb Igand 158. Ox 77. Or Mi 9. Arti Ipuin 46. Ibiñ Virgil 86.<br />

- GUDUAN ARI (SP). Luchar, combatir. "Guduan edo guduka haritzea, gudukatzea, combattre, disputer" SP. �<br />

Batak thira, berzeak thira, / hari ziren guduan. EZ Noel 76. Zein handi diren harengatik guduan hari direnei<br />

agindurikako ontasunak. SP Imit III 49, tít. Ene buruaren kontra guduan hari naiz. Ch III 48, 4. Hekiekiñ<br />

iharduki gabe eta guduan hari gabe. He Phil 460 (v. tbn. Gudu 37). Egun oroz herioarekin eta herioaren kontra<br />

guduan hari zare. Brtc 111. Etsaiarekin guduan / ari garen aldi guziez. Monho 148. Moise othoitzean,<br />

Izraeldarrak Amalezitarren kontra guduan ari zirelarik. CatJauf 99. v. tbn. Lg I 347. Zby RIEV 1908, 205.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

7

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

- GUDU EGIN. Luchar, hacer frente. v. GUDA EGIN, gudukatu. � Indazu indarra gudu egiteko. Ch III 26, 3.<br />

Bat bereziki hautatzen dute hari gisa berezi batez gudu egiteko. Dh 53. Behar da eman hauzi, behar egin gudu.<br />

Gy 238. v. tbn. Hb Esk 63. Errege batek beste errege batekin gudu egin nai badu. Ir YKBiz 297. Gorroto<br />

gorriak, ez-bidezko indarrak, / batean dagidate gudu. "Me hacen guerra a una". Gazt MusIx 135.<br />

- GUDU EMAN. Hacer frente, enfrentarse. � Etsaiez alde guzietarik inguratua zare, zeiñek ematen baitarotzute<br />

gudu eskuiñ eta ezker. Ch III 35, 1. Gudu emanen diogu Dabiti non nahi gertha dadin. Lg I 315. Filistindarrek<br />

gudu ematen darotet. Ib. 295. Ez bezazu gudu eman Moabitarrei, eta ez egin horiei gerlarik. "Non pugnes". Dv<br />

Deut 2, 9. Aingeruek gudu ematen zioten erainsugeari. Dv Apoc 12, 7 (Ur <strong>guda</strong>tu).<br />

- GUDU-ERESI, G.-KANTA. Poema épico. � Gudu-eresi edo poema épico bat agertu zaigu egunotan. Or Mi<br />

III. Gudu-kanta, epopeia, mithologiazko elezar e.a. Mde Pr 251.<br />

- GUDUKO. "Qui est du combat" Dv.<br />

- GUDU-LEKU. "Arène, terrain de combat" T-L. v. GUDA-LEKU, GUDU-ZELAI.<br />

- GUDU-ONTZI. Barco de guerra. v. GUDA-ONTZI. � Eroan eben gudu-ontzi batera eta an imiñi ebezan<br />

katiguturik. Echta Jos 267. Noiz sartu litezken arraunak itsaso gaiztoaren marmorezko uretan eta gudu-ontziak<br />

olatu artean. Ibiñ Virgil 75.<br />

- GUDU-OSTE. Tropa, ejército. v. gudoste, <strong>guda</strong>roste. � Philipesek berriz ere orrela ikusi al izan zituen<br />

Erromako gudu-osteak iskillu berdintsuekin elkar oldartzen. Ibiñ Virgil 79. Marti alderrai dabil zalantzan guduosteen<br />

erdian. Ib. 88.<br />

- GUDU-ZELAI. Campo de batalla. v. GUDU-LEKU. � Damietako gudu zelaira. Bv AsL 218s. Bere bizia<br />

Europako gudu-zelaietan uzteko gogotsu. Etxde JJ 180. Guduzelai maitera [...] baretsu, nasai, nare ta lerden<br />

joan oi dan gizasemea. Erkiag Arran 118. Gudu-zelai zaitzaile ona. Zait Plat 95. Buruzagi biak gudu-zelaitik<br />

gibelerazi ditukezunean. Ibiñ Virgil 109.<br />

- GUDUZKO. (Adnom.). � Sakramendu adoragarri hartan dago guzia, nigarrezko ta guduzko haran huntan<br />

izateko gure gozoa. Dh 243.<br />

� Etim. Si bien no puede afirmarse nada seguro sobre su origen, sí puede decirse que, de ser un préstamo, no es,<br />

con seguridad, tomado del germánico.<br />

guduatu. � Luchar, combatir. v. gudukatu. � Lagunt zatzu hek enekin ebanyelioarentzat guduatu dutenak.<br />

"Laboraverunt in Evangelio". TB Phil 4, 3 (He trabaillatu, Dv lanean haritu).<br />

guduaurre. v. <strong>guda</strong>urre.<br />

guduka (S ap. A; Gèze, H (S)). �1. Lucha, pelea, disputa; guerra. "Güdüka, combat, lutte" Gèze. v. gudu. � Tr.<br />

Documentado en autores septentrionales. Hay tbn. ejs. de Orixe, Lizardi y F. Irigaray. En DFrec hay 8 ejs. (4<br />

septentrionales). � Min-bilha dabila gudukara dohena azkarragoarekila. O Pr 645. Gure borrokha, gure<br />

gudukha, ezta solamente haragiaren, odolaren, mundiaren kontre. Tt Onsa 169. Nik irakhasten dut [...]<br />

ihardukitzeen gudukarik gabe. Ch III 43, 3. Saindurik handienak berak ere ez dire horrelako guduka<br />

khexagarriez kanpo izan. Jaur 129. Izan zite arren güdükako prest, eraman nahi badüzü bitoria. Ip Imit III 19, 4<br />

(Ch gudurat prest). Bizitze eternalak balio ditizü güdüka horik oro eta haboro ere. Ib. 47, 2. Horrelako guduka<br />

gaitzen erdian egotu ondoan bi urthez, izatu zuen bakea. Jnn SBi 80s. Ark emandako kankatekoa bazitekean utsik<br />

aski, bai guduka larria ta bai gure zaldunaren zoribear guztiak ere bertan azkentzeko. Ldi RIEV 1929, 210.<br />

Guduka geienen garaitzea ortan dago. FIr 142. Gizaldeak doatzi / bat besten ondotik, / bainan guduka beti / bizi<br />

da nunbaitik. Etcham 207. Aldi huntako güdüka / dükek ezinagokua. Casve SGrazi 146. Munduan gaindi<br />

jokatuko diren guduka eta partidentzat Europar taldea. Herr 8-12-1994, 8.<br />

v. tbn. Bp I 95. Mst III 19, 4. MarIl 104. Lap 336 (V 153). Dih MarH 224 (ap. DRA, s.v. gudukari). Dib<br />

Eskualdun soldadoak (ap. DRA, s.v. gudukari). Lh EEs 1914, 244. Or Tormes 5 (zaldi-guduka). Lf in Casve<br />

SGrazi 16 (erlisione-gudukak).<br />

�2. Luchando. � Etzaitezila guduka hari hekin kontra. SP Phil 455 (He 460 guduan hari). Guduka iardungo<br />

luketela agintari ez izateko. Zait Plat 140. � "(BN), acorneándose" A.<br />

- GUDUKA-LEKU. "Agonium, [...] gudukátzeko lekhúa, gudukalekhua" Urt I 461.<br />

- GUDUKAN. Luchando, peleando; discutiendo, disputando. � Urthe ehunez gudukan eta behin ere ez<br />

kolpukan. O Pr 678. Gizona eta deabrua gudukhan, disputan eta prozezian bizi dira. Tt Onsa 89. Nork<br />

errefusatuko du, bada, [...] mement huntan aphur bat penatzea ta gudukan haritzea? Dh 200. Egün oroz<br />

güdükan bizitziak debeiatzen nizü. Ip Imit III 20, 2 (Ch bethiereko gudu horrek). Gudukan hasteko seinalearen<br />

begira zagon. Jnn SBi 91. Gizandi baten antzera hil baita herenegun atzerritarren kontra gudukan. Mde Pr 298.<br />

v. tbn. Mst III 20, 2. Laph 131. HU Aurp 88. Etcham 207.<br />

gudukagia. � Campo de batalla. v. gudutoki, GUDU-ZELAI. � Gudukagian edo gudukako plazan<br />

sartzearekin batean, Azturek oihu egin zion gobernadoreari. Jnn SBi 348.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

8

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

gudukaldi. � Lucha, contienda. � Bainan lau jokolariek halako partida egin dute nun behari guziak loriatuak<br />

itzuli baitira beren etxetarat eta jakiten ahal duzue bazirela urrunetik ethorriak gudukaldi horren ikusterat. Herr<br />

21-3-1957, 3. En DFrec hay 3 ejs.<br />

gudukarazi. � Hacer luchar. � Zeruko amorioaren perfekzioneko lorerik finena eta punturik gorena da<br />

amoriodunaren paira eta guduka arazitzea amorioagatik. SP Phil 442 (He 447 gudukatzen hari araztea).<br />

gudukari, gudukalari (Urt II 284). � Luchador; guerrero. v. gudulari, <strong>guda</strong>ri. � Gogo hunezko güdükariak,<br />

bide haboro eginen dü berthütian. Ip Imit I 25, 4. v. tbn. Prop 1906, 84. Kintzeek ez dute hausterik, beren ahal<br />

guziaz bermatzen direlakotz sei gudukariak. JE Bur 29. Gudukariak multzoka dire / geroztik hunat agertu. Ox<br />

161. Gudukari bulardetsu-sumindu biok. "Combatientes". Ldi RIEV 1929, 210 (AIr RIEV 1928, 605 gudulari).<br />

Beste endak baino ugariago, ala besteak baino gudukari hobeago izan direlakotz? Mde Pr 223. Bai eta garrez<br />

betherik / ororen gogo bihotzak, / dirade borrokatüko / hebenko güdükariak. Casve SGrazi 134. � (Uso adj.). �<br />

Laur atzetan suntsitu baitzen toki hartarik, / mutill gudukariez kasu guti egiñik. Gy 34.<br />

gudukatasun. � Esfuerzo, trabajo. � Ordea lehenbizian eztitutzu ardietsiko zenbait tristadura eta gudukatasun<br />

gabe. "Tristitia et labore". SP Imit III 12, 5 (Ch gudu gabe, Ol burruka-nekerik gabe).<br />

gudukatu (AN, BN ap. A; SP (s.v. gudu), Urt I 461, Ht VocGr 332, Aq 1075 (AN), Gèze, Dv, H), kudukatu (S<br />

(Foix) ap. Lh). � Tr. Documentado en autores septentrionales desde Leiçarraga. En el s. XX hay tbn. ejemplos<br />

en textos meridionales (Orixe, Etxaide, S. Altube, Zaitegi y Villasante). En DFrec hay 6 ejs. �1. (Aux. intrans.).<br />

Luchar, pelear. "Guduan edo guduka haritzea, gudukatzea, combattre, disputer" SP. "Calamorrar los carneros"<br />

Aq 1075. � Eta biharamunean hek gudukatzen ziradela, eriden zedin haién artean eta enseia zedin haién<br />

baketzen. Lç Act 7, 26. Jauna gudukaturen da zuen alde. EZ Man I (ap. Dv). Bata ezpada nahi ezkitakek guduka<br />

ni eta hi. O Pr 553. Hauta zazue bat zuen artean eta bedi guduka ene kontra. Lg I 276. Leialki gudukatzen<br />

direnei agindua den bethiereko khoroa. MarIl 88. Guduka gaiten haren loriakotz. Jaur 410. Gu, aldiz,<br />

gudukaturen gare gure bizientzat eta gure legeentzat. Dv 1 Mach 3, 21. Erainsugea gudukatzen zen eta<br />

harekilako aingeruek ere-bai. Dv Apoc 12, 7. Bena hori ezpeitiokegü güdükatü gabe gure etsaien kontre, tziauri,<br />

othoi guri lagüntza egitera. Ip Hil 54 (53 güdakatü, seguramente errata). Nehor sekulan ez dela gudukatu Piarre<br />

eta Ñakero gau hartan gudukatu diren fur-furiarekin... Barb Sup 183. Etsai borthitzenekin dire gudukatu. Ox<br />

156. Onek bakarrik izan biotza arekin gudukatzeko . Or Mi 13. Nabarreko erregeren alde gudukatu zen<br />

orduan Inazio Loiolakoa. JE Ber 27. Garazi huntan gudukatzeko / hautatu dituzte zortzi [pertsulari]. Etcham<br />

239. Prantzitar <strong>guda</strong>riak gudukatzez gogaituta zeuden. Etxde JJ 180. Güdüka borrokan; etsaiak ehorik edo<br />

lasterkatürik. Casve SGrazi 134.<br />

v. tbn. He Gudu 55. Mih 23. AR 57. Monho 94. CantIzp (1834), 55 (ap. DRA). Gy 35. Elsb Fram 119. Jnn SBi<br />

124. HU Zez 199. Zerb IxtS 53. Alt LB 111. Osk Kurl 107. Ardoy SFran 79.<br />

� Gudukhatu behar dugu mundu hontan gireno, munduko prinze, erran nahi du demonioen kontre. Tt Onsa 169.<br />

Zuñen kuntre güdükatü behar beitügü bizitze miseriaz bethe huntan gireno. Mst III 20, 3. Hark gure alde nahi du<br />

gudukatu. Ch III 56, 6.<br />

� (Aux. trans.). � Guduka zazu gizon gisa, ohitza ohitzari garaitzen zaio. "Certa viriliter". SP Imit I 21, 2 (Ip<br />

güdüka zite; Ol gizonki ekin). Orren aurka gudukatzen du soin eta gogo. Zait Plat 152. Soldadu bat egitea,<br />

berriz, zer da? Gudukatu ta garaitu lezaken gizona moldatzea. Vill Jaink 46.<br />

�2. (Con objeto). Combatir, atacar. � Zerren beti ta leku guzian darraizkun gure etsaiak eta gudukatzen<br />

gaituzten. CatBurg 12. Hitzak utzirik, obras guduka zagun inguratzen eta hurbilldik atakatzen gaituzten etsaien<br />

nonbre handia. He Gudu 170. Nola behar den gudukatu alferkeriaren bizioa. Ib. 119. Beti gudukatuko tu<br />

gizonen bizioak. Monho 48. Duda gabe gudukatzen dituzte bekhaturako jaidura guziak. Dh 53. Gaitz handia<br />

gudukatuko dute eta beren eginbidea betheko. Laph 180. Berthutean aitzinatzeko behar dela naturaleza<br />

gudukatu. Ib. 166. Norbera baño senduagua alperrik da gudukatu. Otx 32. Etsaiaren gudukatzea eta haren<br />

adixkideen gaztigatzea ez da egundaino gaizki izan. Lf Murtuts 49.<br />

�3. (Part. en función de adj.). Disputado. � Kintze gudukatuan / hark [butariak] du azken hitza. Zby RIEV 1908,<br />

93.<br />

gudukatzaile. � "Certator" Urt IV 430. � Jaunak igorriko diote salbatzaile eta gudukatzaile bat. Dv Is 19, 20<br />

(Ur gordetzalle).<br />

gudukatze. � Lucha, guerra. � Gudukatze heien guzien erdian ene bulharrei joka jartzen nintzen eta emaiten<br />

nigarrari. MarIl 76. Gudukatzeak gelditu ziren eta lurra bakean jarri zen. Ducq 246 (ap. DRA).<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

9

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

guduketa. �1. Lucha, pelea; guerra. v. gudu. � Connaught eta Ulster-en arteko guduketak kondatzen dituena.<br />

Mde Pr 233. O'Connell eta haren jarraikitzaileen guduketari esker, Irlandarren bizi baldintzak geroago eta<br />

hobekitu ziren ondoko urteetan. Ib. 238. Napoleonek guduketan lardaskaturik zerabilkin Europa guztia. Etxde JJ<br />

59n. �2. Concurso (literario). � [Olerki] bikaiñenak, ostera, 1931garrenean Tolosan eta 1932garrenean<br />

Ernanin guduketara eroanak ditu. Onaind MEOE 953.<br />

gudulari (L ap. A Morf 95; SP (sin trad.), Urt I 424, Dv, H, A). �1. Soldado, guerrero. "Combattant, guerrier,<br />

soldat, lutteur" H. v. gudukari, <strong>guda</strong>ri. � Haren armada guziko gudulari khondatuak izan direnak heltzen dira<br />

berrogoi eta hemeretzi mila eta hirur ehunetara. Dv Num 2, 13. Uste eban gudulariak joanezkero bere<br />

etxaguntzara kalte andiak egingo ebezala. Echta Jos 335. Lehenago gudulariak bezala, jende xehea arthatzen<br />

zuen orai. Barb Sup 67. v. tbn. AIr RIEV 1928, 605. Han gerizatzen ziren erregeak eta gudulari hoberenak. Zub<br />

83. Ikusi zituzten beeko aldean bi gudulari gorderik. FIr 145. Arma edo izkillu bako gudularia. Erkiag Arran<br />

118. � (Adj.). � Herri gudulari eta burrukariak ziren. Arti Ipuin 46. �2. "(B), pendenciero" A.<br />

guduña. v. 1 kodoin.<br />

guduño. � Dim. de gudu. � Haranbilletek egiten du lehen tantoa; bertzek hor berean berdintzen dute: bana;<br />

hiru tanto biltzen dituzte saketik eta batto guduño bat irabazirik: 5 eta 1. Herr 22-10-1959, 3.<br />

gudutari. "Athleta, luchador" <strong>Lar</strong>. "(Hb), querelleur" Lh. v. <strong>guda</strong>ri.<br />

gudutegi. "Arène (TB)" Lh.<br />

gudutoki (Dv, A). � "Campo de batalla" A. � Eskual-herriko zazpi ahizpek baituzte beren mendiak: / orduan<br />

gudu-toki bortitzak, egun, loredun eztiak... Ox 32. Gudu-tokietarik berriketari moltxo batek igortzen<br />

baitziozkaten Eskualdunari hango gertakari handi-ttipien oiharzunak. Lf ELit 239.<br />

gudutsu (SP, H). � Belicoso. "Querelleur" SP. "Ardent au combat, qui aime le combat, la lutte" H. Cf. Casve<br />

SGrazi 136: Jelkhi Güdütsü Haitxandi, güdükarien aitzindaria. � Aserre eta gudutsu ezin baketuari / nano<br />

idurian Sathan heldu zaio burlari. EZ Man I 107. Hik halaber bentzutzeko haragi gudutsua, / errespetuz begira<br />

zak barur egun Saindua. Ib. 32. Sokorri gaitzatzue [...] mundu gudutsu hunen periletarik. Harb 262.<br />

gudutzaile (<strong>Lar</strong>, H). � "Lidiador" <strong>Lar</strong>.<br />

guduxka (AN, L, BN ap. A; Dv). � "Escaramuza" A. � Egun guzietako gudu eta guduxketan Iñazio bethi<br />

barne, Iñazio bethi buruan. Laph 5.<br />

guduzale. � Guerrero, aficionado a la guerra. � Enda guduzale batentzat. Mde Pr 226.<br />

guduztatu (H, A). � "Livrer un combat et combattre un ennemi" H. "Pelear, combatir" A. v. gudukatu. � Ezta<br />

koroatua izanen, eta ez biktorios geldituko, zin zinez permatzen eta guduztatzen eztena. Ax 477 (V 308). Hekin<br />

guduztaturik eta gathazkaturik, guztiak hil zituzten. ES 114.<br />

guek. v. gu.<br />

guela. v. upel.<br />

guen. v. geun; goien; gu.<br />

gueni. v. geroni.<br />

guenkide. � De igual terminación. Cf. goren. � Beste izkuntza batzutan ere ez dute askok uste itzen atzenkide<br />

edo guenkide izate ori edergarri denik. Or LEItz 53.<br />

gueno. � (Exclam.). v. bueno, bon. � A, gueno! Jaungoikoari... ja, ja, ja!... Jaungoikoari, bai, emon zegikio<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

10

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

nai bestean. Bilbao IpuiB 124.<br />

gueskide. v. guraskide.<br />

guespede. � Huésped. � Orai libre dagonean guespede gaisto onetatik, nola dago onen flako eze erorzen baita<br />

illa bekala? (Muruzabal, 1743). ETZ 77.<br />

guganatu (<strong>Lar</strong> DVC, Añ). � Venir, traer hacia nosotros. "Adherir, ligarse a nosotros" <strong>Lar</strong> DVC 236. "Recurrir (a<br />

nos)" Añ. v. gureganatu. � Gugana itzazu zure begi urrikarizko oriek. CatBurg 6. [Mezak] haren indarra ta<br />

balioa guganatzen du. Ub 200. Egoaizeak urrutiko lur ta mendiak guganatzen dituan gisara. Ag G 205.<br />

Luzarorik gabe otxan-otxan guganatuko baita. Etxde JJ 23.<br />

v. tbn. Mb IArg I 91. ArgiDL 70. KIkG 72. Inza Azalp 155. Lek SClar 120.<br />

gugandu. � Venir hacia nosotros. v. guganatu. � Zenbat onezpen gugandu ote zaizkigu! Elizdo EEs 1929, 180.<br />

guhi. v. 2 guri.<br />

guia. v. 1 kuma.<br />

� guianso. v. gianso.<br />

guita. v. gurita.<br />

guitatu. v. goaitatu.<br />

guka. � (Hablando...) en 1. a pers. del plural. � Lehengoaek gu gehiago zaukaten ezenez ni; guka gehiago<br />

mintzo ziren nika baino. Egunaria 1860, 18 (ap. DRA). Apaiz-etxeetako neskame oien antzera: "gu"-ka ari<br />

zaizkitzu, berak apaiz bailiran. Vill Jaink 131.<br />

guketz, gukez (SP � A), gukexi (Sc ap. A). � "De notre part" SP. "Gukexi, guketz, gukez, de nuestra parte" A<br />

Morf 236. "Guketz, gure aldetik (BN, S)" Zait Sof II 153.<br />

? gukotanahi. � Zerén gara galdú / bai irur anáies: / Batzúk andináies, / batzúk gukotanáies / ta guzíok<br />

aisanáies. LE Kop 53 (el ed. lo interpreta como "egoísmo (?)"; es posible, por otra parte, que esté por<br />

gutakonai).<br />

gukulu. v. kukula.<br />

1 gula (Lcc, H), gura (Lh). � Gula. "Gourmandise" H. v. eztargo, gormandiza. � Tr. Documentado en textos<br />

meridionales de léxico poco cuidado. Al Norte se encuentra en Materre, Axular y CatLuz (24). � Gulen kontra<br />

tenplanzea. Bet 15. Gula edo sabeldarraiotasuna. Mat 26 (KIkG 41 janedankeria, KIkV 60 salokeri). [Ifernuan]<br />

ian edanera emana, gulara eroria, gosez eta egarriz ur xorta bat ere ezin erdietsiz, amitua ibiliko da. Ax 591 (V<br />

380). Izanzaite biziogabea, ez sobra ta ez gutiégi, ez gula ta ez kodizia. LE Prog 124. Zer bekatu da berez gula?<br />

Gco II 58. Ez det gularik janian, / gau ta egun beti lanian. Xe 242. Jan zazu amaren ugatza, / eta edan zazu ura.<br />

/ Hau da biderik onena, / iraungitzeko gula. Arti MaldanB 232.<br />

v. tbn. Cap (ed. 1893), 15. OA 98. El 13. Iraz 42. CatBurg 39. Cb CatV 57. Añ CatAN 57. CatB 76. CatAe 60.<br />

CatSal 61. CatR 61. Legaz 47. CatUlz 50 (gule).<br />

2 gula. � Gules, rojo heráldico (?). � Hasi nuzu "short story" baten idazten, Gulazko eta urka-bilhur bat<br />

urrezkoa dikezu izena --heraldiko hizkuntzan duzu izenburu hori, erran nahi bait du "It is somewhat awful". Mde<br />

Pr 56.<br />

gulari. v. gurari.<br />

guldi. v. geldi.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

11

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

guleria (V-gip ap. Iz ArOñ; Añ), gulleria. � Gollería, mimo; gula. "Gullería" Añ. "Guleixa baarik asi, criar sin<br />

mimos" Iz ArOñ 125n. � España guztia zeuk gulleriaz eta kuriosidadez inguratuta. msOñ 1r (citado de la ed. de<br />

Eusk 1977, 191). Soñeko eder balio andikoakaz, konbite, gulleria ta gastu bear eztireanakaz. Añ MisE 78.<br />

Sodomako pekatu ikaragarrijak ta lotsarizkuak andiguriak, eukijak, gulerijak ta alperrerijak ekarri zitubala. fB<br />

Ic II 281. Guleriaren kontra, jan eta edanean begiratua izatea. CatBus 35. --Zer da guleria edo jatunkeria? --<br />

Jateko eta edateko gurari geiyegi bat. Itz Azald 176. v. tbn. CatLlo 78. Ur CatArrig 92. Legaz 48.<br />

gulero (H), guleru (vEys). � Goloso, glotón. "Gourmand, goulu, grand mangeur" H. v. golos. � Guleru batek<br />

janian ta edanian dauka bere poz ta gusto guztia. fB Olg 15. Esau gulerubak gaiski juzgau Jakob. fB Ic II 222<br />

(v. tbn. I 83).<br />

? gulet. � Paso estrecho, entrada a un puerto. Cf. fr. "goulet". � Zoaz nortean nordestean laurdenean, harik eta<br />

pasa dezakezun artean guleta . INav 53.<br />

guleto. v. kuleto.<br />

guliena. "Truchuela" Deen I 283.<br />

gulintxo. v. gurintxo.<br />

gullurdi. "Gullúrdi xátra, a comer gurrillones (R-is)" Iz R 308.<br />

gulos. v. golos.<br />

guloso. v. golos.<br />

gultxurrin, gultzurdin, -dun, gultzurrin, -rrun. v. giltzurrin.<br />

gulu-gulu. � (Onomat. del agua que corre). � Errekatxo kantari, / gulu gulu gulu; / aurtxoak inguruan / jostatu<br />

oi degu. NEtx LBB 220. Gulu gulu gulu gu, / gulu gulu gulu, / errekatxoak an du / bere zurru-murru. Ib. 220.<br />

gulunba. v. bulunba.<br />

gumuta. v. gomuta.<br />

gumuta. v. gomuta.<br />

gun (V-m), hun (V, Sal, R; hün BN-mix, S; SP, Añ, Gèze (hün), Dgs-<strong>Lar</strong> 11, H (huiñ, un)), uñ (Lcc). Ref.: A<br />

(gun, un); VocPir 200; Lrq (hün); Etxba Eib (una). � Tr. La forma (h)un se documenta en Leiçarraga, Oihenart,<br />

Mendigacha y en la mayoría de los autores vizcaínos, ya desde RS. Es posible que en Leiçarraga y RS se trate de<br />

(h)una, con -a constitutiva.<br />

�1. Tuétano, meollo, médula, núcleo (sentidos prop. y fig.); savia. "Un, [...] 2.º médula de las plantas. [...] 4.º<br />

sustancia blanquecina que está dentro del cuerno" A. "Savia de vegetales" Ib. "Unetarañok sartu jata otza, [...]<br />

hasta los tuétanos" Etxba Eib. v. muin. � Ardiesten du arimaren eta spirituaren, baieta iunkturén eta hunén<br />

dibisionerano. Lç He 4, 12 (He fuinetaraiño, TB, IBk muinen, Dv muinetara, Ol muñak). Azur andiak una<br />

andia. RS 524. Geratu gogarte bakotxean, eta ez igaro bigarrenera arik eta ustu artean ango deboziño ta un<br />

gozoa. Añ LoraS 90s. Sartuko jatzu sua aotik, estarritik eta elduko jatzu un eta erraijetaraño. Ur MarIl 40.<br />

Osatuko ete zarian bere / sarritan nozu bildurtu, / unetaraño sartu jatzula / gatx ori neban sinistu. AB AmaE 21.<br />

Erori bildurrez dar-dar ari dira gaxuak [zuaitzak]: guna ez dijuakie geiago ta ori-oriak gelditu dira. EEs 1920,<br />

212. Ez soroak larratz daudelako, noski, gun-muña zekendu zaiotelako baizik. Aitzol in Laux BBa IV (v. tbn. 2).<br />

Arrautz zuringoaren barrenean gorringoa bezela, kizkin-mamiaren barrenean kizkin guna duzu. Zait RIEV 1933,<br />

66. Gizartekeria bere izatez eta unez kaltegarri da. Eguzk GizAuz 30. Zure Iainko-izan orren meetasunez nere<br />

animaren guneraiño sartzen baitzera. Or QA 182. Euskerak guna, mamia, aberats-aberatsa dauka. Etxde AlosT<br />

8. Ezagutzen baitzun ezur-gunaraño bere anaia. Etxde JJ 120. Nere bizitza zearo aldatuko zuena zuputz ezagutu<br />

nuen, txiripaz topatu nere biziari guna emango ziona. Txill Let 59. Gizartearen atari, muiña ta guna bezala den<br />

familia. Vill Jaink 156. Azurretako unetaraño zurkatxa sartuta ebala. Etxba Ibilt 462.<br />

v. tbn. A Ezale 1897, 238a. Belaus EEs 1926, 25. Erkiag Arran 116. Onaind in Gazt MusIx 153. Un: Astar II<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

12

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

138. A Ardi VII. Vill in Bilbao IpuiB 6.<br />

� Tema. � Adi-poesi eta maite-olerkiak ez-ezik beste gun ederra dituen olerkitxoak aurki lezazkike irakurleak.<br />

Aitzol in Laux BBa XII. Iruzkinlari zaharrak Polion eta Bergiliren arteko adiskidetasunari doakola diote unaikanta<br />

au. Orra guna. Ibiñ Virgil 34.<br />

�2. hun (BN, Sal, S, R; SP). Ref.: VocPir 209; A (un, hun); Lrq (hün); ContR 522. Sesos, cerebro. "Cerveille"<br />

SP s.v. fuina. "Hünak saiaskiak beno gozo hobea dü" A. "Unak, los sesos" (R-is) ContR 522. � Non hona, han<br />

huna. O Pr 338. Deseo duanareki, al banu, eskuta batez sar nazake buruko unen erdi-erdian gore uskararen<br />

mintza moldia dena gisa. Mdg 148.<br />

- GUNAK JAN. Influir (en alguien). "Unak xan dazkoie, le han comido los sesos" ZMoso 62.<br />

� guna. Sarthu zen Kantabrian, ganbiar bezala, / feniziar guna, untziz zabilala. Hb Esk 25. Como se señala en<br />

la ed. de P. Altuna, p. 31, está por laguna.<br />

gundun, undun. � (Lo) que tiene médula. "Landara undunak asko dira: iko, plausta, ur, txori-egur, maats,<br />

leizar, giñarra ta besteren bat (V-och)" A (s.v. un).<br />

gune (L, B, BN, Sal, S, R; O-SP 286 � SP, VocBN, Gèze, Dv (S), H (BN, S)). Ref.: A; Lrq (güne); AtSac 54.<br />

�1. Paraje, lugar, sitio, zona. "Gunea, en Soule veut dire lieu ou endroit, en Labourd, il signifie geste ou<br />

contenance" O-SP 286. "Lieu, place, intervalle, distance" H. "1.º [...] Urgune (B), paraje acuoso [...]. Besogunean<br />

erkin zau kari karbunko bat (R), en la curvatura del brazo [...]. 2.º espacio, trecho" A. v. leku, toki. � Tr.<br />

Documentado en textos orientales y en Erkiaga. � De illo loco qui dicitur soilgunea (1076). Arzam 266. �<br />

Eztük bethi ber günetan agertü eta itzali ekhi-begia! Chaho AztiB 8. Güne berosko batetan emaiten bada<br />

lehenago eta hobekiago txükatzen da. Ip Dial 87 (It, Dv toki, Ur leku). [Plazan] gune bat uspel dago eta hil,<br />

gibela arras tzarra du. JE Bur 27. Atx, atx, ai, ei! ai, ei! gune zauritua gatz eta ozpinez bortizki torratzen<br />

zakotelarik. Zub 64. Ori da arri-gunean ereindako azia. Ir YKBiz 173s. Azkaineko xokoan da nere etxea, / gune<br />

pollit batean umilki gordea. Zerb Azk 7. Herio lanik ezin zezakeen hartaz hirietan edo gune agerietan egin. Mde<br />

Pr 136. Gorputz eder horren gune bakoitza hukitu behar zuen begiz eta eskuz. Mde HaurB 20. Urteen kateak<br />

baditu bere mailla ta guneak. Erkiag BatB 153. Antzokia taulaz eraikitzen dute gune xabal batean. Lf in Casve<br />

SGrazi 11 (102 güne). En DFrec hay 19 ejs., meridionales, de gune "núcleo, punto".<br />

v. tbn. Prop 1893, 163. Etcham 167. Güne: Arch Gram 145. Xikito 4.<br />

� Uri nausietarik asmo barrietarako ta aurrekuntzarako bultzekadea etorri baiakon erri txiki ta baserriek euren<br />

gogo ta gune emon eutsen. In Akes Ipiñ 4.<br />

� Núcleo. � Badakigu aski hurbiletik nolakoa zen kanpoko mugetan euskararen hedadura, gaurdaino<br />

iraunarazi zuen gune trinko bat zeukala. In MEIG VI 34.<br />

�2. (L ap. A; O-SP 286 � SP, Dv, H), guñ(e). "Gorputzaren guneak, les gestes ou contenances du corps" O-SP<br />

286 (citado por Dv, que indica que "aujourd'hui ce mot est oublié"). "1. geste, manière, mouvement du corps. 2.<br />

traits du visage" H. "Gesto, ademán" A (que citando a SP, da incorrectamente el sentido de "miembros del<br />

cuerpo" para gorputzaren guneak). � Fin onera gidatzatzu gogoeta eneak, / hitzak, obrak, bai halaber<br />

gorputzaren guneak. EZ Man II 35. Hatsez ezin asez dago, ordean, doloretan / lehengo itxurapenik eztuela<br />

guñetan. Ib. I 98.<br />

�3. (R ap. A; Dv, H). (Con sentido temporal). "Le roncalais, congénère du souletin, étend le sens de ce mot au<br />

temps, et dit gunian, alors" Dv. "Par extension, intervalle de temps. Gunetik gunera, du temps en temps" H.<br />

"Entonces, en aquel tiempo. Gunearen guneko (R), para siempre, por todos los siglos de los siglos" A. "Gunean:<br />

1.º (R), entonces; 2.º (R-vid), por consiguiente" Ib. "Gizon batek lan bat gunean ezoken egin eta beste batek<br />

araztu zaun, al eta ezin (R)" Ib. (s.v. al). � Gunian arrimatan zrelarik obro bere diszipuluak, erran zabein. Hual<br />

Mt 15, 12. Eta gunian biar deia biztu il guziuek? CatR 29 (CatBurg 19, CatLuz 13, CatSal 29, CatAe 28<br />

orduan). Ezta estrañu izanen zerbait liferenzia erdentzan gunetik konat ene uskaran zeren orai gaxki eskribitan<br />

badud gunian gaxkiago. Mdg 139. Bada, gunian fanadi zarrarniara, zeren gaztiarnian, nola orrastatan baita<br />

naroago eztuk yire bizia izanen kain luze. Ib. 164. Edozein iardun eta edozein zirkiñen gunea ta aldien tartea<br />

bata bestearekin alderatzen ditugu. Or Aitork 333. � "Guneko (R), para entonces. Guneko gogoan nakan<br />

aitaderraren izengatxa" A. � "Guniaz geroz (R-vid), posteriormente, desde entonces" A. � Guniaz geroz asi<br />

zen Jesus predikatan eta erraiten. Hual Mt 4, 17 (ed. de José Estornés; en la ed. de J. Urquijo dice gunian geroz).<br />

- BIHUR-GUNE. v. bihurgune.<br />

- GUNEXE. "Gunexe hortan (Sc), en ese lugarcillo" A.<br />

- GUNEZ (BN ap. A � VocBN). "Al alcance, a la comodidad" A.<br />

guneka (BN, S ap. A; VocBN). �1. "Par quartier" VocBN. "Por distritos" A. �2. (BN-ciz, S; H). Ref.: A; Gte<br />

Erd 148. "Guneka lur ona da" H. "De trecho en trecho. Hori egiten da guneka elizan egartez hamalau... kurutxe.<br />

Kurutxiaren bidiaren debozionia (Baiona, 1862)" A. "Guneka egin du euria (BN-ciz)" Gte Erd 148. v. tarteka.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

13

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

� Idortiak ogen egin dere güneka artuer. ArmUs 1900, 72 (ap. DRA). Eliza zahar batzu, eskulan<br />

mire<strong>sg</strong>arrikoak, eta lehengo noizbaiko obra batzu, guneka xutik daudenak oraino. Eskual 28-2-1913 (ap. DRA).<br />

Zura ederra du, gorria, guneka gorrail. JE Bur 85n. Bazter-harresiak guneka beheretik gaineraino gogorki lodi.<br />

JE Ber 21. Güneka thipiltürik, beste güneka zühañak bekhantürik, eztü oihan horrek leheneko itxüra. D. Béhéty<br />

GH 1933, 91.<br />

gunka. v. gonga.<br />

guntsu. � Sesudo, profundo. � Gai sakonak darabiltz geienbat Arresek, esaera zur guntsu txanbeliñak. Onaind<br />

in AB Olerk 10.<br />

guntz. v. gontz.<br />

guntzurrun. v. giltzurrin.<br />

guñ(e). v. gune (2).<br />

guñibe. v. goñube.<br />

guhoni (L-arcang, BN-lab (guo-) ap. EI 222). � Nosotros mismos. v. guhoroni, guhaur, geroni, geu. � Obra<br />

onak egin ditzagun ordu deino, geroko utzi gabe, guhonek bertzeren arthari eman gabe. Ax (ed. Ip 1864), 358<br />

(puede tratarse del ergativo de guhaur). Jainkoak ez daukula barkhaturen guhonik bertzei barkhatzen ez badugu.<br />

CatJauf 101. Garraztasun ikharagarriarekin jazarri du, behin protestanteri eta gero guhoniri buruz. Prop 1906,<br />

66 (ap. DRA; la ref. es incorrecta). Senpereko egitekoen buru guhonik ezarri ginuen gizon zuzen horrentzat<br />

izanen dugu denek othoitz bat. Herr 28-6-1962, 2.<br />

guhoroni, guhorone (H (L) s.v. guhaur), guooni (BN-lab ap. Lh). � Nosotros mismos. v. guhoni, geroni, geu,<br />

guhaur. � Saindu handiak galdu izan dire okasionetan, guhoroniri ere gerthatu zauku maiz erortzea. Jaur 108.<br />

Galdegin dezogun Jainkoari barkhamendu guhoronek hain ardura eman ditugun exenplu galgarriez. Ib. 119.<br />

gupel. v. upel.<br />

gupera (V; Mg PAbVoc), kupera (V; <strong>Lar</strong>, H (V, G)), bupera (V; Mg PAbVoc, Añ (V)), pupera (V). Ref.: A<br />

(bupera, gupera, kupera, pupera); A Morf 192. �1. Delicado. "Dengue, melindre" <strong>Lar</strong>. "Melindroso" Añ.<br />

"Buperia o guperia, delicado, muy sentido" Mg PAbVoc. "Pupera, quejumbroso" A. � Aragi minbera ta<br />

guperak bide daukazuz. Mg PAb 69. Maisuba, ondo milika ta buperia zagoz. Ib. 58. Ganadua dala geu baxen<br />

kuperia ez baldin bada basatija. Ur Dial 68 (It kuperati). Beti ere alde batetik edo bestetik zeru beltza ikusi,<br />

artega ta kuperea ibilli zan luzaro. Ag G 203. v. tbn. Otx 65 (bupera). Biotz bigunberaak --barne gaztanbera ta<br />

buperak-- iretargi zuritan, isil-misil, izpi its makalpean izaten ditue euren maitetasun inkesa ta asperenak.<br />

Erkiag Arran 160. Aidezko zerbait dabil, / gupera ta garden, / gauzen ertz eta margo- / -argiak itzaltzen. Gand<br />

Elorri 196. �2. "Según FSeg en las personas significa 'delicadeza de carácter, tendencia a resentirse'; en las<br />

cosas 'tendencia a corromperse, picarse, acedarse'" A. �3. "Bupera (V-ger), dolorido (miembro). Sorbaldea<br />

bupera daukadanean, euria laster da, ene umeak" A.<br />

guperati, kuperati (G; <strong>Lar</strong>, Dv (in m.), H), puperati (V). Ref.: A (kuperati, puperati); A Morf 172. � Delicado.<br />

"Denguera", "regalón", "delicado" <strong>Lar</strong>. � Esan dizut len ere elea gu bezin kuperatia dala, non eta basatia ez<br />

dan. It Dial 68 (Ur kuperia, Dv, Ip minbera). Maisua, ondo kuperati eta mañatia zaude. Arr PAb BAP 1948, 348<br />

(Mg PAb 58 milika ta buperia). Nola nai ere aragi minbera eta kuperatiak dauzkatzu. Ib. 514 (Mg PAb 69<br />

guperak).<br />

guperatsu, kuperatsu (V-gip ap. A), puperatsu (V-gip ap. A). � "Delicado, impertinente" A (s.v. kupera).<br />

gupia. v. gubia.<br />

gupida (L, BN, S ap. A; <strong>Lar</strong>, H (+ -ph-)), kupida (G-bet, AN, Sal, R ap. A; <strong>Lar</strong>, Añ, Dv, H), kupide (AN-larr<br />

ap. Asp Leiz2), gipida (H), kupira. �1. "Compasión" <strong>Lar</strong>, Añ. "Duelo", "lástima", "misericordia" <strong>Lar</strong>. v. erruki.<br />

� Tr. Documentado desde Leiçarraga. Los autores meridionales emplean generalmente kupida o kupira; tbn. hay<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

14

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ejemplos de pérdida de la -a final (kupirik EusJok 66 e Ill Testim 7; kupidik It Fab 50). La forma kupide se<br />

encuentra en Mendiburu y en un texto navarro de comienzos del s. XIX (FLV 1988, 151); Hiribarren, Goyhetche<br />

y Duvoisin emplean la forma guphide. En DFrec hay un ej. de gupida, 7 de kupida y uno de kupira. � Ezen<br />

zuen guphidaz oraino eznaizela ethorri Corinthera. "Pour nous épargner". Lç 2 Cor 1, 23. Urratzen zizten<br />

gorputzeko aragiak burnizko atzazalakin ta ateratzen zizten, kupida gabe, ortzak ta azkazalak. Ub 117. Gaur<br />

soldadu gogorrak, / kupidarik gabe, / dira gure txaola / eta landen jabe. It Fab 183. Jauna, kupidaz begira<br />

zadazu, ni bekatari andi oni. <strong>Lar</strong>d 420. Booz-en ontasuna eta gizabidea bazekusan, baita errañ arrotz artzaz<br />

izan zuen biotz ona eta kupida ere. Ib. 161. Gizon leial batek ordu batzuetako neke penak, ez besterik,<br />

daramazkienari arin dizaiozkanean, bere buruaren kupida bear eztu. Arr GB 126. Zer nai duzu? --Erantzun zion<br />

Engrazik kupida gabe. Etxde JJ 224. Orregatik kupira geiago egin dit bere zorigaitzak. NEtx Antz 95. Sakon<br />

sartu zitzaidan / bihotzean kupira. Arti MaldanB 227. Etsirik gaude euskara ez dugula bertan behera kupidarik<br />

gabe utz dezakegun huskeria. MEIG VIII 39 (V 109 gupida).<br />

v. tbn. Kupida: Bv AsL 109. Ag G 130. Txill Let 81. Or Aitork 21. Kupira: Ill Testim 22. EusJok II 69. Tx B II<br />

174. SMitx Aranz 147.<br />

�2. (BN-baig (+ -ph-) ap. A; -ph- O-SP 228 � SP, VocBN), kupida (R-uzt ap. A), kupira, gupide (-ph- Dv),<br />

kupide. Miramiento, reserva, respeto; miedo, recelo. "Gupida du bere ona, il veut ménager son bien" O-SP 228.<br />

"Guphida, esprit de ménagement envers quelqu'un ou quelque chose" VocBN. "Pouvreau emploie encore la<br />

forme gipida, gipidatzea" H (no hemos encontrado estas formas en Pouvreau). "Miedo, timidez" A. "Kupida (Ruzt),<br />

inconveniente. Eztur kupidarik norinai zernaien erraiteko" Ib. "Kupira, cuidado" Garate 4. a Cont RIEV<br />

1934, 58. � Mothil nagiak, urhats baten gupidaz goizean, hamar beharko ditu egin arratsean. O Pr 648.<br />

Barber-tan, medikutan ta sendagaitan gastatzen zuen kupide bage. Mb IArg II 333. Badoa lañoki, batere<br />

gupidarik gabe, jendeak eskuz joka eskerrak bihurtzen daizkolarik. JE Bur 144. Lana kupirik gabe egingo degu.<br />

Ill Testim 7. Ataungo seme onek / kupira gabe lan, / zer bide txalogarri / zuzena daraman. Basarri 53. Ez dirudi<br />

kupida edo lotsarik izan behar gendukeenik horietaz, gainerakoak bezala, jabetzeko. MIH 251s.<br />

�3. "Ahorro, gipida" <strong>Lar</strong>. Cf. GUPIDAZ, gupidaka.<br />

�4. "(Sal), valor, ánimo" A.<br />

- GUPIDA(Z) EGON. Estar titubeando, vacilando; temer. "Gupidaz dago enegana jiteko (BN-baig)" A. � Tori<br />

bost duroko paper au, eta ez kupiraz egon gastatzeko. Moc Damu 25. Gaur lasai erateko / ez gaude kupira.<br />

JanEd II 138.<br />

- GUPIDA ERAGIN. Hacer compadecer(se). � Bere etxera joango zan eta bere mixeriak kupida eragingo al<br />

zioten Esteberen aitari. Etxde JJ 190.<br />

- GUPIDA IZAN, G. UKAN (T-L). a) Compadecer, sentir lástima, preocuparse (por). "(Avoir de la)<br />

commisération" T-L. � Tr. En los textos septentrionales (tbn. en Mendiburu) se construye con el objeto en caso<br />

absoluto. En textos meridionales normalmente va acompañado de un sintagama nominal en caso instrumental,<br />

genitivo o dativo. � Bere Seme propria ezpaitu guphida ukhan, baina gure guziongatik eman ukhan baitu. Lç<br />

Rom 8, 31. Baina nik guphida zaituztet. "Je vous épargne". Lç 1 Cor 7, 28 (He guphida zaituztet; Dv guphide<br />

zaituztet; TB giphidatzen zaituztet, Ol ez nuke ori zuentzat nai). Ban' erakutsu maitari / gaizoak, bai urrikari, /<br />

bai gupida tutzula. O Po 41. Zenbatenaz gupidago baituzu zure burua [...] hanbatenaz sensaturenago zare. SP<br />

Imit I 24, 3 (Ch guphidesten baituzu). Ta lenbaitlen Jesus ekusteagatik etzituzten kupide beren buruak. Mb<br />

OtGai I 252. Behin batean lanean hari zen bere ahalez gehiago, eta erran nioen: "Zertako eztuzu zure burua<br />

gehixago guphida?". Birjin 539. Enezazula deusetan ere gupida izan. AR (ap. H, s.v. kupidatu). Herioak mundu<br />

huntan / ez du nihor gupida. Monho 100. Ostiko batez du yotzen zamariak, / adar-ukhaldika sistatzen idiak, /<br />

otsoak ez daizka guphide ausikiak. Gy 101. Begiak ez hau guphide izan, horietarik bat egiteko hiri, ez haute izan<br />

urrikari. "Non pepercit super te oculus". Dv Ez 16, 5 (Ol errukiz samurtu). Etorri zait Etxahun / zeinek nauen<br />

ezagun / (galeretan lotua) / ta kupida. Azurm HitzB 34. v. tbn. Dh 276 (-ph-). Bordel 89. JE Ber 59.<br />

� (Acompañado de instr.). � Ori gertatu baño lenago / izazu nitzaz kupira! Bil 107. Zure etxekoek gutzaz<br />

kupida izanen dutela uste al duzu? Etxde JJ 64. Irakurlea, izazu kupida "Akulamendi"-n ezagututako Elizondoko<br />

bidaztiaz. Anab Poli 83. v. tbn. Tx B II 171.<br />

� (Precedido de gen.; aux. trans. e intrans.). � Etzaitezela izan / nere kupira. AzpPr 100. Izan zadazu zure<br />

semearen kupira! Muj RIEV 1907, 209. Gizon au ezta beiñere izan / bere buruan kupire. Tx B 175. � Izan zagun<br />

kupira / denak alkarrena, / gogoratu utsarekin / lertzen zait barrena. Tx in Imaz Auspoa 24, 51.<br />

� (Acompañado de dat.). � Bakoitzak geren fameliyari / izan zaiogun kupira. Tx B II 168.<br />

b) (Aux. trans. e intrans.). Tener miramiento, recelar, temer. "Eniz gupida emendik harat joateko" A. � O<br />

gomendioz presuna hartzen duzun titxosa, / eztezazula guphida doblatzera othoitza. (Interpr?). EZ Man II 57. Ez<br />

izan kupira, / keja dana mugitu / nai dan tokira. AzpPr 89. Aithor dezadan hemen, gupida nintzan ja zerbeitez.<br />

JE Bur 72. Nahiz atsegin gehiagokoa den bere zorionen baino bere atsekabeen ezagutaraztea, ez uste izan, nere<br />

atseginen ere adiaraztea guphida dukedala. Prop 1911, 14 (ap. DRA). Ez du kupirik lana goizetik arratsera<br />

egiteko. Ill Testim 6. Oroitzen dana kantatutzea / beñere etzait kupira. Lizaso in Uzt Noiz 84. � "Nahi duenaren<br />

erosteko ez du dirua guphide" Dv. � Baldar-apheza bada ostaler axkide, / arnoa edateko diru ez guphide. Hb<br />

Esk 192. Ungiaz dohanean, deus ez du guphide. Ib. 114.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

15

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

- GUPIDAN. (Precedido de gen.). Por compasión (a). � Aitona, mutillaren kupidan edo, ixill ixillik zebillen. Ag<br />

G 161.<br />

- GUPIDAZ. "(BN-baig), economizando, ahorrando, comer un objeto poquito a poco para que dure" A. Cf. supra<br />

(3), y gupidaka.<br />

gupidadun, kupiradun. � Compasivo, misericordioso. v. errukior. � Kupiradun Ama bat galdetzen genuen... /<br />

Ona Amarik onena arantza-gain emen! SMitx Aranz 33.<br />

gupidagabe (-ph- H), kupidagabe (<strong>Lar</strong> (-bage), H (+ -bage)), kupidage (<strong>Lar</strong>, H (V)). �1. Cruel. "Desapiadado"<br />

<strong>Lar</strong>. � Are txarrago izan da guretzat, taldeka eta bakarka, ondotik etorri zen triskantza, bai gogorkeria<br />

gupidagabeagatik, bai iraun zuenagatik. In MEIG VI 39. En DFrec hay 2 ejs. de kupidagabe y uno de<br />

gupidagabe. �2. kupiragabe. Osado; (el) que no tiene miedo. � Beti limosneruak / dira arrantzaliak, / gauza<br />

partitzeko / kupira gabiak. Arrantz 27. Oiek onak ziran da / bestiak obiak, / guztiak dira gizon / kupira gabiak.<br />

Ud 60. Aia aldian diruba franko / irabaziyak badia, / arriskatzeko duro batzuek / jende kupira gabia. EusJok<br />

157. � Or zabiltza zu ere / kupira gabia, / zeñek billa lezaken / beste bat obia. (Interpr?). Tx B 225. �3. (H),<br />

kupidabage (H), kupidage (H). "(Sust.). Inhumanité, insensibilité, inexorabilité, absence de pitié, privation de<br />

compassion et de miséricorde" H.<br />

- GUPIDAGABEKO. Despiadado. � Kupidagabeko esku bat dijoa zortenetik ateratzera larrosarik ederrena eta<br />

usaigozoena. "Una mano despiadada". Otag EE 1881b, 63.<br />

gupidagabetasun (-ph- H), kupidabagetasun (H). � Crueldad.<br />

gupidagabetu (-ph- H), kupidabagetu (H). � "Devenir sans pitié, insensible, impitoyable, inexorable, dur,<br />

inhumain" H.<br />

gupidagarri (-ph- H), kupidagarri (<strong>Lar</strong>, Dv, H), kupiragarri. �1. Digno de compasión, de<strong>sg</strong>raciado.<br />

"Lastimoso" <strong>Lar</strong>. v. errukarri, kupigarri. � Oialaren alderdi batean daukazute gizon erallea emakume<br />

kupidagarriari eriotza ematen. Ag G 186. Beltran gelditu zan pittin bat ots kupidagarri arrek zerion itza<br />

entzutearren. Etxde AlosT 53. Helenak eman zion orduan Gabriela Lohitegikoaren zori kupidagarriaren berri.<br />

Mde Pr 170. Ba zan ordu, izkuntz kupiragarriaren arnas emaleei merezi duten begiramena azaltzeko. Basarri<br />

ZArg 1956, 52 (ap. DRA). Zerk eutsi lezake emakume kupidagarri ura bere artan? Txill Let 63. �2. Compasivo,<br />

misericorde. � O, Mariaren biotza, maitagarriena, kupidagarriena, biotz guzietan urrikariena Jesusen<br />

Biotzaren ondoren! EE 1884a, 572.<br />

gupidagarritasun (-ph- H), kupidagarritasun (H). � "État, condition digne d'exciter la pitié, la compassion"<br />

H.<br />

gupidagarritu (-ph- H), kupidagarritu (H). � "Devenir digne de pitié" H.<br />

gupidaka, kupidaka. � "Kupidaka jan (B), comer economizando, ahorrando" A. v. GUPIDAZ.<br />

gupidakizun (-ph- H), kupidakizun (H). � "Qui doit exciter la pitié, la miséricorde, pitoyable" H.<br />

gupidakor (-ph- H), kupidakor (<strong>Lar</strong>, H). � Misericordioso, piadoso. "Compasivo" <strong>Lar</strong>. v. errukior. �<br />

Kristabak, aitor zagun / gure doikerra, / zeren Jauna izan dan / ain kupidakorra. Echag 36. Gure ama<br />

kupidakorra. <strong>Izt</strong> D 2 (dedicatoria; v. tbn. 38). Ango aldare nagusiyan dago gure Ama kupidakor au. Alz EE<br />

1889b, 575.<br />

gupidakortasun (-ph- H), kupidakortasun (H). � "Sensibilité de cœur, facilité à l'apitoyer, à se laisser fléchir,<br />

à pardonner" H.<br />

gupidakortu (-ph- H), kupidakortu (H). � "Devenir compatissant, miséricordieux" H.<br />

gupidatasun, kupiratasun, gupidetasun (-ph- Dv). � Misericordia, compasión. "Sentiment de considération qui<br />

rend miséricordieux, ménager de l'avantage d'autrui" Dv. v. erruki. � Jainkoaren erruki ta kupiratasunean uste<br />

guzia jarririk. Aran SIgn 25.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

16

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

gupidati (-ph- H, s.v. kupidakor), kupidati (<strong>Lar</strong>, H (V, G)). � "Misericordioso" <strong>Lar</strong>. v. gupidakor. � Birjiña<br />

kupidati-onek egin dizkate mesede asko. Alz EE 1889b, 575.<br />

gupidatsu (SP (sin trad.) � Chaho, T-L). �1. Compasivo. "Compatissant" T-L. � Ama gupidatsuak egitentu<br />

haur zakarzuak. O Pr 21. Ama guphidatsuak, seme zahartsuak. Zerb GH 1936, 115. �2. (-ph- H), kupidatsu<br />

(H), gupidetsu (-ph- Dv, H (s.v. kupidakor)). "(Adj.), ménager" Dv. "Bere ondasunarentako kupidatsua, qui<br />

ménage, est porté à économiser son bien" H.<br />

gupidatu, gipidatu (<strong>Lar</strong>). �1. "Ahorrar así, gipidatu, bear dan gastutik zerbait gorde" <strong>Lar</strong> � H. �2. (-ph- H),<br />

kupidatu (AN-larr (-detu) ap. Asp Leiz2; <strong>Lar</strong>, H), gipidatu. Compadecer. "Apiadarse", "compadecerse" <strong>Lar</strong>.<br />

"Avoir pitié, compassion, prendre en commisération" H. v. GUPIDA IZAN, kupitu. � Kupidaturik, soldadu ta<br />

itsa<strong>sg</strong>izonak ondo esate asko egin izan zioten gelditu zedilla bere etxean, alik eta zuzpertu arteraño. <strong>Izt</strong> C 448.<br />

Kupida zazute gau orretan bere maitientzat nai aña janari idoro eztuan euskaldun etxekoandrea! Ag G 227<br />

(quizá podría interpretarse como gupida izan). �3. "Regretter, épargner. Eztezazu guphida berriz ere othoiztea"<br />

H. � Zuen giphidatzeagatik ez naizela yoan oraino Corinthiarat. "Quod parcens vobis". TB 2 Cor 1, 23. Bada,<br />

giphidatzen zaituztet. TB 1 Cor 7, 28.<br />

gupide<strong>sg</strong>arri. � "Guphide<strong>sg</strong>arri, digne de commisération, de pitié, de miséricorde" H (s.v. kupidagarri). � Ez<br />

zaizkola guphide<strong>sg</strong>arri behar iduritu Herriarentzat eta Mintzairarentzat har detzaken ez gogoko ez gorphutzeko<br />

nekheak. Lander RIEV 1910, 599.<br />

gupide<strong>sg</strong>une. � Cuidado, mimo. � Behin batean lanean hari zen bere ahalez gehiago, eta erran nioen:<br />

"Zertako eztuzu zure burua gehixago guphida?". Ihardetsi zautan: "Eta nor naiz ni guphide<strong>sg</strong>unerik<br />

merezitzeko?" "Ménagement". Birjin 539.<br />

gupideste (A). � Piedad, compasión. � Non da zure miserikordia, urrikalmendua eta gupidestea? Ax (ed. Ip<br />

1864), 438 (Ax 606 (V 389) pietatea). Eraiki dü Israel bere haurra, bere güphidestiaz orhitürik. Ip Hil 79.<br />

gupidetsi (L ap. A (gupideste); <strong>Lar</strong>, H (-ph-)), kupitetsi (L-ain ap. A), gupitetsi (Urt). � Tr. Documentado<br />

únicamente en textos septentrionales. �1. Compadecer, tener piedad (de). "Animadversionem remittere,<br />

barkhatu, guphitetsi" Urt II 102. "Apiadarse", "compadecerse" <strong>Lar</strong>. "Iauna, zure seme bakharra guphidetsi<br />

eztuzuna" H (s.v. kupidatzea). v. errukitu. � Zenbatenaz hemen zure burua guphidesten baituzu gehiago,<br />

hanbatenaz gehiago han sofrituko duzu. Ch I 24, 3. Sarthuko direla zuen arterat otso arrapatzailleak, arthaldea<br />

guphidetsiko ez dutenak. He Act 20, 29. Ez nihor guphidets, aitzitik, hil araz-zatzu gizon, emazteki, haur, abere,<br />

hitz batez, guziak. Lg I 271. Bainan, othoi, hil ondoan guphidets nazazu, ifernutik beira nazazu. Dh 168.<br />

Nahiago dugu, bada, ixilik egon, lagunen, anai-arreben eta gain-gainetik haren andrearen herabea guphidetsiz.<br />

Ox in Lf ELit 283. Esan gabe zoan gaitzesten baino gupitestenago zutela orain. Mde HaurB 83. � Orai diat<br />

ezagutu Iainkoaren beldur aizela, ikhusirik eztuala guphitetsi hire semea, hire bakhoitza, enetzat. Urt Gen 22, 12<br />

(Dv guphidetsi; Bibl ukatu). � Perdonar, renunciar (a). � Etzen izatu net errespetutsua, / gure andere<br />

arrotzarentzat; / etziotzan ezen guphidesten hanbat / moko-kolpe kruelenak. Gy 279.<br />

�2. (-ph- BN ap. A � VocBN; Dv), gupitetsi. Escatimar. "Agir avec ménagement" VocBN. � Egin ahalik eztute<br />

/ gaixteok gupitetsi; / trabaillu luzez luzaro / ni nahiz ardietsi. Hm 168. Ez dituzte guphidesten ez penak ez<br />

nekheak haren zerbitzatzeko. Mih 112. Gu errebelatuen ondoan abiatzen da, ez du guphidesten nekhea eta<br />

izerdia, ez ditu kondatzen urhatsak. Brtc 246. Ez gupidets ein ahala / zeren ezin aski lauda / baidaiteke sakulan.<br />

Monho 136. Deus ez guphidets hortako. Pairatuko baduzu ere, eman zaite estatutan nori berea bihurzeko.<br />

CerBid 6. Ez dut deusik guphidetsi, ez negliatu, erlixionea xeheki irakhasteko balia zaiteken gauzetarik. MarIl<br />

128. Ez dauzkigu abisuak, gonbidu eztiak, mehatxuak, ez eta laguntza nasaienak guphidetsi. Lap 417 (V 190).<br />

Zazpi urthez bere arthaldearen zerbitzuko bere nekhe izerdiak guphidetsi behar ez zituena. Prop 1906, 125.<br />

Horra, bada, zer ikusiz, ez dugun oraiko huntan ere guphidetsiko zuen aintzinean mintzatzea. Lander RIEV<br />

1910, 599. Gure Jainkoa da, erran nahi da, gu dohatsu egiteko deusik esparñatzen edo gupidetsten ez duena.<br />

Meditazione zerurat 264 (ap. DRA). Hura bihotz onez zerbitzatzeko deus gupidetsi gabe. J.B.S. Alderako<br />

Debozionea 28 (ap. DRA). v. tbn. Guphidetsi: JesBih 423. Jaur 109.<br />

�3. Despreciar (?). � Jauna, zuk hainbertze maite duzun erreginak, zure esposak, guphidesten zaitu, osoki<br />

arbuiatzen. Arb Igand 105.<br />

gupika. � Haciendo eses (?). Cf. gubia. � Eskumako oiñak bere zera topau-ez-topau ibilli ostean, bizikletea<br />

konerka ta gupika asi zan, eta bidertzeko erretenean frenupe geratu zan Garbiñe. Erkiag BatB 76.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

17

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

gupitetsi. v. gupidetsi.<br />

1 gur (BN, S (gür) ap. A; <strong>Lar</strong>, VocBN, Gèze (gür), Dv, H), kur (L (kh-) ap. A; <strong>Lar</strong>, Dv (kh-), H (+ kh-)). �<br />

Saludo, reverencia, inclinación. "Gur, kur, reverencia, inclinación" <strong>Lar</strong> (s.v. adorar). "Génuflexion" Gèze. "Salut<br />

qui se fait en se courbant ou en pliant les genoux" H. Cf. Arzam 268: Ochoa de Gurmendi (1393). � Tr.<br />

Documentado sobre todo en autores orientales. � Han Iesus haurra baturik / troxaturik, / utzioan zatzala, /<br />

gurrez iar zazkion apaltzen. O Po 62. Eta salütatüko Birjina Sainta, haren imajinen rakontrian, kolada edo gür<br />

aphal batez. Mercy 28. Grazioski, / kurrak eginik dire sartu. Monho 34. Agur eta khur, Dabiten semeari! HeH<br />

Mt 21, 15. Aitzin alde ditu buru eta bulharrak khurrean. Hb Egia 151. Nahi deitzügü eman gure adorazioniak,<br />

eta gür aphalenak. Ip Hil 92. Gür zuri graziaz bethia, Jauna zurekin düzü. Ib. 69. Ave Maria da aingürü<br />

Gabrielek Jinkoaren phartez Maria Birjinari egin dian gürra edo salütazionia. Ib. 72. Bizkarra konkortüz,<br />

gürrak egin zeitzon espainul apezari. Const 39. Ongi-etorri ona egin zion, labur eta hotz, bainan dena gur, agur<br />

eta xurikeria. Ardoy SFran 215. � Oni gur ta erregu bear diogu betiro. <strong>Lar</strong> STomas 2.<br />

- GUR EGIN (Sc ap. A; <strong>Lar</strong>, H). Adorar, hacer reverencia. "Gur, khur egitea, saluer en s'inclinant" H (s.v.<br />

gurra). "Gür egin (Sc), saludar" A. � Belhain orok niri gur egiten du. Tt Arima 6. Emazte ederrener gür egiten,<br />

poesia laidorez zütian güziak akariziatzen. Egiat 218s. Ta alá jarrizúten / alki txarbatéan, / gur ta agur inzúten /<br />

irri-abarréan. LE Kop 94. Belaun batekin kutxa Santubari eta berziarekin Dagonen idoluari kur egitten diotenak<br />

(Lesaka, 1857). ETZ 251s. Aundizkiak gur egiten dizutenean, gogoemazu iñork etzaitula maite zure itxas-gizonok<br />

ainbat. Or Mi 10. Gustijak men eta gur egingo dautsube. Otx 78. Bizkarra emon eta bizkarraren azkenian asten<br />

danagaz gur egin eutsan. Ib. 56. Aiek urbildu ta aren oñai eutsi ta gur-egin zioten. Ir YKBiz 524 (v. tbn. 25). Ez<br />

baitu inork arrazoi larririk gabe bere ohitura utziko iritzi berri bati gur egiteko. MIH 80.<br />

2 gur. "Gür, chœur de chanteurs" Lrq.<br />

gura (V, G, L, B, BN; Lcc, Mic 5v y 7r, O-SP 228, SP, Urt I 377, <strong>Lar</strong>, Añ, Dv, H), gure (Dv, H). Ref.: A; Iz<br />

ArOñ; Holmer ApuntV.<br />

�1. Deseo, pasión, voluntad. "Gana" Lcc. "Aver gana de comer, jateko gurea euki. Haber gana de beber, edateko<br />

gura euki" Ib. "Gana, antojo", "apetito" Mic. "Gura, désir. C'est un terme de Biscaye duquel néanmoins Axular<br />

se sert souvent" O-SP 228. "(Tú te lo) quisiste, tú te lo ten, [...] zeurea zan gura, areago ardura" <strong>Lar</strong>.<br />

"Inclinación" Añ. "Envie, besoin que l'on sent d'une satisfaction corporelle" H. En <strong>Lar</strong> Sup se lee "inclinación,<br />

kurea", sin duda mala lectura de de Axular. Harriet da tbn. las formas kura y kurea que, si no proceden<br />

del primero, estarán deducidas de términos como azkurea o lokura (var. <strong>sg</strong>. Harriet de logura). v. nahi, gurari.<br />

� Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos, excepto en suletino. En DFrec hay 97 ejs. de gura.<br />

� Nola gizonek baitute gura ontasunera. EZ Man I 66. Egiteko haukien berri jakiteko gura duenak mira betza<br />

[...]. ES 386. Zerbait eramateko guraz. He Mc 13, 15. Gogoaren gura gaistoak. Mb OtGai I 213. Etzuen<br />

gehiago izan tentatzeko gurarik. Lg II 131. Sirakusarren errege Dionisiok ondasun ta atsegin guztiak gura<br />

betian eukazan egunetan. Mg PAb 215. Lujuria edo gorputzaren atsegin likitsaren gura edo griña gaiztoa. Gco<br />

II 20. Askori ezkonzaren gura geiegia kosta zate animaren betiko bizitza. AA I 596. Pilota yokotarat gaztek gura<br />

dute. Hb Esk 138. Gorphutz likits, gura tzarrez bethea, bekhatuaren mendeko oraidino izatu haiz. Dv LEd 85.<br />

Jainkoak libra gaitzan / egite ta gura dongetatik. Legaz 2. Jaungoikoak, gu salbetako, imini dituzan gauza<br />

guztiak egiteko gura eta asmuagaz. Itz Azald 129. Zeure gurea egin bedi donokijan lez ludijan be. AG 1914.<br />

Galdegiozue [...] adimenduak zuhurtzian dagoeno asma ditzozken gurak bere lagunarekin asetzen dituen gizon<br />

ala emazte horri. JE Bur 101. Zerbaiten gura beroa izan eta gogo ura egia izatera iritxiko dala itxaropena.<br />

JAIraz Bizia 84. Zure maitea mendekatzeko / gura bakarra dakarzu. Arti MaldanB 220. Gogoa da, gura, uste eta<br />

asmoak mamitzen eta gauzatzen dituena. MEIG VI 78.<br />

v. tbn. Mic 14r. Hm 92. Añ MisE 157. fB Ic III 361. It Fab 117. Gy 205. Arr GB 142. Enb 141. Or Aitork 404.<br />

� "El deseo, el querer, batzuen ondo-guria beste batzuen gaizki-guria, mundua joko bat dalako" Etxba Eib.<br />

"Egonak egon-gurie ta pralliek andra-gurie" (G-azp). Cf. barregura, jakingura, logura, negargura... �<br />

Besteak baño geiago izaite gura bat. Cap 73. Lothu zautan hain nigar egin gura handi bat [...], non arrimatu<br />

bainintzen kapera batean. Birjin 399. Nekearen nekez, apaindu gurearen apainduz, iñoren bitxiakaz bada bere,<br />

janzi da ederto. Mg PAb 197. Geure burubari deutsagun ondo guria proximuari izatia. fB Ic I 87. Gurasuak<br />

eureen interes edo oraindik agiñdu guriagaitik luzatuten deutseezanian ezkontzaak. JJMg BasEsc 212. Nok ori<br />

erasoten deutsu? Baserrikuai deutsezun amodijuak, ala irabazi guriak? Astar II 74. [Soberbia] besteak baño<br />

geiago izan gura erabagako bat. CatBus 34. Nik eztaukat oraiñarte senar gurarik. Echta Jos 170. Ez zuen<br />

gutarik ihork lan gura handirik. Mde Pr 293. Nork esan ango negar-zotiñak ta ango eleizatik urten gureak?<br />

Bilbao IpuiB 219. Iñor menpean euki gurea / ez dago gaixo txarraurik. BEnb NereA 167. Ardura ez deskuna<br />

entzun guriak zerlako okerra ekarri laikian. Etxba Ibilt 461.<br />

� Han etzaizkola yoan gauzak bere gura. Hb Esk 115.<br />

�2. (G-to, AN-larr, L-ain, B, BN-baig; Lcc, Dv). Ref.: A; A EY III 118. (Estar) deseoso (de). (Gralmte. con izan<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

18

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

intrans.). "Haber gana de cenar, afaldu gura nax" Lcc. "(Adj.), désireux" Dv. "Ur gura naiz (B), enauk<br />

edan gura (L-ain), enauk edan gure (G-to), iostagura naiz (BN-baig)" A. Lo cita tbn. como sufijo: "-gura (V, G,<br />

AN), deseoso, curioso". "Izotz andia elur-gura, neskatxa ederra dantza-gura; neskatxa zakarra mutil-gura (ANlarr)"<br />

A EY III 118. � Edozein sari esker gura. RS 157. Presuna gazteen lehenbiziko obra on hek nahi nituzke,<br />

hetarik naiz zale eta gura, hek zaizkit on, gozo eta ezti. 'Aficionado y deseoso'. Ax 171 (V 115). Etxerik ez duena<br />

etxe gura da. Mb IArg I 235. Irhi egin zuen amak, ezpazen ere irhi egin gura. Birjin 432. Eztuenaren bethi gura<br />

denak / lehen zuena ere galtzen du maiz haiñak. Gy 227. Ez naiz ni medikuen / konsejuen gura. Urruz Urz 54.<br />

Ziminoak josta gura. Ox 131. Ez baitziren batere solas gura. Barb Leg 130. Ene ama, ezkondu / ezkondu gura<br />

naz. Laux AB 23. Bide-ertzetik iru auntz osto aren gura. Or Eus 52. Agirian egoan Kerman Txantonen alabearen<br />

gura etzana. Erkiag Arran 124.<br />

� Ardura bagia dalako, agindu guria dalako, bijotz gogorrekua dalako. fB Ic II 235. Batu guria dalako, esker<br />

txarrekua dalako. Ib. 235. Gogoz arinsko eta libertate gura, / badoazi kurri fortuna-ketara. Gy 183.<br />

�3. (Precedido de zer, non, zenbat..., con sentido adverbial). "Adonde quiera, nora gura" Añ. "Así como así,<br />

zelan gura (V)" Ib. � Ukabilka, ostikoka, makillaka ta zelan gura barregarri erabilteko. Añ EL<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 19<br />

mende.<br />

2 202. Lau<br />

neskatilla gagoz etxean artu daizun zein gura. Echta Jos 314. Alan utzi eban mutilla Madriden, bere-buru zala,<br />

ta diruba noz-gura ta zenbat-gura atarateko eskubidiagaz. Kk Ab I 108. Gastiak noz-nai, nun-gura, / olan<br />

jaristen dabela eurok / Jel-entzat ainbat onura. Enb 35. Eta ama-semiakana zuzenduz, egun atakoz, eurak noiz<br />

gura etxera juan ettekezala esan eutsen. Otx 147. Urrengoan or ikus; eizute zer-gura. Or Eus 31. Emoiozu janedana<br />

zenbat gura, ta gortu ezeze itsutu be beingoan egingo yatzu senarra! Bilbao IpuiB 84. v. tbn. BEnb NereA<br />

27.<br />

- DENA-GURAKO. v. dena.<br />

- ESAN GURA IZAN. v. esan.<br />

- GURA ADINA, GURAIÑA (V-ger-arr-oroz-gip). Ref.: A (guraiña); AEF 1921, 47; Iz ArOñ (gúraaiña).<br />

"Bastante, cuanto se quiera" A. "--Ama, zein da gurañe arto jan gaiñun gaba? --Ume, Gabon gaba (V-ger)" AEF<br />

1921, 47. � Jaiotea da utsik naikoa eta guraiña, / eriotzeak euki dagian laster nor ill. AB AmaE 175. Nai aña<br />

jango eben, nai aña edan, gura aña lo egin, da lanik baperez. Ag Kr 125. Piraguan ekarrezan igalijetarik emon<br />

eutsen euzkeldunei guraña. Kk Ab I 83. Gura-aña lora eder yaukodazak. Altuna 50. Lo egin zeinke guraña. Enb<br />

145. Lurrian etzunda gureñe barre egin eban. Kk Ab II 78. Ardien esneaz egindako gatzatua guraiña jan egien.<br />

Erkiag Arran 121. v. tbn. Alzola Atalak 141 (gureiñe). � Niri gurañakoa etorri jatan, Mañasi, egia da. Ag Kr<br />

161. Ez ibilteko lagun billa, gurañako ezkongeiak etxera etorriko jakoezalata. Ib. 182.<br />

- (JAINKOARI) GURA DAKIOLA. "Quieralo Dios" <strong>Lar</strong>, Añ. � Alan gura dakijola geure Jangoikuari. Mg CO<br />

IX. Jaungoikuari gura dakijola, ba, zuben bakalduntza au baketan eta zorijonez luzaruan irautia. Otx 182.<br />

Jaungoikuari gura dakijola niretzako albista txarrik ez ixatia. Ib. 43.<br />

- GURA DOK, GURA DOZU (<strong>Lar</strong>, Añ). "Quanto va" <strong>Lar</strong>, Añ. � Ezetz, gurok, Bartolok bere semeori barriro<br />

olako burubide gaiztorik emon. Bilbao IpuiB 57. � --Ezta egiya! [...] --Bai da! --Posture gurozue ala? --Ezta! --<br />

Bai, guru. --Laurontzako meriyenda on bat? Kk Ab II 65. Gura dok aposte zein gorago joan? And AUzta 55.<br />

- GURA ETA GURA EZ (<strong>Lar</strong>, Añ). Obligatoriamente. "Que quieras que no" <strong>Lar</strong>. "(Mal de su) grado, gura ta<br />

gurez" Añ. � Ordu atan, gura ta gurez egin bearko dodana [...] neure bekatuen damuaria oso bat. Añ EL 1 25.<br />

Biurtu biarko deutsaz bere jaubiari, eta au egiten ezpadau, gura ta gura ez izango da zorigaldukua beti betiko.<br />

Astar II 163. Esaterako: daki gizon aberats batek gordetan badira erri bateko amarrenak, gura ta gura ez<br />

laboria gustiz urri ibiliko dana. Ib. 173. Gura ta gura ez izan biar dau zure salbaziñoiak balijo guztiz andikuak.<br />

Ur MarIl 107. Zeiñetan [sakontasun bildurgarrian] gurata guraez ondatu eta galdu bear daben betiraun<br />

baterako. Itz Azald 162. Barriren barri estutu dau neskatillea beso artean, ta gura ta guraez mosuka jardun izan<br />

dau. Erkiag BatB 157.<br />

� (Con -ko, adnom.). � Bekatu egin badot, lepoan daukat gura eta gurezko penitenzia egin bearra. Añ EL 2 42<br />

(EL 1 37 bearturik ta premiñaturik nago).<br />

� (gura eta ez). � Eta gura-ta-ez, asarratu yakon arren eta zarataka ibilli zan arren, poliziyakua preso gelditu<br />

zan. Kk Ab II 94.<br />

- GURA ETA GURA GABE (<strong>Lar</strong> (baga)). "Que quieras que no" <strong>Lar</strong>. v. GURA ETA GURA EZ. � Baitan<br />

itxikitzen ditunak eta laster eguzkitara aterako diran gaitzak oro, gura ta gura bage egiñak dira. Zait Sof 92.<br />

- GURA EZ, GUREZ (V-gip ap. Etxba Eib; <strong>Lar</strong>, H (V, G)). a) "Nolición, gureza" <strong>Lar</strong>. "Absence de désir,<br />

d'envie, de goût" H. "Desafecto, de<strong>sg</strong>ana, falta de voluntad. Argittu jako deskun gureza" Etxba Eib.<br />

b) (No sust. pleno). � Onduteko gogorik ez darakusela, biurtu gura eza ostubak, edo kalte eginak. Mg CO 198.<br />

Gaineko eguneetan alkarri berbarik egin gura eza. fB Olg 95. Bere bizitzea galduteko arriskuan iminten bada<br />

bere konfesinoan entzun izan dabena agertu edo esan gura ezagaitik. Itz Azald 144. Piñuak oraindik ekarriko<br />

dau iñork gura eza. And AUzta 96. � (guraezezko). "Involuntario" Añ. � Guraezezko edo borondatiaren<br />

kontrako okasinuak dira zeintzubetati alde egitia ez daguan bakotxaren eskuban. Mg CO 122. � (gurezko). �<br />

Baña atzerapena, eurtada ta aldats eskergak asmetan ditu gurezko amore ta askogureak. Añ LoraS 58.<br />

- GURA GABE (H; bage Añ, H, baga <strong>Lar</strong>, H). a) Sin querer, involuntariamente. "Sans volonté,<br />

involontairement" H. Cf. gurata. � Badira bai gorputzeko pekatu astunetan jausita bere esan daruakenak

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

konfesoriari izan zala gura baga, edo borondatiaren kontra. Mg CO 156s. � (gura barik). � Guraso asko<br />

badakigu zer moduz eldu diren guraso izatera: sarritan erdi gura barik, nai ezta. Vill Jaink 167. � (Con -ko,<br />

adnom.). "Involuntario, gura bagekoa" Añ. "Gurabagekoa, guragabekoa, chose involontaire" H. � Okasino<br />

donga ezagun ta urrekua izan leite edo gurazkua edo gura bagakua. Mg CO 121.<br />

b) "Gura bagea, absence d'envie, de désir de, inappétence" H.<br />

- GURAGO IZAN (V-gip ap. Iz ArOñ; <strong>Lar</strong>, Añ, H). Preferir. "Más quiero, más quieres, [...] gurago dot, gurago<br />

dozu" <strong>Lar</strong>. "Querer más" Añ. "Préférer, aimer mieux, vouloir de préférence" H. "Gurago giñuan, más lo<br />

queríamos" Iz ArOñ. � Zegaiti gurago dot Silverori on deretxadala il, eze ez aanzituta bizi izan. Lazarraga<br />

1152v. Guztiak galtzea gurago izatea bera [Jangoikoa] ofendietea baño. Cb CatV 39 (v. tbn. CatLlo 37 gurago<br />

izaitia). Gurago neban neure albuan / euki Gaiskin Diabruba. Mg PAb 63. Gurago dot emen geratutea. Itz<br />

Azald 65. Jolasa baño ardao ona gurago dabie. Ag Kr 50. Gurago dot senar ona ezer-barik txarra ondasunakaz<br />

baño. Echta Jos 51. Zure adizkidetasuna gurago dot, jaiegunetarako janzkija baño. Altuna 61. Gurago ebala<br />

bizia galdu a ilten ikusi baño. Kk Ab II 25. Apurtu baño milla bidar gurago dot beroneri osorik emotia. Otx 19.<br />

An ezpanengo gurago aiek. And AUzta 59. Lan egin baiño ez egin, gurago leuke. Erkiag BatB 151. v. tbn. Añ<br />

EL 1 139. Zav Fab RIEV 1907, 530. AB AmaE 300. Or Tormes 23. Enb 135.<br />

- GURA IZAN (V; Urt, <strong>Lar</strong>, Añ, Dv; kura izan V-ger). Ref.: A; Etxba Eib; Holmer ApuntV; EAEL 203; Elexp<br />

Berg; Gte Erd 207 y 228. v. NAHI IZAN.<br />

a) Querer, desear. "Coa, gura den eta gurezten emakumea; emakume guria dena eta gureztena vel gura eztena"<br />

Urt V 232. "Querer, nai, gura det, dot" <strong>Lar</strong>. "Apetecer" Añ. "Ori da benetan gura izatia. Berak gura izan eban"<br />

Etxba Eib. "Kudot / gusan dot (V-ger)" EAEL 203. "Nik ikasketa oiek egitea gura deure (V-arr)" Gte Erd 207.<br />

"Zeanira joan gurot; lagunak Aramaiora joan daitezela gure dot (V-ger-arr-gip); laguna Zeanira joan daiten<br />

gurot (V-arr); ori fuen dain gure neuke (V-gip); nigez joatea gure leuke (V-arr)" Ib. 228.<br />

� Tr. Documentado desde Lazarraga, es propio de la tradición vizcaína, y se encuentra además en algunos<br />

autores guipuzcoanos: Aguirre de Asteasu, Cardaberaz (Eg III 362) y Etxaide (JJ 228); tbn. en Legaz y Mirande.<br />

Además de la forma tradicional de futuro gurako, documentada ya en Capanaga (153), a partir de finales del s.<br />

XIX (antes sólo hallamos un ej. en Añibarro (LoraS 10)), se encuentra tbn. gura izango, documentado en Azkue<br />

(BGuzur 138, gure), Kirikiño (Ab I 35, ixan-), Otxolua (14, ixan-), Zaitegi (Sof 183), Bilbao (IpuiB 105) y<br />

Erkiaga (BatB 160); en Añibarro, Kirikiño, Zaitegi y Bilbao alterna con gurako.<br />

Para las construcciones como jakin gura dot y jakitea gura dot, cuando hay correferencia, el verbo tiene forma<br />

de participio en la subordinada: Neuk ere gura neuke ikusi. Acto 417. Niri sinistu gura badeustazu. Mg PAb 71.<br />

Sugeak aldatu gura dabenean azal zarra. Añ LoraS 39. Eztabe traturik euki gura euren gurasuakaz. Astar II 86.<br />

Geiago ezagutu eta maitetu gura eban Jaungoikoa. Itz Azald 11. Dana jakiñ gura dot. Ag Kr 192. Nirean jan<br />

gura dok, atan be? Bilbao IpuiB 70. Orduan danak beorrak saldu gura eta iñork erosi gura ez. And AUzta 97.<br />

Zeure barnean bizi gura dot. Gand Elorri 87. Si los sujetos no coinciden, la subordinada llevará un sust. vbal.<br />

con artículo: Onek guri on egitea gura doguna legez geuk bere egiten deustegula. Cb CatV 49. Jauna, gura<br />

badozu ni bizi izatia bizi nailla. fB Ic III 270. Egiten deutseegula eurak guri egitea gurako gendukeana. CatBus<br />

29. Nik inoiz arpegira begiratutea gura badau. Ag AL 82. Arek gura eban San Antoniok egunero mirariyak<br />

egitia. Kk Ab II 144. Zer gura dok nik esatia? Otx 171. Bizerrak urtetie gura badok. Osk Kurl 102. En ocasiones<br />

la subordinada lleva un sust. vbal. aun cuando los sujetos coinciden: Orduan egitia gurako zendukiana egizu<br />

oraintxe. Ur MarIl 90. Nik bere, beste gauza guztien gaiñetik kristiñau izatea gura dot ba. Ag AL 22. Iatea gura<br />

zenduke. Ib. 158. Nire etxean emazte ta aurraz inguratuta bizitzea gura nuke. Etxde JJ 42. Nik trankil bizitzea<br />

besterik ez dut gura! Lab SuEm 191. Baiña neskiak ankak erakusterik gure ez. Alzola Atalak 46. Cuando el<br />

sujeto de la oración subordinada no coincide con el de la principal, el verbo subordinado puede tbn. ir<br />

acompañado por un aux. en subjuntivo: Eta au jazo dedin gura dozue zeuroen konzienzietan? Añ LoraS 33.<br />

Bijoen arduria euki daigun gura dau Jaungoikuak. Astar II 76. Eurakaz egiten dogula, eurak geugaz egin<br />

dagiyen gurako geunkian legez. CatLlo 56. Zenbat gura dozu emon dagixudan zeure zamari orren ordañez? Otx<br />

178.<br />

� Ez eben gura inork berbarik legion. Lazarraga 1143r. Etorri gura dau zeure eske. Ib. 1151r. Gura deutsut<br />

agindu. Ib. 1169r. Letorrela ona, gura dabela arena izan. (Escrituras de Andramendi). TAV 3.2.9, 160. Ez eban<br />

nai zeruak / gura eukean pobluak, / zuekaz kanpañara urten. BBizk 13. Bizkaiko Abade jakitun batek bere lloba<br />

bat erriko etxandera baten seme bakarragaz ezkondu gura eben. Cb EBO 43. Zeruba gura dabenak / geroko<br />

logratu / Aita Palaziosen itzak / bijotzian sartu. DurPl 105. Alperrak gura dau, ta gura ez dau. Mg CO 93.<br />

Ezpadezu zuk guk gura deguna egin nai, guk esango degu arkitu zaitugula gazte batekin ezkontza zikintzen duan<br />

gaistakerian. AA III 332. Alan gura izan dagijala Jaungoikuak. fB Ic II 182. Laguna gura ez leuke, ta diruba<br />

gura leuke. fB Ic III 350. Bederatzigarrena, lagun projimoaren emazterik ez gura izatea. Legaz 7. --Juana,<br />

Juanek al deutsu miñ? --Miñ ez, baña ak gura ninduan ill egiñ. AB AmaE 266. Eztot nik ezer munduan gura / ez<br />

bear bere zu barik. Azc PB 124. Gura dabenak irakurriko dau, ta gura eztabenak eztaiola begiratu. Ag Kr 11.<br />

Yainkoak gura badau, laster gozak premi barik. Or Tormes 79. Hasieratik erakutsi zuen [...] bere gogo guztia<br />

ematen zuela aita besoetakoak gura zuen legez ikasteko eta ulertzeko. Mde HaurB 58. Zurrutada baten iruntsi<br />

gure dau dana. Akes Ipiñ 29. Ez, ez dot olakorik gogoratu be gura. Bilbao IpuiB 258. Zer gura ta axe lortzeko<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

20

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

aukera bardinbagea. Erkiag BatB 138. Janik ez emon / lanik gura ez dabenari. BEnb NereA 53.<br />

� (Con aux. intrans. bipers.). Cf. (JAINKOARI) GURA DAKIOLA. � Krianza onez gura ekion / ni arerean<br />

goratu; / esku zardenaz baekidan / neure besoti oratu. Lazarraga (B) 1179vb.<br />

� (Con reduplicación intensiva). � Txiroentzako gura-gura dauz jaki ta janzki beruak. Enb 106. Euzkeldun<br />

egiazkua / iraun daizula gura-gura dot. Ib. 107. � Agur euskal-irakurle, eta laister arte, Jaungoikoak gurebadau-gure.<br />

Alzola Atalak 146 (126 gura-badau-gura).<br />

� Querer, amar. � Aguazill baño Patxi, obeto etzeunke, / askok gura zaitu ta, jartea alkate? AB AmaE 240. Zeu<br />

be bidean zagoz, zeuk gura zenduanak gura zaituta. Ag Kr 191. � Ain asko gura dirian biotzak / eztagoz iñoiz<br />

bakarrik. Urqz 85.<br />

b) (V ap. Holmer ApuntV; <strong>Lar</strong>). (Acompañado de dat.). Querer (a alguien), amar. "Querer, amar, nai, gura, con<br />

los transitivos, diot, deutsat" <strong>Lar</strong>. "Asko gura deut(so)zut, te quiero mucho" Holmer ApuntV. � Guztijak asko<br />

gura deutsee bere lautasunagaiti. Mg PAb 45. Seme batek gura deutsa gustiz asko bere amari. Astar II 34. Erri<br />

guztiak gura deutsa. Ag Kr 220. Biotz samurraz, gura deutsenak / alkarri bene-benetan, / jira ta bira, / biziko<br />

dira, / Jaungoikoagaz baketan. Echta Jos 305. Ta eriotzararte be zoriontsu biziko zala bera D. Martiñek gura<br />

baeutsan. Bilbao IpuiB 137. Zaldun jatorrari be ainbeste gura zetsanetik, [...] ezin eban sinistu emaztiak ziñuana<br />

egixa izan zeikianik. Etxba Ibilt 479.<br />

� (Precedido de gaizki, ondo). Querer mal, bien (a alguien). "Gura, amour, affection" H. � Emen, ikusten<br />

badogu penaz ondo gura deutsagun persona bat, errukituten gara. JJMg BasEsc 93. Ez dago bat eurai ondo<br />

gura deutseenik. fB Ic II 214. Arerijua biar dan moduban ametako ezta asko bijotzian edo barruban ondo gura<br />

izatia. Astar II 28. Inok bere ez deutsa gaiski gura bere gorputzari. fB Ic III 345. [Lagun urkoari] ondo gura<br />

izanagaz, bere gatxakgaitik min eta atsekabea artuagaz. Itz Azald 78. Danak ondo gura zetsela eta ala be<br />

Dukiak, umetatik beragaz ebanez. Etxba Ibilt 475. � Norbere gauzeari obeto gura izanarren. Ag AL 121. Iñoiz<br />

baño geixago eban ba begiko eta obetuago gura zetsan. Etxba Ibilt 484. � Munduan onduen gura izandako<br />

Maittia! Etxba Ibilt 487.<br />

� (En oraciones negativas). No desear (el mal...). � Gatxik gura ez deutsalako uste dau maite dabela Jangoikua<br />

ta ez dauka zer akusau bere ustian. Mg CO 26. Inori gatxik ez gura izatia, ta ameetia gauza bi dira. fB Ic I 40.<br />

- GURAKA. Queriendo. � Biak ortz-aginka, indar-putzak biak / alkar apurtu guraka. Zav Fab RIEV 1907,<br />

542.<br />

- GURAKO. (Precedido de gen.). Del agrado de. v. GURARIKO, gogoko. � Ondo da, ta onetara juramentu<br />

egiten dabeenak egin darue Jainkuaren gurako gauza bat. CrIc 58. Bere hein eta gurako neurthitz-bidea. JE Bur<br />

147. � Hark du abiarazi berritan pilota, / mendez mende eskaldun gurako yosteta. Hb Esk 126. � Ez jakolako<br />

ezagutzen ez aiskide eta ez gurakorik andrakumian artian. Etxba Ibilt 458.<br />

- GURA LEGEZ. Como quiero, quisiera (sin distinción de persona). � Eta zer esan, gura legez urtian bizi, ta<br />

Pazkuaz baño konfesetan ez dirianen ganian? Mg CO 79. Zer esan nai deustazun zipladokaz niri, / gura legez<br />

igarri ezin deutsut zuri. AB AmaE 253.<br />

- GURAN. (Precedido de part.). Queriendo. � Neketik indarrak atara guran. Ag Kr 211. Gauza baten jakin<br />

guran ibili naiz estu egun oneitan. Erkiag Arran 124. Itaundu eutsan Txominek adarra jo gurean. Bilbao IpuiB<br />

67. Gaua zer dogun azaldu guran / bertsolari bat kantari. BEnb NereA 192 (66 gurian). Zazpi urte dira jarri<br />

nintzala aren borondate ona irabazi guran ondrau ospatziakin. Etxba Ibilt 483.<br />

- GURA NAI GURA EZ. Obligatoriamente. � Errodriges nok, gure nai gurez. Kk Ab II 183. Indarrez, gura nai<br />

gurez, ezarritako buztarri ori ausi ta, domu ta lana aiskide anzo alkartzeko. Eguzk GizAuz 86. Onelan aurrerago<br />

eskuz lan eginda, bizibidea ateraten eben asko, gura nai gurez, alogereko biurtu ziran. Ib. 21. � (gura nai ez).<br />

� Bein egiñiko ezkontzea iñok ezin daikelako ausi, ta neskatilleak gura-nai-ez, zu aren senar ixango<br />

ziñatekezalako beti. Otx 77.<br />

- GURARIK. Queriendo. � Leku onean topadu gara, / Jaun Zerukoak gurarik. Lazarraga 1172r. Oi aserratu<br />

deraustazu, / zeurorrek ala gurarik. Ib. 1201r. Baña orra nun Jaungoikuak alan gurarik esesten deutsan<br />

desesperaziñoeko tentaziño sendo ta gogor batek. Ur MarIl 17.<br />

� (Tras part.). � Nosbait urteten badau, darraikoz txori asko euren lumaak kendu gurarik. Mg PAb 178.<br />

Arerijua izan arren, ta norbait geuri kalte egin gurarik ibili arren. fB Ic I 105. Griña gaiztuak beti / Okertu<br />

gurarik. Ur MarIl 126. Arindu gurarik gatxa. AB AmaE 151. Zein ikurrin ekarren ikusi gurarik. Enb 33. Gurutzondora<br />

eldu gurarik / bidia billa nabil neketan. Laux BBa 10. Eta astoak an urrunago iperturtika ta arrantzaka<br />

asi gurarik. Erkiag Arran 56. v. tbn. Añ EL 2 115. Azc PB 58. Echta Jos 35. Kk Ab I 37. Otx 48. BEnb NereA<br />

189. Ibiñ Virgil 116. Alzola Atalak 83. Etxba Ibilt 459.<br />

� (Tras sintagma nominal). � Onelangoak iazoten dira / eskontzak asko ta sarri: / senar gurarik dagozalako /<br />

gazterik neskatxak larri. Azc PB 114. Bertako errittarrak aserre zireala euren askatasuna gurarik. Echta Jos<br />

334. Zaldunori, ondiokan ollar uste zala, erabiltzen zittuala jardun alaixak neskameagaz zerbaitt gurarik. Etxba<br />

Ibilt 473.<br />

- GURARIKO. (Precedido de gen.). Del agrado de. v. GURAKO, gogoko. � Gurasoen gurariko bategaz. Ag<br />

AL 69. [Gurasoak] euren gogo betekoa eztana eztabie nai etxean, naiz da izan semien gurarikoa. Ag Kr 108.<br />

- GURARREN. A pesar de querer. � Eze ezin kontadu al leidi gizonak gurearren bere. Lazarraga 1144v.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

21

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

- GURAZ. (Precedido de nere, bere, etc.). De propia voluntad. � Intenziñoa artuten dabenak eta dagoana bere<br />

guraz deleiteetan. Cap (ed. 1893), 50. Pensamentu loi edo zantarrak euren guraz edo borondatez euki<br />

daruezanak. Mg CO 76. Bazagoz onelako berbaldi edo konbersazinoietan zeure guraz. Astar II 147s. Neure<br />

guraz, sartu dot nik emen ene burua. Añ EL 2 65 (EL 1 57 neure nai-guraz). Bakarrik argituten ditu arako arima,<br />

euren guraz begijak itxiten ez dituezanak ikusteko zuzentasuneko eguzkija. Ur MarIl 88. Adrian bere guraz itota<br />

geratu. AB AmaE 97. Ezin daiteke zeruan sartu bere guraz ta erruz Eleiza Katolikuan bizi ez danik. KIkV 38.<br />

Bazkun orretako bazkide kistar-langillerik bere guraz ezin izan daiteke. Eguzk GizAuz 193. v. tbn. CatBus 52.<br />

Itz Azald 190. � Guraz, borondatez ta ezauberaz premina bagarik juatia. fB Olg 99.<br />

- GURAZKO. (Adnom.). � Okasino gurazko edo borondatezkua da zeñeti alde egitia daguan bakotxaren<br />

eskuban. Mg CO 122. Zure bazter, / gurazko aberria, / doa zoro / ta (bertan ni) bultzia. Ldi BB 64. Gauza baiño<br />

leenago / zoramen zaiataz, / fedezko ta gurazko / bizitz orren zeraz. Gand Elorri 59.<br />

- GUREN (Vc ap. A). Preferido. "Lo preferido, lo que más se quiere" A. � Nun asetuko ete litzake / bere<br />

naimenik gurena? Enb 150. Ariatza da gure / tokirik gurena, / ariatzarrok beti / maitatzen doguna. BEnb NereA<br />

26. � (guren izan). � Bakotxak artu daike gureen dabena. fB Ic III 314. Erriak guren eban orduan / bere<br />

lanaren laguntza, / orra nun dagon zerraldo baten / ill-otzik bere gorputza. BEnb NereA 99. � Eskopeta ta<br />

txakur pare bat artuta, eizara joan, iakon guren-gurena. Bilbao IpuiB 133.<br />

� Etim. De lat. gula. Puede considerarse de la clase de préstamos de aspecto arcaico que, a pesar de ello, son de<br />

introducción tardía en la lengua, tomados del latín medieval y, más concretamente, de la lengua de la Iglesia.<br />

gura. v. 1 gula; hura.<br />

guragabetu. "Gurabagetzea, guragabetzea, perdre l'envie, le désir, le goût de" H.<br />

guragarri (Añ, Dv, H (tras gizonki)). � Deseable. "Chose qui excite ou est fait pour exciter l'envie, le désir, la<br />

volonté" H. � Urratsok egin bitartean begiak arenganik aldenduteke, iñoiz baiño liluragarriago, guragarriago<br />

ta eskurakoiago begitandu yakon. Erkiag Arran 97. Baiña bakartadea ez da iñoiz guragarri. Erkiag BatB 194.<br />

guragarriki. "De manière à exciter le désir" Dv.<br />

guragile (-ille <strong>Lar</strong>, Añ, H). � Voluntad.<br />

guragin. "Ce qui fait qu'on veut, la faculté qui porte à vouloir, la volonté" H (que cita a <strong>Lar</strong>, pero no lo<br />

encontramos en éste).<br />

guragotu (H). � Preferir. v. GURAGO IZAN.<br />

guraiña. v. GURA ADINA.<br />

gura-ixapen. � Voluntad, deseo. � Donien gura-ixapena, ondasuna; dongien itxopena, iguña. AG 1423 (v. tbn.<br />

1422).<br />

guraiza (det.; <strong>Lar</strong>, Añ), guraitza (det.; H). � "Querencia, benevolencia, naitza, guraiza" <strong>Lar</strong>. "Affection,<br />

bienveillance (inusité)" H.<br />

guraizate. � Deseo. � Gura dau ta gura eztau nagiak, diño Salomonek: Ez dau gura-izate osoa, betea ta<br />

benetakoa. Añ GGero 37. Eragozten deusku Jaungoikuak pekatuzko gura izate edo nai izate guztia. fB Ic II 244.<br />

Bere guraizate uts bat edo bere berba bakar bat asko ta naikoa izango zan gizon gor ta mutua gauzak entzun ta<br />

berba egiten iminteko. Itz Berb II 98. Arimea ba dogula ziur dakigu: ez geunke, bestelan, ez gogorapenik, ez<br />

gura-izaterik, ezta ezetarako aukeramenik be eukiko. KIkV 21 (KIkG 14 nai-izate).<br />

guraize (G-to, AN-gip; IC 447r, <strong>Lar</strong>, LE Urt voc, Añ, H), guraiza (V-gip, G; Mg Nom), guraizi (vEys), gureize<br />

(G-bet), goraize, goraixi (AN-5vill), goraiza, gonazi (V-gip), gonaiza (V-gip), goaize (AN-gip-araq), goaxi<br />

(AN-larr), guaizi (G-to), guaixi (G-nav), bueza (G-nav), buexa (G-nav), peruzi (AN; Añ (AN)), pirixe (ANulz),<br />

piruxa (AN-ulz; piruxe AN-ulz), pirux (AN-ulz), purexa (AN-egüés), purixa (AN-erro), puruxe (ANolza),<br />

puuxi (AN-ulz), puxi (AN-ulz), buruzi (Añ (AN)), buriza, buruxe (AN-larr), buuxi (AN-larr-araq-ulz),<br />

buxi (AN-larr), buzi (AN-larr), kurixa (AN-erro). Ref.: Bon-Ond 152; A (guraiza, peruzi, piruxe, purexa); A EY<br />

II 430; Iz To (guaizik), IzG (buuxik), Als (buezak), UrrAnz (gonazixak), Iz Ulz 448; Asp Leiz (buxi, buzi); Ond<br />

Bac (buexak); Echaide Nav 185; Elexp Berg (guraiza(k)).<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 22<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

� (Normalmente pl.). Tijeras. "Tijeras: [...] (AN) aizturrak, peruziak, buruzia" Añ. "Ezkurrarrak aintzina<br />

buruxeak eskuan zituela yoaten ziran gari-ebakitzera" A EY II 430. "Gonazixak, las tijeras; gónaizaak, gonaiza<br />

txikixak; guraiza txikixak (V-gip)" Iz UrrAnz. "Piruxe ttikíek, las tijeras pequeñas; lau pirux; piruxa okék eztiré<br />

kamésten, estas tijeras no se desafilan" Iz Ulz 448. v. aiztur, artazi. � Tr. Las formas más generales son guraize<br />

y guraiza; hay un ej. de goraiza de J.M. Barandiarán, guraizi en Orixe, purexa en Lizarraga y burize (con -e<br />

debida a influjo de -i- en la sílaba anterior) en ETZ. En DFrec hay 3 ejs. de guraize y uno de goraize. � Arri<br />

leunak, bestek / ez bezelakoak, / guraize ta labanak / txorrotxtutzekoak. Echag 120. Arie ebakitzeko etzauken<br />

eskueran burize (Lakuntza, 1838). ETZ 234. Aizpa batek zeukan erroka, edo linaia, bertzeak irurten zuen eta<br />

berzeak epakitzen purexaz edo guraizeakin. LE Urt (ed. 1846), 34 (ms. 13r puréxas). Guraizeak artu, soñekoa<br />

ebaki, eta josteari asiera eman zion. Arr May 120. Aurretik eder egiñagatik, / izango dira atzain / guraiza<br />

zorrotz kras-kras egingo / dutenak zure jantzian. Urruz Ipuin (ap. DRA). Ezpanak motzaillen artazi edo guraizak<br />

legez gelditu baga alkar ioten. A BeinB 67. Juan Andres lotan zegoan txolartean, guraiza zorrotzez, trist, trast,<br />

moztu zizkion goi-ezpañeko bizarrak. Ag G 118. Gipuzkoako Villafranka inguruan goraizak iñoiz ipiñi oi<br />

dizkiote ildakoari. JMB LEItz 99. Oialtzat artu zagun Euskera, / guraizitzat Bidasoa. Or Eus 196. Goraizeak ez<br />

amustearren azkazalak moztu gabe ibiltzen uan. EgutAr 19-8-1959 (ap. DRA). Beatzakin guraizeena egiten ito<br />

zan. And AUzta 45. Morroi bat, naiz kalerako, naiz lur-lanerako balio zuana, zalditxarra zelatzeko, naiz kimaguraizeak<br />

artzeko prest zegona. Berron Kijote 31. Bizkarrean sartuak zeuzkan goraizeak. MEIG I 129.<br />

v. tbn. EEs 1916, 253. EgutTo 28-7-1921 (ap. DRA). Etxde JJ 79. Anab Poli 76. Arti Tobera 270. Osk Kurl 40.<br />

Guraiza: Iraola EEs 1911, 183. Goraize: Oñatibia Baserria 136 (ap. DRA).<br />

� Eseriko dira zomorro batzuek arrizko alkiyetan [...] beren guraize aundi zorrotzakin. Iraola 69 (hablando de la<br />

gente que se dedica a murmurar).<br />

- GURAIZE-TXORROTXAILE. Afilador de tijeras. � Guraiza txorrotxalle / eta tonelgiña, / erakustera datoz /<br />

beren lan egiña. <strong>Izt</strong> Po 138.<br />

� Etim. Para su posible relación con lat. to(n)sorias o con alguno de sus continuadores románicos, v. FHV 535.<br />

gurakeria. "Envie, désir, en mauvaise part. Ehun gurakeriaz bethea da bethi" Dv. v. grina, gurari.<br />

gurakizun. � Deseo. � Gure biotza nasaitu ta gure guramen ta gurakizuna guk orain uste gengiken baño<br />

aruntzago joango dira. Ibarg Geroko 101 (ap. DRA).<br />

gurala. � Lo que hace surgir el deseo (?). � Baita Adanen aragijaren guralaak ta asarrelaak bere urten ebeen<br />

bere borondatiaren aginduti. fB Ic II 262. Adanen asarrelako ta guralako zati edo parte bijak [...] jagi zirian<br />

Adanen borondatiaren kontra. Ib. 262.<br />

guralmen. � Voluntad. v. guramen. � Zetarako borondatia edo guralmena? CrIc 17.<br />

guramen (Bera, s.v. men). � Voluntad, deseo. v. gurari, gurapen, guralmen. � Onek dira ez odoletik jaio<br />

diranak, ez aragimenetik, ez gixonen guramenagandik: Jaungoikuaren eskarragandik baño. AG 1464. Guztiyok<br />

batzandu biar dogu geure guramena Jaungoikoarenaz. Garita-Onaindia Veni mecum 48 (ap. DRA). Eladiri egin<br />

deutsat berba ta erantzun deust ezkonduko dala zeuen guramena bada. Echta Jos 352. Euzko zintzuen guramen<br />

bixi, / zuzen-bideko ixarra. Enb 39. Gure guramen ta gurakizuna guk orain uste gengiken baño aruntzago<br />

joango dira. Ibarg Geroko 101 (ap. DRA, s.v. gurakizun). Zentzuna ta gogoa, adimena ta guramena, alkarren<br />

aurka jarri oi dira gure baitan. Erkiag Arran 65.<br />

guranaiko. � Apetitoso. � Etxeko kerizpe ona, jarri-leku egokiak eta jaki gozo guranaikoak izteari zorakeri<br />

andi bat eritxon. Ag Kr 143.<br />

guraña. v. GURA ADINA.<br />

gurapen. � Voluntad, deseo. v. guramen, gurari. � Jaun azarri ta lotsagiak bidaldu euzan ona bere otsein eta<br />

jopu batzuk, bere gurapena egitteko. AG 1498.<br />

gurarazi. "Inspirer le désir. Bertzeak jaten ikhusteak, horrek gurarazten nau ni ere" Dv.<br />

gurari (V; <strong>Lar</strong>, Añ, Dv, H (V, G)), gulari (G-goi), gureria (Dv (V)), guraria. Ref.: A (gulari, gurari); VocZeg<br />

285. � Deseo; voluntad; antojo, afán, anhelo. "1. désir. 2. passion, mouvement de l'âme au bien ou au mal.<br />

Gurari zitalak" H. v. gura, guramen. � Tr. Propio fundamentalmente de la tradición vizcaína, documentado ya<br />

en RS. Se encuentra tbn. en algunos autores meridionales no vizcaínos de los ss. XIX y XX. Hay un ej. con -a<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

23

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

constitutiva en Añibarro. En DFrec hay 18 ejs. de gurari. � Naia eukiarren gurari geiago dogu arren. RS 164.<br />

[Ira da] mendekatzeko gurari eragabeko bat. CatBurg 40. [Soberbia da] besteak baño geiago izan nai edo<br />

erabagako gurari bat. Cb CatV 56. Uste dabenak salbetako asko dala Errosariua egunoro esatia, [...] bitartian<br />

bizi diriala euren gurarira. CrIc 178. Eskiñi Jaunari egun atako gogo, asmo, guraria, egikera ta lan-bear<br />

guztiak. Añ EL 1 79s (EL 2 90 guraari). Aragiaren griña, gurari edo apetitu erabageak. Gco I 13. Mutill gazte bat<br />

jarri zan filosofo baten mendian jakitun izateko guraarijagaz. JJMg BasEsc 186. Sarrijagotan jausten dira<br />

desbenturaubak amargarren agindubak eragotzitako guraarijetan. fB Ic II 269. Betoz aragizko gurarijetan<br />

samaraino ondaturik dagozan gustijak. Astar II 146 (242 guraari). Jesusek emen gurari gaiztoen kontra itzegin<br />

nai izan zien. <strong>Lar</strong>d 380. Zeruetan sartzeko eukan gurari andi gozo gozo batek ill eban Auñemendiko Lorea. Ag<br />

AL 168. --Zelan pekatu egiten da gurariz? --Gorrotoagaz, ondamuagaz, ikusiezinagaz. Itz Azald 101.<br />

Erregebidearen guraria ere erakutsi dute. A Ardi 34. Amargarrena, iñoren ondasunen gurari bidebakorik ez<br />

eukitea. KIkV 55. Ez euki iñorena arrapetako gurari txarrik. Kk Ab II 78. Nire guraria litzake zure emazte<br />

izatea. Etxde Egan 1961 (1-3), 99. Bi gurari dabiltza gizona baitan, elkarrekin burrukan. Vill in Gand Elorri 16.<br />

Zer da Nirbana? Gurarien iltzea, bizi goragoko bat irixteagatik. Vill Jaink 139. Zerk piztu zizun Erromarako<br />

orren gurari bizia? Ibiñ Virgil 32. Gogoa dagonean, dana da errez. Orregaitik gure baserritarrak be orixe bear<br />

dabe: gogoa, guraria. EgutAr 5-4- 9 66 (ap. DRA).<br />

v. tbn. Mg CO 146. CatLlo 79. CatBus 34. Ur MarIl 70. Aran SIgn 47. Legaz 8. AB AmaE 196. Arr May 57. Azc<br />

PB 22. Ezale 1899, 3a. Echta Jos 64. KIkG 4. Enb 82. Laux BBa 128. Otx 66. Eguzk GizAuz 74. TAg Uzt 61.<br />

Zait Sof 178. Or Aitork 304. Akes Ipiñ 4. Erkiag Arran 129. Arti Ipuin 26. Osk Kurl 59. Gazt MusIx 150. MAtx<br />

Gazt 84. NEtx LBB 266.<br />

� (Adj.). Deseoso. � Orein egartiak iturrietara arin dagi; / ta neure gogoa Jaungo andiagaz da gurari. Arriand<br />

in Onaind MEOE 647.<br />

- GURARI IZKI (Añ (V) � A). "Veleidad" Añ.<br />

- GURARIZKO. (Adnom.). � Bederatzi ta amargarren agindubak, bijak eragotzi arren gurarizko pekatubak, ez<br />

dira bijak bat. fB Ic II 245. Pensamentu edo gurarizko pekatu egiteko. Astar II 142. Egin mezan gurarizko<br />

komuninoia edo espirituala. Ur MarIl 5. --Zer da gurarizko bateoa? --Da maitetasuneko egite edo amodiozko<br />

damua. Itz Azald 129. Gurarizko ames eztitsuetan egunero beragaz ibilli. Ag Kr 75.<br />

guraridun (<strong>Lar</strong>). � Ansioso, deseoso. "Antojadizo" <strong>Lar</strong>. � Guraridunak beti dagoz sosigu bagarik. fB Ic II<br />

266.<br />

gurarigin, gurarikin. � (Lo) que produce deseo, ansia. � Adanen gorputz zatiko asarreginak ta gurari ginak<br />

bere ez dau egingo Adanen espiritubaren ta borondatiaren aginduba edo naija. fB Ic II 262. Oneek dira<br />

pekatuzko gurarikinak ta asarreginak: soberbija, kodizija, luxurija, [...]. Ib. 263.<br />

guraritegi. � Conjunto de pasiones, deseos. Cf. bekatutegi. � Zazpi pekatu oneek, bakotxak bere aldran<br />

pekatutegi andija ta guraritegi andija daukeelako imini jakuen pekatu buruben izena. fB Ic II 264.<br />

guraritsu. � Deseoso, ansioso. � Guraritsu nago emedik juateko! BAizk Ipuin 19. Emen bai errez jasoten dala<br />

/ guraritsu dan jatorra. Gand Elorri 54.<br />

guraritu (<strong>Lar</strong>, Añ, H). � Desear. "Antojársele a uno" <strong>Lar</strong> y Añ. � Ondasunak ugari ditugu, maite gara: zer<br />

geiago guraritu geinke lurrean? Ag AL 131. Ez iako iñoiz bururatuten beste lur bat guraritu bear dabela. Ib. 48.<br />

gurarren. "(Vc...), deseando" A.<br />

gurasbide. � Origen (?). � Gaitzari izaera eman lezaketean gorputz barrunbeko gauzen artean izendatu bear<br />

ditugu, jatorria edo gurasbidea [...]. Aran-Bago ManMed 189 (v. tbn. 246).<br />

guraskide (Dv, A (que cita a <strong>Lar</strong>d)), gueskide (G-nav ap. Satr Ahaid 649). �1. Consuegro. � Gazteak ezkondu<br />

ziranetik urte batzuetara, Samariara joan zan bere guraskide Akab ikustera. <strong>Lar</strong>d 262. �2. "(G), compadre" A.<br />

guraso (V, G (G-nav gu(r)eso), AN-gip-larr-5vill, B; <strong>Lar</strong>, Añ, Dv (G), H), buraso (AN, L (+ -rh-), BN; Urt, <strong>Lar</strong>,<br />

Arch VocGr, Dv; -rh- SP, VocBN, Gèze, Dv, H (s.v. gurasoak)), burraso (L-arcang, BN-lab; Ht VocGr 400),<br />

guratso (AN-5vill-ulz, B), gureatso, buratso (AN), guruso (V-oroz), goraso (SP), borraso. Ref.: A (buraso,<br />

buratso, guraso); VocB (guratsoak); Etxba Eib; Iz Ulz (gurátsuak), Als (guesuk), To, ArOñ; Gte Erd 141; EAEL<br />

43; Elexp Berg. �1. (Normalmente pl.). Padre y madre, padres; antepasados. "Vuestros mayores y más ancianos<br />

padres, a quien se llamaron gurasoak" Ech 16. "Gorasoa (O), bisaïeul, arbasoa" SP. "Padres y abuelos,<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

24

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

gurasoak, burasoak" <strong>Lar</strong>. "Progenitor", "mayores" <strong>Lar</strong>, Añ. "Trisaïeul, ascendant, ancêtre" Gèze. "Buratso, los<br />

padres, el padre y/o la madre. Libre dute guziek, aun umeek ere, naiz dela buratsoen bortxa, estado autatzea<br />

(375)" LE-Ir. "Gurasoen oitura dugu (AN-gip, B), gurasoengandik datorkigu oitura ori (G-azp), kostunbre au<br />

gure gurasoekin ikasi gunun (AN-5vill)" Gte Erd 141. v. aitamak, arbaso. � Tr. De uso general en todas las<br />

épocas y dialectos (en suletino se documenta sólo en Etchahun --bürhaso-- e Inchauspe (Hil 8) --burhaso--). En<br />

los textos occidentales, guraso es casi la única forma (hay un ej. de guroso en Añibarro (LoraS 162),<br />

seguramente por errata). Eguzkitza (GizAuz 46, 48) emplea buraso, pero exclusivamente en el contexto Buraso<br />

ta irakasle nagusi (ref. a Marx); por lo demás emplea guraso. Iturzaeta (Azald 205) y Echeita (Jos 158) escriben<br />

gurazo. En los autores septentrionales sólo se documentan las formas con b- inicial. Hay un ej. de borraso en<br />

Arbelbide. Para la distribución de las variantes en autores septentrionales v. infra. En textos alto-navarros hay<br />

guratso (LE Matr2 82, CatB 55, Legaz 27, CatUlz 38, junto a guretso en este último), gureatso (en un texto de<br />

Ororbia del s. XVIII, ETZ 106), buraso y buratso (LE Io 6, 59; tbn. en textos de Urdazubi del s. XIX: v. ASJU<br />

1992, 980 y 1993, 596). Aunque sea de uso general, tanto al Sur como al Norte la mayoría de los autores emplea<br />

tbn. aitamak, aita-amak, aita eta ama o similares. En DFrec hay 251 ejs. (1 septentrional) de guraso, y 4 de<br />

buraso y 6 de burraso, septentrionales.<br />

� Iesus Kristen burhaso eta haragiaren arauezko aitzinekoak. Lç Mt 1 (tít.). Guraso asko / jarri da ume<br />

bagarik, / umeak bere / oi ta guraso bagarik. Lazarraga 1203r. Laugarrena gurasoak honretea. Bet 10 (v. tbn. en<br />

el mismo contexto CatBurg 29 aita ta ama edo gurasoak, Añ CatAN 7, Itz Azald 94 gurazo, CatGartz 980<br />

buratso). Laugarrena, sinistea jatxi zala ifernuetara ta atera zituela aren etorreraren zai zeuden guraso santuen<br />

animak. CatBurg 8 (v. tbn. para el mismo contexto, guraso santu en Cb CatV 11, CatLlo 9, CatBus 8; g. saindu<br />

en Legaz 4; g. done en KIkG 20; g. deun en KIkV 31). Geure santu egunetako olgeetak, gurasuetati umeetara,<br />

giza aldetik giza aldira, eldu dira geure denporaragino. fB Olg 144. Zein dire guratsoen obligazioneak beren<br />

humeekin? CatB 44s. Angeruek ta Linboko Guraso santuak. Añ EL 2 116 (EL 1 108 Aita Sanktuak). Laugerren<br />

manian gure bürhasuak, / gügatik sofritü dien miserable gaixuak. Etch 664. Kanaango lur anziñatik gurasoai<br />

eskeñi eta agindutakoan. <strong>Lar</strong>d 91. Zuén burasoék jan-zúte maná desértuan ta il-zire. LE Io 6, 49 (IBk gurasoek;<br />

Lç, He, TB aitek, Dv arbasoek, Ol asabak). Guraso biak beren alabaren lepora besoak bota eta ala egon ziran<br />

luzaroan negarrez. Arr GB 133. Gure lehen borrasoek bekhatu egin-eta. Arb Bok 180. Saindu hunen burasoak<br />

hiriko lehenetarik ziren. Jnn SBi 129. Buraso saindu hek [...] ereman zuten tenplorat beren haur maitea. Ib. 35.<br />

Lehen burhasoek egin bekhatua / gure odolean dagoku sartua. Zby RIEV 1908, 206. Gauza ona da<br />

gurasoakgandik ikasitako oitura zarrak kontuz gordetzea. Etxeg in Ag AL 6. Badakigu nola munduaren asieran<br />

agertu zitzaien gure gurasoai gure Jaun eta Jaungoikoa paradisuan. Goñi 95. Guretsuak eta nausiek. CatUlz 30.<br />

Lenauko geure guraso / zarren oitura gaur baztartuak / nai zitubezala jaso. Enb 123. Etziran ola bizi / zuen<br />

gurasuak. Tx B II 106. Beren gurasoak hil dituztenen gastigurako usatzen da. Mde Pr 76. <strong>Euskal</strong> biotzak esnatu<br />

zuten / guraso zarrei entzuna. NEtx LBB 289. Guraso euskaldun asko ikusten / ditut erderaz etxian. Uzt Sas 291.<br />

Maizenik, gurasoengandik hartu genituen ondasunak bazterturik, letoizko bitxi politez apainduak ganbiltzan.<br />

MEIG VII 71.<br />

v. tbn. (Sólo para las formas en b-): Buraso: EZ Man I 130. Harb 8. Hm 105. SP Phil 166. Gç 215. ES 105.<br />

CatLav A 8r (V 9). Lg I 222. Mih 114. Brtc 187. Jaur AndreB 114 (ap. DRA). Hb Egia 128. Elzb PAd 15. Lap<br />

199 (V 88). Iratz 53. Zerb Azk 83. Burhaso: Mat 8. Ax 260 (V 174). Dh 157. JesBih 424. MarIl 109. Jaur 399.<br />

Gy 177. CatJauf 16. JE Bur 134. Barb Leg 129. Zerb IxtS 114. Ox 142. Ardoy SFran 359. Burraso: Monho 126.<br />

TB Io 9, 2. Laph 123 (burrhaso). Arb Igand 60. HU Aurp 203. Etcham 36. Herr 7-8-1958, 2. Xa EzinB 33.<br />

� (Fig.). Predecesor; creador, autor. � Gure literaturaren lehen gurasoak darabilen mintzaira erraza da beti.<br />

MIH 287. Gipuzkera "idatzi" horren "gurasoak Kardaberaz eta Mendiburu izan ziren". In MIH 378. Gehien<br />

erabili eta erabiltzen den gipuzkerak beste gurasoak, ongi ezagunak baititu. MEIG VII 170.<br />

� (Como primer miembro de comp.). � Astia duten haurrak buraso etxetan, / erdaldun egin bitez bere<br />

mintzoetan. Hb Esk 166. Gaurko egunez, guraso-gelan, / maitasunaren altzuan / mutiko gordin potolotxu bat /<br />

billoxik agertu zuan. Enb 153. Landetxean guraso-ondarea beren eskuz erabilki bizi ziren. Or Mi I. Ilunbetan<br />

naiz itsu, / guraso-mintzorik / ezagun bage ez dago / belarri duenik. Or BM 88. Orren luzaro, nola ixillik yasan<br />

al ziñuten guraso-oeak? Zait Sof 91 (127 guraso-yauregi). Izartxo urrea baño ederragoa azi zen guraso-begien<br />

pozgarri. NEtx Antz 151 (LBB 284 guraso kaiola).<br />

�2. + bur(h)aso, burraso, buratsu. (Sing.). Progenitor (padre o madre, aunque en la mayoría de los casos se<br />

refiere al padre). � Manjateran pausatu / bezain sarri Haurtxoa, / belhauriko iartzen zaio / humilki burasoa. EZ<br />

Noel 57. Hulakoa izan zen buraso haren ezagutza Jainkoaren alderat. Lg I 251. Guraso batek zeukan seme oker<br />

ta gaizki azi bat. VMg 57. Aita edo guraso zala akordaturik. Gco I 452. Jose guztiz ona zan, eta Jakob bere<br />

guraso santuak beste seme guziak baño maiteago zuen. Gco II 68. Edozeñ guraso ta etxetako buru beartua dago<br />

bere ume, mirabe ta gañerakoai Zerurako bidea erakustera. AA III 379. Jangoikuari eskerrak emoten bizi zan<br />

guraso au. JJMg BasEsc 263. Egiten dau pekatu mortal bere gurasua zematuten dabenak. Astar II 85. Ni bera<br />

gabe nere aita gizaxoagana ez noa, nere guraso ona iltzen ez ikusteagatik. <strong>Lar</strong>d 59. Odolak du odola ukitzen,<br />

buratsuak du humia eskandalizatzen (Lesaka, 1857). ETZ 260. Naikoa det nik banaiz guraso bat ona. AB AmaE<br />

407. Zertako ez erran hemen gure atsegin uste gabekoa, [...] eztelarik ere burraso bat baizik, aita edo ama,<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

25

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

eskuaraz mintzo? HU Aurp 217. Noiz eztagoz itxas ertzetako emakumeak guraso bat edo seme maitea galtzeko<br />

zorian? Ag Kr 17. Guraso maitatzallea, berdiñik gabea. EgutTo 27-7-1918 (ap. DRA). Aita Eternua zeru ta<br />

lurren / jabia ta gurasua. Tx B I 253. Abadia poztu zan gurasuak bere esana aintzakotzat artu ebala ta mutillan<br />

edukaziñua leunduko zala pentsaurik. SM Zirik 79. Gurasoak ematen digu semearen esplikazioa; gurasoarena,<br />

berriz, aitasoak ematen digu. Vill Jaink 58. Nere guraso maitea [ama] illa / len daukat naiko damua. Uzt LEG II<br />

13. Ezin konpreni hark, etxea oinarri sendoen gainean eraiki uste zuen guraso hark, nere jokabidea. MEIG IX<br />

96.<br />

v. tbn. Mb IArg I 119. Mg PAb 108. Añ LoraS 76. fB Olg 87. Zav Fab RIEV 1909, 35. <strong>Izt</strong> C 240. Ur MarIl 129.<br />

Zab Gabon 78. Xe 339. Azc PB 22. Itz Azald 200. Echta Jos 182. Enb 142. ABar Goi 41. Eguzk GizAuz 94.<br />

Akes Ipiñ 31. Zait Plat 154. Basarri 178. BEnb NereA 182. MAtx Gazt 6. Burhaso: Gy 252. Burraso: Monho 68.<br />

- ELIZAKO GURASO (<strong>Lar</strong>), ELIZAREN G. "Padres de la Iglesia, Eleizako aitak, gurasoak" <strong>Lar</strong>. "Oieri, Aita<br />

ordez Guraso esaten diet, Elizako Guraso, gure zarrak bezala. Ez Elizaren guraso, Jesukristo bera baita" Or MB<br />

VIII. v. ELIZ-GURASO, TXADON-GURASO, ELIZAKO AITA (s.v. aita). � Elizako guraso ta gizon<br />

jakintsuak asko marka ta siñale ukitzen ditue gai onetan. AA III 290 (331 Elizaren guraso). Eleisiaren Gurasuak<br />

gorrotoz begiratu badeutsee naasteko dantzai [...]. fB Olg 88 (Ic I VIII eleisako guraso). Elizako guraso santuak<br />

beti leiatu izan dira Jaun-Egilleaganako esker-ona kristauen biotzetan sarerazotzen. <strong>Lar</strong>d III. Alako lekuetan,<br />

dino Eleizako gurazo batek, demoninoak esetsi eta burruka geiago egiten dituz. Itz Azald 205. Elizako gurasoen<br />

artean, Sokrate zinopatzat ederresten dute Iustin gurenak-eta, bitxia bada ere. Zait Plat 102. Elizako<br />

Gurasoengandik dator Fray Luisen senaren guna. Gazt MusIx 62.<br />

- GURASO-ORDE. Tutor. � Erakutsi naiagatik gurasoak, edo guras-ordeak aurrak ikasi behar duena, ez du<br />

aurrak aditu nai ikas-konturik. Mb OtGai I 26. Ah, gurasoak, gurasoak! Ah, guras-orde, buru edo zenzu gabeak!<br />

Ib. 44s.<br />

- GURASO ORDEKO. Padre(s) adoptivo(s); tutor. � Gurasuak badaukaz, edo guraso-ordeko nausijak, kontu<br />

emon denporaz arei bere, berak artuteko ustia daukan estaduba. fB Ic III 317. Ez bere kulpaz, baizik guraso<br />

ordekoak kontuzkoak etziralako, animako gauzetan atzera samar zebillen. Goñi 23. Bera ere, guraso-ordeko<br />

bezela, ez al zan zabarkeri osoan jokatu? TAg Uzt 150.<br />

gurasobijau. Neol. creado por AG hacia 1896. � "Cambiar de padres" AG 2332.<br />

gurasogo, burrasogo. � Condición de padre (o madre). v. gurasotza. � Errexki konprenitu dut, ene<br />

burrasogoko bizian, / ama, zer pairarazi dautzudan ezagutza eskasian. Xa Odol 79.<br />

gurasonkarri (<strong>Lar</strong>, Añ, H). � Patrimonio. � Gizonarentzat egiña dan gauza, lege onez ta etorkiz dagokion<br />

gurasonkarria beregandu eziña, zerk egiten du? Elizdo EEs 1929, 173. Badakizu osasunez ondo izan nitzan<br />

bitartian gurasonkarria zuzen gordetzen nuela. Alz Burr 12. Bere predikazio eta zeloaren frutua, bere<br />

primezaren gurasonkarria. Kortazar Serm 421.<br />

gurasotasun, burasotasun (-rh- Dv). � "Qualité de père et de mère" Dv. � Elizanburu dugu oetan eredu<br />

bikain, bere olerkien gurasotasuna galdu baitu, esate baterako, erriak maiteki ostuta. Etxde 16 Seme 29.<br />

gurasotu, burasotu. � Hacerse padre (o madre). � Zoro-antzera illuntzean akitika ta arrantzaka dabilzan<br />

gazteak biar edo etzi gurasotu daitezanean, zelan asi leikeezan euren seme-alabaak. A Txirrist 181. Ezkontzaren<br />

lehen hel-burua edo xedea ez da itsurat umeen ukaitea kabalek bezala, bainan jendeki eta nahitarat burhasotzea.<br />

Herr 28-6-1962, 1.<br />

gurasotza. � Condición de padre (o madre). v. gurasogo. � Eta gurasotzako danak alan alan, / zer buru egingo<br />

dau kontzejuko salan? AB AmaE 241.<br />

gurasotzako. � (Pl.). Padrastro. � Ordubetean egon zirean autuetan, da gero joan zirean Ondartza-ra Josetxo,<br />

aitta, arrebea ta emastea ango gurazotzakoai agerraldi bat egittera. Echta Jos 362.<br />

gurata (Vc ap. A; <strong>Lar</strong>, Añ, H (V, G)). � A propósito, deliberadamente. "Voluntariamente" <strong>Lar</strong> y Añ. v. nahita.<br />

� Ortik zear, gura-ta, zurebiziko zoritxarretan orren iraiñez erortzen zerala dagoneko ez al duzu gogo-ematen?<br />

Zait Sof 17s. � "Guratako, qui est fait, qui arrive selon le désir; qui est fait selon la volonté, volontaire" H.<br />

guratso. v. guraso.<br />

guratsu. � "Désireux, en mauvaise part" Dv. � Ez gaitezen egin lelo alfer baten guratsu, elkhar tarritatuz,<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

26

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

elkharri bekhaiztuz. Dv Gal 5, 26 (Lç guthizioso). Gogoa daukat guratsu-guratsu, / il-agiñean barrua nik daukat<br />

/ txadon-aterpe-gomutaz! Arriand in Onaind MEOE 646.<br />

guratu (Lcc, Mic 5v, O-SP 228, SP, Añ (V), H). �1. Querer, desear. "Codiciar", "querer" Lcc. "Apetecer" Mic.<br />

"Asentir, (V) gura izan, (G) nai izan, naitu, guratu" Añ. "Désirer, avoir envie" H. v. GURA IZAN. � Orduan,<br />

zergatik dudatu duzu bihar termometroak nik guratzen dudan beroa markatuko duela? Arti Tobera 281. �2. (L<br />

ap. A; Dv). Aficionarse, encariñarse. "Devenir désireux" Dv. "Guratu (L), aficionar. Zerk alda-guratzen du? (Ax<br />

359)" A. Cf. aldaguratu. � Done Domingon Anaitegiko / jantziaz ein da guratu. Enb 81.<br />

guraxka (<strong>Lar</strong> (-iska), H (+ -iska)). � "Veleidad, voluntad ineficaz" <strong>Lar</strong>. "Faible envie, désir ou volonté" H.<br />

� gurazai. "(AN; Aq), meseguero guardador de cosechas" A. Lo que se lee en Araquistain 385 es: "meseguero,<br />

igurazaia, irirazaia, iguraia, iguriña (AN)".<br />

gurazao. v. duranzau.<br />

gurazau. v. duranzau.<br />

gurbatoin. � Curvatón, contrafuerte de la narria. � Guurdilariek zioten, hango toki harkadietan, lerek, tornu<br />

bat gabe, galduko zituztela beren zola eta kokotsak, aldeak higatuko ere, gurbatoina jo artaino. <strong>Lar</strong>z GH 1959,<br />

93.<br />

gurbe (AN ap. A � Aq). � "Poma" Aq 250. Cf. Arzam 267: In Gurbeaga (1242).<br />

gurbi (V-m, G-azp; FauMar 66). Ref.: Arzdi Peces 376; Zubk Ond. "Gurbi, gurbiya, burriota, corvina,<br />

verrugato" Zubk Ond. v. berrugeta.<br />

gurbi. v. gurbitz.<br />

1 gurbil (G-nav, AN ap. A; -illa (det.) <strong>Lar</strong>, Añ, Aq 1083 (AN), <strong>Izt</strong> VocC, H). � "Cántara" <strong>Lar</strong>, Añ. "Cántaro" <strong>Izt</strong><br />

VocC. "Mesure de liquides, d'environ 16 litres" H. "1.º barrilito como de media cántara. 2.º cántaro de ocho<br />

azumbres" A. � Ala nola iturri batetik zenbatenas gurbille edo ferrata andiego eramotzen duen batek,<br />

ekarritzen duen ur iago (Ororbia, 1758). ETZ 102. Sull edo gurbil bat urratu eta galtzen den ura. Mb (ap. H).<br />

Irureun eta irurogei gurbil, bakotxa bostna pitxarrakoak. <strong>Izt</strong> C 102. Eun gurbil olio. Ir IKBiz 305. Iru gurbil<br />

ditun zagiak / egiñen mokoz-ipurdi. Or Eus 158. Mutillak ekar ditu ardoz amar gurbil. Ib. 145.<br />

2 gurbil (BNc ap. A; SP (sin trad.), Dv). �1. Diligente, cuidadoso, prudente. "Prudent, réservé" Dv. "Zuhur,<br />

neurritsu (BNc)" Zait Sof II Voc (� A). � Iaunagatik ziaraunstek dorretarik ezkillek, / nola muga iakinetan<br />

oren mihi gurbillek. EZ Man II 17. Harriaren gainean bere etxea jarri duen gizon gurbilaren khide eginen dute.<br />

"Viro sapienti" Dv Mt 7, 24 (He zuhur). Izpiritua gurbil da, bainan haragia erorkor. Dv Mc 14, 38. Emaitzaz<br />

apalago zaite, ta eginbide oroetarako gurbillago ta beldurtiago. Ol Imit II 9, 4. Neskaso gurbil (zuur, prestu)<br />

orde, ergel aunitz / ez bait-nituke nai andre. Or Eus 253. Aolku gurbil batzu esan nai dizkitzut. Zait Sof 118.<br />

Siñetsi, ausnartu ta zaite gurbil, errege, otoi! Ib. 74. Au Sergi Paul, kontsulorde, gixon gurbillarekin leguan.<br />

Arriand Act 13, 7. Itxura dezake ezin hobeki maite boz ezti, jite gurbil, bihotz beratza, maitalearen saretarat bil<br />

dadin ala ez. Lf ELit 76. �2. (BNc ap. A; VocBN, H (L, BN)). "Soigneux, propre" VocBN. "Berregina, gurbila,<br />

xuguna" HeH Voc. v. txukun. � Gizagaizo itzain higatu hura xutago bailitake naski eta gurbilago, norapeit<br />

ikasiago. HU Aurp 200. Eskuak hain eder eta gurbil zauzkan [...]. JE Bur 157. Neskato gazte gurbil, eder,<br />

mathela gorriño bat. JE Ber 35. Gurbila eta gizalandua zirudien... Mde HaurB 70. Neskatxa gurbil orbanbakoak<br />

eta ikutu-bageak. Erkiag BatB 136. � Baserritarren solaseri iarraikirik, eskuara garbi, trebe eta gurbil ikasi<br />

nahi duenak. Zub 94.<br />

gurbilarazi. "Rendre prudent, circonspect" Dv.<br />

gurbilatu (<strong>Lar</strong> � H). � "Acantarado, gurbillatua, gurbillaz neurtua" <strong>Lar</strong>. "Mesurer au gurbill" H.<br />

gurbildu (BN ap. A; Dv). �1. "Devenir prudent, réservé, circonspect, soigneux aux affaires" Dv. "Volverse<br />

prudente, circunspecto" A. � Asto bat zarraikola, maiz behaztopatuz, / astoaren gainean, jarria gurbilduz, /<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

27

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

amatzera zoaken emazte bat gertuz. Ox 64. �2. Limpiar(se), adecentar(se). � Urtebiko Joanesek, lanaren<br />

errexteko eta alor inguruen poxi bat gurbiltzeko, hesia errotik atera zuen eta alanbre xixpadunez egin zerradura.<br />

JEtchep 47. � (H), kurpildu (<strong>Lar</strong>, Hb ap. Lh, H). "(Sacar la) castaña de su erizo" <strong>Lar</strong>. "Séparer (nettoyer) un<br />

fruit, un grain de son enveloppe, graine, écorce, coque, etc. Gaztenak gurbiltzea" H. "Kurpildu, égrener" Ib.<br />

gurbileuski. v. gurpileuski.<br />

gurbilezia. � Esmero, cuidado, urbanidad. � Ostatuan badakusazu mahain ardurenean maingu den bat. [...] Ez<br />

da han deus Frantziako gurbileziari hurbil dakiokenik. Prop 1901, 206.<br />

gurbilki (BN ap. A; Dv, H (L, BN)). � "Proprement, soigneusement. Gurbilki iaunzten da izanagatik behartsu"<br />

H. "Prudentemente" A. � Herritik bazter da hilherria, khurutze handi baten itzalean, hura ere hanitz gurbilki<br />

atxikia. Prop 1888, 123. Berehala hautsi zakon hoin gurbilki abiatua zuen hitzaldia. JE Bur 100. Alta<br />

serbitzariak / dabantal xuritan / zoin gurbilki ez gaitu / zerbitzaren plantan! Etcham 155. Irutan galdegin dio:<br />

"maite nauzu, Petiri?" / Erenean, "Zuk dakizu" erantzun du gurbilki. Or Poem 546. Guzia gurbilki ta leunki<br />

eramateko. Amez Hamlet 126. Dabid sortzen eta sartzen zan erriaren aurrean, bere egiteko guzietan gurbilki<br />

yardunaz. Ol 1 Sam 18, 13-14.<br />

gurbiltasun (BN ap. A). �1. Prudencia, cuidado, discreción. � Zuhurtziak hedatzen ditu jakitatea eta<br />

gurbiltasunaren argia. Dv Eccli 1, 24. Behin baino gehiagotan miretsi dut heien gurbiltasuna. Prop 1883, 29.<br />

Begiramenik, sotiltasunik eta gurbiltasunik ederrenez. Zait Plat 6. Politasunaren araura ez dauka, bear bada,<br />

bere gurbiltasuna eta gogojabetasuna. Erkiag BatB 136. �2. "État d'une chose proprement tenue" H.<br />

gurbitxeta. v. krobitxet.<br />

gurbitz, gorbitz, gurbitx (G-to), gurbiz, gurpitz (A, que cita a <strong>Izt</strong>), gurpitx (<strong>Izt</strong> C 124), kurpitz (G), kurpitx (G),<br />

kurpiz (A Apend), gurbisa, gurbixa (G-bet), gurbiza (V-arr-oroz-m), gurbi (AN-erro), burbux (V-ger-arr-oroz;<br />

Añ (+ -ea, det.), Aizk), burbuz (AN-5vill, -za R). Ref.: A (burbux, burbuz, gurbitx, gurbiza, kurpitx); A Apend<br />

(gurbi); Lcq 113; Arzdi Plant1 (gurbixie); VocNav (burbuza). �1. Madroño. "Borto, especie de árbol que trae<br />

granos encarnados, (V) burbuxa, -xea. Llámase también madroño" Añ. "Conozco en el Euskera Bizkaino mismo<br />

además de las formas gurbiz, burbiz, estas otras: burgiz, burbux y burgux" AG (ap. NeolAG 874n). v. aniamania,<br />

gurguxa. � De Gurbiçarr (1245). Arzam 267. � Onhets nezan haritza iduri zakidan gorbitza. O<br />

PrASJU 216. Abetxubak dira beste oneek: azkarra, eltzuna [...], gurbisia, gorostija. Mg PAb 188. Arentzat<br />

egiñerazi bait-zion epoda, oñetarañoko soñekoa, gurbizez ta urrezko txiliñez mendel-osoan apaindua. Ol Eccli<br />

45, 10. Lasai billatzen dute, oian orritsuan, / senar atsituaren emazteak an-or / kurpitz ezkutu ta izpikak. Onaind<br />

Olerti 1959, 240. Iturri orolditsuak, loa baiño belardi guriagoak, eta zuk, itzal bakanez gerizatzen duzun gurbiz<br />

orlegia. "Arbutus". Ibiñ Virgil 52. v. tbn. Erkiag Arran 12. � (Como primer miembro de comp.). � Aitz aundi<br />

biri txapeltzat ezarririk, gurbiz-adar moltzoa, teillatua bai litzan. Erkiag BatB 19. Gurbiz ostoz alatuko dituzu ta<br />

lats ozkirrietan eradango. Ibiñ Virgil 100. Keresek lenengoz irakatsi zien ilkorrei burniarekin lurra iraultzen,<br />

oian gurenak ezkur gabe ta gurbiz-aleak urritu zirenean. Ib. 72. �2. gurbi (AN-gip-ulz ap. A � Lcq 87).<br />

"Acerolillo" A.<br />

- GURBITZEZKO. (Adnom.). � Zeleeren zumezko tresna merkeak, gurbizazko zaranak eta Iakusen bae<br />

mistikua. "Arbutae crates". Ibiñ Virgil 73.<br />

� Etim. Para formas románicas relacionadas, v. BAP 1961, 356s.<br />

gurbiza (G ap. A � vEys), gurbiz (H). � "Espèce de poisson du mer" H. "Cierto pez marino" A.<br />

gurbizgarau (V-ple-arr-oroz ap. A), gurbizkarau (V-m ap. A). � "Granos de madroño" A.<br />

gurbizgorri (V-ple ap. A). � Madroño. v. gurbiz.<br />

gurdabide. v. gurdibide.<br />

gurdaxka (H, -aiska <strong>Lar</strong>, H). � "Carruco" <strong>Lar</strong>. "Sorte de charrette étroite et longue" H.<br />

gurdestali (<strong>Lar</strong>, H). � "Carricoche" <strong>Lar</strong>. "Charrette couverte, fourgon" H.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

28

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

gurdi (V-ger-och-oroz-gip, G, AN-gip-larr-5vill-erro; Lcc, O-SP 229, SP, <strong>Izt</strong> C 232, <strong>Lar</strong>, Añ (G, AN), Dv (V,<br />

G), H (V, G, L)), guurdi, burdi (V, G-azp, AN-5vill; Añ, Dv, H (s.v. gurdi)). Ref.: A (burdi, gurdi); Urkia EEs<br />

1930, 47; Iz Als (goitibeasten), ArOñ (lurkateia), To; Etxba Eib (burdixa); Gketx Loiola (ondoko); Holmer<br />

ApuntV; EAEL II 511.<br />

�1. Carro (de bueyes), carreta; carruaje. "Burdi, carro. Sus especies se distinguen por la palabra a que se agrega<br />

burdi. En los compuestos en que burdi ocupa el primer lugar, se transforma en burt, que pierde su -t final ante<br />

consonantes. Mando-burdi, carro de machos. Eskuburdi (V-ger-arr-oroz), carreta. Idi-burdi, carro de bueyes" A.<br />

"Zama aundiko gauzak, egur, arri, are, orbel, ira, bedar ta abar alde batetik bestera eramateko zurezko tresna (Vgip)"<br />

Urkia EEs 1930, 47. "Eztet bada nik gurdia leku batean bi aldiz iraultzen ikusi (G-to), ese no escarmienta"<br />

A EY III 285. "Lurkateia, katelotu jarteko gurdixa" Iz ArOñ. "Gurdiya irauli zaio, se le ha volcado el carro" Iz<br />

To. "Narretik burdira, burditik trenera besteko pausua" Etxba Eib. "Iru "aldikin" ekarri diagu aldapa ortan<br />

gurdia; gorriak ondoko ta beltzak puntako" Gketx Loiola (s.v. ondoko). v. orga. � Tr. Documentado sobre todo<br />

en autores meridionales. Entre los septentrionales se encuentra en Etcheberri de Ziburu (Man I 87), Axular,<br />

Oihenart y <strong>Lar</strong>zabal (en éste, en la var. guurdi). Los autores vizcaínos emplean burdi (hay gurdi en RS), y los<br />

guipuzcoanos gurdi (en Munita hay tanto gurdi como burdi). En DFrec hay 24 ejs., meridionales, de gurdi. �<br />

Idiak oñon bidean gurdiak. RS 305 (v. tbn. el mismo refrán con variantes en RIs 49, O Pr 273 y <strong>Lar</strong>, s.v.<br />

carreta). Gaixtoaren konzientzia eta barren aldeak, orgaren edo gurdiaren arroda bezala dira. Ax 429s (V<br />

278). Gurdi kotxetik erori ta ezur ausiekin arkitu zuen. Mb IArg I 302. Ez zaitut nik uztartu burdia erabilli ta<br />

soroan lurra aratzeko. VMg 58. Eiza, larrurik kendu bage, zegoen bezala gurdian ifinirik, [...]. <strong>Izt</strong> C 191. Ikusi<br />

zuten esna zeudenak, etxolako atetik sartutzen, suzko gurdi, orga bat. Bv AsL 78. Gaur dabilz bizkaitarrak /<br />

mando burdietan. Azc PB 202 (Ur PoBasc 225 burdijetan). Une atan bertan kale-ziar burdi bat etorran. Altuna<br />

40. Arimen gurdia izar-zabaldietan barna leiaka zoaien zerurantza. Or Mi 99. Mueble, gurdi ta upel egiteko oso<br />

ona [aritz txurtenduna]. Munita 44. Anka bigurri au dala-ta gurdi irauli bat baino baldarrago nabil. Loidi 84.<br />

Herri-mendiko malda gaxtotarik ihaurkia jaustea errexago zela guurdiz ezenetz-etz leraz. <strong>Lar</strong>z GH 1959, 93.<br />

Bete dabe burdia ta joan da. Erkiag BatB 154. Gu gurdiakin ibiltzen giñan, / orain daude tratoriak. Uzt Sas 80.<br />

Itzulpen honetako hizkerak leku malkarretan barrena, katazka bizian, dabilen gurdi zahar negartiak baino<br />

kurrinka eta karranka gehiago dario. MEIG II 69.<br />

v. tbn. AA I 429. <strong>Lar</strong>d 60. EE 1882c, 412. Sor Bar 66. Urruz Urz 57. Arr May 169. Iraola 115. Ag G 124. A Ardi<br />

39. EusJok II 110. Tx B I 235. Alz Ram 104. Ldi IL 40. TAg Uzt 240. Zait Sof 165. SMitx Aranz 81. Etxde JJ<br />

60. Txill Let 54. Anab Poli 85. Arti Tobera 286. And AUzta 69. Ugalde Iltz 58. Gazt MusIx 125. Salav 65. Ibiñ<br />

Virgil 97. NEtx LBB 99. Burdi: DurPl 67. Mg PAb 48. Astar II IX. JanEd I 132. AB AmaE 210. A BGuzur 118.<br />

Ag Kr 117. Noe 81. In Tx B I 163. Enb 202. Laux AB 28. Eguzk GizAuz 39. Bilbao IpuiB 189. Munita 29. Gand<br />

Elorri 56. Osk Kurl 112.<br />

� Gurdi erdi bat egur igar egongo zan erretzen. Zab Gabon 33. Zure auzoko batek / esan dit bart neri / nola zor<br />

omen dituzun / iru gurdi gari. Tx B III 24. Burdi bat egur abadeari pozik emango nioke txartelagatik. And<br />

AUzta 67. Etxian sartu nitun / zazpi gurdi egur, / lengo ekaitz-aldia / pasa degu xamur. Uzt Auspoa 22, 108.<br />

�2. "Septentrion, la constelación llamada ursa mayor o el carro, gurdi izartea" <strong>Lar</strong>. v. gurdizain (2). �<br />

Lenbizikoa [izar-pilloa] gurdia ere deritza, gurdiaren antza duelakotz. BeraLzM EEs 1915, 164s.<br />

�3. + burdi. Vagón de tren. v. gurkela. � Burdirik burdi nenbillen Peillo ta Kosepantoni noiz ikusiko: iru burdi<br />

egozan tertzerakoak eta bat ez baten enekusazan. A Txirrist 151. Lo pisu bat eginik, bat bertzearen ondotik<br />

atzarri ziren beraz oro wagon edo gurdi handian. Barb Piar II 9.<br />

�4. burdi. Automóvil. � Zetako yozak orrek narruzko polaña batu-batuok burdi orretan jezarrita geldi-geldi<br />

egon biar ba-yok? Kk Ab II 16.<br />

- BULTZI-GURDI, ESKU-GURDI, EZKON-GURDI. v. bultzi, esku, ezkondu.<br />

- GURDI-ARDATZ. v. gurtardatz.<br />

- GURDI-BESO. � Ondopearen goikalde orretan ardatzak eta burdi-besoak ondopeagaz gorputz bat egiten<br />

eben. Ker 3 Reg 7, 35 (Ol irozkaiak eta laukiak).<br />

- GURDI-BIDE. v. gurdibide.<br />

- GURDI-BOLANTE. "Burdi-bolante, antes de que surgiera el transporte por camión, el carro que se dedicaba a<br />

tal menester" Elexp Berg.<br />

- GURDI-GAINEKO. "(G-bet), varal sobre las cargas en los carros grandes" A. "Gurdigañekoa, gurdia garo,<br />

gari, arto, belar, lasto, ota ta abarrekin betetzen danean, guziak lotzeko, atze-aurretako ezpatan bera sartzekoa<br />

(G-goi)" EEs 1931, 37.<br />

- GURDI-IRRINTZI, BURTIRRINTZA (V-gip ap. Iz ArOñ). "Burtírrintza bat, chirrido del carro" Iz ArOñ. �<br />

Burdi-irrintxia babil / emen inguruan, / zeñek simaur geiago / solora eruan. Enb 169. Zintzarri-soñu, gurdiirrintzi,<br />

/ aiek ango komeriyak! Tx B I 249.<br />

- GURDI-KATE. "Burdi-kateak: burdikadak lotzeko kate luzeak (V-gip)" Urkia EEs 1930, 47.<br />

- GURDI-LANGA (G ap. A; <strong>Lar</strong>, Añ (G), H; burdi-l. G (msLond) ap. A). "Teleras, palos del carro" Añ.<br />

- GURDI-LANTZA (<strong>Lar</strong>, H). "Pertigo, lanza del carro" <strong>Lar</strong>. "Timon d'une charrette" H.<br />

- GURDI-LATA (V ap. A; burdi-l. Vc ap. A; Añ). "Teleras, palos de carro" Añ.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

29

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

- GURDI-MUTUR. "Aitak abandonatu zen gúrdiyá bea salbatzekó eta eskerrik ásko gurmuturrák arrapatu zela<br />

arbole bat eta arboliartan geatu zan gurdíya" Iz Als (s.v. goitibeasten)<br />

- GURDI-NEGAR. Ruido chirriante del carro. � Urrutira gurdi-negarrak Juanaren biotzeko itogune larriari,<br />

garrazi zorrotzez erantzuten zion. NEtx LBB 26.<br />

- GURDI-OL. v. gurtol.<br />

- GURDIPE. (Con suf. local de declinación). � Daphnik lenbizikoz, Armeniko katamotzak gurdipera beartu<br />

zitun. "Curru subiungere tigris instituit". Ibiñ Virgil 46.<br />

- GURDI-SEGA. Carro de combate, carro armado con hoces. � Israeltarrai eraso zien bederatzieun gurdi-sega<br />

berekin zituela (Iud 4, 3). "Falcatos currus". <strong>Lar</strong>d 124 (Dv orga-laster, Ur gurdi igitaituak, Ol burni-gurdi).<br />

- GURDI-SOKA (G-goi), BURDI-SOKA (V-gip). "Burdi-soka: burdikadak lotzeko lokarri sendo luzea (V-gip)"<br />

Urkia EEs 1930, 47. v. tbn. EEs 1931, 37 (gurdisokea G-goi). Cf. gurdibihur.<br />

- GURDI TXIRRINGA. v. gurtxirringa.<br />

- GURDI-TXISTU. Ruido chirriante del carro. � Gurdi-txistu bat mendian entzuten bazan, "zein ote da ori?"<br />

galdetzen zuten denak arrituta. In PE 15.<br />

- GURDIZ. (Andar, viajar...) en carro. � Badira beste lan mota batzuek [...] nola diran bidez ibiltzea, naiz oñez,<br />

naiz zaldiz, naiz gurdiz. AA II 51. Etzala jairik txarrena izango zaldunak eurak kalerik kale eskean urtetea,<br />

zaldiz, burdiz da oñez. Ag Kr 201. Salgairik geienak mandoz erabilten ziran batetik bestera, burdiz eruateko<br />

bitzabal gitxi egualako. Kk Ab II 167. � Gure ama zaarraren gorputza gau ta egun, oiñez ta burdiz, burdiñaz ta<br />

suz zaurituarren? A BeinB 36.<br />

- GURDI-ZALDI. Caballo que tira de un carro. � Zumai-Zarautzek ba dirudite / bata besteren itzalak; / bi<br />

gurdi-zaldi, esku bakarrak / daduzkanean egalak. Or Eus 395. Uztarriak berdindu ta batera zioazten, batean<br />

batak, bestean besteak gurdi-zaldien burua aurreraturik. Zait Sof 30. Akiles aundiaren gurdi-zaldiak. Ibiñ Virgil<br />

96. [Dabidek] burdi-zaldi guztiai belaunazpiak ebagi eutsezan, eun burdi soillik itzirik. Ker 2 Sam 8, 4 (Ol<br />

gurdi-zaldi; Dv orgetako zaldi).<br />

- GURDIZKA (<strong>Lar</strong>, H). "(A) carretadas" <strong>Lar</strong>. � Itzaiak gurdizka tolarera eraman-ala, jotzalleak zartaka<br />

zanpatzen zituen. TAg Uzt 281s.<br />

- GURDI-ZUR. v. gurdizur.<br />

- IDI-GURDI, TXIMIST-GURDI, etc. v. idi, tximista, etc.<br />

gurdialdi (<strong>Lar</strong>, Añ, H). � "Carretada" <strong>Lar</strong>.<br />

gurdiarrasto. v. gurtarrasto.<br />

gurdibide (G-goi, AN-gip; <strong>Lar</strong>, H), burdibide (V-gip), gurpide (PMuj), burpide (V), gurdabide (<strong>Lar</strong>, H). Ref.:<br />

A (burpide); AEF 1955, 68; Etxba Eib e Iz ArOñ (burdi-bidia); EAEL 72. � Camino de carros. "Camino<br />

carretero" <strong>Lar</strong>. "Aspaldixan jausita ziran burdi-bidiak" Etxba Eib. � Tr. Sólo hay un ej. de burpide (Echeita); en<br />

los demás casos se documenta gurdibide o burdibide. Cf. Arzam 287: Mossen Johan de Gurpida (1436). � Ta<br />

ala Zalbide edo Zaldibidea, gurdibidea, oñ bidea esaten da. Cb EBO 38. Denbora aietan estrata edo gurdibidea<br />

izango zana. Aran SIgn 85. Ni mendi-bidetik bezela, ura beko gurdi-bidetik. EE 1882c, 379. Bide ziorrak eta<br />

burpide bedarrak edo estuak. Echta Jos 9. Zabaletatik Azkarragara dagoan gurdi bidetik bera zijoazen. Ag G<br />

42. Gurdibide bakan-ibil ertzetan / untza dago oraindik, nagi, loretan. Ldi BB 128. Aizarnako kaletik jaiotzen<br />

dan gurdibide arritsuan gora dijoa. TAg Uzt 238. Gurdibide edo bidetxiorretara. JAIraz Joañixio 24. Eun bat<br />

urrats alkarri itzik esateke egin zituzten gurdibidean barrena. Etxde JJ 74. Ikusten al dezu, Errodrigo, zenbat<br />

jende igo dan Arantzazuko burdi-bide ontara? NEtx Antz 67 (LBB 26 gurdibide). Bidezabala utzi ta burdibidean<br />

barruna ziranekoxe. Erkiag Arran 120. v. tbn. EEs 1915, 19. Izur JerOs 63.<br />

gurdibihur. "Gurdibiurrek, oraingo sokak baño len, gurdiko gauzak lotzeko, aritz edo beste sestraka batzuez,<br />

bigur-bigur eginda egiten zuten lokarria (G-goi)" EEs 1931, 37. Cf. GURDI-SOKA.<br />

gurdidi (<strong>Lar</strong>, <strong>Izt</strong> VocC). � "Carruaje" <strong>Lar</strong>. � Ikusi ziran gurdidi talde luzeak kanoi, kartutxo eta beste gauza<br />

asko <strong>guda</strong>rako bear diranakin beteak. <strong>Izt</strong> C 387.<br />

gurdidun, burdidun. � Carretero. � Oñezkoa zala edo zaldizkoa zala, gurdiduna edo mandazaña. Ag G 323s.<br />

Burdidunak alegintzen ziran alkarregaz batera ibilteko. Kk Ab I 115. Iritxi ziren bordara bala-lotzaile,<br />

eskuaredun, gurdidun eta mutil. Or Mi 111.<br />

gurdigile (<strong>Lar</strong> (-gille), H). � "Carretero, que hace carros" <strong>Lar</strong>.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

30

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

gurdika. � A carretadas. � Ekartzen dute otea ta egurra gurdika ta gurdika. Ag G 22. Gari-karraio gurdika<br />

dabil / Garaziren aita Petri. Or Eus 332. Artaburuak gurdika marandiora eraman ondoren, artozuritzeari ekiten<br />

dio nekazariak. TAg Uzt 292.<br />

gurdikada, burdikada (V-gip; Añ), burdikara (V-gip), gurkada (V, G; Añ (G, AN)), burkada (V; Añ, Zam<br />

Voc), burkara (V-gip), burkaa (V-gip). Ref.: A (burkada, gurkada); A Morf 102; Urkia EEs 1930, 47; Iz ArOñ<br />

(burkáa); Elexp Berg (burdikara, burkara). � Carretada. "Burdi-kateak. Burdikadak lotzeko kate luzeak (Vgip)"<br />

Urkia EEs 1930, 47. � O, zeinbat burkada birao itzainak ta mandazainak euren abere zamari gaixoen<br />

kontra. Añ MisE 208. Baña korotz pilloak atsa dariela, / burkadak batzen ditut goixetik gabera. AB AmaE 259.<br />

Badira emakume batzuek bidean billatzen dituzten txotx guztiak etxera eramaten dituztenak, naiz ta etxean<br />

gurdikada egurrak saltzeko euki. Ag G 54. Gurdikada bat karriatu zuten. Etxde JJ 55. Burdikada bete txatarra<br />

eroan eragin deutsa. Erkiag BatB 154. Alaxen, berari eskerrak, atera genduan gurdikada egur galanta. Salav<br />

65. v tbn. Burkada: Echta Jos 73. Enb 175.<br />

gurdikama (G-nav), burkama (V-gip), burkane (V-ger-m), burkana (A Apend). Ref.: A (burkama, burkane);<br />

Ond Bac 409; Iz ArOñ (burkama). �1. "Caballete accidental del carro" A. "Burkáma dana, todo el piso formado<br />

por los travesaños que cruzan la pértiga" Iz ArOñ. � Itzain batek bere idiakaz kargaren bat burdian nunbaitera<br />

eruan gura dabenian, lenengo gertaketan dau burzilla, ondoren [...] txirrikak, gañian ifinten deutsa burkama<br />

zabala. msOñ 27r (citado de la ed. de Eusk 1977, 191). Baserritarrak orduan buztarria palagatuta, "tira potxo"<br />

esanaz, dzapartada edo iiuti baten burkanera igon eban. A Txirrist 32. �2. burgan (Añ (V)), burkama (V-arrger-oroz<br />

ap. A), burkame (V-ger ap. A). "Pértiga, lanza del carro, burgana, burteguna" Añ. "Lanza del carro" A.<br />

gurdikintza (<strong>Lar</strong>, Añ (G), H), burdikintza (Añ (V)). � "Carretería, oficio" <strong>Lar</strong>, Añ.<br />

gurdikote. � Aum. de gurdi ('carroza'). v. gurditzar. � Bostgarrenez, Carroza de nigrománticos. An zijoan<br />

Xanti, gure ezaguna. Ortzi-ikustokiaren antza zeukan gurdikote arek. Anab Don 131.<br />

gurdilari, guurdilari. � (El) que conduce el carro. � Aientzat, gañera, gurdilari yatorrenak bildu zitun. Ol Ex<br />

14, 7. Guurdilariek zioten, hango toki harkadietan, lerek, tornu bat gabe, galduko zituztela beren zola eta<br />

kokotsak. <strong>Lar</strong>z GH 1959, 93. v. tbn. Or LEItz 38.<br />

gurdiondo, burdiondo. v. una descripción del burdiondo "institución sagrada" en DRA.<br />

gurdi-pertika. v. gurpertika.<br />

gurdiratu. � Llevar al carro. � Mutilla, Juanaren lagunarte-pozetan, aisa zebillen garoa biltzen eta<br />

gurdiratzen. NEtx LBB 22.<br />

gurdise. "Carreta (G)" Añ. v. gurdi.<br />

gurdiskatxo (<strong>Lar</strong>, H). � "Carretilla" <strong>Lar</strong>. "Dim. de gurdiska. 1. sorte de machine à roulettes, pour apprendre aux<br />

enfants à marcher. 2. brouette, petit charriot à bras" H.<br />

gurditara. "Charretée, autant que contient une charrette" H. v. gurdikada.<br />

gurditxapa. "Tomara una gurditxapa o lienzo blanco y pusiérala en su lanza" IC I 648. "Toalla" <strong>Lar</strong> Sup.<br />

gurditxinel. v. gurtetxe.<br />

gurditxo (<strong>Lar</strong>, H), burditxo (V-gip ap. Urkia EEs). � (Dim. de gurdi). "Carretón" <strong>Lar</strong>. "Burditxoa. Sorotik<br />

bedar-soñak eskuz ekartzeko txirrinka bakardun gurditxoa" Urkia EEs 1930, 45. Lcc, s.v. carrillo, da gurditxoa,<br />

que posteriormente ha sido corregido por arpegia. � Umetxo bardin bi egozan bakarrik burditxo baten. Echta<br />

Jos 357. Oe-jantziz ta etxe ta lanerako tresnaz ongi zamatutako gurditxo bi. Ag G 42. � Badio norbaitek beerabidean<br />

degula gipuzkoarrok gure euskalki-gurditxoa idatzi-lauzko yardunetan. Markiegi in Ldi IL 7. � Silla de<br />

ruedas. v. gurtxoe. � An zijoan gizona [...] eskuz eragiñaz aurrera zeramala bere gurditxoa. NEtx LBB 92 (v.<br />

tbn. 99).<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

31

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

gurditzar. � Aum. de gurdi. v. gurdikote. � Gurditzar au koxkabilloz ta txilintxaz josia zegoan. Anab Don<br />

131. Nornaik ikusi zezakean, bide-baztarrean, mando bat gurditzar bateri lotua. Anab Poli 99. Gurditzar artan<br />

bost kristau zijoazen. Ib. 85.<br />

gurdixka, gurdiska (<strong>Lar</strong>, H). � Dim. de gurdi. "Carreta" <strong>Lar</strong>. � Bestêk beorrak atzi artean, / gariz bete du<br />

larraiña; / gurdixkaren bat gelditua du / lasta luzetako aiña. Or Eus 332.<br />

gurdizain (BeraLzM, H), burdizain (H, s.v. gurdi), gurdizai (<strong>Lar</strong>, H), gurtzain (A DBols), burtzain (V; -rz-<br />

Dv). Ref.: A (burtzain, burzain); Etxba Eib (burzaiña). �1. Carretero; chófer. "Burzaina, [...] carretero" Ast Apol<br />

89. "Burzaiña tabernan zan artian, ostu zetsen zeroian artua" Etxba Eib. � Oza eta Ahio Abinadab-en bi<br />

semeak gurdi-zai zirala. <strong>Lar</strong>d 188. Erregeak esan zion gurdizaiari: [...]. Ur 3 Reg 22, 34 (Ker burdizaiñari). v.<br />

tbn. Azc PB 360 (burtzain). Berakotan legez asi zirean beiak eta burpillak eta burtzaiña ibilten. A Txirrist 32.<br />

Ango artzain ta gurtzainen biotzak osaro berarendu zituen iztun berriak. A Ardi 88. Automobil bat eguan [...]<br />

eta burdizain edo chauffeurra zutunik onduan. Kk Ab II 15s. Burtzaiñak manduei eragiteko, yibita-kirtenaz joten<br />

dauz gogor. Ib. 128. Norantz zuaz burtzaña? Laux AB 27. v. tbn. Zait Sof 29 (gurdi-zai). Semeak artuko<br />

dizkizute, ta bere gurdizai ta zaldizkotzat darabilzke, gurdi-ibilketan aurrelari dakizkion. Ol 1 Sam 8, 11.<br />

Zaldiek daramate gurdi-zaia eta gurdiak eztio iaramaten ugalari. Ibiñ Virgil 80. �2. burtzain. Nombre de la<br />

constelación Auriga (esp. Cochero). v. gurdi (2). � Burtzaiñaren moltsoko izarrak azaltzen ziranean (iraillaren<br />

azkeneruntz), eguraldi aldaketa iragartzen zuten. Ibiñ Virgil 81.<br />

gurdizale. � Carretero. v. gurdizain. � Gurdizaleari, eta baita uztar-bei edo uztar-idiakin lanean dabillenari<br />

ere itzaia deitu oi zaio. JMB ELG 68.<br />

gurdizesto (AN-larr ap. Asp Leiz), gurzesto (V-oroz ap. A), gurdisesto. � "Adral con que se reviste al carro"<br />

A. "La caja del carro, hecha de mimbre" Asp Leiz. � Gurdi-sesto nai nuke tripa. "Tan grande como la caja de un<br />

carro". Or Eus 369.<br />

gurdizur (G-goi, AN-larr). Ref.: EEs 1931, 37; Asp Leiz. � "Gurdizurek, gurdiak gurpillean izaten duen zura<br />

(G-goi)" EEs 1931, 37. "La parte de madera de la rueda del carro" Asp Leiz.<br />

gurdo (BNc ap. A; SP � Chaho y H, Dv). � "Potelé, dodu" Dv. "Fléchissant, mou et doux au toucher" H.<br />

"Muelle, blando, rollizo" A. Cf. gordo. � O, gaztetasun, lore gurdo liluragarria! Egunaria 1864, 1 (ap. DRA).<br />

Belhar ondo gurdoa gure phentze gizenetan. Arb Igand 146. Lur mamiaren hezatzea, higitzea, orhatzea eta lohi<br />

gurdo harekin laphitza bezain gogorreko harri zathi baten atheratzea. Prop 1897, 122. Gazte eta gurdo zen<br />

oraino emaztekia. JEtchep 58. Gurdo-gurdoa, bizi azkar baten jabe dela emaiten du erakusterat. Herr 14-7-<br />

1960, 2. Estomaka mota guzientzat aingira eta oilasko gazte gurdo hetarik. Herr 7-9-1961, 2. Haize lano batek<br />

ur axala zimurkatzen du, belhar ondo gurdoak gure pentzetan egiten dituen bezala. Etcheb Zeruari 178.<br />

gurdotasun. "Bon état d'embonpoint" Dv.<br />

gurdotu (SP (sin trad.), Dv). � "Devenir potelé, dodu" Dv.<br />

gure. � Bainan gero, han (haste eta gure!) oihu bera berritz ere. (Interpr?). "Mais une fois là, ensuite! Tout<br />

recommence de plus belle, et le même cri reprend". Barb Leg 147.<br />

gure. v. gura.<br />

gureatso. v. guraso.<br />

guredako. - GURE-GUREDAKO. Propio (de nosotros). � Gure guredako amodioa zapha dezaketen guziak.<br />

Birjin 292.<br />

gureganatu (Urt II 357, <strong>Lar</strong>, Añ, Dv, H). � "Adherirse a nosotros" <strong>Lar</strong>. "Recurrir (a nos)" Añ. Tiene<br />

frecuentemente el sentido de 'apropiarse, dominar, asimilar', ref. a la 1. a pers. del plural. v. guganatu. �<br />

Berzeren onaren gureganatzeko moien gaixto guzia defendatzen drauku. Lç Ins D 7r. Gure ganatzekotzat zeruko<br />

graziak. Lg I 296. Soka batzuekin gure ganatu ginduen azkenekotz karrosa. Prop 1882, 152. Medelen biotz<br />

gogortu ori bigundu ta gureganatzeko. A Ardi 109. Belaunez belaun gureganatutako mintzaira. Etxde JJ 237.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

32

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

Gauza asko eta asko ikasi, onartu eta gureganatu beharrean gara. MIH 229. En DFrec hay 6 ejs.<br />

v. tbn. He Gudu 47. Brtc 101. Inza Azalp 17. JE Bur 90. ABar Goi 53. Zait Sof 172. Izeta DirG 20.<br />

gureize. v. guraize.<br />

gurekoi. � Egoísta (ref. a la 1. a pers. del pl.). � Goikoen esanetara makurtuaz, bide zabalean goazi gurekoiak<br />

izanaz. EgutAr 19-6-1957 (ap. DRA).<br />

gurekoikeria. � Egoísmo (ref. a la 1. a pers. del pl.). Cf. berekoikeria. � Guk borondate onik ez dugu ordea, /<br />

gurekoikeriaz bai bihotza betea. Xa Odol 251.<br />

guren (c. <strong>sg</strong>. A). I (Sust.). �1. "Límite, linde. Se usa mucho como terminación en nombres toponímicos,<br />

Aranguren, Ibarguren, Ganguren; Oianguren (AN, L, BN)" A. v. goien. � Arzanhegi et Ibarguren (1025).<br />

Arzam 268. Sancius de Aranguren (1220). Ib. 268.<br />

�2. Victoria. � Guren da andia odolbakoa. "Gran victoria la de sin sangre". RS 308. Para la<br />

división de gurenda en sust. guren más vb. aux. da, v. PT 427ss; cf. gurenda.<br />

II (Adj.). �1. (V-ple-arr-oroz, B ap. A; VocB). "Lozano, perfecto (se dice de árboles y hombres). Guren azi,<br />

criar lozanamente" A.<br />

�2. Grande, alto; noble. v. goren. � Euzkotar guren. Enb 40. Eztira gurenak, gauza guren eta sakonik<br />

gastaruan eztalako egiten. Laux BBa 142. Zure aurrera naiatortzula emakume guren oneikaz. "Con queste<br />

nobilissime madonne". Otx 51. Osalari gurena ez da ausartu zure aurrean bere epaia azaltzen. TAg GaGo 99.<br />

Olerkari guren oiek eztira bakar soillean azten. Ldi IL 37. Il da Iokaste gurena. Zait Sof 92. Irudi guren, liliadaska,<br />

/ grazi-ontzia, lillura... Gand Elorri 136. [Iparragirre] euskal koplari gurena. NEtx LBB 287. En DFrec<br />

hay 10 ejs. v. tbn. Mde HaurB 78. SMitx Aranz 169. Ibiñ Virgil 62. � Nekez nuen hartan ezagutu Fortunato<br />

gurenaren mintzoa. Mde Pr 115. � Lurreko gurenetan dager zeure indarra. "En las cosas grandes". Laux BBa<br />

100.<br />

�3. Santo, divino, puro. � Tr. Documentado únicamente en textos meridionales del siglo XX. La acepción de<br />

'santo' tiene su origen en las denominaciones (cf. infra) del tipo de eguen guren 'Jueves Santo', litm. 'jueves<br />

grande, principal', de donde se generaliza guren 'santo' para cualquier contexto. � Ezarri zuen Ostia gurena<br />

(santua) bere aitaren [...] mingainean. A Ardi 127. Goi-beietako bakaldun guren / alguztidun aberatsa. Enb<br />

111. Itzak loitzen ditubez maitasun gurenak. Laux BBa 44. Toki danau gurena da. 'Es sagrado'. Zait Sof 107 (155<br />

kutxa guren). Alako aingeru errukabeak Beragatik egonarri gurenaz aski nozitu zula etsirik. Etxde AlosT 59.<br />

Haren nahi gurena egin zedila! Mde HaurB 98. Zeruetako Giltzari Gurenaren irudi aurrean. Erkiag Arran 34.<br />

Arnas Gurenak berak bear luke eskua artu ta lumari eragin. Gazt MusIx 165. Jaungoikoaren alatz gurena / zure<br />

Sorrera Garbia. BEnb NereA 197. Iturri guren oien aldamenean. "Fontis sacros". Ibiñ Virgil 32. v. tbn. Or BM<br />

82. Gand Elorri 154. � Erabaki genduen Bartolome guren egunean (San Bartolomez) Amezketara joatea. A<br />

Ardi 88. Agustiñ Gurenaren aitorkizunak. Or Aitork 3. Ona emen Paul gurenak dioskuna. Zait Plat 126. Tomas<br />

Guren egunean. Osk Kurl 173. � Tomas gurenetan jai handia izan zuten. Osk Kurl 174.<br />

� Guren-lapur eta gizon-ioputzaile, orma-zulatzaile ta ebasle ta ohoin izendatzen baitira. Zait Plat 136.<br />

� (V-occ, AN-erro), guru (V-arrig-oroz), gurun (V-arr). Ref.: A (guren, guru); EI 337s. "Santo, aplicado a los<br />

días de la Semana Santa. Astelen guren, martitzen guren" A. "Astelen Guru, lunes santo" Ib. v. ASTE GUREN,<br />

EGUEN GUREN, EGUAZTEN GUREN.<br />

III (Adv.). � Noblemente, dignamente. � Astiro ta guren irtetzen du, alabak, Teseu eta otseiñak lagun izaki.<br />

Zait Sof 149. Gaitzez nardaturik eta onari atxikiz bipil, zaintsu ta guren zioazten Pitagorak sortu-anaidikoak.<br />

Zait Plat 53.<br />

guren. v. 2 gurin.<br />

gurenda (<strong>Lar</strong> Sup � H, A (que cita RS)). � Victoria. La fuente de todos los lexicógrafos (y de los autores<br />

modernos) es gurenda que aparece en RS, interpretable como guren da (v. guren). � Alotegabe zetorkion beraz<br />

gurenda (victoria) ustekoa. EEs 1913, 209. <strong>Euskal</strong>dunaren eskuetatik ikurriña arturik, gurendaren agerpenez lur<br />

artan ikurrin makilla sartu ta josi zuan. JBDei 1919, 191. Iru baldintza oneik / geukin diralarik, / gurenda<br />

geuria da. Enb 111. Orrek ekarriko digu gurenda. Zait Sof 15. Etzien ain merke salduko gurenda (victoria),<br />

etzuten ain erraz irabaziko auzia. Etxde JJ 62. Lehengo gurenda hori hain osoro eraman izan zuelakotz bihotza<br />

pozez gainezka zedukan gizonak. Mde HaurB 52. Non duk, erio, ire gurenda? Non duk, erio, ire eztena? Or QA<br />

201. Gaurko gurenda ospatu bedi / Kirikorena bezela. MEIG I 42. v. tbn. Ldi IL 37. SMitx Aranz 98. En DFrec<br />

hay 2 ejs.<br />

� (Como primer miembro de comp.). � Durundiak gurenda-abestiak berresan dabezan ondoren. Arriaga Lekob<br />

41. Au argi diño gaurko / gurenda-oiuak. Enb 208 (111 gurenda-eguna, 59 gurenda-jaiotza). Gurenda-ikurtzat<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 33<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ipinten dogu / gaur Deun Ander-en kurutza. Ib. 95. v. tbn. TP EuskOl 1931, 84 (gurenda eguna). Zeru ozkarbiak<br />

aren gurenda-ordua iragarten eban. Erkiag Arran 169. Artalde txuria eta zezena, opagai gurena, zure ibai<br />

donean ukuziak izaten dira erromatarren gurend-egunetan iainkoen tenpluetara eraman aurretik. Ibiñ Virgil 85.<br />

1 gurendu (V-och (msOch) ap. A; SP, H), gurentu (A). �1. Crecer. "Croître" SP. "Desarrollarse, crecer" A. �<br />

Baldin bathaiatzen bahaiz / iadanik gurendua / Erromako Elizetan busti zakek burua. EZ Man I 19. Haur merda,<br />

gurentu denean alfer da. O Pr 220. Urguillukerian, [...] eta banokerietan iaiotzen eta gurentzen diren gizonen<br />

bertute eta abantail ederrek eztute on-iduri hutsa baizen. SP Phil 200 (He 202 haziak direnean). Alferkeriak<br />

bere bazka gaztetasunean kausitzen baitu, han hazten, gurentzen eta bazkatzen da. ES 186. �2. (<strong>Lar</strong> Sup, H (G,<br />

L, BN), A). Aumentar. � Berzeei berriz gurentzen / zaizte bere gogoak, / zeren etxetan dituzten / bihi eta<br />

arnoak. EZ Eliç 282. Nori berea errendaturik geldituko zaitzan aphur hek sumatuko dira, berretuko dira,<br />

gurenduko dira. Ax 249 (V 167). �3. "Lozanear" <strong>Lar</strong>. �4. (Dv � A). "Prosperar" A.<br />

2 gurendu (V-m ap. A; Dv). � "Ansiar. Ointxe bazkariaren gurenduta nago" A. (En los ejs. de Goyhetche se<br />

construye con instr.). � Arratoiaren bizkarraz betbetan gurendua. Gy 66. Otso-kumeak aphur bat gothortu<br />

zirenean / hobiak ere harmatu / odolaz ere gurendu. Ib. 39.<br />

3 gurendu. � Santificar. � Zuretzat batez ere biotz-oparia... / gau-bijili latzetan gurendu-berria. (Interpr?).<br />

SMitx Aranz 35. Aaron eta aren semeak gurenduko ditut apaizketan ari izan dakizkidan. Ol Ex 29, 44 (Dv<br />

sainduetsiko, Ker santutu).<br />

gurendura (SP (sin trad.) � A). � "Crecimiento" A.<br />

gurenetsi. � Consagrar. � Itun-Etxola ta opamaia gurenetsiko ditut. Ol Ex 29, 44.<br />

1 gurentasun (SP � H y A). �1. "Croissance" SP. "Crecimiento" A. �2. "Lozanía" <strong>Lar</strong>.<br />

2 gurentasun (A DBols). � Grandeza; santidad. � Buru-eskeintza barik ez dago gurentasunik (grandeza).<br />

<strong>Lar</strong>rak EEs 1928, 177. Orrela, [opamaia] gurentasun bikañenetakoa daiteke, ta ua ikutzen dun guzia, orobat,<br />

guren izango da. Ol Ex 29, 37.<br />

gurentatu. "Enlozanarse" <strong>Lar</strong>.<br />

gurentu. v. 1 gurendu.<br />

gurentxer (<strong>Lar</strong>, H). � "Papula, tumorcillo en la garganta, gurentxerra" <strong>Lar</strong>. Cf. hazikuren.<br />

gurentxu. v. gurintxo.<br />

gurentza. �1. Sublimación, ensalzamiento. � Gurentza (tít.). 'Sublimación'. Ldi BB 142. �2. "Su Santidad:<br />

Zure (edo Berorren) Gurentza" NEtx Nola 11.<br />

gurentzaile. � (El) que hace crecer, animar(se). � Gaitzen gibelatzaillea. / Tristeen konsolatzaillea. / Bihotz<br />

gurentzaillea. EZ Man II 192 (ref. a un santo).<br />

gureratu. � Ir (venir...) a nuestra casa. � Zuetako iñor berriz gureratzen bada, ez nazazute utzi laidorik. Zait<br />

Sof 145.<br />

gurerda (V?, G?, AN? ap. A; <strong>Lar</strong>, Añ, H). � Lamparón.<br />

gureria. v. gurari.<br />

guretar (V-gip ap. Iz ArOñ). � (El) que es de los nuestros, (el) nuestro. "Guretar bat, un pariente nuestro" Iz<br />

ArOñ. v. gutar. � Andi egin ebazan / Erroma sendoak / guretarren biotzak. Zav Fab RIEV 1907, 92. Gure etxe<br />

jatorrean, guretarren artean arkitzen degun zoriona. Alz Ram 102. Egin gaitean leenbizi zearo guretar, zearo<br />

euskotar. Ldi IL 171. Gogorregi ari izan garela, eta guretarren kontra. MIH 136. En DFrec hay 4 ejs. v. tbn.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

34

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

NEtx Antz 67.<br />

gureto. v. kuleto.<br />

guretu (SP, Dv, H). � Hacer nuestro, apropiarse, asimilar, dominar (ref. a la 1. a pers. pl.). � Argiratu' tut<br />

ilhunbeti, / et' aterarik herratzeti / guretu, et' eman hek euskara / kobla honzalen eskuetara. O Po 47. Jesusen<br />

gorputz santua kumunioan guretzen denean. Mb JBDev (ed. 1900), 318. Alo jaunak koraje / España behar dügü<br />

guretü. Xarlem 863. Osoki europatar bilhakatzen ari da. Hura beraz guretua dugu. Prop 1881, 105. Hauzoko<br />

sorro pullit bat guretua dugula. Barb Sup 76. Horren gatik guretzen ditugu gogotik Pierre Lafitte<br />

<strong>Euskal</strong>tzaindikoaren hitz hauk: [...]. Zerb Azk 60. Nahiz Xinkatres minberatu senditzen ginuen, jeloskeriaz, guk<br />

gureturik harek desiratzen zuen etxeti-lakua, halere hura ez ginuela berexiko deliberatu ginuen. <strong>Lar</strong>z GH 1959,<br />

84. v. tbn. SP Phil 266. AR 11. Iratz 121.<br />

gurez, gurezko. v. GURA EZ.<br />

1 gurgale. "(R), hombre muy altivo" A.<br />

2 gurgale. v. 1 gargale.<br />

gurgarri (<strong>Lar</strong>, Dv, H), kurgarri (kh- H). � "Adorable", "venerable", "augusto, soberano" <strong>Lar</strong>. "Digne d'être<br />

adoré, de révérence. Iaunaren izen gurgarria" H. v. agurgarri. � Tr. Documentado en autores meridionales<br />

(tbn. en Inchauspe) a partir de finales del s. XIX. � Ez daude geldi agureak ere, zeñaen kopeta gurgarrien<br />

gañak [...] irago baidituzte miñ guziak. Otag EE 1881b, 58. Gizon zahar gürgarri bat, Simeon deitzen zena. Ip<br />

Hil 117. Gizon andi, gurgarri, urteakaz makurturiko bat. Ag AL 30. Bere esku garbi-garbi gurgarritan. Elizondo<br />

KristPE 61 (ap. DRA). Doipuruaren gogo gurgarria. JBDei 1919, 164. Prantzizkotarren soñeko gurgarria.<br />

GMant LEItz 61n. Egi-egiaz sinisten det mai-aldareko Sakramentu gurgarri onetan, ogiaren antz-irudipean<br />

gordeta zaudela. ArgiDL 81. Izkuntza danak gurgarri dira, / autortu nai dot egia; / geuretzat, baña, gurgarriena<br />

/ euzkera maitagarria. Enb 45. Agur, Arana Goiri, geure lendakari / zintzo ta ona zaren jeltzale gurgarri! Ib.<br />

125. Toki gurgarria oin zikiñez iraindu ta lerdez laidostutea zan. Erkiag BatB 21.<br />

v. tbn. EE 1885b, 285. Kortazar Serm 150. Ayerb EEs 1915, 279. Zink Crit 44. Zait Sof 108.<br />

gurgarriro. "Venerablemente" <strong>Lar</strong>.<br />

gurgilleria. v. gurgite.<br />

gurgintza. � Culto. � Ipui eta sinismenak, ordea, naikoa erakusten digute urtzi askoren gurgintza zerabiltela<br />

gure aurreko euskaldunak. JMB ELG 103.<br />

gurgite, gurgita (<strong>Lar</strong>). � Reverencia. "Zalema, humilde reverencia, gurgita, gurgilleria" <strong>Lar</strong>. � Gorputz ta<br />

animaren gurgite andienaz bera bakarrik adoratzera. CatBurg 27.<br />

gurguil. � Murmullo. Cf. gurguilu (2). v. gurgura. � Leiar xakona / polliki bete; / ixurtzearen / gurgull-ots ori<br />

/ edan-pozaurre! EA Txindor 115.<br />

gurguila. "Gurguilla (AN-gip), cesto para pescar langostas" A.<br />

gurguilu (V-arrig ap. A; Añ (-gullu V)), gurgul. �1. Hoz. "Podadera" Añ. v. aihotz. � Otzarea eta gurgullua<br />

artuta, asten da mastuiaren alderdi batetik eta erreskan batuten dituz, ondo begiraturik, ikusten dituzan matsmordaak.<br />

Zav ms. (ap. DRA). Bedarra ebateko edo mats-batzeko makets edo gurguillua. A BGuzur 154. Basoan<br />

oteak eta giñarrak ebagitten dituzanai gurgula esaten dautzee. Onaind EEs 1930, 203. �2. "(G-nav, AN-gip),<br />

burbujas que se levantan en el agua" A. Cf. gurguil.<br />

gurgullo (<strong>Lar</strong>, H), gurgollo (H). �1. "Seca, secas, gurenak, kurintxoak, gingillak, gurgulloak" <strong>Lar</strong>. v. gingil. �2.<br />

"(V-arrig), chichón" A.<br />

gur-gur (V-m-gip, G, L, R ap. A; <strong>Lar</strong>, H), kur-kur (L, BN, S ap. A; H (+ khurkhur)), gor-gor. �1. (Onomat.<br />

del gruñido, murmullo...). "Rugir las tripas, sabelak gurgur egin" <strong>Lar</strong>. "Xerri goseak khur-khurrak usu" H.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

35

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

"Gruñido, ruido de flatos en el vientre" A. "Kurkur, gruñido de satisfacción de los cerdos" Ib. � Andik goizera<br />

neure sabela / beti dago gur gur gur gur: / bartko aparia, agur! Aboitiz in Onaind MEOE 252 (lo recoge tbn. Or<br />

Eus 111). Egazterrena edo paboak lumak arrotuta kur kur egiten duenian. Echve Dev 344. Arrandari<br />

menditikan datorren errekatxoari laztan ematera, agur, gur, gur, gur esanaz, erreka baztarretako sagatz, altz<br />

eta arantzei. Apaol 22. Etxetik ezer artu barik urten dogu-ta, urdailla gur gur darabilt eta... Ag AL 158.<br />

Menditik bera samur diyoan ur onak dio: gur gur gur. Satarka EEs 1924, 43. Xilo batean gordatuz erasian kur<br />

kur kur ari zen ithurria. Barb Piar I 65. Urdalla beti ba-daukot gorgor / gauzatxu ona gurarik? Enb 194.<br />

Barrenak kur-kur eskatzen die / gosariaren indarra. Or Eus 298s. Sabelak egitean gur-gur, bezperako afariak<br />

agur. Zerb GH 1936, 414. Behere hartan ibaia kur kur, / harrokak traban ezin jasanez. Iratz Argiz argi 86 (ap.<br />

DRA). Kantauri, zabal-urdin, / pizti gurgur-izu, / eusko-seme zangarren / bizi-jardunleku. Onaind MEOE 724.<br />

Orduak aurrera doaz, eta urdailla gurgur asi yaka. Erkiag BatB 111. �2. + kur-kur. (Onomat. del la risa). �<br />

Xoane bere buruarekin kur, kur, kur hirriz, sokaren biltzen ari zen. Barb Sup 99. Erretorea parrez gur-gur zegon<br />

Pernandok jartzen zuen arpegi illuna ikusirik. Muj PAm 49. Kurkurkur gidaria ene sahetsean irriz, beribila<br />

sartzen zaiku Iruneko karrika handian. JE Ber 95. Begitartea bi eskuen artean, adi omen zitakeen Kixkil debru<br />

hori, usteldua irriz... kur-kur-kur! Lf Murtuts 14.<br />

gurgura (L-ain, BN-ad ap. A; <strong>Lar</strong>, Dv, H), gurgurai(a) (O-SPAd � SP � H, Dv, A), gurguria (<strong>Lar</strong>, H),<br />

gurgur. � Murmullo, rumor. "Gurguraia, le bruit que fait le courant des ruisseaux qui descendent de la<br />

montagne" O-SPAd 880. "Flato ruidoso en el vientre" <strong>Lar</strong>. "Mortuko xirripak egiten du gurguraia" A. "Suak<br />

egiten tu zarkoak ta bortuko xirripak gurguraiak" Arch ms. (ap. DRA, s.v. zarko). � Suak ere harengatik egiten<br />

tik zarzoak, / bai halaber gurguraia xirripa mortukoak. EZ Man II 17. Hibaiek alxatu zuten / bere boza zinzinez.<br />

/ [...] Gurguriak igan dira, / uholdenez gorago. Hm 84. Ithurriak hibaiekin, / haz harren gurguriaz: / itsasoa<br />

minza zaite, / dakizun aheriaz. Ib. 94. Ertzetako landareak narotuaz, alai ta bizi, zuri ta kiskur, gli-gli, glu-glu,<br />

kutio-kutio, itxas alderuntz gurguraiz dijoa. Ag EEs 1917, 173. Hi haizen neskatxa gaztearentzat, mailearen<br />

besoetan gurguriaz ari beharr... Jainkoa Sotoetan (Folletón 26) Herr (ap. DRA). � Edaten da poliki gurgurren<br />

sendagaitik, eta ondoren an eta bidean gertatu oi dira itzegite eta modu itsusiak. AA III 139.<br />

gurguraka, gurgurika. �1. Gruñiendo (los intestinos). "Gurguraka hari sabela (BN)" Darric ms. (ap. DRA). �<br />

Ai, ei, lehoin gaizoa gelditu zen behin / hertzeak gurgurika, buruan bethi min. Ox 130. �2. gurgurka.<br />

Murmurando. "Gaitziturik, gurgurka doha" H.<br />

gurgurari (Dv � A). � "Gruñidor" A.<br />

gurguratu (Dv � A), gurguriatu (Dv). �1. "Murmurar" A. � Populua hasi zen goraki eta saminki<br />

gurguratzen Moisen eta Aaronen kontra. Etcheberry 79. �2. (Dv, A). "Gruñir" A. � Haren orroak iduri du<br />

lehoinarena; marruma eginen du lehoinkumeak bezala, eta gurguratuko. "Frendet". Dv Is 5, 29.<br />

gurguri. v. gurgurio.<br />

gurguria. v. gurgura.<br />

gurgurika. v. gurguraka.<br />

gurgurio (V-ger-m-gip), burburio (V-gip), gurguri (V-oroz). Ref.: A (burburio, gurguri); Iz ArOñ (burbúrixo).<br />

� "Gorgojo, insecto que se forma al grano en el granero" A. "Insecto alado que crece dentro del grano de haba"<br />

Iz ArOñ.<br />

gurgurra (det.). � "Xás adí gúrgurra, ponte bien encogida (R-is)" Iz R 401.<br />

gurgurrako. � Arrullo, gruñido. � --Zer da gurgurraku ori? --Uxuak, jauna. Sor Bar 28.<br />

gurguxa (V-ger; A Apend), kurkuxa (G-azp), kurkuts (G-goi), kurkuiz (A Apend, s.v. kurpiz), kurkusa (Ggoi).<br />

Ref.: A (kurkuts, kurkusa); Arzdi Plant1; JMB At (gurguxia). � "Gurguxa, gurguxie, madroñero (en la<br />

costa vizcaína)" Arzdi Plant1. v. gurbitz. � Eizetikako aragia, magurioak [...], arraiak eta aleak (ur, intxaur<br />

eta kurkuxak) ziran orduko janaririk obeenak. JMB ELG 42.<br />

1 guri (gral.; SP, Urt II 57, Ht VocGr 387 y 431, VocBN, Dv, H). Ref.: A; Iz Ulz; Izeta BHizt. �1. Blando,<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

36

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

suave, tierno, fresco. "Mou (guri), fou (erho) egiten dute molle, folle" Arch Gram 14. "Tendre, frais" VocBN.<br />

"Mou, tendre. Lur gurian zilhoa barna" Dv. "(Rollizo), mullido, lozano, tierno. Gantz guria, urin guria (Sal);<br />

guri azi (V-m)" A. � Tr. Se documenta en todos los dialectos, salvo en suletino (aunque sí en Oihenart); en<br />

vizcaíno no se encuentra hasta finales del siglo XIX. En DFrec hay 3 ejs. � Esku eta zango biak, / xuri bezain<br />

guriak. O Po 27. Itsuen gisa, jo ezak emen, jo ezak or, bere ustez zeatzen, zatitzen, banatzen deu gure hizkuntza<br />

eder, guri, gozoa. <strong>Lar</strong> DT CCIV. Zeñak [sagarrak] deban axal mea, mami guria eta jate gozarotsua txit.<br />

<strong>Izt</strong> C 144. Iduri du herriak zenbeit erregina, / ohe guri batean loriaz etzana. Hb Esk 110 (tbn. ohe guri en Laph<br />

148). Non dira maina guriak, atsegin erhoak, hanbat gozakari sukhar handirekin bilhatzen zirenak? Dv LEd<br />

250. Sukratzen duzu eta emaiten gathelu batian; ez egin guriegi. ECocin 35. Hain dituzte oinak zalhu, [...]<br />

gerruntzeak hain guri eta zainhart. JE Bur 28. Zar ta gaste gurijak. Enb 61. Mertxika guria. Ldi UO 27. Etxean<br />

badu sarri mokadu guria. Or Eus 48. Eskubiko eskuz Usoaren lepo guria estutuz. Etxde AlosT 100. Lorea joan<br />

jakon, / orri-guri zana / trukutz geratu da. Gand Elorri 93. Beti ez bazen solas goxoenekin edo gurienekin<br />

mintzo, beti zoin barnatikako sendimentu onekin! Ardoy SFran 298. Ementxe iturri ozkirriak, ementxe larre<br />

guriak. Ibiñ Virgil 63.<br />

v. tbn. EZ Eliç 390. SP Phil 438. LE Ong 87r. CatB 90. It Fab 65. Gy 18. Arr GB 106. Otag EE 1882c, 511. Elzb<br />

PAd 54. Jnn SBi 152. Inza Azalp 32. Ox 181. Jaukol Biozk IX. Loram 58. Laux BBa 124. TAg Uzt 249. Zerb IxtS<br />

53. Mde Pr 95. Erkiag Arran 10. Izeta DirG 69. Gazt MusIx 61. Xa Odol 133.<br />

� Begira, soñeko guridunak erregen yauregietan daude (Mt 11, 8). "Mollibus". Ir YKBiz 151.<br />

� (Ref. a personas). Delicado, blando. "Délicat, traité ou qui doit être traité avec du ménagement, des soins" H.<br />

"Efféminé" T-L. � [Merezi du] gorputz eta arimaren hain lothura hertsia / lexa dadin eta bilha herrauts<br />

gorputz guria? (Interpr?). EZ Man I 43. Uste othe duzu mende hunetako gizonek eztutela deus ere pairatzen edo<br />

guti baizen? Eztuzu hori kausituko gurienen eta aberatsenen artean sartzen bazara ere. SP Imit III 12, 2. Jende<br />

guriek ta bere sentsuen esklabo direnek lakhet ohi dute floka bat aitzinean erabiltzea. Dh 103. Zan Susana<br />

emakume txit guria eta txit ederra (G). "Delicata nimis". Ur Dan 13, 31 (Dv pintza, Ol mangul). Laura, gazte on<br />

ta errugabea, txukun ta maratsa, isill ta ezia, neskatxa guri ta liraña. Ag EEs 1917, 171. Landerraren izerdiak<br />

gizentzen ditu aen gerrontzeak eta aen seme-alaba guri ta alperrenak. Erkiag BatB 145. Ez dik guriegi behar<br />

gure ofizioko. Atrebentzia behar dik izan desmasia pixka bat egiteko. <strong>Lar</strong>z Senper 24. Indiatik eburra (marpilla),<br />

Sabatar guriek beren lurringaiak, Kalibetar larrugorriek burnia. "Molles". Ibiñ Virgil 70.<br />

� "Bizitze guria, vie molle" Ht VocGr. � --Zer da kastitatearen berthutearenzat gehienik kontrario den gauza?<br />

--Hura da bizitze guria eta intenperanzia. CatLav 134 (V 70). Bizitze guri bat zaramatela, nahi zituztela<br />

lehenbiziko lekhuak mahainean. Lg II 243 (tbn. bizitze guria en Mih 25, CatLan 94 y Dh 220). Sortzen da lujuria<br />

edo loikeriako griña gaiztoa bizimodu guria, biguña eta atsegiñetara emana egitetik. Gco II 39. Euroen bizikera<br />

guriz darakusena baño beste zerurik eztagoala. Eguzk GizAuz 188. � Zer lotsa mienbro guri eta atseginzale bat<br />

izatea buruzagi elhorriz khoroatu baten azpian. Dh 233.<br />

� (Con reduplicación intensiva). � Aldamar-sagarrak orduan datoz plazara guztiz ezadetsu eta guri guri<br />

sasoirik oberenekoak. <strong>Izt</strong> C 145. Nire loratxo guri guriak. AB AmaE 134. Kataliñek talo guri-guriyak erretzen<br />

zituen bitartean. Etxeg EE 1885b, 314. Arrautza-talo edo tortilla guri-guriak. Erkiag Arran 120. v. tbn. Alzola<br />

Atalak 80.<br />

� (Uso adv.). � Gurienik iñututako zaldunan. Zait Sof 95. Txirotasunean azi, saiatuz eta gudukatuz elduerara<br />

iritxi, gero ondasunak bildu, guri eta samur bizitzen ikasi [...]. Vill Jaink 173. Edur malutak etorri ziren / otxan,<br />

apal, guri, / zeruaren azpitik. Azurm HitzB 60. � Esan zion guri-guri. Etxde JJ 207. Nire ondoan jesarri zara.<br />

Ta guri-guri, nire bizkarrera malgutu zure buru baltz bigun ule-joria. Azurm in Gand Elorri 189. Gorpuzgillea:<br />

gorputza guri guri zaintzen duena. Inza NaEsZarr 1323.<br />

�2. (V-gip; VocB). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. Rollizo, gordo. "Se dice del animal bien cebado, y, por<br />

extesión, de la persona en buen año. Ollasko guri gurixak erreta afaldu genduzen" Etxba Eib. "Saltzeko<br />

daukagun txala, gaztia baiña gurixa da" Elexp Berg. � Tr. Documentado sobre todo en textos meridionales. �<br />

Ondo mardua dauka bere gerrija; zilbota txito eskerga ta urtena. [...] Zein guri, gori ta malatsa guztija! Mg<br />

PAb 192s. Zikiro, bildots guriak. Elzb Po 197. Beren kokot gorri mamintsuari ta berna biribil guriari<br />

begiratueran "amaika okelatato iruntzi dauz orrek!" esan eroen. A BeinB 51. Gizon guri potrollo bat. Ag G 347.<br />

Bizkarralde guria izango due oik [txarrikumeak] San Martinetarako! TAg Uzt 210. Arakei guri ta mardul bat<br />

ekarri ziotela. Etxde JJ 20s. Kale gizonak izaten dira / guri eta borobillak [...] / gu nekazari gizarajuok / argalak<br />

eta zamillak. And AUzta 114. v. tbn. <strong>Izt</strong> Po 137. <strong>Lar</strong>d 86. Zerb IxtS 11. Ibiñ Virgil 104. Etxba Ibilt 461.<br />

� (Con reduplicación intensiva). "Lengo abadiak lepo guri-gurixa izaten zeben" Elexp Berg. � Txal guri-guri<br />

bat il eta bazkaria prestatu ezazute. <strong>Lar</strong>d 418. Onetariko bat, azal zuriduna, arpegi betekoa, guri guria, baba<br />

lorea baño ederragoa. Ag Kr 218. Zerramak esne-irai usuaz / saldo guri guria azi. Or Eus 74. v. tbn. Gy 240.<br />

NEtx LBB 186.<br />

� Damu izan eban, mutiko lotsabageari matraillondoko guri bat emon eza. Erkiag BatB 44s.<br />

- GURI-GURI EGINDA. (Ref. a la borrachera). � Noizbait gogoratu zitzaioten etxe aldea joaten astia, eta guri<br />

guri eginda ta alderoka ta zalapartaka atarira atera ziran. EgutTo 6-9-1921 (ap. DRA).<br />

- GURIXEAGO. Más blando. � Erakitaraz zaitzu gero berriz gurixago izan diten. ECocin 49.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

37

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

- GURIZKO. (Adnom.). � Legorraldiaren mugan dagon fede gurizko poz ori dugu osasungarrienik. Or QA<br />

176.<br />

2 guri (B, S (gurhi); SP, <strong>Lar</strong>, VocBN, Dv (BN), H, VocB; gurhi Gèze, Dv (S), H; gurri Ht VocGr (s.v. burra),<br />

Arch VocGr), gori (-rh- S), guhi (S). Ref.: A (gori, guri, guhi); Izeta BHizt. �1. Mantequilla. v. 1 gurin, urin.<br />

� Eznea, guria ta odola errorean atera neban, ta ezer irabazi ez nezan, ta ene beitxua gal nezan. RS 513. Burua<br />

guriz duenari eztagoka izatea labekari. O Pr 105. Ez haragirik, ezniaz eta hantik egiten den iatekoaz denaz<br />

bezanbat, zoin komunzki gorhia edo burroa deitzen baitugu. Tt Arima 57. Len bezala arkitzeko / gu geren errian<br />

/ abereak bazkatzen, / itaitzen garia, / errirako egiten / gazta ta guria. It Fab 183. Ardien eta berak ematen<br />

dituzten etekinen izenak: [...] eznea, guria, mamia, gatzagia. <strong>Izt</strong> C 221. Gaiza ikhusia da gaña hun bada gurhia<br />

hun datekiala. Ip Dial 81 (It guri; Ur manteka, Dv burra). � Gatzur guriarekin iñutu itzatzu Espartako txakurkume<br />

azkarrak. "Sero pingui". Ibiñ Virgil 102. �2. (V-arc, BN, S (-rh-) ap. A; <strong>Lar</strong>, Añ, VocBN). "Manteca de<br />

vacas" <strong>Lar</strong> y Añ.<br />

- GURI-ONTZI. Recipiente para la mantequilla. � Orduan ezartzen da guri ontzian eta erabiltzen da zotz edo<br />

makilla batekin. It Dial 84 (Ip gurhi untzi).<br />

- GURI-SALTZAILE (<strong>Lar</strong>, H). "Mantequero, gurisaltzallea" <strong>Lar</strong>.<br />

gurialdi. "Temps de ramollissement des choses. Fig. fam.: gurialdi bat ematea, donner une rincée, battre" Dv.<br />

guriarazi (Urt, Dv). � Hacer ablandar. "Commitigare, [...] mantsoarazi, guriarazi" Urt V 449. "Faire amollir,<br />

s'amollir" Dv. � Azkenekotz beraraziak edo guriaraziak zituen bihotzik gogorrenak, bere eztitasunaz eta<br />

saindutasunaz. Jnn SBi 167s.<br />

guriatu. v. guritu.<br />

guridura (SP (sin trad.) � H, Dv). � "Amollissement, ramollissement" Dv. "État de qui mollit, qui devient<br />

mou. Gasnaren guriduratik hartzea, prendre de la partie du fromage qui mollit" H.<br />

gurigile. � (El) que hace mantequilla. � Txit lan asko egin zuan luzaro, tellagintzan, atxurlari, ardizai,<br />

gurigille, esnesaltzalle. Ag G 254.<br />

gurigune. � Suavidad, delicadeza. � Ezen handik heldu ohi dire begi dardo mainatiak eta estudiaturikakoak,<br />

sensutarako balakuak, gurigunezko hatsbeherapenak. He Phil 302.<br />

gurikantza. v. igurikantza.<br />

gurikeria (-keri Vc, BN-baig ap. A; Dv, H). � "Mollesse, délicatesse" H. "Voluptuosidad" A. "Mimo" Ib. En Or<br />

Aitork 199 aparece guzi-, forma corregida en la fe de erratas. � Asepean eta gurikerian kostumatuak. He Gudu<br />

114 (<strong>sg</strong>. el ed. tbn. figura en el Nuevo Testamento). Hanbat gurikeria bere buruari emanak. Dh 128.<br />

Gurikerietako gutizia. JesBih 158. Yaun batek lehia du mahain on, edari bero, gurikeria galduetarat. Hb Egia<br />

135. Baldin gurikeriaz ohean egoten bazare. EgunO 4 (ap. DRA). Zertara yoan ziran orduan basa-mortura [...]<br />

gurikerian bizi dan bat ikustera? Ir YKBiz 152n. Bizi ontako gurikeriak. "Voluptates". Or Aitork 189. Inguruan<br />

naierara neduzkan gurikerieri. "Circumfluentibus corporis voluptatibus". Ib. 198. Utzi bear dira bazterrerat<br />

gurikeriak, zinkurinak, beldurkeriak. Herr 8-10-1964, 4. Ez segur gurikeria gose zelakotz; gurikeria guti zitaken<br />

Nafarrako kortean. Ardoy SFran 46. v. tbn. Zby REIV 1909, 107. Leon Imit IV 7, 2.<br />

- GURIKERIA-ZALE. � Giristino onthasun-gose, atsegin eta gurikeria-zale bat. Dh 256.<br />

- GURIKERIAZKO. (Adnom.). � Lege sensukoi edo gurikeriazkoak. Hb Egia 78.<br />

1 guriki (BN ap. A; SP (sin trad.), VocBN, Dv, H). � Delicadamente, lozanamente. "Muellemente. Guriki eta<br />

goriki" A. � Zeren ikusterat goan zarete? Gizon guriki eta ederki bestitu baten ikusterat? "Mollibus vestitum".<br />

He Mt 11, 8 (HeH, Dv, Ol, Or MB 42 guriki). Aberatsaren gorphutz guriki haziak. Lg II 189. Bere gorphutza<br />

guriki ekhartzea ta atseginez asetzea bilhatzen zuena. Dh 451 (gorputza ez guriki ekharri en Dih GirLeg 59).<br />

Gizon errexki eta guriki ohituak. Hb Egia 88. Guriki eta goriki bizi izatua. Jnn SBi 406s. v. tbn. Hazparneko<br />

Kalbarioa (1892), 88 (ap. DRA). Ostatu hetan atheratzen ere zaizkizun ba ardurasko, ohe-zur arteketarik, zimitz<br />

batzu guriki haziak. JE Ber 29. � Atsegin bekizu guriki zure itza --esan zuen--, ta zaude narerik. Zait Plat 147.<br />

2 guriki (Urt). � Parte blanda. "Cartilago [pulpa, parte carnosa de las frutas], [...] gogórkia, gurikia,<br />

gogorgurikia" Urt IV 265. � Haurreri ematen zaiotena da mami guriki zerbeit, erreizki xurkha eta murtxa<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

38

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

dezaketena. Prop 1907, 83.<br />

guril. "Mantequilla (B)" A Apend. v. 2 guri, 1 gurin.<br />

gurilo. v. 1 kurlo.<br />

1 gurin (G-bet-nav, AN-gip ap. A). �1. Mantequilla; manteca, grasa. v. 2 guri, urin. � Gaztaiak, guriñak eta<br />

gaztanbereak. Otx 63. Urrenik, eltzaria guriñaz ondurik. "Enjundia". Or Eus 369. Asi da aroan, odol ta gurin, /<br />

egiñaz barrunbetea. "Sangre y grasa". Ib. 159. Gurin eta eztia yango ditu. "Butyrum et mel". Ol Is 7, 15 (Dv<br />

burraz, Ur guri). Arraultza ta guriña asko sartzen zan etxe artan. Anab Poli 77. Zure elea / ez da gurina eta<br />

esnea: / harria itsasoa eta haizea. Lasa Poem 79. En DFrec hay 4 ejs. � Ortik urtzen dan muxar-guriña /<br />

amandrearentzat gorde. "Grasa". Or Eus 89. �2. "(G-azp-bet-nav), natilla endurecida a la cual se le da cualquier<br />

forma" A. v. burin. �3. "Zumo de vegetales y jugo de la carne" A. � Lore-gurin eta erle-gorotzez. Ibiñ Virgil<br />

108. � (Fig.). � Itz berri oriek guriña kentzen diotela olerkiari. "Jugo poético". Or in Gazt MusIx 14.<br />

2 gurin (SP, H), guren (V-m, G-azp-goi, AN-5vill ap. A; <strong>Lar</strong>, H (V, G)), guruin (V-gip ap. A). � "Gurina,<br />

gurintxoa, glandes qui vint sous l'aisselle" SP. "Landre" <strong>Lar</strong>. "Glándulas, bubones" A.<br />

gurinonda. � "Páncreas" <strong>Lar</strong>. � Gibelak, guriñondak eta esteak egiten dituzten beargiñen bitartez. Aran-Bago<br />

ManMed 252.<br />

gurinondar. "Pancrático, guriñondarra" <strong>Lar</strong>.<br />

gurintxo (G-to-bet, L; SP (in m.), Urt III 422, Dv, H), gurintxa (<strong>Lar</strong>, Añ, H (V, G)), kurintxo (G-to-bet, ANgip-araq;<br />

<strong>Lar</strong>, Añ, H), kurintxa (H), gurintxu (G-goi), gurintzo, gurentxu (AN-gip), guruntxo (AN-gip),<br />

guruntxu (AN-gip), kuruntxo (<strong>Lar</strong>, H), gulintxo, kulintxo (AN-gip), kuruntxa (H), kuuntxo (G-goi). Ref.: A<br />

(gurintxa, gurentxu, guruntxu, kulintxo, kurintxo); JMB At (kuuntxo). � Ganglio; inflamación de los ganglios,<br />

hinchazón. "Glándula" <strong>Lar</strong>, Añ. "Landre", "agalla en la garganta" <strong>Lar</strong>. "Glándulas, bubones en el sobaco, ingle"<br />

A. "Kulintxo, inflamación de ganglios" Zt (comunicación personal). "Hinchazón en las articulaciones, infarto"<br />

JMB At. � Eztul, gurintzo, sabel-min, sukhar nolako nahi, begi eta beharriko min, zer nahi hemen ibili da. Prop<br />

1896, 151. Ala diyo zeladore lepuan iru gulintxo dituen bati. Iraola 51. Zu, panpoxa, gulintxu au lertuko al<br />

dirazu mesedez? Iraola EEs 1912, 116. Orok aldiz dazkitenak eta ikusten dituztenak, dira aipatu ditugun<br />

pikorrak, hanitz tokitan deitzen dituzte gurintxoak "ganglions". JE Med 138 (v. tbn. 45). Hazi-beharrak ekarri<br />

dizkion hazi-minak dituela gure hizkuntzak, haurren azizurri eta gurentxoen gisakoak. MEIG VIII 46. �<br />

"Kurintxu, papera (G-bet)" Garate 7. a Cont BAP 1947, 49. � "Nectario, glándula que segrega un líquido<br />

azucaroso que se llama néctar, gurintxa, gurintxo" Lcq 44.<br />

- GURINTXO-BELAR. "Fumaria, palomilla" DRA. � Harean sortzen da gurintxo-belharra. Zerb GH 1931,<br />

228.<br />

gurintxuri (T-L). � Inflamación de los ganglios. "Oreillons, gurintxuriak" T-L. v. gurintxo. � Oraiko hezeak<br />

iratzarri ditu bazterretan gripa tzar batzu mafrundi-marrantekin eta han-hemenka gurintxuriak ere. Herr 18-1-<br />

1962, 1.<br />

gurintzo. v. gurintxo.<br />

guriope. v. burujope.<br />

guriro (A). � Con mucho cuidado, delicadamente, lozanamente. � Gazta egiten daben denpora guztian<br />

gazurarekin bazkatuko ditu guriro bost edo sei zerrikume beren amarekin. <strong>Izt</strong> C 170. Zeña [arraina]<br />

eskabetxaturik gordetzen duten guriro, ez aldietan saltzeko. Ib. 202. Emakume au etxe oneko alaba eta guriro<br />

azia zan. <strong>Lar</strong>d 543.<br />

guristo. "(V-gip; FSeg), chillido lastimoso" A.<br />

gurita, guita. � Bisbita (Anthus sp.). � Elur denboran kale mutillak / sariak jartzen asten badira, / pintxana eta<br />

guita txoruen / moduan, aiek [txiritak] sartzen ez dira. Iraola EEs 1914, 30. Gurita (tít.). Ib. 126. --Eskuan dekan<br />

txori ori, zer dek? --Gurita. MItziar Txoriak 127 (que da tbn. zelai-gurita (Anthus campestris), zuatz-gurita (A.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

39

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

trivialis), ur-gurita (A. spinoleta)).<br />

guritasun (SP (sin trad.), Ht VocGr 387, Dv, H). �1. "État de ce qui est mou, tendre" H. � Jesusek kondemnatu<br />

zituenean skribeen eta farisauen guritasuna eta suphertasuna. Lg II 243. Gure guritasun txar eta atsegin lizunez.<br />

Gurutzearen bidearen gaineko instrukzionea 11 (ap. DRA). Gaztelatik ekarten dan [txitxirio] oberenari ezertxu<br />

ere zor ez diona, ez anditasunean, ez biguñtasunean, ez guritasunean. <strong>Izt</strong> C 30. Guritasun guzier ukho egina zen<br />

gure saindua. Laph 199. �2. Ternura. � Otoitz-ondo onek / ba du goxo-litsa [...]. / Ai guritasun au / betiko<br />

balitza! Or Poem 518. Iainkoaz oroitze maite ortan, asi-berrian, kristau zintzo askok ez dute arkitzen lengo<br />

guritasunik. Or QA 142. Zimurkeri itxusi batek zigortzen du dagonillaren aragian guritasun emankorra izan<br />

zana...! LMuj BideG 104. �3. "Gordura" VocB.<br />

guriti. v. guritsu.<br />

gurito. v. kuleto.<br />

(gurito). "Torniquete o cruz de brazos iguales, que gira horizontalmente sobre un eje y sirve para cerrar entradas<br />

por donde sólo han de pasar una a una las personas" Baraib.<br />

1 guritsu (<strong>Lar</strong>, H). "Mantecoso, guritsua, guritia" <strong>Lar</strong>.<br />

2 guritsu. � Tierno. � [Gabon kantea] apaindu dodana, Doña Joakina Maite Loizagakoaren arrengo guritsuen<br />

eragokiz. (Gandara, carta a <strong>Lar</strong>ramendi, 1764). BAP 1966, 161.<br />

guritu (B ap. A; SP, Urt V 449, Ht VocGr 387, Aq 944 (AN), Arch VocGr, Dv, H, VocB), guriatu. �1.<br />

Ablandar(se), enternecer(se). "Ablandar, pero su verdadero significado, mullir, engordar, salzekok [sic] txerri ori<br />

guritu bearko dugu" VocB. � Bihotz gogor eta guritu nahi ez duen batetarat. Lg II 89. Ardiak egindako zimaur<br />

pisakin guriaturik. <strong>Izt</strong> C 158. Baita erreka bat ere Alkizatik datorrena; zeñak guriatzen dituen lurrak naierara.<br />

Ib. 79. Yaun hek irabazteko ausarki urrea / edo guri dezaten biziko ohea. Hb Esk 204. Lohia da lur pozi bat uraz<br />

guritua. Dv Lab 280. Aren adarrak gurituak direlaik, eta aren ostoak sortuak, badakizue uda urbil dela. Echn<br />

Mt 24, 32 (Leon, Or guritu; Lç ninikatu). Erakitaraz zaitzu guritu arte. ECocin 47. Bihotz guziak zure eskuan<br />

dire, gogorrenak guri ditzazketzu. Laph 206. Ikusak, / hi lagun gaixtoa, / guri dezaketanez / nik hire kaskoa!<br />

Etcham 147. Askok bezela berrogei urte / mundu onetan korritu, / aspaldi onetan larru-azalik / etzaio asko<br />

guritu. Tx B I 62. Zure arkaitzak ez bitza gurit arrotz lazoen lohiak. Iratz 48. Aita bati bere ume ta haurretan<br />

zaio bihotza osoki guritzen, arrailtzen edo eritzen. <strong>Lar</strong>re in Xa Odol 13. v. tbn. Dh 243. Jnn SBi 29. AB AmaE<br />

394. JE Bur 208. Or Poem 539. � Gaizkiak aborrezitu adiskideétan ére, ez loséntxus guritu. LE Urt 117v. �<br />

Ikhas zazue hau piko hondoaren konparantzaz, noiz ere haren adarrak hasten baitire guritzen, eta hostoak<br />

pusatzen dituenean ezagutzen duzue uda hurbil dela. TB Mt 24, 32 (Dv guritu; He samurrak direnean, Ol<br />

adarrak samurtu). �2. "(Lc, Sc), curar frutas" A. �3. (V-gip ap. Elexp Berg). Engordar. "Amanian jaten<br />

dabenetik asko gurittu da" Elexp Berg. v. supra VocB. � Ori ere bada ba lana, lurpeko arrak jaki geiago izan<br />

dezaten zuen burua guritzen jardutea. Ag G 168. Azi, zabaldu, bete ta guritu zan, baño ez geiegi. Ib. 134. �<br />

"Cebar los animales. Ferixara baño len, pizkat guritxu biarra dau aber orrek" Etxba Eib. � Txekor guritua ere<br />

ekarri ta il ezazute. Ol Lc 15, 23 (Lç, He, TB gizena, Dv, Ur gizendu).<br />

- GURITUXE (Dv, A). "Un poco ablandado" A.<br />

guritu. v. 1 goritu.<br />

guritxanda. "Lamparón" <strong>Lar</strong>. v. gurerda.<br />

guritxeki (<strong>Lar</strong>), guritxiki (H). � "Voluntarioso" <strong>Lar</strong>. "Volontaire, qui ne veut en faire qu'à sa volonté" H.<br />

gurixko. � Dim. de guri. � Orha zaitzu zortzi arroltze gorringo, emaiten duzu gero irina emeki emeki kasola<br />

bererat eta utz zazu pasta gurixko. ECocin 15.<br />

gurizabal (V-gip ap. SM EiTec). � "Corta-fríos, cincel. Ondo tenplau ta ondo zorroztutako gurizabalak txapa<br />

sendo-askuak ebaten ditxuala" SM EiTec. � Bidebarkin bat, gurizabal bat (berbiquí y cortafríos) eta maillu bat<br />

artuta. Etxde Itxas 178.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

40

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

gurka. �1. "(R), reverencia, inclinación que hacían las mujeres en la iglesia, doblando las rodillas a un tiempo<br />

sin llegar hasta el suelo" A. �2. Inclinando(se). � Eta biek aldamenka zeuden, buruak gurka, aize goxoak<br />

eragiten dioten bi larranbillu bezala. Or Mi 11. �3. Adorando, haciendo reverencias. � Amets berri bat izan<br />

dut. Eguzkia, illargia ta amaika izar gurka zegozkidan. Ol Gen 37, 9 (Ur adoratuko).<br />

gurka. v. 1 kurka.<br />

gurkada. v. gurdikada.<br />

gurkari (Hb ap. Lh), gurkalari. � Ceremonioso. � Patxikoren gurkalaria (ceremonioso)! Andre Medeli<br />

txeratsu ta parrirrikor ongietorria erakutsi zion. A Ardi 66.<br />

gurkartu. "Adorar" <strong>Lar</strong>.<br />

gurkatu (Hb ap. Lh, VocCB � Dv). � "Saludar inclinando o bajando la cabeza" VocCB (s.v. gurtu).<br />

gurkatu. v. kurkatu.<br />

gurkela (BeraLzM), burkela. � "(De gurdi-gela), departamento de un vagón" BeraLzM. v. gurdi (3). �<br />

Treneko bidazti gustiyak burkeletan geldirik egozan. Kk Ab II 161. Danok gengozan burkeletan estalkiyekaz<br />

batu-batu eginda, leio gustiyak itxi-itxita. Ib. 161.<br />

gurkera. � Reverencia. � Onetara, Bertoldak gura ezarren be, bakaldunari gurkerea egin biar ixango<br />

eutsalako. Otx 56. Ez txapelik erantzi, ez ezetariko gurkerarik egin barik. Ib. 12.<br />

gurketa, burketa (V-m ap. A Apend). � "Carretilla, carro de manos" A Apend.<br />

gurkin. "(L), obséquieux" Lh.<br />

gurkoltza, burkoltza (V-ger-m ap. A). � "Adral, tejido de varilla que se pone en el carro" A.<br />

gurkuhulo. � "(BN-arb), pan de cuatro puntas que las madrinas regalan por Pascuas a los ahijados" A. v.<br />

garapaio, gurtzuluri. � Oraiko gaztek ez dakite zer den ere "gurkuhulo" hori. Lehenago Bazko-kari, amatxi<br />

bakotxak emaiten zion bere alabatxi edo semetxi bakotxari ogi ttiki lau adarrekilako bat. GAlm 1951, 49.<br />

gurliño. "(Trigla gurnadus), rubio (pez)" Darric ms. (ap. DRA).<br />

gurlo. �1. "Gürlo (S), bizco" A. �2. "(Sc), ambiguo" A.<br />

gurlo. v. 1 kurlo.<br />

gurma (V-m ap. Zubk Ond), gurme (V-m ap. A). � "Bruma" A. "Laiñoa; bruma, niebla" Zubk Ond. v. bruma,<br />

1 gandu. � Itsasoan laiño edo gurma zarratua dagon egunetan. Erkiag Arran 109.<br />

gurma. v. bormu.<br />

gurmarka. "(V-ple), surco de las ruedas" A. v. gurtarrasto.<br />

gurmeka. "(V-ple), lluvia menuda" A.<br />

gurmin. "Bubón (V)" A Apend.<br />

gurmutur. v. GURDI-MUTUR.<br />

1 gurpegi (Aq (G) � A). �1. "Agujeros en las ruedas del carro" Aq 624. Cf. Arzam 268: Domicu Macua de<br />

Gurpegi (1243), en Gurpegui (1280). �2. "Cubo, pieza central de una rueda" A DBols. � [Gurpilen] ardatzak,<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 41<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

uztaiak, orrailak eta gurpegiak ere brontzezkoak ziren denak. BiblE 3 Reg 7, 33 (Dv, Ol, buhuin, Ker ardatzbegi).<br />

� Etim. De gurd(i)-begi.<br />

2 gurpegi. "(R), baticola, cuerda o correa que se pone a los machos bajo el rabo" A.<br />

gurpen. � Adoración, reverencia. � Illargijaren Mendijetako Bakalduna baltz-baltza da, ta leiar (kristal) bati<br />

gurpena (adoraziñua) egitten dautso. Altuna 22. Guzurra ta engaiñua, / beste gitxi da mundua, / ezer utseri<br />

ainbeste gurpen / emoten jaken lekua. Gand Elorri 86s. Zuri bakarrik Espaiñiako Obidiok / gurpen dagizu, buru<br />

eta musu. "Te hace reverencia". Berron Kijote 28.<br />

gurpertika (G-goi ap. EEs 1931, 37; <strong>Lar</strong>, <strong>Izt</strong> C 232 (gurtp-), H), gurdi-pertika. � "Balancín de coches" <strong>Lar</strong>.<br />

"Volée de devant ou de derrière d'une voiture" H. "Gurpertikea. Gurdiari abereak ezartzeko kirtena (G-goi)" EEs<br />

1931, 37. � Kurtereari lotzen zaio gurdi-pertika. Garm EskL I 124.<br />

gurpide. v. gurdibide.<br />

gurpil (G; H; -ill <strong>Lar</strong>, Añ (G), H), kurpil (G, AN-ulz; H; -ill <strong>Lar</strong>, Añ, H), burpil (V; -ill Aq 16 (R), Añ (V)),<br />

burbil (V-ger), burtpil. Ref.: A (gurpil, burpil, kurpil); Iz ArOñ (burpill), UrrAnz (burpílla), IzG (kúrpillé), To<br />

(kurpilla); Etxba Eib (burpilla); SM EiTec1 (burpil); Holmer ApuntV (burbil). �1. Rueda; rueda maciza de<br />

carreta. "Rueca para hilar lana, burpilla" Aq 16 (aunque Azkue da gurpil para Aq). "Aúxe da úmia burpílla, ¡qué<br />

niño más regordete!; id. rueda del carro" Iz ArOñ. "Burpilla asmau ebanak, emon zetsan asieria gero izan diran<br />

makiña guztieri" Etxba Eib. "Burpil, rueda (zarrak bakarrik erabiltzen dute). Oingo gaztiak burpillari be<br />

"erroberia" deitzen jetzek. Burpillak a ze egaztadia (velocidad) eruan daben aldaz bera" SM EiTec1. AxN<br />

explica gurdiaren arroda (430) por gurdiaren kurpilla. � Tr. Documentado en autores guipuzcoanos y<br />

vizcaínos. Burpil es la variante vizcaína, mientras que los guipuzcoanos emplean tanto gurpil como kurpil. En<br />

DFrec hay 3 ejs. de gurpil y 7 de burpil. � Zer egingo zenduke zuk burdi bat banatu, burpillak lokatu ta askora<br />

bat emongo balitxakezu? Mg PAb 48 (149 burtpil). Beraz, beti dabiltz itxasoko urak jiran burpilla legez. Ur Dial<br />

109 (It kurpilla; Dv arroda, Ip errota). Atariko arriya gastatzen dana kurpillekin kotxia pasatzian. Sor AuOst 81.<br />

Gure munduak burpillak legez / jira egiten dabela. AB AmaE 23. Gabia eta au erabillteko tikiñoe edo burpill<br />

urlankaia. R. Murga EE 1895b, 493. [Txapela] inguru guztian zuloak eginda, ortzez jositako gurpil baten<br />

antzera. Ag G 164. Zuen burpillak beti, / euzko-ardatzian. Enb 150. Burpillik ez dabil ondo koipeztu ezik. Erkiag<br />

BatB 171 (74 gurpilla). Tiro bakoitzean kañoia atzera etortzen zan eta ura aurreratzeko bi soldadu kurpilla<br />

banetan. Salav 81. Bi gurpil aundiagoak ezker-eskubi, ta irugarrena txikiagoa aurrean zituan gurditxoak. NEtx<br />

LBB 92. Dantzari trebe baten edo herri-jaietako suen antzera, atertu gabe ari da askatzen txinpart goriak, kurpil<br />

arinak, laudorio kiribilduak, negar-malko mardul-nabarrak. MEIG II 93.<br />

v. tbn. Or Mi 12. Zait Sof 168. Osk Kurl 40. Vill Jaink 165. Gazt MusIx 107. Ibiñ Virgil 91. Burpil: A BeinB 91.<br />

Kurpil: <strong>Izt</strong> C 232. JAIraz Bizia 45. Anab Aprika 77.<br />

� (Usos figs.). � Dirdaiez ikus egiña / mende-neurle dugun kurpil ariña... Ldi BB 138. Egunak gaba ta goizak<br />

arratsaldea zekarrek gurpil eroan, eta gurdia gelditzerik etzegok... NEtx Antz 107. Zein musika? Zerutar lekune<br />

edo gurpil edo oboetarikoa, alegia. Gazt MusIx 69. v. tbn. Basarri in Uzt Noiz 52 (kurpil). Nai izan ezkero, zortzi<br />

dantzari bakarrik artu ditezke, nai bada, amasei dantzari, bi gurpil egiñaz dantzatzerakoan. NEtx LBB 319. Hau<br />

da azkena: filmean, baina ez basetxean. Kurpilaren jirak ez dira gelditu, eta nekez geldituko. MEIG I 176.<br />

Hauen soinaldeak, eguzki-gurpilen zurruntasuna dute. "Ruedas solares". MEIG IX 139 (en colab. con NEtx).<br />

� Rueda (de tortura). � Ixion, Lapitarren erregea, sugeekin gurpil bati lotuta zegoena Hera bortxatu zuelako.<br />

Ibiñ Virgil 106.<br />

� Rueda (de reloj). � Erloju batek ona izateko, ez bakarrik bear ditu izan onak barrengo kurpillak edo<br />

erruedak, baita ere señalatzallea eta dandak edo orduak ongi eman. LE Urt (ed. 1846), 131 (ms. 46v barnéko<br />

errúedak). Erlojutxo bat bere badakust / gelditu baga doiala, / burpil bakotxak urrengoari / zintzo laguntzen<br />

deutsala. AB Olerk 279.<br />

�2. "Burpil, efecto o guiñada que se da a la bola en el juego de bolos. Son dos las guiñadas, erako burpilla<br />

'efecto favorable' y kontra-burpilla 'efecto contrario'" A. Cf. LexBi, s.v. gurpil.<br />

- HAIZE-GURPIL. Torbellino de viento. � Egundoko aize-gurpil eta txirimolak egiten zituen kale zokondoetan.<br />

Erkiag Arran 161.<br />

- GURPIL-ARDATZ (kur- <strong>Lar</strong>, H). Eje de las ruedas del carro. "Cubo de ruedas" <strong>Lar</strong>. � [Artea] gurpil-ardatz<br />

ta beste zenbait gauzetarako oso ona. Munita 44.<br />

- GURPIL-BURNI (kur- H), KURPIBURNI (<strong>Lar</strong>). "Calce, calzo, la cubierta de hierro alrededor de las ruedas,<br />

kurpiburnia" <strong>Lar</strong>.<br />

- GURPILEAN. Rodando. "Txanpona kurpillien jun dek" (G-azp).<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

42

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

- GURPIL-ESPARTZU (kurpil-ezpartzu <strong>Lar</strong>, H). "Bocil, bocin, ruedo de estera que cubre el cubo de la rueda del<br />

carro o calesa" <strong>Lar</strong>.<br />

- GURPILEZKO. "Burpillezkua, montado sobre ruedas. Burpillezko ibilgarrixa, burdixa" Etxba Eib.<br />

- GURPIL-IZPI. Radio de la rueda. � Andik ateratzen dira gurpil-izpiak eta gurpil beteak gurdientzat, baita<br />

txalupentzat tillape txilbortuak ere. Ibiñ Virgil 91.<br />

- GURPIL-UZTAI (<strong>Lar</strong>, H (k.-ustai)). Aro que rodea la rueda del carro. "Llantas de rueda, kurpiluztaiak" <strong>Lar</strong>. �<br />

Zaldien atzazalak eta gurpil-uztaiak mendiarteko zokondo ixillean zegien burrunbara. TAg Uzt 18.<br />

� Etim. De gurd(i)-bil.<br />

gurpiladun. v. gurpildun.<br />

gurpilbiko, burpilbiko. � Bicicleta. Cf. MIH 188: "Deurodyn, 'bicycle' (Euskaraz gutxi gora behera [...]<br />

bigurpileko edo gurpilbiko)". � Nikanor-ek eroian burpilbikoa, kirten-adarretik eutsita. Erkiag BatB 75.<br />

gurpildu. "Enrodar, castigar con pena de muerte en la rueda de navajas" <strong>Lar</strong>.<br />

gurpildun, gurpiladun, burpildun (V-gip ap. Etxba Eib). � (Lo) que tiene ruedas. "Narrian ondoren izan zan<br />

ibillgarri burpillduna" Etxba Eib. � Oietik gurpilla-dun exer-toki batera, ontan egualdi ona bazan baratzara<br />

aize pixka bat ar zezan, ta ezer-tokitik oiera. In Goñi 15. Ibaiz, gurpildun lurrinontzian (baporean) ibili<br />

nintzanean. A Ardi 2.<br />

gurpileta (H), kurpileta (-ll- <strong>Lar</strong>, H). � "Brueta, carretoncillo de una rueda para llevar materiales" <strong>Lar</strong>.<br />

gurpileuski, gurbileuski (<strong>Lar</strong>, H). � "Estornija, anillo que está al eje del carro" <strong>Lar</strong>.<br />

gurpilgida. "Vía de ferrocarril (Donostia, 1879)" JFlor. Cf. tbn. JFlor: "Burpillgidagetu, descarrilar,<br />

burpillgidari, carril, raíl, burpillgidatu, encarrilar (Donostia, 1894)".<br />

gurpilikoe, kurpilikoe (-ll- <strong>Lar</strong>, H). � "Rodada" <strong>Lar</strong>. "Trace de roue, sillon que trace une roue" H.<br />

gurpilkoi. � Discoidal. � <strong>Euskal</strong>-hilarri gurpilkoietan. MEIG IX 138 (en colab. con NEtx).<br />

gurpiltto. � Dim. de gurpil. v. gurpiltxo. � Ama ethorri, gurpiltto guztiak khendu, ta gainera iphurdian jo egin<br />

zuan. Osk Kurl 40.<br />

gurpiltxo (V-gip ap. Iz LinOñ), kurpilatxo, gurpiltxu, burpiltxu. � Dim. de gurpil. "Txurrukia, ardatzak alde<br />

batetik eukitzen dun gurpiltxoa edo txirrikatxoa" Iz LinOñ 181. v. gurpiltto. � Arratsaldean, kartetan, igel<br />

jokun, eta kurpillatxo bat makillaz zenbaki batzuetara bialtzen zana. JAIraz Bizia 26. Ori da zimendarria,<br />

erlojugilleak, an, gurpiltxo denen azpian jarri oi duan rubí-a bezala. Vill Jaink 161 (v. tbn. 53). Jaso eban<br />

gurpiltxu orreri bira eragiñaz, pedala, goialdera. Erkiag BatB 75. � (Fig.). � Mutillak, banako zarra egitten<br />

erakutsi eben euren bizkortasuna. Areik ziran artazijak, areik goragorakak, eta areik oñari eragittiak! Burpilla,<br />

axe oñakazko burpilltxuba ondo egitten gaitza edo da. I. Uribitarte Euzk 1930, 460.<br />

gurpitx, -pitz. v. gurbitz.<br />

gurrandu (<strong>Lar</strong> Sup, Aizk � H). � "Cautivar" <strong>Lar</strong> Sup.<br />

gurrarazi, kurrarazi. � "Faire plier, incliner, accroupir" Dv. � Othe ditezke, bada, nihongo belhaunak, /<br />

khurrarazi gabeak yaunaren izenak? Hb Esk 238. Ilhuntzean kameluak gurrarazi zituenean [...] erran zuen: [...].<br />

Dv Gen 24, 11 (Ol, Bibl belaunikarazi, Ker belaunikatzera beartu).<br />

gurregile, gurtegile (<strong>Lar</strong>). � Adulador. "Adorador" <strong>Lar</strong>. v. gurtzaile. � Erri egiliak, trüfalerak, bofoak ta<br />

güregiliak, berbera düzü bethi edirenen. Egiat 213.<br />

gurriaran. "Al endrino o arañón de huerta, gurriaran" Arzdi PlantR 450. Cf. VocNav: "Endrino o arañón de<br />

huerta (Isaba). En Salazar llaman urriarán al fruto del ciruelo silvestre". Cf. gurrilon.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

43

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

gurrieta. "Gorrión, en Bergara" Garate 6. a Cont BAP 1949, 359. v. burrioi, garaitxori.<br />

gurrigoi. v. burrioi.<br />

gurrilon (R ap. Arzdi PlantR). � "Gurrillon, abete, a éste le ponen pino-abete y otros espino" Mdg 134.<br />

"Gurrillon, crataegus, espino blanco; su fruto lo comen los niños" Arzdi PlantR. Cf. VocNav: "Gurrillón, planta<br />

parásita de ramas espinosas y raíces muy extendidas". Cf. gurriaran.<br />

gurringo. v. gorringo.<br />

gurrinka. v. kurrinka.<br />

gurrioi. v. burrioi.<br />

gurrioitxo. "Gorrioncillo" Lcc. Cf. burrioi.<br />

1 gurru, gurro. "Vache, gurro" Michel LPB 145 (en un vocabulario del habla de los gitanos vascos). "Gurru<br />

(git.), buey" A. "Gurru, idi" Barb GH 1970, 35. Cf. DRA: "Gaurron, buey (git.). Saint Jayme cita esta palabra<br />

con otras en sus anotaciones al Diccionario de van Eys, y luego añade: 'estas palabras tomadas del lenguaje de<br />

los gitanos, ¿son auténticas?'".<br />

2 gurru. "Borborigmo (V-arr)" Garate 2. a Cont RIEV 1933, 98.<br />

(gurrufito). "Manzana pequeña" Baraib.<br />

gurrugurru. "Grulla, ave" Lcc.<br />

gurrumina. "Gurrumina" Añ.<br />

gurrumuseara (R-uzt), gerremusiara (R-is). Ref.: Iz R 395 y 403. � "Gurrumúseara béztitu zra, te has vestido<br />

al revés (R-uzt)" Iz R 395. "Kótta kori izarri dun gerremúsiara, has puesto al revés... (R-is)" Ib. 403. Azkue da la<br />

forma gurrumus (R-uzt), "reverso de una tela". v. gimurzi.<br />

gurrunga. v. kurrinka; kurrunka.<br />

gurruntzi (SP � H). � "Flux de ventre" SP. "Diarrhée" H.<br />

gursarta. "(V-ple), pértiga de carro" A.<br />

gurtaatz, burtaatz (V-gip). � "Burtáatz, extremo de la pértiga del carro" Iz ArOñ.<br />

gurtaga (<strong>Izt</strong> C 232, H, A), burtaga (V-arr-gip ap. A), gurtagai (<strong>Lar</strong>, H), kurtaga (G-to ap. Iz To). � "Balancín<br />

de coches" <strong>Lar</strong>. "1.º (V-gip), lanza del carro. 2.º caballete accidental del carro. 3.º (V-arr-gip), varal que se pone<br />

sobre las cargas de bulto, para apretarlas y sujetarlas" A. "Kurta(g)a, gaiñaga, la vara que se pone de adelante<br />

atrás encima del carro para sujetar la carga de hierba, etc." Iz To.<br />

gurtailu, burtailu. � Medio de transporte. � Emengo bizikera-nagusi izan diren aberezaintza, nekazaritza eta<br />

arrantzaren tankera edo eraenak; baita ibilbide eta burtalluak ere. "Los medios de comunicación y de<br />

transporte". JMB in Garm EskL I 12.<br />

gurtaker, burtaker (V ap. A). � "Piezas de madera que se interponen entre el eje y el carro" A.<br />

gurtaket (PMuj), burtaket (A), burtaketa (V-gip ap. Iz ArOñ s.v. taketa).<br />

. � Estaca(s) del carro.<br />

gurtalbo, burtalbo (A). � "Limonera del carro" A. Cf. LzG: "Burtalgo, cada uno de los lados del carro<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

44

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

(Barrundia)".<br />

gurtaldamen, burtaldamen (V-ger ap. A Apend). � "Burtaresa" A Apend. v. gurtarasa.<br />

gurtalde, burtalde (V-gip). � "Burtálde, burtáldiak, rueda de carro" Iz ArOñ. "Burtáldien azpégixa, azpeizulua:<br />

el agujero de la rueda donde se fija el eje" Ib. (s.v. azpéixa).<br />

gurtarasa (<strong>Izt</strong> C 232), burtarasa (+ -aza V), burtaresa (V). Ref.: A (burtarasa, burtaresa); A Apend<br />

(burtaldamen); Urkia EEs 1930, 47; Iz ArOñ (burtárasaak, árasa). � "Limonera del carro" A. "Burtaresa, dos<br />

piezas largas (tan largas como el carro), que forman sus dos líneas laterales" Ib. "Burtarasak, burtigunaren<br />

aldeko bi agak (V-gip)" Urkia EEs 1930, 47. v. tbn. EEs 1931, 37. "Dos varas largas laterales de la cama del<br />

carro", "las dos limoneras del carro" Iz ArOñ. v. arasa (2). � Burtigun eta burtarasak josten dituzten agak.<br />

Urkia EEs 1930, 47.<br />

gurtardatz (V, G; <strong>Izt</strong> C 232, H), gurdi-ardatz (AN-larr; Añ (G)), burtardatz (V), burdi-ardatz (V-gip; Añ (V)),<br />

kurtardatz. Ref.: A (gurtardatz, burtardatz); Iz UrrAnz (burtardátza); Etxba Eib (burdi ardatza); Asp Leiz<br />

(koipetu). � "Huso [...] de carro" Añ. "Eje del carro" A. "Gurtardatza. Gurdiaren bi gurpilek alkartzen dituena<br />

(G-goi)" EEs 1931, 37. "Eje de la carreta. Burdi ardatzak soñu eiñ deixan, andra barrixan arriua daroiala,<br />

zegozer eitten zetsan" Etxba Eib. "Gurdi ardatza koipetu zazu" Asp Leiz. � Asiko bazina gero burtardatza<br />

egiten. Mg PAb 48 (Arr PAb BAP 1948, 340 kurtardatz). Eneban besterik egin burtazpian sartu ta burtardatzari<br />

txirrist eragin baiño. A Txirrist 32. Bautista Bazterretxe / mutiko pijua, / neri gurdi-ardatza, / neri gurdiardatza,<br />

/ ostuta dijua. (Canc. pop.). Bertsol 1931, 32. "Aida!" alper ugari, iñork entzunen balio; / gurtardatza<br />

ainbat legun lepoa dario. Or Eus 365. Uda azkenerutz, ire sasoian, bein baño geixaotan entzungo zenduen<br />

burdi-ardatzen txistua; iñoiz baitxa senetik-urtetzeko aña be. SM EiTec1. Burdinezko burtardatzekin egiten<br />

diran burdiek. Osk Egan 1964, 104. Geroago pagozko gurdi-ardatzak egin dezala negar lor aztunpean eta<br />

borontzezko endaitzak erakar ditzala gurpil biak. Ibiñ Virgil 97. v. tbn. Ker 3 Reg 7, 30 (burdi-ardatz; Ol<br />

ardatz).<br />

gurtarin (PMuj), burtarin. � Coche; automóvil. � Burtariñak geittu diran lez doaz geituten egazkiak be. EEs<br />

1911, 221. Burtarin edo ontziaren aronatzez erdi-lotan. "Del coche o de la nave". Zink Crit 61. Eukirik eun<br />

zaldiren / baño geiagoko / indardun burtariña / gertu nai-norako. Enb 198. Urte oekin maitemintzen den gizona<br />

abaillan ertetzen den gurtarin baten zaldia bezalatsu da. Etxde Itxas 76.<br />

gurtarrasto (G, AN ap. A), gurdiarrasto (Aq 1095 (G, AN)), burtarrasto (V-gip ap. Iz ArOñ), gurterrestu (Voroz,<br />

G, AN ap. A), burterresto (V-gip ap. A), burterrestu (G-a-ald [?] ap. A), burtirrizko (V-m ap. A). �<br />

"Carril, huella de las ruedas del carro" A. "Surco de las ruedas" Ib. "Burtarrastua, la huella del carro" Iz ArOñ.<br />

v. gurmarka.<br />

gurtasto, burtasto (V-m-gip), burtesto (V-ger). Ref.: A (burtasto, burtesto); Urkia EEs; Iz ArOñ (burtástuak). �<br />

"Piezas de madera que se interponen entre el eje y el carro" A. "Burtesto (V-ger), pieza de madera que se pone<br />

en el carro para sostener el chirrión o traer maderas" Ib. "Burtastoak, gurtzillak erroska-gañean bira egiten duan<br />

bi aldetako egur ala burniak (V-gip)" Urkia EEs 1930, 47. "Las piezas de madera que se ponen entre las<br />

limoneras y el eje para que gire bajo ellas el eje" Iz ArOñ.<br />

gurtasun. � Culto, adoración. � Sinismen ori antziñan aizkorari opa oi zitzaion gurtasunaren aztarna bat da.<br />

JMB ELG 84.<br />

gurtate, burtate (V-gip). Ref.: Urkia EEs; Iz ArOñ (burtatia). � "[Burtarasen] aurre ta atzekaldetik jartzen<br />

diranak [olak], burtateak dira (V-gip)" Urkia EEs 1930, 47. "La tapa delantera o principalmente trasera de la caja<br />

del carro" Iz ArOñ.<br />

gurtaurre, burtaurre. � Parte delantera del carro. � Lenengo lenengo, pipea tabakoz bete eban; bigarren,<br />

burtaurreko taket batetik dingilizka egoan argi-mutilla izio eban. A Txirrist 32.<br />

gurtazpi, burtazpi. � Espacio bajo el carro. � Eneban besterik egin burtazpian sartu ta burtardatzari txirrist<br />

eragin baiño. A Txirrist 32.<br />

gurte (<strong>Lar</strong>). � Culto, adoración. v. gurtza. � Gezurrezko Jainkoai zegoten legea, zeagi-gurtea, Idolatria edo<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 45<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

sorginkeriaren erakoa. Ub 52s. Jaungoikoarí gúrte, adorázio, laudário (tít). LE Ong 32r. Erregeen gurtea edo<br />

adoraziyoa (tít.). Echag 99. Jaungoikoari zor jakon gurte edo kultua ukatuten deutsenak. Itz Azald 84. Irudiyai<br />

emoten jaken gurteak edo kultuak. Ib. 73. Santu argitsuaren alabantzetan zeñen gurtea ta festa ospatzen degu<br />

egun onetan. Kortazar Serm 391 (v. tbn. 413).<br />

gurtede (V, G, AN), gurtere (G-goi, AN-gip), gurtera (G-nav), burtede (V; A Apend), burdi-ede, burtere (Vgip),<br />

burtade (V-arr), kurtede (AN-larr), kurtere (G-to), urtede (B), urtedi (AN-5vill, B), urtere (G). Ref.: A<br />

(burtede, gurtede, urtede, urtere); A Morf 604; Garbiz Lezo 119; EEs 1931, 37; Asp Leiz (kurtede); Iz To<br />

(kurteria), Als (gurtera), UrrAnz (burtería); Caro CEEN 1969, 225; Ibarra Dima (burtadea); JMB At; Izeta<br />

BHizt2 (urtedi). � "Correas del carro" A. "Burtede es más bien edezko zapiñoa" A Apend. "Gurterea. Gurdiaren<br />

pertikea; abereai uztarrira ezartzekoa (G-goi)" EEs 1931, 37. "El doble aro de cuero donde se mete el timón del<br />

carro para sujetarlo al yugo; burteré bat" Iz UrrAnz. "Burtadea, busturriek dekon zuloa andik kamea sartzeako"<br />

Ibarra Dima. Cf. 1 hede. � Zori gaiztokoak lokarri utsalez gaiztakeria ta gurtedez bezela ogena lorrean<br />

daramatenak! Ol Is 5, 18 (Ker burdi-edez). Kanpai-tankera pixka bat badu [kurtere-zuloak] eta ontatik zintzilik<br />

joaten da gurterea. Kurtere au bei-larruz egindako erreztun bikoitz bat da. Garm EskL I 124.<br />

- GURTEDE-ZULO (gurteda-z. V-ple ap. A; burteda-zulo V-gip ap. A). "Agujero central del yugo" A. �<br />

Uztarriaren erdiko zuloari kurtere-zulo deritzaio. Garm EskL I 124.<br />

gurtegi. "Pantheon, en lo antiguo, era el templo de todos los Dioses, Jainko gezurrezko guzien gurtegia" <strong>Lar</strong>.<br />

gurtegile. v. gurregile.<br />

gurtere, gurtera. v. gurtede.<br />

gurteri, burteri (Darric ap. DRA). � "Virotillo del yugo" DRA.<br />

gurterraila, burterraila (V,... ap. A), burtarraila (V-gip). � "Travesaños que se fijan sobre el varal, formando<br />

cruces y sobre las cuales se hace la cama del carro" A. "Burtarrallak, burtigun eta burtarasak josten dituzten<br />

agak (V-gip)" Urkia EEs 1930, 47. v. 1 erraila. � Erdiko burterrailetan exerita oso ongi ikusten da txorittoa,<br />

bai ta burdi gainean etzanik ere. Osk Egan 1964, 104.<br />

gurterrei (PMuj), burterrei (V-ger ap. A), burterrai (V-m ap. A), burtarrai (V-ger ap. A). � "Huellas de las<br />

ruedas del carro" A. Cf. errei.<br />

gurterrestu. v. gurtarrasto.<br />

gurtese, burtese. � Eje del carro. v. gurtetz. � Sekor isila buztarrirako / izan zedila kapoia, / eta emoteko<br />

burteseari / isilduteko jaboia. Azc PB 360.<br />

gurtesi (G; <strong>Lar</strong>, <strong>Izt</strong> C 232), burtesi (V). Ref.: A (burtesi, gurtesi); Urkia EEs 1930, 47; Iz ArOñ (burtesixa). �1.<br />

Adral, tablones que se ponen a los lados del carro. "Viene [cortesía] de gurtesia, el enrejado o vallado que se<br />

pone al carro para que nada se derrame" <strong>Lar</strong> (s.v. cortesía). "Seto del carro" A. "Burtesi: simaurra eramateko<br />

erabiltzen dan zumazko esia (V-gip)" Urkia EEs 1930, 47. v. tbn. EEs 1931, 37. "El entretejido de ramas que<br />

formaba los cuatro costados del carro" Iz ArOñ. � Labalden etzan gauza andirik: [...] gurdi, gurtesi, orrazi,<br />

kabilla ta uztarriak lur-gañean. Ag G 15. Gero saskiz gurtesia ganezteraño bete-ala, gurdika eramango ditu<br />

marandiora. TAg Uzt 291.<br />

�2. "Charrette fermée, fourgon" H.<br />

�3. "Sorte de tombereau, mais plus élevé, de plus grand contenance, et fait en treillis ordinairement de coudrier<br />

ou de bourdaine" H.<br />

gurteska. � Petición, súplica. v. gurteskari. � Neretzat balio andia duen paper baten bidez egiten didan<br />

gurteska (Donostia, 1879). Carta de Bonaparte (ap. JFlor). Pedrok bazekien nere aita mugitzeko gai ziran<br />

arrazoirik eta gurteskarik etzala. Otag EE 1881b, 107s.<br />

gurteskalla (<strong>Izt</strong> C 232, H). � "Ce qui sert à fermer la charrette par derrière" H.<br />

gurteskari (<strong>Lar</strong>, VocCB � Dv). � "Súplica" <strong>Lar</strong>. Duvoisin lee erróneamente guteskari en VocCB (s.v. eskari).<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

46

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

gurteskatu (<strong>Lar</strong> � H). � "Suplicar" <strong>Lar</strong>. � Zeñai izkribatzen zaizkien gurteskatuaz oniritzi dezatela eskeintzen<br />

zaieten kargu onoretsu au (Donostia, 1879). JFlor. Gizajendeen Errege Goienari gurteskatuaz. EE 1882c, 578.<br />

gurteskilara. "Camas para carros (gurteskillarea) (G-goi)" AEF 1926, 43.<br />

gurtetxe (G, AN; Aq 620 (G, AN), <strong>Izt</strong> C 232, H), burtetxe (V), burtitxe (AN-5vill), kurtetxe (AN-larr). Ref.: A<br />

(gurtetxe, burtetxe); Iz ArOñ (burtétxia); Asp Leiz (kurtetxe); Caro CEEN 1969, 225.<br />

. � Cama del carro. "Gurtetxea, gurdia gurpil gabe (G-goi)" EEs 1931, 37. "Gurtetxe, gurditxinelak, zarratones"<br />

Caro Vera 45. Cf. etxe (2). v. gurdikama. � Gurtetxea gurtardatzari ezartzeko lau egurtxo. Urkia EEs 1930,<br />

37. [Arkazia] gurtetxe, leio-marku ta orlakoetarako oso ona da. Munita 54. Erremienta asko izaten zuan: maia,<br />

zipillu ederrak, ta guzi. Kurtetxeak egiten ere bazekian. In Ud 49.<br />

gurtetz (-tza V-ple-gip ap. A), burtetz (V-arr-m-gip ap. A), burdetz (V-ger ap. A). � "Eje del carro" A. v.<br />

gurtese.<br />

gurtezpata (<strong>Izt</strong> C 232, H), burtezpata (V,... ap. A). � "Palos que se ponen, delante y detrás, en la cama del<br />

carro, para que no caiga la carga sobre el ganado" A. "Burtezpata (V-m), inhiesta del carro" A Apend.<br />

"Gurtezpatea. Gurdiak atze-aurretan zutik erabiltzen dituen bi egur zabal (G-goi)" EEs 1931, 37. v. 1 ezpata (4).<br />

� Garatxuba, burtezpatia, arasak. Mg PAb 149.<br />

gurtigun (PMuj), burtigun (V-arr-m-gip), burtegun (V-arr; Añ, A Apend), gurtibuin (G; <strong>Izt</strong> C 232). Ref.: A<br />

(burtegun, burtigun, gurtetza); Urkia EEs; Iz ArOñ (burtíuna). � "Pértiga, lanza del carro" Añ. "Lanza" A.<br />

"Madero del centro del carro, que se alarga a voluntad y forma la lanza" A Apend. "Burtiguna, uztarrian sartzen<br />

dan gurdiaren erdiko aga luzea (V-gip)" Urkia EEs 1930, 47. "El timón del carro" Iz ArOñ. � Burtigunaren<br />

aldeko bi agak. Urkia EEs 1930, 47. Burtigun edo pertika baten ertzean euretariko bat yarten da, besteak barriz<br />

atzeko aldean, axe goraka erabilteko. "En la punta de una lanza de carro o pértiga". A EY IV 386s.<br />

gurtiguntxo, burtiuntxu (V-gip). � "Burtiuntxua, txirrikia. Urretxun: la pieza de madera como la punta del<br />

timón del carro; se sujeta en ella la cadena del tiro" Iz ArOñ.<br />

gurtina. v. 1 kortina.<br />

gurtitxi, kurtitxi (AN-gip ap. A). � "Carro cerrado" A.<br />

gurtoe, gurdoe (PMuj), burtoe (V,... ap. A). � "Cama del carro" A.<br />

gurtoki. "Adoratorios, templos de falsos dioses, Jainko gezurrezkoen adorategiak, hipuiankoen gurtokiak" <strong>Lar</strong>.<br />

gurtol (G-nav; <strong>Izt</strong> C 232, H), burtol (V-ger-gip). Ref.: A (burtoe); Iz Als (gurtol), ArOñ (burtolak). �1. "Pièces,<br />

planches du fond ou des côtés de la charrette" H. "Cama del carro" A. "Las tablas que forman el fondo de la caja<br />

del carro" Iz ArOñ. � Mando batek zeramala burdia jarri zitzaion burtolean euli gogaitgarria. VMg 33. �2.<br />

(G-nav ap. Ond Bac), burtol (V-gip), burdi-ol (V ap. A). "Tablones del carro, armazones laterales" A. "Burtolak:<br />

simaurra, orbela ta zorroak eramateko burtarasetan jartzen diran olak (V-gip)" Urkia EEs 1930, 47. Cf. VocNav:<br />

"Burtol, tabla que se pone a un costado y otro del carro (Améscoa)"<br />

gurtorratz, burtorratz (V-arr-oroz ap. A). � "Clavos de la circunferencia de la rueda" A.<br />

gurtorrazi (G-goi; <strong>Izt</strong> C 232, H (-zea)), burtorrazi (V). Ref.: A (burtorrazi); Urkia EEs; EEs 1931, 37; Iz ArOñ<br />

(burtórrasixak). � "Gurtorrazea eta xinolak, parties de la charrette (V et G) à essieu turnant avec les roues, qui<br />

empêchent l'essieu de glisser en avant ou en arrière" H. "Cuatro cuñas que aprietan el eje. Para apretar estas<br />

cuñas, se usan a su vez otras llamadas ganziri, las cuñas que se meten de arriba abajo, y orpaziri, las que se<br />

meten de abajo arriba" A. "Burtorraziak, burtzillari bere tokian eusten dioten asto bakoitzaren bi ziriak (V-gip)"<br />

Urkia EEs 1930, 47. "Gurtorrazia. Gurtetxea gurtardatzari ezartzeko lau egurtxo" EEs 1931, 37. "Las piezas de<br />

madera que se meten verticalmente en las limoneras para sujetar las burtástuak" Iz ArOñ. � Gurdiaren ardatza<br />

estuagotzeko gurtorraziak ipini oi ziranez, Platonek bere Erria lengotaratzeko gainziriak eta orpo-ziriak ezarri<br />

bear zituen. Zait Plat 36.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

47

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

gurtortz (G-azp-goi), burtortz (V-gip). Ref.: EEs 1931, 37; Iz UrrAnz (burtórtza). � "Gurtortza, gurpillak<br />

izaten duen burnizko uztai lodia (G-goi)" EEs 1931, 37. "El aro de hierro de la rueda del carro; bi burtortz.<br />

Gurtórtza (G-azp)" Iz UrrAnz.<br />

gurtu (BN-mix, Sal, S (gürtü), R; Gèze (gürthü), Dv, H), kurtu (AN-egüés, BN; SP, Aq 912 (G, AN), VocBN<br />

(kh-), H (+ kh-)). Ref.: A (gurtu, kurtu); Iz R 308; ZMoso 57. �1. Inclinar(se), agachar(se). "Agobiarse" Aq 912.<br />

"S'agenouiller, fléchir le genou" Gèze. "Gúrradí, agáchate; gúrtu nun, me he agachado" Iz R 308. v. makurtu. �<br />

Tr. Documentado fundamentalmente en textos septentrionales. Al Sur se encuentra en Lizarraga de Elcano,<br />

Orixe e Iraizoz. � Baina Iesusek beheiti gurthurik erhiaz skribatzen zuen lurrean. Lç Io 8, 6 (LE kurturik; He,<br />

Dv, Ol makhurtu, Leon kokorikatu). Belhaunak gurturik O Po (ed. Michel), 235. Darotzula Gabrielek / khurtuz<br />

erraiten agur. Hm 177. Khurtzen naiz zure zigorraren azpian. SP Imit III 50, 6 (Ch humiliatzen, Mst aphaltzen,<br />

Ol makurtu). Halakoak Pilatesen soldadoak iduri dira, gurtzen ziren Iesu Kristoren aitzinian. Tt Arima 26.<br />

Xapela erauntzi edo khurtu behar dugu errespetuz. CatLav 83 (V 49). Eskua apatzendiót, búrua kúrtus<br />

errezibitzeko gólpea. LE Ong 73r. Haizerik mendrenak, / [...] gurtzera burua zaitu obligatzen. Gy 172 (v. tbn.<br />

burua gurtu in Or Eus 18). Gurtzen da Iñazio eta khotsuduna maiteki besarkatzen du bere bihotzaren kontra.<br />

Laph 121. Arbolak lurreraino kurtu ziren. Barb Sup 141. Bere baitharaturik, / noizpeit zinez hari, / erran zion,<br />

gurturik, / Herio Hotzari. Ox 125. Behin bakarrik kurtu izan bahintz zaldi-ferraren altxatzeko, ez huen hogoi<br />

aldiz kurtzearen beharrik izanen gerezien jateko! Barb Leg 63. Yoaten ziran arengana, aurrean belaunkaturik<br />

gurtzen zitzaizkion ta iseka egiten zioten. Ir YKBiz 492s (520 kurtu). Araxeagoan iduri zaio / lurrera gurtzen<br />

orria. Or Eus 382.<br />

v. tbn. Dv Gen 18, 2 (gurthu). Khurtu: Dv LEd 194. Hb Egia 26.<br />

� Hil zakion beldurrez bezala, han zagon ohe aitzinean xutik, eriaren ganat kurtu-makurtua. EGAlm 1897, 27<br />

(ap. DRA).<br />

�2. (BN, S ap. A; <strong>Lar</strong>, H), kurtu (SP, <strong>Lar</strong>, H (+ kh-)). "Inclinar la cabeza en señal de reverencia o cortesía",<br />

"adorar", "venerar" <strong>Lar</strong>. "Saluer par une inclination du corps" H. � Tr. En los textos septentrionales se<br />

documenta ya desde Leiçarraga, con aux. intrans. bipersonal. En autores meridionales el primer ejemplo es de<br />

<strong>Lar</strong>ramendi, que tbn. lo emplea con dativo (así como tbn. Ubillos, Aguirre de Asteasu y Añibarro). A finales del<br />

s. XIX y durante el s. XX crece su uso en textos meridionales, en todos ellos con el objeto en caso absoluto<br />

(Lizardi lo emplea tbn. con dat.). En DFrec hay 16 ejs., meridionales.<br />

� (Acompañado de dat.). "Jainkoari bakarrik gurtu bear gatzaizka" <strong>Lar</strong> (s.v. adorar). � Ikhusi zuenean Iesus<br />

urrundanik, laster egin zezan eta gur zekión. Lç Mc 5, 6. Hirurtasun sakratua, zuri khurtzen natzaitzu. EZ Man<br />

II 40. Lehia handirekila, / haren bila / Iudeako herrian / non dugu-otsez, iarri ziren / hur' ediren, / hari gurtunahian.<br />

O Po 60. Gizonak [...] beher diola abaxatu, susmetitu eta gurtu Jinkoari. Tt Arima 6. Bati, eta benaz<br />

gurtzen gatzaizkala, ezen ez arrotzok bezala anbeste Jainko gezurrezko ta irrigarriri. <strong>Lar</strong> DT LXXXII. Jainkoari<br />

bakarrik gurtu behar gatzaizkala. Ub 16. Asko izango dira gurtuko zaizkanak edo Jaungoikoa bezala adoratuko<br />

duenak. AA II 474. Berari obeditu ta gurtu. Añ MisE 162. Sorhaio bat ethorri zitzaioen, khurtzen zitzaioela, eta<br />

ziotsola: [...]. HeH Mt 8, 2 (He adoratzen zuen). Salütatzen zütügü, gürtzen gitzaitzü; O, Maria Jinkoaren Ama.<br />

Ip Hil 94. Gurtu gatzaion Yainko / aurtxoari biziok / eta illok. Ldi BB 54.<br />

� (Aux. trans. bipersonal). � Maitatu eta beneratu edo gurtutzen dedan nere aita eta jauna da. Otag EE 1882c,<br />

478. Aingeru onen irudia bere biotzaren erdian eroian dukeak, bakartadean gurtuteko asmoagaz. Ag AL 53.<br />

Guzurrezko jainkoak gurtu ta sinistea da jainkoaizunkeria. KIkV 61 (v. tbn. KIkG 49). Gurtu zagun beti Jesus<br />

Jainko Jauna. ArgiDL 158. Gurtu daiguntzat, auzpaztu gaizan ba, / Argi Deunaren aurrian. Enb 93. Beti betiko<br />

/ izanen zara / gurtua. Arti MaldanB 210. Zurekin batera gurtu dezatela Keres baserriko gazteek. Ibiñ Virgil 76.<br />

Errespetu guziz gurtzen bait-dut Eliza. Berron Kijote 213. Haurrak ziren errege-jantzi dotorez apainduak,<br />

aldarera aurreratzen zirenak Jesus jaio-berria gurtzera. MEIG I 77.<br />

v. tbn. Itz Azald 82. Or Mi 136. JMB ELG 77. Zait Sof 136. Munita 127. Akes Ipiñ 11. Onaind in Gazt MusIx<br />

209. BEnb NereA 60. MAtx Gazt 96. SMitx Aranz 224.<br />

�3. "Birgurtu (retorcer), de gurtu (torcer)" AG 2337.<br />

�4. Culto, adoración. � Berari biar dan gurtua edo adorazioa eman deigula. Kortazar Serm 68.<br />

� Etim. Para su relación con makur(tu), uzkur..., v. FHV 271s.<br />

gurtuhal, gurtubal (<strong>Izt</strong> C 232, H), burtubal (V-gip ap. Urkia EEs), burtugal (V-gip ap. Iz ArOñ). � "Courroie<br />

de dessous et du milieu du joug, qui attache et fixe le bout du timon" H. "Burtubala, txirrinkak ertzetan izaten<br />

duan burnizko uztaia (V-gip)" Urkia EEs 1930, 47. "Burtúgal bat, aro de hierro del carro de vacas" Iz ArOñ.<br />

gurtuera. � Culto, adoración. � Jesukristori eta Sakramentu guztiz Santuari bere zor deutsegu gurtuerea edo<br />

adorazinoa? Itz Azald 81.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

48

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

gurtxirringa, gurdi-txirringa, burtxirrinka (V-gip), burtxirrika (V-gip; -kia (V) Añ). Ref.: A (burtxirrika); Iz<br />

ArOñ (burtxírrikaak). � Rueda de carro. � Pizi-ko yolasetan gurdi txirringa-arin batetik iraulita il ere egin<br />

zala. Zait Sof 14.<br />

gurtxoe, burtxoe. � "Burtxoi (V), carretilla de mano" PMuj. v. gurditxo. � Geienak etozan makulu bigaz [...];<br />

baita burtxoietan etozanak be iñok bultzaka eruanda. Kk Ab I 120 (v. tbn. otro ej. en la misma pág.).<br />

gurtza. � Culto, adoración. Cf. gurtze. v. gurte. � Biotz Deunaren gurtza ta zaletasuna. JBDei 1919, 161.<br />

Jaungoiko, aingeru, deun, irudi ta gorpuzkiñen gurtza. KIkV 60 (KIkG 48 agurra). Gurtza izunak baztertu ta<br />

egizko Yaungoikoaren maitasuna biotz-barreneraño indotarrai sarrerazten alegindu zan. GMant LEItz 67. Bere<br />

ardura lenena benetako Yainko-gurtza zabaltzea zala. Ib. 66. Gaudiko zenbait izaki eta indarrenganako<br />

sinismen eta gurtzak ariotarren uskurtzetik artuak. JMB ELG 65. Gurtzemakumeekilako seksual harremanak<br />

erlisione gurtzan barne ziren. Bibl Gen 38, 21 nota. � Gurtza (erlijio) gabeko ikastetxe ta irakaslietatik sortuko<br />

liraken kalte negargarriak. JBDei 1919, 259.<br />

gurtzaile (<strong>Lar</strong> (-alle), H), gurtzale (<strong>Lar</strong>). � "Adorador", "venerador" <strong>Lar</strong>. � Meza nagosia Jesuiten elizan,<br />

abade ta lau zuzentzalle ordu-erdika gurtzalle zirala. JBDei 1919, 247. Jaunaren gurtzailleok, goretsazute. Or<br />

MB 361. Ireltxu edo gurtzalle diran / gerizak (sombras) daukaz alboan. Atutxa Mugarra (ap. DRA).<br />

gurtzain. v. gurdizain.<br />

gurtzapairu. Figura en el voc. final de Bibl Gen, con el significado de "repas cultuel".<br />

gurtze (<strong>Lar</strong>), kurtze (<strong>Lar</strong>). � Saludo, reverencia. "Veneración" <strong>Lar</strong>. "Inclinación, cortesía" Ib. Cf. gurtza. �<br />

Hitz hoien entzütiak eta aingüriaren ikhustiak ikharatü zien Maria; eta gogoan igaraiten zian zer erran nahi zen<br />

gürtze handigarri hori. Ip Hil 70.<br />

gurtze. v. gurutze.<br />

gurtzemakume. � "Prostituée sacrée" Bibl Gen (voc. del final). � Nun da bidearen gainean zen Enaimeko<br />

gurtzemakumea? Bibl Gen 38, 21 (Urt puta). Gurtzemakumeekilako seksual harremanak erlisione gurtzan barne<br />

ziren. Ib. nota.<br />

gurtzil, gurzil (Lcc, <strong>Lar</strong> Sup, Añ (+ -illa), H), burzil (Añ (V)), burtzeil (V-arr ap. A). �1. "Rueda de carreta"<br />

Lcc. "Rueda de carro" <strong>Lar</strong> Sup. �2. (V-ger), gurzil (V, G), burtzil (V-oroz-m-gip-al). Ref.: A (burtzil, gurtzil,<br />

gurzil, zil); Iz ArOñ (búrtzill), Als (burzil); Ond Bac (gurzil). "Eje de carro" A. "Burtastoak, gurtzillak erroskagañean<br />

bira egiten duan bi aldetako egur ala burniak (V-gip)" Urkia EEs 1930, 47. "Gurtzilla, bi txirrinkak<br />

erditik lotzen dituan aga (V-gip)" Id. Ib. 47 (en la definición de burtorraziak emplea burtzil). "Gurtzilla<br />

txirrinkari josten duten untzeai añak deritzaie" Ib. nota. � Itzain batek bere idiakaz kargaren bat burdian<br />

nunbaitera eruan gura dabenian, lenengo gertaketan dau burzilla, ondoren [...] txirrikak, gañian ifinten deutsa<br />

burkama zabala. msOñ 27r (citado de la ed. de Eusk 1977, 191).<br />

gurtzohidura. Figura en el voc. final de Bibl Gen, con el significado de "rite, rito".<br />

gurtzuluri. "Gürtzüluri (BN-mix). Paskoz gozamak gotseme ta gozalabai ematen dioten laur titiko ogia, pan<br />

pascual de cuatro puntas, que dan las madrinas a los ahijados" A. v. garapaio, gurkuhulo.<br />

guru, gurun. v. guren (4).<br />

guruin. v. 2 gurin.<br />

gurume. v. 3 grama.<br />

guruntxo. v. gurintxo.<br />

gurusa (det.). � Bitriola fazoin berean drogistek saltzen dutena; litarki orobat, gurusa gisa bera.<br />

(Interpr?). Mong 594.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

49

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

guruskui. v. guruzkui.<br />

guruskui. v. guruzkui.<br />

guruso. v. guraso.<br />

gurutiño. "(Git.), ternero" A.<br />

gurutzada (<strong>Lar</strong>), kurutzada (T-L), gurutzade (Chaho), guruzada, kruzada. �1. Cruzada. "Croisade" T-L. v.<br />

GURUTZE-GUDA, gurutzedi. � Bulda Santu Kruzadakoa. OA 153. Guruzada Santako Komisario jeneralak.<br />

Gco I 367. Gurutzada andian sendo eta firme iraun zuen. Arr May 187. Bi eta hirurgarren kurutzaden mendea<br />

da orobat hamabigarrena. Zerb IxtS 104. Albitarren aurkako gurutzadatik landa. Mde Pr 309. Beren herri<br />

maitea liberatzeko gurutzada santua hasi zuten. Arti Ipuin 47. En DFrec hay 3 ejs. de gurutzada. �2. Cruce,<br />

relación. v. gurutzamen. � Zer bizia litakeen arren, etxez auzo diren familien izaitia, halakoa balitz heien<br />

arteko khurutzada, halakoak elgarrekilako harat-hunatak. GH 1933, 97.<br />

gurutzadura. "Croisure" T-L.<br />

gurutzaldu. �1. "Cobijar(se) en la cruz" NeolAG. � Gurutz bi dira Bizkaia-enak: Jaungoikuarena ta Done<br />

Ander-ena. Onek esan gura dau bittan gure burubak gurutzaldu biar dogula (sic), geure Errija zorijonduteko<br />

(1905). AG (ap. NeolAG). �2. "Crucificar" BeraLzM. v. gurutziltzatu, gurutzefikatu. � Epaitegiko ikerlariak<br />

eskatzen eutsoen beste urre ekarri ez eutselako, indotar gixajo bat gurutzaldu egin eben. GMant LEItz 63.<br />

gurutzamen, kurutzamen. � Relación. v. gurutzada (2). � Gazteak ez dira herri batean gelditzen, han ez bada<br />

bizirik, lagunik, kurutzamenik eta deskantsatzeko lekurik. J.L. Davant Herr 9-1-1964, 3.<br />

gurutzamendu. � Relación, trato. � Edan gaxtoak baitzituen, [...] ez zuen aitak nahi, haurren gatik, sobera<br />

gurutzamendu izan zezan gure familiarekin. <strong>Lar</strong>z GH 1959, 94.<br />

gurutzarazi. � Hacer crucificar. � Bañan hauk guztiez etzen / deus ere zer miretsi, / hek berek behar dutenaz /<br />

geroz gurutzarazi. EZ Noel 91.<br />

gurutzatu (SP, H), gurutzetu (H), kurutzatu (H (+ kh-)), kurutzetu (H (+ kh-)), kurutxatu (kh- H (+ -txetu)).<br />

�1. Crucificar. v. gurutzefikatu, gurutziltzatu. � Seztan amabi orenetan / zintuzten gurutzatu. EZ Noel 100. O<br />

ikhara ordukoa, / iujea ikhustean / gurutzatu den Ienkoa, / tronuaren gaiñean. Arg DevB 210. Gurutzean<br />

gurutzatu. Gç 90. Jesus maite bera gurutzatu ta neke-tormentuz ill-erazi arte guzian. Mb IArg I 262. Zeñetan<br />

zegon gurutzeturik / Jaunaren Seme santua. Bil 53. Errege Zesar, / ori gurutzetu zazu. Balad 238. Agur Yuduerri<br />

doakabea, zintzoak esetsi ta zure Yainkoa gurutzatzen duzuna! Or Mi 129. � (Part. en función de adj.). �<br />

Iesus gurutzatua zure aitzinean ikus bazeneza bezala. SP Phil 449s. Gain-azalean Josu gurutzatuaren irudi eder<br />

bat. RIEV 1928, 653. Bergarako Jesus gurutzetuari. Jaukol Biozk 9. v. tbn. SMitx Aranz 146 (144 gurutzetuantzo).<br />

Gurutzetu: Bv AsL 37. Kurutzetu: Mg CC 244.<br />

�2. (L; Dv, H), gurutzetu (B; <strong>Lar</strong>, H), kurutzatu (H; kh- VocBN, H), kurutzetu (H (+ kh-)), kurutxatu (S; kh-<br />

Chaho, Gèze), guruztu (AN-gip-5vill), kurtzatu (V-gip), krutzatu (V-gip), krutzetu. Ref.: A; Lrq (khürütxatü);<br />

Iz ArOñ (krutzáu, kurtzau); Gte Erd 57. Cruzar (los brazos...). "Cruzar, poner en forma de cruz" <strong>Lar</strong>. "Croiser"<br />

Gèze. "Eskuek gurutzetuek (B), besoak guruztuta (AN-gip-5vill)" Gte Erd 57. Cf. ESKUAK GURUTZE, s.v.<br />

gurutze. � Gau oro zeuen eskuak / etzatzue gurutza, / eta guretzat iaunari / egin zeuen othoitza. EZ Eliç 288.<br />

Eskuak gurutzatu ta burua gañean ezarri ta egondu zen isillik. Mb IArg II 291. Gizonari darraiko zerbeit egitea,<br />

/ eskuak gurutzatuz ez on egotea. Hb Esk 88. Aurra orduan belaunikatu zan bere eskutxoak gurutzaturik. Zab<br />

Gabon 81. Galtzerdiak ezarriak zituen zapatekin, maripulisaren azpian eta makhilaren puntan gurutzatua zuen<br />

mokanes baten barnean. Elzb PAd 6. Gona motz ori lodiz jazten zana, bularrean gurutzeturiko oial zirpiltzuz<br />

lotua. Ag G 124s (Kr 126 kurutzetu). Ipiñi ebazan besuak gurutzetuta belaun-ganetan. Kk Ab I 103. Eskuak bere<br />

akhulu handiaren gainean kurutzaturik. Barb Sup 169. Besuak gurutzauta, burua makurrik. Enb 32. Xorta<br />

askaturik zume biguinak artu ta biurritzen eta gurutzatzen zituten. Or Mi 6. Beren bi ezpatak kurutzaturik burdin<br />

soinekoen gainetik. Ardoy SFran 214. T'ankak gurutzaturik / hartuko dut gitarra. Lasa Poem 80. [Langileak]<br />

hobeki daki lanaren berri besoak gurutzaturik begira dagoenak baino. MEIG III 154. En DFrec hay 21 ejs. de<br />

gurutzatu.<br />

v. tbn. SP Phil 114. El 23. He Phil 117. LE Doc voc. Gy 27. Dv LEd 183. EE 1880a, 207. Apaol 60. ArgiDL 46.<br />

<strong>Lar</strong>z Iru 48. Gurutzetu: Bv AsL 99. Alz Bern 54. Erkiag BatB 68. Kurutzatu: Laph 251 (kh-). Lap VIII (V 2). HU<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

50

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

Zez 81. Belaus LEItz 116 (-tzau). Zub 86. TAg Uzt 28. Lf in Casve SGrazi 13. Krutzetu: Añ MisE 12.<br />

� (Part. en función de adj.). "Cruzados los brazos, besoak gurutzeturik" <strong>Lar</strong>. � Elkarrekin egin zuten /<br />

herrosoek akordu, / zur gurutzatura behar / zintuztela altxatu. EZ Noel 92. Egur gurutzetu batetik zintzilika<br />

jarririk [...] il zan. Inza Azalp 68. Hainbeste burni gurutzatu, hain estruktura egokiak / nere oin-azpiko lurra<br />

gotortzen ari. Lasa Poem 100.<br />

�3. (H), gurutzetu (<strong>Lar</strong>), guruztu (<strong>Lar</strong>, Añ). Hacer la señal de la Cruz. "Signar" <strong>Lar</strong> y Añ. v. guruztatu. �<br />

Gurutzatzea. Lehena duk bekhokian / gurutze egitea, / ahoan berzea eta / bulharretan berzea. EZ Eliç 88.<br />

Nahiago baduk / gurutzatzen aizela, / errakek debozione / handirekin hunela. Ib. 89.<br />

�4. (H), gurutzetu (H), kurutzatu (H). Cruzar(se), atravesar. � Abiarazi zuen Julien saindua karrikaz-karrika,<br />

xehakaraziz [...] karrikak gurutzatzen ziren toki guzietan. Jnn SBi 100. Eskuinetarik hiruzpalau karrika laburren<br />

ahoak kurutzatzen ditugu. JE Ber 44. Barkoxerako bide nagusia gurutzatuz, <strong>Lar</strong>raxako auzogunera jo zun. Etxde<br />

JJ 159. v. tbn. Arti MaldanB 230. Bet-betan oihan beltz batean galtzen da, eta bertze xendrak ere ez ditu, ez beti,<br />

eta ez denak, kurutzatzen. Lf in Zait Plat XXIII.<br />

� Cruzar(se), encontrar(se). "Mendian kürütxatü ziren (S)" Gte Erd 288. � Ez bidetan gurutzatzeko bizpa hiru<br />

lekhoetan. Hb Egia 11. Bidean gurutzatu ginuen mandozain bat. Elzb PAd 26. Gurekin ardura, kasik egun<br />

guziez kurutzatzen direnei. HU Aurp 214. Leku baztertu eta egoki batera heldu ahal izan ziren beren<br />

ezagunetatik inor gurutzatu gabe. Mde HaurB 98. Hiru barnetan ezarriak ditugu elkarrekin ez diten gurutza.<br />

<strong>Lar</strong>z Senper 56. [Misionest] bat nahi nuke kurutzatu, eta biga ere, karrika bakotxean. Ardoy SFran 337. v. tbn.<br />

Kurutzatu: Barb Leg 128. Iratz 145. Lf Murtuts 41.<br />

� kruzatu (V-gip). "Pelotia kruzau eitte jok orrek, eta batian txost eta bestian txost, zeiñek jaso pelotia" Elexp<br />

Berg (s.v. txost).<br />

�5. "Codex interlitus, liburu gurutzátua, gurutzaturikakoa, [...] gurutzeak dituena" Urt V 262. "Effacer, raturer,<br />

biffer une écriture, la croiser" H.<br />

�6. + kurutzatu (H, T-L). Cruzarse, mezclarse, relacionarse. "Accoupler deux animaux de même genre mais de<br />

différente espèce. Xakhur otsoarekin khurutzatua" H. "Communiquer, être en relations" T-L. � Ez dela gisa,<br />

batere gisa, ondo hautan kokatu diren jitoekin gurutzatzea. Zerb Azk 14. Handik laster, Dane eta Norvegar<br />

inbasoreen ondorengoak gurutzatu eta nahastekatu baitziren irlandar jatorrekin. Mde Pr 208. Ordu hetan<br />

bereziki Espainia baitzen eskualde hetako jendekin kurutzatzen. Ardoy SFran 103. Erregelen arabera sortua ez<br />

baldin bada ere, bestela sortua, beste zerbaitekin nahasturik eta gurutzaturik, izan daiteke eguaun. MEIG VII<br />

95. � Maite nuke hango norbeitekin letraz gurutzatzea. <strong>Lar</strong>z Iru 44.<br />

gurutzatzaile. "Khürütxazale (Sc), qui croise" Lrq.<br />

gurutzatze, kurutzatze (H). �1. "Nom verbal, crucifixion" H. �2. kurutzatze (T-L). Cruce. � Hemen ere bada<br />

kurutzatze hanitz, bainan mokor bakotxean zelulak axal dira eta hetarat doaz hariak, zoin bere eskualde. JE Med<br />

36.<br />

gurutze (G, AN, L; SP, Urt V 262, <strong>Lar</strong>, Añ (G, AN), Dv, H), gurutz (V-arrig, G, AN, L), kurutze (V, G, BN (+<br />

kh-), S; Ht VocGr 284, Arch VocGr, H; kh- Lecl, VocBN, Dv, H), krutze (V-m-gip, Sal; Lcc, Añ (V), H),<br />

kurutxe (khürü- S; Gèze (khürü-), H), krutxe (R), kurtze (V; Añ (V)), kutze (khü- S), kutxe (khü- S), gurtze,<br />

grutze (Volt 67). Ref.: A (gurutz, khürütxe, krutxe); Bon-Ond 152; Lrq (khürütxe); EI 342; Etxba Eib (kurutzia);<br />

Iz Als (kurutza), ArOñ (kurtze); Elexp Berg. � Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos. La forma más<br />

general en textos vizcaínos parece ser kurutze (pero v. p.ej. kurtze: VJ 3, CatLlo 13, Azc PB 29 (Ur PoBasc 248<br />

kurutze), Laux BBa 58, Enb 102, Gand Elorri 99, BEnb NereA 151; kurutz: Enb 104, BEnb NereA 240; kurutza:<br />

AB AmaE 33, BEnb NereA 132, Etxba Ibilt 465; krutze: Bet 3, VJ 3, Acto 206, Zuzaeta 75, Añ EL 1 180, CatBus<br />

57); v. tbn. kurze en Lazarraga. Algunos autores vizcaínos del s. XX emplean tbn. gurutze (incluso gurutz y<br />

gurutza). Los autores guipuzcoanos emplean gralmte. gurutze (en Mendiburu (IArg I 256) y en autores del s. XX<br />

hay tbn. ejemplos de gurutz). En los textos alto-navarros (incluido CatAe 14; kurutze en CatSal 15, y krutxe en<br />

CatR 15) sólo se documenta gurutze (pero grutze en un texto de Goñi del s. XVIII: FLV 1992, 309). Los<br />

labortanos, hasta el s. XIX, emplean sólo gurutze, pero luego hay tbn. k(h)urutze (krutze ya en Leiçarraga),<br />

siendo esta forma la más empleada en el s. XX. Entre los bajo-navarros es k(h)urutze casi la única forma. Los<br />

suletinos emplean k(h)ürütxe y k(h)ürütze (tbn. hay kurutxe en Lf Murtuts 53). En DFrec hay 34 ejs. de gurutze,<br />

9 de kurutze y 16 de gurutz(-).<br />

�1. Cruz. � Orti Guruce (1217). Arzam 269. Sancho Guruche (1300). Ib. 269. � Nola zagoen kurutzian oro<br />

zauriz bethia. E 29. Baldin Iainkoaren Semea bahaiz iauts adi krutzetik. Lç Mt 27, 40. Estandarterik onaena /<br />

Jesu Kristoren kurzea. Lazarraga (B) 1180vb. Padezitu eta ya eriotza eta pasiona gurutzean Ponzio<br />

Pilatosen sentenziaz. (Areso, c. 1591). FLV 1990, 206. Guregatik iaio ziñen, gurutzean itzatu / eta zuk behar<br />

gaitutzu noizbait ere iuiatu. EZ Man I 18. Aranzas josirik, / gurutzean il zen guregatik (Urrizola, s.XVII). ETZ<br />

51. Sabeletik jin da establiala, establiatik jin da kurutziala, kurutzetik jin da tonbala, hobiala. Tt Onsa 115. Nere<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

51

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

kulpak gurutzean josi zaituzte? Cb Eg II 40. Gurutze batean iltzez josirik, lapur biren erdian. Ub 92 (90 gurtze).<br />

Jesus maithagarriak hartzen du gurutze dorphea soinera. Dv LEd 13. Ez gera ardura / gure kontura / kondena<br />

ezazu kurtzera. Balad 239. Kalbariyoko mendiyan ill zan / gurutz batian josita! Tx B II 121. Elorri punten<br />

bildurrez beti / gurutzatik at bai-nago. Laux BBa 10. Bi orduko aldapan / jendea erromes, / gurutza bizkarrean /<br />

ta kateak narres. SMitx Aranz 119. Kriminala gurutze arront baten gainean loturik. Mde Pr 77. Baditugu<br />

honela geometri-itxurako Gurutzeko Jaunak. MEIG IX 139 (en colab. con NEtx). � Emazu konpota erdian eta<br />

emazu gainean pastazko desin ttikiak kurutzian. ECocin 37.<br />

� (Ref. a la señal de la Cruz). "Signarse, kurutze santearena egin" Añ. "Gurutze-egin (G-to), hacer la (señal) de<br />

la cruz (signarse)" AEF 1924, 49. "Esan netsanian zelan ziran gauzak, kurutziak eitten geldittu zan" Etxba Eib.<br />

Cf. GURUTZE SANTU. � Bigarren gurutzearen señalea egiten du agoan. Ber Trat 55r. Egiozu eskuz gurutze<br />

bat eta bertan sendaturik geldituko da. Mb IArg II 288. Egiten die Krisma Santuarekin bekokian gurutze bat. Ub<br />

199. --Zer da zeñatzea? --Eskuñeko beatz lodiaz irur gurutze egitea. Añ CatAN 11 (v. tbn. gurutze en CatBurg<br />

10, CatB 19, Legaz 8, CatUlz 11, KIkV 6, KIkG 4; kurutze en Cb CatV 3, CatLuz 8, CatBus 9; khürütxe en CatS<br />

17; krutze en CatBus 3; kurtze en CatLlo 3). Gaur gabean egin miñagaz bost krutze lurrean Birjiña Mariaren<br />

izenean. Añ EL 1 60 (EL 2 68 kurutze). Khurutzearen seinalea egin. Laph 85. Aren gañ gurutze bat egin zuan. Bv<br />

AsL 114. Eta hari eginik gurutze bat kopetan, galdetu zuen: [...]. Jnn SBi 68 (v. tbn. gurutze bat kopetan e. en<br />

Ag G 122). Egin zuen beraz gurutzearen seinalea, eta hila piztua zen. Ib. 101. Arnasaz bete ta kurutze bat egiñaz<br />

barrura sartu zan. A BeinB 93. Bere otoitzik ederrena da Gurutzea egittean esaten dan "Aittaren eta...". Inza<br />

Azalp 40. Gurutzearen seinalea hiru aldiz egin. Barb Sup 139. Bekokian, aoan eta bularretan gurutze donea egin<br />

dezagun. ArgiDL 60. Eskuakin gurutze egiñaz. And AUzta 49. Gurutze egiten zuan itz bakoitzean bendizioantzera.<br />

Berron Kijote 188.<br />

� (Fig.). Dolor, esfuerzo, sufrimiento. "Croix, peine, affliction que Dieu envoie" H. "Ai, arek eukan kurutzia,<br />

alaba koittauagaz!" Etxba Eib. "Asko sufritzen duenarengatik, horrek dauka kurutzia esan ohi da" Elexp Berg.<br />

� Batzutan hartzen da [kopá] krutze edo tribulazioneagatik. Lç Decl a) 2v. Zeure gurutzearen eta pasionearen<br />

berthutez, begira. Harb 361. Eztezazula gurutzerik desira. SP Phil 388. Iasanen dut gurutze hartu dudana. Ch III<br />

56, 5 (SP gurutze, Mst khürütxia, Ol gurutz). Bakoitzak bere estadu ta bizimoduko gurutze ta karga amorez<br />

egunoro artu. Cb EBO 54. Bada nor dago krutze baga erbeste negarrezko onetan? Añ LoraS 124. Zeñ samiña<br />

eta pisua dan ezkonduen gurutzea amorio au aitu ezkero. AA I 574. Etzen bizi nahi gurutzetan eta pairamenetan<br />

baizen. Dh 194. Ene gisa, har-itzazie pazentziaz zien kürütxik. Etch 244. Neuk dakit zer gurutze daraman ta nola<br />

daraman. Ag G 289. Estatu guzietan gizonak / badin bere kurutzea. Etcham 151. Gutienik ustean gurutzea ate<br />

aitzinean. Herr (ap. DRA). Danok dugu gurutze bat eraman bearra mundu ontan. Etxde JJ 217. Hau da nire<br />

gurutz / pisuena! Arti MaldanB 230. Orra nere iru alaba, / bakoitza bere gurutzarekin. NEtx LBB 387. Cruces<br />

direlako filologoarentzat zail eta buru-nekagarri izan ohi diren hitz edo esaera horietatik baldin badu, equidin<br />

aipatzen duen lekua da, noski, lehen gurutzea. MEIG I 235.<br />

�2. (H), gurutza, kurutze (H (+ kh-)), kurutxe (kh- H), krutze, kurtze (V-gip ap. Iz ArOñ). Crucifijo,<br />

representación de Cristo crucificado. � Kurutzea (tít.). E 17. O, Gurutze sakratua. EZ Noel 102. Kurutxe baten<br />

aitzinian belharikaturik. Tt Onsa 172 (Arima 121 khurutxe). Imajina saindu edo Gurutze baten aitziñean. Gç 57.<br />

Zergatik gorozüman Kürütxia, Imajinak eta althariak estalzen dira? Bp II 43. Gurutzea adoratzean nola esaten<br />

dezu? CatBurg 12 (tbn. gurutze en Mih 95, Añ CatAN 14, CatB 22, Legaz 10, CatUlz 12, KIkG 5; kurutze en Cb<br />

CatV 17, CatLuz 9, CatSal 17, Itz Azald 11; krutze en CatBus 10; kurtze en CatLlo 13). Gurutzeari eta imajiñai<br />

galtzen badiezu dagoten begiramentu edo errespetoa. AA II 14. Damuarekin Gurutzeari / galdezka barkazioak.<br />

Echag 216. Gurutzea adoratu. MarIl 73. Gurutze khalitz eta iguzki saindua. Hb Esk 141. Jenobebak zeukan<br />

egurrezko gurutzeari [...] begira zegoan. Arr GB 108. Aldare nagusian zegon gurutzea. Zab Gabon 62.<br />

Khurutzeak khenduak izan dire eskola hetarik. Elsb Fram 160. Badegu guk zergatik gurutzeari agur egin eta<br />

zergatik maittatu Gurutze deuna edo santua. Inza Azalp 14. Deun Ander-en gurutza edo ikurdija. Enb 147. �<br />

Atari ontan elorri ta lizar-adar bitzu ezarri ditut, gurutze-eginik, tximistarik bertan eror eztedin. Zait Plat 3.<br />

� (Fig.). � Gurutzez aronzko erriak oraindik eztute Kristoren legearen argitasunik. Etxeg in Ag AL 6.<br />

Kondairak erakusten dituen gauza aundietako bat da jendeak eta erriak eztirala berdin Gurutzez aronzkoak eta<br />

Gurutzez ononzkoak diradenean. Etxeg ib. 6. Gurutzearen itzalpean zegoan Zabaleta baserria. Ag G 31.<br />

�3. kurutze. Cruz, marca en forma de cruz. � Baldin izan baduzu zori ona bi berthute heien pratikatzekotzat,<br />

marka zaitzu zaren egunean bi gurutzez. MarIl 23s (v. tbn. 24). Katixima huntan galderik beharrenak khurutze<br />

batez markatuak dire. CatJauf 45n.<br />

�4. "Croix, décoration. Gurutzea irabaztea, gagner la croix d'honneur" H.<br />

�5. gurutz (G-to ap. A), kurutze (H (+ kh-)), kurtze. "Confluencia. Bidegurutz, encrucijada; erreka-gurutz,<br />

confluencia de arroyos" A. v. bidegurutze. � Andra ta gizon, neska ta mutil, / idi, bei ta burdiak, / or dabiz<br />

danak kurtzietara / ekarten azpigarriak. Enb 174.<br />

�6. kurutze (H (+ kh-)). Cruz, reverso de una moneda. "Croix, la face d'une monnaie qui porte une croix.<br />

Khurutz ala pil, croix ou pile" H. � Aurpegia ematen baldin badu urkatua izanen da Maria. Gurutzea ematen<br />

baldin badu [...]. Arti Tobera 289. Aurpegia ala gurutzea? Ib. 289. � Mutikoak, arpegi ala gurutze egitearen<br />

ordez, [...] "iruntz ala legor" esan oi ebela. Erkiag BatB 109. � Txanpan eta parretean, puntura eta arpegi-<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

52

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

gurutzetara jakituri aundiz jarduten eban. Erkiag BatB 24. � "Zentimo kurutzekoik ez du (duzu) artuko.<br />

Equivale a 'ni céntimo'" Etxabu Ond 107. � "Ez gurutze ez pi]r[la, n'avoir croix ni pile: point d'argent" Hb GH<br />

1929, 93.<br />

�7. "Be(r)áatzi kurtze etaata nao (uezabak), nueve funerales he tenido en casa y estoy con poco dinero" Iz<br />

ArOñ. "Gure etxeti(k) sei kurtzek urten daue (uezaba eztanak), seis muertes" Ib.<br />

�8. "'Zentimo kurutzekoik' ez du (duzu, etc.) artuko, equivale a 'ni céntimo'" Etxabu Ond.<br />

- AHOAN GURUTZE. "Ahoan kurutze, sans manger. Ahoan kurutze egoitea ere gauza hitsa da" Lh. � Orizu,<br />

denak hemen girenaz geroz, eta bazkaria ere egintxea, ez ahal duzu jendea ahoan kurutxe etxerat igorriko? Lf<br />

Murtuts 53. Egun heldu den ona biharrerat ez utz, / bihar egin ez dezagun ahoan kurutz. (Interpr?). Egunaria<br />

26-9-1962 (ap. DRA). � "Auen kurtziegaz itxi, dejar a uno platificado" Ort Oroig voc.<br />

- ESKUAK (BESOAK...) GURUTZE. Con las manos (brazos...) cruzados. "Besoak gurutze dago (BN-arb)" Gte<br />

Erd 57. Cf. gurutzatu (2). � Urrezko bizi hortan ikusi du Jaunak / etzaiztela eskuak kurutze egonak. Xa Odol<br />

246. Hau laiteke ahoa xabal eta eskuak kurutze geldi laitekeen langilearen loeria ergela. Herr 26-1-1995, 1.<br />

- GURUTZE-HABE. Árbol de la cruz. � Gurutz-abea oraino Yudeako mendi artan zuti zagon. 'L'arbre de la<br />

croix'. Or Mi 127.<br />

- GURUTZE-BIDE (<strong>Lar</strong> (+ guruzpide), Añ (+ krutzebide), Hb ap. Lh (+ gurutza-b.)). a) (Sentidos prop. y fig.).<br />

"Vía crucis", "calvario de cruces" <strong>Lar</strong>, Añ. � Tr. Documentado en textos de los ss. XIX y XX. En DFrec hay un<br />

ej. de gurutzebide, uno de guruzbide y uno de guruzpide. � Etorriko zala gizonai erakastera krutze-bidea esatez<br />

ta egitez. Añ NekeA 251. Kurutze bidea edo kalbariorako gera-aldi santuak. Añ EL 2 185. Gorago jarri dan<br />

otoitzaren ordez, beste au esan leike, gurutz-bidea bukatzeko. ArgiDL 101. <strong>Euskal</strong>-Kondairak laugarrena zun /<br />

orduan gurutz-bidean. SMitx Aranz 167 (119 gurutzebide y guruzbide). Arantzazura erromes / guruzpide dan<br />

arbidez. Ib. 128. Naiz maietzeko lorak, naiz garizumeko gurutze-bideak [...], ederto baten egiten zirean Ipiñe-ko<br />

eleixan. Akes Ipiñ 14. Egoki ta polito eratutako gurutzebidea dauka uritxu orrek. Erkiag Arran 183. Mixiolarilanetan<br />

sei urte egin zituan eta bere gurutz-bide ontan iru. In Goñi 16. Beren ogia irabazteko / zer guruzpide<br />

daukate! Basarri "Arrantzaleak" (ap. DRA). v. tbn. Enb 100. Or QA 44. � "Kurtze-bidia, el camino por donde se<br />

lleva al cadáver con la cruz" Iz ArOñ. b) Cruce. v. bidegurutze. � Arlote orrek, txirula motel batez, ez al<br />

zenitun gurutz-bideetan doiñuak errukarriro lardaxkatzen? "In triuiis". Ibiñ Virgil 38.<br />

- GURUTZE EGON. "Kurutze egon (BN), rester coi" Lh.<br />

- GURUTZE-EGUN. Cruz de Mayo (3 de mayo); Cruz de Septiembre (14 de septiembre). � Agorrak 14,<br />

Gurutze-eguna Lezon. NEtx Antz 158. Maiatzeko ta agorreko Gurutze-egunetan [...] erri osoa an izaten da.<br />

NEtx LBB 100.<br />

- GURUTZE-ESTALKIPE. (Con suf. local de declinación en sing.). � Eliz bateko gurutz-estalkipean (crucero<br />

de una iglesia) zintzilik egoteko txit dotore zegon [ontzia]. Etxde Itxas 53.<br />

- GURUTZE GORRI. Cruz Roja. � Erran bezala, kurutze gorriko bandera ttipi bat ikusi nuen bide sahetsean.<br />

StPierre 17. Apaiz ori Gurutze Gorriarrena esaten zaion elkartasunekoa zan. Or SCruz 73.<br />

- GURUTZE-GUDA. Cruzada. v. gurutzada. � Noren aurka gurutze-<strong>guda</strong>? Katoliku giñanon aurka. Or QA<br />

80.<br />

- GURUTZE-MENDI. Monte Calvario. � Gurutz-mendiko Martira. Otag EE 1884a, 310.<br />

- GURUTZEPE. (En casos locales de declinación en sing.). Bajo la cruz. � Yesus datza luze-luze / lurrean<br />

kurutze-pean. Añ EL 2 192. Ezaguera dana guzia batuta ere, etzala Cardoner-ibai ondoan eta Tort guruzpean<br />

eserita jakiñ izan zuanera iristen. Aran SIgn 29. Jaungoiko-bildots / erru-bagia / kurtzepian ta / gu obendijok<br />

azkerik. Enb 100 (102 kurutzepe). Gurutzepean dabillen lurra / oiñez ukitu bagerik. Or Eus 256. Bihotz-begiak<br />

urturik, nihor ez ote da joaten, / kurutze-pean biltzeko Jaunaren azken auhena? Iratz 100. Etorri eta lenengo<br />

lana, / amaren gurutzepera: / antxe otoi egitera, / lurra malkoz bustitzera. NEtx LBB 373. v. tbn. Xe 357.<br />

ArgiDL 90. � (Fig.). � Nik andregaia nerekin daukat, / ez dizut erakutsiko, / gurutze-pean artu nai nuke / nere<br />

denbora guziko. Tx B 88. Nork, baña, aletu zeiken, nork, / zorion-artaburua, / Landesi ezyakiñeko / guruzpe<br />

larreztatuan? SMitx EG 1956 (1-2), 5.<br />

- GURUTZE SANTU, DEUN, DONE. (La) Santa Cruz. � --Zein da giristinoaren seiñalea? --Gurutze saindua.<br />

Mat 41. Gurutze Santuaren señaleagatik gure etsaietatik libra gaitzatzu. CatBurg 10. Gurutze Santu miragarriak<br />

/ mundu guztian du fama. Echag 218. Zeren zure gurutze sanduas redimitu beitzindue mundua. CatAe 18 (CatSal<br />

19 kurutze s.). Kristiñauok gurutze deuna dogu ezaugarri. KIkV 6 (KIkG 3 gurutz). Bai gauza agurgarria dala<br />

gurutze deuna! Inza Azalp 16. Zurekin gurutze donea artutako senarrari aterik irikitzen ez badiozu, nere burua<br />

errekara botatzera nua. Muj PAm 53. Mun egin geuntsan bada gurutza deunari. Enb 32. � "Gurutze Santuaren"<br />

egitea eskumako erpuruaz iru gurutze egitea da. KIkV 6 (v. tbn. KIkG 4).<br />

- GURUTZEZKO. (Adnom.). "Qui est fait de croix" Dv. � Ezen krutzezko hitza galtzen diradenei behinzát<br />

erhogoa zaie. "La parole de la croix". Lç 1 Cor 1, 18 (He gurutzeaz erraten dena, TB khurutzearen, Dv<br />

gurutzearen). Giristino baten bizitzea gurutzezko bizitze bat izan behar da. Dh 232. Gurutzezko biziari ihes<br />

ibiltzea Zeruari ukho egitea da. MarIl 32. Jainkoak gizona gurutzezko bidean derabilanean, gizonak ez du<br />

ikusten zer ondoriori dagon. StPierre 29.<br />

- MAIATZEKO GURUTZE. v. maiatz.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

53

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

� Etim. En último término, de lat. crucem.<br />

gurutzeaga. � "Calvario de cruces" <strong>Lar</strong>. v. gurutzeta. � Vinna de Guruceaga (1100). Arzam 269.<br />

gurutzedi. � Cruzada. v. gurutzada. � Beragatik gurutzedi bat len-bai-len biar zala antola. Bv AsL 213.<br />

Denbora gutxian bildu zan gurutzedi bat, iñoiz ere ikusi ez bezelakua. Ib. 213.<br />

gurutzedun, kurutzedun, gurutzadun. � (El) que lleva o tiene una cruz. � Gurutzadun Jel-ikurriñaz. Enb 35.<br />

Hor daukuzu erosi gure zoriona... / kurutzedun Golgotha, mendirik lehena! Ox 20. Gurutzedunak beren pizu<br />

haundia bizkarrian, gurutzia goora atxikia beso altxatiez. Zub 77s. Eliza-betean errezo marmarra / elizjirabiran,<br />

nekez, barra-barra / zenbait gurutzadun. SMitx Aranz 140. Zabaldu zan beste liburu bat eta deitura<br />

ikusi zioten: "Gurutzedun Zalduna". Berron Kijote 79. v. tbn. Kurutzedun: Ag AL 64. KIkV 79. � "Crucifère,<br />

kurutzedun" T-L.<br />

gurutzefika (Dv, H), kurutzefika (H; kh- VocBN, Dv, H), kurutxefika (kh- H), kruzifika (Chaho). � Crucifijo.<br />

� Tr. Documentado en textos labortanos y bajo-navarros. La única forma empleada desde mediados del s. XIX<br />

es prácticamente k(h)urutzefika. � Kruzifika ikhus eta orhit adi orduian / nola izan redemitu haren odol<br />

sainduiaz. E 17. Bazen athearen aldean ere kutxa bat, [...] orai ere gure elizetan kruzifikaren aldean dagoen<br />

bezala. Ax 229 (V 153). Gurutzefika bat besarkatuz. SP Phil 114. Gurutzefikari begiratzen diozunean konsidera<br />

zazu hura Jesus-Kristo zure kapitainaren bandera bezala. He Gudu 141s. Jar zaite gurutzefika baten oinetan.<br />

Dh 251. Ezko benedikatua bizten dute, gurutzefika eskura ematen darotate. Dv LEd 166 (Cb Eg II 91 Santo<br />

Kristoa). Zabiereko jauregian bada zurezko khurutzefika bat. Laph 230. Khurutzefikez gabetuak izan diren<br />

eskoletan ez daiteke gehiago Yainkoaz beraz mintza. Elsb Fram 163 (163 kurutzefika). Mahain gaineko<br />

gurutzefika tinkatzen du eskuetan. <strong>Lar</strong>z Senper 18. Aintzinean zuen kurutzefikan begiak landatuak zauzkan.<br />

Ardoy SFran 265.<br />

v. tbn. EZ Eliç 31. Mih 87. Jaur 135. Kurutzefika: HU Aurp 177. CatJauf 18. JE Bur 188. Othoizlari 1961, 361.<br />

gurutzefikamendu. � Crucifixión. � Ner-ariman erreberritu dukedala haren gurutzefikamendua. Birjin 272.<br />

gurutzefikatu (SP, Urt I 394, Dv, H), gurutzifikatu, kurutzefikatu (H; kh- VocBN, H), kuru(t)zifikatu<br />

(khurutzi- Lecl), kurutxefikatu (H), kruzifikatu (Lcc (-adu), Chaho), kurzifikedu. � Crucificar. v.<br />

gurutziltzatu, gurutzatu. � Tr. Documentado en todos los dialectos. Gurutzefikatu y kruzifikatu son las formas<br />

más frecuentes. La primera la emplean, sobre todo, los autores septentrionales no suletinos (aunque no falta en<br />

autores meridionales); la segunda se documenta en textos meridionales y en suletino (tbn. en Leiçarraga y<br />

Hiribarren). Si no se trata de errata, hay krüzüfikatü en Xarlem 879. No hay prácticamente ejs. meridionales del<br />

s. XX. � Eta eraman zezaten kruzifikatzera. Lç Mt 27, 31 (He gurutzefikatzerat, TB khurutzefikatzekotzat,<br />

Samper kuruzifikatzra; IBk gurutzean jostera). Idurituko zaitzu zaren lekuan berean gurutzefikatzen dela gure<br />

salbatzaillea. SP Phil 102 (He 104 gurutzefikatzen). Iudas traidoria eta Iudu gaixtoak izanik ere instrumendu<br />

haren hilzeko eta haren kruzifikatzeko. Tt Onsa 122. Gurutzifikatu zute, il zute, orzi zute. El 6. Gurutzefika<br />

bezate. Lg II 275. Gurutzefikatu zuten, hil zen eta ehorzi zuten. Mg PAb 158 (en boca de un personaje de<br />

Baigorri; tbn. en CatGartz 980). Agintzen digu Jaunak gurutzefikatu ditzagula gure griña ta pasioak. AA III<br />

629. Harturen naute eta kruzifikaturen. Hb in BOEl 165. Apostoluaren errana, bekhatu mortal bakhotxak<br />

berritan gurutzefikatzen zintuela. Dv LEd 266 (Cb Eg II 151 kruzifikatzea). Jesus gurutzefikatua dago eta ni<br />

atsegiñ kontentuetan bizi naiz! Arr May 128. Ihardetsi zioten Pilatusi gurutzefika zezala Jesus. Jnn SBi 29. Hil<br />

edo khurutzefikatu zuten afruski Yuduek 1475an. Elsb Fram 168. Buruz behera zuten / gurutzefikatu. Zby RIEV<br />

1908, 413. Ene bekhatuez Jesu-Kristo berriz khurutzefikatu dut. CatJauf 18. Bi aldetan gurutzefikatu ziozkaten bi<br />

ohoin. Zerb IxtS 90. Gaur, Judu-seme, gutartera itzul bazinde, / gurutzifika zindezaket nik ostera! Mde Po 94.<br />

v. tbn. EZ Man II 187. Ber Doc 98v. Harb 52. Arg DevB 241. Arbill 113 (III 44, 1). Gç 38. CatLav 6 (V 12).<br />

CatBurg 5. He Gudu 144. Brtc 94. Dh 106. Jaur 202. Hb Egia 90. Guruzifikatu: Ber Doc 96r. Gco I 212. LE Kop<br />

67. Gurutzifikatu: CatUlz 4. Kurutzefikatu: CatLuz 3. Lap 228 (V 102). Kruzifikatu: TAV (AN, 1614) 3.2.11.<br />

Mat 14. Ber Trat 12v. FPrS 5 (krüfikatü, seguramente por error). OA 3. Iraz 4. Mst I 25, 6. Mercy 3. CatLan 42<br />

(kürü-). Mg CC 242. CatB 11. UskLiB 14. CatAe 6. CatSal 5. CatR 5. CatS 26. Ud 90. Ip Hil 162. Tx B III 73. -<br />

adu: Bet 5. Cap 134. VJ 2. Arz 18. Urqz 56. Cb CatV 6. Astar I 64. CatBus 5. Kurzifikedu: Ur CatArrig 68.<br />

� (Part. en función de adj.). � Zaude bethi Iesu Kristo gurutzefikatuaren aldean. SP Phil 262. Maiz beha<br />

diozozu Jesu Kristo gurutzefikatuaren imajinari. Ch I 25, 6 (SP gurutzefikaren, Ol gurutzeko Yaunaren). Jainko<br />

gurutzefikatu bat. Dh 210. Jesu Kristo kruzifikadubaren irudijan. Astar II 46. Jesus guretzat gurutzefikatuaren<br />

eta haren bihotz sakratu, aldareko Sakramendu Sainduan. JesBih 432. Sustatzen gaituzte Jainko gurutzefikatu<br />

baten exenpluez. Jaur 387. Kristo gurutzefiketuen figura. CatUlz 10.<br />

v. tbn. CatBurg 10. He Gudu 107. Cb Eg II 38. AA III 326. Dv LEd 236. Zab Gabon 62. Arr May 124. Zerb IxtS<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

54

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

89. Guruzifikatu: CatB 19. Kurutzefikatu: CatLuz 7. Kruzifikatu: Bp II 140 (krü-). OA 11. El 23. Iraz 9. Cb Just<br />

57. CatAe 14. CatSal 14. CatR 15. Kruzifikadu: Cb CatV 14. CatBus 9.<br />

gurutzefikatzaile, guruzifikazale. � (El) que crucifica. � Barkabezáda niri ere orrén Magestadeak naizuénak<br />

ta eskatuzuénak barkazekióten bere etsái guruzifikazále indignogaiéi. LE Ong 124r. Haren gurutzefikatzailea /<br />

ni naiz ni bekhatorea! Zby RIEV 1908, 285.<br />

gurutzefikatze (Chaho), kurutzefikatze (kh- H), kruzifikatze (Chaho). � "Nom verbal, crucifixion" H.<br />

gurutzefikazio. � Crucifixión. � Bortzgarren misterioa: Jesusen gurutzefikezioa. CatUlz 62.<br />

gurutzegai, kurtzegai, kurtzegei (V-m ap. A), kurutzegi (V-gip ap. Elexp Berg). � "Arbusto que florece antes<br />

que los demás. litm. material de cruces; con él que se hacen las crucecillas rústicas que se meten en tierra en el<br />

centro de los campos" A. "Kurutzegi billa jarduten giñuan Erramu bezperatan" Elexp Berg. � Pozu onek (osin<br />

onek) erdierdian kurtzegai bat agiri dau, zugatz txikitxiki bat, saratsa. A EY II 442.<br />

gurutzegain. "Sobrecruces, en las azuas, gurutzegañak" <strong>Lar</strong>. "Quatre rayons en croix mis entre les 4 traverses<br />

d'une roue à tirer de l'eau" Chaho � Lh.<br />

gurutzegune. "Gurutzegunea erraten zaio lenago Santa Kurutze egunen joaten ziren leku ura (Gurutxenia)" EI<br />

166n. Cf. gurutzune.<br />

gurutzekara (Urt). �1. (Adv.). En cruz, de forma cruzada. "Cancellatim, gurutzekara, trebeskara egiña,<br />

gurutzekara zarratua" Urt IV 124. � Zangotan espartiñak gurutzekara zinta gorriz amarratuak. Atheka 46. �2.<br />

kurutzekara (T-L). (Adj.). "Crucial, en forme de croix", "cruciforme" T-L.<br />

gurutzekaratu. "Cancellare, [...] gurutzekaratu, tresbeskaratu" Urt IV 126.<br />

gurutzekari. "Khurutxekari (Sc), qui porte la croix" Lrq. v. gurutzeketari.<br />

gurutzekatu. � Cruzar, entrelazar. � Bere etxola moldatu zuten banbu zigorrak gurutzekatuz. Prop 1906, 118.<br />

gurutzeketari, gurutzketari (Lh). � "Porte-croix" Lh. v. gurutzekari.<br />

gurutzeki. "(L; Hb), parcelle de croix" Lh.<br />

gurutzelar (L-ain ap. A � Dv). � "Croisement, tresse" Dv.<br />

gurutzelarka (Dv), kurutzelarka (H (+ kh-)). � "En tresse, par croisement, en forme de tresse" Dv. "Mis en<br />

forme de croix. Ezarzkitzu khurutzelarka, croisez-les" H.<br />

gurutzelarkadura (L-ain ap. A � Dv). � "Entrelacement" Dv.<br />

gurutzelarkatu (L-ain ap. A � Dv). � "Entrelacer, s'entrelacer, tresser, croiser en forme de tresse" Dv. �<br />

Horren potroetako zainak gurutzelarkatuak dira. "Perplexi". Dv Iob 40, 12.<br />

gurutzeño, kurutzeño. � Dim. de gurutze. v. gurutzetxo. � Hil eta lur saindurat nute botatuko, / burdinkurutzeño<br />

bat dute moldatuko, / han finkatuko. Ox 170. Kurutzeñoari buruz belauniko begira. Iratz 63.<br />

gurutzeraka. � En cruz. � Modu onetan jarririk guziak igarotzean, gelditzen dira ezpatak gurutzeraka buruaz<br />

goiti dituztela. <strong>Izt</strong> D 94.<br />

gurutzeratu, kurutzeratu. �1. Crucificar. � Sextan hameka orenetan zinen gurutzeratu, / eta saihetseko ohoiñ<br />

bien pare juiatu. EZ Man II 44. Iaungoikozko irudi kurutzeratua ez ikustearren. A BeinB 90. �2. Cruzar. �<br />

Ortakoz iztarrak estu, / bat bestez gurutzeratu. Or Eus 372.<br />

gurutzestatu. v. guruztatu.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

55

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

gurutzeta. �1. "Calvario de cruces" <strong>Lar</strong>. Cf. Ech 50v: "En una montañuela que tiene al medio día, que agora se<br />

llama 'Gurutzeeta', que quiere decir de las cruces". v. gurutzeaga, GURUTZE-BIDE. �2. "Croisée de routes" T-<br />

L.<br />

gurutzetako. "Kurutzetakoak (V-arr-m), las estaciones del Camino de la cruz, litm. los de las cruces" A.<br />

gurutzetar. � Cristiano, partidario de la Cruz. � Ire lagunik andiena Joxe izango dek eta erakusleak geu,<br />

etxekoak eta erriko apaiz jaunak, gurutzetarrak. Ag G 67.<br />

gurutzetara, kurtzetara (V-gip). Ref.: Iz LinOñ 177, ArOñ (kurtzetara). � En cruz. "Kurtzetara, en forma de<br />

cruz" A Morf 379. "Zortzi itzuta ipinten ziran alkarren ondoan, ta aien gaiñean 'kurtzetara' beste zortzi" Iz<br />

LinOñ 177. "Kurtzetara, kurtzeska (ifini), poner cruzado. Kúrtzetara, al tresbolillo" Iz ArOñ. � Bi lantzaz<br />

gurutzetara josirik. Bv AsL 106. Txiñelak dagoz zutunik, besoak gora, besoak beera ta gurutzetara, urdin-illunez<br />

jantziak. Erkiag BatB 126.<br />

gurutzeti. � Cruzado, guerrero de las cruzadas. � Lan asko egina zan kristau gurutzetien artian. Bv AsL 221.<br />

Egun guzian iraun zuan <strong>guda</strong>k; orañtxen gurutzetien alde, orañtxen Sarrazenuen; azkenik irebazi zuten<br />

gurutzetiak. Ib. 214.<br />

gurutzetto, kurutzetto. � Dim. de gurutze. � Papera athera eta gurutzetto bat egiten zion laphitzarekin. Osk<br />

Kurl 198 (tbn. 198 kurutzetto).<br />

gurutzetxo, kurutzetxo, kurutzetxu. � Dim. de gurutze. � Kolkotik olezko kurutzetxu bat atera ta mun egiten<br />

eutsan. Ag AL 65 (v. tbn. 100). Ikazkiñak, ikazkin-taia deritzan egurtxoan gurutzetxo, koska, ebaki ta zulotxoak<br />

egiten dituzte. ZA RIEV 1928, 588n. Gurutzetxo bat merezi luke / ura salbatu zuanak. Tx B I 84.<br />

gurutzetzar. � Aum. de gurutze. � Gure Salbadorea gurutzetzar astunaren pisutasunak benzuturik lurrean<br />

auspez zetzala. Jauregui 236. Zerk zauzka irugarren aldian gurutzetzar orren azpian? Ib. 239. Bera il bear dan<br />

gurutze-tzar, anziñakoak diotenez bost kana luze eta iru kana zabal zana, sorbaldan ezartzen diote. <strong>Lar</strong>d 456s.<br />

Jesus, bere gurutze-tzarra sorbaldan zuela, bazijoan. Ib. 457.<br />

gurutzezale, kurutz-zale. � Partidario de la mortificación. � Egintz hek bethe zituen arima gurutzezale baten<br />

khar guziarekin; ezen orduan Jainkoak eman zioen gurutzen gutizi handi bat. "Affamé de croix". Birjin 426.<br />

� Devoto de la Cruz. � Beñ baño geiagotan mesede au egin izan zion zeruak gure Aita-lenari, zeñaren biotza<br />

zan beti gurutze-zale. Bv AsL 222. Asabakandik oiñik-oiñera / fedia beti da egon, / kurutza deuna goiburu dala /<br />

bere itzala da jabon. / Batzuk nai dabe guzur egiztu, / kurutz-zaleai or konpon! BEnb NereA 132.<br />

gurutzezka, kurtzeska (V-gip). "Kurtzetara, kurtzeska (ifini), poner cruzado" Iz ArOñ. v. gurutzetara.<br />

gurutzeztu. "Signar, krutzeztu" Añ.<br />

gurutzifikatu. v. gurutzefikatu.<br />

gurutziltzari. "Crucifixor, guruziltzaria" <strong>Lar</strong>. "Guruzultzari, celui, celle qui crucifie" Chaho.<br />

gurutziltzatu (G (-ilz-) ap. A; <strong>Lar</strong> (-ziltzatu), H (G)). � Crucificar. v. gurutzefikatu. � Tr. Documentado en<br />

autores meridionales no vizcaínos desde finales del s. XVIII. En DFrec hay 2 ejs. � Padezitu zuan Ponzio<br />

Pilatosen mendean, izan zan gurutz-iltzatua, illa ta obiratua. Ub 105. Aiek gurutziltzatu zuten eta Jainkoak illen<br />

artetik biztu zuen Jesu-Kristoren izenean. <strong>Lar</strong>d 484. Diote guziak: "Gurutziltzatua izan bedi!" Ur (G) Mt 27, 23<br />

(Lç kruzifikatu, He, Dv gurutzefikatu, TB khurutzefikatu, Samper kuruzifikatrik). Bañan agindu zuten / gurutziltzatzeko.<br />

Xe 355. Kristo urtero jaiotzen da, urtero gurutziltzatzen dute, urtero piztutzen da. MEIG I 78s.<br />

v. tbn. <strong>Izt</strong> C 267. Jauregui 244. Legaz 2. EE 1884a, 311 (-ilza-). ArgiDL 93. Inza Azalp 68.<br />

� (Part. en función de adj.). � Zeren den Kristo gurutziltzatuaren iduria. Legaz 8. Kristo gure Jauna<br />

gurutziltzatuaren soin-irudi eder bat. JBDei 1919, 235. Jesus gurutziltzatuaren bost zauriai agurrak. ArgiDL<br />

101. Gurutziltzatuari (tít.). D. Altzo in Onaind MEOE 853. Damu-txingarretan erre pekatuak, / [...] anaitzat ar<br />

gaitzan gurutziltzatuak. SMitx Aranz 146. Jesus gurutziltzatuari otoitza. NEtx Nola 39. v. tbn. Inza Azalp 14.<br />

Etxde JJ 279.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

56

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

gurutziltzatze. � "Crucifixión, guruziltzatea, guruzultzatea" <strong>Lar</strong>. � Gure Jaunaren gurutzilzatzea (tít.). EE<br />

1884a, 303.<br />

gurutzune. "Khürütxüne, carrefour (Sc)" Lrq. Cf. gurutzegune.<br />

guruzada. v. gurutzada.<br />

guruzbide. v. GURUTZE-BIDE.<br />

guruzkui (<strong>Lar</strong>, Añ (G, AN), H). �1. "Herencia" <strong>Lar</strong> y Añ. � Bizkai izanak itxiriko iaraunsi edo guruzkuian<br />

gordetzaileak. A Gram VI. �2. (<strong>Lar</strong>, Añ), guruskui. "Heredero" <strong>Lar</strong> y Añ. � Basurtoko Santxoren alaba<br />

bakarra eta guruskuia. "La única hija y heredera". Otag EE 1882c, 512.<br />

guruzpe. v. GURUTZEPE.<br />

guruzpide. v. GURUTZE-BIDE.<br />

guruztatu (<strong>Lar</strong>), gurutzestatu (<strong>Lar</strong>). � Hacer la señal de la Cruz. "Santiguar a algún enfermo" <strong>Lar</strong>. v.<br />

gurutzatu (3). � Orregatik bada / ekandu bear zara / ala zeñatzera / ta guruztatzera / iru gurutze eginez. Legaz<br />

1.<br />

guruztu. v. gurutzatu.<br />

gurzaldi, burzaldi (V-ger-arr-oroz-m ap. A). � "Palo grueso que se fija en los carros para poder transportar<br />

tablones en ellos" A.<br />

gurzesto. v. gurdizesto.<br />

gurzi. v. gurziri.<br />

gurzil. v. gurtzil.<br />

gurziri (G-nav), gurzi (G-nav). Ref.: Iz Als; Ond Bac 394 y 409; Garbiz Lezo 120. � "Gurziri bat, clavija de<br />

madera que se mete en el timón del carro para sujetarlo al yugo" Iz Als. "Gurziri, pezón, palos que se meten en la<br />

punta de la lanza del carro o arado. En ellos se ata el yugo" Ond Bac. "Pértiga" Garbiz Lezo 120.<br />

gurzotz. "(V-ple), clavija que atraviesa la lanza del carro en la parte anterior del yugo" A.<br />

gus (S ap. Lrq (güs); Chaho). � "Gueux, indigent, nécessiteux, qui est réduit à mendier" Chaho.<br />

gusarta. "Lanza de carro (BN-bard)" A Apend.<br />

gust. v. gustu.<br />

gusta. "Savoureux, gusta una" Volt 117.<br />

gusta. v. gustatu.<br />

gustable. � Agradable, (lo) que gusta. v. gustagarri. � Igeldon degun apaiz / astronomu ori / azañak<br />

gustabliak / egiten da ari. Arrantz 128.<br />

gustadura. "(L, BN, S; Hb), saveur, dégustation" Lh.<br />

gustaera. "Gustadura" <strong>Lar</strong> � Chaho.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

57

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

gustaezgarri (<strong>Lar</strong>, H (V, G)). � "Ingustable" <strong>Lar</strong>.<br />

gustagarri (G-azp; H). � Agradable, (lo) que gusta. "Plaisant, agréable, soit au physique soit au moral" H. v.<br />

atsegingarri. � Toki arrotzak bethi dire gustagarri. Gy 255. Oñak dituzu txiki politak, / gustagarriyak txit dira.<br />

Bil 36. Aurten Igeldon izandu dira / funtzio gustagarriyak. Ud 149. Ebak fruituari behaturik, ederra eta<br />

gustagarria iduritu zitzaion. Zerb IxtS 9. Munduan ainbeste emakume gustagarri izanda? Etxde JJ 67. Ez zan,<br />

izan bere, egoera gustagarria. Erkiag BatB 97. Etxe ederra zan benetan, eta kanpotik begiratu ezkero itxura<br />

gustagarrikoa ematen zuan, baiña barrutik ustel-usaia zerion. NEtx LBB 39. Horren boza eta kantatzeko moldea<br />

ere gustagarriak ziren. Xa Odol 43. Aiek juatian paltako dira / kopak ez bada basuak // [...] ez da oitura<br />

gustagarria / batere gizon orrena. Uzt Sas 232. En DFrec hay 7 ejs., 5 de ellos septentrionales.<br />

v. tbn. Bv AsL 399. Xe 168. PE 87. Arrantz 125. Tx B I 61. SM Zirik 60. Gand Elorri 65.<br />

� Zu berriz gustagarri zaude. Lab Jok 59.<br />

� "Antecursorius, [...] dastagárria, guztagárria" Urt II 140.<br />

- GUSTAGARRIZKO. (Adnom.). � Gustagarrizko ibai zabalak / dituelarik aurrian. Tx B 164.<br />

gustaira. "Goût, plaisir, saveur" Lh.<br />

gustarazi. � Hacer degustar, gozar. � Arren gustaraz diezadazu Iainkozko lo eta errepausu bake suberanoan<br />

kausitzen dena. Arbill 43 (III 15, 22). Plazerren bilduma, / zeruko erresuma, / ditu hemen pintatzen / eta<br />

gustarazten. Monho 84.<br />

gustatu (Lcc (-adu), <strong>Lar</strong>, Añ, VocBN, H (V, G)), guztatu (Urt III 47). El ambiguo "gustar" de Lcc puede<br />

corresponder a ambas acepciones. �1. Degustar, probar; saborear, disfrutar. "Gustar, sentir el sabor" <strong>Lar</strong>, Añ. v.<br />

dastatu. � Tr. Documentado en textos labortanos, bajo-navarros y meridionales. Los últimos testimonios son de<br />

principios del s. XIX. � Bearko dogu jente kruel oen eskuetati eriotzea gustadu. Lazarraga 1154v. Irugarrena<br />

agoagaz gustetea. Bet 16 (tbn. gustatu en Cap 16, El 15, Iraz 44, Cb CatV 59, CatB 80, CatLuz 27, CatAe 64,<br />

CatSal 65, CatUlz 52; testatu en CatR 65). Ikustea, enzutea, urrin egitea, gustatzea, ukitzea. Ber Doc 91v. Gusta<br />

dezadantzat ene baithan zeiñ on den zure maitatzea. Ch III 5, 6. Alferkeriarentzako amodioa bethi borthiztuaz<br />

hunen estitasuna guztatzen dugunaren eredura. He Gudu 120. Hasi baziñe heien gustatzen, aurki ziñezake<br />

munduko ohoreak eta plazerak ungi funts gabeak direla. Mih 128s (46, 63 guztatu). Zeren ez bainaiz beher<br />

huntan / gozatuko / [...] zeruan xoilki gustatzen / den zorion osoaz. Monho 88. Barruko libertade santu eta pake<br />

gozo bat gustatzen. Gco II 81. Neke andiagoa dala [...] barrengo pakea ta pozik beñere gustatu ta progatu gabe<br />

batek bere egunak bukatzea. AA III 304. Ejitoko kipula garratzai larga ta Zeruko mana gozua gusteetara! fB<br />

Olg 21. v. tbn. Brtc 4. Añ LoraS 55.<br />

� (Aux. trans.). Agradar, complacer. � Epheltasuna bera gare, eta zuk xoilki animatzen eta gustatzen gaitutzu.<br />

Arbill 39. Haren aitzinean zen Xaubadon mintzatu, / eta aditzaileak zituen gustatu. Hb Esk 100. Heien pertsuek<br />

oro gituzte / ezin hobeki gustatu. Etcham 239. � Zu gustatzen zaituenak gustatzen tu zure baithan gauza guziak.<br />

Ch III 34, 2 (Mst gogoko zütianak, Ol gozagin zaituanak). Dama orrek pausuak / gustaturik dauzki, / eztuela<br />

dantzatutzen / zortzikuan gaizki. Xe 183.<br />

� (Aux. intrans.). � Jende asko giñaden / dema orri begira, / makiñatxo bat gizon / gustatubak dira. Ud 122.<br />

Asko, txit asko gustatzen naiz, gero ta geiago. Ill Pill 15. Muthikoek etzuten zurezko zaldirik. Ukanik ere etziren<br />

gustatuko. JEtchep 16.<br />

�2. (V-gip, G-azp; Urt II 209, Ht VocGr 403, VocBN, Dv, H (V, G)), gusta. Ref.: Etxba Eib; Gketx Loiola<br />

(kikili); Elexp Berg. (Aux. intrans. bipersonal). Gustar, agradar. "Il ne me plaît pas, etzait gustatzen" Ht VocGr<br />

403. "Avec complément indirect, faire plaisir" H. "Kea baiño gutxiago gustatzen zait (G-goi)" A EY III 296.<br />

"Gustar, sentir complacencia de una cosa. Atzo erromerixan ikusi neban neskatillia gustatzen jata" Etxba Eib. �<br />

Tr. Documentado, desde principios del s. XIX, sobre todo en autores meridionales. Muy frecuente en textos<br />

populares. La forma de part. gusta se encuentra en Beovide. En DFrec hay 67 ejs. de gustatu, 7 septentrionales.<br />

� Eder eta arro agertzea asko gustatzen zatenak. AA III 607. Geijeen gusteetan jakona. fB Olg 14. Etzatazala<br />

gustetan gauza orreek. Astar II 149. Gatza txit asko gustatzen zaio abereari. It Dial 57 (Dv lakhet zaio).<br />

Ikhuskari hura gustatzen etzaie. Gy 199. Oso gusta zitzaion Aita Santuari arrazoi au. Bv AsL 73 (v. tbn. 126).<br />

Era txarra ez daukazu gaur edariya zenbateraño gustatzen zaion probatzeko. Moc Damu 25. Ez zauzkit batre<br />

gustatzen batzu ez bertzeak. Barb Sup 55. Asko gustatu zait, nahiz ez dudan oraindik dena irakurri. Mde Pr 191.<br />

Ez dut Paris ezagutzen, eta gustatuko zaidalakoan nago. Txill Let 112. Beste batzueri ez jakue gustatzen<br />

bigarren izen orrekin deitzerik. SM Zirik 56. Etzaitzu gustatzen? Arti Tobera 284. Mendiko ibillaldiak bakarrik<br />

egitea gustatzen zaizkio. Vill in Gand Elorri 19. Zertako etzitzaion lehenik Iñigo batere gustatu? Ardoy SFran<br />

287. Ta neskatxa bati mutil bat gustatzen bazaio, ezin ezer adierazi. NEtx LBB 199. Lehenbizikoari gertatu<br />

zitzaiona, ez zitzaidan Gaztañagari baino gehiago gustatu. MEIG VIII 23.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

58

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

v. tbn. Gco II 64. Ur Dial 47. JanEd I 40. Noe 36. Xe 227. Sor AuOst 101. AB AmaE 396. Urruz Urz 12. Apaol<br />

89. AzPr 110. Alz STFer 122. Ag Kr 121. Goñi 87. Iraola 105. Alt EEs 1912, 243 (gustau). EusJok 123. Tx B I<br />

217. Kk Ab II 152. TAg Uzt 285. Zerb IxtS 52. JAIraz Bizia 41. Bilbao IpuiB 265. JEtchep 111. Osk Kurl 106.<br />

Erkiag Arran 142. BEnb NereA 118. MAtx Gazt 29. Lab SuEm 197. Alzola Atalak 142. Xa Odol 198. Uzt Sas<br />

357. Inza NaEsZarr 428 (AN-larr).<br />

� Ori etzan gustatzen / Oletako plazan. EusJok 28. Kontzientziko kristau artean / ez da geiegi gustatu. Basarri<br />

121. Nola gusta diteke / ortaño zurruta? Ib. 148. � Gustatu zera eta / azaldu azkar berriz! Basarri in Uzt Noiz<br />

60.<br />

� (Acompañado de instr. o sociativo). � Billkuia gustatu tretuaz othe zen / nik eztut seguraturen. Gy 156.<br />

Gustaturik aren etorrera alaiaz. Bv AsL 82. Orren talentuz gustaturikan / Udarrei zarrak jarriyak. Ud 149.<br />

Baliyuaz gustatuta. Alz STFer 135. Gutiak dire hemengo / bizi moldeaz gustatzen! Etcham 45. � Au nere<br />

zoramena / zutzaz gustatuta, / bildur naiz gera nadin / burutik galduta. Bil 98. Ori / nitzaz gustatutzen zala. PE<br />

86. Aurreneko begiradan elkarrekin gustatu baziren ere [...] amodio hura etzen inoiz posible izan. Arti Ipuin 76.<br />

Nitaz gustatzen men unan gañea ordun (AN-gip). PPer FLV 1987, 188.<br />

- GUSTATU(T)A, GUSTATURIK EGON, GELDITU. � Gustaturikan geldituba da / ikusi duben guziya.<br />

EusJok II 88. Gustaturikan geldituba zan / bistako jende guziya. Ud 144. Aspaldian neguala / zutzaz gustatua.<br />

Balad 229. Erri guziya gustaturik dagola uste dute txoru oiek. Iraola 126. Txit gustatua nago ni zutaz. Tx B I<br />

122. Uste juat eurekin guztauta dagola. SM Zirik 126. Mari-Asunezaz gustaurik egoan. Erkiag BatB 71. v. tbn.<br />

Gustatua egon: Ud 76. Ill Pill 9.<br />

gusteko. v. gustuko.<br />

gusto. v. gustu.<br />

gustos, gustoso (Urt). �1. Agradable. "Affectuosus, amudiotsua, [...] gozóa, gustósoa" Urt I 379. � Adiskidea,<br />

sinhetsak nik eman konseillua, / nondik atheraren baituk gustoso probetxua. EZ Man II 58. Zure aitziñean gauza<br />

guziak on eta gustos dire. "Jucunda". Ch III 34, 1 (SP alegera, Mst maithagarri). Atzez eta hortzez hariz bere<br />

bizi tokia / ezarian egiñ zuen gustos eta konplia. Gy 25. Bañan orrentzako ez / alain gustosuak, / iruritu<br />

zitzaizkan / gezurti osuak. AzpPr 109. �2. gustoso (Urt, Añ), gostos (Ht VocGr 346), guztoso (Urt). Sabroso.<br />

"Dapes ambrosiae, [...] janhari preziatuak, atsegiñak, gustósoak" Urt II 30. "Anbrosius, [...] guztu onetákoa,<br />

gustósoa" Ib. "Délicieux, zaporetsua, gostosa" Ht VocGr. � Banket hau da guzientzat / ianhari gustosoa. Arg<br />

DevB 118. Sagarra, jan artian, / guztiz da gustoso, / baña gero izaten da / gustuba beneno. DurPl 98.<br />

gustoski. � Agradablemente. � Diru-zale bat Esopok hemen dakhar etsenplu, / zoiñek gauza net gustoski senti<br />

arazten baitu. Gy 87.<br />

gustoso. v. gustos.<br />

gustosoro. � Gustosamente. � Zilegi dabela euren senarraz / iragaiten gustosoro bizia. Lazarraga (B) 1181vb.<br />

gustotxo. "Gustillo" <strong>Lar</strong> � Chaho.<br />

gustu (SP, <strong>Lar</strong>, Añ, VocBN), gusto (AN-egüés-ilzarb-olza ap. Bon-Ond 151; Lcc, H), gostu (Dv, H), gust (S ap.<br />

Lrq), guztu (Urt II 30). Los ambiguos "goût" de SP, VocBN, Dv y Lrq y "gusto" de Lcc y Añ pueden<br />

corresponder a cualquiera de las acepciones. � Tr. Se documenta en todos los dialectos desde finales del s. XVI<br />

(en suletino lo emplean sólo Etchahun gust y Casenave gustü (gustian); cf. tbn. gustüko en Xikito 8). Los autores<br />

labortanos emplean sólo gustu hasta la segunda mitad del s. XVII. A partir de CatLav en textos bajo-navarros y<br />

labortanos hay tanto gustu como gostu, pero posteriormente va generalizándose el uso de gostu. Al Sur la forma<br />

más general es gusto; hay gustu en Lazarraga y en algunos vizcaínos. La forma goztu la emplea Haraneder y<br />

guztu Mihura. En DFrec hay 72 ejs. meridionales de gusto, 14, septentrionales, de gostu y 10 de gustu. �1.<br />

Sabor. "Gustu hilla, fade" SP. "Sabe bien, sabe mal, gustu onekoa, gaistokoa" <strong>Lar</strong>. � Khendu baitzioen lehen<br />

zuen pozoña / eta eman ithurriek zuten gustu pikaña. EZ Man II 59. Ogiaren eta arnoaren figura, gustua,<br />

kolorea eta kantitatea. Arg DevB 244 (v. tbn. en el mismo contexto CatB 62 gustoa). Zure zuhurziaren gatzak<br />

ezpadio gustu ona ematen. Ch III 34, 1. Gure sensiek poroatzen tüzten güziak, hala nola, koloria, figüria eta<br />

gustia. CatLan 131. Aziendak gogo hobearekin yaten du, gostu hobea duelakotz. Dv Dial 56 (It, Ur gusto; Ip<br />

gozo). Usaiz ona zerade, / obea kolorez, / gustoan progatzeko / agoan sar zaitez. JanEd I 30. Zerra bat ahoan<br />

sartu bezain sarri bota zuen, haren gustu bitxia higuingarri zitzaiolakotz. Zub 70. Bertze behin, ur batzueri gustu<br />

ona eman zioten. Zerb IxtS 37. Lapiko huni Peruk gusto ona hartuko diolakoan nago. Osk Kurl 16 (135 gostu).<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

59

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

Gostu hobea hartzen / auzoko saldari. Mattin 86. Kolorea ta gustua ta usaia ez zirala odolarenak,<br />

baltsamoarenak baizik. Berron Kijote 202.<br />

v. tbn. SP Phil 411. Gç 213. DurPl 98. CatLuz 36. Gustua (det.): CatLlo 73. Gusto: El 73. CrIc 136. AA I 452.<br />

Gco II 58. fB Olg 9. Bil 87. Iraola 54. JanEd II 72. Tx B III 71. Gostu: Gy 311. ECocin 53. Elzb Po 204. CatJauf<br />

111.<br />

� (Como segundo miembro de comp.). � Klarifikatzen duzu likurra eta baduzu ratafia on-on bat banilla gostu<br />

perfet batekin. ECocin 52. Aren zumo gozua bere betiko ur gusto ederrakin. Iraola 58. Pipher-beltx gostu bat<br />

ezin-erranezkoa. Barb Sup 33. Lehen Harrubi-Beltzean ere bazen ur on bat, dena burdin kolore eta burdin gustu.<br />

Zerb Azk 47. � "Eran-gusto polittekua da ardau au" (V-gip).<br />

�2. (Gèze (-tü), H), gusto (V-gip ap. Etxba Eib), gostu (Ht VocGr 403, H), guztu. Gusto, placer. "Goût, plaisir<br />

que l'on trouve en certaines actions" H. � Gizon damaogaz eztaukana / konbersazioa gustu anditan. Lazarraga<br />

(B) 1151rb. Gusturik arkitzen duzu heper bero hunetan? Volt 162s. Ahoak ere ian gabe izanen du gustua /<br />

zeruetako sapore onez kontentatua. EZ Man I 136. Frogatzen othe duzu [...] gustu partikular bat haren amudioa<br />

dastatzen duzunean? SP Phil 513 (He 520 gostu; v. tbn. SP Imit I 22, 4). Gorputzaren banketetan, / fite doaz<br />

gustuak, / bethi bere ondoretan / tustela di<strong>sg</strong>ustuak. Arg DevB 119. Iguzu gure herioan / zure guztu eternala. Gç<br />

40 (48 gustu). Eman ezaiozue gustu asko bizi den artean (1699). ConTAV 5.2.9, 138. Sobra edo gostu sobrarekin<br />

jatea eta edatea. CatLav 173 (V 89). Baña emengo gusto gustiak / fite akabatzen dira. Gamiz 206. Nork, emengo<br />

gusto laburrak gatik, betiko galdu naiko du? Cb Eg II 127 (Dv LEd 227 atsegin). Mortifikátu gústoa ta suplitu<br />

nezesidádea. LE Prog 124. Ene gustu handia / han dut ezarria. Monho 84. Lurreko atsegin, gusto eta gauzetan<br />

biotza ipiñia ez daukeenak. AA I 415. Berzeren falta edo flakeza sekretuan daudenak gustoarekin aditzen<br />

dituenak. CatB 47 (v. tbn. 83). Arina den bezala muthil eskalduna / pilotak harentzat du gustu gehiena. Hb Esk<br />

216. Oraintxen baño gusto geiago / nik ezin nezake goza. Bil 104. Gusto aundi bat izango nuke, zuk eta zure<br />

lagunak ikustia. Iraola 91. Arentzat ere ez dira izan / gusto guziak munduan. Tx B I 34. Txiro izanik aberatsen<br />

gustoak zeuzkan. Osk Kurl 19. Neure herrian eta herri auzoetan, / etzen gusto haundirik ene bertsoetan. Xa<br />

Odol 317 (29 gostu).<br />

v. tbn. Añ LoraS 69. Astar II 133. CatLlo 79. Enb 164. Etcham 225. Casve SGrazi 26. Gusto: Ber Trat 18r. Cap<br />

160. Iraz 42. GavS 32. Ub 180. Mg CO 108. Gco II 31. fB Olg 15. JJMg BasEsc 90. Astar II 15. CatLuz 29. It<br />

Dial 54. CatAe 70. CatSal 71. Aran SIgn 28. Xe 158. Ud 141. PE 110. Bv AsL 186. Kk Ab II 22. Or Aitork 67.<br />

Uzt Sas 188. Gustua (det.): RIs 8. Balad 222. AzpPr 127. Noe 67. CatR 71. SMitx Aranz 126. Gostu: He Gudu<br />

132 (goztu). Mih 19. Dh 75. JesBih 393. MarIl 34. Jaur 395. Gy 21. Elzb Po 192. Zby RIEV 1908, 94. Etcham<br />

71. Lf Murtuts 42.<br />

�3. (<strong>Lar</strong>), gusto (H), gostu (H). Gusto (sentido). � Bista, aditze, usain, gustu, ukitze. EZ Man I 16. Begiak,<br />

eskuak, gustua, / guri zaizkigu trunpatzen. Gç 116. Gorputzekoa begiakin eta gustoarekin probatzen dalako. Gco<br />

I 426. Memoria galdua / galdua ahoko gustua. Gy 170. v. tbn. Ax 586 (V 377). Harb 24. Gusto: CatUlz 46.<br />

�4. (V-gip, BN-arb; H), gusto (V-gip), gostu (H), gust (S), goztu, guztu. Ref.: Elexp Berg (gusto, gustu); Gte<br />

Erd 304. Gusto, afición; deseo, voluntad. "Goût, appétence des aliments, du boire, du manger. Iateko gustorik<br />

batere eztu" H. "Literaturarentako gust handia dü (S)" Gte Erd 304. � Xauna, gustuetan ezta disputarik. Mic<br />

14r. Nola berze gauzetan bezala, debozionean gustu diferenteak baitire. Gç 31. Ezen nola goztuak diferentak<br />

baitire. He Gudu 137. Guztu ageriak eta sentitzen direnak ez dire premiazkoak berthutearenzat. Mih 47. Han<br />

behin lakhetuz geroz ez duzu gehiago gusturik izanen Jinkozko gauzenzat. Ib. 19. Ez da sekulan sasiatzen /<br />

plazer likitsen gostua. Monho 110. Gorputz au, nabil ni, edertu ezinik, olgura, guztu zitel ta naigurak emon<br />

ezinik? Añ EL 1 34. Eta nik aldiz gusta, nihau egoiteko, / ene phena xangriez nigar egiteko. 'Mon goût était de<br />

rester seul'. Etch 178. Badituzke publikoan erakurtzaille gustu diferentetakoak. Gy V. Sukra zazu zure gosturat.<br />

ECocin 23. Ez dakigu been gustoa, bañan ez da faltako. Sor AuOst 73. Gizon danak daukate norberen gustua.<br />

AB AmaE 397. Gustu ori egingo diyot. Moc Damu 35. Baitaki gure gostu / 'ta zintzurren berri! Etcham 154.<br />

Baña gizajoak ez ekizan, antza, neskatoen gustoak. Bilbao IpuiB 273. Ikusten zaizko gure gostuen aurka dituen<br />

moldeak. Xa Odol 273. Nolabaiteko gustoak dituztenentzat [...] badaude hemen zenbait "pasadizo" polit. MEIG<br />

III 97. Nork bere gustua du. MEIG IX 109.<br />

v. tbn. Cap 127. <strong>Lar</strong> Gram 391. Bordel 50. Hb Esk 183. Elsb Fram 124. <strong>Lar</strong>z Iru 110. Gusto: CatLan 126. Noe<br />

32. NEtx Antz 74. Gand Elorri 158. Gustua (det.): Urqz 49. Izeta DirG 27. Etxba Ibilt 475. Gostu: Dh 100. Elsb<br />

Fram 152. HU Zez 76. JE Ber 34. JEtchep 53. Osk Kurl 204.<br />

� (Precedido de posesivo). � Zure gustoa bada, al bait lenen emendik zugana eraman nazazu. Cb Eg III 280.<br />

Bere gustuaren kontra kortean bizitzeko (1833). CartAnd 379. Pasa bezela deklaratzia / litzake nere gustua.<br />

EusJok II 58.<br />

� Hoztu denian bakharrik emaiten zaio agordienta, gostuaren arabera. ECocin 48. Emaiten da kasik hainbertze<br />

agordient nola sirop, gostuaren arabera. Ib. 49s.<br />

� Hunek behar bada [...] eskolako gustua ekharriko du. Laph 2. Bainan denbora berean ere laneko gostua.<br />

Othoizlari 1962, 475.<br />

�5. + gusto, gostu. Gusto (sensibilidad para apreciar ciertas cosas). � Hekien gostu fiñ eta delikatuak ezagutzen<br />

du zer diferenzia den kreatzaillearen eta kreaturen artean. Ch III 34, 2. Mahain bat [...] zeinaren gainean<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

60

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ezartzen baita ohoreski Ama Birjinaren potret bat gosturekin arrimatua. MarIl 11. Gostu handia zuen elizaren<br />

apaintzen. HU Aurp 161. Gostu oneko gizona. JEtchep 86. Etzuen gustu txarra adierazi Ama Birjiñak toki au<br />

bere bizilekutzat autatzean. Vill in Gand Elorri 14. Gusto txarreko broma duk hori! Lab SuEm 210.<br />

- GUSTUAN (EGON, IZAN, BIZI...). (Estar, vivir...) tranquilo, a gusto. � Gostuan bizi dira Pepa eta Koakin.<br />

AstLas 72. Taulazko etxe batzu, eremu gaitzekoak, bizpalau mila gizon gostuan etzateko gisan. StPierre 28.<br />

Iragaiten ditu ba gostuan egunak / entzunez ottiaren kantu bihotzdunak. Ox 151. Orai nuk, orai, arin eta<br />

gustian. Zub 71. Menturaz eguerditan hemen izanen gituk. Ago gustuan. JEtchep 100 (96 gostuan). Bainan<br />

igorria ote zuten gustuan egoiterat? Ardoy SFran 315. � Ni hunen begira nago / bai gostu-gostuan. Mattin in<br />

Xa EzinB 103.<br />

- GUSTU HARTU (gustoartu <strong>Lar</strong>, Añ). a) Degustar. "Gustar, sentir el sabor" <strong>Lar</strong> y Añ. v. gustatu. � Bigarrena<br />

belarriz enzutea; hirugarrena, aoaz gusto artzea. CatBurg 42 (v. tbn. gustu artu en Añ CatAN 62, CatLlo 82;<br />

gusto a. en CatBus 36, Legaz 50, Itz Azald 188 ()). Sentidu bakotxian esaten deutsa: "[...] parkatu<br />

dagizuzala Jaungoikuak [...] ikutu eginagaz... gusto artubagaz egin dituzun pekatu guztiak". fB Ic III 276. �<br />

Tanta areik biltzen nebazala, arpegia zerura begira, begiak erdi-itxiak gustu obea artzearren. Or Tormes 21. b)<br />

Disfrutar, gozar. � Nai dau gusto artu an dakusanagaz. Astar II 136. Erreboteko partida bati beha osoki gostu<br />

hartzekotz, jakin behar dire joko eder horren lege eta gora behera guziak. Zby RIEV 1908, 88. Gostu har<br />

dezaiogun Jaunaren hitzari. Xa Odol 276. � (Acompañado de ines.). � Iduritu zait hañitz deboten artean,<br />

batzuek huntan gustu hartuko dutela. Gç 31. Errelijioneko egiak eta misterioak maiz eta zinez gogoan erabiliz<br />

[...] hetan gostu hartzen da. Dh 97. Ezaukera osoagaz pensamentu loietan gustu artzaiten dabenak. CatLlo 45.<br />

c) Aficionarse. � Ezagutuko dituzte gauza izpiritualak eta Jainkozkoak, gostu hartuko diote. Jaur 383. Onela<br />

ostatu merke oni gusto artu zion. Bv AsL 52. Hasi balinbazen, hasi zen! Gostu hartu gure gizonak. Barb Sup 63.<br />

- GUSTU EGIN. Agradar; complacer. (Acompañado de dat.). � Gústo innáies Jaunarí erránzio, Jauna, ene<br />

ondasúnen érdia biz beartsuendáko. LE Ong 23v. Gero beste aurhider gust egitegati / gaizki salzen nündian ene<br />

aitareki. Etch 174. Guziai nai bear diegu, baldin bere Aitari eta berari gusto egingo badiegu. Arr GB 85.<br />

- GUSTU EMAN. Complacer; agradar. (Acompañado de dat.). � Onelako falsia egin didan gorputz oni nola<br />

gusto emango diot? Cb Eg II 59 (Dv LEd 113 nola maina eginen diot). Beti beti serbietan [...]. / Eman eziñik<br />

gusturik / dueñiak plantxiaz. DurPl 47. Ditxosua ni, zuei gusto emon al baneizu. Mg PAb 198. Jesuseri gustu<br />

emonik zetako dozuez ganeko gauzak? Añ LoraS 90. Munduari eta Jaungoikoari ezin gusto emango diezue. Gco<br />

II 2. Prótxu arimái, ta gústo ematendá Jangoikoai. LE Ong 21v. Zu, Adan, / gusto diozulako / andreari eman, /<br />

lurra etsai izango / dezu. It Fab 221s. Makiña bati gusto emanda / juana da mundu ontatik. Tx B I 146. Berari<br />

gusto ematearren orrenbesteraiño ukatu bear al dut nere burua? Vill Jaink 159.<br />

v. tbn. fB Olg 176. JJMg BasEsc 229. Astar II 136. PE 119. Ud 73. AB AmaE 333. Arrantz 156. EusJok 92.<br />

- GUSTU IZAN. (Aux. trans.). a) (Acompañado de ines.). Gustar, complacerse. � Gusto badue ibilzen festetan<br />

ta munduko atsegiñetan. AA III 397. Pentsamendu gaixtoak, hetan gostu duten bekhatorosentzat, krimak dire.<br />

Jaur 129. Bati karkula eta / bertziaz pentsaketan, / gosturik ere ez dut / etxeko lanetan. Mattin 53. b) (En exprs.<br />

como gustu baduzu 'si gusta'; gustu duena, 'el que guste'). � Gusto balin badute gurekin jatia, borondate<br />

guztiyarekin emango diyotegu. Sor AuOst 96. Oraiñ guazen, gusto badezu, Andres, txiki-erdi bana eratera. Moc<br />

Damu 30. Papel bakotxa amar zentimo, / gusto duenak erosi. Noe 77. Txirrita, gusto badek / ik ere kanta zak. PE<br />

in Tx B 107. Bertso berriyak jartzera nua, / gusto duenak aditu. Tx B I 208. v. tbn. AzPr 114. EusJok 50. EusJok<br />

II 69. NEtx Nola 50.<br />

- GUSTUKO. v. gustuko.<br />

- GUSTURA (gustora V-gip, G-azp). Ref.: Etxba Eib; Gketx Loiola (pinport-uda); Elexp Berg. A gusto. "Uda<br />

guztian gustora egon zan Donostian" Etxba Eib. "Pinport-uda eraten zuan gustora" Gketx Loiola. � Bere ustez<br />

kaleak gustora paseatu ta errian bere bizarria galanta erakusi nai zuen. Cb Eg II 164. Gustorago bizi dala<br />

arrazoiari, eta birtuteari darraiona. Gco I 419. Ori gustora egingo zaio, / biyar goizian juango natzaio. Bil 81.<br />

Beok jango lukete gustora arraien bat edo beste. Sor AuOst 78. Bero gogorrak ari / ostopean gostura. Ox 90.<br />

Aski gustora egoten giñan / biyok alkarren onduban. Tx B I 138 (v. tbn. in Imaz Auspoa 24, 132). Barre gustora<br />

egiñaz. Bilbao IpuiB 24. Etxeko jauna, aspalditxuan / zugaz enabil gustora. BEnb NereA 102. Gu beintzat<br />

gustora asko egon giñan abei entzuten. Salav 106. Gustora ari zera ez da ala? Lab SuEm 173. Dutan apurra<br />

parrandan beti / gostura baitut gastatzen. Mattin 126. Ni gustura bizi naiz / andre ta haurrekin. Xa EzinB 97<br />

(Odol 342 gostura). Gustora juan banintzan ere / etorri nintzan negarrez. Uzt Sas 39 (Noiz 55 gustura). Ez dago<br />

gustora lantegian. MIH 336.<br />

v. tbn. Azc PB 88. Gustora: JanEd I 101. Xe 160. PE 112. Ud 129. AB AmaE 407. AzpPr 124. Alz STFer 127.<br />

Or Aitork 55. Txill Let 33. Berron Kijote 97. Gostura: Etcham 183.<br />

� (gusturen). � Bera baiño gazteagoekin jokatzen eban gustoren. Erkiag BatB 24.<br />

� (Con reduplicación intensiva). � [Euskera] osotuan egin bearragaitik ez ziran danak gusto-gustora gelditu.<br />

SM Zirik 5s. Franzis-en Peugeot-ean gusto gustora goan ziren Elizeraño. Izeta DirG 101.<br />

� (Con suf. de comparación). � Ura baño gustoragoko nagusirik ez duala beñere izan esan oi du. Uzt Sas 337.<br />

- GUSTUZ. Con gusto, a gusto; de buen grado. � Kanta desonestoak ikasiaz edo kantatuaz edo aek gustoz<br />

adituaz. OA 159. Matsik ezpadagoz ere / gustoz ibilko gara. Gamiz 206. Nork, sentenzia onekin, bokadurik<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

61

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

gustoz ta deskansurik ar dezake? Cb Eg II 65. Egiteko guk Zerurako obra onak, ez nola nai, baizik gogoz eta<br />

gustoz. AA I 613. Pozik eta gustoz egiten dau Jaungoikuaren naija. fB Ic I 20. Iguzu izpiritu hura bera, zeinak<br />

gostuz xerkhaaraziko beitaroku eta maitaaraziko ongia. JesBih 436. Nere maitea, ez egon sustoz, / biziko gera<br />

munduan gustoz. A CPV 597. Amak prestatzen deie / gustuz afaria. Etcham 176. Gostuz ez dagonean luze da<br />

denbora. Xa Odol 229. v. tbn. CatLlo 45. Gustoz: Ub 140. Gco II 40. Astar II 147. DurPl 103. AzpPr 100. Etxde<br />

JJ 268. Gostuz: Iratz 162.<br />

� (Con determinantes). � Emango nizuke gusto andiz, / luze-laburrean ongi balitz (s. XVIII). GavonC Egan<br />

1956 (5-6), 29. Gusto aundiz emaztetzat / artuko zaitut. Bil 81. Txit gusto aundiz, --esan diyo mandatariyak--. Ib.<br />

163. --Ator ezteietara. --Gusto aundiz. Zab Gabon 56. Bai, Juli, eta gusto aundiz. Ill Pill 28. � Bai, ni esango da<br />

gusto askogaz. A BeinB 52 (puesto en boca de un riojano).<br />

- GUSTUZKO. Agradable, placentero. � O zeñ doarik ematen zadan! Añ gutxi eskatzen zadana ta añ justua ta<br />

gustozkoa. Cb Eg II 64. Gustuzko zalegarriak irudi arren guri geure egite deboziñozkoak. Añ LoraS 78.<br />

Gustozko bizierak. fB Ic III 263. � Eginbidezko sailetarik kanpo, bere gostuzkoetarat lerra zitakeen makurrik<br />

gabe. Lf ELit 287.<br />

gustudun (L, BN, S ap. Lh), gostudun (Hb ap. Lh). � "Qui a du goût" Lh. � Lekhuineko dire Cornu gustuduna<br />

/ eta Poxelu gazte, buruz hoberena. Hb Esk 146.<br />

gustugabe. "Bliteus, guztu gabea, guztu gabekoa" Urt III 367.<br />

gustugabetasun. � Di<strong>sg</strong>usto, desagrado. � Batzutan gustugabetasunak, agorteak eta idorteak heldu dira<br />

gorputza ez ongi aurkituz. SP Phil 498 (He 505 de<strong>sg</strong>ustuak).<br />

gustuko, gustoko (V-gip ap. Elexp Berg), gostuko (Ht VocGr 438), gusteko (S ap. Lrq). � Agradable, (lo) que<br />

agrada. "Voluptueux, gostukoak" Ht VocGr. "Agradable, placentero. Gustoko lanian ezta nekatzen" Elexp Berg.<br />

v. gogoko. � Gauza gustuko enetzat, / hanbat dozu kreatu. Arg DevB 117. Janhariak sobra gostukoak edo<br />

garastiegiak bilhatzen dituztenak. Brtc 67. Ez du Turkok gustoko / etxerik topatzen. It Fab 25. Ederki dantzatzen<br />

da gustokoarekin. Or Eus 375. Gustoko aldapan nekerik ez. ABar Goi 23 (tbn. en Inza NaEsZarr 48 (G-nav)).<br />

Eguna laster doa gustuko zeretan. Zerb Azk 8. Obe dezute gustoko gauzak / toki onean gordeta. Basarri 113.<br />

Egokitzen zanian / gustoko jarduna / gogoratu baño len / pasatzen eguna. Uzt Sas 50.<br />

v. tbn. Añ EL 1 55. Etch in Etxde JJ 103. Gy 204. Etcham 232. JEtchep 106. Gustoko: Mg CO 245. DurPl 87. AA<br />

I 592. JJMg BasEsc 264. AzpPr 114. Ag Kr 121. Alz Bern 56. Arrantz 129. JanEd II 122. EusJok II 158. Etxde<br />

JJ 103. Bilbao IpuiB 235. Berron Kijote 82. Gostuko: Prop 1906, 85. Mattin 138. Xa Odol 273.<br />

� (Con izan, trans. e intrans.). � Etxeko anderia, karesant zira zü / arrotzak gustüko balinbatüzü. Etch 324.<br />

Uste diat osabaren gostuko izanen nukala! <strong>Lar</strong>z Iru 70. Ipuinak direla eta, esango nuke [...] zein dudan<br />

gustukoen. MEIG V 136. � (Det.). "Gostukoa dut gizon hori (BN-arb)" Gte Erd 139. � Etzaiten listorrer izan<br />

gustukoa. Gy 190. Zure solasak gustukoak balin-badituzte. Ardoy SFran 203.<br />

� (Precedido de gen.). � Janari sobera bere gostukoak eta garastiegiak bilhatzea. CatLav 175 (V 91). O,<br />

zenbat gauza zure gustoko diranak, Kristoren gustoak izango ez diran! Cb Eg II 154 (Dv LEd 272 gogarakoak).<br />

Eureen gustoko ez dirian kura jaunai. fB Olg 203. Ükheiten ahal nizün senhar aberatsik, / bena hetan etzüzün<br />

ene gustükorik. Xikito 8. Urtebeteren aldeak eztik ezer esan nai gazteak alkarren gustokoak izatekotan. Etxde JJ<br />

55.<br />

v. tbn. Hb Esk 41. Gustoko: JJMg BasEsc 190. Erkiag Arran 30. Salav 34. NEtx LBB 200. Arti Ipuin 76.<br />

� (Precedido de nere, zure, etc.). "Ene gostuko, à mon avis" Lh. � Hori, ene gostuko, / arrazoin ahula. Etcham<br />

104. Itsasuar maiteak, ene gostuko ez duzue oraino etsitzekorik. Lf Murtuts 6. Zure gostuko, zer arrazoinez du<br />

Antonek hola garbitu gizon hori? <strong>Lar</strong>z Senper 78. Nere gostuko etzen izanen / hoi bainan gauza hobia. Mattin<br />

73. Askoren gustuko ozarkiegi ari zirelakotz errientek mututu dituztela. Lf in Casve SGrazi 13.<br />

gustukoi. "Gostukoi, gostukor (L, BN, S; Hb), savoreux" Lh.<br />

gustukotxo, gustokotxu. � Dim. de gustuko. � Laster arin sare estua bota ta norbere gustokotxu bat botabarrura<br />

egingo naieukana. Erkiag Arran 110.<br />

gustukuntza. "Saveur, gostukunza" Ht VocGr 421.<br />

gustutsu (<strong>Lar</strong>, Añ). � Gustoso.<br />

gustutsuro (<strong>Lar</strong> � Chaho). � "Gustosamente, gustutsuro, gustuzkiro" <strong>Lar</strong>.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

62

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

gustuzkiro. v. gustutsuro.<br />

1 gusu (SP � A, <strong>Lar</strong>, H), kusu (c. <strong>sg</strong>. A; Dv). � Primo, prima. "Kusu propia, cousin germain" Dv (s.v. propia).<br />

� Hara halaber Elizabeth, zure gusua, non izorra den. HeH Lc 1 36 (Dv kusia; He kusiña, TB, Leon, IBk<br />

ahaide, Ur, Brunet aide). Medelen aitona nere amaren bigarren kusua zan. A Ardi 33. Gizona eseri zen berriz,<br />

gusuari galdeka begira. Mde HaurB 77. Isabela... hark zion, noski, gusu horri haren eta Theresaren berri eman.<br />

Ib. 77.<br />

� Etim. Préstamo románico (< *gus¸)u < *kus¸)u); v. FHV 123.<br />

2 gusu (V-m ap. A), kusu (V-ger ap. A). � "Faringe" A. � "Gusuan egin jat, se me ha atragantado" A.<br />

"Atragantarse, kusuan egin (V-ger-ple)" A EY III 249. (Es posible que en realidad sólo haya gusuan, en la expr.<br />

que se indica, y que gusu, kusu 'faringe' sea una mera deducción de Azkue, similar a kontrako eztarri "esófago").<br />

gusu. v. kisu.<br />

gusuitza. "Primazgo, parentesco de primos" <strong>Lar</strong>.<br />

1 gutar (V-gip; Añ). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. � (El) que es de los nuestros, (el) nuestro. "(De entre los)<br />

míos, tuyos, [...], zeutarra, gutarra" Añ. "Ez ardurarik euki: gutarra da, [...] es de los nuestros" Etxba Eib.<br />

"Partidario nuestro" Elexp Berg. v. guretar. � Zer, emetu al dira / gutarren biotzak? Zav Fab RIEV 1907, 93.<br />

Gutarrak zuentarrak baño geiago dira edozetan. Ag Kr 63. Biba gu ta gutarrak! Ag G 105. Eun artzainen<br />

artean, laurogei ta amar gutarrak izan oi dira: napar, lapurtar, [...]. A Ardi 4. Bere "yoismo" edo "ni ta ni"<br />

uraxe re ezin gutarrago ziteken. SMitx Unam 6. Gure gizaldiko gizonei, gutarrei eta bestetarrei. MIH 373.<br />

v. tbn. Urruz Zer 71. AEmil AndreM 26. Or QA 107. Zait Plat 37. Erkiag Arran 17. Xa Odol 347.<br />

2 gutar. �1. "1.º (V-ger-ple-arr-oroz-m), ansia, anhelo. 2.º (V), intención" A. � Geratu zan Bakartarra Andra<br />

Maria ikusteko len baino bere gutar andiagoaz. Ezale 1897, 55b. Geure gutarra ta usia bere bakarra da;<br />

euskera zarra zarrago ta zallago egitea. A Eusk 1920-21 (I), 51. Aren gutarra ta uzia auxe zan: Elade zarra<br />

zarrago ta zalago egitea. Zait Plat 37. �2. Envidia. � Eta berari euketsen gutarra gaitik eskontza galerazo nai<br />

izan euen. A La Abeja 6.º, 191 (ap. DRA).<br />

gutaratu (Dv). � Venir a nosotros. � Asonen gutaratu zenean beraz, hura harturik Mitilenera goan ginen. Dv<br />

Act 20, 14. Ikusiz gure arnoketaria emeki gutaratzen, botoila beltz bat eskuan. JE Ber 28.<br />

gutarra, guterre, guterra. � "Gutarria, audiakia, disputa, camorra. Gutarrak izan ditut, he tenido disputas" Mg<br />

PAbVoc. "Guterre, palabra que se emplea en Guernica y sus alrededores en dicciones como beti guterrien!<br />

¡siempre peleando!" Alt Homenaje a Julio de Urquijo I p. 354 (ap. DRA). "De gudu erre = guterre" Id. ib. 355<br />

(ap. DRA). "Amaika bider izan neban nik guterrea... marro jantzita aupada egin, eta biok-biotara burruka<br />

egiteko! Guterra, zerozeren gurari bizia (Aiengiz aldean)" Aurre-Apraiz.<br />

gutarte (Dv). � (En casos locales de declinación sing.). (A, de...) entre nosotros. "Notre société. [...] Ez da<br />

gutartetik ilkhi, il n'est pas sorti de notre société" Dv. � Tr. Documentado en autores labortanos y bajo-navarros<br />

desde comienzos del s. XIX. Al Sur lo emplean Lizarraga y Orixe. En DFrec hay 17 ejs. de gutartean, 15 de<br />

ellos septentrionales. � Eta gutártean bizituzé. LE Ong 70v. Gutarik athera dire, bainan ez ziren<br />

gutartekoetarik. TB 1 Io 2, 19. Yainkoari esker da [mediku] hura gutartean. Hb Esk 118. Gutharteko laborari<br />

ttipiek nola eskura dezakete? Dv Lab 69 (87, 20, 263, etc. guthartean; 193 gutartean). Santa Kruz gutartean bizi<br />

zan alditxo artan. Or SCruz 129. Eta hitza haragi egin da eta egon gutartean. Leon Io 1, 14. Jin ditela<br />

amerikano handi hek gutarterat. <strong>Lar</strong>z Iru 144. Gutartetik airatu arima sainduak. Ardoy SFran 19. Aldakuntza<br />

sakona izan da gutartean. Txill in MEIG I 260.<br />

v. tbn. Laph 116. Jnn SBi 33. Lap 20 (V 12). Zby RIEV 1908, 83. Arb Igand 17. HU Zez 73. CatJauf 7. JE Bur<br />

109. Ox 71. Zerb IxtS 114. Mde Po 94. Xa Odol 307.<br />

guterre, guterra. v. gutarra.<br />

� guteskari. v. gurteskari.<br />

guti. v. gutxi.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

63

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

gutiagotasun. � Inferioridad, desventaja. � Katolikoek urhaspide apostolikoarentzat demagun guzia, hanitz<br />

gutiagoko dela, Angeletarre xoilak [...] ematen duena baino. Has gaitezen bada, gutiagotasun horren<br />

suntsiarazten. Prop 1909, 100.<br />

gutiagotu, gutiarazi. v. gutxiagotu, gutxiarazi.<br />

gutidaski. Cf. GUTI-ASKI. � Sobera maiz gerthatzen baitire horrela, bere egintza onez irabazi sarietarik<br />

gutidaski bederen, mundu huntan berean dituzten arimak. Jnn Bihotz 274 (DRA traduce "bastante").<br />

gutidura (SP (sin trad.), Hb ap. Lh, Dv). � "Diminution, amoindrissement" Dv.<br />

gutiegitu. "Devenir insuffisant" H.<br />

gutieneria. � Minoría. � Gehieneria hertsienaren ukaitea, gutieneria zabalenaren ardiestea baino hobe. Herr<br />

6-4-1967 (ap. KazHiz 31).<br />

gutie<strong>sg</strong>arri. � Despreciable. � Karitatiareki egiten diren gaizak oro, mereximentüzko dira, zunbat nahi txipi<br />

eta gütie<strong>sg</strong>arri üdüri dien. Ip Imit I 15, 1 (v. tbn. III 3, 6 gütiets-). Atseden-baratz batean beste Eden guztiak<br />

gutie<strong>sg</strong>arri egiten baitzituen. Mde HaurB 51.<br />

gutieste. "(BN, S), menosprecio" A.<br />

gutietsi. v. gutxietsi.<br />

gutiezia. � Escasez. � Urtheko emaitza bakhotxaren gutiezia ezin larrituz emaile hanitzen elgarganatzeaz<br />

baizik. Prop 1898, 83.<br />

gutigarri (SP (sin trad.), Urt II 92, H). � (Lo) que hace disminuir. "Non aurkhi hunelako oinhazeen gutigarri<br />

bat [...]. Qui peut rabaisser. Hitz gaixto omen onaren gutigarriak" H. � Eta are karga delarik, karga arintgarri<br />

eta gutigarri baita. Ax 498 (V 321).<br />

gutika. v. gutxika.<br />

gutiki. "En petite quantité, avec insuffisance, avec épargne, avec parcimonie" H. Cf. <strong>Lar</strong>: "Apocadamente,<br />

gitxiro, gutiro" <strong>Lar</strong>.<br />

gutiko. � Dim. de guti. � Gutikogonen utzitzeas erdetxitzen tu kristioak zeruko premio guziak. SermAN<br />

6v. Imini bedi konfesorearen oñetan belauriko, gutikoat [= 'gutiko bat'] apartaturik. El 94.<br />

gutimen (Dv, A). � Disminución. v. gutimendu (2). � Yendek ere dirudi mudantza husutarik, / nihoiz guti<br />

dakharrela, kargaren gutimenik. Gy 97.<br />

gutimendu (H). �1. Menosprecio, desprecio. "Rabaissement de l'estime, de l'honneur" H. � --Errazu zertan eta<br />

zer gutimendu eta mezprezio handik izatu duen [lagun giristiñoak]. --Gezurrak erran tut. EZ Eliç 156.<br />

Ofensatzen du mespreziorekin eta gutimendurekin. SP Phil 340. v. tbn. Arbill 74 (III 27, 11). �2. (Ht VocGr<br />

349, Dv). Disminución, perjuicio. v. gutimen. � Emetasunarekin hartzen tutzula zure ontasunen gutimenduak.<br />

SP Phil 277 (He 277 gutimendu). Jainkozko eginbidetan egiten dugun hutsik xumeena ere hurren bethi gure<br />

kaltetan eta gutime[n]dutan egiten da. Ch I 19, 2. Baldin hekien erorikoa izan bada munduaren aberatstasuna<br />

eta hekien gutimendua jentillen aberatstatuna [...]. He Rom 11, 12 (TB gutitzea).<br />

gutiñi (S). Ref.: Lrq; Lh; EI 89. � "Gütiñi, très peu" Lrq. "Peu, à peine" Lh.<br />

gutiño. � Dim. de guti. � Adin hartan gutiño / gauza phisatzen da. Michel LPB 342. Doi-doia, zenbeit boz<br />

gutiño bakarrez nausiturik. HU Zez 88.<br />

- GUTTIÑO. "Guttitto, guttiño (doubles diminutifs), très peu" H.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

64

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

gutiperia (det.), gutipera. � Mimo, cuidado (?). "Pequeñeces, pequeños trabajos" Aizk, que cita a <strong>Izt</strong>. � Esan<br />

ditudan gutiperiak baizik etzaio bada egiten gaztañadiari, alik eta ale eder galantak ematen asi dedin. <strong>Izt</strong> C 150.<br />

Beren alkarkidezko jostallu ta gutiperak, aundizki ta gallen izaten zaizkigula. Elizdo EE 1929, 181.<br />

gutiste (<strong>Lar</strong>, Aizk (-zte)). � Resumen, compendio. "Extracto", "resumen" <strong>Lar</strong>. � Lan au izan liteke, ala Uri<br />

ontako euren jakinduriaz, balore edo bertuteagatik berezitu izan diran seme guztien gutiste bat. EE 1882c, 343.<br />

Gutistea (resumen). Otañ EE 1897b, 18.<br />

gutitasun. v. gutxitasun.<br />

gutitto. "Gütitto (adv.), un peu trop peu" Lrq.<br />

- GUTTITTO (Ht VocGr 401, Dv, H, A). "Fort peu" Ht VocGr. "Très peu" Dv � A. v. GUTTIÑO, s.v. gutiño.<br />

1 gutitu. v. gutxitu.<br />

2 gutitu. "Codiciar. Doiez baino gehiago enaiz gutitzen (Arch ms.)" DRA. v. gutiziatu.<br />

gutitxo. v. gutxitxo.<br />

gutitzaile (SP (sin trad.), Dv), gitxitzaile (<strong>Lar</strong>). � "Apocador, gitxitzallea" <strong>Lar</strong>. "Qui diminue, amoindrit" Dv.<br />

gutitze. v. gutxitze.<br />

gutixe (S ap. Lrq; SP, H). � Dim. de guti. "Un peu trop peu" Lrq. Cf. GUTXIXEAGO. � Minus est mala non<br />

agere, [...]. Gutixe dela gaizkirik ez egitia, bat bedera, ezpadadi enseia obra onen egitera. Tt Onsa 74. Pekina da<br />

sobraxa, perkala gutixe, / legez gutixe. Robin in BertsZB 185. Zubitto ori falsua dela diote, espazio gutixe (L). A<br />

EY IV 279.<br />

gutixetu. � Disminuir algo, rebajar algo. � Haren izaba guzia ederretsia zegoen haren hilduraz; othoizten ere<br />

zuen gutixe zietzala. "L'exhortait quelquefois à la moderer". Birjin 479.<br />

gutixka. "Gütixka, en quantité ou en nombre assez petit" Lrq.<br />

gutixko (Sal ap. A; VocBN, Dv, H), gutxixko, gut(x)izko, gut(x)isko. � Dim. de gut(x)i. "Bien peu" VocBN.<br />

"Frantzixko, asti gutixko, neskatxetako molde gutixko (B)" A EY III 42. � Gomendatu duten gutizko minzatzeaz.<br />

SP Phil 364. Urri edo gutxizko nagusiak zeritzan bereari, ta gutxiago ote zan esan zion. Cb Eg III 337.<br />

Misionestak dira gutixko, leihor zabal haren bazterretara heltzeko. Prop 1881, 205. Elepide gutixko emaiten<br />

duena. HU Aurp 109. Hemen ere berri gutisko. Zub 75. Oiñez asko ibiltzen gutxixko oitua omen zegon-ta.<br />

Berron Kijote 88.<br />

v. tbn. Mattin 60. Xa Odol 31. Lf in Casve SGrazi 13. Gutisko: Gy 304. Zerb Azk 78. Gutxizko: Zait Plat 129.<br />

Gutxisko: Ol Gen 16, 4.<br />

gutizia (G, B, L, BN; SP (-th-), Urt I 154, Ht VocGr, <strong>Lar</strong>, Aq 1359, Añ, Arch VocGr, VocBN (-th-), Dv, H (+ -<br />

th-)), kutizia (G-to (+ -zi); Añ, Dv (-zi)), gudizia (S; Gèze, Foix ap. Lh), kuditzia. Ref.: A (gutizi, kutixi, kutizia);<br />

Lh (gudizia); Satr VocP (gutizi); Izeta BHizt. � Deseo, capricho; (poco frec.) codicia. "Antojársele a uno,<br />

gurariak, gutiziak, naikundeak artu" Añ. "Concupiscencia" Aq 1359. "Le désir, l'envie" Arch VocGr.<br />

"Gutizinegurrigabe, avaricia [tbn. "avaro", pero <strong>sg</strong>. el editor la lectura de -o no es clara]" VocB. � Tr. Empleado<br />

especialmente en los dialectos centrales. La forma gutizia es muy frecuente en la tradición labortana y bajonavarra<br />

desde Leiçarraga (hay gütizia en CatLan 156). En suletino se encuentran ejs. en Inchauspe y UNLilia<br />

(10) (en ambos güdizia). La forma guthizia la emplean sólo Leiçarraga y Pouvreau; Materre emplea gutizia, pero<br />

guthiziatu. En vizcaíno se documenta en BBizk (kutizia), en el Astete vizcaíno de Cardaberaz (CatV 43 gutizia) y<br />

en Añibarro (MisE 15 kutizia). En guipuzcoano la forma gutizia es frecuente hasta la segunda mitad del s. XIX<br />

(CatBurg (30), Ubillos, Guerrico (II 32), etc.), escaseando posteriormente los ejs.; kutizia (empleado ya por<br />

Ubillos (180), Moguel (CC 174) y Aguirre de Asteasu), se hace más usual a partir de la segunda mitad del s.<br />

XIX. Las formas sin -a constitutiva, se documentan en autores guipuzcoanos desde mediados del s. XIX:<br />

Iturriaga (Fab 45), Arrue (GB 144; pero gutiziarik 72), etc.; emplean en guipuzcoano gutizia (kutizia) con -a<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

65

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

segura: Ubillos (182 kutizia oek), Guerrico (I 444), Aguirre de Asteasu (III 573), <strong>Izt</strong>ueta y T. Agirre (Uzt 32)<br />

(también Villasante (Jaink 144) y Anduaga (AUzta 58)). En DFrec hay 7 ejs. de gutizia y 2 de kutizia. � Arrak<br />

ere, utzirik emaztén usanza naturala, berotu izan dirade bere guthizián bata berzeagana. "En leur<br />

concupiscence". Lç Rom 1, 27. Eztugu haren emazteren eta ez onen ere gutizia gaixtorik izanen. Mat 124. Zeren<br />

ethorri zeien haragi iateko gutizia bat. Ax 519 (V 334). Emaztetako gutizia gutituko zaitzula. Ib. 386 (V 253).<br />

Franzesak Ondarribia / beti oi dauka kutizia. BBizk 25. Gutizia lohiaren sua flakatzeko eta hil-arazteko. He Phil<br />

264. Gutizia izango ez dezu besteren onaren gaizki. Ub 170 (se trata de la versión de los Mandamientos<br />

"Franziako gisan"; v. tbn. CatLav 136 (V 71), CatLuz 6, CatJauf 84). Kutizia edo ondasunen egarri beñere eziñ<br />

ill ta eziñ aspertu dan bat. AA III 630. Pharabisuaren gutiziaz. Dh 550. Menpekotuak gutizia lizunei eta<br />

gozarroei. TB Tit 3, 3. Aberastu nai zuen; / gutizi ona da, / baldin bide onetik / aberasten bada. It Fab 45.<br />

Gauza askoren izen txit anziñakoak, / maitaro gorde ditu Euskara zintzoak; / berenez diralako eztitsu gozoak, /<br />

gutizia andia diote auzoak. <strong>Izt</strong> C 236. Senar aberats bat zeñaren bidez izango dizuten kutizia Bizkaiako<br />

emakumerik aundientsuenak. Otag EE 1882c, 479. Zoroak ez duenaren bethi du gutizia. Elzb PAd 14. Eztik beste<br />

güdiziarik zurekin izatia baizik. Ip Hil 188 (v. tbn. Imit III 32, 1). Mihi gaxtoa eta bekaitzkorra, beti xixta eta<br />

zimiko gutizian. Zub 107 (v. tbn. en composición: emazte gutiziarik Ax 405 (V 264); aberats kutiziaz betea AA<br />

III 467, aberats gutizian Elzb Po 220). Kutizi guziak zuretzako dira ta zuk nai dezuna bakarrik egiten du aitak.<br />

ABar Goi 29. Inoren senar edo emazteaz / ez izan iñoiz kutizi. Etxde JJ 176 (v. tbn. -z guthizia izan en SP Imit<br />

IV 14, 3). Kutizi gabeko biotzak, zeiñen gutxi bear duten pozik izateko. NEtx LBB 94. Beharrak eraginda, ez<br />

gutiziak edo kasketaldiak. In MEIG VI 42.<br />

v. tbn. (Autores meridionales). Gutizia: CatGartz 980. Legaz 44. AIr RIEV 1928, 601. Or Aitork 50. Vill Jaink<br />

147. Kutizia: Añ CatAN 56. Bil 147. Bv AsL 52. Sor AuOst 88. AzpPr 70. Ayerb EEs 1912, 178 (-zi). ArgiDL<br />

124 (-zi). Mok 7 (-zi). SMitx Aranz 68. And AUzta 58. Vill Jaink 141. Salav 43 (-zi). Lasa Poem 63. Berron<br />

Kijote 125 (-zi). Kuditzia: MSIgn 346.<br />

� (Precedido de gen., con izan). � Ez gaitezin ibil deusen bilha eta ez gaitezin izan deusen gutizia zeruko<br />

gauzen baizik. CatLav 397 (V 191).<br />

- GUTIZIAZKO. (Adnom.). � Bere desirén eta guthiziazko afekzionén ondoan ioaitera. Lç Adv * 8v.<br />

Guthiziazko suaren iraungitzeko. SP Phil 255. v. tbn. CatJauf 116.<br />

- KUTIXIA. (Forma con palat.). "Kutixi (G-to), antojo" A. � Bizi bitez or kale-etxean / beren kutixi txar naiean<br />

/ iskalbilla ta ots-artean. Jaukol Biozk 106.<br />

� Etim. De cast. ant. cobdiçia (escrito alguna vez copdiçia).<br />

gutiziadun (<strong>Lar</strong>, Añ), kutiziadun (Añ). � Codicioso. "Avariento" <strong>Lar</strong> y Añ. � Gizon zeken kutiziadun baten<br />

biotza ezin beinbere aspertu, ase bete lei diruz. Añ MisE 81.<br />

gutiziadura (-th- SP, sin trad.). � Deseo. v. gutiziamendu. � <strong>Lar</strong>ga zazu guthiziadura eta edirenen duzu<br />

sosegua. SP Imit III 32, 1. Guthiziaduraren sua. SP Phil 262 (He 264 gutizia).<br />

gutiziagarri (SP (-th-, sin trad.), Urt II 185, <strong>Lar</strong> (-zigarri), Dv, H (+ -th-)), kutizigarri. � Deseable, apetecible.<br />

"Codiciable" <strong>Lar</strong>. "Gerlak zer du gutiziagarririk?" Dv. "Capable d'exciter les désirs" H. � Primeza aberats bat<br />

utzi darokula egiazki, hain gutiziagarria eta zaporetsua. ES 146. Pharabisua bethi bardin eder ta gutiziagarri.<br />

Dh 550. Horra bada zer bidai gutiziagarria. Prop 1906, 109. Bilkhurari galdetzen dio, ez lakioken ongi eta<br />

gutiziagarri, Bilzar-Lagunen buru buruan [...] ematea zenbeit kanpotar jakintsun. Lander RIEV 1911, 593.<br />

Adam eta Eba ezarri zituen toki gutiziagarri batean. Zerb IxtS 9. Kaletarrari ain kutizigarri zaizkion lukainka ta<br />

urdaiazpikorik ere ez. Etxde JJ 28. v. tbn. Ch III 4, 4. JesBih 271. Dih MarH 103 (ap. DRA).<br />

gutiziagotu. � (Part. en función de adj.). Más codiciado. � Perla distiarozko bi lerro, askoz ere gutiziagotuak<br />

eta politagoak Ofir edo Guzaratekoak balira baña. "Más codiciadas". Otag EE 1882c, 448.<br />

gutiziakor (-th-). Figura en SP, sin trad.<br />

gutiziamendu (-th- SP, sin trad.). � Deseo, concupiscencia. � Munduan guthiziamenduz den korrupzionetik.<br />

"En concupiscence". Lç 2 Petr 1, 4. Haragiaren gutiziamendua ere, ian-edan harekin berretzenago eta<br />

handitzenago da. Ax 411 (V 267). Etzekiola espos berriari, berehala lehenbiziko gutiziamenduan edo<br />

aiphamenean bere esposa eman. Ib. 553 (V 354). Parabisuan, non egundaino oren hartaraino ezpaitzen izan<br />

guthiziamenduzko desordenurik. SP Phil 406.<br />

gutiziarazi (Urt II 274), gutitziarazi. � Hacer desear, codiciar. � Parabisuan gora diren peza osoez guthizia<br />

arazitzeko. SP Phil 186 (He 188 gozamen osoaz hek gutizia araztea). Anitzetan gutitziarazi diraazie heuzkarala<br />

izan ladin itzulia. AR 4.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 66<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

gutiziati (Añ), gutiziti (<strong>Lar</strong>), kutiziati (Añ). � "Avariento" <strong>Lar</strong>. "Codicioso" Añ.<br />

gutiziatsu (SP, <strong>Lar</strong> (-zitsu), Añ, Dv � A, H (+ -th-)), gutiziazu, kutiziatsu (Añ). � Deseoso, ansioso, codicioso.<br />

"Avariento" Añ. � Et' uztazu, / gutiziazu / nizan horri berere / amerstera, / pot-gitera, / dudan zuri botere. O Po<br />

8. Noiz kutiziatsuak, noiz onra ta puntuan biotza ipiñi duanak, [...] noiz utzi ditu ill artean bere griña ta pasio<br />

nagusien oek? AA III 632. Bere begi gutiziatsuak gure ganat landatuz. Prop 1899, 205. Izkillu orren gurari<br />

biziaz ebillen Nikanor Zorrizto, kutiziatsu, minberaa, gogatsu. Erkiag BatB 22. v. tbn. Elizdo EEs 1929, 180<br />

(gutizitsu). � (Tras gen.). "Ikhusten dituen gauza guzien gutiziatsu da" Dv.<br />

gutiziatu (BN-arb-baig; Urt I 154, Ht VocGr, <strong>Lar</strong>, Añ, VocBN (-th-), H (+ -th-), A), kutiziatu (Añ), gudiziatu (S;<br />

Foix ap. Lh). Ref.: Lh (gudiziatü); Satr VocP; Gte Erd 251. (Agrupamos en esta primera acepción los datos<br />

lexicográficos que no aclaran suficientemente su uso trans. o intrans.).<br />

�1. (Aux. trans.). Desear, codiciar. "Antojársele a uno" <strong>Lar</strong> y Añ. "Apetecer" Satr VocP. "Maite da Aiherran<br />

neskarik gutiziaturena (BN-arb)" Gte Erd 251. � Tr. En la tradición septentrional se documenta en Leiçarraga y<br />

en otros autores desde la segunda mitad del s. XVIII. Al Sur es menos frecuente: se recogen ejs. desde CatBurg<br />

(7) y se documenta por última vez en Legaz (7). � Eztuk guthiziaturen eure hurkoaren emaztea. Lç Ins D 7v.<br />

Besteren ondasunak ez kutiziatzea. Ub 169 (27 gutiziatu). Ohoratua izatea gutiziatuz. Dh 108. Berari bezala<br />

bertzeeri ongia gutiziatzerat ekhartzen du. Arb Igand 66. Goiz ontzen diren pikoak gutiziatzen zituen ene arimak<br />

(Mich 7, 1). FIr 133 (Ax 171 (V 115) desiratzen). Gizonak gauza bat gutiziatzen du ta patuak beste bat<br />

eskeintzen dio. Arti Ipuin 76. Ez nuke nehori zorionik ez kendu ez gutiziatu nahi. JEtchep 75. Aintzinetik<br />

gutiziatzen dakogu ongi ethorri hoberena. Herr 21-7-1966, 2. Maiz gutiziatu duela euskaldunentzat erdarazko<br />

obra mire<strong>sg</strong>arri horren euskaralat itzultzen. Lf ELit 155.<br />

v. tbn. Mih 109. CatLan 14. Arch Fab 203. MarIl 69. Prop 1876-77, 100. Lap 11 (V 8). Zub 63. Zerb IxtS 38.<br />

Mde HaurB 104. Xa Odol 68. Kutiziatu: AA II 133. Añ CatAN 7.<br />

� (Ejs. con formas no finitas y cuyo uso trans. o intrans. no es suficientemente claro). � Emakume bati<br />

begiratzen dionak kutiziatzeko, bere biotzean bekatu egin du. <strong>Lar</strong>d 380 (78 gutiziatu (trans.)). Gutiziatzeko litake<br />

etxe guzietan bat izan dezaten. Ip in Jnn SBi II (v. tbn. gutiziatzeko liteke en Dh 110, quien emplea normalmente<br />

aux. trans.). Geroago eta gutiziatugo, buruz artu nuen euskeldun zaarrekin eleketan edo izketan aritzeko. FIr 157<br />

(cf. supra (trans.)). Barruban gordeta zer egon ete-lettekian ikusteko gutizijaturik, idegi egin dau. Otx 51.<br />

�2. (SP (-th-), Dv, H (+ -th-)). (Aux. intrans.). Encapricharse, desear, codiciar. "Guthiziatzen naiz zure<br />

ikhustera, le désir me vienne de vous voir. Guthiziatzea zerbaitez, être désireux de quelque chose" SP. � Tr. Lo<br />

emplean autores labortanos hasta mediados del s. XVIII; además, en el s. XX, los bajo-navarros Etchepare de<br />

Jatsu y Barbier. Cf. supra el apartado de forma no finitas. � Lagunaren onhasunari guthizia ez-zakitzala. Mat<br />

117 (v. tbn. con dat. en SP Imit III 16, 1, CatLav 136 (V 71), Prop 1906, 88). Gutiziatzeko zortzi duk<br />

dohatsutasunez, / nola azaketen egin titxoso ontasunez. EZ Man II 201. Enzun zuenean errege hark Semiramis<br />

haren edertasunaren fama, kilikatu zen, gutiziatu zen. Ax 344 (V 229). Guthiziatzen bazara eztituzun<br />

aberatstasunez. SP Phil 265. Bere haragia guthiziatzen dela espirituaren kontra. Ib. 436. Erreputazino onaren<br />

dorrea ezartzera gutiziatzen bazarete. ES 188. Ez zare gutiziatuko bertzerenaz. He Rom 13, 9 (TB ez duzu<br />

gutiziatuko; v. tbn. Rom 7, 7). Lagunaren hontasunari gutizia ez gaizkola. CatGartz 980. Azari oharturik eta<br />

hartaz gutiziaturik. Barb Leg 137. Ikusazue zonbait etzirenez gutiziatuko Amikuzeko etxalde ederrean sartzeaz.<br />

JEtchep 51.<br />

�3. Tentar, agradar. � Hala-nola bazkari on batean jateko gozoenak gutiziatzen baikaitu, aziendak orobat<br />

hautatzen dira bazka hobeenaz. Dv Lab 264.<br />

- EZIN GUTIZIATUZKO. "Indésirable" T-L.<br />

gutiziatzaile (Urt). � (El) que desea. "Affectator" Urt I 377. � Gure mendean Jesusek baditu bere erresuma<br />

zerukoaren gutiziatzaile asko. Dv Imit 98 (ap. DRA).<br />

gutizios (H; -th- SP, H), gutizioso, kutizioso. � Deseoso (de), codicioso. � Ezgaitezela bana-gloria guthizioso<br />

egin. "Convoiteux de vaine gloire". Lç Gal 5, 26. Bihotz-bera eta ongi egitera guthizios. Mat 153. Halatan da<br />

gure Iainkoa ere [obra on] hetarik gutiziosago, desirosago eta zaleago. Ax 171 (V 115). Hain guthizios hainitz<br />

biltzeko. SP Imit IV 7, 2. Zeren guztiok jakintasunaren gutizios baitgara. ES 179. Aberats kutiziosoak. AA III<br />

347. Arnora ez emana, ez khexari, ez irabazi laido baten gutizioz [izan behar du]. TB 1 Tim 3, 3. Katu<br />

kutiziosoari muturre erretzen zaio (AN-larr). 'Berriketa-zaleak nai ez duena entzuten du'. Inza NaEsZarr 240. v.<br />

tbn. Ch III 32, 1. Gutizioso: Gco II 35. Echve Imit 432. Ill Testim 10.<br />

gutiziotsu, kutiziotsu. � Codicioso. � Ez dala lurrean gizon kutiziotsua baño gauza txarragorik. Añ MisE 81.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

67

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

gutti. v. gutxi.<br />

gutun (Ht VocGr 379, <strong>Lar</strong>, Arch VocGr; -th- S arc. ap. A; H), butun (-th- <strong>Lar</strong> Sup, Hb ap. Lh, Dv, H (que cita a<br />

He), A). �1. Carta (epístola); escrito, documento. "(Carta de) recomendación, gomendio gutuna" <strong>Lar</strong>. "Esquela,<br />

buthuna", "carta" <strong>Lar</strong> Sup. v. kutun, eskutitz. � Tr. En la tradición septentrional se documenta ya desde<br />

Leiçarraga. Axular y Haraneder emplean la forma buthun. Al Sur lo emplean <strong>Lar</strong>ramendi, J.I. Arana y algunos<br />

autores del s. XX. La forma con -th- es de uso casi general al Norte (falta en Voltoire). En DFrec hay 94 ejs. de<br />

gutun, todos menos uno meridionales. � Are hetarik guthunak anaietara harturik, Damaszerat ioaiten ninzén.<br />

"Lettres adressantes aux frères". Lç Act 22, 5. Hainberzereki adbertitzen zitüt güthün hunzaz nola gure Errege<br />

jaunak [...] ordenatü ükhen dien. (1616). AZTH 22. Idukazu othoi, Iauna, obligazionea ['compromiso,<br />

documento de deuda'] / zeruetako guthunetan beregainki gordea. EZ Man II 20 (Dv traduce "tablettes du ciel sur<br />

lesquelles les anges inscrivent les actions des hommes"). Igorri [zioen] [...] buthun labur bat. 'Lacónico billete'.<br />

Ax 318 (V 211). Güthün falsü egilek. Bp I 100. Gomendiozko karta edo guthuna. ES 379 (v. tbn. gomendiozko<br />

gutun en Aran SIgn 208, Mde Pr 95). Haren buthunak ezen, [...] pisuak dire eta borthitzak. He 2 Cor 10, 10 (Lç<br />

epistolak). Manuzko guthunez. "Par des lettres de jussion". Revol 93. Erosi nition mutilari gutun eta palasa<br />

guziak (Quijote IX). "Papeles y cartapacios". AIr RIEV 1928, 602. Sevillako Kardinalari artzai-gutun bat<br />

zabaltzea galarazi ziolako. Or QA 93 (cf. <strong>Lar</strong>: "carta pastoral, gutun artzaitarra"). Maitasun-gutunak. Zait Plat<br />

152. Ulibarriren Gutunliburuaz ari naiz. MEIG V 115.<br />

v. tbn. TAV 3.2.8 (-th-). Volt 276. SP Phil 422 (-th-). Lg I 370 (-th-). Brtc 20 (-th-). MarIl 49 (-th-). Ip Hil 264<br />

(güthün). Arb Igand 194 (-th-). Prop 1906, 27 (-th-). Eguzk RIEV 1927, 424. FIr 137. Txill Let 35. Vill Jaink 26.<br />

Gazt MusIx 164. Osk Kurl 28 (-th-). Alzola Atalak 86.<br />

� (Gèze (güthün), A). Libro. "Livre, librü, güthünak" Gèze. "Güthüna est un mot basque employé encore<br />

aujourd'hui au pluriel dans une partie de la Soule pour signifier 'un livre, güthünak'. [...] Comme il est à croire<br />

que le liber generationis des Hébreux n'était qu'une feuille de parchemin ou d'écorce, j'ai employé güthüna au<br />

singulier [se refiere a su traducción de Mt 1, 1; v. infra]" Ip OOV II 251. Cf. Alt Eusk 1919-20 (II), 53: "Gutun<br />

(itz garbia da eta edatuxe be bizi dana, baña ez liburu aña) 'boletín' edo antzekoetarako egokia da". Cf. Eusk<br />

1919-20 (II), 93 (en una lista de neols.): "Gutun izendegi (Lh), catálogo bibliográfico. Gutuntzaiñ (Lh),<br />

bibliotecario". Cf. A DBols: "Gutundun, librero". � Abrahamen Semiaren undorioko güthüna. "Liber<br />

generationis". Ip Mt 1, 1. Badirudi Axularren guthun edo paperak emanak izan zirela inprimazailleari ondozkatu<br />

gabe. Ip in Ax (ed. 1864), VIII. Bena han ziren güthün eta kasetak (idazti ta egunorokuak) oro erdara tink-tink.<br />

Lh EEs 1914, 243. Gutun orritsu bat (liburu andi bat) egin lezake. A Ardi 31. Olerki gutun (liburu) au eskuetan.<br />

Inza in Jaukol Biozk V.<br />

�2. Bolsa; escapulario. "Urdiaingo haur gehienek butuna berekin zuten. Atorrari josirik eramaten zen [...].<br />

Butunaren barnean lau ebanjelioen zatiak zihoazela, esan digu norbaitek" Satr Seksu 201. v. kutun. � Gure<br />

gizonak bidariari larruzko gutun polit batean ehun peso itz-emanak eman zition. FIr 152. Zernai zaar ta ertizko<br />

etxean dezuten orok--gutun, yazki, burni landu, ari-lan, [...]-- yar zazute, arren, "Eusko-Ikaskuntza"-ren<br />

eskuetan. Ldi IL 128s. Bi gutun (escapulario) aundi Luzaroko Santa Klarako monjak nire aitonari emanak.<br />

Etxde Itxas 24.<br />

�3. "(S), conduite, principe d'action. Gizon horrek eztik gütünik batere, cet homme n'a pas de règle de conduite"<br />

Lh.<br />

- GUTTUN. (Forma con palat. expresiva). a) Objeto precioso (?). � Guttun [no es seguro que se trate de palatal]<br />

hura, pieza eder eta handi hura, herioaren memoria, ezpada zakian edireiten, gizonak galtzen du prozeza. Tt<br />

Onsa 90. b) Libro. � Zerorren eskuz zuzen itzatzu guttun onetan or-emenka diran okerrak. A Ardi IX.<br />

- GUTUN-AZAL (<strong>Lar</strong>, H (-th-)). Sobre. "Cubierta de carta, sobrescrito, gutunazala" <strong>Lar</strong>. � Artu dau gutunazala<br />

eskuetan ta urratu dau, urduri, gogatsu, azal ori. Erkiag BatB 200.<br />

- GUTUN ZIGILATU. � Buru gogor batzu gutun zigilatuz (lettres de cachet) urrun-arazi zituen. Lf ELit 144.<br />

� Etim. Para su posible origen en el árabe kutub, pl. de kitab 'escrito, documento, libro', v. SHLV I 44.<br />

gutunkari, gutunari (-th- H). �1. Cartero. "Facteur, courrier qui porte et distribue les lettres. Messager qui<br />

porte un message écrit et réservé" H. � Huna guthunkaria. Badakharke ehun liberako bat enetzat. Prop 1900,<br />

110. � (Barco) correo. � "Wriley" konpañiako untzi guthunkaria, ur gainean ainguretan dago. Prop 1898, 179<br />

(ap. DRA). �2. Acta. � Akademiak eratxiki zuen [Morde David] hain prezagarri dagozkan berekilako<br />

guthunkarietan. Prop 1896, 287.<br />

gutuntegi. �1. "Correo, la casa" <strong>Lar</strong>. �2. (A DBols), gutundegi. Biblioteca. "Erki-gutundegi, biblioteca<br />

municipal, provincial" Eusk 1919-20 (II), 92 (en una lista de neols.). "Librería" A DBols. � Pouvreauren<br />

eskutitza agertugabea datza Frantziako gutuntegi-nausian (frantsesez Bibliothèque Nationale). Zerb Azk 59.<br />

gutunzain (H), gutunzai (<strong>Lar</strong>, H (-th-)). �1. "Estafetero" <strong>Lar</strong>. �2. "Gutuntzaiñ (S), bibliothécaire" Lh.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

68

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

gutuperio. "Penitencia (en Erandio)" Garate 5. a Cont RIEV 1935, 350.<br />

guturi (BeraLzM). � Ciudad. v. hiri. � Arresiz inguraturiko guturi (ciudad) batera eldu zan. Altuna 102. Ez<br />

guturiak, ez jauregiak... Zoaz lenbailen / iturriaren albora. EG 1952 (11-12), 3.<br />

gutxi (V-ger-och-m-gip, G, AN-sept-erro-olza, B, Ae; Lcc, Urt Gram 417, <strong>Lar</strong>, Añ, Dv, H), guti (V-ger [<strong>sg</strong>. EI<br />

89], AN, L, BN, Ae, Sal, S (güti); Lcc, SP, Urt Gram 417, Ht VocGr, <strong>Lar</strong>, Añ, Gèze (güti), Dv, H), gutti (V-gip,<br />

G-azp, AN-5vill-ulz-erro-burg-gulina, B, L, BN-ciz-ad-baig-lab, Ae, Sal; Ht VocGr 401, H), gitxi (V, G-azp;<br />

Mic 8v, <strong>Lar</strong>, Añ, Dv, H), guttu (Sal), gixi (Dv). Ref.: A (gitxi, guti, gutxi, guttu); Bon-Ond 171; Lrq; EI 89; Iz<br />

ArOñ, Als (aino); EAEL 198. Agrupamos en esta primera acepción los datos lexicográficos que no aclaran<br />

suficientemente su uso. � Tr. Guti es propio de los dialectos orientales, gutxi del guipuzcoano y gitxi del<br />

vizcaíno; gutti se encuentra sobre todo en textos alto-navarros, bajo-navarros y labortanos. Gitxi se documenta<br />

además en Lazarraga (1151v), que sin embargo emplea gralmente. gutxi, y en algunos textos guipuzcoanos,<br />

sobre todo hasta mediados del s. XIX. Gutxi se encuentra tbn. en Barrutia (junto a gitxi), y en algún otro texto<br />

vizcaíno. En DFrec hay 511 ejs. (uno septentrional) de gutxi, 275 (41 sept.) de guti, 141 (todos meridionales) de<br />

gutti y 39 de gitxi.<br />

�1. (Con sust.). Poco. Cf. Cb EBO 25s: "Nafarroan ta emen ere [...] eskribitzen dituzte: atta, gutti, egitteko,<br />

[...]". v. EGLU 147s. � Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos. � Seniore Azenare Gutia de Atarese<br />

(1030). Arzam 270. � Lengoajetan ohi inzan / estimatze gutitan. E 253. Haideak eta adiskideak urte gutis<br />

atzendurik (AN, 1564). TAV 3.1.18. Hulerzalla onari itz gitxi. RS 285. Fede eta debozio guti. Ber Trat 32r. Ain<br />

denbora guttian. Ib. 45v. Zeinek iragaiten othe ditu gau egunak geldiago eta malenkonia gutirekinago? Ax 514<br />

(V 321). Denpora gitxi barruan. Urqz 22. Soldadu guti zituen. Mb IArg II 288. Siniste gitxiko gizona. <strong>Lar</strong>d 401.<br />

Arbola lodi guti da barnea usteldua ez duenik. Dv Lab 349. Gauza gutti! Deusik ez! Jnn SBi 142. Gizonak oso<br />

beneno gutxi / artu biar du autikan. In Tx B 211. Itz gutxitan esateko [...]. Alz Ram 97. Txomin txikiri barre<br />

gitxi! Bilbao IpuiB 31. Gauza gutxi bear zuan, beraz, atzera egiteko. NEtx LBB 61 (70 gitxi). Diru guttirekin bizi<br />

naiz. Mattin 121. Aste gutti barru. MEIG IV 89 (IX 28 guti). Erlijioarekin zer ikusi gutxi duen gai elkorra. MIH<br />

228.<br />

v. tbn. Gutxi (en vizcaíno): SM Zirik 35. BEnb NereA 123. Gutti: Zby RIEV 1909, 226. Barb Sup 15. Mde Pr 55.<br />

Or Aitork 273. Arti Tobera 283. Izeta DirG 30. Gitxi (fuera del vizcaíno): Ub 119 (188 gutxi). VMg 14. <strong>Izt</strong> C<br />

145 (143 gutxi). Aran SIgn 58 (7 gutxi).<br />

�2. + guti (güti S; SP, VocBN, Dv, H), gutti, gitxi (V-ger-ple-gip; <strong>Lar</strong>, Añ). Ref.: A (gitxi, guti); Lrq; Etxba Eib<br />

(gitxi). (Adverbial o con sust. elidido; estos usos están tan estrechamente relacionados que ha parecido<br />

conveniente agruparlos bajo la misma acepción). Poco. "(Pocos y mal) avenidos, gitxi eta berezi" <strong>Lar</strong>. "Gutiz<br />

kontent zirete, vous êtes content de peu" VocBN. "Guti-ikhasia, malappris" Dv. "Gitxi edo gei (V-ger-ple), poco<br />

o mucho" A. "Gitxiarren, por causa de poco" Ib. � Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos. � Ordu<br />

hartan ageriko klarki haien maliziak / eta guti baliako kautela eta parleriak. E 59. Gudura doa gitxi. "Pocos".<br />

RS 383. Nork sobera besarkatzen baitu, gutti hersten du. Volt 194. Ian ezazu guti eta edan gutiago. Ax 405 (V<br />

264). Birjinitatia eztela on, gutti dela, ez deusa dela. Tt Onsa 74. Aita Adamek, Salomonek, Apostoluek, bainan<br />

bertzek [sic] guttik. ES 87. Guti iduk gere buruak, humill behar dugu izan. Ch I 2, tít. Guti igurikitzen zuen haren<br />

yendeak deseginak izanen zirela. Lg I 192. Gutxik sinistu nai dute. Mg CC 115. Andik guti erránzio [...]. LE Ong<br />

22r. Berzeren ona ain gutti beharko duk iduki. Ub 171 (cf. EZ Man I 12: berzeren ona hain guti beharko duk<br />

iduki). O gizonaren biotza, ze prestueza, ze billaua, ze gitxitakoa zarean! Añ MisE 83. Ez dala zeruban sartuko<br />

pekatubaren ugarrik, ez gitxirik ta ez askorik. fB Ic III 265. Mündian gütik dila haboro sofritü. Etch 172. Zaldi<br />

guti ikhasi baten konpaiñian. Gy 126. Tipitik handira, gutitik hainitzera. Dv Lab 306 (cf. infra gutxi<br />

determinado). Sufritu biarko dute ez gutxi. Bv AsL 176. Nahiago zuken hargatik, eta ez gutiz, egon komentuko<br />

azken-azken herronkan. Jnn SBi 107. Eskualdun kanta bat, gutti kantatzen dena. Barb Sup 106. Oso gutxi falta<br />

dala eguna zabaltzeko. Berron Kijote 217. Gutxiren gose dena, gutxik asetzen omen du. MIH 136. Ahaztu egin<br />

behar nora-ezean, gutxi edo gehiago, gaurko euskaldunak. Ib. 343. Gutti ezagun diren idazle trebeak. MEIG IV<br />

106 (VIII 97 guti).<br />

v. tbn. Gutti: Mde Pr 254. Or Aitork 279. Izeta DirG 49. Mattin 125. Gitxi (fuera del vizcaíno): <strong>Lar</strong> SAgust 13 (3<br />

gutxi). <strong>Izt</strong> C 139. <strong>Lar</strong>d 423.<br />

� (SP, H). � Hirur guti-k eta hirur anhitz-ek galtzen dute nehor: Guti uken eta anhitz gastatzeak. Guti iakin eta<br />

anhitz edasteak. Guti izan eta anhitz izan usteak. O Pr 241.<br />

� (Precedido -ko o adj.). � Zuhur gutik andregatik gaizki erran diroite. E 117. Zu bezelako buru-gogor gutxi.<br />

Urruz Zer 137. Holako guti izanen duzu. Barb Leg 146.<br />

� (Precedido de posesivo). � Bere guttitik ere behar zaiola bethi eman eskaleari. Barb Leg 139.<br />

� (En exprs. del tipo guti uste denean 'cuando menos se espera'; en Dechepare también con valor similar guti<br />

behar duena). � Erioa iaugiten da guti uste denian. E 39 (v. tbn. la misma expr. en 99 y 135). Amoria ezin<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

69

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

zenzuz ezin daite goberna, / anhitzetan honesten du guti behar duiena. Ib. 139. Denboraren buruan, guti usterik,<br />

bere anaia salduaren beharrera eta menera ethorri ziren. 'Cuando menos lo pensaban'. Ax 328 (V 218). Guti<br />

uste dugun lekuan dago erbia lo. FIr 157. v. tbn. Dh 177 (guti usterik). Arg DevB 174 (guti uste).<br />

� (Con partitivo). � Heken fruitutik guti umotzen eta ontzen da. Ax 211 (V 141). Hura bezen bihotz onekorik<br />

guti. HU Aurp 114. Guti dugu ikusi adin hartako xahar hain lirain xut gorarik. JE Bur 157. Buruausterik asko ta<br />

naigaberik ez gutxi. A Ardi 91. Toki begikoagorik guti Eskualerrian. JE Ber 9. Ez eben barrerik gitxi egin.<br />

Bilbao IpuiB 20. Horrelakorik guti ageri da gure artean. MIH 395 (130 gutxi).<br />

v. tbn. Ldi IL 33. NEtx Nola 41. Uzt Sas 201. Guti: Hb Esk 116. Xa Odol 102. Gitxi: <strong>Izt</strong> C 145. Erkiag Arran<br />

171.<br />

� (Con ablativo). � Eta gizonetarik ez gutik. Lç Act 17, 12. Ianezazu guti hetarik eta gutitan. SP Phil 371.<br />

Giputzetatik ere gitxik. <strong>Lar</strong>, carta a Gandara 161. Lurreko ontasunetarik zeinen guti deramatan hobira! Dv LEd<br />

183s. v. tbn. Guti: Jaur 104. Gitxi. fB Ic I X.<br />

� (Con adj.). � Badira fruituak, irasagarra bezala, bere gozo minaz on guti direnak konfiturarik baizen. SP<br />

Phil 404. Guti seguruak bere iraupenean. "Valde incerta". Ch I 22, 2. Zoiña baita segur heriotze gisa, / bizi-gura<br />

direnentzat hagitz guti gustosa. Gy 118. Ez zitzaizkon guti eder gerlari lagunetarik ukhaiten zituen laudorioak.<br />

Laph 5. Bere hitzetan da guti sinhet<strong>sg</strong>arria, bere agintzetan guti leiala. Elsb Fram 149.<br />

�3. (V-gip ap. Iz ArOñ), guti (SP, Dv, H), gutti, gitxi. (Con art. u otro determinante, uso adj.). Poco; pequeño.<br />

"Ezta gutia, ce n'est pas peu" SP. "Gáusa gutxixa" Iz ArOñ. � Ansikabe direnék kontu gutia hunez eginen<br />

dutela. Lç ABC A 2v. Hatsea gauza guti bat da, nehork bethi persebera eta kontinua ezpadeza. Lç Ins F 1r (v.<br />

tbn. gauza guti bat en Ber Doc 143v, Mg CC 105 (gutxi), Dh 98, fB Olg 169 (gitxi), Astar II 193 (gitxi); cf. infra<br />

GUTXI BAT). Ainbat sentidu eben, bada, Silverok Sirenak agaz egin eben kaso gutxia. Lazarraga 1142r. Sekula<br />

gauza gutxiagaiti / ze begi sentimenturik. Ib. 1182v. Arte guti bates baizik ezpadahere. "Por un breve espacio".<br />

Ber Trat 126v. Ezazula othoi siega / Ene pazienzia, / Zeña paitakizu dela / Eskas eta gutia. EZ Eliç 4. Debozio<br />

gitxiak eta konfianza larregiak [dañu egiten deuskue]. Cap 55. Hitz guti / hauk zeruti / enzunik. O Po 59. Ezta<br />

gutia Jainkoaren erresumaren galtzea. SP Imit III 47, 4. Emen, lur guti onetan, / dago erregea sarturik. TAV<br />

3.1.28. Khe guti bat baizen eztu utzten. Gç 30. Emazue aire gutti bat norte parthetik. Mong 594. Ene osasunaren<br />

firmeza gutiarekin. SermAN 1r. Biotzeko damuari gitxia gaiti. Arz 55. Izan dezaten lagunza eta errextasun guti<br />

bat. Ht Gram 3. Argi guti hau aski izandu zuten. Mb IArg I 360. Ez dugu ordean hemen, zioten dizipuluek, bortz<br />

ogi eta bi arrain baizik: zer dire gauza guti hauk mundu oste hunentzat? Lg II 163. Otza, bero geiegia, jaateko<br />

laburra, lo gutxia. Mg CC 188. Ain maite daukadan ondra gitxi au. Añ LoraS 194. Iduki bear da ostia Santua<br />

denbora gutxi batean mihi gañean. AA I 459. Gose egarri guti bat sentitzean. Dh 70. Norbait inos ikusi badabee<br />

gauza gitxi baten deskuideetan, aorik aora geitubaz zabalduten da bertati. fB Olg 169. Ez da gauza guti bat<br />

baizik behar. Jaur 144. Hazia ongi eraitea ez da gauza gutia. Dv Lab 65 (v. tbn. Mat 166, EZ Man II 205, Harb<br />

172, Gç 118, Ch III 10, 3, Monho 126, Lg I 200, Brtc 98, Dh 115, Jaur 204, Hb Egia 41, Jnn SBi 153 gauza<br />

gutia; CrIc 142 gauza gitxia). Idurituren zaitzu gauza gutiak eta aphurrak derauzkitzudala hemen aiphatzen. Arb<br />

Igand 45. Penitentzia guti batean truk omen, barkatu dio jaun erretorak. Barb Sup 100. Lagun zaiozu nere<br />

siñeste gutxiari. Ir YKBiz 248. Jakitate gutia gatik, ideologia alderdikerien gatik eta abar. Mde Pr 43.<br />

v. tbn. Guti: Mong 592. LE Ong 24v. ECocin 9. Gutti: Gç 30. Gitxi: Acto 430. Or Mi 68.<br />

� (Con art. u otro determinante, uso sust.). "(Lo) poco es mucho, gitxia asko da" <strong>Lar</strong>. "Gitxixa, forma nominal<br />

del adv. gitxi. Gatz autuan, gitxixak erremedixua dauka" Etxba Eib. � <strong>Lar</strong>rak larritzen, gitxiak arbinzen. "Lo<br />

poco estrecha". RS 260. Hondarra guti da, eta guti hura ere gaixto. Ax 182 (V 123). Gutxiagaiti parkatu. Acto<br />

427. Ea anima nerea, geiago, ta geiago ama ezazu: ez gutxiaz kontentatu, ez nekatu, ez aspertu. Cb Eg III 136.<br />

Guti baduzu, guti hura gogo onez parti zazu erromesarekin. Mih 85. Obe dezu zere gutxiarekin pakean eta<br />

garbiro bizi. AA II 186. Ez nahiz elkharri barkhatu gutia, / galtzen baitute guzia. Gy 235. Zeren gitxian leiala<br />

izan zeran, asko emango dizut. <strong>Lar</strong>d 434. Eta guti hori aski da gaitz ikharagarri hunetarik begiratzeko. Dv LEd<br />

228.<br />

Gutxia ar zatela. "Que agradezcan el pequeño obsequio". Or Eus 139. Eta hari bezala gure gutia aski zauku<br />

atseginez betetzeko. Zerb Azk 25. Utzi diguten gutxia ere aise zuzen eta hobe dezakeguna. MIH 173. v. tbn. Ar<br />

GB 136. Guti: JE Ber 84.<br />

� (Pl.). Pocos. � Anhitz direla deituak, baiña gutiak hautatuak. Ax 134 (V 88). Hortik heldu da haiñ gutiak<br />

baitdire perfekzioneko gradu gorara igaten direnak. He Gudu 79.Ea, ez, asko edo geienak bezala, ezbada<br />

gutxiak eta kontatuak bezala bizi bear det. Cb Eg III 133. Ni guti haukien nonbreko izan othe naiz? Brtc 167.<br />

Sartzerat menturatu ziren Portugesetarik gutiak ziren gibelerat itzuli. Ardoy SFran 249. v. tbn. Guti: ES 179.<br />

Mih 129. Etcham 45. JE Bur 207.<br />

�4. (Ref. a las horas). Menos. Cf. infra GUTXIAGO. � Eguerdi laurden guti zen. Barb Sup 135. Amabiak<br />

laurden gutxitan. Muj PAm 46. Bederatziak hogoita-bortz guti! JEtchep 79. v. tbn. Txill Let 52. Anab Aprika 70.<br />

Uzt Sas 266. � Ogeita bat laurdena gutxitan / or nonbait egin lezake / lêngo marka ara iñork ez urra. "En<br />

veintiún minutos menos cuarto". Or Eus 231.<br />

- HAIN GUTXI, ARE GUTXIAGO. v. hain, are.<br />

- DEN GUTXIEN, DEN GUTIEN. (Adnom.). (El, lo) más mínimo. "Den-gutien, ce qu'il y a en plus petite<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

70

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

partie" Dv. � Gurhia egiten den lekhian ezta behar den gütien ürrin gaistua. Ip Dial 83. Den gutien larrudura<br />

horrela zauri bilhakatzen da. Prop 1885, 167. Ez dudala den gutien lotsarik izanen. Mde HaurB 81 (16 den<br />

gutxien). � Denik gutxien ohituak ere aise antzeman dizaioke. MIH 156.<br />

- DEN GUTXIENA, DEN GUTIENA (Ht VocGr, Dv, H). Lo más mínimo. "Den gutiena, si peu soit-il, tant soit<br />

peu" Ht VocGr. "Ez du izanen den-gutiena, il n'en aura pas du tout, la plus petite parcelle. Den-gutiena aski dut,<br />

un tout petit peu, la moindre parcelle me suffit. [...] Ez da den-gutiena zuretzat, il n'y en a pas du tout pour vous<br />

(si peu que ce soit)" Dv. "Dan gitxiena ez det artu, je n'en ai pas pris la moindre partie, le moins qui puisse être"<br />

H. � Tr. Especialmente frecuente en la tradición labortana y bajo-navarra. � Fundament hunetarik den gutiena<br />

ere aldara bagintez. Lç Ins G 4r. Zeren den gutiena, bihotzezko urrikimendu batekin, asko baita. Ax 157 (V<br />

104). Horra ezin den gutiena ere duda dezazukena. Brtc 111. Beldurrez sor dakizun, zuretzat den gutiena perilos<br />

izan diteken afekzionerik batere. Dh 73. Den gutiena zorrik nihon ez dutela. Hb Esk 114. Ikusten dugu, beraz,<br />

Fedezko egiek, mixterioek, mirakuiluek, ez dutela, den gutiena ere, gure adimendua kolpatzen. Lap 40 (V 22). Ez<br />

duela herrarik den gutiena egundaino izan. HU Aurp 106. Ez dut adierazi nahi, inolaz ere, bere eginkizun<br />

nagusiaz den gutxiena ere ahaztu zenik. MIH 347.<br />

v. tbn. Ir YKBiz 224n. Den gutiena: SP Phil 414. Gç 45. He Gudu 33. Lg II 170. Mih 11. JesBih 397. Jaur 123.<br />

Dv LEd 96. Elzb PAd 76. Ip Hil 106 (gütiena). JE Bur 172. Barb Sup 35.<br />

� (<strong>Lar</strong>, Añ, H). (Con otros casos). "Por poco que, dan gitxienez, den gitxienez. Dan gutxienak, si el verbo<br />

siguiente es activo" <strong>Lar</strong>. "Por poco que, dan gitxienak, gitxienez" Añ. "Gutienez, den gutienaz, den gutienez, au<br />

moins, pour le moins, à tout le moins" H. Cf. infra DEN GUTXIENEKO, DEN GUTXIENIK. � Zeren den<br />

gutienaz ere, bethi gutitzen dena [...] noizbait akhabatuko da. Ax 605 (V 388). Den gutienaren buruan loditzen<br />

eta fontal egiten dela. SP Phil 232. Zenbat gogoeta eta gutizia, den gutienetik alferrak? Dh 140. Elizak<br />

erakusten balu den gutienean Yesusek erakutsi ezduena. Hb Egia 111.<br />

- DEN GUTIEN BAT. Un poquitín. � Sartzearekin, gogoa den gutien bat ilhuntzen zaizu; laster jartzen zira<br />

bizkitartean. JE Ber 10. Zola ez dute karrikek arras ordoki: den-gutien bat patar gu-ganat. Ib. 44.<br />

- DEN GUTXIENEKO. (Adnom.). (El) más mínimo. "Dengutieneko, qui est le moindre. Dengutieneko oihua ez<br />

du egin, il n'a pas fait le moindre cri" Dv. "Ez dut den gutienekorik sinhetsi" Ib. "(Le) moins, [...] den gutieneko"<br />

T-L. � Ez da izan behar den gutieneko usain tzarrik. Dv Dial 83 (It usai gaiztorik gutxiena ere ez). Den<br />

gutieneko adimendua duten guziek konprenitzen dute. Lap 64s (V 33). Den gutieneko dudamudarik gabe. HU<br />

Zez 195 (v. tbn. Aurp 167). Behatzen ere ez diotela den gutienekorik. Barb Leg 136. Otoitz egiteko dan<br />

gutxieneko alegintxo bat bederen. Or Poem 557n. Den guttieneko itzalik gabe. Or Aitork 178.<br />

v. tbn. Den gutieneko: Laph 226. Arb Igand 31. JE Bur 16. StPierre 39. Zerb IxtS 89. Lf Murtuts 11. <strong>Lar</strong>z Iru 96.<br />

Ardoy SFran 101.<br />

- DEN GUTIENEKO BAT. (Con adj.). Un poquitín. � Holako izpiritu zorrotz, eta den gutieneko bat ozarrak,<br />

egin behar du bide. Zerb Azk 73.<br />

- DEN GUTXIENIK. Lo más mínimo. � Ez beste edozeinereko jateko edo edaateko gauzarik dan gutxienik ere.<br />

OA 72. Plazako alderat den gutienik ez hurbiltzea. Arb Igand 144s. Gaitzi zaio aditzea, xuriekin badaukala den<br />

gutienik ere. HU Aurp 81. Ezta, dan gutxienik ere. Urruz Zer 43. Gaingiroak, orratik, etzuan dan gutxienik<br />

arrotu. Mok 7. Gogakia zer zanik ez bainun den guttienik. Or Aitork 130. --Ez duka beraz hire iduripenik, nork<br />

egin duen hemengo krima hori? --Ez den gutienik ere. <strong>Lar</strong>z Senper 26. v. tbn. Den gutienik: JE Ber 46. Lf in Zait<br />

Plat XX. � "Den-gutienetik ere zor ditu ehun luis, il doit pour le moins cent écus" Dv (s.v. den-gutien).<br />

- DEUS GUTI, EZER G. v. deus, ezer.<br />

- EZ GUTXIAGO ETA EZ GEHIAGO. Ni menos ni más. � Zerren hostia konsagratuan dago Kristo guzia<br />

bizirik, eta ainbeste dago kaliza santuan, ez gutxiago eta ez geiago. OA 44.<br />

- GUTXIAGO (V-gip, G; Urt Gram 417, <strong>Lar</strong>; gutiago Lcc (-ao), Volt 8, SP, Urt Gram 417, Ht VocGr, <strong>Lar</strong>, Añ,<br />

Dv, H, A; gitxiago V; <strong>Lar</strong>, Añ). Ref.: A (gitxiago); Iz ArOñ, UrrAnz (gutxigi). Menos. Cf. ARE GUTIAGO (s.v.<br />

1 are). � Tr. De uso general. Además de las variantes gutxiago, gutiago y gitxiago se documentan también,<br />

gutxigo (en algunos autores guipuzcoanos desde finales del s. XIX), gutio (Mattin 73) y gutxiyo (Tx B I 225). �<br />

Tristizia gutiago dudanzát. Lç Phil 2, 28. Klaru dakusun azkero biziokaz baño gutxiagogaz pagatuko ez dozuna.<br />

Lazarraga 1154v. Amore dulzearen ardurea / zeinbat dodan probadu gutxiago, / ainbat iruditzen jat dulzeago.<br />

Ib. (B) 1182rb. Inportanzia guttiago. Ber Trat 26r. Hobe da eta bekhatu gutiago da. Ax 413 (V 268). Bere burua<br />

besteena baño gitxiagotzat. Cap 73. Ezetare gütiago dianari trüfarik egin. Mst III 22, 2. Eta ez dira gutxiago<br />

ikaratzeko gauzak. AA III 284. Orañ gogo gutxiago daukat gizon orien artera joateko. Arr GB 72. Askozaz<br />

gitxiago. Itz Azald 47. Etzuben / gutxiagorik merezi. Tx B I 155. Ezin para belauniko, / gutiago kokoriko.<br />

Etcham 97. Ta eztik gutxiagoan emango. ABar Goi 48. Zenbait tokitan gutxiagora goaz. F. Labayen in Munita 7.<br />

Guttiago pozten dira. Or Aitork 190. Hijiene eta osasun bide guttiagorekin bizi dira. Arti Ipuin 81. Domaia da ez<br />

baititut 30 urthe gutiago. <strong>Lar</strong>z Iru 24. Kritiko gogorregiak bekatu egiten badu zuzenbidearen kontra, ez gutxiago<br />

biguinegiak. MIH 137. Gutxiagok uler dezaten. Ib. 209 (397 gutiago). Askozaz guttiago belarriari. MEIG VI<br />

131.<br />

v. tbn. Gutxigo: Moc Damu 36. Ill Testim 19. Muj PAm 60. Or Eus 346. TAg Uzt 221. JAIraz Bizia 86. Munita<br />

105. Gazt MusIx 7. MAtx Gazt 98. Guttiago: Izeta DirG 104.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

71

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

� (Con adj. o part.). � Espiritua izanen duzu idekiago, gutiago nahasia eta freskoago. SP Phil 92. Beste hortz<br />

batzü gütiago xuriak. "Moins blanches". Arch Gram 144. � Gutiago gizon bihurtu naiz. SP Imit I 20, 2.<br />

� (En oraciones negativas, con adj. o predicado). No es menos. Azkue, que cita el ejemplo de He Phil 50 (ed.<br />

1853), lo considera barbarismo. � Ez naiz hargatik gutiago iustu. Ch III 30, 5. Bertze bat ez gutiago ederra. He<br />

Phil 60 (ed. 1853, 50 ez gutiago ederra). Neglijatzia ezta gutiago bekatu mortal. CatLan 4. Handia balinbazaitzu<br />

ere, ez da gutiago egia. Dv Lab 361 (v. tbn. ezta gutiago egia en Hb Egia 117, Jnn SBi 89, HU Zez 76s, JE Ber<br />

66). v. tbn. Gutiago: Mih 105. Dh 112. JesBih 21s. Elsb Fram 176. Arb Igand 104.<br />

� (Dv). (Con art.). � Ez da zuk neretzat duzun amodioa baño gutiagoa izanen. Mih 58. Guzur gitxiaguagaz. fB<br />

Ic II 177 (cf. gitxiagoaz en Añ EL 1 144, Echta Jos 96, BEnb NereA 218). --Zeinen atsegin handia dudan zure<br />

entzuteaz. --Ez duket gutiagoa ikhusteaz zeinen zaren boztua. Dv Dial 96. Aurthengo emaitzak ez direla<br />

aitzineko urtheetakoak baino gutiagoak izan. Prop 1880b, 145. Kopuru bikoitzak, berriz, zer? biren baino bikoitz<br />

gutxiagoetan agertzen al zaizkigu? Zait Plat 47.<br />

� (Con dem.). � [Badakizu zergatik] gutiago horrek geiago duen. SP Imit III 22, 3.<br />

� (Precediendo al sust.). � Gutiago bazka emanik ere, garbitik emanez. Dv Lab 119. Aita hemen baginu,<br />

gutiago oinhaze ginuke! Laph 200.<br />

� (En la expr. ez da gutxiago(ta)rako 'no es para menos'). � Ez da gitxiagotarako. JJMg BasEsc 60. Sartzen<br />

jakon biotzeraño, ez zan gutxiagorako. Etxba Ibilt 463.<br />

v. tbn. Gutxiagorako: Munita 80. NEtx Antz 59. Gutxiagotarako: NEtx Antz 156. Gitxiagotarako: Ag AL 141.<br />

Gitxiagorako: Bilbao IpuiB 17. Gutxiyotako: Sor Bar 69.<br />

� (Con uste, con el sentido de 'cuando menos se espera...'). � Urteten deutse gitxijago uste dabenian bidetara.<br />

Astar II VI (v. tbn. 141, 193).<br />

� (Ref. a las horas). Menos. � Amarrak laurden gutxigo. Lab EEguna 107. Bostak laurden gutxiagotan. Anab<br />

Aprika 69.<br />

- GUTIAGO BAT. Más pequeño. Cf. GUTXI BAT. � Hark berak eztiala dohain gütiago bat ükhen, bena<br />

lehenago handiagorik. Bp II 94.<br />

- GUTXIAGODUN. � Lurrikararik izango da zarata gitxiagoduna. Kk Ab II 52.<br />

- GUTIAGO EDO HABORO. v. HABORO EDO GUTIAGO (s.v. haboro). � Ene arreba maitia, / gütiago edo<br />

haboro, / abanzamentü horrek / markatzen du zerbait misterio. Abraham 1508 bis.<br />

- GUTXIAGO EDO GEHIAGO. Cf. GEHIAGO EDO GUTXIAGO. � Ehun zamarizkoren kontukorik, eta<br />

batzutan gutiago edo gehiago. Lç Decl a) 4v. Egiten duen ondasunaren konforme, gutiago edo geiago. Ber Trat<br />

107r. Permititzen du ehun edo berrehun bekhatu egin ditzagun, edo gutiago edo gehiago, berak daki zenbat. Ax<br />

113 (V 75). Ta au gutxiago edo geiago beti munduan gertatu bada, zer [...]. AA III 516.<br />

v. tbn. Gutiago edo g.: Mat 46. SP Phil 513. Dv Lab 63. CatJauf 95. Gitxiago edo g.: Añ LoraS 129. fB Ic III<br />

261.<br />

- GUTXIAGO ERE. (En frases negativas). Ni (mucho) menos. � Baña esaten ez nituan erdiak ta gutxiago ere.<br />

Mg CC 179 (PAb 131 gitxiago bere). Baña ez genduan, bear adiña ezezik, gutxiago ere esan. AA I 427 (v. tbn.<br />

precedido de (ez)ezik en Bv AsL 127 y Arr GB 85). Eztot ondiño nai beste ta gitxiago be edan. Ag AL 128. v.<br />

tbn. Gitxiago be(re): fB Olg 75s. Kk Ab II 106. � Galdetu zioen bere umeai, idia beste ote zan? Eranzuten dioe<br />

ezetz, gutxiagoaz ere. VMg 39.<br />

- GUTXIAGO IZAN. Ser menos, ser inferior. Cf. GEHIAGO IZAN. � Sinetsten ezpaduzu guziak baino gutiago<br />

zarela. SP Imit II 2, 2. Soldaduz eta harmaz gutiago izan arren. ES 113. Apaiz asko txit erraz eskribitzera nere<br />

konsejuz egin dira: zu gutxiago etzera. Cb EBO 28s. Gutxiyo danak gaizki ematen du / geiago dana tentatzen. Tx<br />

B I 225. Ia Europan nun diran gu baño gitxiago jakintza-zaletasunian. Kk Ab II 106. Eibar-en be, gutxiago ez<br />

izatearren edo, amaika badira kaleko bautizu ori artutakoak. SM Zirik 56. Bere idazlanak beti izan dira gihar,<br />

zorrotz eta trinkoak, eta oraingo liburua ez da gutxiago. MIH 333.<br />

v. tbn. It Fab 59. Ag G 319. Lab EEguna 102. Vill Jaink 161. Zait Plat 129. Balad 213. Gutiago: Brtc 76. Hb<br />

Esk 54. Gitxiago: JJMg BasEsc 173. Bilbao IpuiB 150. Gutxigo: ArgiDL 127. JAIraz Bizia 61.<br />

- GUTXIAGOKO (gutiagoko Dv). (Adnom.). � Probetxu gutiagoko iduritzen zaitzun gauzarik egitera. SP Imit<br />

III 49, 5. Elkharren iduri gutiagokoak. ES 129. Bera baño gutiagokoa izanagatik jaiotzez. Mb IArg I 181. Ez da<br />

gatz gutxiagoko ipuia. AA II 227. Irakurtzailearentzat difikultate bat ez gutiagokoa. MarIl XIII. Estadua baño<br />

biotz gitxiagoko ugazabarik eztagoala. Eguzk GizAuz 123. Ez da Martyrentzat ardura gutxiagokoa. MIH 326 (v.<br />

tbn. MEIG III 72).<br />

v. tbn. Aran SIgn 15. Inza Azalp 51. Ldi IL 16. SM Zirik 41. Berron Kijote 175. Gutiagoko: Dh 267. Jaur 400. Hb<br />

Esk 63. Prop 1881, 211. Gitxiagoko: Añ LoraS 164. fB Olg 10. JJMg BasEsc 165. <strong>Izt</strong> C 169. Ag Kr 8. Erkiag<br />

BatB 43. Gitxigoko: <strong>Izt</strong> C 461.<br />

- GUTXIAGORIK ERE. (En frases negativas). Ni mucho menos. � Au ezik, gitxiagorik eskiñiko ere ez dau<br />

iñork. <strong>Izt</strong> C 108 (v. tbn. precedido de ezik en Ill Testim 12). Eztira onak, ez gitxiagorik be. Eguzk GizAuz 85.<br />

<strong>Lar</strong>ramendiren garbitasuna ez zela, ezta gutxiagorik ere, beste geroagoko batzuen mailara heldu. MEIG VII<br />

125 (VI 152 ezta guttiagorik ere). v. tbn. Munita 15. Gutiagorik ere: Or Aitork 206. Gitxiagorik be: Kk Ab I 89.<br />

- GUTXIA GUTXIA. Poco a poco. � Gitxia gitxia asko egin doa. RS 61 (v. tbn. 350). Sg. Azkue (Ezale 1897,<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

72

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

94b) lo correcto sería gitxika gitxika. DRA corrige RS 61 con gitxian gitxian.<br />

- GUTXI ALA ASKO. Poco o mucho. v. GUTXI EDO ASKO. � Leengoan bateriko ziranak, urrengo berezaldietan,<br />

gitxi ala asko, bestera joten eban [sic]. Erkiag BatB 94.<br />

- GUTI-ASKI. a) Bastante, suficiente. Cf. gutidaski. � Zutaz aipatzia guti aski dut, / bihotza zeraut nigarrez<br />

urtzen. Bordel 64. Bazkariz kurutzatu ziren guti-aski, gauzak oro xuxen moldatzeko behar zen bezenbat. Barb<br />

Piar II 246. Entzuleak guti-aski / hor ditu inarrosi. Etcham 67.<br />

� (Con sust.). � Lapitzak, marlak, igeltsuak, kledak badute guti aski gisu. Gatxitegi Laborantza 27.<br />

b) Bastante poco. � Gure ustez, euskal-errotak ur gutxi-aski darama leen ere, ta abertzaletasun apurrak [...]<br />

albora uzteko ez gaude. Ldi IL 144.<br />

Cf., con un sdo. diferente, Or SCruz 66: zirriku gutxi aski zun Santa Kruzek igesegiteko 'le era suficiente una<br />

pequeña rendija'; Ardoy SFran 175: guti aski zuela bataio baten emaiteko, "il lui suffissait de peu pour accorder<br />

un baptême" (v. tbn. ejs. similares en FIr 169, Lek EunD 16, Zerb Azk 25).<br />

- GUTXI-ASKO. a) Aproximadamente, más o menos; poco o mucho. � Zenbat pekatu gutxi asko egin dituan.<br />

OA 133. Alegiñik egiten ezpadu, orduan bere kulpaz gutxi asko, pekatu egiten du. Gco II 49. v. tbn. Azc PB 67<br />

(gitxi-asko). Guk be ezkeunke egingo, gitxi-asko, danak egiten dabena baño. Kk Ab II 126. Denbora guzian<br />

gutxi-asko entzuten etorriko da errogatibetako kantua geroago ta argiago. NEtx Antz 53. � (Det.). "Gutxi-askoa<br />

geratu da, poco o mucho ha quedado" Iz ArOñ. b) Bastante, suficiente. v. GUTI-ASKI. � Jesusen begi garbijak<br />

ondo eritxi dagijuen, alegin guztia da gitxi asko. fB Ic I app. 21. Ez ote gera gutxi-asko txepeldu? Vill Jaink 199.<br />

Cf., en un sentido diferente, Tx B 241: Denbora gutxi asko izan det / arri muturrak austeko.<br />

- GUTI BADA GUTI. Por poco que sea. "Guti bada ere guti, ez da utzi behar, si peu qu'il se soit" Dv. � Guti<br />

bada guti, emendatuz doatzila. Prop 1881, 193. Berak ere lan berri zerbaiten egiten; handi edo ttipi, guti bada<br />

guti, bethi zerbait. Arb Igand 30. Guti bada guti, zonbat atsegin eman daukun guti horrek. JE Ber 84. Azkaindar<br />

batek egun nahi dio lan hori, guti bada guti, errextu. Zerb Azk 111. v. tbn. HU Aurp 219. Ox 203.<br />

- GUTXI BANA. Un poco cada uno, cada vez; poco a poco. � Iainkoaren Spirituak gutibana gutibana<br />

reformatzen gaitu. Lç ABC B 8r. Ikasiko duzu gutxi bana. ConTAV 5.2.9, 139. Modu onetan gutxi bana gutxi<br />

bana prosegidu daike. OA 142. Erranes guti-bana Jesu Kristo ene Jauna. LE-Fag. Juaten da gutibana gutibana<br />

ematera (AN, s. XVIII). FLV 1992, 315.<br />

- GUTXI BAT (guti bat Lcc, Volt 8, Urt I 503, Ht VocGr 402, H; guttu bat Sal ap. A). Un poco; (con sust.) un<br />

poco (de), pequeño, breve. "Poco después, gutibat gero" Lcc. "Quasi, guti batez" Ib. "Egunak luzatu dire guti<br />

bat" Urt Gram 496. "Guti bat, un peu. Guti-guti bat, très peu" H. "a) un poco; b) un momento" A. � Tr. En el s.<br />

XX parece decaer su empleo. � Apea nindin zaldirean, / gutxi bat apartadurik. Lazarraga (B) 1183rb. Begiok<br />

irekazu gutxi baten. Ib. (B) 1154vb. Esan didate armadaz ezin partitu zirenian almirantaren unzia gutxi bat<br />

deskalabratu zitzaiela. (c. 1597). FLV 1993, 457. Gitxi bat gaixorik. "Algo achacoso". Mic 13r. Mandamentu<br />

bakotxean egon gitxi baten. Cap 90. Orai guti bat trabaillaturen zare, eta gero sosegu handia. SP Imit I 25, 1.<br />

Orañ gutxi bat padezitzea, gero betiko baño obe ezta? Cb Eg II 132 (DV LEd 235 guti bat). Gero gitxi baten<br />

uste izango dozue, ya daukazuela zeuroen biotzean Jesus sakramentadua. Añ LoraS 132. Zaude gutxi bat. AA<br />

III 464. Emen ixilik egon bear da gutxi batean gauz oetan pensatzen. Ib. 287. Meatze au baino gitxi bat goitiago.<br />

<strong>Izt</strong> C 73. Beharria astoak guti bat luzegi. Gy 95. Andik gitxi batera. <strong>Lar</strong>d 447. Guti bat jakin orduko. FIr 165.<br />

Eremuko "manna" hartarik guti bat. Zerb IxtS 40.<br />

- GUTXI BATZUK. Unos pocos. � Bazituzten halaber arrain guti batzu. Lç Mc 8, 7. Olaso, gitxi batzuk i laso.<br />

RS 88. Jerusalendik irten zan, eta egun gitxi batzuetara [...]. <strong>Lar</strong>d 415. Neurtitz gutxi batzu iarri bear ditut. Ibiñ<br />

Virgil 62. Gutxi batzuen mailako eredua. MIH 261s. Ezin ager daitezke bitarteko gutti batzu besterik. MEIG VI<br />

147.<br />

v. tbn. Mg CC 157. VMg 90. Mde HaurB 19. Etxde JJ 266. Vill Jaink 187. Or in Gazt MusIx 12. Gitxi: Mg PAb<br />

206. Añ LoraS 187. JJMg BasEsc VI. Eguzk GizAuz 35.<br />

- GUTXIDUN. � Eskrupulu gitxidun nekezale arlote bat. EEs 1914, 193 (ap. DRA). Arin-ariñak, errazak, barru<br />

gitxidunak. Kk Ab I 3.<br />

- GUTI EDO ANITZ. "Guti-edo-anitz, plus ou moins" VocBN. � Guti edo anitz, orok hitzeman bederen diote.<br />

HU Aurp 172.<br />

- GUTXI EDO ASKO, GUTXI EDO ASKI. Mucho o poco, más o menos. � Konsiderazioari gutxi edo asko<br />

jarraio gabe, laster pekatura biurtuko zerate. Gco I 393. Guztiak gitxi edo asko edan dabeela. fB Olg 48. Bazkak<br />

kutsatzen dituzte guti edo aski, batzuetan hainitz. Dv Lab 218. Eskoletan guti edo aski burua alhatu dutenek ez<br />

dakite gehiago phesta zer den. JE Bur 91. Basa dentista harek etzakiela hortzen antolatzen, guti edo aski<br />

atheratzen balin bazazkiten ere. Ib. 193. Puntuak beti lotu egiten du gutxi edo asko. Or Poem 519. Denak guti<br />

edo aski eri, bixtan da. JEtchep 103.<br />

v. tbn. Vill Jaink 143. Gutxi edo aski: Zait Plat 151. Guti edo asko: Mde Pr 204. Gitxi edo asko: Echta Jos 124.<br />

Guti edo aski: HU Aurp 123. Lf Murtuts 3. Zerb IxtS 62. Ardoy SFran 285.<br />

- GUTXIEGI (V-gip ap. Iz ArOñ, UrrAnz (gutxigi); Urt Gram 417; gutiegi S ap. Lrq; Urt Gram 417, Dv, A;<br />

gitxiegi V ap. A; Etxba Eib). Demasiado poco. � Tr. Documentado en todos los dialectos. � Guti zuenak, eztu<br />

ukhan gutiegi. Lç 2 Cor 8, 15. Gutiegi egitea ere, ezta hoben gabe. Ax 275 (V 184). Ordu bete t'erdi gutxigi da.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

73

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

EusJok 98. v. tbn. Basarri 158 (gutxigi). Alferkeri geiegi [...] eta burubide gutxiegi. Berron Kijote 19. Georgiera<br />

esatea guttiegi esatea da. MEIG VI 122. � Adinon omen zen inoiz gehiegizko eta guttiegizkoen erdi alderanzko<br />

joera. MEIG VI 134. � (Dv, H). (Det.). "Gutiegia, ce qui est de trop peu, insuffisant" H. � Onetan utsegiten<br />

bada, larregi edo gitxijegijaz, ez dau ogi onak urtengo. Mg PAb 151s. Arrazoia da beti / arkitzen erdian, / ez<br />

geiegian eta / ez gutxiegian. It Fab 165 (cf. infra det.). Gure ahalak gutiegiak ziren behar ordu guzietarat<br />

heltzeko. Prop 1876-77, 364. v. tbn. Gitxiegi: fB Olg 13. JJMg BasEsc 194. Itz Azald 183.<br />

- GUTXI EGIN. Menospreciar. � Indazu umiltasun benetakoa, eta ene burua gitxi egitea. Añ EL 2 202. Burua<br />

puskaren bat galdu edo gitxiendu egiten bada, bakean eroan eikiezu, ez gurasoa gitxi egin. Zav ms. (ap. DRA,<br />

s.v. gitxiendu).<br />

- GUTXIEN (V-gip; gutien AN, S; VocBN, Dv; gitxien V; <strong>Lar</strong>). Ref.: A (gitxien, gutien); Lrq (gütien); Iz ArOñ,<br />

UrrAnz (gutxigi). (El) mínimo, (el) que menos. "(Cuando menos se) cata, gitxien uste duenean" <strong>Lar</strong>. "Gutien<br />

ustean, le moins qu'on y pense" Dv. Cf. supra DEN GUTXIEN. � Tr. De uso muy frecuente en todos los<br />

dialectos. No lo documentamos en suletino (sí en Oihenart y Tartas). � Uste gutxien dozun orduan, / enegaz<br />

bearko dozu. Lazarraga 1165r. Kuidado gutien duena. Ber Trat 92v. Gutien uste duzunean, ahantzienik<br />

zaudenean, neurria betheko da. Ax 76 (V 51) (v. tbn. gutien uste en Harb 402, Tt Onsa 174, SP Imit I 23, 7, Ch I<br />

23, 7, Mih 7, Dh 131, FIr 161, MEIG IX 24; guttien uste en Tt Onsa 97, FIr 161, MEIG VI 140; gutxien uste en<br />

Cb Eg II 87, Arr May 36, A Ardi 89, SM Zirik 89, Basarri 137, NEtx LBB 185, MIH 270; gitxien uste en Añ EL 1<br />

39, fB Ic II 264, Ur MarIl 27, Otx 123, Eguzk GizAuz 5, Akes Ipiñ 17, Erkiag Arran 151, Bilbao IpuiB 14, BEnb<br />

NereA 89, Alzola Atalak 89). Iokorik hobena, gutien dirauena. O Pr 270. Au da biderik segurubena gauza<br />

guztietan. Baita ez gitxien ezkontzetan. fB Ic III 365. Usterik gitxien danean kenduten deutse estalkia. Ag AL 79<br />

(v. tbn. usterik gitxien en Añ EL 2 44, fB Ic II 204, Ur MarIl 21, Kk Ab II 93, Enb 91; usterik gutxien: Ag G 91,<br />

Apaol 49, Basarri 87 (uste g.)). Euskeraz aal duten gutxien ari-izaten dira. Ldi IL 46. Ausikiko gaituzte gutien<br />

ustean. Xa Odol 256 (v. tbn. gutien ustean en Lg II 250, Monho 132, Dh 96, Gy 52, Dv Lab 155, HU Zez 47, Hb<br />

Egia 31). Gutxien uste deni(a)an azaltzen da erbie (AN-larr). Inza NaEsZarr 430. Ahalik eta gutien nahi nuke.<br />

MIH 395.<br />

� Bil ez badezakegu / handi den fortuna, / dugun goza bederen / guttien duguna. ['Por lo menos' (?)]. Zby RIEV<br />

1908, 773.<br />

� (Con adj.). � Gutien on dena bethi hautatzea. SP Phil 319 (He 321 guttien on dena). Jainkoak batzutan<br />

hautatzen dituela, munduaren arabera gutien zuhur direnak. Lg I 205. Prenda orotarik eztela gutien beharrena.<br />

Gy 59. � Predestinatua izaiteko seinalerik gutien dudatzekoa dena. MarIl 80.<br />

� (Con otros casos). Cf. infra GUTXIENA, GUTXIENEAN, etc. � Zure odolaren / xortarik gutienak / xahu<br />

tzake munduaren / bekhatu zikhiñenak. EZ Noel 126 (v. tbn. gutienak (erg.) en Gç 30 y Etcham 67). Ezta beraz<br />

guti, gauza gutienetan ere bere buruari ukho egitea. SP Imit III 39, 2. Oneek dira, kristinaubak, ainbat berbarik<br />

gitxienagaz, juzgu gaistua ta pekatuzkua nos dan ezaututeko erregela. fB Ic II 220. Besteak, gutxienak,<br />

kolorezko jantzi ederrakin. Anab Aprika 98. Literaturaren aldetik besteekin harremanik gutxienak zituztenak.<br />

MEIG IV 64.<br />

v. tbn. Gutxienetan: Osk Kurl 43. Gutxientzakoa: Zait Plat 30. Gitxijenak: Mg CO 127 (113 gutxijenak).<br />

- GUTXIENA (gutiena SP, Ht VocGr, <strong>Lar</strong>, Dv, H; gitxiena <strong>Lar</strong>). a) "Lo menos es eso, gitxiena, gutiena da hori"<br />

<strong>Lar</strong>. "(Lo menos que es) posible, alik gitxiena, ahalik gutiena" Ib. Cf. supra DEN GUTXIENA. � Tr. De uso<br />

frecuente. No lo documentamos en suletino. � Zure odolaren / xortarik gutienak. EZ Eliç 52. Hobe da bethiere<br />

ahalik eta gutiena bekhatutan egoitea. Ax 544 (V 349). Egin dakion minik gutiena. Lg I 270. Gitxiena uste<br />

zezaketen lekutik. <strong>Lar</strong>d 437 (v. tbn. gitxiena uste en NEtx LBB 12; gutxiena uste en Gco II 11, AA III 569, It Fab<br />

99, Goñi 99, Alz Ram 34, Ir YKBiz 414, JAIraz Bizia 63, Vill Jaink 79, Uzt Sas 138 (gutxiña), Berron Kijote 53;<br />

gutxiena ustian en Uzt Sas 298). Ahalik denborarik guttiena hartzen zuelarik. Jnn SBi 70. Gauza gutirena eskatu<br />

dizakena J[aun]ak gure entendimentuari da siñistatzea (<strong>Lar</strong>rainzar, 1905). FLV 1988, 273. Usterik gutxiena<br />

zuten lekura eramaten zituela. Goñi 24 (v. tbn. usterik gutxiena en AA III 451, It Fab 89, NEtx Antz 87s (uste<br />

g.); usterik gitxiena: <strong>Izt</strong> C 156, NEtx LBB 111 (uste g.)). Gutxiena palta egiten dutenean, bi aur batera. NEtx<br />

Antz 78. Bat nentorren Txillardegirekin, baina hori zen gutxiena. MIH 296. � (Seguido de part. en función de<br />

adj.). � Gutxiena ezagutua oi dana. OA 77. � (Pl.). � Nahiz horien artean galdera osoak (bai-ala-ezkoak)<br />

guttienak diren. MEIG VI 163.<br />

b) Por lo menos, como mínimo. v. GUTXIENEZ. � Zointan baitzen gutiena, sei ehun mila arima. Tt Arima 79s.<br />

Urtean bein gutxiena konfesatzea. Iraz 33. Bada gutxiena irurogei urte. Zab Gabon 68. v. tbn. AA III 522.<br />

Echve Imit I. Gütiena: Bp I 47. CatLan 101.<br />

- GUTXIENA JOTA ERE. Por lo menos. v. GUTXIENEZ. � Gure urrekua izango zan ura bera ere, gutxiena<br />

jota're, kirtena beñepeiñ bai. Urruz Urz 56.<br />

- GUTXIENEAN (gutienean Volt 9, SP, Urt Gram 417, Dv; gitxienean V-gip ap. Etxba Eib). a) Por lo menos, al<br />

menos. v. GUTXIENEZ. "Cuando menos. Gitxienian, legia eiñ dogu beintzat, por lo menos, hemos cumplido<br />

con la ley" Etxba Eib. � Urtean bein gutienean konfesatzea. Ber Doc 89r. Gutienean oren laurden bat. EZ Eliç<br />

138 (v. tbn. Man I 19). Zer othe zenerrake? Gutienean bazenerrake hura dela luthertasun handia. Ax 262 (V<br />

175). Gauz asko ekusi dituzue zerok, edo gutxienean aditu. AA III 377. Hiru dotzena aran gutienean ekharri<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

74

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

bainituen. Elzb PAd 46.<br />

v. tbn. It Fab 161. AzpPr 37. Urruz Zer 76. EusJok 92. Gutienean: SP Phil 261. INav 132. ES 100. Ch I 19, 4. El<br />

71. Mb IArg II 300. Brtc 141. Gitxienean: Echta Jos 157. Enb 67.<br />

b) (En la expr. usterik gutxienean 'cuando menos se espera'). � Iturriaren urak, usterik gitxienean kukuldutzen<br />

direalako. <strong>Izt</strong> C 87. Usterik gutxienean Jaunak zerutik biraltzen digun doaia. Ag G 269.<br />

v. tbn. PArt in Bil 171. Bv AsL 149. Iraola 39. JAIraz Bizia 63. Etxde JJ 231. Anab Poli 65. Berron Kijote 138.<br />

U. gitxienean: Bilbao IpuiB 123.<br />

- GUTXIENEKO. a) (Adnom.). � Gizon atzeratuben eta zenzun gitxijenekuenak ikasi leike buruz. Astar II 250.<br />

Paula dakust eramanik gutxienekoa, oso artega. Ag G 340. Ez dugu gutieneko dudarik. Zerb Azk 6. Oiuka asi<br />

baitzan gutieneko itzalik gabe. Or Aitork 176. b) Por lo menos. v. GUTXIENEZ. � Gutxiyeneko bost apustura /<br />

baditu irabaziyak. EusJok 154. Berrogei eta amabost urte / gutxieneko baditu. Tx B II 34. Eriopera edo<br />

gutxieneko bizi guziko giltzapera. Etxde JJ 185. v. tbn. JanEd II 88. Salav 35. Uzt LEG II 130.<br />

- GUTXIENEKO ERE. Por lo menos. v. GUTXIENEZ. � Gutxieneko ere etxetik eskutsik bota zutela eta agian<br />

txarragorik. Etxde JJ 158s.<br />

- GUTXIENE(Z)KO KONTUAN. Como mínimo, por lo menos. � Euskaraz zerbait jakitea edo, gutxieneko<br />

kontuan, euskarazkoen erdaratzaileak aldamanean edukitzea. MEIG VI 74. Bi urte markatu behar genituzke<br />

gutxienezko kontuan: 1848 eta 1870. Ib. 52. Bi zirela hauek, guttieneko kontuan. Ib. VIII 86 (v. tbn. V 93).<br />

- GUTXIENEKOZ. Por lo menos. v. GUTXIENEZ. � Gutxinekoz berrogei milla. EusJok II 88. v. tbn. Uzt Sas<br />

270.<br />

- GUTXIENEN. (Lo) menos. � Al zanik gutxienen bidea luzatzearren. TAg Uzt 137. Gutxienen uste zuenean,<br />

osaba Martin azaldu zitzaien. Ib. 260.<br />

- GUTIENERA(T) (-ra Urt Gram 417, Ht VocGr, H). Por lo menos. "La moindre chose" Ht VocGr 386. v.<br />

GUTXIENEZ. � Hiru mila dizipulu bildu baitzitzaizkon gutienerat. Hb Egia 67.<br />

- GUTIENERA ERE. v. GUTXIENEZ.<br />

- GUTXIENETIK (gutienetik Dv, H). Por lo menos. v. GUTXIENEZ. � Bi edo hiru urthe gutienetik. Dv Dial<br />

106. Gutienetik, bederen ez nahi etsaiari jazarri. HU Zez 198. Libra biko zatia / zan gutxieneti. Noe 108.<br />

v. tbn. Gutienetik: Mst III 32, 2. Mercy 37. UskLiB 82. CatS 52. Zerb IxtS 54. Lf in Zait Plat XIX. Gitxienetik:<br />

AB AmaE 316. Enb 207.<br />

- GUTIENETIK ERE (Dv, H). "Pour le moins" Dv.<br />

- GUTXIENEZ (gutxienaz G; gitxienez V; <strong>Lar</strong>, Añ, Dv (V); gutienez Añ (AN), H; gutienaz BN, S; VocBN, H).<br />

Ref.: A (gutxienaz, gitxienez, gutienaz); Etxba Eib (gitxienez). Por lo menos, al menos. "(A lo) menos", "(por)<br />

poco que" <strong>Lar</strong>, Añ. � Tr. De uso muy frecuente en la tradición meridional. Hay además sendos ejemplos en<br />

Haramburu y Mihura (en ambos gutienaz). Las formas en -ez (gutxienez, gitxienez) se documentan por primera<br />

vez en Ubillos; en el s. XIX en vizcaíno gitxienez es más frecuente que gitxienaz; en el XX, gutxienez y gitxienez<br />

son con mucho las variantes más empleadas en la tradición meridional. Hay gutxianez en Guerrico y Munita<br />

(46). � Konfesetea gitxienaz bein urtean. Bet 11. Illerazo zituan gutxienez iru milla. AA II 7. Beti da pekatu,<br />

mortala ezpada gitxijenez beniala. Astar II 184. Bekokiari azka egon naiz / gutxinaz ordu betean. EA in Onaind<br />

MEOE 832. Ontzi arrek gutxinaz zazpi bizitza edo malla ba zitun. JAIraz Joañixio 56. Gutxienez ministro egingo<br />

zan. Uzt Sas 340 (316 gutxiñez). Badakiela beste hizkuntza bat guttienez. MEIG VI 114 (VIII 113 gutienez).<br />

v. tbn. (Sólo hasta finales del s. XIX): VMg 38. PE 121. Zab Gabon 89. Arr May 105. Moc Damu 22. Gutxienaz:<br />

OA 5. <strong>Izt</strong> C 67. It Fab 189. Sor AuOst 83. Arr GB 92. Gutienaz: Harb 428s. Mih 53. Gitxienez: Ub 162. Mg PAb<br />

88. JJMg BasEsc 74. Añ EL 2 77. Ur MarIl 89. AB AmaE 256. Ag AL 17. Itz Azald 152. Gitxienaz: Cap 52. fB Ic<br />

II 176. <strong>Lar</strong>d 84. <strong>Izt</strong> C 78. Gutxianez: Gco II 54.<br />

� (gitxienagaz). � --Pekatu egiten dau? --Gitxienagaz benialmente. "Venialmente, a lo menos". Cap (ed. 1893),<br />

46.<br />

� (Seguido de behinik-behin). Por lo menos. � Itxu edo gutxienaz beiñepeiñ lausoa zan bat. Urruz Zer 97.<br />

� (Seguido de behintzat). Por lo menos. � Iru lau ollo ta solotxo bat gitxienez beintzat. Bilbao IpuiB 115. Beste<br />

hariko ezpala dirudi edo gutxienez behintzat ukamen bidean aurrerago joana. MIH 335. v. tbn. Alzola Atalak<br />

140 (gitxienez b.).<br />

� (Seguido de ere). "La moindre chose, gutienaz ere" Ht VocGr 386. "Pour le moins" Dv (s.v. gutienetik). "Avec<br />

la adition de ere: gutienaz, gutienez, gutienetik, gutienerat ere, encore qu'il ce soit pour le moins (litm.)" H. �<br />

[Jakin bear da] Pater Nosterra eta Ave Maria gitxienas bere. VJ 4. Ordulauren bat inguru bai gitxienez be.<br />

Alzola Atalak 47. Gutxinez ere iduki bear / nundik dabillen zantzua. Uzt Sas 64. Gutxienez ere, nork ez du haren<br />

izena behin eta berriro irakurri. MEIG III 114. v. tbn. Itz Azald 204 (gitxienez bere).<br />

- GUTXIEN-GUTXIENA (<strong>Lar</strong>, Añ, H). "Lo menos menos, gitxien gitxiena" <strong>Lar</strong> (s.v. (a buen) librar). "Gutien<br />

gutiena aski daiteke, il doit suffire du moins, du moindre qui se puisse" H.<br />

- GUTXIEN-GUTXIENEZ. Por lo menos. � Gutxien gutxienaz bear deu damu eta igui izan pekatua. OA 67.<br />

Gitxijen gitxijenez eun da berrogei. Astar II 168.<br />

v. tbn. Gutxien gutxienaz: Noe 74. Gutien-gutienaz: Dih MarH 286 (ap. DRA). Gitxien gitxienaz: AB AmaE 335.<br />

Gutxin-gutxienez: Ugalde Iltz 46.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

75

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

- GUTIEN-GUTIENIK. "Au fin moins" SP.<br />

- GUTXIENIK (gutienik Urt Gram 417, Dv). a) (Lo que, el que) menos. Cf. supra DEN GUTXIENIK. � Izan<br />

dutela gobernadorearen etorraraz alarma eta abisu, nabaski zure señoriak ez gutxienik . (c. 1597).<br />

FLV 1993, 460. Gutienik noiz baikare geure hitzaz orhoitzen, / orduan darokuk bizi maitea atrapatzen. EZ Man I<br />

44. Gehiena zekiena eta gutienik hitz egin zuena. Mb IArg I 179. Gaitz guziak kaltiar dire, eta ez gutienik,<br />

diruaren alderako amodio sobraniazkoa. Lg I 373. Sirats gütienik emanen deizüna. Ip Dial 101. Gutienik uste<br />

zinduken lekuan. JE Bur 205 (v. tbn. gutienik uste en Tt Onsa 57, Bp I 142 (gü-), Ch III 45, 1, He Gudu 55, Mst I<br />

23, 3 (gü-), Lg II 247, UskLiB 68 (gü-), FIr 187; gutxienik u. en Ldi IL 41; v. tbn. Arg DevB 98 gutienikan<br />

ustean; Zby RIEV 1908, 770 gutienik ustean). Ahalik eta gutienik sabela igitzeko atsa ere llabur egiten du. FIr<br />

170.<br />

v. tbn. Harb 317. Or QA 163. Vill Jaink 121. Gutienik: SP Imit III 22, 2. Arg DevB 143 (gutienikan). MarIl 5.<br />

Jaur 397. Gy 117. HU Zez 103.<br />

� (Con part. en función de adj.). � Populu eta jende guziek, salbaienek eta gutienik argituek, egia hori sinhetsi<br />

izan dute. Lap 56 (V 29).<br />

� (Con adj. en grado superlativo). � Gorputzeko gutienik ohoragarrienak. TB 1 Cor 12, 23. Hauta zaitzu<br />

gutienik freskuenak. ECocin 27. Irisartar koblaria zauku azkenean iduritu gutienik ahulena. JE Bur 147.<br />

b) (Dv (S)). Por lo menos. v. GUTXIENEZ. � Konfesa adi gutienik / urtean behin. Gç 215. Bederen gutienik<br />

hamar libera bazterrerat. HU Zez 68. Gutxienik ogeitabost idazlek. Ldi IL 100.<br />

v. tbn. Zait Plat 113. Or in Gazt MusIx 46. Gutienik: CatLuz 35. Bordel 87. Ip Dial 106 (gü-). Zub 22. Zerb Azk<br />

29. Mde Pr 243.<br />

� Hizkera berria ari dira landatzen, guttienik ere txertatzen, bertako zaharraren ordez. MEIG VIII 107.<br />

- GUTXI-EZER. Poca cosa, poco. Cf. EZER GUTXI. � Aen artean ikusikodaz, nik orain bota ta gitxi-ezetan<br />

daukedezan pobretxu humill asko. Añ EL 1 46 (EL 2 52 ezetan ez daukadazan).<br />

- GUTXI-GEHIAGO. Más o menos. � Au, illabete gutxi-geiago, Malentxoren idekoa. Ag G 129.<br />

- GUTXI GOITI-BEHEITI. "Poco más o menos [...], (AN) guti goiti beiti" Añ. "Gitxi goiti-beiti, poco más o<br />

menos (Ur Bisit 76)" A (v. tbn. A EY III 312, donde cita msOch 96).<br />

- GUTXI GORABEHERA (G ap. A; Añ; guti g. Lcc, Ht VocGr 408, <strong>Lar</strong>, Añ, Dv, H, ZMoso 70; gitxi g. V-gip<br />

ap. Etxba Eib; <strong>Lar</strong>, Añ), GUTI GORA GUTI BEHERA. Aproximadamente, poco más o menos. "Cosa de, cerca<br />

de" <strong>Lar</strong>. "(Poco mas o) menos" <strong>Lar</strong>, Añ. "Gitxi gora bera, poco más o menos. Kortazok eta Barrenetxek gitxi<br />

gora bera eiten zittuen etxiak, [...] construían las casas poco más o menos" Etxba Eib. � Eta gero guti gora, guti<br />

behera laur ehun eta berrogei eta hamar urthez. Lç Act 13, 20. Ezin gogoratu baditu zeinbat direan, esan<br />

gitxigorabeera. VJ 10. Hogoi eta hamalaur guti gora behera. Volt 255. Nola? Len bezala gutxi gora bera. AA<br />

III 282. Baskonak oraingo Napar-lurretan, gutxi gora-bera, bizi ziran. JMB ELG 96. Gutxigorabera baekian<br />

zein tabernatan egongo zan. SM Zirik 76. Ondorengoek diotena hauxe da, gutxi gorabehera: [...]. MIH 194<br />

(395n guti g., MEIG IV 93 gutti g.).<br />

v. tbn. Mg CC 220. It Fab 206. Xe 289. Sor AuOst 104. Ag G 60. SM Zirik 76. Osk Kurl 77. Uzt Sas 312. Guti<br />

g.: El 63. Mde Pr 348. Gitxi g.: Cap 99. Mg PAb 129. JJMg BasEsc 206. fB Ic III 334. <strong>Izt</strong> C 170. <strong>Lar</strong>d 118. AB<br />

AmaE 220. Ag Kr 113. Erkiag Arran 162.<br />

� (Con bat intercalado). "Peu ou moins, guti bat gurabehera" Volt 6. "Poco más o menos, gitxi bat gorabeera"<br />

Añ. � Lekoa bat eta erdi guti bat gora behera. "Peu plus ou moins". Volt 136. Jakin bear du gutxi bat gora<br />

bera aurrera zer gertatuko zaion. AA III 370s. Zenbat ikatz egon leitekian gitxi bat gora bera. Astar II 162s.<br />

� (Con -ko, adnom.). � Zirautsan santubak gitxi gorabeerako berba oneekaz: [...]. Mg CO 181. Ezkontzaren<br />

betikotasuna ezta gutxi goraberako gauza, il edo biziko baldintza baizik. Vill Jaink 160. Perretxikurik<br />

ezagutzeko, ez ibilli gutxigora berako arau edo antzeko batzuekin. EgutAr 7-3-1969 (ap. DRA). Bazuten ardura<br />

zitzaizkien hitzak eta formak [...] izkribuz jasotzeko modurik, nahiz eta gutti-gora-beherakoak izan hauek. MEIG<br />

VI 127.<br />

- GUTXI-GUTXI. a) "Guti gutitan saltzea, vendre à bas prix" H. � Ez diozogula eman libertate guti-guti baizen<br />

gure izpirituari. He Gudu 62. Guti gutiak dire [...] saindutzen direnak. Brtc 110 (v. tbn. guti-gutiak en Dh 125).<br />

Zeren guti-guti ezagutzen baitugu zer den Jainkoa. Dh 155. Odol ez gitxi gitxi erion giñokoan. Añ EL 2 219. v.<br />

tbn. Mg CC 229. Berron Kijote 189. Gitxi-gitxi: Bilbao IpuiB 79.<br />

b) Poco a poco. v. gutxika. � Eta alá gúti gúti doáke emendátus ta óndus. LE Urt ms. 65r.<br />

- GUTXI-GUTXI BATZUK. Unos pocos. � Geienak purgatoriora ta gutxi gutxi batzuek zerura zuzen. Mg CC<br />

221 (PAb 195 gitxi gitxi b.).<br />

- GUTXI-GUTXIENEZ. Por lo menos, como mínimo. � Gutxi gutxienez ordu lauren baten. Mg CC 239.<br />

- GUTXI-GUTXITAN. Pocas veces. � Gutxi gutxitan konbeni da egunoroko komunioa. Mg CC 238. Nosbait,<br />

gitxi gitxitan, gogo otz ta afizino baga. Mg CO 134s.<br />

- GUTXIK EGIN (G ap. A EY III 289; <strong>Lar</strong>, Añ). (Con aux. de 3. a pers. sing.). Faltar poco (para que...). "Por poco<br />

no me he muerto, gitxik egin du il ez nauenean" <strong>Lar</strong> (Añ: gitxik egin dau il ez nebanean). v. GUTITARIK EGIN.<br />

� Gutxik egin zuan Santa ura lenbiziko urteetan galdu etzutenean. Mg CC 190. Baña suertaldi batean txit<br />

gutxik egiñ zuen garbitasun au ez galtzea. Arr May 37 (v. tbn. gitxik... -tzea en <strong>Lar</strong>d 204). Gutxik egin zuen nola<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

76

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

etziyon eman begi ondoko bat. Iraola 60 (v. tbn. gutxik... nola en Arr May 180, Aran SIgn 33). Gutik egin zuen,<br />

nihaur ere ez bainintzan nigarrez hasi. Xa Odol 165 (v. tbn. gutik... bai(t)- en Etcham 124, Zerb IxtS 54, Lf<br />

Murtuts 51). � Hainitz gauza guttiak egin zuen ezpaitzuen erre bizi-bizia. Jnn SBi 73.<br />

- GUTITAKO EGON, GUTXIRAKO EGON. Estar para pocas, estar muy enfermo. Cf. <strong>Lar</strong>, Añ: "Para poco,<br />

gitxitarako". � Baña debózio baño enfádo yágo ta moléstia ematendióte gutitáko dagonái. LE Ong 85r. Garbiñe<br />

koitaua gitxirako egoan. Bilbao IpuiB 225.<br />

- GUTXITAN (<strong>Lar</strong>; gutitan Volt 2, SP, <strong>Lar</strong>, Añ, H; gitxitan V-gip; <strong>Lar</strong>, Añ). Ref.: Iz ArOñ y Etxba Eib<br />

(gitxittan). Pocas veces. Cf. Gco II 18: Hitz gutxitan [...] aditzera eman. � Tr. En la tradición meridional se<br />

emplea en todas las épocas y dialectos. Al Norte lo usan a menudo Axular, Pouvreau y Chourio, pero apenas<br />

aparece desde el s. XVIII en la tradición navarro-labortana. No lo documentamos en suletino. � Zure<br />

entendimentua bego / gutxitan iratzarrik. Lazarraga 1184v. Gitxitan bitartekoak aditzea (Azpeitia, 1622).<br />

ConTAV 5.2.9, 125. Gutitan kofesatzen denari. Ax 547 (V 351). Au gertatu oi da ez gutxitan. AA III 423.<br />

Noizian behin, gutitan zorionez. Zub 65. Ahotan darabiltzagun "gu" eta "gutarrak" gutitan dira gogoeta garbi<br />

eta zehatzak. MIH 373 (343 gutxitan). Hain guttitan bezala. MEIG I 257.<br />

v. tbn. (Autores septentrionales): SP Phil 371. Ch I 8, 1. Lg II 123. Brtc 185. Hb Esk 205.<br />

� "Gutitanago, moins souvent" SP. � Ezen añhitz datza ifernuan nik baino gutiago eta gutitanago merezi<br />

duenik. Harb 276.<br />

- GUTITARIK EGIN. (Con aux. de 3. a pers. sing.). Faltar poco (para que...). v. GUTXIK EGIN. � Eta izaitez<br />

gutitarik egin omen du ez baita dena erori. HU Zez 15 (v. tbn. 22, 88).<br />

- GUTITZAGO. � Non urruntzea baiño fitetzago eta denbora gutitzago egin baitezakezu hurbiltzea. Ax 82 (V<br />

55).<br />

- GUTXIXEAGO (gutixago Dv). Un poco menos. Sg. Lh: "Guxiago (BN, Sal; O), un peu moins". Cf. gutixe. �<br />

Bi milla urrhets, Franziako lekoatxo bat baino gutixiago. Lç Decl a) 2r. Etzuan eskatu onezko damu edo kontrizio<br />

osoa, baizik zerbait gutxixeago. AA I 109. Obe da gutxixeago jaten emango bazaiote. It Dial 55 (Dv gutixago, Ip<br />

gütixiago). Urthe gutixagoz, Yesusen eta haren lagunek milaka zituzten haurrak. Hb Egia 81. Urrengo igandian<br />

gutxixago, urrenguan gutxiyago ta orrela. Sor Bar 89. Euskarak maitasun gutxixeago eta begiramen gehixeago<br />

jasoko balu gugandik. MIH 83.<br />

v. tbn. Ir YKBiz 209n. Munita 61 (gutxiexeago [?]). MAtx Gazt 98. Gütixiago: CatS 62. Gutixago: LE Urt ms.<br />

96v. Dh 57. Arch Fab 227. HU Zez 16. JE Bur 172. Barb Leg 134. Zerb Azk 88. Or Aitork 205. <strong>Lar</strong>z Iru 80.<br />

� (Con -ko, adnom.). � Ez nuen bertze urrakorik egin, baizik ere bi bakhar handiak galtza gainekoetan, eta<br />

bertze bia gutixagokoak "horradura" bizian. Prop 1896, 162.<br />

- GUTIZ BESTE. (Pl.). Casi todos. � Gütiz bestek hartzen zien Haritchabaleten eretzeko bestiak beno haboroxe<br />

den bati zor den errespetia. Const 26.<br />

- GUTIZ BESTETAN. Salvo en raras ocasiones. � Gutiz bestetan nehor eztela betan huntarzunik edo<br />

bertutherik handienera heltzen. AR 39.<br />

- GUTXIZ GEHIEN (gutiz g. Dv). (En pl.). La mayoría, casi todos. Cf. GUZTIZ GEHIEN. � Usaia bat klarki<br />

gutiz gehienentzat kaltekor denean. MarIl VIII. Egungo egunean ohiko gauza onetarik gutiz gehienak bezala. HU<br />

Aurp 195. Kornubiako huri gutxiz gehienetan daudenak. Mde Pr 259.<br />

v. tbn. Gutiz gehien: Dv Lab 237. Prop 1880b, 49. Elsb Fram 118. Arb Igand 107. Zby RIEV 1908, 86. Lap 355<br />

(V 163). JE Bur 206. GH 1922, 380. Zub 19. Zerb Azk 38. Lf in Casve SGrazi 8.<br />

� (En sing.). "Suak xahutu du oihan hartarik gutiz gehiena" Dv. � Jende gutiz gehiena bere erresumarat<br />

gathibo eremanik. Zerb IxtS 67.<br />

- GUTIZ GEHIENETAN. "À peu près toujours, la plus part du temps, des fois" H. � Gutiz geienetan beren<br />

ametsa da harat yuaitean sos puska baten egitea. Zub 67.<br />

- GUTIZ GORABEHERA. Más o menos. v. supra GUTXI GORABEHERA. � Edarikoiek jakin dezakete<br />

batzuetan gutiz gora bera, kalte egiten dioten edariaren izaria. FIr 176. 3.250.000 biztanle Irlandan (Eiren),<br />

gutiz gora bera. Mde Pr 239.<br />

- GUTXIZKO. � Juizio gitxizkoa. fJZ 98.<br />

- INOR GUTXI. v. inor.<br />

gutxiagotu, gutiagotu (Dv, H), gitxiagotu. � Aminorar, disminuir. � Zu etzara gutiagotuko, baina bai gu<br />

gehiagotuko, baina bai gu gehiagotuko. Harb 103. Abere mueta au, ez geiagotu eta ez gitxiagotu, beti neurritsu<br />

batean. <strong>Izt</strong> C 183. Urarenganako gogoa egunean baño egunean gutxiagotzen zijoakion. Anab Poli 69. Beltzak<br />

gutxiagotu zuan ibil-neurria. Ib. 55. En DFrec hay sendos ejs. de guttiagotu, gutxiagotu y gutiagotu.<br />

gutxiarazi (<strong>Lar</strong>, H), gutiarazi (<strong>Lar</strong>, H), gitxiarazi (<strong>Lar</strong>, H), gutirazi, gutxiarazo. � Hacer disminuir.<br />

"Menoscabar, gitxierazo, gitxiarazi, gitxieragin, y los mismos con gutxi, guti" <strong>Lar</strong> (Harriet trae todas las<br />

variantes). "Faire qu'une chose soit en moindre quantité" H. Cf. <strong>Lar</strong>: "Menoscabador, gitxiarazlea". � Behar<br />

dugu izan J.K. gure Jaunarentzat amodio bat... deusek ere ezin gutiaraziko duena. Bigarren Catechima 83 (ap.<br />

DRA). Zorzutenai gutxiarazotzea beren zorra. LE Urt 272 (ms. 96v kontátzea gutixágo zorzuténa). Hura<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

77

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

bezalakuer, eman botzak bethi, / nahi baditüzie, zergaz gütirazi. 'Faire diminuer les impôts'. Etch 592.<br />

gutxi-behar. "Contentadizo, gitxi-poza (V-ger), gutxi-bearra (AN-larr), guti beharra (L)" A EY III 265.<br />

gutxi-eduki. � Pobreza. � Arrixkubak aberastasunian, arrixkubak gitxi-euki edo pobrezaan. JJMg Mayatz 14.<br />

gutxiengo. � Minoría. v. gutieneria. � Gutxiengo hiztun bezain jakintsu eta gehiengo mutu bezain ezjakinari.<br />

MEIG IV 124. En DFrec hay 3 ejs. de gutxiengo, 8 de gutiengo y 2 de guttiengo, todos ellos meridionales.<br />

gutxiespen. � Menosprecio, desprecio. � Gutxiespena mirespen bihurtuko balitz ere. MEIG IV 129. En DFrec<br />

hay 3 ejs. de gutxiespen.<br />

gutxietsi, gutietsi (BN, S ap. A; Gèze (gü-), Dv, H), guttietsi, gitxietsi, gutietsitu (S ap. Lrq). � Menospreciar,<br />

minusvalorar. Cf. SP Phil 213: Erho edo deus guti etsten bazare. � Tr. Los ejs. anteriores al s. XX son todos<br />

septentrionales. En DFrec hay 7 ejs. de gutxietsi, 14 de gutietsi y 2 de guttietsi. � Iauregik, berak ardiesten ezin<br />

duena, du gutiesten. O Pr 263. Bere burua guti etsteaz Iainkoaren aitzinean. SP Imit III 8, tít. Munduaz gutietsia<br />

izaten bazare. He (ap. Dv). Aberats berriak gutiesten du eskuara. Zub 66. Beti izan baitzion zaletasun aundia ta<br />

beronek egin oi zittun okerrak beti gutxietsitzen zittun. Etxde AlosT 60. Hau ez daukagu batere gutiestekoa. Zerb<br />

Azk 60. Bizi ontako ondasunak gutiesten erakutsiz. Or Aitork 178 (147 gutxietsi). Oroi baitezaket guttietsiz.<br />

"Cum aspernatione". Ib. 270. Bere adiñeko mutillak, guztiak gutxiesten zituan eta utsagatik zartakoa eman. Anab<br />

Poli 13. Egiazko asmatzaile gutxietsien ondoan. MEIG I 239 (MIH 381 gutietsi). Horretako lan apalak ez direla<br />

inolaz ere guttiestekoak. MEIG VIII 121.<br />

v. tbn. Ir YKBiz 256. Amez Hamlet 23. Mde HaurB 11. Vill Jaink 24. Zait Plat 109. Berron Kijote 147. Gutietsi:<br />

CatS 97 (gü-). Ip Hil 135 (gü-). Arb Igand 93. JE Ber 58. Mde Pr 285. Xa Odol 28. Gitxietsi: A LEItz 131.<br />

gutxigarren, gitxigarren. � (Se documenta en ines. sing., precedido de -(r)ik o aldi, con el sentido de 'al poco<br />

tiempo'). � Arik gitxigarrenian atso arek beste atso bateri esan eutsan bere idorokuntzea. Otx 88. Bestia an<br />

erori ta urrengua arago amilddu, aldi gitxigarrenian bazirudijan il egiñik lur jo ebela gustijak. Ib. 156.<br />

- GUTXIGARRENGO. "Al poco. [...] Egun gutxigarrengo, aste gutxigarrengo, urte gutxigarrengo, al cabo de<br />

pocos días, semanas, años" DRA. � Onela, aldi gutxigarrengo, bukatuta zegoan, geroztiko gizaldietan zear.<br />

AEmil AndreM 132.<br />

gutxika (<strong>Lar</strong>), gutika (Lcc, H), gitxika (<strong>Lar</strong>, A). � Poco a poco. "Lloviznar, euri egin gutika" Lcc. � Animako<br />

maasti ederra gutxika galtzen duteenak. Mg CC 234 (CO 271 gitxika). [Gernu-ongarria] ezartzen da guphela<br />

batean eta ixurtzen gutika. Dv Lab 167. Burua gutika goitutu zuen. FIr 147. En DFrec hay 2 ejs. de gutxika, 2 de<br />

gutika y uno de guttika. v. tbn. AA I 578. Zait Plat 136. Gitxika: It Fab 226.<br />

- GUTI-GUTIKA. "Peu à peu, guti gutika" Ht VocGr 401.<br />

- GUTXIKA-GUTXIKA (gutika-g. Lcc, SP; gitxika-g. Añ). Poco a poco. � Gitxika gitxika [...] beteko dogu. fJZ<br />

98. Gutika gutika urratzen dituzte gauz onen sustraiak. Mb OtGai III 302s. Gutxika gutxika kantidade andira<br />

eltzeko asmoa. Gco II 14. Bertzeak su izigarritan guttika-guttika erreak. Dh 172. Gutxika gutxika doake<br />

emendatuaz. LE Urt 183 (ms. 65r gúti gúti). v. tbn. VMg 22. Ag G 255. Gutika-g.: O Pr 488. FIr 175. Gitxika-g.:<br />

CrIc 112.<br />

gutxikeria, gitxikeria (<strong>Lar</strong>). � Defecto (opuesto a 'exceso'), insuficiencia. "Niñería, cosa de poca monta" <strong>Lar</strong>. �<br />

Oneri bere egitasunaz akatzik jarri balezaioteke, [...], geiegikeriz baño gutxikeriz egiña dala uste izatekoa da<br />

(Quijote IX). Anab RIEV 1928, 610s.<br />

gutxi-poz. v. gutxi-behar.<br />

gut(x)isko. v. gutixko.<br />

gutxitasun (<strong>Lar</strong>), gutitasun (SP (sin trad.), <strong>Lar</strong>, Añ (AN), Lecl, H), gitxitasun (<strong>Lar</strong>, Añ). � Pequeñez,<br />

insignificancia. "Poquedad" <strong>Lar</strong>, Añ. "Le petit nombre" Lecl. "Langileen gutitasuna, l'insuffisance, le petit<br />

nombre de travailleurs" H. � Ez aitu ainbeste bere gitxitasunari, ezpada zure onerako opa ta eskiñiten<br />

deutsudan borondate onari. Añ LoraS 145.<br />

gutxitu (V-gip, G; Lcc, <strong>Lar</strong>, Añ (G)), gutitu (AN, L, BN, S; SP, Ht VocGr, <strong>Lar</strong>, Añ (AN), Arch VocGr, VocBN,<br />

Dv, H), guttitu, gitxitu (V; <strong>Lar</strong>, Añ). Ref.: Bon-Ond 158; A (gutxitu, gutitu, gitxitu); Lrq (gütitü); Iz ArOñ;<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 78<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

Etxba Eib (gitxittu). � (Aux. trans. e intrans.). Disminuir, rebajar, reducir(se), menguar. "Amenguar" Lcc.<br />

"Rebajar" <strong>Lar</strong>. "Envilecer, apocar", "mermar", "cercenar gastos" <strong>Lar</strong> y Añ. "Zure khondutik gutitzeko dire hamar<br />

libera, dix francs sont à défalquer de votre compte" Dv. "(Au mor.) rabaisser, avilir, s'amoindrir, se déprécier,<br />

s'avilir. Gaitz erranez urkhoa gutitzea" H. � Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos. En DFrec hay 26<br />

ejs. de gutxitu, 21 de gutitu y 16 de guttitu. � [Ez] Aitaren graziaren hertzera, ez gutitzera. Lç Ins B 1v.<br />

Hargatik etzaie tormentarik gutitzen. EZ Man I 113. Iainkoaren gauzak ixilik eta zotilki hitzez gutitu eta<br />

mesprezatu. SP Phil 209. Emaztetako gutizia gutituko zaitzula. Ax 386 (V 253). Zeiñaren laudorioa hedatzen<br />

baita mende gustietara eta denboran guttitzen ezpaita. Gç 48. Ikhusteko ea urak gutitu ziren lurraren gainetik.<br />

Urt Gen 8, 8 (Ur aitu). Txit asko dira ukatzen, edertzen edo gutxitzen dituztenak beren bekatuak. Mg CC 255.<br />

Berthutea, / fedea, odola, / oraiko jendeari / guttitu zaizkola. Zby RIEV 1909, 107. Eta gutxitu ziran urak. Ur<br />

Gen 8, 1. [Pekatu onek] gitxituten deutsoz indarrak [gorputzari]. Itz Azald 103. Toloxa, emakumetxo zurbil bat<br />

bailitzan gutxituz, emetuz izendatzen duten Tolosa yayua. A Ardi VI. Aizea gutxitu zan, baña olatuak lengo<br />

tankeran jo ta lertu. Anab Poli 65. Gure iritzien ezberdintasuna gutxitu egin du denborak. MIH 208. Ahaleginak<br />

egin behar ditugu, beraz, ezinbesteak kentzen duena guttitzen. MEIG VII 171. � Eta nekhea hainbertzenaz<br />

gutituagoko zen. Prop 1908, 144.<br />

- EZIN GUTITUZKO. "Irréductible, qui ne peut être diminué. Bizi dire ezin-gutituzko gozo batean (He)" Dv.<br />

- GUTXITZEKO. "Minuendo (el), gutxitzekoa" EEs 1931, 109 (en una lista de términos aritméticos).<br />

gutxituera. � Disminución. Cf. <strong>Lar</strong> (� H): "Desmedro, gitxiera, gutiera, gutxiera". � Fede eta errelijinoe<br />

santuen gitxituerea eta galduerea. Itz Azald 93.<br />

gutxitxo (G-nav ap. Iz Als), gutitxo (Añ (AN), Dv), gitxitxo (V-gip ap. Etxba Eib; <strong>Lar</strong>, Añ), gitxitxu. � Dim. de<br />

gutxi. "Poquillo" <strong>Lar</strong>, Añ. v. gutixko. � Itxozue gutitxo bat, emengoa laster egin ta zuekin naz. Mb IArg II 343.<br />

[Oraiñ gertatu zaiona] gutxitxo izateaz det damu. AA III 610. Gutxitxok izan zuten idazti ta irakatsion berri. Zait<br />

Plat 52. Txarriak pixu gitxitxu. BEnb NereA 48. Bildur izaki alegia [lan] gutxitxo ez ote ziren agertuko. MEIG II<br />

49.<br />

v. tbn. Ud 103. Ag G 315. Lek EunD 15. Ldi IL 135. SMitx Aranz 165. Etxde AlosT 12. JAIraz Bizia 18s. NEtx<br />

Antz 118. Anab Aprika 72. Gitxitxo: Añ LoraS 12. AB AmaE 381. Gitxitxu: CrIc 63. Añ EL 2 47.<br />

� (Det.). � Gure biotz eskertuak idoroten daben gitxitxoa. Añ LoraS 4.<br />

gutxitze, gutitze (<strong>Lar</strong>), gitxitze (<strong>Lar</strong>). � Disminución, rebaja. "Apocamiento" <strong>Lar</strong>. � Pisua eta balantza dira<br />

Iaunaren iulgamenduak eta sentenziak. Ezta gutitzerik eta ez berretzerik, ezta soberaniarik eta ez eskasiarik. Ax<br />

111 (V 74). Heien erortzapena munduko aberatstasuna bada, eta heien gutitzea jentilen aberatstasuna [...]. TB<br />

Rom 11, 12 (He gutimendua). Emaitzen gutitze bat ez ttikia. Prop 1906, 98. Ez da, beraz, Jaungoikoagan ez<br />

geitu, ez gitxitzerik. Ibarg Geroko 50 (ap. DRA). Traba bat, norbere askatasunaren gutxitze bat, lokarria. Vill<br />

Jaink 162. v. tbn. Or Aitork 419.<br />

gutxixko. v. gutixko.<br />

guurdi. v. bururdi; gurdi.<br />

guzaita. v. ugazaita.<br />

guzama. v. ugazama.<br />

guzi. v. guzti.<br />

� guzikeria. v. gurikeria.<br />

guztera. v. geztera.<br />

guzti (V, G, AN-ulz, L; Lcc, Volt 120, SP, <strong>Lar</strong>, Aq 459, Añ, H), guzi (G, AN, L, BN, Ae, Sal, R, güzi S; Deen II<br />

190, SP, Urt I 9, Ht VocGr, <strong>Lar</strong>, Añ (AN), Gèze (güzia), Dv, H), duzti (V-ple), dusti (Mic 9v), guzu (R-uzt).<br />

Ref.: A (duzti, guzi, guzti, guzu); Bon-Ond 154; Lrq /güsi/; EI 291; AtSac 45; Etxba Eib; EAEL 154. � Tr.<br />

Documentado en todas las épocas y dialectos; aparece ya en un texto alto-navarro, que el editor data en 1415 (v.<br />

infra (II, 1)). Desde el siglo XIX, sobre todo en los dialectos occidentales, se aprecia que la frecuencia de guzti<br />

disminuye un tanto, debido a la competencia de dena (q.v.). En cuanto a las variantes, guzi es la forma más<br />

frecuente en los dialectos orientales: Dechepare y Leiçarraga emplean guzi, que es en bajo-navarro y suletino<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 79<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

(güzi) prácticamente la única forma documentada (tbn. en Oihenart y Tartas; hay un ej. aislado de güzti en<br />

Eguiateguy (206)). Durante el s. XVII y principios del XVIII, sin embargo, se encuentra abundantemente guzti,<br />

junto a guzi, en autores labortanos (ya antes gusti en unas cartas labortanas del s. XVI: FLV 1993, 451), aunque<br />

se manifiesta una progresiva sustitución a favor de guzi. Guzti es en general más frecuente en la primera mitad<br />

del siglo XVII: encontramos sólo la variante guzti en Materre (pero guziz y guztiz), Voltoire, Etcheberri de<br />

Ziburu y Axular; otros autores --en general posteriores-- alternan las dos variantes: Harizmendi, Gasteluçar<br />

(sobre todo guzi) y Etcheberri de Sara (preferentemente guzti); emplean guzti sólo de manera esporádica, frente<br />

al casi general guzi, Haramburu, Pouvreau, y Chourio. En M. Dassança y Argaignarats no se encuentra sino guzi.<br />

Desde mediados del s. XVIII en la tradición septentrional se documenta sólo guzi.<br />

En alto-navarro, desde los primeros textos hasta hoy, la frecuencia de guzti parece haber disminuido<br />

sensiblemente: hay guzti en un textos de Areso del s. XVI (FLV 1991, 110); en el s. XVII hay tbn. guzti en varios<br />

textos alto-navarros: las tres poesías premiadas en Pamplona en 1609, Roncesvalles 1619 (TAV 3.1.24), Leitza<br />

1626 (ETZ 46), Aleson (TAV 3.1.28); tbn. en Isasti (RIs 70)). Pero documentamos siempre guzi en Amendux<br />

(TAV 3.1.18) y Beriayn. A partir del siglo XVIII guzi es prácticamente general en los textos alto-navarros (hay<br />

una amplia documentación en ETZ). Sólo recogemos guzti en un texto de Intza de 1801 (ETZ 178). Hay además<br />

guztiz (junto a guzi) en un texto de Arruiz s. XVIII (guztis p. 172) y en CatUlz (41).<br />

En guipuzcoano, se documenta guzti en los testimonios más antiguos de este dialecto: en el Cantar de Bretaña<br />

(ConTAV 5.1.1.) y en una carta de Azkoitia de 1596 (ETZ 33). Alternan, sin embargo, las variantes guzi y guzti a<br />

partir del s. XVII: hay guzti en un Ave Maria guipuzcoano copiado por Echave (TAV 3.2.10) y en la poesía de M.<br />

Portal (TAV 3.1.21); pero guzi en una carta de Azpeitia del s. XVII (ConTAV 5.2.9, 124). Buena parte de los<br />

autores guipuzcoanos de los ss. XVIII y XIX emplean las dos formas; se aprecia, no obstante, un predominio de<br />

guzi especialmente sensible desde mediados del s. XVIII a finales del XIX: emplean casi exclusivamente (o<br />

exclusivamente) guzi, Mendiburu, Ubillos, Guerrico y <strong>Lar</strong>dizabal; emplean preferentemente guzi, Cardaberaz y<br />

Aguirre de Asteasu; alternan ambos (o predomina guzti) en Ochoa de Arin, <strong>Lar</strong>ramendi, Echagaray, <strong>Izt</strong>ueta e<br />

Iturriaga. Guerrico y Mendiburu emplean a menudo guztiz, pero casi exclusivamente guzi en los demás casos. En<br />

el s. XX crece ligeramente la frecuencia de guzti, si bien sigue siendo bastante menos usada que guzi.<br />

En vizcaíno el uso de guzti es casi general en todas las épocas; hay duzti en RS (96, 259,...; tbn. a menudo guzti)<br />

y Micoleta (dustia 12v). En Lazarraga hallamos un sólo ej. de guzi ((B) 1171vb), frente a numerosos de guzti.<br />

En roncalés guzu aparece documentado ya desde el s. XVI (guzuez ConTAV 5.2.3).<br />

En DFrec hay 3558 ejs. (3 septentrionales) de guzti y 602 (224 sept.) de guzi.<br />

I (Con sust.). Sg. Azkue (s.v. guzi): "Se abusa de esta palabra usándola en vez de edozein. Aragia ernatzen duen<br />

arima bizi guzieki (Dv Gen 9, 15)". �1. (Sing.). Todo, completo. v. oso. � Tr. De uso general en todas las<br />

épocas y dialectos.<br />

Tras sust. temporales, y junto a verbos como egon, ibili, etc., algunos autores septentrionales desde finales del s.<br />

XVIII, y algún meridional moderno como Etxaide, lo emplean en caso absoluto (probablemente por influencia<br />

de construcciones del tipo egun guztia iragan, eman, pasatu, etc.); así p. ej.: Egon zen gau guzia othoitzean. Lg I<br />

271. Utz zaitzu trenpan [...] gau guzia arramu hostoekin. ECocin 11. Gau guzia ez zen othoitzetik baratu. Laph<br />

236. Han zagozin urthe guzia. Jnn SBi 19. Egun guziez eskolatik lekora, egun guzia kasik ortzegunetan, han<br />

nintzan. JE Bur 58. Hantxet egonen ziren gau guzia. Barb Sup 111. Gau guztia zure billa ibilli gaituzu. Etxde JJ<br />

262. Kabalekin egun guzia Sosaren uzteko denbora guzia hor egon zen. JEtchep 102 (v. tbn. TB, Dv y SalabBN<br />

Mt 20, 6, Elsb Fram 142, Iratz 174, <strong>Lar</strong>z Iru 78, Ardoy SFran 157).<br />

La construcción habitual, sin embargo, es con inesivo, ya desde Leiçarraga: Zergatik hemen zaudete egun guzian<br />

alfer? Lç Mt 20, 6 (He, Ur, Echn, Samper, Leon, Or guzian, Ur (V) guztijan, Hual guziuan; TB, Dv, SalabBN<br />

guztia; Ol, Ker, IBk, IBe osoan, Ip orotan); v. tbn. con ines. EZ Eliç 233, Harb 322, Ax 174 (V 117), He Gudu<br />

136, Cb Eg III 222, Mb IArg I 170, Lg I 200, Ub 42, Añ LoraS 140, Gco I 464, AA III 329, Astar II 198, <strong>Izt</strong> D<br />

172, Echag 255, <strong>Lar</strong>d 117, Ur Dial 36, Dv Dial 36, Ip Dial 36, Laph 199, Zab Gabon 78, Bv AsL 108, Arr May<br />

70, Jnn SBi 164, Arb Igand 101, Azc PB 166, A BeinB 78, Ag AL 61, Echta Jos 318, Goñi 108, Urruz Zer 52,<br />

Altuna 100, Alz Ram 33, Ir YKBiz 353, ABar Goi 52, Iratz 19, JAIraz Bizia 48, Or QA 102, SM Zirik 58, Anab<br />

Poli 82, Bilbao IpuiB 64, BEnb NereA 209, Basarri 69, MAtx Gazt 70, Salav 88, Ibiñ Virgil 117, NEtx LBB 172,<br />

Alzola Atalak 40 y MEIG IX 105.<br />

� Neure borondate gustirean boto egiten dot eta promitietan dot. TAV 3.2.2. Bekhatoren kontra date orduian<br />

mundu guzia. E 55. Kasi eukan gatx guztia kendu jakan. Lazarraga 1142v. Erreko dot Aramaio guztia.<br />

(Endechas por Martin Bañez). TAV 3.1.9. Non hi euror gure bizi guzian [...] lauda baihezakegu. Lç ABC B 6r. O<br />

ene arimaren bozkario guzia! He Gudu 130. Ekusi genuen buru, esku, oñetatik eta gorputz guzitik usteltasuna<br />

zeriola. Mb IArg I 222. Bethiko, eternitate guziko. Brtc 93. Urte guztian egotia piesta eta danzetara juan baga.<br />

Mg CO 136. Jende bear guztia alferra. AA III 630. Gau guzia egun-sentiraño ilkintza negargarri onetan<br />

eraman zuten. <strong>Lar</strong>d 130. Eliza katoliko guzia. HU Zez 135. Odol zauritan nabari / zure gorputz guzi ori. SMitx<br />

Aranz 133 (cf. infra III). <strong>Euskal</strong>erri guztikoak. MEIG II 130.<br />

� (Todo, cada, cualquier; a menudo precedido de rel.). Cf. infra II (1). � Zein baita Iainko egiazko gauza<br />

guziaren gainetik laudatzekoa. Lç Adv *** 2r. Egiozu ahal dagizun besta guztia. Ax 431 (V 280). Goiz guziak<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

80

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

du bere arratsaldia. "Chaque matinée". O Pr 611. Ateratzen zituen beren etsaien atzapar ta nekepe gogor<br />

guzitik. Mb IArg I 120. Egin berari atsegin emango dion gauza guzia. Mg CC 227. Elduten dirian leku guztian<br />

berdetasuna. fB Olg 53. Adoratua gizon guziez. CatJauf 100. Auxe bakarrik dezu neguan osto guzia erortzen<br />

zaion piñurik. Munita 72. Fruitu onik egiten ez duen arbola guzia ebakia izango da. MEIG VIII 65.<br />

v. tbn. Astar II 130. Itz Azald 177. Guzi: Harb 77. ES 391. Cb Eg II 205. Añ CatAN 81. Gco I 403. AA II 41. Hb<br />

Esk 238. EusJok 145. Basarri 123. Guzu: Mdg 136.<br />

�2. (Pl.). Todos. � Tr. General en todas las épocas y dialectos. � Begirezan peril guzietarik. E 15. Gaitz guzién<br />

erroa abariziá duk. Lç 1 Tim 6, 10. Munduko pena guztiak. Lazarraga 1164r. Aldi guztietan ezta eder egia. RS<br />

123. Iainkoaren onhestea gauza guztien gaiñetik. Mat 122. Akhabatuko zirela geroko gero guztiak. Ax 166 (V<br />

112). Nor beretako, Jainkoa gustiendako (AN). "Cada uno para su conveniencia, y sólo Dios es para todos". Aq<br />

p. 63. Kofesa hamabortz guziez. Dh 58. Frantses guziak españoltzen ari gare. HU Zez 76. Itxura guzien arabera,<br />

norbaiten hiltzera zagon. Lf Murtuts 8. Hoberen guziak urrun ari zauzkigu. <strong>Lar</strong>z Iru 44. Haur guziak ongi<br />

hartzen zituen Erraldoiak. MEIG IX 105 (82 guzti (más frec.)).<br />

�3. (Sin artículo). Sg. Lafitte (Gram 109): "À l'indéterminé, guzi a voulu dire chez les anciens "n'importe<br />

lequel"; aujourd'hui une formule comme Girixtino guzik badaki "tout chrétien sait" ne présente aucun sens". Cf.<br />

infra III y GUZTITA-. � Iratzarrri zaudetela perseberanza guzirekin. Lç Eph 6, 18. Ordea, zu izan nere alde<br />

guzi, zu nere aurre ta atze, zu nere goi eta be, zu nere eskui ta ezker. <strong>Lar</strong> SAgust 14s. Gure on guzi Jesukristo<br />

Jaunagan anai ditudan Loiola etxeko jaun Martin Garcia ta Beltrani. 'A los en Cristo N.S. y todo nuestro bien<br />

hermanos'. Aran SIgn 105. Beren andre ta arrebak igual / pariente guzi negarrez. Arrantz 154. Izate guzi<br />

Beregan duna / nigatik ezer ezera. "El que tiene todo ser en Sí". Or BM 82. Zuzen guziren iturria. Or Aitork 78.<br />

Poz zabalgarriz edatuko da / zuritasun guzti. Gand Elorri 51. v. tbn. Mde Pr 86. � Urte guzti ta osuetan. Mg<br />

CO 98.<br />

�4. (Con bat como determinante). � Horretan izan behar baita nere eternitate guzi bateko egoitza. Dv LEd<br />

260.<br />

II (Pron.). �1. (Sing.). Todo. "Guztia edo ezer ez, tout ou rien" H. � Tr. De uso general en todas las épocas y<br />

dialectos. � Zer zuk galde baitagizu, den konplitu guzia. E 77. Guzia eta guzietan Krist. "Tout en tous". Lç Col<br />

3, 11. Zuretako nik daukadan guztia. Lazarraga (B) 1173vb. Iragaitea eta hiltzea guztia da bat. Ax 63 (V 41).<br />

Jainkoa gatik, zeiña baita harentzat guzia. Ch III 5, 4. Bere maisuai guztian obeditzen zien. Cb Just 91. Zeren<br />

naizan guzia ta dedan guzia, argandik artua dedan. Ub 160. Ez dakizu gizona guztira egiten dala? Mg PAb 130.<br />

Artha da guzia. Dv Lab 256. Zeñegan egin zituzan gauza andiyak Guztiya-al-dauenak. Ur BulAl 34 (cf. infra<br />

IV). Jaungoikoak dan guztia ikusten du. KIkG 11. Gustirako Yaunagana yo biar dogu. Kk Ab II 144. Gainerako<br />

guztia. MEIG III 84.<br />

� (Como predicativo de un sintagma nominal). Todo, completamente. "Den guzia bozkarioari eman da, il s'est<br />

donné tout entier à la joie" Dv. v. GUZTIZ. � Salbatierra / egun ei dago tristerik, / oi ta dabela / egiten asko<br />

negarrik, / zerren jarri da / guztia destruidurik. Lazarraga 1202r. Guztiau zurea nax. Ib. 1165v. Emaiten<br />

natzaika guzia totalki zure borondate sainduari. Harb 409. Mendiz inguratua baita guztia. ES 110. Ni zurea naiz<br />

guzia. Ch III 5, 5. Izutu zen zen guzia. Mb IArg I 280 (108 guztia). Gure bihotza erreberrituren bai da guzia. Lg<br />

I 200. Guzia bekhatorea naizelarik. Brtc 29 (v. tbn. MarIl 56, Arb Igand 202). Guzia ahalgetua, bazterrerat egin<br />

nuen. MarIl 72. [Iguzkiak] urtzen eta suntsitzen / ahal nau guzia! Etcham 114. Guzia biotz naiz. Or Poem 526.<br />

v. tbn. Añ EL 1 218. Mg CO 193. Astar II 237. It Fab 62. Ur MarIl 109. Guzia: SP Phil 485. Arg DevB 163. Gç<br />

70. Mg CC 138. Mg in VMg 93. Dh 113. Gy 110. <strong>Lar</strong>d 180. Dv LEd 103. Bv AsL 169. Goñi 65. Tx B II 52. Txill<br />

Let 67.<br />

� Nere salbadore guzia amoriozkoa. Cb Eg II 43.<br />

� (Con sentido de pl.; a menudo precedido de rel.). Cf. supra I (1). � Madarikatua da zurean urkhatua den<br />

guzia. Lç Gal 3, 13. Beha dagoen guztia handiro transitua. EZ Man I 84. Ediren nazan guztiak hillen nau. Ax<br />

434 (V 282). Gerra nai duben guziya / berari kendu biziya! Xe 410. Gustaturikan geldituba da / ikusi duben<br />

guziya. EusJok II 88. v. tbn. Ud 109. EusJok 92.<br />

� (En exprs. como ene... guztia). Cf. Gç 218: Jesus, ene on guzia. � Alegra zaitez ongi. Zure guzia Matxin de<br />

Zalba [despedida en una carta] (s. XV). ConTAV 4.2.1. Ene amorioa! Ene esposa ta ene guzia! Harb 368 (v. tbn.<br />

ene guzia en SP Imit III 34, 3, Ch III 34, 1, Brtc 235). Zu zera nere partea, ta nere guztia. Cb Eg II 45 (Dv LEd<br />

90 nere guzia). Bere Jainkoa, bere salbatzaillea, bere guzia. Lg I 263.<br />

�2. (Pl.). Todos. "Guzien, guztien gainetik, par-dessus tout, surtout" H. � Tr. De uso general en todas las épocas<br />

y dialectos. � Andre leial honegana goazen, othoi, guziak. E 97. Eztute guziék ardiesten hitz haur. Lç Mt 19, 11.<br />

Topadu zirean iturri fresko baten aldean, nun guztiak alkar ezauturik berba egin eutsaen. Lazarraga 1152r. Eta<br />

guztien gaiñetik okhasinoa presentatzen denean. Ax 294 (V 196). Hitz batez zutaz bertze guziak. Ch III 21, 1.<br />

Langille hek etziren guziak orobat nekhatu. Lg II 196 (cf. infra III (4)). Guzietan lehena da Santxo hazkarra. Hb<br />

Esk 67. Guziak batera Mariari alabanzak ematera. Arr May 184. Guzia guziena. Or Aitork 149. Txoratuak<br />

giñuzen / an giñan guziak. Uzt Sas 316. Guzietatik naikoa iñon ez (AN-ulz). Inza NaEsZarr 1051. Ia guztietan<br />

letra berbera da. MEIG I 248 (v. tbn. III 52 guzi (poco frec.)). � Oillorik geienak, guztiak ez esatearren. Erkiag<br />

BatB 100. � "Común denominador, guzientzako izena" EEs 1931, 110 (en una lista de términos aritméticos).<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

81

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

�3. (Sin art.). Cf. supra I (3) e infra III. � Iainko erraiten eta adoratzen den guziren kontra. "Contre tout ce qui<br />

est renommé Dieu". Lç 2 Thes 2, 4. Etzazula esan guztiri, dakizun guzia. EgutTo (ap. DRA). Ba zun berekin<br />

indarra ta dirua ta naiko guzi. Or SCruz 87. Biur nadin ni Iainko / utsetik guzi izateko. Or BM 80. Mingaña<br />

lotzen, ta mintzoak nai luken guzi / esatea eragozten. Gazt MusIx 139.<br />

III (Como aposición). �1. (Tras demostrativo). "Hau guzia egin izan zen (He)" H. � Tr. Las construcciones con<br />

guztia(k) como aposición de un demostrativo ((liburu) hauek guztiak) son de uso general en la tradición<br />

septentrional y de uso frecuente en el Sur --sobre todo en guipuzcoano-- en todas las épocas. En vizcaíno los<br />

artículos de primer y segundo grado -au, -ori (-ori, -orrek, -ok...) se emplean cuando guzti se coloca detrás del<br />

demostrativo de primer y segundo grado: Nasaitasun au guztiau (fB Olg 53). Este uso se documenta también en<br />

Axular (424 (V 274)): Haur guztior egiten du; cf. infra GUZTIOK. Sin embargo, los límites entre el artículo y el<br />

demostrativo son en algunos contextos confusos (cf. s.v. -a la relación del art. con el dem.): Urte bakotxean artu<br />

egun bat, ta guztiau emon arimeko lan ardurazkoan (Añ EL<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 82<br />

mende.<br />

1 76); Guzti onen [sing.] ganera (Ib. 36; EL 2 41:<br />

Onen guzti onen ganera). El uso del demostrativo --no artículo-- tras guzti se documenta con seguridad desde<br />

principios del s. XIX en autores vizcaínos (Denpora guzi artako konfesio jeneral (Mg CC 120; CO 171: denpora<br />

guzti atako); Gauza guzti oneetan (Añ EL 1 79); Mesede gusti oneek (Astar II 234) y Denpora guzti atakoa<br />

(CatBus 51)), aunque aparece ya en Ubillos (199) un ej. en el que podría interpretarse un demostrativo: zer esan<br />

nai du guzi onek? A partir de la segunda mitad del s. XIX se extiende este uso a un grupo relativamente<br />

numeroso de autores meridionales, muchos de los cuales se valen también del demostrativo como aposición (v.<br />

infra). � Grazia hauk guziak egiten zaizkigu Baptismoaz. Lç Ins A 8v. Aek gustiak baino bere / obeago ene<br />

amore onetsia. Lazarraga 1205v. Liburu hau guztia duk bi partetan berezten. EZ Man I 5. Egun hartan guzian.<br />

Lg I 295. Jaunak esaten digun onek guziak gutxienean eskatzen duela ontzeko asmoa. AA III 509. Ilhabete huni<br />

guziari behatzea. MarIl 19. Denpora guzti onetan. Ur MarIl 112. Ilkintza izugarri onek guziak arri-egiñik utzi<br />

zituen. <strong>Lar</strong>d 172. Aspaldi guzi honetan. A Ardi 2. A lan gustiya galtziak min emon eutsola. Kk Ab II 176 (v. tbn.<br />

11 gusti onek). Orietarik guztietatik ezagupide asko bildu daiteke. FIr 191. Guzti ori da, ta oraindik zerbait<br />

geiago. Lek SClar 130. Zer egin da artaz guziaz? Txill Let 79. India hau guzia. Ardoy SFran 337. Eta delako<br />

guzti hori, hitz eta gogoeta, ez da aski. MEIG VII 28. Ez diot hau guztiau norberaren bada-ezpadako<br />

humiltasuna ager-nahian. MIH 191 (166 hau guztia).<br />

v. tbn. (Construcciones como guzti horiek): Sor Bar 54. Itz Azald 135 (103 onek guzti onek). Altuna 9. Inza<br />

Azalp 21 (44 ori guztia). Enb 98 (102 ori gustijoi). Eguzk GizAuz 59. Munita 30 (39 au guztia). Etxde JJ 61 (62<br />

au guztia). Arti Ipuin 77. Erkiag Arran 172. Bilbao IpuiB 157. Vill Jaink 9. Osk Kurl 66. Berron Kijote 93 (81<br />

aiek guztiak). Guzi: Arr GB 68 (51 aiek guziak). Ir YKBiz 280n. Or Aitork 361 (Eus 340 aien guzien). Zait Plat<br />

107. Gazt MusIx 159. Ibiñ Virgil 78 (118 ori guzia). Lab SuEm 204 (191 hori guzia). Berron Kijote 194 (137 ori<br />

guzia).<br />

� (Con el sust. entre el dem. y guzti). � Eztauka jakituria makala, areik gauza guztiak buruan gordeteko. Ag Kr<br />

48.<br />

� (Con el dem. en caso absoluto-ergativo, seguido de guzti en un caso diferente; ambos, dem. y guzti, van en<br />

plural). � Hauk guztiez Herodesek / eztu batre antsia. EZ Noel 72. Gaitz horiek guzien kontra segurantzarik<br />

handienak hartzen. Ch III 45, 3 (v. tbn. hauk (hek, ...) guzien en He Gudu 145, Lg II 227, Brtc 197, Gy 12, Hb<br />

Egia 147). Hiri hura zen inguru hek guzietako bigarrena. Lg II 87. Zenbat humiltasun hauk guzietan. Ib. 128 (v.<br />

tbn. hoik guzietan en Hb Egia 21). Obe nuke emengo lan ok guziekin etxe au uzten banu. Izeta DirG 106. v. tbn.<br />

Inza Azalp 150 (oiek guzietatik).<br />

� (En sing.). � Nik ordea, ori guziari begirapen eta itzal aundia zor zaiola erakutsiko dizut. MAtx Gazt 16.<br />

�2. (Precedido de pron. personal). � Zu guzia ene eta ni guzia zure. SP Imit III 5, 5. Ni guziáu. LE Ong 105r.<br />

Zu guztiori egin zara nirea. Añ EL 1 164. Gu guziak alabainan errebelatuak ginen. Jnn SBi 4. v. tbn. Hm 212.<br />

�3. (Precedido de pron. rel. zein). � Giristiñoa, ago erne heldu diren hitzetan, / zeñak guztiak baitire, hire<br />

ontasunetan. EZ Man I 49. Ez zazula yan huntarik, ez zazula dasta, ez hunki, zeinak guziak higakor baitire. TB<br />

Col 2, 21. Bizitzeko añe diru; zeña guzia gordetzeko zeukan Españatar gazte batek. Aran SIgn 65.<br />

�4. (Precedido de sintagma nominal det.). "Erropak guztiak, todas las ropas" Holmer ApuntV. � Erakustera, /<br />

et'egitera / mana nezana guzia. O Po 29. Mariaren erraiak guziak maithagune bilhakatu ziren. Dh 267. Basuak<br />

guztiak, soluak guztiak, etxiak guztiak, palazijuak guztiak, errijak guztiak ta erreinubak guztiak beriak ditu<br />

Jaungoikuak. fB Ic I 48. Zeukan Bitoria / tropaz inguraturik / zana guztia. It Fab 207 (cf. DENA GUZTIA, s.v.<br />

1 dena). Alan kerizpetuten da lurra guztia. AB AmaE 344. Damutu iakozan esanak guztiak. Ag AL 19. Gudu<br />

artan zabiltzanak guziak bat zirela. FIr 137. v. tbn. Añ EL 1 74. Zav Fab RIEV 1907, 542. Echag 88. Azc PB<br />

228. Echta Jos 100. Erkiag Arran 79. Uzt Noiz 100.<br />

IV (Como primer miembro de comp.). � "Omnipotente, guztia-daikeana (V), guztia-dezakeana (AN)" Añ. Cf.<br />

guztiahaldun, guztiahaltsu, guztiahaltasun. Cf. tbn. ahalguztidun. � Zer kaskotik / igaran zaio, zer guzi<br />

egiliari? Arch Fab 217. Berak ostikatzen du Yangoiko guzizdezakenain kolerain furrindako ardoain dolarea.<br />

Echn Apoc 19, 15 (Dv guziz ahaldunaren; Lç bothere guzitakoaren, He bothere guzia duenaren, Ip<br />

ahalorotakuaren, Ur (G) guzialaren, Ur (V) guztijalaren). Zer esan gura dau "Guztialdaikeanak"? Itz Azald 23<br />

(v. tbn. Echag 38 guzialdubena, Bv AsL 218 guzi-alduana). Jaun bat amaibagarik ona, guztiadaiyana, jakituna.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

Ib. 22. Jaungoiko egiazko bakar bat, Guztiadaikean bakar bat. Ib. 24. Guztiadaikeanaren mirariak. Ib. 22. Zu<br />

guzialdun guziegille, guzi-iabe, zeru-lur ederren Egille orrek. "Omnipotentem et omnicreantem et<br />

omnitenentem". Or Aitork 316. Garaiena, onena, dezakenena, guzti-dezakenena. Ib. 12. � (Con adj.). v.<br />

GUZTIZ. � Baño ik, Mari, burutik aldakaetara ez dun utsik, guzi eder orrek. Or Mi 20.<br />

- AHAL GUZIA. (Como expr. adv.: 'en todo lo posible'). � Inbenáza bere mutil onbát alguzia. 'Hazme en todo<br />

lo posible un buen servidor tuyo'. LE Prog 98. Emendátu len gaizki egina, suplitu alguzia. Ib. 114.<br />

- HALA (TA) GUZTI(Z) (ERE). v. hala.<br />

- HALAZ GUZI, HALAZ GUZTI(A)Z ERE. v. halaz.<br />

- DENA GUZTIA, DEUS GUZ(T)I. v. dena, deus.<br />

- DEN GUZTIA. "(Todo lo que) existe, dan guzia, den guztia" <strong>Lar</strong>. "Den guztia, le tout (EZ Man)" H.<br />

- ETA GUZTI. A) (No det.). a) (Precedido de sintagma nominal no det.). Incluido, junto con. � Tr. Se<br />

documenta en los dialectos occidentales y en Xalbador (Odol 90). � Gizon ura dia [= 'doa'] deitu dionagana<br />

zaldi, soñeko ta guzi. Mg CC 202 (PAb 74 eta guzti). Erraz da sustrai eta gusti ateraten. Astar II 92. Arbolak<br />

beren adar eta guzi puskatzen zituela. Bil 163. Ta ire jazkera orrekin berarekin jokatu bear dek, gurutze ta<br />

urregalartsu ta guzi. Alz Ram 74 (STFer 119 eta guzti). Errepublikea bai, baña agintaritza nagusi ta guzti.<br />

Eguzk GizAuz 43. Azur da guzti iruntzi eban. Bilbao IpuiB 113. Zillarrezko makillak beren kandela ta guzi. Lab<br />

SuEm 207. Pelotariak, berriz, Miamin erositako atorra loratu eta guzti, [...] agertzen dira herrian. MIH 310.<br />

v. tbn. (Hasta finales del s. XIX): Eta guzti: Añ LoraS 10. JJMg BasEsc 65. Zav Fav RIEV 1907, 96. <strong>Izt</strong> C 193.<br />

PE 66. EusJok 68. Sor Bar 109. Azc PB 117. Ag AL 96. Eta guzi: VMg 5. Xe 254. PE 151. EusJok II 59. Bv AsL<br />

206. AzpPr 67.<br />

� (Precedido de sintagma nominal det.). � Erriak oso ondu artu du, agintariak ta guzi. Lab EEguna 86. Azoka<br />

polit bat ganbeluak eta guzti. Anab Aprika 99.<br />

b) (En construcción enfática equivalente a "y todo"). � Beretzat adizkiderik onena nintzan. Eta esku-burdi bat<br />

eta gusti eskiñi neutson. Altuna 68. --Guzitatik jaten dezula? --Baba beltza ta guzi. Lab EEguna 66. �<br />

(Precedido de sintagma no-nominal). � Kantuka ta guzti eldu zan goiz aretan Ana Mari Kontze errira. Bilbao<br />

IpuiB 36.<br />

� (Con -ko, adnom.). � --Baietz, famili guziaren bazkaria, nere egunerako. --Ollo ta guzikoa? --Bai ta txanpan<br />

ere. Urruz Zer 26s. Oe bi egozan, oazeru ta gustikuak. Otx 124. v. tbn. A Ardi 127. Erkiag BatB 73.<br />

c) (Valor adversativo; precedido de sintagma nominal en caso absoluto det. e indet.). v. infra ETA GUZTI ERE.<br />

� Bere txotxolo arpegi ta guzi, au etxean dagon arte pakerik ez dagola. Ldi IL 18. Oztopo ta guzti gizona egiten<br />

digu. Vill Jaink 50. Halaz ere, [catedraticoen] bizarrak eta guzti, uste dut nahiago genukela guk orduan kanpora<br />

urtetea. Osk Kurl 84. Ondamendi au ta guzti, bixak bizi ziran maitte eta bake onian. Etxba Ibilt 473. v. tbn.<br />

Anab Aprika 8. Berron Kijote 226.<br />

� (Precedido de adj.). � Olaxe dio ain poliki. Bañan, polit eta guzti, ez nagokio orain detalle oni. Lek SClar<br />

117. Etxian ebela neskame mardo eta itxura onekua, senarrak, gor ta guzti, begixa jota eukan. Etxba Ibilt 470.<br />

B) (Det.). a) (En caso sociativo). Incluido. � Lurdeko harpe sainduaren itxura ezarria, bere harroka eta<br />

guziekin. HU Aurp 184. Neure aiztua bere magijagaz ta gustijagaz. Otx 97. b) (En pl., con valor enfático). Y<br />

todo. � Bazkari ederra ginuela, [...] bagintuela tripakiak eta guziak! Elzb PAd 54. Latiñak eta guztiak ikasita<br />

zeuzkan ba. Ag G 320. Hatsak eta guziak joanik, bihotza kasik gelditzeko heinean. Barb Sup 14.<br />

- ETA GUZTI ERE. (En exprs. con sentido adversativo). v. HALA (TA) GUZTI(Z) (ERE) (s.v. hala). a)<br />

(Precedido de pron. dem.). � Tr. Documentado en textos vizcaínos del siglo XX. � Eta a ta guzti bere errukitu<br />

ta gura neuen beste sagardao ta ogi emon ostien. A BGuzur 141. Au ta guzti bere maite neban. Or Tormes 83.<br />

Ori ta guzti be, domudunak, [...] dirutza andiak egin daroez. Eguzk GizAuz 56. Au ta guzti be kostako iaku.<br />

BEnb NereA 158. v. tbn. Altuna 59. Erkiag Arran 139. b) (Precedido de adj.). � Gurago neuke aren otsein izan,<br />

beartsu ta guzti bere, beste areena baiño. Or Tormes 83. c) (Precedido de sintagma nominal no det.). � Bere<br />

erbi-txakur ta guzti be, gure Pernando gizajuak ez eban erbi aztarranik be atara. SM Zirik 117.<br />

- ETA GUZTIZ ERE. (Precedido de sintagma nominal con -agatik, con sentido adversativo). � Bere edertasun<br />

mozkorgarriagatik eta guztiz ere, sinbolo bat baizik ez zela. Mde HaurB 18.<br />

- EZ GUZTI. Aparte de, excepto. v. EZ BESTE. � Goitik beeraño zuriz jantziak, begiak ez guzti. Anab Aprika<br />

16.<br />

- GUZTIA-AHAL. "Omnipotencia, guztia ala" Añ.<br />

- GUZTIA-AHALDUN. "Todopoderoso, guziaalduna (AN)" Añ. v. guztiahaldun. � Nere Jaungoiko guztia<br />

alduna. Echve OngiB 64.<br />

- GUZIA-BARKA. � Gaurko egunean "guzia-barka" edo "transigente" oiek barkatzen diote okerragoari ere.<br />

Or SCruz 9s.<br />

- GUZTIA BEHARREAN. "Guztia beharrean (Vc, G, L), con grande escasez, litm.: necesitando todo" A.<br />

"Incompletamente" A DBols. � Osasunez etorren arren, aren izen ona guztia bearrean egoan jaioterri<br />

laztanean. Erkiag Arran 186. Ostatua ordainduteko, narras ta guztia bearrean ibilten da. Erkiag BatB 152.<br />

- GUZTIA-BEHARREKO. a) Guzia-bearreko ziteken Sukuntza; / deituetan an baitu Salditseko Beltxa. "A fondo<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

83

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

tuvo que emplearse Sucunza". Or Eus 364. b) "Incompleto" A DBols. "Se usa para calificar las cosas que no<br />

pasan de regular. --Zelakua aurtengo urtia? Guztia beharrekua" Etxba Eib. � "Baixa"-ren osasuna beraz, guztia<br />

bearrekoa zan. Erkiag Arran 87. Artu barri dauan biziera narrats eta guztia bearrekoaz. Erkiag BatB 129. Naizeta,<br />

bakotxari egokionez, guztia-bearrekoen gauzak, osoro premiñagarriak izan. Ib. 13.<br />

- GUZIAGATIK. "Guziagatik, verumtamen, néanmoins" Dv � A. � Guziagatik, ez nik nahi bezala, bainan zuk<br />

bezala. "Verumtamen". Dv Mt 26, 39 (He halarik ere). � (guziagatik ere SP). Con todo, sin embargo. Cf. Ax 46<br />

(V 29): Ordea erabiltze hek guztiakgatik ere, erabili ondoan bere lekhuan eta tokian gelditzen da. � Guziagatik<br />

ere anhitz aldez hura baliatu izan zait. "Toutesfois". Lç Dedic * 5r. Guzia gatik ere hori hainitzetan gertatzen<br />

da. SP Phil 190s. Guziagatik ere etzen Dabid aserretu. Mb IArg I 196. v. tbn. Arb Igand 115.<br />

- GUZTIAKIKO, GUZTIEKIKO (guziekiko <strong>Lar</strong>). Universal, general. (Gralmte. detrás del sust.). "Público,<br />

común", "universal" <strong>Lar</strong>. Cf. GUZIKIKO, GUZTIOKIKO. v. guztierako. � Lenbiziko munduaren argia izandu<br />

zan guziakikoa, beste guzien gaia eta jaiotza. <strong>Lar</strong> SAgust 9 (9 guztiakiko, 5 guziekiko). Eliza katolika edo<br />

guziakikoa. CatBurg 5 (v. tbn. en contexto similar Ub 147, Mg PAb 161). Etsaiak artu zeban asmoa emateko<br />

atake guztiakikoa. <strong>Izt</strong> C 489. Tolosako Erri leialera biribillatutako Batzar guztiakikoan. Ib. 177. Lucilio Baso<br />

joan zan, Judeako kondar guziakikoa egitera. <strong>Lar</strong>d 547. --Zenbat juizio dira? --Bida; banakikoa eta guziakikoa.<br />

Legaz 54. � (Precediendo al sust.). � Guziekiko izkuntza edo "lengua universal" dalakoa. Ldi IL 138. Senaz<br />

mintzo diranek guziekiko senari gogor eutsi bear diote. Zait Plat 34.<br />

- GUZTIAN (V, G ap. A; Añ; guzian <strong>Lar</strong>, Añ (G), Dv). (Precedido de rel.). Siempre que. v. GUZTIAZ. � Tr. Se<br />

documenta más frecuentemente en la tradición meridional, aunque no faltan algunos ejs. bajo-navarros y<br />

labortanos ya desde Etcheberri de Ziburu. � Bethi hautzaz orhoitzeko bizi aizen guztian. EZ Man I 1. Pater<br />

noster erraiten duen guztian, egiten dio Iainkoari othoitz. Ax 337 (V 224). Pekatu eriozkoan jauzten dan guzian.<br />

CatBurg 36. Prestaturik ekusten gaituen guzian. Mb IArg I 310. Oñatira zijoan guztian. Ag G 167. Lanian<br />

bakan ari da eta / bestan al duen guzian. Xa EzinB 89. Gure ondasunen kontra ez dabiltzan guztian. MEIG VIII<br />

114.<br />

v. tbn. Cb CatV 51. DurPl 88. Añ LoraS 34. AA III 631. Mg PAb 45. fB Olg 100. Astar II 4. CatLlo 68. <strong>Izt</strong> C<br />

247. It Fab 198. CatBus 10. Ur Ex 34, 35. Bil 46. Zab Gabon 56. Itz Azald 10. Echta Jos 150. A BGuzur 118.<br />

KIkG 58. KIkV 71. Enb 198. Anab Poli 82. Guzian: Harb 340. Ch I 13, 7. Cb Eg III 248. Lg I 260. Brtc 243. Añ<br />

CatAN 13. AA III 405. Monho 58. Gy 198. Dv Lab 366. Bil 36. Legaz 66. Bv AsL 28. Arr May 99. Elzb PAd 32.<br />

Goñi 108. Arrantz 145. Jaukol Biozk 17. Alz Ram 49. Or Eus 159. Mde Pr 106.<br />

� (Precedido de part.). � Geroztik oartu aal izan det odeien batean sartu guztian, ontziak beerako egiten duala.<br />

Anab Aprika 102.<br />

- GUZIA(K) ORO. v. GUZI ORO.<br />

- GUZTIAREKIN (H; guziarekin Dv, H). Con todo, sin embargo. � Ingurura beha dago nork dezaken defenda,<br />

/ guztiarekin alferrik hanbat doloratzen da. EZ Man I 93. Segurean zarela uste duzun arren, guziarekin ihes<br />

egiozute. He Gudu 118s. v. tbn. Lg I 366. Mih 3.<br />

� (guztiarekin ere H; guziarekin ere SP, Ht VocGr 433, H). Con todo, sin embargo. "Toute fois, guziarekiñ ere"<br />

Ht VocGr. Cf. Dh 254: Bertzenaz gure nahi guziarekin ere, ez gare egian Jesu-Kristorenak izanen. � Baiña<br />

guztiarekin ere emanen derautzut nik ere neure amorioa. Mat 279s. Eta guztiarekin ere sendatu zen. Ax 109 (V<br />

72). Baiña guztiarekin ere ezta sendatzen. Ib. 108 (V 72). Guziarekin ere zuzenki egiten zituen Job nekatuak<br />

horduko bere gauz guziak. Mb IArg I 195. Badirudi, guztiarekin ere, hobe genukeela indarrak neurtzen saiatu.<br />

MIH 393.<br />

v. tbn. Harb 132. ES 100. Ch III 20, 4. Guziarekin ere: Harb 186. SP Phil 510. Ch III 3, 6. Brtc 213. Dh 217.<br />

MarIl 68s.<br />

- GUZTIAREN BURU, G. BURUAN. v. GUZTIEN BURU, G. BURUAN.<br />

- GUZTIAZ. (Precedido de rel., con sentido temp.). Siempre que. v. GUZTIAN. � Besta den guziaz egiteko<br />

othoitza. Harb 145. Aitzinetik penatzen da, urkhabeaz orhoitzen den guztiaz, urkhatzen bezala da. Ax 432 (V<br />

281). Iuramentu egiten duen guztiaz, bekhatu egiten du. Ib. 263 (V 176).<br />

- GUZTIAZ ERE. Con todo, sin embargo. � Tr. Documentado en la tradición meridional. � Guziaz ere ez dute<br />

inoiz agertu konfesioan aituriko gauzarik. Mg CC 125 (PAb 212 guztiaz bere). Guziaz ere, Israelen baziran<br />

anima on eta Jainkoari bildur zitzaiozkanak. <strong>Lar</strong>d 138s. Eta guziaz ere, zer miñgarria! Arr May 122. v. tbn. <strong>Izt</strong><br />

C 189. Guziaz ere: VMg 28.<br />

- GUZIDUN. � Gure Goiko-Jauna on-guziduna izan bear du gure zorion bakarra. EgutTo 8-10-1918 (ap.<br />

DRA).<br />

- GUZIEGI (?). Cf. <strong>Lar</strong> SAgust 11: Zerren San Agustiñen argi osoa guziegia dan, andiegia, biziegia. Es probable<br />

que se trate de una mala lectura del editor: gucieguia por gueieguia; v. ej. de <strong>Lar</strong> SAgust, s.v. gehiegi (2).<br />

- GUZIEKIKOA, GUZIEKILAKOA EGIN (Dv). Ser amable con todos; ponerse a buenas con todos. "Nihork<br />

egundaino ez du egin guziekilakoa, personne n'a jamais fait au gré de tous" Dv. Cf. guztienkara. � Guzien<br />

bihotzak irabazi zituen, guziekilakoa egiten zuelakotz. Laph 199. Ahal bezainbat guziekilakoa egiten dugu. Prop<br />

1880b, 374. Ez omen-degu iñoren etsai ta aldeko izan bear. Kontu oiek aberatsenak omen dira. Guk, beartsuok,<br />

guziekikoa egiñaz bizi bearra omen degu. NEtx Antz 23.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

84

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

- GUZIEN BURU. "Guzien buru, après tout" Dv. � Emanik ere ehun urthe edo gehiago, guzien buru azken<br />

egunak argituko du. Dv LEd 164. Azkenekotz ihardetsi nioen gizontoari egia nola zen erraiteko, eta guzien buru<br />

sukhalderat igorri nuen askal zadiela. Prop 1897, 100. � Guziaren buru, Bilzar-Lagunek, zeinek bere bidea<br />

hartzen dute arratsari buruz, eskuak elgarri tinkaturik. Lander RIEV 1914-1917, 160.<br />

- GUZTIEN BURUAN. Después de todo, al fin y al cabo. � Beraz ez usatzeaz, etsitua eta gogatua egoiteaz eta,<br />

guztien buruan, haragiaren plazera zein gauza aphurra eta laburra den konsideratzeaz egizu. Ax 386s (V 253).<br />

Ordea guzien buruan, ezta hain gauza onik [...]. SP Phil 488. Guzien burua[n] aurkhituko duzu sobra mintzatu<br />

zarela. He Gudu 149. Guzien buruan, orok badakigu. Gy 288. Eta guzien buruan ez dut uste Jainko bat hain<br />

onarekin, [...] galtzerik banuken. Laph 248. v. tbn. Barb Sup 77. Guztien buruan, laguntzaleak jakin behar<br />

duena ori da. FIr 183. Emazue beraz amets egina ginuela. Batetarat doa guzien buruan. Zerb Azk 53. Aita,<br />

bakarrik utzi ninduzun munduan, / ez denbora luzeko, guzien buruan. Xa Odol 76. � Su hunek lazten eta<br />

harritzen zaituzte menturaz, bainan guziaren buruan zer da? Jnn SBi 146.<br />

- GUZTIETAN (Añ; guzietan <strong>Lar</strong>). (Precedido de rel.). Siempre que, todas las veces que. v. GUZTIAN. �<br />

Izialdurak hartzen gaituenean eta finean espiritu gaixtoak tentatzen gaituen guztietan. Mat 44. Deus ikustekorik<br />

den guzietan sar-jalgi eginez. HU Aurp 206. Txakur bati, gauza bat egiten duen guztietan bizkarra berotzen<br />

bazaio. Vill Jaink 71.<br />

v. tbn. <strong>Izt</strong> C 27. Guzietan: Egiat 196 (de interpr. no segura). CatB 44. Ir YKBiz 246s. Xa Odol 214.<br />

- GUZTI-GUZTI (guzi-guzi <strong>Lar</strong>, Dv). (Reduplicación intensiva). "Kristori garraizkan guzi guziak" <strong>Lar</strong> (s.v.<br />

(Iglesia) catholica). � Tr. Los primeros ejemplos documentados son del s. XVIII: <strong>Lar</strong>ramendi, Mendiburu<br />

(OtGai III 16), Baratciart y Ubillos (49). Desde el siglo XIX su uso es más frecuente. � Ardiets dezakegu guziguzien<br />

barkhamendua. Brtc 158. Mundu guzi guzia. AA III 349. Gusti gustijak eztira asko izango. Astar II 289.<br />

Beren uste guzi-guziko kontu-artzalleak ipiñi zituzten. <strong>Lar</strong>d 465. Igandea guzi guzia Jaunaren eguna da. Arb<br />

Igand 182. Erri guzi guzietan. Txill Let 58. � (Precedido de dem.). � Auek guzi-guziak [...] badute irabazpidea.<br />

Inza Azalp 105.<br />

- GUZTI-GUZTIOK. (También en otros casos de declinación). � Zegaiti zuek enojatzeko / ez dot nik<br />

borondaterik; / guzti-guztiok serbitzerako / nago ni obligadurik. Lazarraga 1177v. Bada gusti gustijok biztu.<br />

Astar II 50. Guzi-guziyok pozez beterik. EusJok II 151. Guzti guztiok lastan bana emon. Balad 136. Zu zera egiz,<br />

euskal idazle / guzi guzion guraso. Basarri 49. v. tbn. Ur MarIl 123. Enb 141. JanEd II 110. Lek SClar 103.<br />

- GUZI-GUZIZKO. � Guzi-guzizko usariotzat izan oi zuten aintziñako zaldun ibiltariek. "Costumbre muy<br />

usada". Berron Kijote 88.<br />

- GUZIKIKO. General. (Delante del sust.). Cf. GUZTIAKIKO. � Guzikiko yakintz soroa. "Cultura general". Y<br />

1933, 8.<br />

- GUZTIKO. a) General. (Detrás del sust.). Cf. GUZTIAKIKO. � Ezta erraz epai guztiko bat emoten. CrIc 87.<br />

b) (Equivalente a guztizko, q.v.). � Zazpi gizon juan giñan / guztiko pozian. Ud 100.<br />

- GUZTIOK (Lcc; guziok <strong>Lar</strong>, s.v. pendón). (Absoluto y ergativo pl.; tbn. en otros casos (guztion, guztioi, etc.)).<br />

a) Todos. "Cada uno" Lcc. � Tr. De uso general en la tradición meridional. Al Norte se documenta en textos<br />

bajo-navarros y labortanos hasta principios del s. XVIII. En el Cantar de Bretaña aparece la forma guztioek. El<br />

gen. guztioen se documenta en algunos autores vizcaínos (RS 318 guztioenzat) y en G. Mújica (PAm 7 guzioen).<br />

� Andre hona dakigula guzior, othoi, balia. E 85. Edan ezazue hunetarik guziók. Lç Mt 26, 27. Goazen guztiok<br />

batera. Lazarraga 1147v. Guztioek digoe borondatez segitzen. (Cantar de Bretaña). ConTAV 5.1.1. Guztioenzat<br />

dakar ogia. RS 318. Adanen seme guztiok eta guztiz ere giristinok gorputz bat garela. Ax 314 (209). Beste<br />

guztiok ere badakigu. <strong>Lar</strong> Fueros 225. Esaten digu ark hau fededun guzioi: [...]. Mb IArg I 350. Guziok etsai<br />

zatzaizkidak etxean. Etxde Alost 65. Arratsalde on, guztioi. MEIG VII 161.<br />

v. tbn. (Autores septentrionales): EZ Noel 92. Arg DevB 27. Guzi-: Harb 267. Hm 120. SP Imit IV 9, 6. Arg<br />

DevB 166. Gç 67. ES 394.<br />

Guztioen: Añ EL 1 175 (guztioentzat). Mg PAb 206. AB AmaE 382. Itz Azald 68. Astar II 175. Ur MarIl 37. Enb<br />

87 (guztioentzat). Otx 98.<br />

� (No ref. a la primera y segunda pers. del pl.). � Justarik asko zaldun guztiok / egiten dabe gugaiti. Lazarraga<br />

1159v. Haren bertute guztiok. Hm 97. Nere obra ta trabáju guziók. LE Prog 98. Neke guztiok igaro zituan<br />

gugaitik. Añ EL 1 213. Zer eskubidez egiten ditudan gauza guziok. Ir YKBiz 384. Ipiñeburutarrak bear egiten<br />

deuden toki guztiok. Akes Ipiñ 22 (cf. infra el uso con rel.). Eta guztiok, hau da harritzekoa, gramatikaz<br />

baliatzen dira beti. MEIG III 63.<br />

v. tbn. AB AmaE 252. Enb 207. Kk Ab II 108. Otx 17. Eguzk GizAuz 109. SM Zirik 71. Erkiag BatB 132. Ibiñ<br />

Virgil 116. Guzi-: Iraola 131. Zait Sof 19. Etxde JJ 271. Lab SuEm 171.<br />

b) (Precedido de pron. personal de primera o segunda pers. del pl.). � Halako infirmitatea da gutan guziotan. Lç<br />

Ins D 8v. Hekin batean guri guztioi. Ax 327 (V 217). Oriek biak eta gu guziok. Mb IArg I 261. Zuek guziok.<br />

<strong>Lar</strong>d 441. Guk guziok. Alz Ram 133. Zuen guzion opaz / edango det. EA OlBe 92 (v. tbn. con pron. en gen. en Lç<br />

Rom 4, 16, Gco I 469, AB AmaE 358, Ldi IL 128, Uzt Noiz 112). <strong>Euskal</strong>tzaindiaren maila da gu guztiok,<br />

edozein mailatan, eskura dugun mailaren errainua. MEIG VII 172.<br />

v. tbn. EZ Eliç 191. Hm 56. Astar II 252. Ud 111. Akes Ipiñ 3. Guziok: Hm 97. Arr GB 71. Inza Azalp 36.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

85

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ArgiDL 167. Zait Plat 129. Or Aitork 230. Uzt Noiz 50.<br />

� (Con el pron. en caso absoluto y guztiok en caso diferente). � Gu guzion izenean. Inza Azalp 63 (v. tbn. gu<br />

guz(t)ion en Otx 109, Or Aitork 168, Ir YKBiz 129, Vill Jaink 90, Anab Aprika 90, Azurm HitzB 62, MEIG V<br />

90). Ez diot ori zuek guziotaz. Ir YKBiz 440. � (zuen guziokgatik). � Esker draukat neure Iainkoari Iesus Kristez<br />

zuen guziokgatik. "Je rends grâces de vous". Lç Rom 1, 8.<br />

� (Precedido de rel. y con pron. personal de primera o segunda pers. del pl. como antecedente). � Haren<br />

arrazatik heldu garen guziok. Lç Adv *** 1v. Zatozte enegana trabaillatzen zareten guztiok (Mt 11, 28). Ax 500<br />

(V 322). Zuk eta aditzen didazuten beste guziok. <strong>Lar</strong>d 528. Bere ume geran guzionak dirala. Inza Azalp 102.<br />

Etorri garen soldado guztion alimentua. Arti Tobera 265. Gogo berbera dugun guztiok. MEIG I 101.<br />

v. tbn. fB Ic II 278. CatLlo 57. Ag AL 50. Ibiñ Virgil 70. Berron Kijote 159. Guziok: Harb 141. Mb IArg I 347.<br />

CatUlz 38. Or Aitork 230.<br />

� (Precedido de rel. y con pron. personal de tercera pers. del pl. como antecedente). � Zegaiti utra manera<br />

andia dazauen guztiok alabadu deuskue [Silvero]. Lazarraga 1147v.<br />

An zeuden guziok orduan / asi ziran farrez. JanEd II 123. Jaunartuko duten guztiok. ArgiDL 105.<br />

c) (Precedido de dem.). � Hautan guziotan. Lç Ins B 7r. Oek guztiok / ortuan iragarorik. Lazarraga (B) 1200v.<br />

Egiak dira horiok guztiok. Ax 562 (V 359). Obligaziñoa dañu oneek guztiok errestituietako. Cap 108. Galdegai<br />

hauek guztiok aditza ez beste elementuei dagozkie. MEIG VI 147.<br />

v. tbn. Mat 279. fB Ic I 11. Astar II 86. SM Zirik 12. Guziok: Ber Trat 16r. Harb e) 4r. Hm 142. Cb EBO 60. Ub<br />

148. Mg CC 245. AA III 563. Arr GB 144. Zait Plat 144.<br />

� (Con sust. entre el dem. y guztiok). � Orrexek gauza guztiokaittik. Echta Jos 133. Jakin ebezan onek barri<br />

guztiok. Ib. 241.<br />

d) (Tras sintagma nominal det.). � Debotak guziok iuntan, / akort behar zarete. Arg DevB 118. Eskatzen diogu<br />

berorri aren semeok guziok. Or SCruz 136.<br />

- GUZIOKIKO. Cf. GUZTIAKIKO. � Eleiza katolika edo guziokikoaren. Aran Loyola 17 (ap. DRA).<br />

- GUZTION. (Inesivo sing.). � Emen inguru guztion diñoe ori. Echta Jos 109.<br />

- GUZI ORO. a) (Guzi det.). Absolutamente todo. "Jan ditu guziak oro, il les a tous mangés (tous absolument)"<br />

Dv. "Güzik-oro, absolument tous" Lrq. � Guziak oro barkhatzen derauskidatzula. SP Imit IV 9, 2. Berze güziak<br />

oro baino lehen. CatLan 163. Mündü güzia oro / esküpian diela. Xarlem 1220. Gero trankil beitate / Espaiña<br />

güzia oro. Ib. 991. Bear dalarik guziak oro berritzen ditu. Or Aitork 253. b) (Guzi no det.). � Lürreko sorho<br />

guzi orotan gozatzen gütük. Mde Pr 132.<br />

- GUZTIRA. a) De todas las formas. "Guztira pelotari ona: ezker, eskuma, eskuz, paliakin eta zestuagaz" Etxba<br />

Eib. � Edo esanaz edo eginaz, edo guztira. fB Ic III 337. Ni ibilli naiz ondo eta gaizki, guztira. Apaol 33.<br />

b) En total. v. GUZTITARA. � Prakak ekarzan barriz iya beti batzuk, / etzituzan eukiko guztira irutzuk. AB<br />

AmaE 234. Beste amaseiko bi, jokatuen ganera, emongo dauzala, gustira lau amaseiko. Kk Ab I 99. Eta lauko<br />

mamiñak --guztira bere, zenbat ba?-- errezto bereganduten zituan. Erkiag BatB 24.<br />

v. tbn. Munita 80. NEtx Nola 14. Arti Ipuin 38. Guzira: Ldi IL 119. Munita 151.<br />

� En general, en conjunto. � Ados naizela esango nuke guztira, puntu guztietan ez bada ere. MIH 125. <strong>Euskal</strong><br />

herria, guztira, kontserbadorea da. Ib. 120.<br />

c) (En el comp. guztira-joko 'juego total, a por todas'). � Asten da mutilla gustira-jokua egiten, ta indartsu:<br />

orma-bijak, ziar-pelotak, itxijak, luziak, orma-urreratuak... joko ederra. Kk Ab I 98.<br />

- GUZTIRAKO. a) General, para todo. "Universal" Añ. Cf. VMg 32: Edertasuna da egun laburrekoa: /<br />

Jakituria bizitza guzirakoa. v. guztierako, guztiroko. � Igaro egizuz euskerara [...], jakin daien guztiak,<br />

guztirakua dala euskerea. Mg PAb 202. Sekretario Indietako despatxu guztirakoan Felipe bostgarrenaren<br />

denporan. <strong>Izt</strong> C 492. Baña erregla guzirako onek baditu, bere bitarteak. Arr CDoc 160 (ap. Zait EG 1958 (3-4),<br />

391). Gizaldiko gizona, / prestu iakitun guztirakoa. Azc PB 364. Pekatuen konfesinoe guztirakoa. Itz Azald 173.<br />

Zer esan gura dau [damua] guztirakoa izateak? Damua zabaldu bear dala pekatu ilgarri guztiakgana. Ib. 141. b)<br />

"Guztirakuak, de todas clases o medidas" Iz ArOñ.<br />

- GUZTITA- (guzita- <strong>Lar</strong>, Dv). a) (En casos locales de declinación son frecuentes los ejs. de guzti no<br />

determinado: guztitan, guztitako). En este apartado se incluyen todos los ejs. en los que aparece guz(t)ita-,<br />

aunque resulta evidente que en algunos autores se confunden --al menos gráficamente-- los casos locales del<br />

plural con el no determinado (cf. ABar Goi 67: egun auetan guzitan). "(A todas) luces, era guzitara" <strong>Lar</strong>. Cf.<br />

infra GUZTIZ (c). � Iainko Aita bothere-guzitakoaren eskuinean. Lç Ins B 2r (v. BOTERE GUZITAKO). Hitz<br />

guztitara itzultzen baituk buru feblea. EZ Man I 52. Ihes egin bekhatu suerte guzitarik. Jaur 372. Klase<br />

guzitakuak. PE 110. Alde guzitan igartu eta / daude gure sagardiyak. In Tx B I 174 (v. tbn. alde guzita- en Etxde<br />

AlosT 87, Basarri 34, Uzt Noiz 61, Berron Kijote 45). Saltsa guzitan sartu bear. Tx B III 97. Bereala agertu<br />

ziran mota guztitako jendeak. JAIraz Bizia 30. Gaitz-debeku guzitan eredu baitira. "In omni continentia". Or<br />

Aitork 411. Lot zaite zure egun guzitako laneri. <strong>Lar</strong>z Senper 40 (v. tbn. egun guzitako en <strong>Lar</strong>re in Xa Odol 18). v.<br />

tbn. (Hasta finales del s. XIX): Guzita-: Xe 262. Guzuta-: Hual Mt 13, 47.<br />

b) (Pron.). � Zein da ene konsolazionerik handiena zeruaren azpian ageri diren guzitarik? SP Imit III 59, 1.<br />

Sendo ta fermu daudenak guzitan. CatBurg 46. Guztitara oitu bear dira. Cb EBO 16. Erriyak, elurteko<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

86

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

mendiyak, guztitatik badago. Sor Bar 69 (v. tbn. en contexto similar, Altuna 92, Eguzk GizAuz 123). Neri,<br />

etxian, guzitatik eukitzia gustatzen zait. Alz Bern 59. Irakurgaitxu oneik geienak jazorikuak dira; batzuk [...];<br />

beste batzuk neuk asmauta be bai-dira, gustitara. Kk Ab I 5. Guzitara jartzen bai da gizona. FIr 137.<br />

Bertsolariak guzitatik jakin bear du. Lab EEguna 97. Arana-Goirik guzitako buru-lanak egin zitun. Ldi IL 154.<br />

v. tbn. (Hasta finales del s. XIX): Apaol 22. Guzita-: Bv AsL 194.<br />

- GUZTITAN. a) En total. v. GUZTITARA. � Jainkoak izkera berriak eman ziezten: batari Griegoa, besteari<br />

Latiña ta orrela: guztitan berrogei ta amabosteraño. Cb EBO 7. Artu leiteke zerbait goxian edo arratsaldian,<br />

gustitan iragoten ezpada onza edo onzaterditik aurrera. Astar II 240. b) (Precedido de rel.). Siempre que. v.<br />

supra GUZTIAN, GUZTIETAN. � Meza donea aukera zun guzitan entzuten alegintzen zan. Etxde JJ 221.<br />

- GUZTITARA (A Apend), GUZTIETARA (+ guzie- H). En total. "Guzietara, guztietara zenbat dira?" H. v.<br />

GUZTIRA (b). � Guzitara zorzi persona. Ub 13. Badira hor, guztira edo guztitara, ehunka galdera. MEIG VI<br />

163.<br />

v. tbn. Munita 114. Erkiag BatB 11. Guzitara: <strong>Lar</strong>d 109. Lek SClar 126. Basarri 117.<br />

- GUZTIZ (V, G; <strong>Lar</strong>, Añ, H; guziz BN-ald-baig; Lcc, <strong>Lar</strong>, Añ (G, AN), Dv, H; duztiz A (que cita a Mic); dustiz<br />

Mic 6r). Ref.: A (guztiz, guziz); Etxba Eib. a) (Adv.). Completamente; mucho. "Del todo" Lcc. "Totalmente" <strong>Lar</strong><br />

y Añ. "Completamente" A. � Tr. Al Norte es escaso fuera de los textos antiguos. Al Sur es más frecuente entre<br />

los vizcaínos. � Has zedin tristetzen eta guziz kheixatzen. "Être fort angoissé". Lç Mt 26, 37. Esperanzeau galdu<br />

jat, / guztiz ez arren, parte bat. Lazarraga 1143v. Presente bat [...] guzis agradatzen zaiona Iaungoikoari. Ber<br />

Trat 30r. Guztiz altaratu ziren / hiriko nausiak. EZ Noel 89. Ezta behin ere guztiz asetzen. Ax 384 (V 251).<br />

Zerren da dustiz aen gogorra / zein diamantezko arria. Mic TAV 3.1.27, 134. Jainkoaren grazia ta<br />

adiskidetasuna guziz galerazten ez duana. Ub 154. Eta bizi zera [bekatuak] guziz estaltzen dituenak baño<br />

kondenazioko peligro andiagoan. Mg CC 142. Horrek guziz gogortuko zaitu zure pendura gaxtoen kontra. Dh<br />

205. Guztiz engañetan ez banas. fB Ic I 2. [Jaijak] kendu bediz guztiz. Astar II 204. Orra non zaion Jauna /<br />

guztiz asarratzen. It Fab 231. Ez az ija ija guztiz aztu nigaz? Ur MarIl 10. Guziz arritu eta beregandik irtenik.<br />

Arr GB 54. Guziz gustatzen zaio / eske dijuana. Xe 160. Guztiz aldatu ebala bere bizitzea. Itz Azald 146. Guztiz<br />

ikaratu zan neskatilla au. Echta Jos 157. Gexua guztiz osatu ei zan. Kk Ab II 51. Aiek guziz atsekabetu ziran. Ir<br />

YKBiz 441. Egia ta zuzena guztiz eta osoro autortuko baleuz be. Eguzk GizAuz 83. Itxaropena guztiz galdu<br />

dudanean. Txill Let 43. Egiazko fede ori illundu egin zan eta tajugabeko txorakeri askorekin nahastu, baiña<br />

sekula ere etzan guztiz itzali. Vill Jaink 26. Bere susmua guztiz osatu guran. Etxba Ibilt 483.<br />

v. tbn. DurPl 70. Añ LoraS 73. Zav Fab RIEV 1907, 539. Ag AL 142. Altuna 48. Enb 194. SM Zirik 17. Akes<br />

Ipiñ 19. Basarri 139. Guziz: VMg 108. Or Eus 247.<br />

� (V, G; SP, Urt Gram 62, <strong>Lar</strong>, Añ, H; guziz G, AN, L, BN, S; Urt Gram 62, <strong>Lar</strong>, Dv, H). Ref.: A (guztiz, guziz);<br />

Holmer ApuntV. (Con adj. o adv.; se emplea a menudo para traducir los superlativos absolutos). "Guztiz<br />

botheretsua, tout puissant" SP. "On forme le superlatif en ajoutant au positif par le devant un de ces trois<br />

adverbes qui signifient la même chose, guztiz ou guziz ou osoki" Urt Gram 62. "Acíbar [...], belar baten zuku<br />

guziz miña" <strong>Lar</strong>. "Beatísimo, guziz, txit, txitez, txito doatsua" Ib. "Tint, txito, guztiz, signos superlativos" Mg<br />

PAbVoc 238. "Santísimo, guztiz santua" Añ. "Muy" A. cf. infra GUZTIZKO (c). � Tr. De uso general, excepto<br />

en suletino (sí en el mixano CatLan). � Guziz gauza emia. E 127. Amore bat onhetsi dut guziz soberatuki. Ib.<br />

151. Ikhus zezaten harria aldaratua zela: ezen guziz handia zen. "Fort grande". Lç Mc 16, 4. Othoitz egitean<br />

mihia guziz alfer dela. Lç Ins E 2v. Kantalari guztiz graziosoa. Lazarraga (B) 1154rb. Andrea, sua ta itsasoa,<br />

gustiz da gextoa. RS 135. Guzis anitz Iaungoikoari agradatzen zaiona. Ber Trat 60r. Enea da kulpa, enea da<br />

kulpa guzis andia. Ber Doc 95r. Kamelu-larruz beztitu / ziñen guztiz gogorki. EZ Noel 165. Ni bekatariau<br />

konfesetan natxako Iaungoiko gustiz poderosoari. Cap 20. Sakramendu guziz saindua. SP Phil 136. Jesus guziz<br />

amultsua. Gç 160. Aur perfektisimo ta guziz eder. OA 27. Jainko guztiz onari. ES 154. Guztiz ongi dagokigula<br />

baketan bizitzea. Mb IArg I 300. Esposo guztiz gozoa. Cb Eg II 72. Birjina guziz garbia zarena. Mih 6. Jinko<br />

güziz botheretsia. CatLan 162. Sakrifizio guziz arrigarria. AA I 492. Gogoeta guziz ona. Dh 76. Zeu guztiz<br />

jakituna zarialako. fB Ic I 44. Guztiz nekez baño ibili ezin badira. Astar II 202. Birjina guziz sainduaren<br />

laguntza. MarIl 19. Esau bere aitaren / zan guztiz maitea. It Fab 242. Ain da urrija ze guztiz gitxik euki oi dabe.<br />

Ur Dial 20. Guziz amultsua eta guziz maithagarria zela. Laph 197. <strong>Izt</strong>un eztitsua zan guztiz. Aran SIgn 98. Guziz<br />

zentzugabea da. Arr May 74. Izen hori guziz ongi dohako. Jnn SBi 14. Sarturik aserre guztiz andian. Itz Azald<br />

97. Nagusiok guztiz zirean elizkoiak. Ag Kr 116. Hautatu ginduen xoko guziz maitagarriaz. JE Bur 174. Gizon<br />

berekoia zan guztiz gure Erraldoia. Altuna 44. Huna nere Seme guziz maitea. Zerb ItxS 84. Eskuliburu guziz<br />

apaña. ArgiDL 7. Guzien Egilleak guztiz egoki ipiñi dizkie beren mugak. Munita 141. Iainko guziz eztia. Or<br />

Aitork 67. Zororik egoan bai, guztiz zororik. Bilbao IpuiB 121. Neutralak guztiz gitxi izanik. Erkiag Arran 140.<br />

Oi, ene anai guziz maiteak. Ardoy SFran 294. Elkarrengandik hain guztiz beste direlarik. MIH 300.<br />

� (Con reduplicación intensiva). � Haren seindutasun guziz-guziz miragarria. Dh 261.<br />

b) Especialmente. "Guziz nahi dut, je veux surtout" Dv. "Guziz, guztiz, surtout, avant tout, principalement" H. v.<br />

BATEZ ERE, GUZTIZ ERE, guztizki. � Tr. Documentado en la tradición septentrional ya desde Leiçarraga. Al<br />

Sur lo encontramos en Moguel. � Ezen hunelako gauzák, guziz lengoaje oraino usatu gabe batetan, [...]. Lç Adv<br />

* 7v. Zeren amorantea, eta guztiz amorante miaua eta eskalea, huntzadarra bezala da. Ax 360 (V 238). Nork<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

87

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

güziz behar dü jarraiki Birjina saintari? Bp II 95. Hainitz maneraz deskobri daiteke, eta guziz, zeren gure<br />

barneko sosegua eta bakea nahasten baitute. He Gudu 153. Ez dira buruauste ta lorrik txikarrenak, eunla<br />

gaisuarentzat geratuten dirianak, ta guztiz, ari eten erraza badaruake. Mg PAb 139 (v. tbn. CO 6). Guziz eman<br />

behar zaio gatza eritzen den aziendari. "Surtout". Dv Dial 58 (It, Ur batez (b)ere, Ip berheziki). Behatze bat<br />

omen zuen guziz, ezin ahantzizkoa. HU Aurp 133. Guziz, gizona bazen zu bezalakoa. Xa Odol 189.<br />

v. tbn. EZ Man II 61. Hm 94. Guziz: Harb 318. Gç 45. Mong 587. Ch III 51, (tít.). Lg II 120. Brtc 34. MarIl 59.<br />

Elsb Fram 89. Zby RIEV 1909, 229. Arb Igand 11. CatJauf 46. Barb Sup 34. Etcham 50. JE Ber 55. Iratz 63.<br />

<strong>Lar</strong>z Iru 126. Güziz: CatLan 82. Ip Hil 254.<br />

c) (Precedido de sust.). Cf. GUZTITA-. � Gloria guztiz beterik. TAV 3.1.24. Geldituko dira alde guztiz<br />

dolutuak. Ax 607 (V 390) (v. tbn. alde guztiz en Mat XXV, SP Imit IV 14, 2, ES 192; alde guziz en Harb 217, SP<br />

Phil 223, Monho 130, Dh 89, Arb Igand 147, Vill Jaink 134). Geren bihotz guziz maite degula. Ub 173 (v. tbn.<br />

bihotz guziz en Arb Igand 35, Or Mi 121, biotz guztiz en Gand Elorri 88). Laudagarri dira partzuergoak molde<br />

guziz. Dv Lab 187. Meditazione pixka bat egun guziz. Jnn SBi 83 (v. tbn. en contextos similares (hilabete,<br />

urte,...): Dv LEd 272, Hb Egia 61, Ox 48, Barb Leg 25, Zub 53, Or SCruz 136, Zerb Azk 28, <strong>Lar</strong>z in Alzola<br />

Atalak 118, Xa Odol 148). Oiu egin zuan bere indar guziz. NEtx LBB 98.<br />

v. tbn. EZ Man I 99. Inza Azalp 58. Guziz: Etxde JJ 15. Guzuz: Hual Mt 5, 11.<br />

d) En total. v. GUZTIRA (b). � Erreginatu zuen guziz hogoi eta bortz urthez. Lg I 369. Batxiren txokor orrek /<br />

ogei ta bost gustiz, / eztira eraingiak / neurtitz ta idazkiz. Enb 192. Guztiz: Bederatzi gizonezko eta bi andrezko.<br />

Arti Tobera 263.<br />

e) (Precedido de rel.). Siempre que. v. GUZTIAN. Cf. Jnn SBi 169: Adiskideak atxeman zetzazken aldi guziz. �<br />

Gizon horrekin elekatzen nintzan guziz, hautemaiten nuen nihaur pertsulari izaiteko tirria bizi bat. Xa Odol 34.<br />

� (Precedido de part.). � Pilota jo guziz bide berrirat igorriz, errautsi zituen. Zerb Azk 114.<br />

- GUZTIZ ERE (<strong>Lar</strong> Sup, H; guziz ere SP, H; guztiz bere Añ (V)). a) Especialmente. "(En) particular,<br />

particularmente" Añ. v. GUZTIZ (b). � Nezesitatezko pontuetan, eta guztiz ere neure heriotzeko orenean. Mat<br />

291. Paillardiza higuinari egiokek ihesa, / guztiz ere ez desira lagunaren esposa. EZ Man I 12 (Ubillos (171)<br />

copió este ej., pero olvidó --sin duda inintencionadamente-- el negativo ez). Zeren ezpailukete nahi halakorik,<br />

guztiz ere heken umei gertha lekien. Ax 258 (V 172). Guztiz bere geure bekatuen zorren alderako. Añ EL 2 111.<br />

Atsekabetzen zuten oek Santua, guztiz ere baldin oraziuan bazenguan. Bv AsL 160. Gero, XIX. mendean guztiz<br />

ere, [...]. MEIG IV 114.<br />

v. tbn. Hm 100. Mde Pr 210. Vill Jaink 179. Guziz ere: Harb 406. Ub 159. Guztiz bere: fB Ic II 188. Zav Fab<br />

RIEV 1907, 94.<br />

b) (Con sentido adversativo). � Prest nago zure alde nere bizitza eskeintzeko. [...]. Eta artuko ba zenu ere, ez<br />

nuke guziz ere nere obena garbituko. Txill Let 143.<br />

- GUZIZ GAIN. Por encima de todo. � Jaungoikuaren apaizak guziz gañ errespetatu. Bv AsL 112. Eta guziz<br />

gain, joaren joaz txistu-jotzeari berari artu zion zaleagatik. Mok 8.<br />

- GUZIZ-GAINEKO. Excelente, superior a todos. � Zure Maiestate guziz gaiñekoaren aitzinean. Mat 310. Eta<br />

hura gauza guzietan guziz gainekoa. SP Phil 524. Jinkuaren güziz-gañeko püxanzaz. CatLan 58. v. tbn. Dv LEd<br />

156.<br />

- GUZTIZ GEHIEN. La mayoría, la mayor parte. Cf. Hb Esk 127: Nola Eskalduna / maitatu izan duen, guziz<br />

gehiena. Es posible que en algún ej. guztiz se deba a falsa corrección del editor, por gutiz. v. GUTXIZ GEHIEN.<br />

� Solas ori entzuna da / guztiz gehienetan, / partzuerrak ba tuzula. Bordel 90. Irlandarrik guztiz gehienak<br />

kristau zirela. Mde Pr 225. Lurjabe hihuingarrien etxetiarrak ziren guztiz gehienak. Ib. 236.<br />

- GUZTIZ-GOIKO. (El) Altísimo. � Au izango da andia eta deitua Guztizgoikoaren Semea. Itz Azald 32.<br />

- GUZIZ-GORA. (El) Altísimo. � Eskerrak guziz-gorari, / xori naiz. Gy 276.<br />

- GUZIZ-GUZI. "Guziz-guzi, entièrement" Dv.<br />

- GUZTIZKO (V; <strong>Lar</strong>, Añ, H; guzizko <strong>Lar</strong>, Añ, A, Dv, H). Ref.: A; Etxba Eib. a) Excelente, muy grande; total,<br />

completo, muy. "Total" <strong>Lar</strong> y Añ. "Trascendental, sobresaliente" A. � Tr. De uso frecuente en la tradición<br />

meridional. Al Norte su uso parece algo más restringido. Precede --menos frecuentemente, sigue-- a adjetivos,<br />

adverbios, sustantivos y sintagmas nominales con adj. También se encuentra sólo, como atributo o predicativo.<br />

� Guzizko andre noble Ioana Albrete. "Très illustre dame". Lç Dedic * 5r. Guztizko uzkar terrible bat / nik<br />

baneion pulzatu. Lazarraga (B) 1180rb. Ribera baten eldu ninzan, / guztizko alegerea. Ib. (B) 1181rb.<br />

Humiltasun guzizko batekin. Harb 204. Ofrenda guzizko baliosoa. Cb Eg III 305. Zure bekhatuak guzizko<br />

aberastasunaz gabetu zaitu. Dv LEd 231. Egin zuen guzizko elur bat. Arr GB 68. Alaba guzizko bat izan zaitugu,<br />

gure konsuelorik andiena. Ib. 8. Ereslari onak ei ziran, guztizkoak. Ag AL 63. Guztizko pozik ikusi dau<br />

triskantzia. Kk Ab II 128. Egun gitxi barru jarri zan guztizko ondoen. Bilbao IpuiB 203. Ezta osasun guztizkorik<br />

bere. Erkiag BatB 183. Ez zegon oso guzizko. "No estaba muy bien". Berron Kijote 32. Ez dela egiazko<br />

bakardaderik izan, guztizkoa behintzat. In MEIG VI 29.<br />

v. tbn. (Autores septentrionales): Guzizko: He Gudu 115. Lg I 333. Mih 49. Dh 50. Jaur 361 (guziezko [sic]).<br />

Monho 136. Laph 182. Prop 1906, 99.<br />

� Zorakeriaren guzizkoa! Arr May 68.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

88

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

� (Adverbial). � Neskatilla aek zoraturik / euken gizon au guztizko. Zav Fab RIEV 1907, 539.<br />

� Preferido, favorito. � Manolete da zezen gaietan egilearen guztizkoa. MEIG II 93. Luis Mariano bere<br />

guztizkotzat daukatenak. MEIG I 166.<br />

b) (Sust. + guzti + -zko). � Alde guzizko saindu egin zen. SP Phil 181. An dago jarririk aal guzizko Aita<br />

Jainkoaren eskuiean. CatBurg 5. Eskala guzizko argitasun ederrez bete. Cb Eg II 180. Era guztizko gaistakeriak.<br />

Añ LoraS 151. Majestate guzizko Jainkoari dagokon ohorea. Dh 224.<br />

c) (Grado) superlativo. Cf. <strong>Lar</strong> � H: "Superlativo, txitezkoa, guzizkoa". � Latiñez Superlatiboa ta euskeraz<br />

Guzizko edo Txitezko izena derizana guk era bitan degu. Cb EBO 34.<br />

d) (Pl.). Disputa, enfrentamiento. � Guztizkoak sortu zirean Españako legegille [...] urlia edo sandiak, Patxik<br />

edo Peruk Madridera joan bear ebalata. Ag Kr 168.<br />

guztiahal, guziahal (<strong>Lar</strong>; guziala <strong>Lar</strong>, H (V, G)). 1. Omnipotencia. � Jainkoak bere guzialarekin osatu ta<br />

batuko dituala. Ub 155. 2. Omnipotente. � Jaungoiko guztijala. Ur (V) Apoc 16, 7 (Ur (G) guziala; Lç bothere<br />

guzitakoá, Dv guziz ahalduna).<br />

guztiahal. � Omnipotente. � Santuba, Santuba, Jaun Jaungoiko guztijala, zana, dana, ta etortekua. Ur Apoc<br />

(V) 4, 8 (G guztiala; Ip ahalorotakua, Dv guziz ahalduna).<br />

guztiahaldun (guztialdun H), guziahaldun (guzial- <strong>Lar</strong>, Dv (que cita a CancB), H). � Todopoderoso.<br />

"Omnipotente", "(todo) poderoso" <strong>Lar</strong>. Cf. guztialdaikena, guztialdubena, guzi-alduana, etc. s.v. guzti (IV). v.<br />

GUZTIA-AHALDUN, ahalguztidun, guztiahaltsu. � Konfesatzen natzaio Jainko Aita guzi-aldunari. Ub 166.<br />

Guztialduna da. AA III 330 (I 527 guzialdun). Gizona otoitzak guzialdun egitten duala. Inza Azalp 122.<br />

Iaunaren esku guzialdunak. Or BM 82. En DFrec hay 2 ejs. de guztialdun y uno de guzti-ahaldun.<br />

v. tbn. Enb 201. Guzialdun: Gco I 164. Legaz 13. Camp Ezale 1897, 252b. AJauregi EE 1885b, 253. Tolosa EEs<br />

1913, 207. ArgiDL 77.<br />

guztiahaltasun, guziahaltasun, guztialtasun, guzialtasun. � Omnipotencia. � Esperanza guzia ipiñi bear dezu<br />

zure Jaungoikoaren guzialtasun edo poderio neurri bageagan. Gco I 386. Zeñaen borondatea dan guzialtasuna.<br />

EE 1885a, 504. Eta nola bere guziahaltasunean baizekarkeien lege bat osoki berria, [...]. Arb Igand 61.<br />

Jaungoikoak bere guztialtasunagaz al dabela. Itz Azald 23. v. tbn. Guzialtasun: Aran SIgn 38. ArgiDL 151.<br />

guztiahaltsu, guziahaltsu, guzialtsu. � Omnipotente. v. guztiahaldun. � Jainkoak bere esku guzialtsuarekin.<br />

Aran SIgn 88. Jaungoiko guzi-altsua. Bv AsL 41. Goiko ta beko Andra guzialtsua koroatzen. Ayerb EEs 1915,<br />

294. En DFrec hay sendos ejs. de guztiahaltsu y guztialtsu. v. tbn. Guzialtsu: Or Aitork 279. Zait Plat 100.<br />

guztiakinki, guziakinki. � Generalmente, de modo general. � Hala da bere-beredako amodioa guziakinki<br />

hartua. "D'une manière générale". Birjin 175.<br />

guztiendakotasun, guziendakotasun. � Comunidad, generalidad. � Guziendakotasunari eman dakiola garaia<br />

partikulartasun suerte guzien gainean. SP Phil 141 (He 144 fidel guzien balsan egiten den debozionea).<br />

guztienkara. � "Guzienkara, qui est au gré de tous" Dv, que cita el ej. de Haraneder. Cf. GUZIEKIKOA EGIN.<br />

� Haiñ amulsu eta ethorkor guzien aldera, non egiñ baizen guzienzat guzienkara guziak irabazteagatik. He Phil<br />

185s.<br />

guztiera, guziera (<strong>Lar</strong>). � "Universalidad, catolicismo" <strong>Lar</strong>. "Universalmente, guzieraz" Ib.<br />

- GUZTIERAN. En general. � Irakatsi lenengoa. Sakramenduak guztieran. Itz Azald 123. Siniste edo fedearen<br />

ganean guztieran. Ib. 14.<br />

guztierako (Añ, s.v. catholico), guzierako (<strong>Lar</strong>). � Universal, general. "(Iglesia) católica, eleiza guzierakoa"<br />

<strong>Lar</strong>. "Comisario general, zaigorari guzierakoa" Ib. v. GUZTIAKIKO, GUZTIRAKO. � Argi bat guziekikoa eta<br />

guzierakoa; argi guzietan arkitzen dana. <strong>Lar</strong> SAgust 5. Eleiza da katolikoa edo guzierakoa. Ub 144 (v. tbn. en<br />

contexto similar guzierako Legaz 18, guztierako Itz Azald 47).<br />

guztierakotasun. � Universalidad. � [Eleiza egiazkoak] badauko guztierakotasuna? Bai, zergaitik irakasten<br />

dituzan Jesukristok agerturiko egia guztiak. Itz Azald 46.<br />

guztietaratu. "Guzietaratzen da, il se prend à tout" SP.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

89

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

guztikara, guzikara (Dv). � "Tout à fait. [...] Guzikara mintzatzeko (He), pour parler en général" Dv. �<br />

Errexago da haragizko plazeretarik ere guzikara eta osoki begiratzea, ezen ez hetan neurriz baliatzea. He Phil<br />

257.<br />

guztiki, guziki (Dv). � Completamente. "(Bil), entièrement" Dv. � Zaldun bat guziki armatua berengana<br />

dator. Bil 164.<br />

guztikotasun. � (Empleado en el comp. leku-guzikotasun 'ubicuidad'). � Iainkoaren leku-guzikotasuna gogoan<br />

sartzea. SP Phil 96.<br />

1 guztiro (V-gip ap. Etxba Eib; Añ, H), guziro (<strong>Lar</strong>, Añ, H). � Completamente, del todo. "Absolutamente" <strong>Lar</strong>.<br />

"Enteramente" <strong>Lar</strong> y Añ. "Guztiro jan dogu, maira atara dozun dana" Etxba Eib. � Aserre ori guztiro kentzeko.<br />

Cb Eg III 306. Guztiro indarrak galtzea. Echve (ap. H). Alakoxe gauza bat / gozua guztiro. Bil 59. Guztiro alai<br />

arkittu zan. Etxba Ibilt 484.<br />

2 guztiro, guziro. � "Arratsalde guziro, cada tarde; egun guziro, cada día, todos los días" DRA. � Ikusi al<br />

duzute / itsaso bazterrean / arratsalde guziro / arezko alkian / yarri dagun andria? EEs 1912, 77.<br />

guztiroko (Añ), guziroko (<strong>Lar</strong>). � General. "Absolutas proposiciones, guziroko erausiak" <strong>Lar</strong>. "Cathólico,<br />

universal" Añ. v. GUZTIRAKO. � Illeko konfesiño guztirokoa. Añ EL 1 69. Sekula geratu etzaiteze beingoan<br />

igaroten dan azalezko deboziñoan. Ez eta gogo guztirokoetan. Añ LoraS 65. Asko milla fraide batu zirean<br />

kapitulu guztiroko baten. Añ MisE 75.<br />

guztitsu, guzitsu. � (Aprox. de guzti). � Bere ariko guziei edo guzitsuei alde au kentzen die. "Sobre todas o<br />

casi todas". In Or BM 24. Aunaturik zeuntzan gizon ikasi guzitsuak. Zait Plat 26.<br />

guztizki, guzizki. �1. Especialmente, sobre todo. � Ez ziren bertzenaz batere elgar iduriak; guzizki, ez<br />

elgarrekin uztartzekoak. HU Aurp 104. �2. Muy, totalmente. � Zerua dela hiri bat ederra, guzizki xarmagarria<br />

(Urdazubi, 1827). ASJU 1993, 580.<br />

guztori (<strong>Lar</strong>, Lcq 138). � "Biengranada" <strong>Lar</strong>. En <strong>Izt</strong> C 44 figura la forma guztorri".<br />

guztu. v. gustu.<br />

guzu. v. guzti; kusi.<br />

guzur. v. gezur.<br />

gymnaztika. v. jimaztika.<br />

1 i (H, Lh, Etxba Eib). � Nombre de la letra i. "La lettre i: ia bezen xuxen" Lh. "Or ein dozun ixak, puntua biar<br />

dau gañian" Etxba Eib. � Askok [ñ] aurretik i bat usatzen du. Cb EBO 25. Ga, ax, i, ji, ka. MarIl XV. Hitz horri<br />

[Ibaigorri-ri] ere jendeen aho mihiek, jan zakoten [...] hastapeneko ia. JE Bur 154. Ia bezen xuxenak. Barb Sup<br />

101 (v. tbn. expr. similar en JE Ber 77). A, e, i, o, u! Arti Tobera 266. a-e vocal-en aldakuntza, i-u vocal-en<br />

ondotik doazilarik. AIr in Izeta DirG 10. Munduko "i" petral ororen gainean puntua ipintzen. Lasa Poem 100.<br />

Latinezko uidi, bi i luzerekin. MIH 82.<br />

2 i. "(BN-lab), grito con que se excita a los caballos a andar" A. Cf. VocNav s.v. hí. v. 3 ia.<br />

i. v. 1 ei.<br />

1 hi (V-gip, G, AN, B, L, Ae, BN, Sal, S; SP, Urt I 68, <strong>Lar</strong> (hi), Añ, Lecl, VocBN, Gèze, Dv, H), yi (R). Ref.: A<br />

(i, yi); Lh y Lrq (hi); Iz Ulz 432; Etxba Eib y Elexp Berg (i). � (Pron. de segunda persona del sing., en<br />

tratamiento familiar). Tú. Se encuentra con frecuencia en los diálogos como vocativo, es decir, para llamar a una<br />

persona o llamar su atención. "Tú, hi, hik" <strong>Lar</strong>. "Tú mismo, hi erori, hik erorrek" Ib. "Tú [...] en trato ínfimo, i,<br />

eu, ik, euk" Añ. "Tú mismo [...] En trato familiar, i, ik" Ib. "Yi (R-vid), tú. Yi yaiz gaizki-erraile bat! Ez baizik<br />

ere!, tú eres un murmurador, ya lo creo!" A, que cita a Hual; da tbn. erg. yik, dat. yiri y gen. yire (R) y yore: "1.º<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

90

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

(R-vid), tuyo. Yorea duka eltxano kori? (R-uzt), ¿es tuyo ese puchero? Jorea [sic] yire ta enea bien (R-vid), lo<br />

tuyo para tí y lo mío para los dos. 2.º (R), tu, de tí. Yiri urdu zaik besteen eltxanoa urrez eta yorea ez lurrez (Rvid),<br />

a tí se te ha figurado la olla ajena de oro y la tuya ni de tierra". "Ire (V, G, AN, Sal), hire (L, BN, S), tu,<br />

tus" Ib. <strong>Lar</strong>rasquet ofrece el siguiente sistema declinativo: hire 'de toi', hidi 'á toi', hiretako 'pour toi', hitarik e<br />

hireganik 'provenant de toi', hiregana e hireganat 'chez toi', hireki 'avec toi'. "Iria, tuyo, hablando de tú. Iria dok<br />

mutill aundi ori?" Etxba Eib. Cf. las formas intensivas heu, herori, hihaur... � Tr. De uso general en todas las<br />

épocas y dialectos, salvo en vizcaíno (cf. p.ej. <strong>Lar</strong>d Gram 7, que da i (G) pero eu (V)), donde, con todo, no es en<br />

absoluto desconocido: documentado con cierta frecuencia en RS (frente a un solo ej. de eu: RS 33) y en una frase<br />

recogida por Mendieta (TAV 3.1.6), parece faltar al menos en los autores de principios del s. XIX (salvo Moguel,<br />

en la fábula que cuenta Peru en PAb 89 (hay iri, ilako y ire)); su empleo es general, en cambio, en los autores<br />

vizcaínos desde 1850. La variante yi se documenta en Mendigacha (yi 164, yik 133, yire 164, yiri 169).<br />

Frente a la grafía más frec. i, encontramos al Sur siempre hi en <strong>Lar</strong>ramendi (Cor 300 hi e hire, DT CCIV hire (hay<br />

ire en SAgust 10, seguramente retocado), CCIV hirekin, CXCIV hiri), y a veces en Mendiburu (IArg I 349 hi, pero<br />

129 ire), Aguirre de Asteasu (III 558 hi, pero 357 igandik) y Arrue (May 57 hi y GB 120 hiri, pero 38 ik e ire);<br />

no se vuelve a emplear hi hasta Aresti (MaldanB 205). Por el contrario, hay ejs. de i- al Norte en Elissamburu<br />

(Po 183 ik, 184 ire), tal vez por deficiencias de la ed., Bordel (ire 78) y Mattin (ik e ire 119).<br />

El reflejo en el verbo, distinto para hombres y mujeres, del tratamiento familiar fue señalado ya por Garibay (v.<br />

Caro Los Vascos y la Historia a través de Garibay, 350). Para las diferencias del trato de hi y de zu, cf. <strong>Lar</strong><br />

Gram 23s, Añ GB 17, <strong>Lar</strong>d Gram 7, Gèze 57s, Ip Verbe 2 e Ith 13; sobre las circunstancias en que se usa y debe<br />

usarse, a juicio del autor, el tratamiento familiar, cf. Zav Verbo 165ss (criticado por Azkue en su dicc.) y <strong>Lar</strong>d<br />

Gram app. 42. Ithurry (60) señala que Leiçarraga usa hi incluso para dirigirse a Dios, reservando zu solamente<br />

para la reina Jeanne d'Albret. Como curiosidad, cabe señalar que Azkue, en sus primeros años (v. sobre todo<br />

Gram 70-73) postula la vuelta a un sistema sing. i 'tú' / plural zu 'vosotros'.<br />

Los textos de nuestro corpus no parecen reflejar la conocida regresión del empleo de las formas familiares en<br />

beneficio de zu (q.v.); cf. Azkue: "En nuestros días este pobre pronombre está en de<strong>sg</strong>racia, se le desprecia como<br />

tratamiento bajo, vil; en G, le llaman desdeñosamente ijitoen izkuntza 'lenguaje de gitanos'"; A Morf 641: "El<br />

pronombre i es llamado habitualmente familiar. Más bien es de camaradería [...]. Al revés de lo que sucede en<br />

castellano (que muchas madres recurren al tratamiento de usted para reñir a sus hijos), las nuestras, que<br />

habitualmente tratan de zu a los suyos, les dicen i en tono de regaño [...]. Hay pueblos como Ondárroa (V), en<br />

que el uso de i ha desaparecido por completo y otros como Lekeitio en que los chicuelos saltan del i al zu por<br />

ignorar muchas flexiones del verbo en tratamiento familiar", y Elexp Berg: "Gero eta gutxiago eta gaizkiago<br />

egiten da 'hika'".<br />

En casos locales, los gramáticos septentrionales, desde Gèze por lo menos, apuestan por las formas en hita-<br />

(hitan, hitara(t), hitarik): v. Gèze 57, Ith 14 y Lf Gram 198. En los textos, en cambio, aparece la siguiente<br />

distribución:<br />

1) El alativo más frec. sin duda alguna es hiregana(t) (cf. hireganatu): Lç Ins A 2v, EZ Man I 90, Gç 72, Lg II<br />

222, Xarlem 109, Etch 127, Elzb Po 183 y Ox 39; cf. tbn. hireganako en Lç ABC B 6v; hay hi baithara sólo en<br />

Leiçarraga (Ins A 1v), higanat en Archu (Fab 191), higana en Duvoisin (LEd 86) (cf. tbn. Urt Gram 65, quien da<br />

además hitara, hitaraño, hirebaithara, hirebaitharaño, que no encontramos en los textos).<br />

2) El inesivo más frec. en textos antiguos es hire bait(h)an (EZ Man I 32, Arg DevB 8, Gç 72, Monho 122,<br />

Duhalde 186, Léon Elissamburu in Elzb Po 218); hi baitan, no desconocido antes, parece predominar en el s.<br />

XX (Lç Mt 11, 23 (He, HeH hi bait(h)an, SalabBN, Ip, Leon hitan, IBe hiregan), Dh 157, JE Bur 124, Ox 44,<br />

JEtchep 67, <strong>Lar</strong>z Iru 142). Junto a éste último, hitan es frec. en autores suletinos del s. XIX y convive con hi<br />

baitan en más de un autor del s. XX (Lç Ins A 4v, Arg DevB 25, Xarlem 703, Etch 364, Arch Fab 195, Hb Esk<br />

39, Elzb Po 202, JE Bur 125, Ox 118, Zerb IxtS 17, JEtchep 69); sólo hay higan en Oihenart (Po 10), e hiretan<br />

en Mirande (Po 53).<br />

3) En textos antiguos predomina hireganik (Leiçarraga, EZ Eliç 108, Dh 222, Gy 101 y Zerb IxtS 21); en textos<br />

modernos hitarik, que aparece ya una sola vez en Leiçarraga (Lc 1, 35) (v. tbn. Urt Lc 1, 35), pero no volvemos<br />

a encontrarlo hasta el s. XX (Ox 44, JEtchep 71 y Arradoy); hay, en cambio, higanik en Oihenart (Po 24),<br />

Duhalde (148), Elizanburu (Po 230) y Zerbitzari (IxtS 23) (cf. tbn. Urt l.c., quien da además hibaitharik,<br />

hirebaitharik(an) e hiretarik, que no encontramos en los textos).<br />

Los gramáticos meridionales sólo suelen recoger el inesivo higan (ya desde <strong>Lar</strong>ramendi: v. <strong>Lar</strong> Gram 22, <strong>Lar</strong>d<br />

Gram 7; cf. tbn. Añ Gram 17). No nos consta su empleo al Sur hasta el s. XX: igan (Lizardi, Gazt MusIx 119,<br />

NEtx LBB 230), igana (Enb 201, EA OlBe 23), salvo en el caso de igandik (Aguirre de Asteasu, It Fab 144, Ir<br />

YKBiz 380, TAg Uzt 284, Zait Sof 183; cf. tbn. igandika It Fab 263 e igandikan in SM Zirik 99). Por lo demás,<br />

en el s. XX se encuentran tbn. al Sur formas como iregan (Or Mi 55), iregana (ABar Goi 69, Zait Sof 15),<br />

ireganaño (Etxde JJ 276), iregandik (Erkiag Arran 111), e ire baitan (Ir YKBiz 155, Etxde JJ 263).<br />

El instrumental más empleado es hitaz (EZ Man I 135, SP Phil 69, Arg DevB 25, ES 171, etc.; cf. Ith 14 y Lf<br />

Gram 198); hay hizaz (cf. hizas <strong>Lar</strong> Gram 22) en Leiçarraga (Ins A 5r), Xarlem (1178), <strong>Lar</strong>dizabal (411) y D.<br />

Agirre (G 328); Gèze 57 da hitzaz, del que no nos consta su uso.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

91

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

� Lehenago hi baitinzan lengoajetan azkena. E 257. Nik Martin i Joanna arzen aut neure alarozatzat eta hik ar<br />

nazan ire esposotzat (Uterga, 1547). ConTAV 5.2.2 (la mujer, por su parte, dice hik ar nazak eure esposatzat).<br />

Beotibar, Beotibar, hik diadutak Martin de Oibar. TAV 3.1.1. Hireganik galdegin ditzagun gauza guziak inpetra<br />

ditzagunzát. Lç Ins A 1v. Hi euror ezagut ezaten Iainko egiazko. Lç Io 17, 3 (He, TB, Dv zu). Hi baithan<br />

sinhesten zutenak. Lç Act 22, 19 (He, Dv zure, TB zutan). Zer da hire eta gure artean? Lç Mc 1, 24. Ene<br />

desditxeonen kausea i axan azkero. Lazarraga 1152v. Bada emen bere ilako bat al da (V, fines s. XVI). "Otro<br />

como tú". TAV 3.1.6. Ire etsaien emazte eukek ik adiskide. RS 234. Hark bezanbat hik eztakik. EZ Man I 33. Ala<br />

nik gaizki enplegatu baitut hirekiko denbora. Ax 560 (V 358). Egin dik hireak. Ib. 76 (V 50). Oraiño ez atzait hi<br />

ere / nahasi, adimendua! Gç 179. O gizon zoro eta zentzugabea, hitaz goragoko gauzen bilha abilana. ES 171.<br />

Sar adi, ordu gaistoan iretzat. Cb Eg II 148. Hik eta nik ez diagu merezi duguna baizik. Lg II 280s. Ah Ifernua,<br />

ala hire dorphea! Brtc 128. Jaio ez dedilla igandik sekulan frutarik batere. AA III 357. Biba hi, Madalen.<br />

AstLas 48. Iri bakarrik egin bazian, / tontotzar orri, kaltea, / ezer ez uen. It Fab 144. Igaz aserraturik. Ur MarIl<br />

10. Misterio hori / hire eta ene artean egon bedi bethi. Gy 149. Kristo baaiz libratu gaitzaguk i erori eta gu.<br />

<strong>Lar</strong>d 461. Eta hi, nere mihi pozoatua; hiri Jainkoaren beldur sainduaren lokharria jauntziren diaiat. Dv LEd 85<br />

(Cb Eg II 42 Ea nere mingaña: [...] dizut). Ezena bada justo yik ere ekun yezan konpadezimentu yore lagunaz<br />

nik ekun nion bikala yitaz? Hual Mt 18, 33. Jakizak hi bezalakoak Ifernurat dohatzila eta ez zerurat. Laph 42.<br />

Golok hi eta ni hillko gatxetik. Arr GB 38. Ai! zer astoa hi! Zby RIEV 1908, 760. Orretxek galdu bear au i!<br />

Apaol 47. "I, belarrira itandu eutsan, ni orretara nagoana egia da?". A BeinB 76. Isillik i, arraioa. Ib. 84. --<br />

Bahiza to? --Ni ba, eta hi? --Ni ere ba. HU Zez 22. Jainkoa dukek hirekin. Arb Igand 102. --I, badakit nik ze<br />

aizan i, ganbelua galanta. --Baita i astaputz zantarra. Ag AL 34.<br />

� (s. XX). Hire buruari baizik ehiz ariko harrika. JE Bur 125. --Ago; ni ere baniak. --I? Nora? Iraola 89.<br />

Erdalerrietan zer izango da izaz? Ag G 328. --Mutillak, ikusiyozube oni arkondarea. Laster ezautuko abe i,<br />

txarrito ori. --Euk al daukok garbiyagua [...]? Kk Ab I 57. Hireak harturik behar duk, gaur oraiño! Barb Sup<br />

131. Zahartuz geroz [aitamak], hi gabe, haurra, / nola dituk ba biziko? Ox 141. --Ramuntxoren joan bear<br />

orrekin gogabetua niok. --I ta guztiak. Alz Ram 40. Ona, Mirei, iregatik niyoan eriotzera. Or Mi 61 (v. tbn.<br />

Tormes 63). Igan ipiñitako / amesak. Ldi BB 48. Eu az i astua! Otx 177. Tira, i, Bertoldin; gertu adi. Ib. 113. --<br />

Ongi al ago, Petri? --(Legor) Ongi; ta i? Lek EunD 17. Kosme, i, ni... ABar Goi 57. Hitan benedikatuak izanen<br />

dituk populu guziak. Zerb IxtS 17. Hi, hoa hemendik! Lf Murtuts 10. I emen, Piarres? Etxde JJ 126. I, Txo, iyo ai<br />

goiko muturrera. Anab Poli 41. I, gaur etorritako ori, i... nola dek izena? Ib. 86. I ta ire emazte Pepa agurtzera<br />

nentorkizuen. NEtx Antz 146. A gaiztoko, ez ago i traste makala! Ib. 140. Eu azena i gizajo ta iñozente aundia,<br />

eu! Bilbao IpuiB 95. Patxiko ta i, ta i ta Patxiko, a ze pardel paria! SM Zirik 28. Aitak esan jestak iri berori<br />

esateko. Ib. 79. I, ori or dagon ori eztok pa eibartarra? Ib. 10. Ait-amak, lagunak, eta hi, Mayalen, hor zinezten<br />

gogoeta ilunetarik ene begiratzeko. JEtchep 69. A, a, artua, artua, i bai janari bastua! And AUzta 105. Ta, ik<br />

euk, zelan dok izena? Erkiag BatB 48. Hi! Hi, ez hiza Pantxo? <strong>Lar</strong>z Iru 112. Agur hi, gazte. Ib. 54. Gaizo hi! Ib.<br />

114. (Ukhailoa eginez Antoni) Hi, hi... Gizon hiltzale zikina!... Hire gatik gaituk denak errekan. <strong>Lar</strong>z Senper<br />

130. --Ikasak, hik, ixiletik maiz lan baliosagoa egiten dela burrunbatik baino. --Ontsa duk, Salomon zaharra hi...<br />

Ib. 32s. Hitarik aterako duk Israelen Salbatzailea. Ardoy SFran 31. Aizak, i! NEtx LBB 208. Errak hi, eta nurk<br />

dütü / debrin zikhirua, bortxatzen, / botxe eta basa artetan / itxuski ere jauzerazten? Casve SGrazi 96.<br />

v. tbn. (Sólo hasta 1850, salvo autores vizcaínos): Volt 270. O Po 9. SP Imit III 6, 4. Arg DevB 28. FPrS 15. Bp I<br />

47. Ch I 24, 1. He Gudu 106. Mst III 6, 4. Mih 38. Egiat 172. Xarlem 109. Monho 110. Mg PAb 89. VMg 46. Dh<br />

151. Zav Fab RIEV 1907, 536. UskLiB 108. Etch 338. Jaur 128. Arch Fab 101. AB AmaE 311. Azc PB 31. Itz<br />

Azald 10. Echta Jos 125. Enb 192. Laux AB 79. Eguzk GizAuz 103. A CPV 996. Osk Kurl 111. Alzola Atalak 44.<br />

� "[En Lekeitio] decíamos también iek en acepción de vosotros, formando frases como iek esan duek 'vosotros<br />

lo habéis dicho'. Al príncipe Bonaparte le dijeron que tbn. en Arratia (V) se oía este extraño plural. Era (me dicen<br />

que ya no vive) mera imitación de zuek. [...] Ese iek, plural de i, penetraba y penetra en V-m poco en la<br />

conjugación" A Morf 641 (cf. antes, en Gram 71n: "El decir i + i = iek (vosotros) es una estupidez vulgar").<br />

- AI HIRI! ¡Ay de tí! � Ai iri, Korozain! Ai iri, Betsaida! (Lc 10, 13). Ir YKBiz 155 (Lç maledikzione hiri).<br />

- HI HANDI NI HANDI. (Expresión de desafío). A ver quién es más (trad. no lit.). v. HI BAHAIZ (ETA) NI<br />

BANAUK. � Baiña hi handi ni handi hisikaturik egoiteak, handirasunetan ibiltzeak, amorerik ez emaiteak,<br />

gibelatzen du nehork egin nahi duen ontasuna. Ax 295 (V 196).<br />

- HI BAHAIZ (ETA) NI BANAUK. (Expresión de desafío). A ver quién es más (trad. no lit.). v. HI HANDI NI<br />

HANDI. � Eta gero, hi bahaiz eta ni banauk, biak betan, oldar itsusian, elgarri buruz badoazi. Barb Sup 94.<br />

Oxalderi gaitzitu; hi bahiz, ni banuk, hau ere hasi [...]. Ox 198. Ordûn areago dandarekin leia, / i bai aiz, ni ba<br />

nauk. Or Poem 528. Sekulako kalapita zuten elgarren artean Ceylaneko erregettoek [...]: "hi bahiz eta ni<br />

banuk", orok nausi nahi. "Tu comptes et moi aussi". Ardoy SFran 176.<br />

- HI EGIN. "I eiñ, dar tratamiento de tú, familiar. Ni askokin nausixagua izanakin, urtietan beintzat, i eiñ desta<br />

mutiko bati leztxe" Etxba Eib.<br />

- HI ESAN. Tutear. � Zegaman ba omen zegoan mutil bat abadeari "i" esaten ziona. And AUzta 68.<br />

- HI TA NO. v. hitano.<br />

- HI TA TO. v. hitato.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

92

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

- NI BAI, HI BAI. (Expresión de desafío). A ver quién es más (trad. no lit.). v. HI BAHAIZ (ETA) NI<br />

BANAUK. � Ainbat indarrak berdinduz, [ontziak] iñoiz / sartzen dira "ni bai, i bai". "Tan cerca entran a veces<br />

unos de otros". Or Eus 390.<br />

2 hi. �1. (Repetido tres veces; onomat. de la risa). Cf. hihi! en Arch Gram 160. � Hi, hi, hi! ha, ha!... galtzaintzineko<br />

botoina barneko-motxeko botoin-xiloan emana duzu eta! Lf Murtuts 101. Far ederrik egin eraziko<br />

digu jauregian, hi! hi! hi! gure ardo edateaz, hi! hi! hi! Mde Pr 116. --Ai hi! hi! hi! Ametsetakoa! Eskualdun<br />

gazteari gaitzitu zitzaion, soldadoaren irri trufa. JEtchep 101. (Ergelki). --Hi, hi, hi... Bitxi izanen zaut, zu<br />

xapeletan ikustea... Hi, hi, hi... <strong>Lar</strong>z Iru 44. v. tbn. Ohitx (ap. DRA). �2. (Onomat. del relincho). � Zaldiak<br />

irrintzi: hi, hi, hi, hi! Lf Herr 3-8-1961, 4.<br />

1 ia (V, G-azp-goi-to, AN-gip-larr-5vill, B), iya (G, idda G-to, AN-gip), ija, ixa (V-gip, G-azp), ie (Darric ap.<br />

DRA), iye (G-azp), ea, ya (AN-ulz), iga (? ap. A). Ref.: A (ia, iya); Zt (comunicación personal); Iz Ulz (ya);<br />

Etxba Eib y Elexp Berg (ixa); Holmer ApuntV (ia); Gte Erd 143s, 159 y 247; EI 203.<br />

� Tr. Documentado desde el s. XIX en textos meridionales (v. tbn. un ej. de Goyhetche en IA-IA; no hay<br />

testimonios alto-navarros, salvo error, hasta autores del s. XX): antes de 1850, sólo se encuentra en Moguel,<br />

Añibarro y f. Bartolomé, pero es muy frecuente ya hacia finales del siglo. La forma más empleada es ia,<br />

documentada desde Moguel, y general entre los autores de cierto nivel del s. XX. Iya es propio sobre todo de<br />

autores guipuzcoanos, entre los que va quedando relegado a textos populares o de bersolaris; aparece además en<br />

Añibarro (sólo en EL 2 ), Arrese Beitia y Kirikiño (sólo en Ab II). Ija, además de en f. Bartolomé y Uriarte (v.<br />

infra IA IA), se documenta en autores vizcaínos de la 1. a mitad del s. XX (Enbeita, Kirikiño (sólo en Ab I),<br />

Otxolua y Altuna). Hay, además, ije en Enbeita (en un único ej.), iye en Kirikiño y, junto a ie, en Akesolo, e ixa<br />

en Oskillaso; ea, forma hipercorrecta, se encuentra en Labayen (EEguna 90 y 115). En DFrec hay 281 ejs.,<br />

meridionales, de ia. � Casi. Aparece gralmte. junto al sintagma al que acompaña, sea delante o detrás. Ambas<br />

construcciones se encuentran con similar frecuencia, a veces en un mismo autor, si bien se diría que la tendencia<br />

moderna es a anteponerlo y que pospuesto se documenta mejor en autores vizcaínos, con notables excepciones, y<br />

populares (bersolaris, etc.). Por otra parte, en posición posterior es más común cuando su referente es una<br />

oración (p.ej. Ankarik ezin jaso dau ia. Ag AL 153), si bien se encuentra en ocasiones en otros contextos, y con<br />

especial frecuencia en algún autor como Enbeita (p.ej. Galdurik ija bizkaitarrentzat / Jaunak autuko lekua. Enb<br />

82). Construcciones del tipo 'casi me caigo' se documentan con auxiliares de pasado (p.ej. --Zer nai dezu ba?<br />

(Jendeari). Iya maitia esan niyon! Ill Pill 8; cf. tbn. infra los testimonios de Etxba Eib y Gte Erd), con raras<br />

excepciones (cf. p.ej.: Ai, flakiyak iya bota nau! Sor AuOst 75). "Ia zortzirak dira, son casi las ocho" A. "Iya<br />

bukatu det" Zt. "Ya iru ziento" Iz Ulz. "Ixa jausi nintzan lurrera, por poco caigo a tierra" Etxba Eib. "Ia erori<br />

nintzen (G-azp-goi, AN-gip-5vill, B)" Gte Erd 143. "Ia galanta eman nizun (G-azp-goi, AN-gip), [...] ia ederra<br />

eman nizun (AN-gip)" Ib. 144. "Ia osatu da (AN-gip), ia iduri du onera eman dula (AN-5vill)" Ib. 247 (junto a<br />

erdi osatuan dago, erdi sendotua da, de otras zonas). "Gurasoak ia danak etorri dira (V-arr), lagunak ia danak<br />

etorri dira (G-azp, AN-5vill)" Ib. 159. "Ixa errekara jausi da" Elexp Berg. v. kasik.<br />

� Ia tabernarik ekusten ez da beren errietan. Mg CC 149. Erregutu egiozu biotz biotzerik Yaungoikoari, iya<br />

betiko galdu aginean [...] dagozanak gaiti. Añ EL 2 66s. Putzura erorita / ito zan iya. Xe 216. Berori beian, ni iya<br />

tellatuan. AB AmaE 261. Zer esker eta zer... [...]. Barkatu beit, Don Jose... Astakeria bat ia esan nuan eta.<br />

Apaol 91. Ezta makala erastuna! [...] Neure etxekoandreak daukazanak langoa ia, edo ia barik. Ag Kr 166.<br />

Gaixorik egon nintzan gero ia illabetean. Ib. 92. Lenago ezer iya ekusten etzuenak. Goñi 50. Ia amabiak dira.<br />

Ag G 346. Zumarragara ia eldu zanean. Ib. 119. Kredo-ko iya itz guziak, aien [Apostoluen] Eskutitz edo<br />

Epistoletan aurkittu giñezazkela. Inza Azalp 29. Euskera iya aztu zait eta / erderarikan jakiñ ez. Tx B 215 (I 162<br />

ia). Danak mai baten, ija berrogei. Enb 112 (35 ije). Iya burrukan asi giñan biak! Alz Ram 37. An urte askuetan<br />

bizi zirala, iya bertako eginda. Kk Ab II 186 (44 ia, 59 iye; I 97 ija). Ija Itali osuaren jaube egin zan. Otx 11. Ia<br />

egunero ikusten zuen alkar. TAg Uzt 162. Onera artekoa, ia dana, erri-kanta dezu. SMitx Aranz 40n. Ia asnasik<br />

gabe entzuten jarri zan. JAIraz Bizia 99. Ia ill naiago zuan. Ib. 115. Ia gerrirañoko txima luzeak. Etxde AlosT<br />

54. Gaztaindiak galdu dira ia erabat. Munita 55. Elizak irurogei ta iru metro ditu luzean; zuaitzik luzeen orrek<br />

ori ta ia beste orrenbeste. Ib. 101. Garai hartako idazkiek [...] mintzaera haunitz gozagarria zerabilten, ia<br />

herriarena, alegia. Mde Pr 285. Ori zan ene uts eziñ-itzurien etorburu iakiñena ta ia bakarra. Or Aitork 118.<br />

Beste edozein axukalditan, badut nere burua aztertzeko almena; ontan ia baterez. Ib. 293. Ia ez zuten alkar<br />

ikusten. Anab Poli 114. Negar-anpulotan, ia berbarik be egin eziñik. Bilbao IpuiB 130. Ia poztu be egiten nok.<br />

Ib. 57. Ia entzun ez zitekeen botz xiki batekin "Bai" ihardetsi zion. Mde HaurB 53. Ibiltzeko be ixa gauza ez<br />

garala gatoz. SM Zirik 118. Erritarrak, ia anaiak. Ugalde Iltz 22. Istorio denak edo ia denak, erregla [...] onen<br />

barruan sartzen dira. Vill Jaink 71. Sermoi batzuk egiten dira euskeraz [...]. Baiña [...] konferentziak, [...] oiek<br />

ia beti erderaz. Ib. 8. Etzan iya ezer ikusten. Salav 95. Ixa amaittuta ebala bere eruan-ona. Etxba Ibilt 472. Ai!<br />

Ia aztu nintzan. NEtx LBB 137. Gaixo txarra pasata nago orain dala ia lau urte. Uzt Sas 21. Ederki itzulia dago,<br />

hitzez hitz ia. MIH 149. Euskarak ez du ia ezertarako balio. Ib. 132. Neke handirik gabe ikusten da film hau, ia<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

93

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

gogoz. MEIG I 166.<br />

v. tbn. Aran SIgn 93. Arrantz 33 (1878). Zab Gabon 68. Azc PB 200. A BeinB 56. Moc Damu 29. Ill Testim 27<br />

(Pill 8 iya). ArgiDL 79. Mok 7. Jaukol Biozk 88. Lek EunD 45. Ldi IL 15. JMB ELG 64. Txill Let 24. Erkiag<br />

Arran 56. Zait Plat 8. Basarri 114. Izeta DirG 58. Osk Kurl 50 (116 ixa). Gand Elorri 50. BEnb NereA 38. Gazt<br />

MusIx 119. MAtx Gazt 72. Ibiñ Virgil 71. Lasa Poem 117. Azpillaga in Mattin 125 (128 iya). Berron Kijote 93.<br />

Iya: It Fab 252. Bil 52. Aran SIgn 108. Ud 135. PE 112. Sor AuOst 75. Arrantz 92. Noe 60. JanEd I 77. AzpPr<br />

96. Iraola 130. EusJok II 155. EA OlBe 48. Uzt EBT 97. Ija: Altuna 59. Iye: Akes Ipiñ 20 (12 ie).<br />

� "Ia" ta "erdi" oiek zerbait esan nai dute alere, itzerdiño auek eztira jartzen alperrik. Vill Jaink 72.<br />

� (V-ger-gip, G-azp-goi-to, AN-gip-larr; VocCB (iya (G); ja (V)), Dv (iya), A (iya), Darric (ie, ap. DRA)). Ref.:<br />

EI 203; Holmer ASJU 1969, 180; Gte Erd 265. A punto de, casi (seguido de part. con inesivo). "Iya (G), ja (V), a<br />

punto de, próximo a, a poco más... Iya illian, a punto de morir" VocCB. "Iya illean, a punto de morir" A. "Ie<br />

inian, casi hecho" Darric (ap. DRA). "Topa zeudean ia ilean astoaren ganean joan zan gizona (V-ger)" Holmer<br />

ASJU 1969, 180. "Etxea ia erorian jarri zitzaien (G-azp, AN-gip), [...] ia ille(a)n zegok (V-gip, G-azp-goi, ANgip)"<br />

Gte Erd 265. � Ija illian daguala. fB Ic I 73. Jantzi eban obeto oñetik ia urtenean eukan bere abarketa<br />

bakarra. Ag Kr 13. Iya negar egiñean zegon. Goñi 78. Begi bat iya aterean utzi zion. Ib. 49. Ia etsian bada ere,<br />

ezkongai daude oraindik. Ag G 297. Galtzak ia erorian. Urruz Zer 140. Burua dauka ia / lurrera jetxian. Noe<br />

71. Zer ba? Zer ba? --galdetu zioten bestiak jatez ia geldituan. Muj PAm 39. <strong>Lar</strong>ruak jarri zaizkit / iya etenian.<br />

Tx B 107. Ia itoan ibilli naute / iru atsoren artian. Tx B I 32. Bata jarraixan eta bestia igesik ebizen bixak gelan<br />

jiran, arte ixa arrapauan. Etxba Ibilt 464. Aieri entzuten egondu giñan / danok iya txoratuan. Uzt Noiz 19.<br />

Gosiak ia illian. Uzt Sas 125.<br />

v. tbn. AB AmaE 359. Ill Testim 4. EusJok 85. Salav 99. Iya: AB AmaE 6. Jaukol Biozk 44. Enb 80. Alz Ram 52.<br />

Ija: Enb 48. Otx 157.<br />

- IA-IA (V, G-bet (+ iyiya), L; ie-ia V-m; ixaixa V-gip; ixixa V-gip; iyiye G-azp), IA-IAN, IXE-IXE. Ref.: A (iaia);<br />

Zt (comunicación personal); Etxba Eib (ixaixa); Elexp Berg (ixixa); Gte Erd 143. Casi casi. "Ia-ia, ie-ia (Vm),<br />

casi-casi, a punto de" A. "Ia-ia (V, G-bet, L), iya iya bukatu dek, casi casi lo has acabado" Zt. "Ixaixa, casi<br />

casi, por poco. Ixaixa oker aundi bat eiñ neban pentsau barik" Etxba Eib. "Ixixa loterixia tokau jakon" Elexp<br />

Berg. "Ixa ixa ito zan! (V-gip)" Gte Erd 143. � Ya, ya ikhuskari hortarat ekia zihoan lazturik gibelat. "Peu s'en<br />

fallut". Gy 282. Iya-ya eriotzako tranzean egondu zan. Aran SIgn 24. Gaxo pasatu zuben / iya iya urtia. AzpPr<br />

118. Ia ia siñisturik aingerua zala. Ag AL 53. An dua sulla tutarrez, [...] ta ija-ija bakalduna bera be bai<br />

musturrez bera! Otx 42. Ia-ia ederra egin genikan! Lek EunD 49. Kristautasuna ta euskera elkar-bildurik, ia-ia<br />

soin bakar batean mamiturik omen dira. Ldi IL 52. Zerua jotzen ia-ia. SMitx Aranz 105. Uraxe bai beltza. Ia ia<br />

urdiña zirudin. JAIraz Bizia 34. Santa Clara. Santa aundi. Aita San Prantzisko bera bezain aundi ia-ia. Lek<br />

SClar 102. Auzoa abade barik eta eleixea be ie-ie ateak itxite. Akes Ipiñ 14. Ixe ixe itsututa geratu ziran, ori<br />

dana ikusiz. EgutAr 12-3-1960 (ap. DRA). Ia-ia esango nuke, auzi auetan, berak direla epailerik txarrenak. Vill<br />

Jaink 68. Asmorik ote dudan ere ia-ia eztakit. Ib. 136. <strong>Izt</strong>egi bat be ia-ian amaituta utzi eban. Alzola Atalak 104.<br />

Iya'ya sendatu da / lenago nun gaitza. Uzt Auspoa 43, 112. Esan daiteke ia-ia orain dugula hasi berria arlo<br />

horren lantzea. MEIG VI 126. En DFrec hay 6 ejs. de ia-ia y uno de iaia.<br />

v. tbn. Etxde AlosT 69. Berron Kijote 17. Iya-iya: Tx B II 210. Ija ija: Ur MarIl 80. Iyiya: BPrad EE 1897b, 206.<br />

IPrad EEs 1913, 2.<br />

� "Se usa como exclamación al ver que falta poco para hacer una cosa, p.ej., dar con una pelota contra un cristal,<br />

alcanzar la cucaña, etc." A.<br />

� "Ixa ixa galduan (G-azp), a punto de perderse" EI 203. � Naiz bera ibillirik / iya-iya galduan, / zazpi artu<br />

zituben / al zuben moduan. Arrantz 91.<br />

- IA-IAN. (Con egon, etc.). (Estar, etc.) a punto de, en las últimas. "Ixixaan dao, está a punto de fallecer" Iz<br />

ArOñ. � Milagroz etzituben / danak sartu urpian. // Trezak bertan utzita / etxera abiyan, / jira-bira egiñik /<br />

guztiak iya-iyan. Arrantz 90s. Zer naigabea! Apapuan, jausi egiñean, ia-ian zanean, bira ta iges itxaskabreak.<br />

Ag Kr 142. Lenago iya-iyan zegoan. Auspoa 139, 30 (ap. ELok 165).<br />

� Etim. De lat. iam (o rom. ya).<br />

2 ia (L-côte, BN-ciz ap. A), iya (BN ap. A � VocBN). � "Mot enfantin qu'on donne à de petits objets qu'on<br />

présente à des enfants pour les leur faire admirer" VocBN. "(Cosa) bonita. (Voc. puer.)" A.<br />

3 ia (Añ (V)), ie (V-gip ap. Etxba Eib). �1. "Arre [...] a los bueyes" Añ. "Interj. con que se acucia a las<br />

caballerías. Lotan be, ie! manduari, Elgeta errekadistiak" Etxba Eib. Cf. VocNav s.v. hía. v. 2 i. �2. "Ixe!<br />

exclamación para ahuyentar aves domésticas" Ond Bac.<br />

ia. v. ea; ihi; ja.<br />

iabal. v. jabal.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

94

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ihabali (S ap. A; SP, Dv, H (L, BN)), ihiabali (SP � vEys, H in m.). �1. Cobarde. "Ihiabalia, ihabalia, homme<br />

sans courage" SP. "Lâche, sans courage" Dv. "Poltron, lâche" H. Todos los lexicógrafos citan los proverbios de<br />

Oihenart. Duvoisin atribuye a Pouvreau una variante ihiauli, sin duda una mala lectura por ihiabali ; la<br />

misma explicación ha de darse a ihanali en DRA. Lhande da además, seguramente por hipercorrección, ihabale y<br />

ihiabale. v. jabal. � Ihabaliaren ezpatak punta motz, ahoa lanputs. "L'homme qui n'a point de cœur". O Pr 274.<br />

Ihabalia noiz ere ihabaliarekin liskartzen baita, aitzin ioileak duke garhaita. "Le poltron". Ib. 629. �2. "(S),<br />

apoltronarse" A. "S'effrayer. Hori aski duzu ihabaltzeko? cela vous suffit à vous effrayer?" Lh. Cf. jabaldu.<br />

Hiadak. � Híades (grupo de estrellas de la constelación de Toro). � Orduantxe itsaslariek izarrak zenbatu ta<br />

izentatu zituten: Pleiadak, Hiadak [...]. Ibiñ Virgil 72.<br />

iadun. v. ihidun.<br />

iago. v. gehiago.<br />

iagote. v. inaute.<br />

hiagundu. v. hiragundu.<br />

ihailli (BN ap. A (+ ihalli) � VocBN; vEys, H (BN)), ihauli (BN-ciz ap. A), ihali (Dv (BN)). � "Ihall, ihalli,<br />

maltraiter, en donnant des coups violents" VocBN. "Frapper violemment quelqu'un, maltraiter durement" H.<br />

"Ihauli, maltratar" A.<br />

iaio (AN-gip ap. BU Arano), yayo (V-gip ap. Iz UrrAnz; Zam Voc (G)), yaio, jaio. �1. (Ref. a personas).<br />

Excelente, bravo; muy hábil. "Excelente; eximio" Zam Voc. "Yáyua, el habilidoso (?)" Iz UrrAnz. "Ingenioso"<br />

BU Arano. � Tr. Aparece en textos guipuzcoanos desde fines del s. XIX; hay algún ej. en vizcaíno en el s. XX.<br />

En DFrec hay 11 ejs. � Iaiua zala agertu zan gidari bezela. Bv AsL 199. Biyar lege-gizon argia, sendagile<br />

yayua [...] izatera iritxi ziñezke. ArgiDL 5s. Ura añako zaldun iaioak. "A tan buen caballero". Ldi RIEV 1929,<br />

207 (Or ib. 6 on, AIr RIEV 1928, 599 andi, Anab ib. 608 jator). Laister gure Extebe arrantzale yayoa diñagu. Or<br />

Mi 106. Idazleak erruz ta gero ta yaioagoak ditu. Ldi IL 71. Gipuzkoako txistularirik iaioenak. Etxde AlosT 16.<br />

Gaston gorritu egin zen, gogamen argiko bezain bihotz aratzekoa baitzen mutil jaioa. Mde Pr 180. Andereño<br />

txukun eta yayo itxurako bat. Alt LB 65. Patxik iñoren esanari begiratu? Ortarakotxe zegoen gure Ezkurrako<br />

seme yayoa. NEtx LBB 182. Bidelagun iaioa aukeratu du honek. MEIG II 47.<br />

v. tbn. Ag G 343. EusJok 171. Muj PAm 13. Uzt Sas 147. Yayo: AB AmaE 396. EusJok II 155. MAtx Gazt.<br />

Basarri in Uzt Noiz 51. Yaio: TAg Y 1933, 23. Uzt EBT 95.<br />

� (No ref. a personas). � --Zure lanak atseginez irakurtzen ditut. --Eskerrikasko! Utsa dira! Zureak bai iaioak.<br />

Lab EEguna 85. Ona emen, [...] adizkide mamiaren lantxo yaioak. In Ldi IL 5. Ipui yaioa. Aitzol in Ldi UO 6.<br />

[Lizardiren bertsoei] zegokien idazburu yaioa. Ib. 3. Edertasun yaiogorik darioten bertso-mordoak baditu<br />

amaika "Biotz-begietan". Ib. 8. Txirrindulari gazte ta azkarren ekitaldi jaioak. Erkiag BatB 186. Ganixek<br />

sukaldean bere esku yayoa agirian utzi zien. NEtx LBB 63. v. tbn. Zait Sof 15 (yayo).<br />

� (Acompañado de ines. o de -t(z)en). � Batetan bakarra bear zun yayoa: gaizki egiten. Or SCruz 20 (Aitork 78<br />

iaio). Gazte ezkontzak zerratzen ere / iaiua zaude. Tx B I 269. Bizkarrak uzkurtzen ain yaioak geranontzat. Ldi<br />

IL 106. Sendagilletzan apika asko jakingo ez zuana, bañan gazteak dantzatzeko piano jotzen iaioa. JAIraz Bizia<br />

22. Yayoa ta azkarra zuaitz eta baso-kontu ta arazoetan. F. Labayen in Munita 5. Ai, pastelak! Eta tartak! Artan<br />

nagusia zan iaioa. Anab Poli 77. Baziran labaiña dantzatzen oso yayoak ziranak. NEtx LBB 40. Bertsotan oso<br />

gizon iaioa zala. Berron Kijote 137.<br />

v. tbn. Lab EEguna 106. Yayo: ABar Goi 18. Zait Sof 29. Lab SuEm 209. Yaio: Or in Zait Plat 154.<br />

�2. yayo (G-to-bet ap. A; Zam Voc (G)), yayu. "Agraciado, bello. Emakume yayoa, mujer bella. Es la única<br />

palabra que en G tiene ya como inicial" A. "Bello, hermoso" Zam Voc. � Andi ta txiki, makal ta indartsu, iaio ta<br />

itxusi danak. Ag G 333. Gorputz iaioko mutilla. Ib. 138. Toloxa, emakumetxo zurbil bat bailitzan gutxituz,<br />

emetuz izendatzen duten Tolosa yayua. A Ardi VI (21 y 47 yayu). Itxurabako matxango onen aldian milla bidar<br />

yayuago nazan oneri. Otx 76. Saill eder naro guzien gañez / yayoen Ulia-mendi. EA OlBe 59. v. tbn. Etxde JJ<br />

197. Lurbira iratzarri, / gazte ta jaioa. Gand Elorri 49.<br />

�3. (Uso adv.). Excelentemente. "Yayo egon, estar en grande" Bera app. v. iaioki. � Plazara juaten danian<br />

orrek / lana egiten du iaio. EusJok 52. Itzegin du yayo. Tx in Imaz Auspoa 24, 138. Prest zeukan lana [...]<br />

ondorengo leialak burutu zion. Bai iaio burutu ere. MEIG VI 79.<br />

�4. (Exclam. de entusiasmo o aprobación). � --Gure txapelaz ura ustu dezakegu. --Iaio! Ederki! PMuj Noni 52.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

95

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

� Etim. Quizá de cast. dado; v. FHV 190.<br />

iaioki. � Hábilmente, excelentemente, bellamente. v. iaio (3). � Mutillak iaioki dantzatu emaztegaiaren<br />

aurrean. Etxde AlosT 77. Xalbatek iaioki tajutako irain makur onek galernaren indarra artu zun laister. Etxde<br />

JJ 136 (v. tbn. 148 y 271). Berak [Aita <strong>Lar</strong>ramendik] iaioki baitarabil Aitor-en izkuntza. Etxde 16 Seme 119.<br />

iaiotasun. �1. Habilidad. � Musikari, dantzari, bertsolari ta arloteak gogor saiatu ziran beren iaiotasunak<br />

agertzen jendearen entretenigarri. Etxde JJ 177. Araño igotzeko iaiotasuna izan dutenai. Ib. 177. �2. jaiotasun.<br />

Belleza. � Betiko apal, al dauan legez lurretik jasoa, ez dauka margo apaiñik, ez jaiotasunik. Gand Elorri 30.<br />

ihakaz. Cf. ihakin. � Bere zorigaitzaz burlatzera jinik errege-orde iragaiten ikusten zuelarik, erran zion<br />

ihakaz: "Jauna, [...] arkabuz tiro bat emaneraz iezadazu". Mde Pr 80 (el ed. interpreta "keinuz").<br />

iake, yake. � Ya que. v. iaketa. � Patxi, ekazkitzu bi duro, ya ke zure konbitia dan, kontua neronek pagatu nai<br />

det. Iraola 108.<br />

iaketa (ixak-eta V-m ap. Etxabu Ond), yaketa. � Ya que, puesto que. � Egitenzáio zerbitzu pixkabát<br />

estadoaren konfórme, yá ke ta ezkáren gauza egiteko gauza andiak. LE Prog 102 (v. tbn. 98, siempre con -n en<br />

el verbo). Yaketa frutiuaz izaguntan baita arboliaren kalidadia. Hual Mt 12, 33 (Samper yaketa frututik izauten<br />

baita; Echn zergatik). Eta erraindu yaketa jende guziok enpeñatzen dire erratea beste bizitzarik (eztela),<br />

konformatzen naiz (<strong>Lar</strong>rainzar, 1906). FLV 1988, 279. Iaketa nai baitu kartetako papera aprobetxa tzadan ene<br />

uskaraz. Mdg 132 (v. tbn. 129 y 141, siempre con bait- en el verbo). Bada-ezpadan be, iak-eta erdi-illuntzia zan<br />

ezkero, batu nabazan pintatzeko tresnak. Alzola Atalak 47. Esan bear diñat dena, yaketa lengon kontatzen asi<br />

nitzen (AN-gip). PPer FLV 1987, 188. � Cf. Iraola 108: Patxi, ekazkitzu bi duro; ya que zure konbitia dan,<br />

kontua neronek pagatu nai det.<br />

iakiara. v. jakiara.<br />

ihakin (BN, S; <strong>Lar</strong>, Dv, H (L, BN, S)), inakin (-nh- O-SP 229 � SP y A, Dv; iñ- <strong>Lar</strong> (� H (V, G)), Dv (G)),<br />

ihikin (S), herakin (S), ehakin (BN-arb, S), ihanki (Dv, H (BN)). Ref.: A y Lrq (ihakin); Lh (ihikin, herakin);<br />

Gte Erd 165. �1. "Geste ou action par laquelle l'on contrefait quelqu'un" O-SP 229. "Emulación" <strong>Lar</strong>. "Remedo,<br />

burlándose" Ib. "1. l'action de contrefaire quelqu'un par moquerie; 2. imitation, action de reproduire les gestes et<br />

manières de quelqu'un" H. "Mofa, remedo, burla" A. "Contrefaçon des gestes et façons de parler de quelqu'un,<br />

par moquerie" Lrq. Cf. IHAKINA(K) EGIN. �2. (BN, S ap. Lh), inakin (<strong>Lar</strong> iñ-). Mofa, escarnio; burla, broma.<br />

"Burla" <strong>Lar</strong>. "Mofa, escarnio" Ib. "Moquerie, en gén." Lh. � Mingaiñ danak iñakin da erasorik oker, gaizto,<br />

zorrotz da mingarrienak esan. Ag AL 26. Elgar-hizketa horiek hedatu ziren, luzatu, ihakinez emendatu, hitz eta<br />

jestu arruntez itsustu. Lf in Casve SGrazi 8. �3. (BN, S ap. Lh). Mueca; gesto, ademán. � Ihakin eta trufez. JE<br />

Ber 71. Zazpi debru batean zintzurrari-beheiti sartu zaizkola erran zinezake, halakoak baitira eta hain bitxiak<br />

gizonaren ihakinak. Ib. 71. Hazieraz nola mintza zitekeen gizarteko ihakinak baizik ezagutzen ez zituen pertsona<br />

funts-gabeko, gogo arront hura! Mde HaurB 78s. Ahal bezenbatean, gure kantariak higi-araz ditzagun kantuz<br />

ari direlarik, hitzeri doazkoten ihakin edo jestuen egiten. Lf Herr 3-8-1961, 4.<br />

- IHAKINA. Como si fuera (fueran, etc.), haciéndose pasar por. v. alegia. � [Erregia] abiatü zen gaiaz haiñ<br />

desitxuratürik, bi aitoren seme lagün, inakina noblezia handitik zela. Egiat 171 (el ed. interpreta, erróneamente,<br />

lagün inakina "lagun trufa, lagun imitaketa").<br />

- IHAKINA(K) EGIN (H; ehakinak e. BN-arb, S ap. Gte Erd 165; inhakina e. O-SP 230, SP). (Precedido de<br />

gen.). Imitar, remedar. "Haren inhakina egiten du, il se contrafaict" O-SP 230. "Norbaiten inhakina egitea,<br />

contrefaire quelqu'un" SP. "Norbaiten ihakinak egitea, contrefaire quelqu'un" H. "Haren ehakinak egiten ditu<br />

(BN-arb, S)" Gte Erd 165. � Haurrek, jende larrien ihakina egin artio, ez onik. JE Bur 79. Haren mintzoaren<br />

ihakina egin zuen. Mde HaurB 41. Biek bertsutan behar zituzten "sujeten" ihakinak egin. Lf ELit 192. �<br />

Haritchabaletek egiten zian D'Esquer-en dantzatzeko ihikina. Const 24.<br />

- IHAKIN-EGILE. "Celui qui aime à contrefaire" Dv (s.v. ihakinkari, q.v.).<br />

- IHAKIN EGIN (S ap. Lh; Gèze, Foix ap. Lh), IHANKINGIN (Ht VocGr). a) "Contrefaire, ihankingitea" Ht<br />

VocGr 342. v. IHAKINA(K) EGIN. b) "Mofarse" A, que cita a HeH. � Burla eta ihakin egin ondoan. HeH Mc<br />

15, 20 (He, TB trufatu, Dv burlatu). Eztakizkion ikhusle guziak ezar irau eta ihakin egiten. HeH Lc 14, 29.<br />

- IHAKINEZ. "Insultar, burlarse, iñakiñez egon" <strong>Lar</strong>.<br />

ihakindari (<strong>Lar</strong>), inakintari (<strong>Lar</strong>, H). � "Emulador" <strong>Lar</strong>. "Escarnecedor, iñakintaria" Ib.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

96

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ihakindatu (BN? ap. A � Dv). � Remedar, parodiar. "Singer, contrefaire" Dv. v. ihakinztatu. � Atzetik<br />

zetozen urratsak gelditu ziren berehala: bazirudien ihakindatuz zebilkiola agure makurra. Mde Pr 164. [Filma<br />

hunek] ihakindatzen ditu "western" deitu filma amerikanoak. Herr 1-1-1959, 4.<br />

ihakindatzaile. � "Celui que contrefait" Dv. "Remedador" A.<br />

ihakinderia, inakinderia (<strong>Lar</strong> iñ-). � "Momería, acción burlesca" <strong>Lar</strong>.<br />

ihakindu (<strong>Lar</strong>, H), inakindu (iñ- <strong>Lar</strong>, H). � "Remedar, haciendo burla" <strong>Lar</strong>. "Burlar" Ib. "Escarnecer" Ib.<br />

"Contrefaire quelqu'un. Ce verbe, dans les dielectes cis-pyrénéens, n'a guère d'emploi: il se remplace par ihakin<br />

egitea" H. v. ihakindatu.<br />

ihakingile (<strong>Lar</strong>, H), inakingile (iñ- <strong>Lar</strong>, H). � "Arrendajo, el remedador" <strong>Lar</strong>. "Mofador" Ib. "Celui qui<br />

contrefait quelqu'un" H. "Iñakingilea, faiseur de grimaces, de gestes moqueurs" Ib.<br />

ihakinka (BN, S ap. A; Dv, H), inakinka (H). �1. "Ihakinka haritzea, contrefaire, singer" Dv. "Ihakinka<br />

haritzea, être à contrefaire" H. "Iñakinka egotea, être à contrefaire" Ib. (s.v. iñakinkaria). "Remedando" A. �2.<br />

Haciendo muecas. � Hagineko minarekin ihakinka zaudenak. JE Bur 191.<br />

ihakinkari (Dv), inakinkari (iñ- H). � "Celui que aime à contrafaire" Dv. "Grimacier, qui contrefait quelqu'un"<br />

H.<br />

ihakinkatu. � Escarnecer. v. ihakindatu. � Nihor iniuriatzea, eskarniatzea, ihakinkatzea. Harb 170.<br />

ihakinle, inakinle (iñ- H). v. ihakingile.<br />

ihakintza. � Burla. v. ihakin. � Ezin yasanez ihakintza eta irri horiek. Zub 69. Irri egiteko, debruzko<br />

ihakintzak asmatzen dituzte zonbaitek. Ib. 37 (v. tbn. 23 y 50). Komediek ez zuten gehienetan [...] kanorerik:<br />

orro eta keinu larri, trufa eta ihakintza zozo-aire eta elhe-makur. Lf ELit 311.<br />

ihakintzaile. "Acteur, ihakintzale" T-L.<br />

ihakinztaide, ihikitaide (S ap. Lrq, s.v. ihakin, sin trad.).<br />

ihakinztatu, ihikiztatu (S ap. A), ihikistatu (Casve), ihakistatu (Casve), ihekistatu, ihenkistatu (?). �1.<br />

Escarnecer, burlar(se). "Goguernarder" Casve. v. ihakindatu. � Jinkuaren zerbütxia da ützirik süstengü gabe,<br />

khiristiez berez ihekistatürik eta mesperetxatürik. Meditazioniak (1844), 165 (ap. DRA). Gaizki erresponditü,<br />

errespetia makatzen edo mehatxatzen edo ihenkistatzen ausartzen direnek. Ib. 304 (ap. DRA, que corrobora<br />

expresamente la lectura ihen-). �2. (BN-ciz,... Sc ap. A), ihikistatu (S ap. Lh � Foix), ihikixtatu (S ap. Lrq;<br />

Lh), ihikitatu (S ap. Lrq), ihikiztatu (Sc ap. A). "Remedar, imitar" A. "Ihikiztatu, remedar, hacer muecas" Ib.<br />

"Contrefaire, mimer, parodier" Lh. "Ihikita, ihikixta, mimer, contrefaire surtout les façons de parler. Le premier<br />

est plus usité; les deus sont très vivants" Lrq.<br />

ihakinztatzaile, ihikiztazale (Darric ap. DRA), ihikistazale (Lander ap. DRA), ihikitazale (S ap. Lrq, s.v.<br />

ihakin). � Burlador.<br />

iakoitz. v. ebiakoitz.<br />

iakopin. v. jakopin.<br />

ialan ial. "Colmado (G-to)" A Apend.<br />

ihali. v. ihailli.<br />

ialki. v. eralki.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

97

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ihalozka (BN ap. A; VocBN), inhalozka (VocBN; iñh- H (+ -ska)), ihaloska (Dv (BN)). �1. Revolcándose.<br />

"Ihalozka, se vautrer, se rouler, action des quadrupèdes qui s'amusent en se jetant à terre" VocBN. "Astoa<br />

ihalozka ari zen bidearen erdian" Lh. v. ihauska, itzaloska. � Eta lurrean ere ihauska edo ihalozka, erro<br />

batzuen pare. Jnn SBi 399. Han [lurrean] ihalozka ari zen, haguna zariola. Leon Mc 9, 19 (Dv ihauska). �2.<br />

"Inhalozka (BN), revolcamiento" A.<br />

ihalozkakoi. "Qui se plait à se vautrer, à se rouler" H (s.v. ihauskakoia).<br />

ihalozkalari. "Qui fréquemment se vautre, se roule" H (s.v. ihauskalaria).<br />

ihalozkatu (BN, S; VocBN, H (BN, S)), inhalozkatu (BN; VocBN, Dv (-skatu), H (iñh-)). Ref.: A (ihalozkatu,<br />

inhalozkatu); Peillen in VocS nota 220. � Revolcarse (sentidos prop. y fig.). "Ihalozkatu, rouler à terre" VocBN.<br />

"Inhalozkatu, se vautrer, se rouler" Ib. "Vautrer [...] abere batentzat" Peillen in VocS. v. ihauskatu. � [Lurrean]<br />

ihalozkatzen da zamari bat bezala. JE Bur 32. Gizonaren bihotzean ihalozkatzen diren azturen orroa. Ib. 159.<br />

Estalgietarat lerratzen ohi ziren [gure aitzinekoak] azken ahamenarekin, soinekoak laxaturik, han ihalozkatzeko<br />

beren hauturala. Ib. 93. Mendez-mende ikusi izan dire ainitzak lohikerian ihalozkatzen eta bide beraz fedeari<br />

uko egiten. Etcheb MGaric 167. "Oilo zorriak", berek ihalozkatuz kentzen dituzte zorriak. Gatxitegi Laborantza<br />

197 (ap. DRA).<br />

hialtu. "Hialtü (S; Alth), faire sucer les mamelles de vaches par les veaux afin de faciliter la traite" Lh.<br />

iaman. v. 1 eraman.<br />

iame. v. ihime.<br />

ian. v. ea; 1 eraman.<br />

hi-han. � (Onomat. del rebuzno). � Hi! han! hi! han! haren [astoaren] irrintzinak. Leon GH 1924, 9.<br />

ianarte. v. zainarte.<br />

ianbiko. � Yámbico. � Badira tripodio yambiko ta koreikoak. Lek SClar 126.<br />

ianeun. v. herenegun.<br />

iankitar. � Yanqui. � Iankitarrak kaobarekin aberastuko zala esan ziotenean. JAIraz Bizia 75.<br />

ihantri. v. inauteri.<br />

iantza-. v. dantza-.<br />

ia-orai. � Ensayo. Cf. ea. � Laster hasi ziran "ia-orai"-ak edo entseguak [teatroan]. Garaian sartzen ikasteko,<br />

ia-orai guztietan agertu zan Juantxu. Osk Kurl 174.<br />

1 ihar (V-gip, L; SP, Urt II 286, Dv, H), igar (V, G, AN-erro; <strong>Lar</strong>, Aq 248, Añ, Dv (G), H (V, G)), eihar (L,<br />

BN, S; SP; Dv y H (BN, S)), exar (R; Dv (R)), eixar (R), ear (AN, Sal; Dv y H (AN)), aihar (BN-mix; H), inar<br />

(iñ- AN, B; Dv (B), VocB), iger (H (V)). Ref.: A (ihar, igar, eihar, eixar, exar, ear, aihar, iñar); Lrq (eihar); Iz<br />

ArOñ y Elexp Berg (igar); Etxba Eib (igarra); Zubk Ond (sardiña).<br />

�1. (Ref. sobre todo a vegetales) seco, marchito (se encuentra tbn. referido a los campos y a los huesos); (ref. a<br />

miembros del cuerpo) yerto. "Egur iharra, bois sec" SP. "Eiarra , sec, aride, eiharra. Esku eiarra, manus<br />

arida" Ib. "Silva arens, oihan ihárra" Urt II 286. "Tuero, egur igarra" <strong>Lar</strong> (tbn. s.v. seco). "Quien espera,<br />

desespera, beti bigar, beti bigar, ezten onela bizi bear: gere zaiñak egin dira, basoan zotzak bezein igar" Aq<br />

248. "Verdiseco, (c.) erdi igarra" Añ (tbn. s.v. seco). "Mort, se dit du bois. Adar iharra, branche seche" Dv. "1.<br />

sec, desséché, qui a perdu son humidité, sa séve (il se dit proprement des plantes, arbres, fleurs). [...] 2. desseché,<br />

frappé de desséchement, en parlant d'un membre du corps" H. "Iñar (AN), seca (mano)" A, que cita Echn Mt 12,<br />

10 (donde no hay iñar sino iñartu). "Se dit seulement pour un membre du corps de l'homme ou de l'animal ou<br />

pour un végétal" Lrq. "Egur igarra sutarako" Etxba Eib. "Egur igarrak, heziak baiño hobeto eitten dau su"<br />

Elexp Berg. Cf. IC II 327: "Solar de Sagarigar, que quiere decir [...] 'manzano seco'". Cf. gainigar. � Tr. Bien<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

98

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

documentado en toponimia y antroponimia (cf. ApV 304). Empleado por autores de todos los dialectos.<br />

Documentado en autores septentrionales antiguos, al Sur no se encuentra en los textos hasta mediados del s.<br />

XVIII; desde el s. XIX es mucho más frecuente que al Norte, donde se echan en falta sobre todo ejs. suletinos<br />

(compárese su uso, en general, con el del part. en función de adj. ihartu). La variante ihar aparece en Etcheberri<br />

de Ziburu, Axular, Pouvreau, Etcheberri de Sara, Chourio y <strong>Lar</strong>reguy; desde fines del s. XVIII prácticamente<br />

sólo lo volvemos a encontrar en Duvoisin. Eihar aparece ya en Leiçarraga, Oihenart y Sauguis; en el s. XIX se<br />

documenta en Goyhetche, y en el s. XX en Leon, Mirande, J. Etchepare de Jaxu y <strong>Lar</strong>zabal. Igar es la variante<br />

más empleada al Sur; hay iger, junto al más frecuente igar, al menos una vez en Arrese Beitia, y tbn. en varios<br />

autores vizcaínos del s. XX. Hay exar en un texto de BN-baig recogido en Eskualduna; ear en Lizarraga de<br />

Elcano, aihar en Darthayet y en un texto de Herria (1959). Para una información más extensa sobre las<br />

variantes, v. ihartu.<br />

� Et usque in campo de Yarza (1074). Arzam 271. � Gizon bat eskua eihar zuenik. Lç Mt 12, 10 (He elkortua,<br />

TB eihartua, EvL sekatua, SalabBN eihartia, HeH ihartua, Ur (V) sikaturik, Ur (G) legortua, Ip eihartürik, Hual<br />

exartruk, Samper eartrik, Echn iñartua, Or esku-igarra, Ker igartuta, IBk ihartua). Sukhill iharra. EZ Man II<br />

71. Batzuei den okhasinorik ttipienean, sua lotzen zaie: zeren sukhoi baitira, ihar baitira. Ax 286 (V 191).<br />

Zurzai orok adar eihar. "Branche sèche". O Pr 535 (recogido, con variantes, por Saug 56 (eihar) y Darthayet<br />

Manuel 105 (aihar; ap. DRA)). Egur ihar bat sukoz baizen on eztena. Ch III 55, 6 (SP ihar, Echve 373, Ol igar,<br />

Pi iger, Leon eihar; Mst, Ip idor). Infernuko sugai igarrak [dira munduko gauzak]. Mb IArg I 223. Arbola ihar<br />

eta fruiturik gabe denari. Lg II 278. Azurrok bere denporaz igar jarriko dozak. AB AmaE 174 (250 iger).<br />

Ostikopean zapalduten zituan orri igarren kirri-karrea. Ag AL 114. [Egur] orotarik baderamazu, heze eta exar.<br />

Eskual 14-2-1908, 3. Eskale arrotz zirpiltsuak, anka ta beso igarrak erakutsiaz. Ag G 179. Etzan agiri an ez<br />

biztanlerik, ez abererik, ez zugatzik ez ezer, lur igerra baño. Kk Ab I 81. Kristau asko [...] aul dira, txaspar dira,<br />

erdi eze erdi igar dirudite. JBDei 1919, 366. Alorrak igar daude. Or Eus 246. Sagarraren adarraren / igarraren<br />

punttaren punttan. Canc. pop. ib. 169. Bultzada indartsuz lurrera jaurti zun zotz igarra bezela. TAg Uzt 167.<br />

Bedarra erdi eze erdi igar. Erkiag Arran 121. Kastilla aldeko eremu aiharren ondotik orai bazterrak berdatzen<br />

ari baitira. Herr 24-12-1959, 4. Anpor zatiak, mukur estuak, arbazta eta zabar erdi igarrak. Erkiag BatB 118.<br />

Mortuan dizdiraz / lehoi akabatuaren / hezur igar eta goria. Azurm HitzB 55. [Ipuiak] bizirik daude egilearen<br />

irudimen hezean ez ezik, baita paper iharrean ere. MEIG II 131.<br />

v. tbn. Berron Kijote 98. Igar: Bast 55. Mg PAb 150. Añ EL 1 194. VMg 15. AA I 602. JJMg BasEsc 43. Jauregui<br />

239. <strong>Izt</strong> C 129. Bil 66. Arr GB 46. Zab Gabon 33. Bv AsL 169. Echta Jos 158. Etxeg EEs 1916, 117. Inza Azalp<br />

110. Mok 21. Jaukol Biozk 46. Ldi BB 56. Ir YKBiz 498. Munita 75. Gand Elorri 123. Vill in ib. 17. BEnb NereA<br />

54. Ibiñ Virgil 83. NEtx LBB 155. Eihar: Mde Po 77. JEtchep 21. Iger: Laux BBa 94. Egieder Usk 19 (ap. DRA).<br />

� Neure igarrian / saiatzen naiz ni lanian. Lasarte in Uzt Noiz 117. � Pasatutzen zituen / igar ta ezeak, / [...]<br />

agertu orduko zeuzkan / tripara paseak. Bil 124. � Ebétan zégo kantidáde andi bát eri, itsu, maingu, eár,<br />

etxidéten. LE Io 5, 3 (Dv alderdi ihardun).<br />

� (Como segundo miembro de comp.). v. ESKU-IHAR. � Jesusek gizon beso-iharrari esan zion: [...]. IBk Mc<br />

3, 3. � (ihardun). � Eri, itsu, maingu, alderdi ihardun hainitz. Dv Io 5, 3 (Lç menbro eihardun).<br />

� (Otros usos). "Arenque, sardiña igarra" <strong>Lar</strong> (v. tbn. <strong>Izt</strong> C 207 y Zubk Ond). "Pilonga, castaña, (c.) gaztaña<br />

igarra" Añ (V-oroz ap. A, s.v. igar).<br />

� (Ref. a otras cosas, no habituales). � Malkoak isuri geratu / artean begiok igar. AB AmaE 151. Aide<br />

igarrean, krazlari, / erroi mikatzak egarri. Gand Elorri 96.<br />

� Disecado. � Bele, miru, zapelaitz ta arrano igarrak sapaian bera zinzilik. Ag EEs 1917, 170.<br />

�2. (V-gip, ier G-azp; Dv, H), igar (V-gip ap. Elexp Berg; <strong>Lar</strong>). (Ref. a personas y, menos frec., animales, o a<br />

partes del cuerpo). Seco (de carnes), flaco, enjuto. "Seco, aplicado al hombre" <strong>Lar</strong>. "(Fig.), gizon iharra, homme<br />

d'un corps très sec" Dv. "(Au fig.) amaigri d'une façon considérable. Zenbatetan erosi duzu xahal, bildots,<br />

ollasko ihar hau? [...] Hau da haur iharra!" H. "Delgado (tratándose de personas). Eztozu ezautzen? Sur-luze<br />

igar bat da" Elexp Berg. � [Eskualdunak] eztira hain iharrak eta meheak nola eguerdi-aldekoak, ezeta ere hain<br />

haragitsuak nola northekoak. ES 121. [Beiak] belar jaten ta jaten hari ta ere, beti arkitzen zirala igar ta mear.<br />

Mb IArg I 392. Ganaru elbarrak / juntura igarrak; / burruntziya diruri / aren bizkarrak. Xe 298. Erdue Gaztellau<br />

igarrak, / agortu errekak, lurtu itxasuak, / agur, euskeldun ibarrak. AB AmaE 8. Zartu ta ajiatu, / masaillak<br />

igarrak. AzpPr 86. Txakur gosea beziñ maiskar ta igar. Ag G 255. Gizenegi daudela, igerregi daudela. EEs<br />

1919, 205. Titi gabeko mutur igar bat. Tx B II 37 (se refiere a una mujer). Gizon aragoetar bat, baltz igerra. Kk<br />

Ab II 176 (14 baltz iger; AB AmaE 236 baltz igar). Gizaseme aundi sendo igar bizar-beltz bat. Ldi IL 40.<br />

Amaigabeko samintasunak zimeldutako agure igarra zen. Etxde JJ 274. Kokota, igarra ta ximela eukan. SM<br />

Zirik 88. Lepua lodia du, / ez dago igarra. Uzt Sas 192. Bere aurpegi iarra. Berron Kijote 45 (31 igar). v. tbn.<br />

Igar: Or Eus 422. EA OlBe 95. Zait Plat 154.<br />

� Baduket seguratua / oillo eihar baten trunkoa. "Un vieux coq". Gy 281. � "Agura igar txiki bat, un arrugado<br />

viejecito" Etxba Eib.<br />

�3. Seco, serio, adusto, hosco. � Hirurgarren menbro hori, Kaifas ihar iduri (Ezpeleta, 1828). AstLas 69. Bi<br />

gizon, elatzean zintzilika dagoan abarka baña igarragoak. Apaol 66. Uri gizon igar bat. Ag G 211. Ene<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

99

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

iratxoetan iharrenak enekin neramazkin. Lasa Poem 66. � Seco, árido, falto de gracia. � Edea baino zailagoa<br />

zan aren idaztankera ta gelatsuko abarkak baino igarragoa. Zait Plat 44.<br />

�4. (Uso sust.). � Noz aretxari igarra bada noz sartu jako? / Arrik, zerenik ta sitsik bere, noz barrura? AB<br />

AmaE 66.<br />

�5. "Igar (V-m), marea baja" A Apend.<br />

- AZPI-IHAR. "Azpi-igar dagoz ideak (V), los helechos están ya secos por debajo" DRA.<br />

- BELAR IHAR. v. belar.<br />

- IHARREZKO. (Adnom.). � Elhorri iharrezko hesi hazkar bat. Prop 1904, 28.<br />

- IHARRIK. Seco. � Dakuselako Arbola zarra / igarrik. AB AmaE 80. � Aixe bolada puztsuak sua zabaltzen<br />

eban, / igar, leorrik aurkietan zan basartera. AB AmaE 447.<br />

2 ihar. "Arce de España (Bot.)" A, que lo toma de Lacoizqueta (61), donde vasc. iarro es, sin duda, errata por<br />

iarra. Cf. astigar.<br />

3 ihar. � (Voz sin sdo., que aparece en estribillos). � Ihar, ihar, lelorea lelo, / ihar, ihar, lelorea. / Heturarrok<br />

egin dabe / zezen adarbagea. Lazarraga (B) 1165vb.<br />

ihar. v. 1 inar.<br />

iara. Iara aundikoa da (AN-larr). 'Inportantzi aundikoa'. Inza NaEsZarr 433. Cf. jaramon.<br />

ihara. v. eihera.<br />

iharabargarri (Urt IV 12). v. ihargarri.<br />

iara eman, iaraman. v. jaramon.<br />

iharausaldi. v. inarrosaldi.<br />

ihardatsi. v. ihardetsi.<br />

iardausi. v. inarrosi.<br />

ihardesdun (Dv), ihardestun (Dv). � "Répondant, garant. Etzare ihardestun, vous ne présentez pas une<br />

garantie suffisante" Dv. "Ihardesdun, responsable" Ib. � Mur de Abadi, [...] Frantziako jakintsuen baldernako<br />

ihardesdunari. Dv Lab I.<br />

ihardesera. "Respuesta" <strong>Lar</strong>.<br />

iharde<strong>sg</strong>arri. "Responsable, obligado a responder" <strong>Lar</strong>.<br />

ihardeski (<strong>Lar</strong> � Dv y H). � "Respuesta" <strong>Lar</strong>. � Egin zioen ihardeskia sentimendu berez zen bethea. Birjin<br />

203. Bertsua. Othoitz egizu guretzat, o Jainkoaren ama guziz seindua. Ihardeskia. Merezi dezaguntzat Jesu<br />

Kristok agindu dauzkigun onthasun handiez gozatzea. Dh 87. v. tbn. REusk 1878, 256 (ap. Dv).<br />

ihardeslari, ihardetslari (Urt). � "Affirmator" Urt I 401.<br />

ihardesle (L, BN, S; <strong>Lar</strong>, Dv, H), ihardetsle (SP). Ref.: Lh; Lrq. �1. "Qui répond" SP. "Respondiente" <strong>Lar</strong>.<br />

"Celui qui fait une réponse, des réponses" Dv. "Galde huni eia izanen den ihardeslerik, voyons si quelqu'un<br />

répondra à cette question" Lh. "(Celui, celle) qui répond à un appel" Lrq. �2. (L ap. Lh; Dv, H). "Celui qui est<br />

répondant pour un autre" Dv. "Répondant, qui est garant, caution" H. "Ordainduko duela nor dut ihardesle? qui<br />

me garantit qu'il le rendra?" Lh. �3. "Celui qui résiste" Dv. �4. "Qui conteste, raisonne au lieu d'obéir" H. "Ez<br />

dut nik langile ihardeslea maite, je n'aime pas l'ouvrier raisonneur" Lh. �5. "Répondant, servant de messe" H.<br />

�6. "(L, BN, S; Foix), correspondant" Lh.<br />

ihardesmen. � Respuesta. v. ihardespen. � Gortherat itzultzen da aitorenseme ona bere [gisulabe<br />

erretzailearen] ihardesmenarekin. Arb Igand 106. Galde berari ihardesmen bera egin. Prop 1901, 202.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

100

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ihardespen (Dv y A, que citan a O; H), ihardetspen (SP, que cita a O), inhardespen (A), jardespen (Lh, que<br />

cita a A (?)). �1. Respuesta. "Action de répondre" Dv. v. ihardeste. � Tr. Documentado ya en Oihenart,<br />

Pouvreau y Duvoisin, es sobre todo frecuente en los autores del s. XX, época en la que se documenta tbn. al Sur<br />

en autores de cierto nivel. La forma más empleada es ihardespen; hay ihardetspen en Pouvreau y jardespen en<br />

autores meridionales. En DFrec hay 7 ejs. � Orhin ekhia bero. Ihardespena: Han izanik hona niz. O Pr 373.<br />

Noizbait enzunen duzu Jainkoaren ihardetspena. SP Imit III 38, 2 (Ch errepusta, Mst ihardestia, Ip ihardetsia).<br />

Oi ihardespen garratza! Dv LEd 208 (Cb Eg II 116 errespuesta). Galde bera, bi gisetara egin daiteke, ia<br />

iardespenak berdin diren. FIr 189. Geroenean etor leikio / erronka ari jardespena. Or Eus 390. Ihardespenaren<br />

laburra. Lf Murtuts 49. Andimari ihardespen bat zor diot. Mde Pr 191 (v. tbn. 116). Etzion iardespenik eman.<br />

Etxde JJ 71. Solas jarraikia, bainan galdez eta ihardespenez mailkatua. Lf in Zait Plat XV. Pertsu pollit bat<br />

ateratzen baduzu ere, ez da izaiten lagunak erran dautzunaren ihardespena. Xa Odol 63. Argi eske, galdera pilo<br />

bat nekarren [...]. Ez dakizkidan gaiez mintzatu nahi nuen, beraz, inoren ihardespenaren begira. MEIG IV 91. v.<br />

tbn. Osk Kurl 41. Jardespen: Erkiag Arran 95 (explicado con erantzun). Azurm HitzB 61. �2. "Responsabilité"<br />

Dv (� A). �3. "Résistance" Dv.<br />

ihardespenka. v. GALDE-IHARDESPENKA, s.v. galde.<br />

ihardestaile (Dv), ihardetszaile (Urt, H). �1. "Affirmator" Urt I 401. "Appromissor, bertzerentzat<br />

ihardetszaillea" Ib. II 210. "Celui qui est répondant pour un autre" Dv (s.v. ihardesle). "Syn. de ihardeslea, et<br />

moins usité" H. v. ihardesle. �2. "Celui qui fait une réponse, des réponses" Dv. �3. "Celui qui résiste" Dv. �4.<br />

"(L; Eskual), correspondant" Lh.<br />

ihardeste (S ap. Lrq; H, Lh), inhardeste (A, que cita O Pr 277), ihardaste, ihardetste, ihardatste, jardeste (Lh).<br />

� Respuesta. "Horiek dira egin behar diren ihardesteak?, sont-ce là les réponses qu'il faut faire?" H. "Réponse,<br />

ce qui est répondu. Ihardeste horiek irakur bazinitza" Lh. v. ihardespen. � Tr. Propio de la tradición<br />

septentrional desde Leiçarraga. � Presentatzen duzue haur hori batheia dadinzát? Ihardestea. Bai. Lç Ins A 8r.<br />

Ihardatste laburra. EZ Eliç 212 (240 ihardaste; Man I 52 ihardeste). Inhardesterik hobena, egite lan<br />

manatuarena. O Pr 277. Nol'apezaren kantatzea, hala bereterraren inhardestea. Ib. 529. Konseillari zuhurrek<br />

ezin emanen derautate balio duen ihardetsterik. SP Imit III 59, 3 (Mst ihardeste; Ch konseillu, Ip aholkü). Haren<br />

zühürtziak eta ihardeste ederrek enzüle güziak izitzen zütiela. Bp II 34. Jinkuaren ihardestia bere bihotzian<br />

entzüten dü. Mst I 25, 2 (Ip ihardeste; SP errepuesta). Bertsua. Benedika dadila Jaunaren izen seindua.<br />

Ihardestea. Orai ta hemendik aitzina mende guzietan. Dh 80. Barkha ditzadazut [...] epheltasuna eta graziari<br />

ihardeste eskasak. MarIl 62s. Hortik, Jaun kapitaina, zure erranari nere ihardestea. Arb Igand 150. Berriz ere<br />

egiten diote galde bera, ihardeste beraren aditzeko. Barb Leg 145. Ihardeste amultsu batek eztiarazten du<br />

haserrea. Zerb IxtS 58.<br />

v. tbn. Mat 36. CatLav 17 (V 16). Monho 58. Egunaria 1887, 7 (explicado con erreposta; ap. DRA). Jnn SBi 42.<br />

Ip Hil 148. Ox 177.<br />

ihardesteka. � Respondiendo, replicando. v. ihardetsika. � Beste batekin ari dena gai bati buruz iardesteka.<br />

Zub 58 (definiendo al koblakari).<br />

ihardestun. v. ihardesdun.<br />

ihardetsaldi. "(L, BN, S; Eskual), réplique, réponse" Lh.<br />

ihardetsi (S; Volt 113, SP, Ht VocGr, <strong>Lar</strong>, Añ (G, AN), Lecl, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H), ihardatsi (H),<br />

jardetsi (Bera, A DBols, Zam Voc), inardetsi (-nh- AN; SP (-nh-), H (V (+ iñ-), BN, S), ñardetsi (R-is-uzt),<br />

yardetsi, ijardetsi. Ref.: A (inhardetsi, ñardetsi); Lrq (ihardets); Iz R 396 y 404. � Tr. Propio de la tradición<br />

septentrional desde sus textos más antiguos; se encuentra tbn. al Sur en autores de léxico cuidado del s. XX (en<br />

vizcaíno en Otxolua, Arriandiaga y Erkiaga), algunos de los cuales (Otxolua y Tomás Agirre, por lo menos)<br />

parecen atenerse al consejo de Zam Voc: "[...] lo podemos adoptar para significar 'replicar'; y así tenemos<br />

erantzun 'responder', 'contestar' y jardetsi 'replicar'" (tbn. Bera y A DBols traducen "replicar"). La forma más<br />

extendida es ihardetsi; hay in(h)ardetsi en Oihenart y Mirande, y seguramente tbn. ya en el texto vasco de<br />

Rabelais (, quizá por inhardestera: v. TAV 3.2.5); ihardatsi sólo en Etcheberri de Ziburu, que<br />

tbn. emplea ihardetsi. Hay jardetsi y yardetsi en escritores meridionales (i(h)ardetsi gralmte. en los más<br />

modernos, ijardetsi en Arriandiaga (Mc 11, 22)). Hay iherdetsi una vez en <strong>Lar</strong>reguy (II 196), sin duda errata por<br />

el muy frecuente ihar-. Lafon (Syst 337) indica que no se encuentra otra forma simple que el imperativo<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

101

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ihardestazue en Leiçarraga; hay además zinhardetsana en Oihenart (Po (ed. Michel) 241). En DFrec hay 27 ejs.<br />

(12 septentrionales) de ihardetsi y uno de jardetsi.<br />

I (Vb.). �1. Responder, contestar; replicar, reponer; responder (en cantos u oraciones); replicar, llevar la<br />

contraria. "Répondre à une demande" SP. "Répondre à un appel, à une question" VocBN. "Ihardetsi zuen etzuela<br />

nahi, il répondit qu'il ne le voulait pas" Dv. "1. répondre, faire une réponse à ce qui a été dit ou écrit. [...]<br />

Ihardets dietzadatzu bi hitz eskribuz [...]. Ihardetsi dauku gutun bat ongi ethorriz bethea [...]. 3. répondre,<br />

récriminer, s'excuser, raisonner au lieu de reconnaître son tort. Hobe du sehiak ihardestea baino, bere hutsa<br />

aithortzea nausiari [...]. 4. répondre, en parlant de signaux. Untzikoek ihardesten zuten leihorrekoei galtzeko<br />

zorian zirela [...]. 5. répondre, en parlant d'écho qui renvoie des sons. Garbiki ihardesten duen oihartzuna" H.<br />

"Inhardetsi [sic], 1.º (AN), responder, replicar. 2.º (AN), porfiar" A. "Signifie répondre à un appel. Répondre à<br />

une question ou à une objection se dit arapostü eman" Lrq. "Ñárdetsan amári, contesta a la madre" Iz R 396. En<br />

Orreaga hay ihardetsi, además de en labortano (31) y suletino (35), en las versiones de Arizkun (83) y Luzaide<br />

(87). v. erantzun. � Eztuk deus ihardesten? Lç Mt 26, 62 (He, TB, HeH, SalabBN, Ip, Dv, Leon ihardesten).<br />

Etziezón ihardets hitz batetara ere. Ib. 27, 14. Interrogaturen zaituztet nik ere zuek gauza batez: eta<br />

ihardestazue. Lç Mc 11, 29. Iujén aitzinean ihardesteaz. Lç Lc 21, 14 (tít.). Ihardets zezan Iesusek eta erran:<br />

[...]. Lç Io 12, 30. Duzuenzát zer ihardets apharenziaz eta ez bihotzez gloriatzen diradenén kontra. Lç 2 Cor 5,<br />

12. Gure dignitatea berzetan bilhatu behar dugu, Iainkoaren iujemenduari ihardestekotz. Lç Ins D 1r. Zuk<br />

halaber eskolatzen / duzu gure mihia, / errege eta prinzei / nola ihardats egia. EZ Noel 143. Doktor guztiek diote<br />

/ hitz batez ihardatsi, / Betleengo hiritxotik / behar duela ilkhi [Mesiasek]. Ib. 65 (v. tbn. Man II 188). Adizazu<br />

Dabid / gure eskaraz kantatzen, / maniureaz dioela / bozari ihardatsten. EZ Eliç VII. Hitz gutiz ihardesten. Ax<br />

359 (V 238). Gauza gaizki egina da eta itsusia, adiskideari deiez dagotzunean ez ihardestea. Ib. 555 (V 355).<br />

Baldin ihardetsi gabe utzten badut, ordaiñaren bihurtzera enseiatzen ezpanaiz [...] erranen dute eztheus bat<br />

naizela. Ib. 295 (V 197). Hekien kalumniei ez ihardezteagatik. Gç 45. Algarri galthatzeko eta ihardesteko [...]<br />

aitzineko astian ikhasi dükeien lekzioniaren. Bp I 24. Galdegin betzo eskuarazko zenbait perpaus latinez<br />

ihardesteko. ES 400 (v. tbn. 102). Ene hobenek egiñen dute ene kontra lekhukotasun bat zeiñari eziñ deusik<br />

ihardetsiko baitiot. Ch III 8, 1. Ihardets ezazü profetareki: [...]. Mst III 58, 1. Populuak harrabotz hari ihardetsi.<br />

Lg I 191. Erregek ihardetsi zion xeheki gauza guzien gainean. Ib. 334s. Jesusek ihardetsi zion errenkura amultsu<br />

hari: [...]. Lg II 124 (v. tbn. 130). Burasoei [...] ihardesten diotenek. Brtc 59.<br />

� (s. XIX). Baionako Senexalak eman ordenantzari / protestazione batez zitzaion ihardetsi. Monho 56. Badaki<br />

ebanjelioaren gainean behar duela ihardetsi, ebanjelioaren arabera juiatua izan behar dela. Dh 133.<br />

Ihardetsozu galde horri. CerBid (1815), 3. Han erranen du, populuak ihardesten duelarik, Arrosario saindua.<br />

MarIl 15. Erreferak badio bigarren botari / pasoaz ihardesten. Hb Esk 213. Amen diote guziek. Eta nik ere, ahal<br />

badut, ihardetsiko dut Amen. Dv LEd 165 (v. tbn. 230). Etzuen nihoiz xuxen ihardesten, bainan itzuliak hartuz.<br />

Hb Egia 68. Letrer ihardestea. Laph 190. Izkiribuz ihardesten. Ib. 105. Emazteki boz ezti batek ihardetsi<br />

zuenean: aitzina! sartu ginen. Elzb PAd 32. Jakin dezan bakotxak, nola ihardets, hortik edo hemendik entzuten<br />

dituen Erlijionearen kontrako hitz tzarreri. Lap 29 (V 16). Aphez saintü haren maniari ihardesteko, khuntatü<br />

zeion bere bizitzea. Ip Hil 120. Horra guk egia garbiki. Zer dute ihardestekorik erlisionearen eta eskuararen<br />

etsaiek? HU Aurp 212. Irriz ihardesten daut: [...]. HU Zez 184 (v. tbn. 209).<br />

� (s. XX). Ez dut uste baden emazterik ezetz ihardetsiko dautanik. JE Bur 94. "Kyrie eleison...". Ihurzuri<br />

karraska batek ihardetsi zion. Barb Sup 143. Oiharzunak erreka zolan / ihardetsi deraut: "ama"! Ox 152. Hartzlehoinek<br />

bakarrik / bainaute entzuten, / beren orro saminez / dautet ihardesten. Etcham 82. Oihuz ihardetsi.<br />

Barb Leg 66. Berrogoi egunez Goliathek desafiatu zituen [...], bainan etzen Israelitarrik menturatu ihardesterat.<br />

Zerb IxtS 53 (v. tbn. 32). --Oraitik gomit zirezte oro! --Milesker, ihardetsi zion etxekandereak. Lf Murtuts 44.<br />

Honek ez zuen hitzik inardetsi. Mde Pr 142 (36 ihardetsi). Oihu egin zuen karrika ilhunean; bainan nehork<br />

etzuen ihardetsi. JEtchep 116 (v. tbn. 91). --Arratsalde on, jaunak! (Denek ihardesten diote, salbu Letxerok).<br />

<strong>Lar</strong>z Iru 62. Damaso Alonsok, bere Poesía Española [...] deritzan liburuan [...] esaten dunari jardesten dio emen<br />

"Orixe"-k. Gazt MusIx 36. Horra laburzki errana. Laburrago oraino, Frantsesek ihardesten: [...]. Ardoy SFran<br />

141. Harek erran duenari behar diozu alabainan ihardetsi. Xa Odol 63 (v. tbn. 89).<br />

v. tbn. (Sólo hasta 1900, salvo variantes y autores meridionales): Volt 208. Harb 388. Hm 81. SP Phil 162.<br />

CatLav A 2r (V 2). Mih 25. CatLuz 7. JesBih 431. Jaur 111. Gy 80. CatS 101. Legaz 7. Jnn SBi 68. Elsb Fram<br />

110. Zby RIEV 1908, 412. Arb Igand 106. UNLilia 7. FIr 189. Zait Plat 95. Arti Ipuin 48. Vill Jaink 50. Ibiñ<br />

Virgil 56. Inhardetsi: O Po 57. Jardetsi: Otx 19. Or Eus 373. TAg Uzt 120. Erkiag BatB 60. Azurm HitzB 61.<br />

Yardetsi: Or Mi 92. Zait Sof 142. Ol 2 Sam 19, 22. Izeta DirG 75.<br />

� Sakelan zeraman harria ta ihardetsi egin zion ostikadea eman zionean. Osk Kurl 69.<br />

� (Urt, Dv, H). Responder (por), dar razón (de); hacerse cargo (de). "De vita et actibus respondere, biziaz eta<br />

akzioneez ihardestea" Urt I 120. "Appromissor, bertzerentzat [...] ihardesten duena" Ib. II 210. "Nihork ez<br />

dezake geroaz ihardets" Dv (s.v. gero). "Répondre, se porter garant, caution. Nork nahi luke zutaz ihardetsi?" H.<br />

� Tr. Sólo septentrional; no encontramos ejs. del s. XX. Se emplea sobre todo con instrumental (zutaz ihardetsi<br />

'responder por ti'), si bien hay ejs. de -gatik, junto a otros de instr., en Leiçarraga y Maister, de -tzat en Pouvreau,<br />

Chourio y Leon, y de -tako alguna vez en Inchauspe. � Paulek bere buruagatik ihardesten. Lç Act 24, 10 (tít.).<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

102

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

Neure buruaz ihardestén diát. Ib. 24, 10 (He neure buruaren xuritzeko). Zeren egun hire aitzinean ihardetsi<br />

behar baitut, Iuduez akusatzen naizen gauza guziez. Ib. 26, 2 (TB behar dudalakotz ihardetsi [...] gauza guziez;<br />

He defendatu, Dv garbitu). Berak ihardetsiko du zuretzat. SP Imit II 1, 3 (Ch, Leon ihardetsiko du zuretzat, Mst<br />

zuregatik ihardetsiren, Ip ihardetsiren zuretako). [Jainkoaren juiamenduan] zuen arimak ihardetsiko du zuen<br />

ardien arimez. CatLav A 2v (V 3). Bestetzaz ihardesteko beharrik eztüzü. Mst III 24, 1 (SP, Ch bertzeentzat<br />

ihardetsi, Ip bestetzaz ihardetsi; Leon ez zira bertzeen berme). Hek beharko zutela ihardetsi hobenik gabekoaren<br />

odolaz. Lg II 276. Berthutearen bidean egun batek ez du berzeaz ihardetsten. Mih 8. Bere bizi guziaz, bizitzeko<br />

instant guziez ihardetsi beharko du. Brtc 125. Garbi naiz inozent hunen odoletik, zuei izanen da horretaz<br />

ihardestea. Dv LEd 11. Buruzagitzat hautatzen ohi zion, obraren ethorkizunaz ihardets zezaken norbait. Laph<br />

238. Yainkoaren aitzinean agertzean bazuen beraz ihardesteko lau edo bost mila aphezpiku, aphez eta bertze<br />

gizon, hobenik gabekoen biziaz. Elsb Fram 124.<br />

� Responder (a un deber, a un convite, a los designios de, etc.). "Céder" Lecl. � Eztela gai bere eginbideari<br />

erantzuteko eta ihardesteko. ES 106. --Aski dea grazia hunen ükeitia? --Behar da oraino huni ihardetsi. CatLan<br />

63. Denbora da ihardets diozodan zure borondateari. Brtc 175. [Salbabenduko laguntzei] ez ihardestea da<br />

Jainko-gizon haren odol sakratua ostikatzea. Dh 215. Karguaren eginbidei ongi ihardesteko. JesBih 418. v. tbn.<br />

MarIl 96. Bethe dezagun zoinek gurea, ihardetsiz arthoski Jainkoak gure gainean dituen xedei. Jaur 403 (v. tbn.<br />

408). Gonbidu guzier, bethi ez ihardets. Gy 66.<br />

�2. (H). Corresponder, ajustarse a. � Ezen Sina mendi bat da Arabian Ierusaleme oraingoari ihardesten<br />

draukanik. Lç Gal 4, 25 (He Jerusalem oraikoari ihardesten dioena; TB zoin baita oraiko Jerusalemen figura).<br />

Ezen Iesus ezta lekhu saindu eskuz eginetan sarthu, zein baitziraden egiazkoei ihardesten zerauezen figurák. Lç<br />

He 9, 24 (He zeiña ez baitzen egiazkoaren figura baizen). Fiñak hasteari behar dioke ihardatsi. EZ Man I 75.<br />

Eternitatean iduriki beharko dutenak, ihardetsiko dio haren aginzen hedadura guziari. Mih 84. Ene nekheen<br />

fruituek etzutela ihardesten hetarik idurikitzeko nituzken ondorioei. MarIl 128.<br />

�3. (H, que cita a EZ). Corresponder. � Tr. Sólo septentrional; de uso frecuente en los ss. XVIII y XIX. � Zure<br />

karitateari diot ihardetsiren. EZ Man I 40. Zuretzat duen amodio isuriari, zure kuraiearen eta zure<br />

leialtasunaren frogez ihardezten diozula. He Gudu 96. Guri dagoku haren amudio ezin erranezkoari ahalik<br />

hobekiena ihardetstea. Lg I 330 (v. tbn. II 86). Haren graziei leialtasunik gehienarekin ihardetsten baitiozute.<br />

Mih 31. O karitate mugarri-gabea! [...] Noiz ene bihotzeko amodioak ihardetsiko othe darotzu! Brtc 198. Zure<br />

karitateari / berant diot ihardetsi. Monho 82. Zure hunkier behar bezala ihardetsi düta? UskLiB 20 y CatS 123.<br />

Lehen, orai eta bethi [...] maithatu izan zaitut. Eta zuk, horrela ihardesten darotazu? Dv LEd 43 (v. tbn. 96).<br />

Zenbat haurrek ihardesten diote aiten arthei? Hb Egia 94. Ongiari gaizkiaz / ez ihardestea. Zby RIEV 1908,<br />

768. Zure ontasun izarigabekoari ihardetsi dut. CatJauf 8. Aitaren amodioari ihardetsi zion, haren kontra<br />

altxatuz, bera erregetzeko. Zerb IxtS 55. v. tbn. JesBih 423. Jaur 145.<br />

�4. (Dv, H (que cita a EZ)). Resistir, hacer frente. "Etsaiari ezin ihardetsiz ihesari eman ziren" Dv. v. iharduki<br />

I (8). � Haiñitzek desira luke aphaindu konbateko, / eta fuiña luen erne gaitzei ihardesteko. EZ Man I 56.<br />

[Bekhatu hanitz duena] minberago, sentikorrago eta suari ihardesteko eriago, flakoago eta erbalago baita. Ax<br />

582 (V 374). Defendatzeko eta ihardesteko. Ib. 462s (V 301). Eta zuek diozue orai ihardetsiko ahal duzuela<br />

Jaunaren erresumari. Dv 2 Par 13, 8 (Ol gogor egon, Ker gogor egin). Zein da ene begitharteari ihardetsiko<br />

dioen artzain hura? Dv Ier 49, 19 (Ur aurrean jarri, Ol buru eman, Ker nire aurrean iraun). Tentamenduari ezin<br />

ihardets diotenak. Dv Imit 24 (ap. DRA). Usuak hazkarkiago ihardetsiko dio haizearen indarrari. Dv Lab 332.<br />

Gizon haren ausartziari iardesteko eta iardokitzeko. Zub 106.<br />

�5. jardatsi. Pelear (?). � Ezpadakariak ere ziradianian algarreki jardasten. Egiat 256 (el ed. interpreta<br />

"borrokatzen").<br />

�6. Resonar. "Gabaz urrunera ihardesten dute harrabots guziek, la nuit, tous les bruits résonnent au loin" Dv. �<br />

Italia guziak, ilhabethe huntan, ihardesten du Zeruko Erreginaren laudoriozko kantuez. MarIl 4. [Atabalak eta<br />

turrutak] ez dezakete gure baithan ihardets, ahospez gaudelarik, gogoa erpil eta gure ez-deusaz ahalgeturik<br />

bezala [elizan]! JE Bur 185. Alda soinuak ihardesten du gaur deusek baino barnago; / zuentzat ere jo dezake ta<br />

orduan denak akabo. Xa Odol 321. � Emasabeleko errangurek [...] ihardets dezakotela bururaino, zainen<br />

erroak hemen inarrosiz. JE Med 66.<br />

�7. (L ap. Lh). Reflejar. "Mirail horrek dautzu iguzkia gainerat ihardesten" Lh, que cita a Ax, sin duda por<br />

error. � Gorphutzak ihardesten du arima, mirailak iguzkiaren argia ihardesten duen bezala. Dv LEd 260.<br />

�8. "Soutenir. Urhats hortan goanez ez duzu luzeki bideari ihardetsiko, en allant de ce pas vous ne soutiendrez<br />

pas longtemps la marche" Dv.<br />

�9. "Répondre, servir la messe" H.<br />

II (Sust.). � (L, BN, S, ihar- S ap. A; SP, H), jardetsi (AN-erro ap. A; Bera), inhardetsi. Respuesta. "Galdeginez<br />

eta ihardetsiz, par demandes & par réponses" SP. "Ihardetsi ona hitz gaiztoari, guti gostatzen eta hainitz<br />

baliatzen (S)" A. "Réplica" Bera. v. ihardeste. � Doktrinaren deklarazinoa, galdeginez eta ihardetsiz egina.<br />

Mat 36 (v. tbn. expr. similar en CatLuz 7 y Legaz 7). Ohapean nago gorderik, enirozu ediren. Inhardetsia.<br />

Etzitzaket, ezi enaiz bilha ebiliren. O Pr 352. Inhardetsi on bat erran gaxto bati, guti da gosta anhitz balio<br />

duenagati. Ib. 632. Entzünen düzü noizpait zelüko ihardetsia. Ip Imit III 38, 2 (SP ihardetspena, Mst ihardestia).<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

103

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

--Ez ba, Kerman --jardetsia, arrantzale andreak--, zorionez eztauka Txanton gureak txarragorik. Erkiag Arran<br />

91.<br />

- EZIN IHARDETSIZKO. "À quoi on ne peut répondre; irrésistible; irréfutable" Dv.<br />

� Etim. Para su formación a partir de un tema nominal inidentificable + etsi, v. FHV 547.<br />

ihardetsika. � Respondiendo, replicando. v. ihardesteka. � Pater, Ave, Credo, Confiteor. Ixilik erraiten dira,<br />

baina laur hautzaz berzeak ihardetsika. Harb 388.<br />

ihardetszaile. v. ihardestaile.<br />

ihardoki. v. iharduki.<br />

iharduka. "En discussion. Iharduka ari dire, ils discutent" Lh.<br />

ihardukaldi, ihardokaldi. �1. Conversación, plática. � Aphezaren eta fededunen elgarrekilako ihardokaldi<br />

hek baitira, hastapenaz, katixima jarraiki bat. Prop 1912, 215 (ap. DRA). �2. ihardokaldi. Ataque, ofensiva. �<br />

Oren-laurden bat gabe, markek emaiten dute 19 eta 6. Pepitok ihardokaldi bat emaiten du, baina ez du deus<br />

egitekorik. Herr 9-7-1959, 3.<br />

ihardukari (L? ap. A � Dv, Lh), jardukari (Bera app.). �1. Cuestión, problema. "Ihardukari hortarik ezin<br />

atherako zira" Lh. � Gizonak bere burua nihonereko ihardukarietan koropilatzen duela. Dv Eccl 7, 30 (Ol<br />

istillu, Ker ardura). �2. "Qui répond, réplique, se dispute, résiste, etc." Lh.<br />

ihardukatu, ijardukatu. � Contradecir. "Aurka erantzun" Arriand, en el voc. del final. � Zuben aurrezkari<br />

gustijaik ezer ostetu edo ijardukatu ezingo dautzubezaneko itz-jakintzeaik. Arriand Lc 21, 15 (Ol yardetsi, Ker<br />

erantzun).<br />

iharduki (AN-erro, L, B ap. A; O VocPo 73 (L), SP, Urt I 461, Ht VocGr 350, <strong>Lar</strong>, vEys (L), Dv, H), ihardoki<br />

(H), ihordoki (H (BN)), jarduki (<strong>Lar</strong>, Añ (AN), Bera), yarduki. Para sugerencias sobre las relaciones entre<br />

iharduki, jardun e ihardetsi, v. Lfn Syst 338s. � Tr. Propio sobre todo de la tradición septentrional no suletina;<br />

aparece tbn. en alto-navarro y dialectos pirenaicos, si bien casi sólo en la 5. a acepción. En el s. XX se encuentra<br />

en autores meridionales de cierto nivel (Lizardi, Orixe, etc.). La forma empleada por los autores antiguos hasta el<br />

s. XIX es, sin excepción, iharduki, que aparece tbn. en Monho, Duhalde, Goyhetche, Hiribarren, Duvoisin y<br />

Oxobi, y, junto a ihardoki, en MarIl, Hiriart-Urruty, J. Etchepare, Lafitte y Mirande. Ihardoki comienza a<br />

documentarse hacia mediados del s. XIX (JesBih, MarIl y Jauretche; cf. Dv: "Plusieurs auteurs confondent<br />

iharduk avec ihardok"), apareciendo en Laphitz, Zalduby, Elissanburu, Arbelbide y, con las salvedades hechas,<br />

en todos los autores septentrionales del s. XX, además de en Orixe, junto a otras formas, y Zaitegi. Hay jarduki<br />

en un texto de Urdanoz de 1687, Mendiburu, Lizarraga de Elcano, Orixe y Gaztelu; xarduki en SermAN;<br />

xardoki(tu) en Mendigacha, Garralda y ZMoso; yarduki en CatUlz, Lizardi, Orixe e Iraizoz y, junto a yardoki, en<br />

Olabide. En DFrec hay 3 ejs. de ihardoki.<br />

El radical iharduk es casi general al Norte al menos desde Chourio (I 16, 2); hay rad. iharduki en Leiçarraga (Act<br />

11, 2), Haramburu (171) y Jauretche (194 ihardoki) cuando menos. El sust. verbal es por lo general ihardukitze,<br />

pero hay -te en Leiçarraga (Mt 16, 7), una vez en Pouvreau (Phil 223, frente al más frec. -tze) y en Mirande (Pr<br />

224 ihardokitera, ej. único), además de en O VocPo (-tzea ya, en cambio, en los dicc. de Pouvreau y Urte). Hay<br />

fut. en -ko en Gasteluçar (180), Haraneder, Duvoisin (Lab 51), Laphitz (190), Hiriart-Urruty (Aurp 153),<br />

Mirande (HaurB 30) y Arradoy (SFran 105); en -ren en Leiçarraga (Mt 12, 19) e Hiribarren (Esk 220).<br />

Las formas fuertes están bien documentadas en los autores antiguos: Leiçarraga, Etcheberri de Ziburu, Axular,<br />

Harizmendi (en Harb (ed. 1690), 101), Pouvreau y Haraneder, y tbn. Mendiburu; después sólo las encontramos<br />

en Duhalde, Hiriart-Urruty, J. Etchepare, Lafitte, Zaitegi y Mirande. Al parecer, son desconocidas en el habla<br />

actual: cf. Lf Gram 633. Aunque hay tablas completas al menos desde Ithurry (324s; v. tbn. EGLU II 332ss.), en<br />

los textos sólo se documenta bien el presente de indicativo (gral. dihardukat, dihardukazu, diharduka, etc.; en J.<br />

Etchepare dihardukot), y las terceras personas del pasado (zihardukan, zihardukaten); hay, además, el imperativo<br />

bihardukate en Axular (284 (V 190)). En alto-navarro, y salvo en Mendiburu, se hallan formas sin -i- (deardukat<br />

en un texto de 1645, bailerduka en SermAN (1v), darduka en Lizarraga de Elcano); hay tbn. zerdukaten en<br />

Aresti. Hemos procurado detallar todas las formas fuertes distintas encontradas en cada autor.<br />

I (Vb.). �1. Disputar, discutir, debatir; pelear. "Contester, disputer sur quelque chose" O VocPo 73. "Hitzez<br />

ihardukitzea, quereller de paroles. Iharduki dut, j'ai débattu, querellé" SP. "Agonizare, nork irabaz ihardukitzea"<br />

Urt I 461. "Luchar" A, que cita a Axular. Leiçarraga (Decl a) 7v) da debatitzia como equivalente suletino de<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

104

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ihardukitea. � Tr. Propio sobre todo de la tradición septentrional no suletina, fuera de la cual aparece tbn. en un<br />

texto de Urdanoz de 1687 y en Mendiburu, además de en Olabide y Zaitegi. Se documenta bien hasta mediados<br />

del s. XIX; desde entonces apenas hay ejs. (salvo algún pasaje de la Biblia con tradición anterior), y ninguno al<br />

Norte en el s. XX, reemplazado sobre todo por la 8. a acepción. � Elkharren kontra iharduki zutén bidean, zein<br />

zen berzeak baino handiagoa. "Ils avoyent disputé". Lç Mc 9, 34 (He elkharren artean iharduki, HeH bat<br />

bertzearekin iharduki; TB disputatu). Ezen hala zihardukatela berak baithan. "Qu'ils disputoyent". Ib. 2, 8 (He,<br />

HeH, Dv, Leon gogoeta(k) erabili, TB mintzo). Zer dihardukazue zuen artean? "Que débattez-vous avec eux?".<br />

Ib. 9, 16 (He zertaz dihardukazue, Dv zer ihardukitzen duzue zuen artean?; HeH hizkatzen, Leon zertarik duzue<br />

zuen eztabada?). Iaunaren aitzinean eztezan nehork hitzez iharduki. "Qu'on ne débatte point de paroles". Lç 2<br />

Tim 2, 14 (He hitzez iharduki). Gure haragiaren guthiziekin bethi iharduki eta bataillatu beharrez. Lç Ins B 4r.<br />

Trufarik harzen eztakienarekin ez iharduki. Harb 171. Ezta zuhurtzia, halakoak eta halakoek dihardukatenean,<br />

heken artean ibiltzea eta partitzera enseiatzea. Ax 284 (V 190; 378 (V 249) zihardukaten)). Orai hamar<br />

bekhaturekin dihardukazu, gero ehunekin iharduki beharko duzu. Ib. 84 (V 57). Errege Dabitek nahiago zuen<br />

iendeekin baiño Iainkoarekin iharduki, nahiago zituen bere ongaitzak harekin iragan. 'Habérselas con Dios'. Ib.<br />

146 (V 96). Luzez behar du gizonak bere buruarekin iharduki eta gudukatu. SP Imit II 9, 3 (Ch gudu luze eta<br />

dorphe bat egiñ, Mst gerla egin, Leon gudukatu). Zaute isilik, esta au lekua jardukitzeko (Urdanoz, 1687). ETZ<br />

53. Presuna bat behiñ edo bietan abisatu duzun ondoan, ez bada erortzen zure sentimendurat, etzazula gehiago<br />

harekiñ iharduk. Ch I 16, 2 (SP ez iharduki harekin; Mst debadiorik ükhen, Leon hizka). Etzaitezela halaber iar<br />

ihardukitzen sainduen merezimenduez, hea bata sainduago den bertzea baiño. Ch III 58, 2. Ondoan zillhatu izan<br />

zuten bertze phutzu bat, zeña zela kausa ere iharduki baitzuten. Urt Gen 26, 21 (Dv bilhatuak izan, Bibl hizkatu).<br />

Horiek erran zituenean, ilkhi ziren juduak bere artean hagitz zihardukatela. He Act 28, 29 (Lç disputa handi<br />

zutela, Dv eskatima handitan). Ez zaitezela iar behinere ihardukitzen zure etsaiarekiñ. He Phil 455 (SP 451 ez<br />

iharduki). Antuste arroaren erakeriekin diardukadala, doakit niri, zuk zerori billazteko ematen didazun denbora!<br />

Mb OtGai I 256. Hasi zen ematetik aitzindari bat Sisaraekin iharduki behar zuten tropei. Lg I 203. Ihardoki nahi<br />

izan nuen ikhusten ez nuen indarraren kontra. MarIl 72. Zaintsu eta arina ihardukitzeko. Hb Esk 87. Eta ilkhirik<br />

farisauak, hasi zitzaizkon ihardukitzen. HeH Mc 8, 11 (Lç harekin ihardukiten, He harekien ihardukitzen, Dv<br />

ihardukitzen, Ol Arekin yardukitzen). Bi etsai-taldeen aurka iardoki bear izan zuen. Zait Plat 103.<br />

v. tbn. EZ Eliç 388s. ES 125. � (Formas fuertes). Diharduka: SP Phil 442. Diardukadala: Mb OtGai I 256.<br />

Dihardukate: EZ Man I 56. He Phil 150 (505 dihardukazu). Zihardukan: Lç y He Iudae 9. SP Phil 441.<br />

�2. (L-sar ap. A; Aq (AN), H), yarduki, jarduki. Ocuparse, estar en actividad. "Pasar bien o mal, ongi edo<br />

gaizki diarduka, diardukazu, etc. (AN)" Aq 585 (de interpr. no segura). "S'occuper à quelque chose, être à faire<br />

quelque chose. Zertan dihardukazu hor?, qui faites-vous là?" H, que cita tbn. EZ Man. v. ari, jardun. � Tr.<br />

Documentado en autores septentrionales antiguos (Leiçarraga, Etcheberri de Ziburu, Haramburu y Gasteluçar),<br />

Hiribarren y, en el s. XX, en autores meridionales de cierto nivel (Lizardi, Orixe, etc.). � Unzi pilotu guziak ere,<br />

eta unzietako konpainia guzia, eta marinerak eta zenbatek ere itsasoan baitihardukate. "Quiconque traffique".<br />

Lç Apoc 18, 17 (TB lankatzen diren, Ur (G) lanean ari diranak). Lan berean dihardukat zeñetan zuk munduan.<br />

EZ Man II 31 (ref. al santo de su oficio). Sobera iharduki dugu, o Iauna, zuk niri ungi egiten eta nik zu gaizkiz<br />

pagatzen. Harb 378. Ni norat naiz itzuriko? / Tromenta haukien erdian / bethi dut ihardukiko? Gç 180. Gizonak<br />

behar dire [...] / lan dorphetan ihardukitzeko. Hb Esk 172. Zertako berriketan yarduki? Or Mi 84. Ametsik<br />

gozoena, / erdi-lotan yardukia. Ldi UO 35. Alkarren erioa azaltzen duten azti-igarkizunak burutzeko bultzaka<br />

diardukala ez al dakusak? Zait Sof 146. Ez zuen lehiaka iharduki nahi. Mde HaurB 53. Etxeko jaunak eragozten<br />

ziolako mahaia eraikitzen zihardukalarik. Ib. 6 (v. tbn. 30). Arima, dudan guzia, / Aren meneko jarduki baita.<br />

Gazt MusIx 191.<br />

�3. (Dv, H), ihardoki (BN ap. A � VocBN). Tratar (sobre cierto tema), comentar; deliberar. "Se conférer,<br />

traiter une affaire" VocBN. "Ez dugu zutaz batere iharduki, il n'a été [pas] entre nous nullement question de vous.<br />

Luzez iharduki ondoan egiteko horietaz, ezin elkar aditu dute, après s'être longtemps entretenu de ces affaires<br />

[...]. Zerbait egitekoz iharduki behar badut (He), si je dois traiter [...]. Norekin iharduki dugu? (He), avec qui<br />

avons-nous eu des rapports? [...] Egiteko hortaz iharduki dut gure hauzapezarekin, je me suis entretenu de cette<br />

affaire" Dv. "Discuter, débattre, traiter d'une affaire. Heldu bazait gogora egitekoz iharduki behar dukedala<br />

zenbait presuna bihurri eta haserrekorrekin (He Phil)" H. Cf. infra (5). � Tr. Documentado desde Etcheberri de<br />

Ziburu en autores septentrionales, entre los que mantiene una cierta tradición hasta el s. XX. Se encuentra tbn. en<br />

Iraizoz y Aresti. � Gauza sakratuez iatetan iharduki dut. EZ Eliç 161. Gauza hunen gainean iharduki duten<br />

guziek aithortzen dute. ES 386 (v. tbn. 177). Egun laborantzaz iharduki behar dugu. Dv Dial 43 (It jardun, Ur<br />

berba egin, Ip elhe egin). Elgarrekin ihardoki zuten peregrin hura, itxura txar baten pean, Jaun handi bat eta<br />

saindu handi bat zitekela. Laph 36. Bere eraskuntza probenzalez eman du, eta etsaminatzaileekilako bere ezbaiak<br />

probentzalez ihardoki ditu. Lander RIEV 1907, 431. Elheketa, egun hartako gora-beherak gure artean<br />

ihardukiz. JE Bur 76s. Jujeek, elgarrekin iharduki ondoan, eratxikitzen daizkote hamar libera Amerikanoari:<br />

saririk xumeena. Ib. 148s. Zertaz yarduki duzue bidean? Ir YKBiz 252. Elkarrekin yarduki zuten, Yesus atzipez<br />

nola atxitu ta ilko zuten. Ib. 430. Eta gizonek zerdukaten / bidegabeok zer ziren. Arti MaldanB 202.<br />

�4. (Dv, que cita a Gy). (Acompañado de instr.). Rivalizar, competir (en). � Lehenik, bekokia / moldeaz idokia,<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

105

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

/ iduri iguzkiareki / argiz ihardukia. 'Qu'il rivalise'. O Po 35. Oihan hautan segur ez laite garabik, / abere ez<br />

hegaztin, azinda ez xoririk, / ederrez zurekin iharduk lironik. Gy 2.<br />

�5. (H), jarduki, jardoki (Sal, R), xarduki (Ae, Sal), xardoki, xardokitu. Ref.: A (jardoki, xarduki); A Aezk<br />

298. Hablar (tbn. en el sentido de 'dar una charla'); charlar. "Discourir. Jesusek ziardukan ebasle gaistoen gain,<br />

Jesus parlait (Mb)" H. "Uskaraz xarduki zak, habla en vascuence" A Aezk. Cf. infra TXARDUKI. � Tr. Propio<br />

sobre todo del alto-navarro y dialectos pirenaicos. En el s. XX se encuentra tbn., además de en Orixe, en Aresti.<br />

� Zureki bellako okerrorreki deardukat. (Alsasua, 1645). FLV 2005, 319. Zaude isilik, ezta au lekua<br />

jardukitzeko. "De hablar" (Urdánoz, 1687). ASJU 1981, 102 (v. tbn. 103). A! Berandua da anitz xardukitzeko.<br />

SermAN 7. Jerusalengo erri ta erritar guziekin ziardukala, esaten zuen Isaias profetak: [...]. Mb IArg I 159 (171<br />

diarduka; 129 jarduki). Bein minzatuzé Eba ta galduzue mundua; zer izainda anitz jardúkian? LE Prog 122.<br />

Lurrékoa déna, lurretik dá ta lurras dardúka. LE Io 3, 31 (He mintzo da). Nola San Sebastianen xardokitu zion<br />

[= 'zuen'] orrek uskararen gainian. Mdg 143 (v. tbn. 132). Balle ontan yardukitzen den uskerara biurtue. CatUlz<br />

1. Bizpur egun kuetan nengokan ire gana fatekotan xardokitzea. Garral EEs 1917, 139. Sutondoan jardukiz<br />

etxekoz batera. Or Eus 146 (v. tbn. 115 y 385). Leinu eta arraza aparte batekoak ziren, hizkuntza berezi batez<br />

zerdukatenak. Arti Ipuin 46. Xuntatu zen karrikan berze emazte bere iduri batekin ta baratu zren xardokitzen.<br />

ZMoso 42.<br />

�6. (Dv, H, A Apend), ihardoki. (Acompañado de sociativo). Hablar(se), tratar(se), relacionarse. El ej. de<br />

Gasteluçar es más bien 'tratar, negociar', y podría ir tbn. en supra (2). "Entretenir des relations. [...] Bi hauzoek ez<br />

dute elkarrekin ihardukitzen [...]. Jende prestuekin ihardukazu, ayez vos rapports avec les gens honnêtes. [...]<br />

Ezkonduz geroz ez du gazte lagunekin gehiago ihardukitzen" Dv. "Parler, s'entretenir, converser, fréquenter<br />

quelqu'un" H, que cita He Phil. � Fiñean, frogatzen dute tirano batekin iharduki dutela, trufatzen baita hekien<br />

lanaz, eta saririk eman gabe utzten baitutu. Gç 30. Yende biziotsu eta desordenatu hekiekiñ ihardukitzea, hagitz<br />

da perilsu. He Phil 328 (v. tbn. 123). Ez dut idukiko herrarik: / Bainan ez ongi, ez gaizki, / halako jendekin<br />

garabik / ez dut nahi iharduki. Monho 132. [Mundu, diru eta adiskideen] gatik, zuekin ihardukitzeagatik, zuekin<br />

hartu ditugun atsegin saminak gatik, behar ginuen bada galdu Jainkoa [...]? Dh 161s. Zu, Judua izaki, eta nolaz<br />

galdatzen darotadazu edatera naizen bezalako emazteki samariarrari? Juduek alabainan ez dute samariarrekin<br />

ihardukitzen. Dv Io 4, 9 (Lç eztie konbersazionerik, He erkidetasunik, TB elhantzarik). Errexago da neretzat<br />

Pekingo eta Parisko hiriekin, ezen ez eta nere Bikariatako misionestekin, guthunez ihardokitzea. Prop 1906, 69.<br />

� "Gizon iardukia, hombre tratable" A Apend.<br />

�7. (Dv, A), ihardoki, jarduki (Bera), yarduki. Responder; replicar; refutar. "Obedi zazu iharduki gabe (He),<br />

obéissez sans répliquer" Dv. "Responder, replicar" A, que cita a vEys (pero éste no da sino "contester", de otro<br />

significado, evidentemente: cf. supra (1)). v. ihardetsi. � Obedizazu [...] emeki, iharduki gabe, berehala. He<br />

Phil 250. Jeneroski ihardokiz. (Interpr?). Jaur 107. Ixillik gelditu zen lipar batez. Gero yarduki zuen: [...]. Or Mi<br />

18. Egun hartan askok erranen dautate: [...]. Garbiki ihardokiko diotet: [...]. Leon Mt 7, 23. Orduan ere deus ez<br />

zion erran; zelako buru tematuak ez zuen deus gutien iharduki. Mde Pr 160. Legea ta Igarleak iguingarri ta<br />

irrigarri zeduzkaten aieri etzitzaiekela ezer iardoki. Or Aitork 122s. Ark Liburu Sainduetaz esaneri ez baitzan<br />

errez iardokitzea. Ib. 119. Orduan ihardoki diot gai izigarri luzea emaiten zautala eta ene indarrez goitikoa. Lf<br />

CEEN 1973, 121. � Responder (por). � Berak zure aldez yardokiko du. Ol Imit II 1, 3 (SP, Ch, Mst, Ip<br />

ihardetsi).<br />

�8. (L, BN-lab; Dv, H), ihardoki (BN-ciz-arb-lab; vEys (BN), Lf Gram 411). Ref.: A (iharduki); Gte Erd 125 y<br />

161. Resistir(se); hacer frente; afrontar (un trabajo, etc.). "Tenir tête. [...] Etsaiari ezin iharduki zioten, ils ne<br />

purent [pas] tenir tête à l'ennemi. [...] Gizon hori hain da muthiria, non ezin iharduk baitakioke, [...] qu'on ne<br />

peut lui tenir tête. Haizeari ezin iharduki zion untziak, le navire ne peut [pas] résister au vent" Dv. "Lutter,<br />

résister" H. "Perseverar" A. "Manuari ihardoki zion, il résista au commandement" Lf Gram 816. "Soldadoei<br />

ihardoki zien (BN-lab)" Gte Erd 125 (junto a arpegia eman, buru egin, gogor egin, etc., de otras zonas).<br />

"Gaitzari ihardoki dio (BN-ciz-arb), ezin etsaiari iharduki (BN-lab)" Ib. 161. � Tr. Documentado en textos<br />

septentrionales (no suletinos) desde mediados del s. XIX; es desde entonces muy frecuente. � Ihardokitzea<br />

erhokeria laiteke; humilki erresinatzea da bakharrik zuhurtzia. JesBih 450. Heien kolpe gogorrener, / [...]<br />

iharduki diozute / bizkarra makurtu gabe. Gy 173. Nor zaio bada buruz orai agerturen, / haren errabiari nork<br />

ihardukiren? Hb Esk 220. Hain beroa izanen baita ur hura, non eskuak nekhez ihardukiko baitio. Dv Lab 51.<br />

Ezen ez duzue oraino, bekhatuaren kontra gudukatuz, odoleraino iharduki. Dv He 12, 4 (Lç resistitu, He<br />

pairatu, TB erresistatu). Zeinek ere ihardukiren baitu bururaino, haina izanen da salbatua. Dv Mt 10, 22 (Lç<br />

perseberatu, He, TB iraun, SalabBN fermo egon, Ip irañ, Leon iduki). Gauak egun eginez, lan guzier<br />

ihardokitzen du berak. Laph 221. Ezin gehiago ihardokiz. Prop 1876-77, 131. Partida handi batean agertzea<br />

orori eder zitzaien, desafioa handiago eta ihardoki nahiago. Zby RIEV 1908, 87. Behar zuen bai ala ez ihardoki<br />

harmekin haren etsai oste handi hari. Elsb Fram 100 (v. tbn. 66). Hoik oro hola, bizia zail behar du ba mintzai<br />

batek, ihardukitzeko. HU Aurp 202 (v. tbn. 204 dihardukan y Zez 113 zihardukana). Bi etxeko jaun zorrez<br />

gaindituak eta ezin ihardokiz, bethi diru maileatzen ari zirenak. Arb Igand 133. Jainkoak eman derauko gizonari<br />

arnoa [...] bere neke-izerdieri hobeki ihardokitzeko. Ib. 130s.<br />

� (s. XX). Bekhatu handi bat egiten dute Jainkoaren nahiari ihardokiz. CatJauf 129. Bere umeer berer<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

106

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

indarrekin diharduka; hok, auzo mintzaiek llilluraturik, hizkuntza joritu nahi dakotenean. JE Bur 176. Ixilik<br />

gelditu ordean hura, [...] nahirik ere ez baitzezaken kitzikazale ausartari hobeki iharduk. Ib. 134. Daldaretan<br />

nago! Bainan, ihardoki behar dut, eta deusik ez irakusterat eman. Barb Sup 156. Orotarik behar dugu, bizitzaren<br />

beharrei iardokitzeko. Zub 117. Loak hartzera noa. Badihardukot bizkitartean nolazpait, ez aise. JE Ber 37 ("Je<br />

lui résiste effectivement" en el voc. del final). [Kalamuzko sokak,] azkar eta zail, badiharduka indar guzieri, non<br />

ez den hausten. Lf Murtuts 19s. Orai badire [gaztaina] motak gaitzari ederki ihardokitzen dutenak. Zerb Azk 41.<br />

Lanak iziturik, ezetz ihardesterat nindagon; bainan zoazi zu Zaitegi bati ihardokitzerat. Lf in Zait Plat XIII. Jaun<br />

horri ihardoki behar othe zuen berehala, ala oraino, ixtaño bat igurikatu, ikusteko? JEtchep 92. Ez da<br />

filosoforik" saindu bati buruz ihardokiko duenik. "Qui résistera longtemps". Ardoy SFran 105 (v. tbn. 247).<br />

v. tbn. MarIl 130. HeH Lc 21, 15. Ox 77. Lf Murtuts 2. Ihardoki: Jaur 158. ETZ 291 (Orreaga, s. XIX). Lander<br />

RIEV 1907, 430. Etcham 113. Leon Lc 21, 15. Mde Pr 224.<br />

� (Bipersonal trans.). � Etzuen berri hori ihardoki Heli zaharrak: bet-betan hila erori zen. Zerb IxtS 51.<br />

�9. (Lc, S ap. A, que cita Dv Mt), ihardoki (Lc ap. A). "Insistir" A. � Orduan Joanesek etzioen gehiago<br />

iharduki. Dv Mt 3, 15 (Lç utzi zezan egitera, He utzi zuen egiterat). v. tbn. Mde Pr 84.<br />

�10. ihardoki (BN-arb ap. A; Dv (BN), H). "Tirer, arracher, luxer" Dv. "Dislocar. Zangoa ihardoki du, ha<br />

dislocado la pierna" A. � "Se ressentir de quelque mal. Ahuntz horrek etzizun zangoa hautsia, baña ihardokia<br />

zuzun, [...] mais elle se ressentait de quelque mal" H.<br />

�11. "Iarduki (L-ain), ayudarse uno a otro en un trabajo" A.<br />

�12. Devolver (un golpe, etc.). � Putar ukaldi bat iardokitzean haurren xistari. Zub 73s.<br />

II (Sust.). �1. Disputa, debate, controversia. � Ez min guziegatik atxeterretara, ez iharduki orogatik auzitara.<br />

"Contestations". O Pr 589. Baketiarraren eta mendekariaren artean ihardukia. Monho 130. Sekula jarduki,<br />

arazo eta boaldatan parterik ez dutela artu bear. BOEg 2607.<br />

�2. yarduki, jarduki, xarduki (Ae ap. A Aezk 298), xardoki (R-vid ap. Mdg 163). Charla, conversación. �<br />

Jarduki luzeak maiz bekatua atzetik dakarra. EgutTo 21-8-1921 (ap. DRA). Yarduki ontan eldu ziren bordako<br />

atarira. Or Mi 5.<br />

- EZIN IHARDUKIZKO. "Irrésistible, ezin ihardokizko" T-L. � Beldurrak eta hisia tzarrak ez othe dutenez doi<br />

bat markesten lehen aldikotz haren boz xarmatzale, ezin-ihardokizkoa? Etcheb MGaric 178 (ap. DRA).<br />

- IHARDUKI-MERKE. "Xardoki-merke, itzontzia, berritsua" (Sal) Inza NaEsZarr 2402.<br />

- TXARDUKI. a) "(AN-5vill-araq, B), charlar. Txardukian daude (AN-araq, B), están charlando" A. Cf. supra<br />

(5). b) "Charlatán" A.<br />

� Etim. Para su formación a partir de un tema nominal inidentificable + eduki, v. FHV 547.<br />

ihardukidura (H), ihardokidura (BN ap. A � Dv (BN)). � "Luxation" Dv. v. ihardukitze (6).<br />

ihardukiera. � Comportamiento. � Gure galderari ihardetsiko diozu egiarekin, eta hala nola den ihardukiera,<br />

hala izanen da zure tratamentua ere. Arti Tobera 277. (v. tbn. 275, 278).<br />

ihardukigarri. "Disputable, contestable" H.<br />

ihardukika. � Disputando. � Haren kontra hari ziren ihardukika. Dv Act 11, 2 (He ihardukitzen).<br />

ihardukilari. "Axitiosus" Urt III 234.<br />

ihardukimen (Dv � A, A Apend). �1. Relación, trato. "Liaisons, commerce, relations, rapports, entretien" Dv<br />

(s.v. ihardukipen). v. ihardukitze (3). � Ez dut ihardukimenik izanen hekien gizon hautekin. Dv Ps 140, 4 (Ol<br />

erkidetzarik). �2. (Dv � A), ihardokimen. Resistencia, oposición. � Ihardokimen guzien, phoxolu, hertsamen,<br />

ahulezia, nahastura eta ilhundura guziengatik, girixtinotasunak alde guzietarat [...] aintzinatu du bethi bere<br />

urhatsa. Prop 1899, 242. � Resistencia, capacidad para resistir. � Ihardokimen eta soportu guti du aratxe<br />

sorthu-berriak. Herr 23-6-1960, 4.<br />

ihardukimendu, ihardokimendu. �1. Disputa. v. ihardukitze. � Nik irakhasten dut [...] arrazoinamenduzko<br />

ihardukimendurik gabe. SP Imit III 43, 3 (Ch ihardukitzeen gudukarik, Mst debadiorik, Ip hizkatzerik). Hori<br />

erraiten zuen ihardukimendu guzien khentzea gatik. SP Phil 363 (He 366 disputa eta ihardukitze). Bazuen<br />

aspaldikoan, midiku judu batekin, bere gisako ihardokimendua. Jnn SBi II 267 (ap. DRA). �2. (Dv � A (s.v.<br />

ihardukimen)). Relación, trato. "Liaisons, commerce, relations, rapports, entretien" Dv (s.v. ihardukipen). � Ez<br />

dire gaixtaginekin zure ihardukimenduak. Dv Imit IV 13, 2 (ap. DRA; SP, Mst konse(i)llu, Ch ariarik eta<br />

egitekorik, Ip hantazione). �3. (Dv � A (s.v. ihardukimen)), ihardokimendu (T-L). "Résistance" Dv y T-L.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

107

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ihardukipen. �1. "Liaisons, commerce, relations, rapports, entretien" Dv. v. ihardukitze. �2. "Résistance" Dv.<br />

ihardukite. v. ihardukitze.<br />

ihardukitza (SP, H, A). � "Querelle, dissension" SP. v. ihardukitze. � Maiz asko sortzen dira guduak eta<br />

ihardukitzak adiskideen eta burjesen [...] artean. SP Imit I 14, 2 (Ch eskatimak, Mst, Ip aharrak, Leon hizkatzen<br />

dira).<br />

ihardukitzaile (SP, Urt, H), ihardukizale. �1. Porfiador, discutidor. "Qui conteste" SP. "Axitiosus" Urt III 234.<br />

� Eta baldin zenbeitek ihardukizale dela irudi badu, guk halako kostumarik eztugu. "Contentieux". Lç 1 Cor 11,<br />

16 (Dv khimerari).<br />

�2. jardukizale, jardokizale (Sal ap. A). Hablador. � Jardukizaleak bear tu artu bere gain dañu segituak. LE<br />

ms. (ap. DRA).<br />

�3. (Dv, H), ihardokitzale (T-L, s.v. résistance). Resistente. "Celui qui tient tête, qui résiste" Dv. "Endurant" H.<br />

� Zein (sagar mota) ere baitira urtekal eta gehienik ekarleak, gaitzeri eta guziz titadurari ihardokitzale.<br />

Gatxitegi Laborantza 117 (ap. DRA).<br />

�4. "Celui qui entretient un commerce, des liaisons" Dv.<br />

�5. "Interlocuteur" Dv.<br />

�6. Resistente, combatiente de la Resistencia. � Grenobleko Résistants edo ihardokitzalek. SoEg Herr 25-8-<br />

1966, 1.<br />

ihardukitze (Dv, H), ihardukite. Cf. Dv: "Plus usité que ses synonimes ihardukipen, ihardukimen,<br />

ihardukimendu". �1. Disputa, querella; porfía; discusión, polémica. "Gure zuzenetik ere zerbait galtzea hobe da,<br />

ihardukitzerik izatea baino, [...] plutôt que d'avoir des contentions" Dv, que cita a He Phil. "Ihardukitze handiak<br />

ukhan dituzte elkarren artean" H. v. ihardukimendu. � Legeazko ihardukiteak enpatxaitzak. Lç Tit 3, 9 (He<br />

debadio, TB liskar, Dv eskatima). Filosofoen ihardukitze banoak. Ch I 3, 2. Etzaitezela balia errenkurez eta<br />

ihardukitzeez iendeen erasia gaixtoen kontra. Ch III 36, 3. Kontrestetan eta ihardukitzetan sartzea. Ib. 44, 1 (SP<br />

ihardukitzeko hitzetan). Disputa eta ihardukitze guziei bidea ebakitzea gatik. He Phil 366 (SP 363<br />

ihardukimendu). Jakobek eman zion Josefi arropa bat bertzerena baino ederragoa. Hortan zatzan ihardukitze<br />

bortitz haren arrazoin guzia. Lg I 94. Altxatu zen bada ihardukitze bat Ioanesen dizipulu zenbaiten eta Iuduen<br />

artean, bathaioaren gainetik. HeH Io 3, 25 (Lç kuestione, TB leia, Dv makhur).<br />

�2. Conversación, palabra(s). � Solas eta ihardukitze bano horiek bere ganik hastantzen. "Vaniloquia". Ch III<br />

58, 8 (SP banaloriazko solhasetarik eta elhetarik, Mst elhe auherren).<br />

�3. (Dv � A (s.v. ihardukimen), H, A Apend). Trato, relación, conversación. "Bere etxean bizi da nihorekin<br />

ihardukitzerik gabe, [...] sans avoir de commerce avec personne. Ihardukitze txarrak ditu neskatxa horrek, [...]<br />

des liaisons fâcheuses" Dv. � Atzekiako ihardukitze edo konbersazione kortesaren gozotasuna. He Phil 238 (SP<br />

236 ibilte; v. tbn. 328 (SP 326 konpainiak)). Bethi perilos izanen dire bi muetetako [bi sexutako] jenden<br />

elkharrekilako ihardukitzeak. Dh 74. � Jende prestuek elkharrekin ihardukitze hura ere arimakotzat kaltekor<br />

litekela. Dh 75.<br />

�4. (Dv � A), ihardokitze. Resistencia, oposición. � Salbatzailearen gorphutza gai bihurtzen zuen, trabarik<br />

ez ihardokitzerik gabe, gorphutzik [...] gogorrenen iragaiteko. Jaur 164s. Alamaneri egin dioten ihardokitze<br />

borthitzaren bidez. Prop 1906, 104.<br />

�5. "Endurance, patience; résistance à une douleur, à un chagrin. Ihardukitze handia erakutsi du oinhaze<br />

atsekabetan, [...]; résistance dans la fatigue, le travail. Ihardukitze handiko lana, travail qui demande grand force<br />

de résistance" H.<br />

�6. "Ressentiment d'un mal; plus spécialement, mal que l'on éprouve par l'effet d'une violence extérieure,<br />

altération organique sans blessure extérieure, distension de muscles, entorse, luxation, etc. Zango, beso<br />

ihardukitzea" H. v. ihardukidura.<br />

ihardukpen. "La pensée, le sens, le fond d'une proposition quelquonque, d'une maxime, d'une lettre, etc." Dv.<br />

Cf. ihardukipen.<br />

ihardun. v. jardun.<br />

ihardura (Dv), eihardura (eyar- SP, sin trad.). �1. "Maigreur, succité [sic]" Dv. � Armadetako Jainkoak<br />

ihardura igorriren du Asurren gorietara. "Tenuitatem". Dv Is 10, 16 (Ol zargailtasun, Ker makaltasun). �2.<br />

"(L, Eskual), 1.º desséchement; 2.º sécheresse" Lh.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

108

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ihargarri (Urt, Dv, H), eihargarri (H), igargarri (H), aihargarri (Darric ap. DRA), igergarri (H), eargarri (H).<br />

� (El, lo) que seca, agosta, consume (sentidos prop. y fig.). "Tabes caeca, [...] hira ihargarria, hira<br />

iharabargarria, barreneko su ihargarria vel iharabargarria" Urt IV 12. "Qui fait sécher, qui desséche, qui fait<br />

dépérir. Idorte bat dugu landare guzien ihargarri" H. � Egurrak [bustiak edo ezeak] urtu edo gastatzea su onik<br />

egin gabe, kea bakarrik emanaz, igargarri edo piztugarri onakin su ona egingo lukean bitartean. Agric 51 (DRA<br />

traduce "secador, que seca" (?)). � (En sentido fig., precedido de gen.). Causa de la consunción. "Propre à faire<br />

sécher, ne s'emploie qu'au figuré. Haur hori izanen da bere burhasoen ihargarri, cet enfant fera le désespoir de<br />

ses parents" Dv. � Harganiko partitzia ene eihargarria; / berriz ikus dirodano, bethi malenkonia. E 153 (el ed.<br />

traduce: "mi consunción, mi agotamiento"). Nulaz erraiten düzü enizala gheri, / hitz hori bera düzü ene<br />

eihargarri. / Thunba bat nahi dizüt lürpian ezarri / ene khorpitz tristia gorde mundiari. Col. Chaho (ap. DRA).<br />

Ene maite pollita, zira xarmagarri: / kolore xuri-gorri, arrosa iduri, / mundurat jina zira ene ihargarri.<br />

Xaramela 222. � (Fig., tras sust.). Desesperante. � Zure aho gozotik nere kondenamendua hartu beharra! Ai<br />

ohartze ihargarria! Dv LEd 204. Alde orotarik [...] hestura gaitzak eta etsimendu ihargarriak. Ib. 249. Hobi<br />

ustel ihargarri horretan. Ib. 260.<br />

ihargi. v. inaurkin.<br />

iharmendu. � Sequedad, consunción. � Iharmenduaz gorputzak / badirudi zuhaina. Harb (ed. 1690), 205.<br />

iharrarazi (Urt II 283, Dv, H), eiharrarazi, eihar-erazi, eihartarazi, ihar-erazi (H), igar-erazo (H (V, G)),<br />

iharrazi (?). � Hacer secar, hacer consumir (sentidos prop. y fig.). "Luphekoek iharrarazten dituzte arthoak, les<br />

courtilières font sécher le maïs. Au fig.: nahigabeak iharrarazten hari dute, les chagrins le font sécher" Dv.<br />

"Faire dessécher, rendre sec, sans vie" H. � Erregeren eskua ihar-arazteaz. Lg I 345. [Iguzkiak] eiharrarazten<br />

du belharra. TB Iac 1, 11 (Lç erre, He idortu, Dv ihartu, Ker zimeldu). Orai khorpitzeko xangriek behar nie<br />

eihar-erazi. Etch 238. v. tbn. Hb Esk 235. Ni ez naiz ausartatzen lan horri: [...] beldur naiz mindegia iharrazteaz<br />

[sic, por iharrarazteaz?]. Dv Lab 340. Jinkuak igorri ziin har bat, zoinak xilatuik, eiharraazi baizien ondua (BNciz).<br />

ACasve Ion 4, 7 (Dv ihartu, Echn iñartu, Ol, Ker igartu). Jesus Jaunak izatu zituen laidoek eta trufek<br />

xukharazi eta iharrarazi [zioten Mariari] bihotza. Jnn SBi 45 (v. tbn. 80). Xakhur handi eta ttipi demonio horiek<br />

eihararaziko dixie [zur-xuria], ez bada yadanik idortua. Elsb Fram 143. Hautsak eta guano beltzek ere kasatzen<br />

dute goroldioa eta, ber denboran, lurra ontzen, bainan sulfate de fer horrek hobeki eta lasterrago eihartarazten<br />

du. GAlm 1946, 22.<br />

iharrau(t)si, -rro(t)si, -rrusi. v. inarrosi.<br />

ihartasun (H), eihartasun (SP , sin trad.), eihartarzun (Arch ms. (ap. DRA), H), igartasun (H, A<br />

DBols), igertasun (H), eartasun (H). � "État de desséchement" H. "Aridez" A DBols.<br />

iharte. v. inaute.<br />

ihartu (V-gip, L; Lcc (yar-), SP, Urt I 135 y II 282, <strong>Lar</strong>, Añ, Dv, H), igartu (V, G; <strong>Lar</strong>, Añ, Dv (G), H), eihartu<br />

(AN-egüés, L, BN, S; SP (+ eyar-), <strong>Lar</strong>, Gèze, H), eartu (AN-egüés, Sal; LE Urt voc., Dv (AN), H), exartu (Rvid-is-uzt;<br />

Dv (R)), iñartu (B; VocB), aihartu (Lecl, H, Darric (ap. DRA)), iñertu (B), igarri, igertu (AN-ulz;<br />

H). Ref.: A (ihartu, igartu, eihartu, eartu, iñartu); Bon OOV III 246ss.; Iz ArOñ (igartu); ContR 519 y 532; Iz<br />

ArOñ (igartu), Ulz (igértu), LinOñ 177; Etxba Eib (igartu); Izeta BHizt (iñertu); Elexp Berg (iartu, igartu).<br />

�1. (Ref. sobre todo a vegetales). Secar(se), marchitar(se), agostar(se). "Marchitarse" Lcc (de la mano B).<br />

"Devenir sec, aride" SP. "Eiartzea , sécher, flétrir" Ib. "Agostarse los campos, soroak, alorrak, landak<br />

igartzea, eiartzea" <strong>Lar</strong>. "Secar a un árbol, a un cuerpo" Ib. "Desecar [...] en los vivientes" <strong>Lar</strong> y Añ. "Ajar,<br />

maltratar manoseando, especialmente las flores" Ib. "Secarse el árbol, flor" Añ. "1. sécher, rendre sec. Bero<br />

gehiegiak landareen hosto, lili, erroak berak ihartzeintu [...]. (Ne s'applique qu'aux plantes); 2. se sécher, se<br />

dessécher, devenir sec, en parlant des plantes" H. "Secar perdiendo o no recibiendo savia. Aritza iñartu, secarse<br />

el roble" VocB. "Arbolià éxartu dà, el árbol se ha secado" ContR 519. "Belar koni urte guzian ezau kentan lorea,<br />

exar dein artio (R-vid)" A (s.v. katalin-belar). "Igartu daiñian jo (liñua), cuando se seque" Iz ArOñ. "Resecarse,<br />

arrugarse. Euzkittan ziran lorak igartu dira illuna baño lenago. Sutonduan igartu dogu arto-saillian batu dogun<br />

baba-barrixa" Etxba Eib. "Iñertu, iñartu, secarse. Lore hoiek iñertu dire. Sagarrondo hau ere iñertue" Izeta<br />

BHizt. "Secarse la leña, marchitarse las plantas. Zuk sartutako lora guztiak igartu die. Atzo ebaittako bedarra<br />

igartuta dago" Elexp Berg. � Tr. Bien documentado en antroponimia y toponimia (cf. ApV 306). Es de uso<br />

general, si bien al Sur no se encuentra en los textos hasta mediados del s. XVIII. Ihartu es propio sobre todo de<br />

la tradición labortana y, en parte, bajo-navarra: general en los ss. XVII y XVIII, se mantiene bien en el s. XIX<br />

(Duhalde, Hiribarren, HeH, Duvoisin, Elizamburu, Joannateguy, Lapeyre), pero en el s. XX sólo lo encontramos<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 109<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

en J. Etchepare (junto a eihartu), Barbier y Leon; con todo, comienza a aparecer tbn. en los textos meridionales<br />

más modernos (IBk, IBe). Eihartu se documenta ya en Leiçarraga, y es mayoritaria entre los autores suletinos<br />

(Oihenart, AstLas, Archu, Inchauspe, etc.; tbn. en A. Rodriguez); en el s. XIX se encuentra en TB, EvL,<br />

SalabBN, Elissamburu y Arbelbide, y junto a ihar- en Prop; en el s. XX parece ser la más empleada por los<br />

autores septentrionales (Oxobi, Zerbitzari, Iratzeder, Xalbador); aparece además en la traducción al AN-egüés de<br />

la Parabola del Sembrador (Bon OOV) y en F. Irigaray. Al Sur predomina igartu, atestiguada desde <strong>Lar</strong>ramendi<br />

por lo menos en guipuzcoano; es gral. entre los autores vizcaínos del s. XIX y se documenta tbn. muy bien en los<br />

del s. XX (Otxolua, Lauaxeta, Erkiaga, Gandiaga, etc.). Hay igertu en autores vizcaínos del s. XX (Kirikiño,<br />

Enbeita y Alzola), así como en algún guipuzcoano (ArgiDL 4); aihartu en Tartas y UskLiB; exartu en textos<br />

roncaleses; eartu en Lizarraga de Elcano y Samper; iñartu en Echenique; igarri, junto a igartuten, en un texto de<br />

G-nav recogido por Azkue en CPV 1046. En DFrec hay 4 ejs. de igartu y uno de eihartu.<br />

� [Iesusek] diotsa: Gehiago frukturik hireganik sor eztadila sekulan. Eta eihar zedin bertan fikotzea. Lç Mt 21,<br />

19 (He, HeH, Dv, Leon, IBk, IBe ihartu, TB, EvL, SalabBN eihartu, Ip eihartü, Echn iñartu, Samper eartrik<br />

gelditu, Hual exartruk baratu, Ur (V), Ol, Or, Arriand, Ker igartu; Ur (G) legortu). Hura da lapitzaren gaiñean<br />

ereiten den hazia bezala: sortzen da ongi, baiña nola ezpaitu errorik egiten, fite ihartzen da. Ax 456 (V 297).<br />

Huntzak inguratzen du zuhaitza, besarkatzen du, edoskitzen du, eta azkenean ihartzen du. Ib. 360 (V 238).<br />

Gaixtoak bilhaka bitez / teilla gaineko belhar: / Nihork ebaki gaberik / berak ditezin ihar. Hm 168. Bero handiak<br />

[sic] ihartu duten belhar bat. Gç 48. Jainkoaren hitzaren ogia txikitu bageaz, sekereak igartuak bezala, goseak<br />

hilzen daude asko ta asko. <strong>Lar</strong>, carta a Mb 278. Urik ezpalitz, oro eihar lieiztezu. AR (ap. H). Aien bat zarmendu<br />

ta panpanoetaik eartua izotzas (188). LE-Ir. Lino belarra azi ta igartu didinean. VMg 24. Zure orri edo ostro<br />

argi egiten zutenak zimeltzen asi dira; laster igartuak ekusiko ditugu. Ib. 80. Iruzkia atra zelaik, erre zere eta<br />

eiartu (AN-egüés). Bon OOV III 246 (G igartu, B iñartu, L ihartu, BN-baig-ciz eihartu, Sal eartrik gelditu, S<br />

eihartü, R-vid exartu; V sikatu). Sasoin gaixto horien ondorioz [...] arbolak berak eihartu dire. Prop 1876-77,<br />

81. Eztud beinenere entzun aretxa eta artakarroa exartu drela bere kaboz. Mdg 130. Oraindik adarretan gelditu<br />

ziran [osto] banakak, ori, zimur ta ia igartuak, dardar zebiltzan. Ag G 153. Erramu urrun da ta / igarri ezpaledi.<br />

/ --Eztala igartuten / zeruko lorarik (G-nav). A CPV 1046. Iñoiz igartzen / ez diran lore / lirain-ederrak. Jaukol<br />

Biozk 11. Eihartu zen bizkitartean azkenekotz familiako arbola. JE Ber 33. Zugatzari be, [...] adarrak igartu<br />

egitten yakoz. Otx 118. Sortu orduko igartu zan. Ir YKBiz 171 (v. tbn. 381). Igartua ezotu. Or QA 179. Goroztia<br />

eihartu gabe kalitxak eroriko zaizko behiari. Zerb Azk 101. Txerriak gizentzeko / ona da artua, / [...] ganbaran<br />

jarri eta / ongi igartua. Uzt Sas 85.<br />

v. tbn. EZ Noel 104. SP Phil 201. Lg II 226. Mih 71. Brtc 102. Elzb Po 202. Barb Leg 146. Igartu: msOñ 81v.<br />

AA III 572s. Arr GB 61. Aran SIgn 85. AB AmaE 425. Sor Bar 101. Tx B I 50. Laux BBa 82. JMB ELG 55.<br />

Erkiag Arran 18. Gand Elorri 143. BEnb NereA 238. MAtx Gazt 14. NEtx LBB 258. Eihartu: ChantP 230. Elsb<br />

Fram 141. Arb Igand 90. Ox 76. Xa Odol 186. Igertu: Enb 84. Kk Ab II 144. Alzola Atalak 37.<br />

� Belar igartzen lana gaiñez. Or Eus 326.<br />

� (Part. en función de adj.). "Marchito, yartua" Lcc (de la mano B). "Silva arens, oihan ihárra, ihartua" Urt II<br />

286. "Seco, aplicado al hombre, al árbol, a las ramas, igartua" <strong>Lar</strong>. "Agostado, igartua, eiartua" Ib. "Seco,<br />

aplicado al árbol, rama, flor, (c.) igartua" Añ. "En ce sens on emploie mieux, et indifféremment dans les<br />

précédents [de ihar], le part. passé ihartua" H. � Adar idorra eta aihartia. Tt Onsa 153s. Zazpi [gari-ondo] txar<br />

erdi igartu, grano ale on bana etzutenak. Mb IArg I 392. Bedar igartua. Añ LoraS 191. Neke alperra, arbola<br />

igartubari simaur, ongarri edo satsa ezartia. Mg CO 203. Baldin arbola ezean au egiten badu, igartuan zer<br />

egingo du? <strong>Lar</strong>d 458. Baba-leka igartuak. TAg Uzt 290. Ozta-ozta irauten dute zintzilika azken osto igartuak.<br />

Txill Let 92.<br />

v. tbn. Gç 180. JE Bur 78. Barb Sup 116. Igartu: CrIc 28. <strong>Izt</strong> C 156. Azc PB 239. Erkiag Arran 184. Gand Elorri<br />

196. Azurm HitzB 68. Eihartu: Iratz 35. Igertu: Enb 170. Alzola Atalak 82.<br />

� Kapela igartu ta erdikin bat buruban [ola-gizonak]. Mg PAb 124.<br />

� (Con hezur). � Lurra iraultzen ginduan gizonkiro, ezur-muiñak igartu arteo. Or Mi 94. � (Part. en función de<br />

adj.). � Sainduen hezur ihartuek. Hm 210. Ezur igartuak, adi zazue Jangoikoak diona (Ez 37, 4). Mb IArg I 359<br />

(Lap 390 (V 177) hezur ihartuak; Dv iharrak, Ur leorrak, Ol, Ker igarrok). Ekaitza gañean izan bear degu, ta<br />

nere ezur igartuak etxeratzera nua. Alz Ram 32.<br />

� "Acecinar, aragia gazitu, okela gatzez gogortu, igartu" <strong>Lar</strong>. "Ahumar, curar algo al humo, keaz, keetan<br />

igartu" Ib. � (Part. en función de adj.). "Almojama, mojama, pedazo de atún acecinado, atun puska ondua,<br />

igartua", "arencado, seco, igartua" <strong>Lar</strong>. "Cecial, legatz ondua, igartua" Ib. (v. tbn. Añ).<br />

� (labean i.). "Trangatu aurretik euzkittu egiten zan liñua, ta eguzkirik ezpazan labean igartu" Iz LinOñ 177. �<br />

Eiotaldi bat gaitu nai igartuz labean. Or Eus 46 (v. tbn. 280).<br />

� (lurra i.). � Udazkeneko eurite gaitzek larrutzen eta eiartzen dute lurra. FIr 134. Lurra igartu da... / Euri!<br />

Azurm HitzB 66. � Lur-zotalak eguzkitan igartzen. Munita 22.<br />

�2. (Ref. sobre todo a personas). Consumir(se) (moral o físicamente), debilitar(se), dejar (o quedar) extenuado;<br />

avejentar(se), resecar(se); (menos frec.) insensibilizar(se), volver(se) duro. "Avellanarse, ponerse enjuto,<br />

arrugado, seco, a modo de avellana, urra bezala idortu, igartu" <strong>Lar</strong>. "Aihartu, extenuar, enflaquecer, debilitar"<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

110

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

Arch ms. (ap. DRA). "Se dessécher, s'amaigrir, dépérir de consomption. Eritasunean bezala zahartasunean ere<br />

ihartzen gira" H. AxN explica (zahartzeaz) higatzen (187) por hiartzen. � Non ere har baiteza [neure semea<br />

spirituak], zathikatzen dik: eta orduan haguna diariok, eta garraskots bere hortzez egiten dik, eta eihartu<br />

dihoak. Lç Mc 9, 18 (He, Dv, HeH ihartu, TB eihartu, Ir YKBiz 247 igartu). Sabelak iaten ezpadu,<br />

zangoak flakatuko dira, eta bai sabela bera ere ihartuko. Ax 315 (V 209; v. tbn. 360 (V 238)). Ezin hil, ezin<br />

biziz / nago net eiharturik. O Po 33. Khen adi hemendik Norteko haize galgarria ene arima ihartzen duana. SP<br />

Phil 488 (He 494 iharzen). Gaitzez galzen du bere sasoi ona ta aurpegiko kolore guzia, ta igartuz doa. Mb IArg<br />

I 185. Igartu da nere bihotza (Ps 10, 15). "Aruit". Ib. 162. Penitenzia geiegiak Ignaziori bere antza kendurik<br />

argaldu, igartu [...] ta oritu edo ubeldu zuten guzia. Cb SIgn 39. Gose errabiatua, ihartzeko egarria. Dh 164.<br />

Zahartu direino [gizonak], ikusten dire idortzen, zimurtzen, ihartzen. Hb Egia 62. Beragaz neu batu? / Ez<br />

beintzat, bai lenago mutill zar igartu. AB AmaE 273. Gazte bihotzik [ez ote] diruak eihartua ez denik? Iratz 112.<br />

Okotza kakotu, / samia igartu, / azala zimurtu. And AUzta 135 (achaques de la vejez). Umiak aztiak eta urtien<br />

jarraixak [...] igartu zetsan ainbat emazte maittia. Etxba Ibilt 473.<br />

v. tbn. Harb 323. Prop 1876-77, 101. Jnn SBi 164. Igartu: Arr GB 94. Ag AL 109. Igertu: ArgiDL 4. Eihartu:<br />

AstLas 20. Aihartu: Tt Onsa 100.<br />

� (Part. en función de adj.). � Ezar zinezan lur pixka bat gorphutz ihartu hunen gainean. Jnn SBi 117. Xapeldun<br />

arrotz eihartu jaunxkil batekin / zaukun hasi're dantzan. Ox 183. Sorgin igartuaren iduri bizia. Or Eus 286.<br />

� Consumir(se), abrasar(se) (de envidia, de sed, etc.). � (Construcción con erg.). "Lotseriaren handiak /<br />

aiharturen tu jentiak (S)" VocBN 209 (ap. DRA). "Fig. Atsekabeak ihartzen hari du, le chagrin le dévore, le fait<br />

sécher" Dv. � Inbideak iharzen [nau]. Harb 237. Ez dituanen egarriak erkiturik eta igarturik dauka doakabea.<br />

AA III 608. Hanitz zen erbi debeiatzen, / triste beitzen, lotsak eiharturik. "La crainte le ronge". Arch Fab 109.<br />

[Amodioak] azur usturik jarririk nauka igartua. AB AmaE 167. Bildurrak igartuko ditu gizonak. Or QA 203. �<br />

(Construcción con instr.). "(Au fig.), se sécher, être frappé de desséchement. Igarturik eta sikaturik gizonak<br />

bildurren bildurrez, ozta ozta eukiko dabee oiñen ganian egoteko podererik (Astar)" H. � Ni neure faltak<br />

estalzen nituen denbora guzian flakatuaz nindohan, eta bethi egun guzian iharzen ninzen marraskaz. Harb 322s.<br />

Ezta hil zahartuz, / baizik higatuz et'eihartuz / errekeituak eman gabez. O Po 51. Hainitz seinale [...] harrigarri,<br />

zeinak gatik gizonak ihartuko baitira beldurrez eta izialduraz. SP Phil 51 (He 53 iharrosiko eta laztuko).<br />

Beldurrez, gosez, egarriz ta lorik ezin egiñez igartuko dira horduko gizonak. Mb IArg I 59. Gorphutza, edo<br />

sukhar batez ahitua edo oinhaze minez ihartua. Brtc 119. Emaztea ta umeak naigabez, kezkaz ta atsakabez<br />

igartzea. AA III 377. Urrikiz leher egiten eta ihartzen egonen naiz. Dh 155. Enbidijaz igartuten. fB Ic I app. 19.<br />

Beñ bakarrik bederik ni ikusteko zalez igartzen egongo ziñateke! Arr GB 76. Berekun kezkaz igartzen ari zan.<br />

"Macerabatur anxitudine". Or Aitork 214. v. tbn. Hb Esk 30. Igartu: Bv AsL 153. Ir YKBiz 412. Eartu: LE Ong<br />

66r. � (Part. en función de adj.). � Kristinau pekatu mortalagaz igartubak ez dira bestetarako izango, betiko<br />

sutarako baño. JJMg BasEsc 44.<br />

� (iharturik). Seco, sediento. � Enazazula utz zure ganik ioaitera barurik eta iharturik. SP Imit IV 16, 3 (Ch, Ip<br />

agor, Mst sekatürik, Echve 474 legorrik, Ol agorrik, Pi legor, Leon egarri).<br />

� Perecer. � O Errege, zure kontrako / fletxaz dira zaurtuko: / Bihotzetan kolpaturik, / pobluok ihartuko. Hm<br />

51. Phüntü hartan heiagora / kabalek büria gora / eginen die azkarki, / aihartüren doloruski. UskLiB 216s<br />

(UskLi 224 aihartüren). � "Aihartu, hacer perecer" Arch ms. (ap. DRA). Cf. infra IHAR-MEZA.<br />

�3. (Ref. a miembros del cuerpo). Secar(se), quedar(se) yerto, inútil. "Iñhartü, s'engourdir" Lh. � Eta zen han<br />

gizon bat eskua eihartua zuenik. Lç Mc 3, 1 (TB eihartua, HeH, IBk ihartua, Ker igartuta; He elkortua, Dv esku<br />

iharrarekilakoa, Ol, Or esku-igar; Echn Mt 12, 10 gizon bat esku bat iñartua zuena). Momento berean, ihartu<br />

zen Jeroboamen eskua. Lg I 343. Besuak igartuko al jakoz. CrIc 59. Alderdi hoiek dira eihartzen, / odol berririk<br />

bihotzak eztu egiten. Arch Fab 121. Ahanztean herria, / ihar bekit mihia! Hb Esk 1. Istar-zaña igartu zitzaiolako,<br />

errenka zijoan. <strong>Lar</strong>d 43. Iru beatzak igartuak bezela mugitzen etzirala gelditu zitzaizkan. Goñi 70 (v. tbn. 69). v.<br />

tbn. Igartu: Añ MisE 208. Astar II 112. Ir YKBiz 113. Eartu: LE Urt ms. 20r (ed. 1846, 53s: earturik edo<br />

igarturik).<br />

� (Part. en función de adj.). "Esku ihartua, main desséchée" Dv. � Eta diotsa gizon esku eihartua zuenari: [...].<br />

Lç Mc 3, 3 (He elkortu, HeH elkhordun, Dv gizon esku-ihardun, Ol, Or esku-igar, Ker esku-igarra eukan gizon,<br />

IBk beso-ihar). v. tbn. Lg I 343. Mustroek [...] egiten dute bertze hurrats bat, eta beren beso ihartua berriz<br />

altxatzen. Barb Sup 123. � Jesusek erran zion gizon esku eihartuari: [...]. TB Mc 3, 3. Eta baitzen han gizon<br />

esku-ihartu bat. Leon Mt 12, 10.<br />

�4. (Fig., referido sobre todo a cosas inmateriales). Marchitar(se). � Orduko desira on hek [...] neguko loreak<br />

dira, [...] itxatxeki gabe, fruturik ekharri gabe, desirkundetan ihartzen eta iraungitzen direnak. Ax 211 (V 141).<br />

Zurekin ezagutze hartzen / hasiz gero, ederragoa, / sendi dizut nitan eihartzen / berzetratko amorioa. O Po (ed.<br />

Michel), 231. Haren loria guzia ihartzen da belharraren lorea bezala. Ch II 7, 2 (SP, Mst erori, Ip igaraiten).<br />

Lujuriak eartzen tu zain ta onerako bide guziak (189). LE-Ir. Igartuak urtengo dabe zuen egitekorik onenak. Añ<br />

LoraS 19. Izango dabe inos ez igartu ez zimeldu leitian koroia zeruban. Mg CO 283. Igartu da beren biziya.<br />

Etxeg EE 1883b, 552. v. tbn. Ayerb EEs 1915, 294 (igartu). Zenbati olerkiaren neurriak berak ez ote diote<br />

iduripena lotzen, edo oberenean igartzen? Inza in Jaukol Biozk VI. Ez dauzkagu ordea "<strong>Euskal</strong>-Erria"-k eta<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

111

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

"<strong>Euskal</strong>erriaren alde"-k zerabizkiten gogaiak, igartutzat. Y 1933, 8. Amets genuena lortu bai, eta bereala gauza<br />

ura igartu egin oi da gure begitan. Vill Jaink 134. Tximistak jotako arbolaren antzera, igartzen ari zan Martiñen<br />

sasoia. NEtx LBB 57. Landaretxo bat txertatutzian / bezela biok bat artu, / oraindik gure naitasunikan / ez da<br />

ziaro igartu. Uzt Sas 138. Gogoa zaio igartu / pentsamentu lanean. Azurm HitzB 26. Grina hori ez zitzaion<br />

sekula ihartu, urritzen eta bakantzen joan bazitzaion ere. MEIG VI 78. Asmo zuzena eta zuzen egina, herriak<br />

ahotik belarrira darabilen aberastasuna, liburuetan ihar ez dadin, bizirik gorde nahi izan dutenena. MEIG II<br />

132. Hari zor baitiogu ihartuko ez den Lizardiren poesia. MIH 227.<br />

- EZIN IHARTUZKO. Inmarcesible. � Zuei eskuetan palma ezin ihartuzkoak. EZ Noel 154. Homeroren kléos<br />

áphthiton 'ezin-ihartuzko ospe' delakoaren irudi zuzena. MEIG IV 98.<br />

- IHAR-MEZA (BN, S ap. Lh; eihar-m. S ap. A EY I 142). "Messe à laquelle la superstition attribue le pouvoir<br />

de faire périr les ennemis" Lh. "Eihar-meza eman nahi izaten zen, gaixto norbait eihartua izan ziten" A EY I 142.<br />

� [Mehaineko buhamisak] nahi baitzituen eman-arazi eihar-mezak munduko jandarme guzien hil-arazteko!<br />

Herr 14-7-1960, 4. --Iduri luke norbaitek horrentzat eihar meza bat eman duela. --Hobe luke eihar meza bat<br />

balu jasaiteko, duen eritasuna baino. <strong>Lar</strong>z Senper 114.<br />

- IHARTU-EZIN. Inmarcesible, inmarchitable. � Zul igartu eziña, pekatuaren arraren agin zorrotzak iñoz<br />

zulotu bagakoa. Ur BulaAl 37.<br />

- IHARTUZKO. (Adnom.). � Egur igartuzko itxe txar edo hermit batean. Mb IArg II 313.<br />

- IHAR-ZORIAN. A punto de secarse. � Eihar zorian zen landarea izerdi berriz freskatu. Xa Odol 198.<br />

ihartxo, igartxo. � Dim. de 1 ihar. � Igartxo dalakoan, agoz du lurrintzen. Or Eus 114.<br />

ihartze (Dv (AN-larr), H, A, Lh; iartze L ap. Lh � Hb; Dv), igartze (Dv y A, que citan a He). � Otoño. En Dv<br />

hay "exar, -te (R), v. ihar, -tze", de donde probablemente infiere Azkue "exarte (R), sequía". v. BELAR-<br />

IHARTZE. � Aroen izenak dire: belhartzea, uda, ihartzea edo larazkena eta negua. EZ Eliç XXIV (v. tbn.<br />

XXXVII). Belharzea [ganbiatzen da] udara, uda igarzera, iarzea negura. He Phil 475 (ed. 1853, 393 igartzera,<br />

igartzea; SP 469 belhar ihartzera edo larazkhenera). Zeiñek [emazte izorrek] gutizia baitute Ihartzean edo<br />

Udahastean mahats freskoena. Ib. 392.<br />

iarza. "Juncal" Arzdi Plant1 276. v. ihitegi.<br />

ihasi. v. 1 ihesi.<br />

ihaska (<strong>Lar</strong> � H). � "Cenagal" <strong>Lar</strong>. v. ihauska (3).<br />

iasta-, iastu. v. dasta-, dastu.<br />

ihastor. v. 1 iraztor.<br />

iats, -tz. v. 1 isats.<br />

ihatsail. v. IRA-SAIL (s.v. 1 ira).<br />

ihatxe. v. ihetxe.<br />

iatzain. v. 1 irazeki.<br />

iatzar-aldi. v. iratzar-aldi.<br />

iatze. v. iratze.<br />

ihau. v. hihaur.<br />

ihauli. v. ihailli; irauli.<br />

hihaune. "(BN), toi même" H (s.v. hi). v. hihaur.<br />

ihaunstu. v. iraustu.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

112

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ihaunzkatu. "(S; Foix), se vautrer dans la boue" Lh. v. ihalozkatu.<br />

hihaur (Deen II 213, SP, Arch Gram 27, Gèze (s.v. toi), Ith 17, H (BN, S, s.v. hi), A, que cita a O), hiaur (BNbaig,<br />

S), ihaur (A, que cita a O), ihau (S), hihau (L, BN, S; Arch Gram 27), hiau (BN, S), yaur (Sal, R). Ref.:<br />

A (yaur); Lrq (hiau, hihau, ihau). � Tú mismo. "Hihau, heror, hihaur, herork, hihaurek, herorek, toi-même"<br />

Arch Gram 27. "Yaur xin yaz, tú mismo has venido" A. "Ihau, 1.º toi-même; 2.º toi tout seul" Lrq (que da los<br />

siguientes casos de decl.: ihauk, ihauen, ihauri, ihaurtako, ihaurtan, ihaurtara(t), ihaurtarik, ihaueki; y s.v.<br />

hihau: ihauen, ihaui, ihauentako, ihaurtaik, ihaue-ganik, ihaurtara, ihaueki). v. heroni, herori, hihaurori,<br />

hioroni.<br />

� Tr. Aparece en textos bajo-navarros y suletinos ya desde Dechepare, y se documenta tbn. en el roncalés<br />

Mendigacha (153 yaur). Dechepare (244 y 246, pero hiaur- 46), casi todos los autores suletinos y <strong>Lar</strong>zabal<br />

emplean ihaur; hihaur, además de aparecer en Oihenart, AstLas, Etchahun y Goyhetche, es mayoritario en los<br />

autores bajo-navarros del s. XX (salvo hiaur en J.B. Etchepare de Jaxu, Xalbador y, alguna vez, en Barbier (Sup<br />

98)); ihau en RolTrag 52 (ap. DRA) (y cf. los casos de (h)i(h)auk que reseñamos a continuación). El erg. es -aurk<br />

en Dechepare, Oihenart (Pr 234), Goyhetche (174) y Etchamendi (53); -aurek en AstLas (34), UskLiB (41<br />

ihaurek), Etchahun, Barbier (Sup 16), J.B. Etchepare (100), <strong>Lar</strong>zabal (Iru 38) y Casenave (SGrazi 104 hihaurek);<br />

-aurrek en <strong>Lar</strong>zabal (Iru 50); hiauk en AstLas (49) y Zubiri, ihauk en la versión de Orixe (Eus 280) del poema de<br />

Etchahun. El gen. es -auren en Oihenart, Barbier y Xalbador (Odol 202), -aurren en <strong>Lar</strong>zabal (Iru 40). Por lo<br />

demás, sólo se documenta el dativo hihauri (J. Etchepare, Barb Leg 126).<br />

� Zertan iuia hik baitazak eure izterbegia, / hartan kondemnatzen dukek ihaurk eure buruia. E 247. Gu<br />

hihauren herioaz, / kurutze-misterioaz, / salbatu gaitualakoz. O Po 67. v. tbn. Xarlem 1358 (ihaur). Oi laborari<br />

gaxua, / hihaurek jaten arthua. Etch 302. Kristi bahiz, libra hadi ihaur eta gü hirekin. Ip Hil 130. Hihaurenak<br />

eta asto-beltxarenak entzunik. Barb Sup 95. Hori atsaldian hiauk ikusiko uk, Pello. Zub 41. Gaztetasuna hihauri<br />

joan baitzaik segur. JE Ber 57. Baina hihaur jin haiz ene sareetara, ez dea hala? Mde Pr 157.<br />

iauraldi. v. ihaurraldi.<br />

ihaurgai (L; H (BN)), ihaurgei (S), ihaurkei (S), iraurgai (H (BN)), iraurkei (S; Gèze (-khei), Dv y H (S)),<br />

iraurgei (S), jaurgei (S; Foix ap. Lh), inaurgai. Ref.: A (ihaurkei, ihaurgai, iraurgei, iraurkei); Lh (jaurgei);<br />

Lrq (iaurgei). � Material (broza, hierba seca, etc.) que se recoge para cama del ganado y/o hacer estiércol; cama<br />

del ganado. "Débris de végétaux" Gèze. v. inaurkin. � Haziendak behar dü etzangia, eta etzangiarentako behar<br />

da iraürkeia. Ip Dial 46 (Ur iraurkiña; Dv ihaurkia, It ondagiña). Gorotzen balia emenda daitiala iraurgeien<br />

[sic, ¿por -geier?] edo pallater ezartez huntkallü berri merke diren batzu. ArmUs 1892, 156 (ap. DRA). Ardiek<br />

eztazen belharra askatik iaurgeietarat igor. Béhéty GH 1931, 451. Gisa horietako tokiak hobe dire atxikitzea<br />

ihaurgeiez fornitzeko. Dass GAlm 1937, 82 (ap. DRA). � Beretzako iñaur-gai soñekoa, berak egin du.<br />

"Stragulatam vestem ['vestido acolchado']". Ol Prov 31, 22 (Or MB 791 iñaurgai soiñekoa).<br />

ihaurgi. v. inaurkin.<br />

iauri. v. ihaurri.<br />

? hihauri. "Iauri (Sal, R), tú mismo. Ia no forma aquí diptongo. Iauren baiten yagoa (Sal), egon adi iauren<br />

baiten (R), estate en tí mismo" A. v. hihaur.<br />

ihaurkatu (iaurka- S ap. Lrq). � "Répandre un peu, sans ordre. [...] P[eu] u[sité] parce que ce mot exprime une<br />

action enfantine peu fréquente" Lrq.<br />

ihaurkei. v. ihaurgai.<br />

ihaurki. � Preparar un lugar con cama para el ganado. v. ihaurri (3). � Leizar hostoz ihaurkitzen baituzue<br />

[barrukiak]. Mong 594.<br />

ihaurki(n). v. inaurkin.<br />

ihaurle (iaurle S ap. Lrq; Dv). � "Celui qui fait la litière au bétail" Dv. "Qui répand" Lrq. v. ihaurtzaile.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

113

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

hihaurori, ihaurori. � Tú mismo. v. hihaur. � Hire kontra heben gituk ihaurorrek eginik. E 57.<br />

ihaurpen. �1. "L'action de faire la litière au bétail" Dv. �2. "(BN), esparcimiento, acto de esparcir" A.<br />

ihaurraldi (Sal ap. A; Dv), inaurraldi (iñ- A), iauraldi (S ap. Lrq), iraurraldi (L, BN ap. Lh). � "Action de<br />

faire la litière [au bétail]. Abere hauek badute ihaurraldi baten beharra, ces bestiaux ont besoin d'un<br />

renouvellement de litière" Dv. "Esparcimiento, acto de tender hierbas, hojas, etc." A. "Iñaurraldi, arreglo de la<br />

cama del ganado" Ib. "Épandage" Lh y Lrq.<br />

ihaurrarazi. "Faire faire la litière [au bétail]" Dv.<br />

ihaurrastatu. � Agitar, sacudir. v. inarrosi. � Mokanesak ihaurrasta. "Entrée des français à Madrid en 1808"<br />

(ap. DRA).<br />

ihaurri (AN-erro, L, iaurri S; Lh), iraurri (L-ain, S; Gèze, H (iraurtzea, BN, S)), inaurri (H (iñaurtzea, V, G)),<br />

ihaurtu (H (L, BN)), iauri, jauri (S), jaurri. Ref.: A (iaurri, iraurri, jauri); Lrq (iaur); Satr VocP (iaurri). Para<br />

la abundante presencia de i(h)aurr-, inaurr-, iraurr- en antroponimia y toponimia (tbn. medieval: v. Arzam 272<br />

y 284, de los cuales el testimonio más antiguo es Yraugui (1007, Yraurgui en 1193)), v. ApV 307.<br />

I (Vb.). �1. Esparcir, desparramar; derramar; propagar (una noticia); extender por el suelo a modo de alfombra o<br />

cama. "Répandre" Gèze, H. "Iraurri 1.º (Sc), desparramar. [...] 3.º (L-ain, Sc), derramarse" A. "Jauri (Sc), verter<br />

un líquido, esparcir abonos, etc." Ib. "Ihaur zaitzue sagar horiek, ez utz metan, répandez ces pommes" Lh.<br />

"Éparpiller, répandre [...]; se dit de toutes choses, liquides ou solides" Lrq. � Tr. Documentado en textos<br />

septentrionales desde comienzos del s. XIX; hacia mediados del s. XX se encuentra tbn. en autores meridionales<br />

de léxico cuidado (Orixe, Olabide, Ibiñagabeitia). Hay ihaurri en Duvoisin; iaurri en un texto suletino de<br />

ChantP y en Prop; iauri en Archu; iraurri en CatLoi, Mustafa y Constantin; iñaurri en Olabide y, junto a jaurri,<br />

en Orixe (Aitork 238), y, junto a iraurri, en Ibiñagabeitia (Virgil 100). � Iraur itzatzu gure arimetara zure<br />

argiaren leinhuriak. CatLoi (ap. H). Ezpata hunez deriat / lephua trenkatüren, / lurrialat urtuki eta / erxiak<br />

iraurriren. Mustafa 225 (ap. DRA). Lotseria bazterretan iauririk. "[Il] eut répandu l'alarme". Arch Fab 215. Gatz<br />

eta ogi phorrokiña iaurtzen deiote khorpütz gaña [xahal] sorthüberriari. "On répand". Arch Gram 143s. Sufrea<br />

ihaurria izanen da haren olhan. Dv Iob 18, 15 (Ol barreiatu, Ker zabaldu). Ganibetak idoki / eta txixtaka han<br />

hasi: / Guri sabelak iaurri, / odolez igeri jarri. ChantP 318 (v. tbn. sabela iauri en Arch Fab 175). Xinatarrek<br />

iaurri zutela berria jenden artean. Prop 1904, 9 (v. tbn. expr. similar en Arch Fab 133). Liliak iraurririk dira<br />

bazterretan, / soro, alhor, oihan, bide ezpondetan. Const "Uda" (ap. DRA). Ager diranak, nere oiñetan / jaurriak<br />

esan ditekez. "Esparcido a mis pies". Or Poem 553. Aize-erauntsi batek galeperrak itxasaldetik yaso ta<br />

kapardiaren inguru osoan iñaurri zitun. Ol Num 11, 31 (Dv erorrarazi, Ker jaurti). Ostoak lurrean iraurri<br />

itzatzute. Ibiñ Virgil 46. Iriña iraurri. "Sparge". Ib. 56. � "Renverser" Gèze. "Iaurten dü, iaurri dü, derriba, ha<br />

derribado (S)" EAEL 61.<br />

�2. ihaurtu (BN; Dv, H), iraurri (S), inaurri (iñ- B), yaurri (S), iraurtu (L-ain, BN, S; Lecl, VocBN, Dv (BN,<br />

S)), iñaurtu (G, B; Lcq ap. A), inhaurtu (vEys, Dv), iñortu (G-to). Ref.: A (ihaurtu, iraurri, iñaurri, yaurri,<br />

iraurtu, iñaurtu, iñortu); Gte Erd 246. "Heia ihaurtu beharra da, l'étable doit être garnie de nouvelle litière. Il se<br />

dit des bêtes mêmes: Abereak ihaurtu beharrak dira, les bêtes doivent avoir une litière nouvelle" H. "Borda<br />

behar dük iraurri, tienes que preparar la cama en el caserío" A. "Bei-üzküpeak yaurri bear tiagu" Ib. "Behiak<br />

ihaurtzeko osto idorra biltzen da (BN-arb)" Gte Erd 246. � Tratatua hemen ontsa izanen zare, / arrastela bethi<br />

berdez fornitua, / eta triparaiño nasai ihaurtua. "Jusqu'au ventre en la litière [el editor de la ed. francesa explica:<br />

"[...] qui est dans un lieu où il a toutes des commodités qu'il est en la paille jusqu'au ventre"]". Gy 145 (el<br />

interlocutor es un caballo). Badula bildotxa goxo-goxo non iñaurri (etzan-tokia jarri). Or Eus 51. � (ohea<br />

ihaurri). Tender la cama. � Afaldu zuteneko, oial urdinetan oea iaurri (zabaldu) zuten. Zait Plat 84. Gure oia<br />

lore da, / leoi-zuloz ertsia, / purpuraz iñaurririk, / pakeak eraikia. "En púrpura tendido". Or in Gazt MusIx 200<br />

(Gazt, Onaind edatu).<br />

�3. (A, que cita a HeH), ihaurtu (Dv, H). Alfombrar, cubrir. "Répandre à terre du foin, de la paille ou [d']autre<br />

chose. Lastoa eramatean, ihaurtu ditu bide guziak, en emportant la paille, il en a couvert tout les chemins" Dv.<br />

"Étendre sur le sol, joncher" H. � Bidean zihoala, osteek bidea ihaurtzen zioten bere soinekoez. HeH Lc 19, 36<br />

(Ol iraurtzen; He, TB, Dv, Leon hedatzen, Or, Ker, IBk, IBe zabaltzen). [Jesusen] amodio hura kurutzeak hobeki<br />

erakusten deraukula ezenez eta ohakoak, nahiz hau ere lastoz den iraurria. Abb Hazparneko Kalbarioa 197 (ap.<br />

DRA). � Cubrir. � Aur onek [...] lurbira paketua arbasoen gandiko birtutez iaurriko du. Ibiñ Virgil 43.<br />

� (L ap. A; VocBN � vEys). (Acompañado de instr.). Cubierto, alfombrado (de); repleto. "Couvert, terme de<br />

laboureur. Barrioa othez ihaurri dago, la basse-cour est couverte d'ajoncs. Ihaurri dago bide guzia ostoz eta<br />

adarrez, harri hanitz erori da gisala, tout le chemin est couvert de feuilles et de branches" VocBN. "Lurra artoz<br />

ihaurri zegoen, astoak zakutara barraiatu zuenean (L), la tierra estaba llena de maiz" A. � Eskaratz guzia saku<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

114

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ogiz eta barrika arnoz ihaurria. Laph 245. Horra bederen lau gune, Eskualdunez ihaurri daudenak. JE Bur 204<br />

(v. tbn. 95). Lumaz inaurria gelditu zan zelaia. A Eusk 1920-21 (II), 61. Soin guzia izar urhezko batzuz ihaurria.<br />

Barb Sup 87. Jesusen graziez ihaurri heldu ziren. Ib. 166.<br />

�4. "(L-ain), de<strong>sg</strong>ranar, despojar las castañas" A.<br />

�5. "(BN-baig), llenarse completamente (un árbol)" A.<br />

�6. Tender, extender. � Zuen eta gure tartean leize aundi bat zagok iñaurria. Or QA 56.<br />

�7. Revolcarse. � Eta lur-jota abuin lerijola, iraurtzen zan. Arriand Mc 9, 19.<br />

II (Adv.). �1. (L-ain, BN-baig, iaurri BN-arb; Dv, H), inaurri (B), ihurri (Lh). Ref.: A (iaurri); A Apend<br />

(iñaurri); Asp ANaf (inaurri); Gte Erd 25. En abundancia. "Sagarra ihaurri da lurrean, les pommes sont en<br />

quantité par terre. Aurthen ogia ihaurri izanen da, cette anée le froment sera de la plus grande abondance.<br />

Jendea ihaurri zen merkhatuan, il y avait foule au marché" Dv. "Etxe hartan bada dirua ihaurri" H. "Mahatsa<br />

ihaurri dugu aurten, este año tenemos uva en abundancia" A. "Abundante" A Apend. "Ihurri, en grand nombre"<br />

Lh. "En abundancia. Gaztaña eta ezkurra iñaurri izanen da aurten lurrean" Asp ANaf. "Mahatsa iaurri dugu<br />

aurten (BN-arb)" Gte Erd 25. � Dendari sorginik ez, eta emagin sorginak ihaurri. JE Bur 194. Bortha-borthan<br />

baitugu herri pullit maithagarri hori [Lekhuine], ez da dudatzeko anhitz herritar harako girela inhaurri. Herr 9-<br />

7-1964, 2. Iker bazinetzake Iparreko gure agerkariak hetan ihaurri atxeman zinetzazkete "<strong>Lar</strong>reko"-ren<br />

artikuluak. Lf ELit 304. [Pastoraletan] ikusten ohi diren mundu huntako personaiak ihaurri dira eta mota<br />

guzietakoak. Lf in Casve SGrazi 11.<br />

�2. "Ihaurri, lurrean hedaturik, barraiaturik, iñaurri" HeH voc. "En manière de jonchée. Ekhaitzak aurthiki ditu<br />

lurrera zuhaitzen hostoak ihaurri, la tempêté à jeté sur le sol les feuilles des arbres comme une jonchée" H. �<br />

Eta iraiziko haute [hi, Ierusalem] lurrerat ihaurri, hi eta hire barnean diren umeak. HeH Lc 19, 44 (He<br />

arrasatuko zaituzte, Dv lurrerat arthikiren).<br />

III (Sust.). �1. "Iñaurri (B), cama del ganado" A. Cf. VocNav, s.v. iñaurtu. v. inaurkin. � Galtzu-pilloa dago<br />

zaldiaren janari izateko, ta bitartean, mutillaren iñaurria lez da, oe garbiaren ordezkoa. Erkiag BatB 123. �<br />

Capa vegetal. � Iñaurri gabeko arkaitz gogorren artean etzaten da. "Instrato saxa cubili". Ibiñ Virgil 98s.<br />

�2. Abundancia. � Elisek seguratu zuen ikhusiko zuela ihaurri hura, bainan etzela hartaz baliatuko. "Cette<br />

abondance". Dithurbide 126.<br />

�3. "Iraurri (R), irhaurri (BN-baig), una hierba alta, de flor amarilla y abundante como la argoma, que sirve de<br />

alimento al ganado a falta de otro mejor (Bot.)" A (A Apend precisa "yezgo").<br />

- IHAURRIXE (iaur- S ap. Lrq), IAURXE (S ap. Lrq). "Iaurxe et iaurrixe, répandre un peu" Lrq. Da además las<br />

formas iaurrixeen e iaurrixeko, iaurrixerik, e iaurxeta- (iaurxetako o más frec. iaurrixetako, iaurrixetan,<br />

iaurxetara e iaurxetaz); de estas últimas dice: "Les formes citées ici ont supplanté celles qui y manquent parmi<br />

celles qui se formaient de iaur et de iaurri".<br />

ihaurrikatu (BN-baig ap. A). � Azkue remite a jaurri (3. a acepción), que corresponde a "tutor, defensor", por lo<br />

que sin duda (como interpreta tbn. Lh), debería remitir a iaurri 3.º: "(BN-baig), llenarse completamente (un<br />

árbol)". Cf. ihaurkatu. v. ihaurri.<br />

ihaurteri. v. inauteri.<br />

ihaurtu. v. ihaurri.<br />

ihaurtzaile (Dv, A). � "Celui qui fait la litière au bétail" Dv (s.v. ihaurle). "Persona dedicada a preparar la cama<br />

del ganado" A.<br />

ihaurtziri. v. ihortziri.<br />

iausi. v. jausi.<br />

1 ihausi (S ap. Peillen). � Revolcarse. "Ihaustera, lokatzean, lohian itzulipurdikatzera" Peillen in Egiat 59, nota<br />

309. � Ihausirik iriñean, / zuritzen du soiña hartan. Gy 249.<br />

2 ihausi (BN-arb, Sal, jau)nsi y iau) si R; H (BN) s.v. adausi), ñaunsi (R-vid), xausi (R). Ref.: A (ihausi, jau)nsi,<br />

iau)si, ñaunsi). �1. Ladrido. v. adausi. � Sainga edo ihausi erdiragarri batzu egiten zituelarik. Jnn SBi 286.<br />

�2. ñausi (R-is). "Ladrar. Txakurrak ñausi (R-is)" ContR 521.<br />

- IHAUSI EGIN (ñaunsi R-vid ap. A; H s.v. adausia). "Txakurrak ñaunsi egiten du (R-vid)" A. � Meharinen,<br />

Azor, ihausi / egin beharko duk laster / adioen eiten has hadi / Espainiako bizkotxer. Monho 46.<br />

- IHAUSIZ. "Jau)nsiz (R), ladrando" A (s.v. jau)nsika). � [Zakurrek] ihausiz ala ausikiz etsaia izitzen. JE Ber 58.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

115

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

3 ihausi. v. 1 irausi.<br />

ihausika (BN-arb), jaunsika (jau)n- R ). Ref.: A (ihausi, jau)si); Gte Erd 304. � Ladrando. "(Txakurra) ihausika<br />

ari da (BN-arb)" Gte Erd 304 (junto a saingaka, zaunkaz, etc., de otras zonas). v. ausika. � Hasi ziren denak<br />

saingaz edo ihausika, zakhur batzu izatu balire bezala. Jnn SBi 399. [Zakurra] ihausika abiatzen zitzeien,<br />

gaitzeko kalaxkan. JE Bur 20. Zakurra ihausika ari zen. JEtchep 112. v. tbn. Elsb Fram 143.<br />

� Nik tresnaz jo lur kofatua, harek [zakurra] ihausi eta aztaparka. JE Bur 16.<br />

ihauska (L, BN ap. A; L-ain ap. A Apend; H), ihauzka. �1. Revolcándose. "Ihauska hari da, dago, il est à se<br />

vautrer, à se rouler" H. v. ihalozka. � Ihauska, itzulika, hatzka, / uztarka, irrintziriñaka. Gy 86. Lurrerat<br />

arthikia, heldorra zariola, ihauska zabilan. Dv Mc 9, 19 (Lç, HeH iraulzkatzen, He itzulika, Leon ihalozka, Or<br />

iraultzizka). Eta lurrean ere ihauska edo ihalozka, erro batzuen pare. Jnn SBi 399. Lurrean ihauzka, herrestan<br />

bizi den langileak. HU Zez 204. Erbi demonioak, ihauska erhautsaren erdian. Barb Sup 30. �2. "(Pris<br />

substantivement), vautrement, action de se vautrer, de se rouler. Iduri zerriaren ihauska, ressemblant au<br />

vautrement du porc" H. �3. "Bauge, endroit où un sanglier se vautre, endroit où une bête se roule. Basurdearen<br />

ihauska, bauge de sanglier. Astoaren ihauska, lieu où un âne s'est roulé" H. v. ihaska. �4. "Sacudida,<br />

conmoción" Lander (ap. DRA). v. inarroste.<br />

ihauskakoi. "Qui se plait à se vautrer, à se rouler" H.<br />

ihauskaldi (L, BN ap. A; Dv). � "Action de se rouler, de se vautrer" Dv. "Revolcamiento" A.<br />

ihauskari (L, BN ap. A; Dv), ihauskalari (H). � "Qui aime à se rouler, à se vautrer" Dv. "Animal aficionado a<br />

revolcarse" A.<br />

ihauskatu (L ap. A; Dv, H (L, BN)), ihauzkatu (S ap. Peillen in VocS, nota 220), irauzkatu (Ae ap. A Aezk<br />

294), ihaustatu (H <strong>sg</strong>. Lh, pero no lo encontramos). �1. Revolcarse. "Se rouler à terre, se vautrer" Dv. "1. se<br />

vautrer. Nola baita urdea lohian ihauskatzen [...]. 2. il se dit d'autres animaux quadrupèdes, principalemment<br />

ânes, chevaux, mulets qui se roulent dans la poussière. 3. (au fig.) se vautrer dans le vice. Atsegin zikhin guzietan<br />

ihauskatzen dena" H. "Vautrer [...] abere batentzat" Peillen in VocS. v. ihalozkatu. � Asko lekhutan soineko<br />

eskasez urdeak bezala lohian ihauskatzen direla. Dv Dial 42 (It ibiltzen, Ur jirabiran, Ip itzailkatzen). �2.<br />

Revolver, trastornar. � Ixtudiant dohakabea bulta hartan hari da ezin eta ehalka, burufuinak ihauskatuak, latin<br />

puska bat ezin biphilduz. Etcheb MGaric 19 (ap. DRA).<br />

ihaustegi. "Lieu où un animal se vautre, se roule" H.<br />

ihaustoki. "Lieu où un animal se vautre, se roule" H (s.v. ihaustegia).<br />

ihaute. v. inaute.<br />

ihauteri, -tiri. v. inauteri.<br />

iautsi. v. jautsi.<br />

iautu. v. xahutu.<br />

ihauzka. v. ihauska.<br />

iaz (AN, L, BN; SP, H (G, L)), igaz (V, G, AN; <strong>Lar</strong>, Añ, Dv (V), H (V, G)), jaz (Dv), xaz (AN-egüés-ilzarbolza,<br />

Ae, BN-ciz, Sal, R; <strong>Lar</strong> , Aq (R) 794, VocBN, ZMoso 65; Dv y H (BN, S), Foix ap. Lh), yaz (ANulz,<br />

B; Mic 5v, VocBN), txaz, igez (V-arr-ger-m-gip; Dv y H (V)), iez (V-ple-gip; H (V)), ijaz (V-och), ijez (Voch;<br />

Dv (V)), ikaz. Ref.: A (yaz, igaz, xaz) [v. A Morf 672 para idxaz (V), idxez (V)]; A Aezk 298; Bon-Ond p.<br />

171; ContR 522 y 534; Iz Ulz e Izeta BHizt (yaz); Etxba Eib (igez); Elexp Berg (iez, igez); Gte Erd 160. � (El)<br />

año pasado, antaño; antaño, otrora. "Antaño" Mic, <strong>Lar</strong> y Añ. "Igez, aurten baño urte obia izan zan baserrirako"<br />

Etxba Eib. "Yaz gan ginen. [...] Yaz gaizki aurten ongi" Izeta BHizt.<br />

� Tr. De uso general. Iaz se documenta en Etcheberri de Ziburu, Pouvreau, Haraneder (v. infra IAZDANIK) y<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

116

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

Xalbador (EzinB 114; in Mattin 23 ihaz); ihaz en AstLas (40) y Aresti (Tobera 278); hay igaz en RS y en<br />

Gandara, y en toda la tradición guipuzcoana, y vuelve a aparecer en textos vizcaínos al menos desde fines del s.<br />

XIX (Arrese Beitia, E.M. Azcue, etc.); igez en J.J. Moguel, y en bersolaris de fines del s. XIX y comienzos del<br />

XX (Udarregi, Txirrita, Enbeita, etc.), en alguno de los cuales hemos encontrado tbn. iyaz e iyez; xaz en<br />

Leiçarraga (v. infra IAZDANIK), Oihenart, Sauguis, Bela, Arbelbide, Mendigacha y varios textos procedentes<br />

de revistas septentrionales del s. XX; jaz en Zalduby, Hiriart-Urruty, Oxobi, Barbier e Iratzeder, además de en<br />

Duvoisin, Xalbador y Bibl (para estos últimos v. infra IAZDANIK); yaz en el cantar de Perucho y,<br />

modernamente, en Elizamburu y Zubiri; txaz en Chaho y Archu (AztiB 8). Hay ikaz, de lectura segura, en<br />

Lazarraga. En DFrec hay 105 ejs. de i(h)az, 13 de igaz, todos ellos meridionales, y 5 de jaz y 2 de xaz,<br />

septentrionales. � Yaz zoegia ninzan, / aurten erua (Cantar de Perucho). TAV 3.1.15. Ikaz laztan<br />

ninduan donzella batek / aurten nai ez ekusi. Lazarraga (B) 1205r. Iragan urthea deitzen da iaz. EZ Eliç XXV.<br />

Etxea urra zezana egur egiteko, xaz bero zedin, aurten hotzez hiltzeko. O Pr 517. Geure Erregek igaz [...] Maria<br />

Santisima bere Konzepziño garbian Patronatzat artu dau. Cb CatV 101s. Igaz, orain baño egun batzukaz<br />

geroago, biraldu neutsun kutunaren [...] eranzumenik artuteko izan eztot zoririk. (Gandara, carta a <strong>Lar</strong>ramendi,<br />

1764). BAP 1966, 161. Igaz biraugillea zana, ala dala aurten ere. AA III 517. Txaz gizoner etzuen soik egiten; /<br />

egun begi-kalduz ditu hurbileratzen. Arch Fab 193. --Zer arto ederrak dauzkazuten! --Bai, jauna; igaz denbora<br />

onetan baño obeak. Sor Bar 47. Igaz eta aurten! JanEd II 16. Garda-seme naiz eta, barkamendu beraz, /<br />

menditar gaizo aurthen nola bainintzen jaz. Ox 20. Ai, aren esku, laztankor igaz izana. 'Antaño acariciadoras'.<br />

Ldi BB 34. Sasoirik ez det izaten, / ez igaz eta ez aurten. Uzt Sas 241. Iaz hasitako diru-biltze honetan, zuek izan<br />

zarete lehenbizikoak. IBe 2 Cor 8, 10 (IBk igazko diru-biltze). Iaz saritu duten Batetik bestera hau. MEIG III 91<br />

(MIH 376 igaz).<br />

v. tbn. SP Phil 145 (He 148 goan den urthean). Igaz: AB AmaE 408. Azc PB 349. Kk Ab I 60. A Ardi 94. Or<br />

Eus 384. Enb 33. Otx 178. NEtx Nola 17. Lek SClar 111. Erkiag Arran 14. Arti Ipuin 57. Lasa Poem 117. Jaz:<br />

Zby RIEV 1908, 759. HU Zez 165. Barb Leg 143. Iratz 35. Igez: JJMg BasEsc 56. Ud 84. JanEd II 89. Enb 62.<br />

Tx B I 155 (259 iyez). Iyaz: Noe 37. Yaz: Zub 122. Xaz: Mdg 138. Ainerabelar GH 1934, 106. Xalbat Gazte<br />

Nov. 1960 (ap. DRA).<br />

- IAZ ARTINO. "Jusqu'à l'an passé" H.<br />

- IGAZDAINO (<strong>Lar</strong>), IGAZDARAINO (<strong>Lar</strong>). "Hasta el año pasado" <strong>Lar</strong>.<br />

- IAZDANIK (SP; igaz- <strong>Lar</strong>; xaz- H, que cita a Lç). Desde el año pasado. v. IAZTIK. � Xazdanik hasi izan<br />

zinetenón, éz solament egiten, baina nahi ukhaiten ere. Lç 2 Cor 8, 10 (He iazdanik, Dv, Bibl jazdanik; Ol<br />

igaztik). Akaia prest dela xazdanik. Ib. 9, 2 (He iazdanik, Dv, Bibl jazdanik, Ol igazdanik; Ker igaztik). Zer<br />

heldu da ene gana? / Jazdanikan aurtenerat bortitza zaut mendi gaina. Xa Odol 104.<br />

- IGAZ EDO BATEN. "Hacia el año pasado (V-m)" A Apend.<br />

- IAZEZ GEROZTIK. "Depuis l'an passé" SP.<br />

- IAZKO (SP; xazko BN-ciz, Sal ap. A; Dv; yazko B ap. Izeta BHizt; igazko <strong>Lar</strong>; jazko Dv). (Adnom.). "Iazko<br />

ogia, blé de l'an passé" SP. "(En los nidos de) antaño no hay pájaros ogaño, igazko kabiak utzik, ezta an aurten<br />

txoririk" <strong>Lar</strong>. "Xazko zaragoilak aurten pantalun (BN-ciz), [...] Xazkoan adin, aurtengoan bardin (Sal), coetáneo<br />

del de antaño" A. "Yazko bestak onak ziren" Izeta BHizt. � Igazko abietan aurten txoririk ez. RS 528. Xazko<br />

epazlea, aurtengoen urkazalea. O Pr 478 (v. tbn. el mismo refrán, con algún cambio, en RS 80 y Mg PAb 122<br />

(igazko), y Saug 41 y Bela 13 (xazko)). Xazkoaren adin, geurzkoaren bardin. Ib. 480. Igazko Españan, emen / ler<br />

badeza esangiak, / dakusa oraño etsaiak / dirala Fernando aurten. "En las Españas de antaño". <strong>Lar</strong> Gram 395.<br />

Igazko Gabonetan. GavS 5. Egunkoaren begia / eztu txazko alharguntsak. Arch Fab 193. Aurten gure kalea<br />

igazkoa ezta, / egunero diruri bertako fiesta. AB AmaE 262. Xazko astoak aurthen ere orro. Arb Erlis 6 (cf. O<br />

Pr 479). Eskualdun giristinotasunaz ala jazko haizeaz bardintsu axola dutenak. HU Aurp 175 (v. tbn. exprs.<br />

similares en Zez 105 y 209). Gauza bat dago munduan / aurten igazko moduan. Azc PB 285. San Juan bezperagabean<br />

erretzen zituzte San Juan-belar xazkoak. A Aezk 222. Igezko urriyaren amaikagarrena. Enb 80.<br />

Gendulaindik ekarri sei zagi (bi mando) / igazkotik; ua da ardorik bada, ardo. "Del añejo". Or Eus 364. Igazko<br />

auteskunde aurretxuan. Eguzk GizAuz 127. Xazkoa [Maiordomoa] zen Luis Kanbra eta aurtengoa da Pedro<br />

Juan Zoko. ZMoso 55. Aurten ez baldin bada egiten / ez daukagu igazkorik. Uzt Sas 244. Ikus iazko EGAN, 99-<br />

100 orrialdeetan. MEIG II 142 (VIII 80 igazko).<br />

v. tbn. PMuj in MEIG I 95. Ihazko: Arti Tobera 269. Igazko: Zav Fab RIEV 1909, 37. Kk Ab I 111. Altuna 15.<br />

Jaukol Biozk 66. Ldi IL 42. Txill Let 81. Lasa Poem 117. Xazko: Herr 6-7-1961 (BN-lab; ap. DRA). Yazko: Elzb<br />

Po 196. Jazko: Iratz 32.<br />

- IAZKO URTE. Año pasado. "Xazko urtian (R-uzt)" ContR 534. � Ixesko urterako. Ezale 1898, 316a. Igezko<br />

urtian Eibar-en egin ziran <strong>Euskal</strong>tzalien Batzarretan. SM Zirik 110.<br />

- IAZTIK. Desde el año pasado. v. IAZDANIK. � Aurrenak igaztik yarri zeraten ezkero. Ol 2 Cor 8, 10 (Ker<br />

igaz). Akaiakoek iaztik eginak dituztela. IBe 2 Cor 9, 2 (Ur, Ker, IBk igaztik).<br />

ihazi. v. inhazi.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

117

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

hiazinto. v. jazinto.<br />

iazkotu, igazkotu. � Pasar de moda, anticuarse. � Aren ginballak ere badio alako basaka-uxai ta igazkotukutxu<br />

bat. Ldi IL 40.<br />

iazlehen, igazlehen (-len V ap. A), igelen (A Apend). � "Año antepasado" A (s.v. -len; v. tbn. A Morf 128).<br />

"Igelenean, igazlenean" A Apend. � Andi igaz zenbat muxar atzeman, / igazlên zenbat besteti. Or Eus 80. Igaz<br />

ta igazlenean eurokaz joan naiz Oestafrikara. Berriat Bermeo 388.<br />

ihaztegi. v. 1 iraztegi.<br />

iaztor. v. 1 iraztor.<br />

iaztu, igaztu (<strong>Lar</strong>, Añ, A (que cita el msLond)). � "Añejo, igaztua" <strong>Lar</strong> y Añ.<br />

iaztun. v. eraztun.<br />

1 ibai (V, G, AN, L-côte, BN-baig-lab, S; Lcc, SP, Mic 9r, Urt I 31, <strong>Lar</strong>, LE Urt voc, Lecl, Arch VocGr, VocCB,<br />

Dv, H; hibai L, BN; Ht VocGr 362 (hibaiea), Dv, H), (h)ibaia. Ref.: A; VocZeg 288; Etxba Eib; Iz To, Als,<br />

UrrAnz, ArOñ; EI 123; EAEL 120; Elexp Berg. �1. Río. "Río, ibáia (1533)" TAV 3.2.4. "Abrevadero de bestias"<br />

Lcc. "Cours d'eau, rivière" SP. "Ibainausia, fleuve, grand cours d'eau" H. "Río, erreke. Si es grande, ibaie"<br />

VocZeg. "Íbaixa, el río grande (V-gip). Íbaiyá (G-azp)" Iz UrrAnz. "Ibáixa, pozo profundo, presa, agua<br />

profunda" Iz ArOñ. "Ibaiz beste aldeko sua, edo orobat, mendiko sua, neri ez dagokidan arazoa" Egan 1976,<br />

227. Cf. IC II 409: "Ibai Baso [...] monte poblado de árboles que está junto a río", y Ech 19r: "Llamaron al río<br />

Ubero y también Ibaivero, que quiere decir río caliente". v. erreka, uhaitz. � Tr. Se documenta en todos los<br />

dialectos excepto en suletino. Emplean la forma con h- Harizmendi (66), Duhalde, Duvoisin (Gen 2, 10; pero<br />

ibai en Io 7, 38), Hiribarren (Esk 77), Joannateguy (SBi 98), Aresti (MaldanB 199) y Lasa (Poem 100). Hay<br />

ejemplos con -a constitutiva en Etcheberri de Ziburu (Man I 110), Pouvreau (Phil 411), Haraneder (Phil 137),<br />

<strong>Lar</strong>reguy, MarIl (75), Udarregi (107), M. Elissamburu (Fram 117) y Arbelbide (Igand 102). En DFrec hay 118<br />

ejs. de ibai, todos menos uno meridionales. � En el bado de Ybayçaual (1475). Arzam 273. � Itsasoak<br />

errekaak, iturriak ta ibaiak irunsi. RS 214. Ezen Iordango ibaian zuk / zinduen bathaiatu. EZ Noel 166. Ur<br />

handiek edo ibaiek untzi handiak eta marxandiza aberatsak garraiatzen tuzte. SP Phil 242 (He 244 ibaiek eta<br />

arriberek). Edanen duzu ibaia hartako uretik. Lg I 349. Euri tantak txikinak dira, baña askogaz egiten dira pozu<br />

andijak, azi ibaiak ta ujolak jagi. Mg CO 256s. Euritik sortzen dira iturriak eta errekak eta oietatik ibaiak. It<br />

Dial 109 (Ur ibaijak, Dv hibaiak; Ip ühaitzak). Arrigarria da txit, itsasoari lagarik emengo ibai andi<br />

gezagozokoetara izokiak duen joera. <strong>Izt</strong> C 203 (v. tbn. 120). Ibaia iraganik, xirripan ithotzen. Gy 302. Zedrongo<br />

ibai bizia igaro zuenean. <strong>Lar</strong>d 442. Bikariat apostoliko hau ibai Horia-ren ipharrean da. Prop 1906, 161 (76<br />

Ibai-Urdina). Nerbion ibai zabala, ibai ospetsua, <strong>Euskal</strong>erriko ibai guztien ibaia da. Ag G 215. Danubio ibaiean<br />

barrena. Ldi IL 162 (v. tbn. BB 26). Ibai, erreka, aundi ta txiki, / ur guziak itxasora. EA OlBe 99. Au ibai orrek<br />

artzen ditun lurrekin gertatuko da. Munita 146. Ibai legor zaar baten ondotik pasa giñan. Anab Aprika 25. Ibai<br />

azkarrak garamazki guziok. NEtx Antz 107. Bota eban bere burua ibaira. SM Zirik 120. Yantsekiang edo Ibai<br />

Urdiña. A. Zavala in Goñi 12. Ibai bat ujoletan. NEtx LBB 268. Hibaiaren ibilera isila lagun dugu luzaroan.<br />

MIH 133 (MEIG VII 113 ibaia).<br />

v. tbn. ConTAV 5.1.5, 91. Mb IArg I 285. Cb Eg III 344. GavS 18. Ub 34. Monho 154. Añ LoraS 6. VMg 25. AA<br />

III 535. Astar II 272. Zav Fab RIEV 1907, 98. Ur MarIl 24. Aran SIgn 87. Zab Gabon 108. Ud 107. Orreaga 95<br />

(AN-arce). AB AmaE 206. Bv AsL 124. Arr May 197. Urruz Urz 18. Zby RIEV 1908, 203. A BeinB 83. Goñi 74.<br />

Kk Ab I 81. StPierre 39. Barb Sup 164. Inza Azalp 14. Muj PAm 60. Ox 149. Altuna 27. Jaukol Biozk 80. FIr<br />

160. Tx B II 52. Etcham 122. Enb 40. Laux BBa 72. JE Ber 88. Otx 109. JMB ELG 97. Lf Murtuts 22. Or Poem<br />

525. JAIraz Bizia 48. Zerb Azk 48. Mde Pr 120. Erkiag Arran 154. Basarri 23. Zait Plat 25. Osk Kurl 151. Vill<br />

Jaink 33. Gand Elorri 133. Gazt MusIx 77. BEnb NereA 63. MAtx Gazt 65. Uzt Auspoa 22, 138. Berron Kijote<br />

199.<br />

� Bertara eldurik, ibaia-gora artu eben bidia. Kk Ab I 81.<br />

� (Ref. a las corrientes marítimas). � Itsasoko ibaiak aphaltzen ditu, bere eskuez egin dituen untzien pean. Lap<br />

3 (V 4).<br />

� (Como primer miembro de comp.). Cf. IBAI-ERTZ, IBAI-BAZTER... � Jordaneko ibai-korrontak igarotean.<br />

Añ LoraS 5. Erreka-ondo, ibai-aldamen, itur-inguru, bide-bazter eta tokirik izkutuenekoak. <strong>Izt</strong> C 159. Ibaiondarrean<br />

oztopo egiten dite, arkoskoetan bezela. Or Mi 64. Ibai-birako batean. Etcham 124. Neska-mutil<br />

erreskadak ibai-ibilli biurriaren antza du. TAg Uzt 58. Ibai-biurgunetan. Ibiñ Virgil 82. Bat-batean azal-izoztuz<br />

estaltzen dira ibai lasterrak. Ib. 101. Lore gorrietan urrupatuz eta ibai-azaletik egarin edanez. Ib. 108. Itxas-<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 118<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ogerik / beiñere ez duken / ibai-uretan itoa. NEtx LBB 232.<br />

� (Usos figs.). "Abondance extrème. Hibaia bada sagarrez, gizonez, il y a des pommes, des hommes en énorme<br />

quantité" H. � [Eskolako ithurritik] atherako tu egiazko estimuaren usin hondargabeak, xirripa eta hibai<br />

usintsuak. ES 188. Suz ta garrezko ibai andi ke guziz izugarri illun bat botatzen duena. Cb Eg II 120 (Dv LEd<br />

216 hibai). Isurtzen du justuen bihotzerat / bozkariozko ibaia. Monho 120. Jatsiko da zerutik suzko ibai bat. Añ<br />

EL 1 39 (v. tbn. suzko lau ibaia en Ud 107). Heliogabalo, non dira zure nahikarazko ibaiak? EgunO VIII (ap.<br />

DRA). Lurra estalia da dena gorphutz hillez, / trenpatua odol ibaiez. Gy 282. Nigarrezko hibai batean nekhez<br />

betherik. Dv LEd 115s. Bekatuaren ibai pozoindatuetan pulunpatu duela. Lap 173 (V 76). Ibai bat nola / ala<br />

odola / abiatu zan ixurtzen. Balad 238. v. tbn. Ldi IL 137. Nere bizitz-ibaia / itxasora laister. EA OlBe 95. Iduzki<br />

urtuaren urrezko ibaiak. Iratz 111. Beha, iturri eta ibaika [sic, ¿por ibaiak?], zer nigarrak doazkonak. Ib. 178.<br />

Zelaietan egun artan jaiotako odol ibaiak. Etxde AlosT 43. Ene lizunkerien ibai barnetik ez nindun alderagiten<br />

erio-bildurrak. Or Aitork 151. Emakumezko ibai edo erreka bizia legor-alderantz urduri yoiala sumatzean.<br />

Erkiag Arran 170 (v. tbn. BatB 146 gizon-ibaia).<br />

� "Vallée (BN-lab)" AtSac 59.<br />

�2. "Ur ibaia, gué, rivière guéable" SP. Cf. Vill Eleiz-7 112n: "Michelena apostilla: en una amplia zona del país,<br />

uhalde/ugalde es o ha sido 'río' a secas. En esa zona ibai era al parecer 'vado'". "Que algunas regiones de los<br />

vascongados ibai llaman al río, aunque en Navarra suena el vado" J. de Moret Anales VIII 113.<br />

- IBAI-ADAR. Afluente de un río. � Ibaitarteko zorrotza igaro, ta beste ibai-adarretik gora juan ziran danak.<br />

Kk Ab I 83. Erreka hau Nivelle (Urdazubi) ibaiaren ibai-adar bat da (afluente). Vill AxMGL 28. En DFrec hay<br />

3 ejs. de ibaiadar.<br />

- IBAI-ALDE. Alrededores del río. � Gogoangarriak dira [...] bera ibilli zan zelai eta ibai-aldeak. Etxeg in<br />

Muj PAm 20. Ibai-aldean geienak loger. EA OlBe 52. Ibai aldera joan giñean aita ta biok. Osk Kurl 125. �<br />

Margen del río. � Bi ibai-aldeak bethetan zituzten, ia txalupa batendako tokirik ere utzi gabe. Osk Kurl 124.<br />

- IBAI-AHO. Desembocadura. � Arakatzak ematen duen ozkamiñak egarria kentzen din ibai-aboan edateak<br />

ainbat. 'Boire au pot'. Or Mi 11. Bidasoaren ibai-ahoa. MEIG VII 123.<br />

- IBAI-ARBOLA, -HARITZ. "Alnus" Urt I 482.<br />

- IBAIAZ. "Odola, nigarrak, ibaiaz ixurtzea, verter le sang, les larmes par torrents" H. v. ibaika. � Zertako,<br />

Jauna, isuri nahi izan duzu, ibaiaz, zure odol preziatua! Lg II 273. Hibaiaz isuriko ditut nigarrak. Dh 155.<br />

Hibaiaz zioan giristinoen odola. Hb Egia 91.<br />

- IBAI-BAZTER. Orilla del río. v. IBAI-ERTZ. � Daukazuz ibai basterrian ol, zur, gari, lasto edo beste<br />

gauzaren batzuk. Astar II 71. Ez joan, ardiak, arren, / ibai-bazterrera. It Fab 197. Bi zaldi ogiz kargatukin<br />

Orvigoko ibai bazterrian zijuala. Bv AsL 124. Amabi [arri aundi] jarri zittuzten ibai baztarrean. Inza Azalp 15.<br />

Ibai baztarretako ondartzetan. JAIraz Bizia 62. Bazoian ibai baztarretik gora. SM Zirik 121. Ibai-baztarreko<br />

petrillaren kontra. Salav 62. v. tbn. <strong>Izt</strong> C 127. Munita 115. Mde Pr 118. � Sacramento-River deritzaion ibaibazterrean<br />

egina. A Ardi 2.<br />

- IBAI-HEGAL. Orilla del río. v. IBAI-ERTZ. � Zetan zabiltz Juan Pedro ibai egalean? AB AmaE 271.<br />

- IBAI-HEGI. Margen del río. v. IBAI-ERTZ. � Haurra ezarri zuen noizbait ibai-hegian gero. Gy 84. Bi<br />

zurtxurien artean eta ibai hegian emana. Iratz 181.<br />

- IBAI-HERRI. "Ibai-erria, pueblo ribereño, en oposición a baserria, habitante del monte (hipótesis sobre la<br />

etim. del Iberus, Iberia, iberos de los geógrafos antiguos). Bas-erria bezela ibar-erria edo iberria, izan leikian<br />

gauzia" Etxba Eib (v. tbn. s.v. Iberria).<br />

- IBAI-ERTZ (ibertz <strong>Lar</strong>, Hb ap. Lh). "Margen del río" <strong>Lar</strong>. "Berge" Lh. v. IBAI-BAZTER, IBAI-HEGI. �<br />

Zuaitz mueta onek naien dituen tokiak dirade, bada, ibai ertzakin erreka-ondoak. <strong>Izt</strong> C 152. Zumezko saskitxo<br />

batean sartu, eta ibai-ertzean kañabera artean utzi zuen. <strong>Lar</strong>d 64. Ibaiertz batetik etzan ikusten bestea. Etxeg<br />

Ezale 1898, 255b (v. tbn. in Muj PAm 22). Salamanka errira itzultzea erabagi neban, Tormes ibai-ertzera. Or<br />

Tormes 121. Ibai-ertz aldera igari egin zuan. NEtx LBB 53.<br />

v. tbn. Arr May 69. Ag G 320. Jaukol Biozk 24. Laux BBa 74. EA OlBe 105. Ugalde Iltz 45. Ibiñ Virgil 62.<br />

� Ibai-ertz Zubiaurre, basetxe-leiuan, / uso zuri alai bat ikusi naiuan. Enb 146.<br />

- IBAI-GELDI. Remanso. � Orixeren lirika osoan, ibai-geldi antzeko zerbait oartu dut buru-biozketari<br />

nagokala. In Or BM 24.<br />

- IBAI-OHE. Lecho del río. � Ibai-ohe lohitsuaren bi aldeetarik. Mde Pr 117. Ibai ohearen azpian gaude. Ib.<br />

111.<br />

- IBAI-ONDO (Urt I 126). a) "Ribera, proximidad del río" DRA. � Urteten dau illunzeetan ibai onduetara ta<br />

artu daruaz igarabijak. Mg PAb 155. Eremutik irtenda, Jordango ibai-ondora jatsi zan. <strong>Lar</strong>d 371. Gogorrak<br />

dira Rin ibai-ondotik datozan <strong>guda</strong>riak. Ag AL 106. Hibai ondoko landetan. Arti MaldanB 203. v. tbn. Osk Kurl<br />

151. Orain usapalak / maitekide laguna / batu du ibaiondo naroan. Gazt MusIx 193. b) "(Hb), embouchure" Lh.<br />

- IBAI-PIKO. Corriente del río (?). Cf. Lh: "Phiko (Lf), courant de l'eau". � Ikusten zituen oro zoatzila [...] ibaipikoa<br />

edo itsas-gaina bezain higikoi. Lf in Zait Plat XX.<br />

- IBAI(T)ARTEKO. "Ibaiarteko, interfluvial" PMuj. v. un ej. de Kirikiño en IBAI-ADAR.<br />

- IBAI-UBERKA. � Ibai-uberkak / ur ariñentzat edegi zitun solas unean. 'Cauces'. Gand Elorri 134.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

119

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

- IBAI-XANGURRU. Cangrejo. "Ibai-zangurru, astaco, cangrejo de agua dulce" PMuj. � Ibai-xangurruaren<br />

antzeko pizti ura. Anab Aprika 49.<br />

- IBAIZ. Por río. � Ibaiz gurpildun lurrinontzian (baporean) ibili nintzanean. A Ardi 2.<br />

- IBAI-ZOLA. Lecho del río. � Lurrikara batek bazterrak oro iharrosi baitzituen, han-hemenka ibai-zola ere<br />

kraskatu zen. Lf Murtuts 2.<br />

� Etim. Para la posibilidad de que se trate de un derivado (suf. -Xi) de ibar, v. PT 338.<br />

2 ibai. � (Voz sin significado, que aparece en estribillos). v. etai. � Itai lelo, ibai lelo, / etxean arai leloa. /<br />

Damarika dan galantaena / Belagai Butroekoa. Lazarraga (B) 1205r.<br />

ibaibide. � Han (Seatlen) hartuko ginuen ibaibidea eta bathuko Alaska, gure eskualde maitea. Prop 1911, 290<br />

(ap. DRA, que traduce "vía o conducto fluvial").<br />

ibaika (BN ap. A), (h)ibaiaka. �1. A ríos, a torrentes, en abundancia. "Ibaika ari da euria (BN)" A (s.v. ibai).<br />

� Bet-betan nigarrak amodioz et-ezagutzaz hibaiaka begietarik jariatu zaizkon. Birjin 275. Naiz ibaika ixuri<br />

kristauen odola. LE Urt 68 (ms. 24v ainbérze erréka odól Kristios). Huna non agertzen den erdaldun yendea /<br />

ibaika yausten. Elzb Po 201. Mazakre eta ibaiaka odol ixurtze eta gainerako izigarrikeriak. Elsb Fram IX.<br />

Hibaiaka zarion odola begitartea behera. Ducq 331 (ap. DRA). Zilarra ibaika jardetsi nai. EA OlBe 81. Ni<br />

siñesten naunari [...] sabeletik ur bizia ibaika darioke (Io 7, 38). Or MB 287 (He, Dv ur bizizko ibaiak, Leon urbizi<br />

ibaiak). Ontan Bibliak zabaldu zigun argia ibaika. Vill Jaink 33. En DFrec hay 2 ejs. v. tbn. CantIzp (ap.<br />

DRA). Lap 404 (V 184). Loram 85. Eguzk GizAuz 17.<br />

�2. (G-nav). "Ibaika (-ra, -n), a nadar, nadando. Gozin ibaika, vamos a nadar. Ibaikan ai ga, estamos nadando"<br />

Ond Bac. "Ibaikan dail, anda nadando" Iz Als.<br />

ibaikada. � Nunaitik sar naiaz dudan Jainko-ibaikada. "Esa inundación de Dios". LMuj BideG 8 (v. tbn. 48).<br />

ibaikalari. "Ibaikalaiya, el nadador" Iz Als.<br />

ibaikatu. � Convertirse en río. � Ur ibaikatua orruaz zuan zelaia behera. Atheka 117. � Izketa, ibaikatzen eta<br />

betetzen gaituen gari-soro zear..., erri-eguerdi bezela arkitzen dugu... "Sobre el trigal que nos inunda". LMuj<br />

BideG 238.<br />

ibaikoitz. v. ebiakoitz.<br />

ibaikume. � Riachuelo. � [Lea] Lekeitioko ibaikumea. A EEs 1912, 73n.<br />

ibaintze-. v. ipini.<br />

ibaiño. � Dim. de ibai. � Bere luzetasun guzian gure beribilek bezala ibaiño batek kurritzen du. JE Ber 74.<br />

Bidearen eta ibaiñoaren sahetsetarik. Ib. 18.<br />

ibaiska. � Dim. de ibai. � Gardon deithu ibaiskak oren-erdi orduko hiru metra ur bazauzkan. Herr 9-10-1958,<br />

1.<br />

ibaitar. "Fluvial" <strong>Lar</strong>.<br />

ibaitu. � (Fig.). Inundar (litm. 'convertir en río'). � Geure Erri Ama dana / arrotzak askotan / aspiratu ta bezau<br />

/ gureben antziñan, / baña asaba zerdenak / eratzi ebezan, / odolez ibaitturik / erri-mugea alan. AG 2398.<br />

Izugarritasunez ibaitzen nauzu. "Me inundas". LMuj BideG 176.<br />

ibaitxo (<strong>Lar</strong>). � Dim. de ibai. "Riachuelo" <strong>Lar</strong>. � Erriaren bukaeran biak sartzen dira Iturritzako ibaitxora. <strong>Izt</strong><br />

C 108. Lamiñ-erreka deritxon ibaitxoan. Ag AL 63. v. tbn. Munita 104. � Igaroten dute nola ala konfesioko<br />

ibaitxoa. Mg CC 209.<br />

ibaizaldi (<strong>Lar</strong>, H). � Hipopótamo. � Zingira sakonetako loskoen artean bizi ziren ibai-zaldiei dei egin nien.<br />

Baita ibaizaldiok nire deia entzun eta etorri ziren. Mde Pr 119.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

120

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ibakaitz. � Sábado. v. ebiakoitz. � Joanden ibakaitz atsean. Eskual 11-4-1913, 2.<br />

ibalada. v. igaraba.<br />

ibantorio. v. inbentario.<br />

ibar (V, G, BN-mix-ad, S; SP, <strong>Lar</strong>, Aq 1424, Añ, VocCB, Gèze, Dv, H). Ref.: A; AtSac 59. �1. Valle; vega.<br />

"Ibarra, que quiere decir [...] 'vega' o por mejor decir 'ribera'" IC II 422. "Ribera" Aq 1424. "Campo próximo al<br />

río" VocCB. Cf. VocB: "Río, antes, porque hay un sitio que se llama Ibarondo y está junto al río"; Etxba Eib:<br />

"Valle, heredad, ribera. No entra esta voz en el léxico corriente, pero figura en la toponimia local: Ibargaiñ,<br />

Ibarkurutzia, Ibarbeia, Ibarzabal". � Tr. Documentado en todos los dialectos. En DFrec hay 34 ejs.,<br />

meridionales. � Abbate Domno Sancio de Bolinivar (1093). Arzam 273. Valle de Elorçe Ibar (Leire, 1095).<br />

TAV 2.2.3. Johan de Barayuar (1350). Arzam 273. � Iausten dira aldatsak, goraetan dira ibarrak. RS 211.<br />

Neure eskuan nituela munduaren ibarrak, / elementa eta argi zeruetako izarrak. EZ Man II 19. Ibar lau eta<br />

zelaijetan. Astar II XII. Jordango ibar zabal begien zoragarria. <strong>Lar</strong>d 14. Etorri zan eta bizi izan zan Manbre<br />

ibarraren aldean. Ur Gen 13, 18 (Dv haran, Urt plano). Andozeko ibarra / ala ibar lüzia! ChantP 212. Agiri dira<br />

zelai-soro, ibar eta sagasti mardulak. Zab Gabon 108. Ibar-zelaiak Franziskoren semez estali ziran. Bv AsL<br />

190. Mendi andi biren erdian ibar eder bat nekusan. Ag AL 10. Gernikako Ibarra ezautu ez! A Ezale 1899, 2b.<br />

Joel igarle Santuak dion bezala bilduko dittu guziak Josafat-eko ibar edo ballera. Inza Azalp 82. Saraizuko<br />

ibarrak edo haranak. Zub 55. Egunero eta banazka erri batekoak eta ibar bakoitzekoak, Orreagan dituzu goizgoizetik<br />

ibilaldi luze-luzeak eginik. FIr 163. Ez da zelaia ere: ibar bat, izaitekotz, urina bezain gixena. JE Ber 51.<br />

Bêtik nator ibarrak / izoztuta utziaz. Ldi BB 154. Ibarretan jostari, / erripetan larri. Gand Elorri 106. Mendirik<br />

mendi ta ibarrik ibar ibilli oi ziran. Berron Kijote 108. Pirinio-ibarretan. MIH 122. Erronkaritik haranzko<br />

ibarren batean. In MEIG VI 34.<br />

v. tbn. Cb Eg II 202. GavS 18. VMg 81. AA III 540. <strong>Izt</strong> C 25. Bil 110. Aran SIgn 1. Legaz 54. AB AmaE 422.<br />

Zby RIEV 1909, 398. Goñi 21. Balad 203. Barb Sup V. Mok 13. Const 31. Altuna 101. Jaukol Biozk 23. Loram<br />

93. Enb 40. Laux BBa 104. JMB ELG 89. Ir YKBiz 39. Or Mi 43. EA OlBe 105. Iratz 53. Zerb IxtS 186. Munita<br />

140. Mde Pr 140. Etxde JJ 189. Erkiag Arran 179. Zait Plat 12. Osk Kurl 40. Gazt MusIx 166. BEnb NereA 176.<br />

Ibiñ Virgil 47. Alzola Atalak 37. Casve SGrazi 136.<br />

� Oi, ene Maite! baso, / ibar-arte, zelai bakar oiantsu. "Los valles solitarios". Onaind in Gazt MusIx 205.<br />

� (Como segundo miembro de comp.). � Negar ibar onetan, malkozko arane onetan. Is TAV 3.2.12 (v. tbn.<br />

negar-ibar en Or Aitork 91, Erkiag Arran 150). Jaiot-ibarra betikoz utzi baiño leen. Mok 21. Baretotzen goi-ibar<br />

oiesa. Etxde JJ 190s. Makil-ibarrean zerraldo zegolarik. "Val de las estacas". Berron Kijote 183.<br />

� "Au fig. en parlant de ce monde, nigarrezko ibar huntan gareino" H. � Ebaren hume erbestetuak suspirioz,<br />

plañuz ta negarrez, ibar negarretako onetan. CatBurg 6 (v. tbn. negarretako i. en Cb Eg II 60). Negarrezko balle<br />

edo ibar onetatik. Gco I 471 (v. tbn. negarrezko i. en Cb CatV 7, AA III 303, Zab Gabon 40, Ip Hil 98). Zokotik<br />

irten bearra / ibar negartsu ontara. Or Poem 555.<br />

� Zu baitharik sorthu da / munduaren ibarra. (Interpr?). EZ Noel 68.<br />

�2. "District" Lh. Cf. Lrq: "Ibarreskün, Val-Dextre, fraction de Soule"; Lf in Casve SGrazi 15: Ibar-exker.<br />

- IBAR-AUZO. � Ik ez al dakik eskandalu auek luzaroan ezin gorde ditezkela? Are gutxiago berriz Malta<br />

bezelako ibar-auzo batean. Etxde JJ 165.<br />

- IBAR BELTZ. a) "Cava, valle hondo" <strong>Lar</strong>. "(Hb), vallée où s'amassent les eaux de la montagne" Lh. b) Cierto<br />

tipo de castaña. � Gurean eztago amalatzik, gurean bizkai-gaztaña, ibarbeltza ta txapardoa baño besterik ezta.<br />

Ag G 84.<br />

- IBAR-BURU. a) Vega. "(L, BN, S), fond de la vallée" Lh. � Erreka oek biak, Mijoa deitzen zaion ibar buruan<br />

alkargana baturik [...] sartzen dira itsasoan. <strong>Izt</strong> C 99. b) Pueblo principal del valle. � Baztanen Elizondo ibarburu.<br />

NEtx Antz 154.<br />

- IBAR-HERRI. v. IBAI-HERRI.<br />

- IBAR-ZELAI. � Inurritzako eleizdorreko ezkillaren danga-otsa barreatu zan ibarzelaian. TAg Uzt 105.<br />

- IBAR-ZULO. Fondo de un valle. � Elurra atertu gabe ari zun setatsu ta kementsu eta ibar-zuloraño edatu<br />

zen. Etxde JJ 257. Alabaiña, bat-batean, isilik egoan ibar zulo artatik eiagora, oiu, didar batek igon eban.<br />

Erkiag Arran 186.<br />

- ON IBAR. v. on-ibar.<br />

ibarbe. � Parte baja del valle. � Basotik-basora / ta ibar-betik gora. Jaukol Biozk 66. Erromesbide luzean gora,<br />

/ bidazti, euskal fedea, / jentilletako aztikeritan / utzi zizun ibarbea. SMitx Aranz 18.<br />

ibarbi-sagar (G-azp), ibarbizar (G ap. A, sin trad., s.v. sagar). � Manzana reineta. (Ibarbi es un barrio de<br />

Régil). v. errezil-sagar.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

121

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ibarbizar. v. ibarbi-sagar.<br />

ibargarai. � "Ibar-garaian, en lo alto de la vega" A Morf 599. � Gaztelondoko ibargaraian. Etxde JJ 140.<br />

ibargi (V-gip), ibarbi (V-gip). Ref.: A (ibargi); Iz ArOñ (ibárbi). � "Terreno soleado" A. "Ibárbi, ibárgixa, (el<br />

lugar) soleado. Leku ibargixa" Iz ArOñ. v. egutera. � Bat bera esan genezake guk ere urte-aro ontan<br />

<strong>Euskal</strong>erriko mendi, zelai ta ibargiz (terreno soleado). J.M. Tolosa EEs 1913, 113. Itxaso zabal, ibargi naro, /<br />

baserri jator, txukuna. EA OlBe 24. � Atsegiñaren ibargi-zale / abitu nintzan goizean. EA OlBe 79.<br />

ibar-jaun (V-arc ap. A (� RS); <strong>Lar</strong> Sup, H). � "Merino" A. "Chef, juge de district" H. � Orik eztan erria, ibar<br />

jaun da azeria. RS 349. Luis Hamalaugarrenak, 1653an ibar-jaun bezala hautatu zuen Léonard de Caupenne<br />

Senperekoa. Zerb Azk 62. Bere karguia utzi behar zukeien denboran, azkarki samurtu zen ibar-jaunarekin (le<br />

bailli). Dass in Zerb Azk 61.<br />

ibarniadura. "(Hb), résistance" Lh.<br />

ibarniatu (H (L)). �1. Hobe da lehen-bailehen hura [kolera] gureganik khenzea ezen ez harekiñ merkaduriatu<br />

eta ibarniatu nahi izatea. He Phil 235 (Harriet traduce "marchander, débattre"). � "Venir à bout de quelqu'un,<br />

probablement s'entendre, conclure avec quelqu'un. Zurekin ezin ibarnia daiteke nehor" H. "Acabar con alguien,<br />

soportar" Darric (ap. DRA). "Ezin ibarniatuz, no pudiendo soportar" Lander Cor (ap. DRA). �2. "(BN; Lf),<br />

s'opposer. Ibarniatuko nako, je lui résisterai" Lh. � Davidek maltsoarena egin du, den mendrenik ibarniatu<br />

gabe. Herr 10-2-1966, 1.<br />

ibarño. � Dim. de ibar. � Etxeño bat edo bertze [...] bidearen bazterrean edo mendi-mazelan xut, edo ibarño<br />

batean banakatuak. JE Ber 10.<br />

ibarralde. � Valle. � Ibarraldetik belarrietara datorzkigun zakur-zaungak. TAg Uzt 78. Ala-olako probintzi<br />

edo ibarralderen bateko markes-titulua. "Valle o provincia". Berron Kijote 91.<br />

ibarreta. "(V-m), especie de manzana, sabrosa para comerla asada, que tiene ranuras en la corteza" A.<br />

ibarrola. "Oficina de ribera o valle" <strong>Lar</strong> Cor 64. "Ibar-ola, ribera redonda" Ast Apol 101. Lo recoge tbn. Garate<br />

1. a Cont RIEV 1930, 155. Parece tratarse en realidad de un topónimo.<br />

ibarrondo. � "Valle bajo, hondo (en contraposición a las alturas circundantes)" DRA. � Sion mendi, Sion<br />

mendi! / --eguzkiz gaillurra beti--; / oi, zuganatu banendi / ta ibarrondo beltz au utzi! SMitx in Onaind MEOE<br />

1045.<br />

ibartsu. � Abundante en valles. � Zerontzat artzeko sartzera zoazten lurraldea, berriz, menditsu eta ibartsua<br />

da. Ol Deut 11, 11 (Ur, Ker ibartsua; Dv ordokitsua).<br />

ibartxo. � Dim. de ibar. � Aldapa ta ibartxoetan zabaldurik zeuden zapi lodi mardul batzuen itxuran. Ag G 11.<br />

ibaso (Dv, H, A). �1. "Gros ruisseau" Dv. "Río" A, que cita a HeH. � Ibaso baten uretan. Gy 191. Ibaso haren<br />

hegietan, / yende bazabillan gerthuz pasaietan. Ib. 191 (v. tbn. 305). Igan zen Iordan ibasotik. HeH Lc 4, 1. �2.<br />

"Au fig. abondance, torrent de. Hautetsientzat da zeruan atseginen ibasoa. Rob 2.ème cahier. Gugatik odola<br />

ixurtzen duzu ibasoz bezala. Ib." H.<br />

ibazi. v. irabazi.<br />

ibei (Sal ap. A), ibi (R-uzt ap. A). � "Trecho de tierra que queda intacto, entre los pedazos de tierra que levantan<br />

las layas" A. v. bihotz (2). Cf. VocNav: "Ibay, trozo pequeño de terreno que ha quedado sin labrar entre surco y<br />

surco por desviación de la reja, descuido del arador o por otra causa"; cf. tbn. "hibaies" e "ibei". � Yveyeta.<br />

Urriçelay Iveyetecoa. (Roncesvalles, 1284). Lac VM 44.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

122

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ibeltz. v. ilbeltz.<br />

ibeni. v. ipini.<br />

ibenkida (<strong>Lar</strong>, Dv, H). � "Consulta [= propuesta]" <strong>Lar</strong>.<br />

ibenkidale (<strong>Lar</strong>, Dv, H). v. ibenkidari.<br />

ibenkidari (<strong>Lar</strong>, Dv, H), ibenkidelari. � "Consultante, el que propone y representa, ibenkidalea, ibenkidaria"<br />

<strong>Lar</strong>. � Goranziak Ibenkidelariri [sic] edo Konsultadoreari. Ulib 64.<br />

ibenkidatu (<strong>Lar</strong>, Dv, H). �1. "Consultar, proponer, representar" <strong>Lar</strong>. �2. Consultar, pedir consejo. � Gizon<br />

batekin ibenkidatu edo konsultatu bear zula. Urruz Auspoa 47, 38.<br />

ibenkidelari. v. ibenkidari.<br />

ibenpe (<strong>Lar</strong> � H). � "Supuesto en la Filosofía" <strong>Lar</strong>.<br />

ibenpetu (<strong>Lar</strong> � H). � "Supositar" <strong>Lar</strong>.<br />

ibentze. v. ibintze.<br />

1 ibera. � Marfil. v. iboir(e), boli. � Urhe zigor bat eskuan, iberazko tronu baten gainean jarria zegoen. Dv<br />

Telem 30.<br />

2 ibera. � Reflujo. v. igoi. � Itxasoak igoi ta iberak izaten ditun bezala. Elizdo EEs 1927, 182.<br />

ibergarratz. � Nombre de una variedad de manzana. "Ibergarratza" (V-gip) AEF 1927, 107.<br />

iberiar, iberitar, iberritar, ibertar. �1. Ibero. � Hek dute adirazten Iberiar zela / Europan lehen sorthu populu<br />

bezala. Hb Esk 10. Zeltak han agertzean denbora goretan, / iberiarrak nausi bi mendi aldetan. Ib. 10. Iberritar<br />

berberak hemen / Eskualdun ginen berezi. Zby RIEV 1909, 398. Ibertarrak, pireneetarren alboan egon ziran.<br />

JMB ELG 95. �2. iberitar. Ibérico. � Olerkariak iberitar ingurune guzira edatzen ere ditu beltzuraz begiak.<br />

Gazt MusIx 67.<br />

iberiko. �1. Ibérico (lengua). � Iberikoari buruz ere jardun zuen. MEIG VIII 79. Beste horrenbeste gertatzen<br />

zen iberikoz, testuak lekuko. MEIG VII 180. �2. (Adj.). � Baduela alde batean letra iberikoetan idatzia dagoen<br />

irakurgaia. MEIG I 243. Idazkera iberikoa. Ib. 244.<br />

iberitar. v. iberiar.<br />

iberkera. v. (h)eberkera.<br />

hiberniatu. � Invernar. � Alexandriako untzi batean, zeinek hiberniau izan baitzuen irla hartan. He Act 28, 11.<br />

ibero. � Ibero. Cf. <strong>Lar</strong>: "Ibero [...] es voz Bascongada, Ibero, que es el nombre que se dió al Ebro y de allí a<br />

todo el país" recogido tbn. por Harriet. � Bainan ibero seme, kantabre zaharra, / Eskal-herrian bethi. Hb Esk<br />

25. Ibero zaharra. Ib. 21. Letraren bat bada, antzinako iberoek berek zein den zuzen-zuzen jakingo ez luketena.<br />

MEIG I 244.<br />

iberotar (T-L). �1. Ibero. v. iberiar. � Hispaniako Iberotarren, <strong>Euskal</strong>dunen askaziak zirela uste izan dute<br />

jakintsu batzuek. Mde Pr 248n. Aspaldi errana izan da eskualdunak iberotarretik heldu direla. Othoizlari 1960,<br />

269 �2. Ibérico. � Iberotar Penintsulan. Mde Pr 318.<br />

iberra (det.). "Cariñoso (Ae)" Inza EsZarr 176.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

123

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

iberri. v. IBAI-HERRI.<br />

ibertar. v. ebertar; iberiar.<br />

ibertasun. "Damu dut zuen ibertasunaz, je suis fâché de votre différend . J'ai de la fâcherie" Urt Gram<br />

525.<br />

ibertz. v. IBAI-ERTZ.<br />

ibetondo. � "(V-m), ribera, vega" A. � Zuma ederrak badaude ibetondoetan, saskiak egiteko. Urruz EEs 1912,<br />

287.<br />

1 ibi (BN (+ h-) ap. A; SP (s.v. ibiria), Aq 132, Dv (h-, BN)), ubi (L, BN, S (ü-) ap. A; Dv), ube (Lecl � A).<br />

�1. Vado. "Gué" Dv. "(V arc?, BN, O), hibi (BN), vado" A. v. ibide. � Yerrmos que son cabo Fontariuia<br />

(1371). Arzam 275. Gonzalo de Arancibia (1452). Ib. 275. � Ibia duenak igaren daki osina zein den barrhen. O<br />

Pr 634. Hekien ondotik goan ziren Jordaneko ubira daraman bideaz. Dv Ios 2, 7 (Ur uberara). Iragan zuen<br />

Jabokeko ubia. Dv Gen 32, 22 (Urt xirripa, Ur andajoa, Bibl ubidea). Ibia [¿por ibaia?) dau bitarte. Balad 126.<br />

Zaharrek zioten, karroari ez diotela zaldirik berritzen ibai-hibian! Herr 14-1-1960, 1. Erle gazteok orrazeetan<br />

iostatuko direnean auzoko ibietan berotik gerizatu ditezen. Ibiñ Virgil 108. Ur ibaia "gué, rivière gueable",<br />

"ibia" alegia, itzultzen duenean badirudi Aita Moret kondairagile handiaren ahoz mintzatzen dela. MEIG VII<br />

49. � "Baramar [sic] (G)" Aq 132. "Ibi (V-m, G (Aq)), bajamar, marea baja" A Apend. �2. "(S; O, Foix),<br />

ruisselet" Lh.<br />

� Etim. Para la posibilidad de que se trate de u- (

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

septentrional) de ibilaldi y 21 de ibillaldi. � Idi gaixoak lertzeko zorian zerabiltzatela, ibil-aldi bat geiago<br />

arrapatzeagatik. <strong>Izt</strong> C 178s. Ibiltaldi baten, [...] arzulo edo koba bat aurkitu eban. A Ezale 1897, 4a. Oñatiruntz<br />

ibilli aldi bat eginda gero. Ag G 267. Ibilaldi ontan San Pedro iruditu duan anaikidea [...] kaxa gañean bijoa.<br />

Eguzk RIEV 1927, 424. Ibillaldi orietan ikusi izan bailu norbaitek neska burugabea. TAg Uzt 8 (55 ibiltaldi).<br />

Ibaiaren ondoan bere egun guzietako ibilaldiaren egiten zabilalarik. Zerb IxtS 33. Ordu t'erdiko ibillaldia<br />

eginda gero mendi-bideetan barrena. Etxde JJ 83. Gauez, ostera, sua Ixrael erriaren begietan [egoten zan],<br />

aren ibillaldi guzietan. Ol Ex 40, 38 (Bibl ibilaldi). Gorputzari ibillialdia eman zion. Anab Poli 75. Inguruko<br />

solo-artetik ibiltaldi bat egiteko asmoz urten eban kanpora. Bilbao IpuiB 134 (250 ibiltadi, seguramente errata).<br />

Orduen etorri ziren beren ibillaldia eginik bi polizi. Izeta DirG 60. Mendiko ibillaldiak. Vill in Gand Elorri 19.<br />

Ibil aldi hortako aldeko lagunak, / ni bezala nituen denak euskaldunak. Xa Odol 230. Neguan hasi zuen<br />

udazkenean burutuko zuen ibilaldia. MIH 301.<br />

v. tbn. Urruz Zer 47. FIr 163. Laux BBa 138. Ldi IL 122. Munita 153. Mde Pr 88. Zait Plat 52. Osk Kurl 111.<br />

Erkiag BatB 164. Ibiñ Virgil 58. NEtx LBB 50. Berron Kijote 88. Ibiltaldi: Echta Jos 226. Garit Usand 7. Altuna<br />

16. Kk Ab II 157. Enb 183. Zait Sof 108. Osk Kurl 94. Erkiag BatB 112. Ibilli-aldi: <strong>Lar</strong>d 87. JAIraz Bizia 18. Uzt<br />

Sas 347. Ibillitaldi: Inzag RIEV 1933, 412.<br />

� (Precedido de sust., en composición). � Mendi ibillalditan zaildu gabe zegon. Etxde JJ 259. Argonauten<br />

itxas-ibillaldian. Ibiñ Virgil 50n. Beldurrez ondo begiratu itzatzute zeru-ibillaldiak eta izar-mordoenak. Ib. 76.<br />

ibilalditxo (G-azp, AN-gip), ibiltalditxo, ibiltalditxu. Ref.: Gte Erd 159; Elexp Berg (ibillaldi). � Dim. de<br />

ibilaldi. "Ibilalditxo bat egin bear degu" Gte Erd 159. "Bazkalostian ibillalditxo bat eitten dot egunero" Elexp<br />

Berg. � Areatzan ibillalditxoa egin ondoren. TAg Uzt 36. Bein bere zulotik aterata ibillalditxo bat egiten zun.<br />

Etxde JJ 152. Munduan zear ibiltalditxo bat egitea gogo izan dot. Bilbao IpuiB 94. Gazte bat etorren bizikleta<br />

eske, ibiltalditxua egiteko. Erkiag BatB 90.<br />

ibilarazi (Urt III 239, Dv), ibilerazi, ebilarazi (S ap. Lrq), ebilerazi (S ap. Lrq), ibili arazi, ibilierazo, ibilirazi,<br />

ibiliazi, iribilazi (?). �1. Hacer andar, marchar. "Faire marcher, aller, mouvoir" Dv. Cf. <strong>Lar</strong>: "Asenderear,<br />

bideskatu, bidesketatik ibillarazi". � Mundu huntan bide onean ibill-arazi ondoan, bertzean bethikotz dohatsu<br />

errendatzeko. He Gudu 160. Hark dauka hemen Jinkoaren plaza salbamenduaren eta perfekzionearen bidetan zu<br />

ibilarazteko. Mih 36. Guk gure eskuz edo poderez gizon au ibillierazo bagendu bezala. <strong>Lar</strong>d 483. Behia<br />

ibilarazten da harat-hunaka. Dv Lab 247. Nola Jainkoak ibilarazi zuen saindu hau uraren gainean. Jnn SBi 113.<br />

Mainkhiak eta herbalak ebil erazten zütian. Ip Hil 154. Bere azpian ibilarazten zuen errota, itzuli, itzuli. JE Bur<br />

61. Muturka, burruka, irakurri naiez euskeldunak ibillarazi. EArzdi in Kk Ab II 5. Burdinezko soka lodi bati<br />

esker bi gizonek ibiliazten zuten. FIr 151. Langilea eta etxe baten xuxen ibilarazteko diteken emazte hauta. Zub<br />

87. Untziak itxasoan bethi komertziuan / nik diat ebilarazten. Canc. pop. in A EY IV 94. Badela gizonen<br />

gaiñetiko indar bat, jostaillu bezala ibillirazten gaituana. Vill Jaink 174 (54 ibilarazi, 109 ibilli arazi). Txingar<br />

gorien gañean gero / ibil-arazi gaxoa. NEtx LBB 367. En DFrec hay 3 ejs. de ibilarazi.<br />

v. tbn. Dh 151. Hb Egia 13. HU Aurp 72. Barb Sup 88. Or Mi 48. Ldi IL 111. Ir YKBiz 91. Zerb Azk 85. Mde Pr<br />

150. JEtchep 115. Ibilerazi: Egiat 243. Mde Pr 312. Etxde JJ 15. Ibili arazi: Osk Kurl 59. Ibilli-azi: PE 45.<br />

� "Faire fonctionner un appareil mécanique" Lrq. � Bapüra dü inkatzak erratzez emaiten / [...] harek bürdüñ<br />

bidia ere ebilazten. Xikito 5.<br />

�2. Hacer llevar. � Goizetik arratserat bizkarrean eihera-harri bat ibilarazten zioten dohakabeari. Zerb IxtS<br />

49.<br />

ibilarazle, ibilerazle (T-L), ebilerazle (S ap. Lrq). � "Qui fait marcher ou fonctionner" Lrq. "Locomoteur" T-L.<br />

� Hura düzü egiaren erakaslia, bide xüxenian ebilerazlia, bihotzaren argia. Ip Imit III 55, 6 (Mst, Ol erakusle).<br />

Zintzil ibilerazleek ere, batzuetan, berjakintzan edo berjakintzapetikoan ezin eduki zitzaketen berriak ikasten<br />

zituzten. Mde Pr 313s.<br />

ibilari. � Recorrido. � Alderen alde, odei kaxkar baten oztopo oriñik ez egoan egun artan eguzkiaren<br />

ibillarian. Erkiag Arran 182.<br />

ibilari. v. ibiltari.<br />

ibil-hari. � Cuerda del reloj. � Ibil-aria etenda dauke [erlojuak]. Abeletxe GaziG 66.<br />

ibilaro, ebilaro (-lh- Sc ap. A). �1. "Estado del piso" A. �2. "Ebilaro (S; Foix), temps favorable pour la<br />

marche" Lh. �3. Marcha, expedición. v. ibilaldi. � Aldizko mariñel bezala egin nun nire lenen ibillaroa<br />

Liverpooletik Habanarakoa izan zen. Etxde Itxas 69.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

125

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ibil-harri. � Piedra suelta, que se mueve. � Asteasuko mendietan arkitzen da kobrea, non, azaleko ibill-arriai<br />

ere arkitu izan diozkaten menasta onen apurrak iori. <strong>Izt</strong> C 66.<br />

ibilbehar, ibili-behar. � "Urgencia de andar, prisa, ajetreo" DRA. � Ibilli-bear andiak izan zituen. <strong>Lar</strong>d 532.<br />

Artzaiak ordu onak eta ordu neketsuak oi ditu, [...] patxadazko egoerak eta ibil-bear estuak. Ag G 150. Araonako<br />

ibilibearrak, eta industri-olaen keiak, ekandu ta zeru-aldeak lorrindu legiezela. Erkiag Arran 17.<br />

Platonen ustean, ordea, ibilli bear hura duzu gure oker guzien iturburu. Zait Plat 37.<br />

ibilbera. "Arguta manus, asku azkárra, [...] esku ibillbéra" Urt II 309. v. higibera.<br />

ibil-berdin. � Marcha (pieza musical). � Martxa edo ibil berdiña (tít.). Echag 246.<br />

ibilbide (SP, Dv, H, A), ibilpide. �1. Camino, ruta, recorrido; trayectoria; paso. "Lieux de promenade" SP.<br />

"Chemin bon ou mauvais que l'on suit" H. "Curso" A. � Iongoikoa gidatzatzu arren ene urratsak, / ustekabez<br />

har ez nazan ibill bidean gaitzak. EZ Man II 38. Kurutzekoen ibilbidea. Añ EL 2 185 (EL 1 176 Kalbarioko<br />

estaziñoak). [Urumea] Oriarekin bat egiñik Donostiatik Tolosara urezko ibilbidea ifinteko. <strong>Izt</strong> C 118.<br />

Ahalkegabea da gizona non-nahi jarriko dena jendearen ibil-bidetan. Dv Lab 173. Zeruko izarren ibilbideari<br />

begira dagoena. Dv Imit 4, 3 (ap. A). <strong>Euskal</strong>duna euskaldunarekin aurki gaitezken ibilpide guzietan [euskaraz<br />

mintzatu]. Lander RIEV 1907, 430. Ezkerraldeko ibilbide estutik gelatxo ezkutu batera sartu ziran. TAg Uzt 178.<br />

Tarteak sortu, tarteak asmatu, ibilbideak billatu. Txill Let 119. Alaxe zegoan ibil-bidea paperean jarrita. Anab<br />

Aprika 20. Ibilpidean [...] ba eben toki bat txakurrak atsegiñez ikusi oi ebana. Erkiag BatB 49. En DFrec hay 14<br />

ejs. de ibilbide y uno de ibilpide.<br />

v. tbn. Or SCruz 98. Ldi IL 21. Mde HaurB 82. PPer Harrip 62. Ibilpide: Prop 1897, 126. Ol EEs 1919, 26.<br />

� Bigarren aska edo ibilpide berri bat ura har ez dezaken lur tinko batean. Prop 1906, 101.<br />

� Paseo (calle). � Iruñeko ibilbide zabal batean Foruei edo Lege zaharrei eraiki zieten oroikarri ederra. MEIG<br />

I 243.<br />

� "Andanza. Bere ibilbideak gordetzen ditu inguruko jendeeri" Dv (ap. DRA). "Au moral, conduite, démarche"<br />

H. � Guri ere egiguzu grazia iasaleei, / ibillbideei guardia emateko hunenei. EZ Man II 67. Hartaz betheko da<br />

zure arima, haren ibil-bideak eta iar-mainak ikhasiko tutzu. SP Phil 90 (He 92 haren mañak eta bideak). v. tbn.<br />

Laph 120. Misionesten ibilbidea edo erregla. Arb Hazparneko misionesteyan 2 (ap. DRA). Orra, orra ibillbide<br />

txarraren azkena. Ag G 63. Gizonen argaltasun ta ibilpide okerrak. Ib. 4. Ikusten dütiela gure ibilbide eta<br />

solasak oro. Const 26. Ez baitiat nahi izan hire ibilpide makurren tapagailu. <strong>Lar</strong>z Iru 82.<br />

�2. (G-to), ibilpide (V-arr-gip, G-azp). Ref.: A; Gte Erd 159. "Paso, modo de andar. Ibilbide ona du, es muy<br />

garboso, tiene buen paso" A. "[Erreuma du] eta ez du ibilpide ona (V-gip, G-azp), ibilpide txarra deuko (V-arr)"<br />

Gte Erd 159. � Txapela belarrietaragiño ta eskuak kaltza-sakeletan, [...] ibilpidea baratza. RIEV 1907, 169.<br />

Gizon orreri ondo / erreparatuta, / ibilpidia dago / oso baldartuta. Uzt Sas 196. v. tbn. un ej. de Ezale 1897, s.v.<br />

ibildaun.<br />

�3. ibilpide (V... ap. A). "Medio de andar, fuerza en las piernas. Ibilpiderik eztaukat (V-m), no puedo andar, no<br />

tengo fuerza en las piernas" A. � Uropanoak hunaratu direnetik, ez da holako ibilpide moldegaitzik ikhusten.<br />

Prop 1898, 100 (se refiere al palanquín). Ibiltaunak edo ibiltariak bere oiñetan daroa ibilpidea. Erkiag BatB 119.<br />

Doala [trena]. Beste ibilpideren bat lortuko dau. Ib. 167. Bereala kendu zizkidaten begi-bixta ta ibilpidea.<br />

Berron Kijote 170. � Medio, recurso. � Ez baduzu zure hitza beiratzen jakin azu behar diren ibilpideak ibiliko<br />

ditudala. <strong>Lar</strong>z Iru 100.<br />

ibilbidetsu, ibilpidetsu. � (Lugar) transitado. � Zabalgune edo plaza txiki bat dozu, uriko tokirik biziena ta<br />

ibilpidetsuena. Erkiag Arran 28.<br />

ibildari. v. ibiltari.<br />

ibildaun (V-gip, L; Ht VocGr 435, <strong>Lar</strong> Sup, Dv, H (L, G; s.v. ibilkari)), ibiltaun (V-m-gip), ebildaun (S),<br />

ibiltau (V-ple-m). Ref.: A (ebildari, ibildaun, ibiltau); Iz ArOñ. � Vagabundo, errante; andariego. v. ibildun. �<br />

Puzturik bizi dirian emazte zatar, perraska, ibildaun, buru iritsi eta berekoi guztiak. msOñ 237v. Neskatilla<br />

ibilltau, buru erakuste zale ta gauza nasaijakaz lotsatuten ez ziranak. JJMg BasEsc 122. Zuen semeak berrogoi<br />

urthez mortuan ibildaun izanen dira. Dv Num 14, 33 (Ol alderrai ibilliko dira). Badakik zegaiti dagoan<br />

ibiltaunari begire? A BGuzur 155. Izanik aiñ ibiltauna eta ibilpide ain errezekoa. Ezale 1897, 211b. Alper ta<br />

ibiltaun guziak Naparroatik ateratzea erabaki zuen [lege batek]. A EY I 401. Urteen bide latzetan zear ibiltaun<br />

oituak diranak. Erkiag Arran 135. � (Vendedor) ambulante. � Kalean zear doala, saltzaille ibiltaun bat ikusi<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

126

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

dau, bere gauzak eskeintzen. Erkiag BatB 167.<br />

� Etim. Ibiltaun podría explicarse como sust. vb. ibilte + suf. -dun; v. PT 301, n. 38.<br />

ibildaunkeria. "Vagabondage" Dv.<br />

ibildegi. v. ibiltegi.<br />

ibildeun. � Procesión. v. ibildone, prozesio. � Illuntzean, berbaldi ostean, ibildeun edo prozesiñoa eleizbarruan.<br />

JBDei 1919, 247. Zoaz igandero meza-nagusi, bezpera ta ibildeun edo prozesiotara. ArgiD 38.<br />

Dagonetik dirudit ari naizela iauretxeetara ibildeunak gidatzen. Ibiñ Virgil 94. v. tbn. Laux BBa 20. TAg GaGo<br />

88.<br />

ibildone. � Procesión. v. ibildeun, prozesio. � Ainbat eta ainbat jaialdi, elizkizun, itzaldi, batzar, ibildone,<br />

jolasjai, ta abar eratu dira lurbira osoan zear. AEmil AndreM 9.<br />

ibildu. v. ibili.<br />

ibildun, ibiltun (V-arr ap. Zam Voc). �1. Andariego. v. ibildaun. � Ankaz ibildun ariña. EusJok II 87. Matias<br />

orrek asto txikia / bañan ibildun trebia. PE 39. Begiyak ernai, memori ona, / ankaz ibildun listua. Tx B I 25. �2.<br />

(Adnom.). De movimiento. v. un ej. de Lekuona, s.v. ibil-ederti.<br />

ibildura (<strong>Lar</strong>, Hb ap. Lh, Dv). � Movimiento. "Agitación, movimiento, conmoción" <strong>Lar</strong>. "Mouvement, allée ou<br />

venue" Lh. Dv remite a ibillera, pero no encontramos dicho artículo en su dicc. � Hiri murruaren gainean<br />

dagoen zain bat bezala, [etsai] haren ibilduren ikhustekotzat. Birjin 174. Haren ibildura [en el texto hildura, sin<br />

duda error] phisukara, ta sekulan lehiatsu. "Sa démarche". Ib. 333.<br />

ibil-ederti. � Arte dinámico. � "Geldi-ederti" arte plastiku. "Ibil-ederti", ibildun arte. Lek Egan 1956 (3-4), 6.<br />

Ibil-ederti, dantza, poesi, musika, dramatika, oratoria. Ib. 6. Aitzin-erri guztiak izan dira ibil-edertiz aberatsak.<br />

Ib. 6.<br />

ibilera (-ll- V, G; <strong>Lar</strong>, Añ, H (V, G)), ebilera, ibiliera. Ref.: A; Etxba Eib; Elexp Berg. � Tr. Documentado en<br />

textos meridionales y en J. Etchepare. En DFrec hay 4 ejs. de ibilera, uno de ibillera y uno de ibiliera. �1.<br />

Andadura, andanza (a veces con el sentido de 'quehacer, trabajo'; tbn. como 'correría'); viaje, recorrido. "Acción<br />

de andar" <strong>Lar</strong>. "Paseo" Añ. "Medio de andar, paso, andanza, marcha" A, que cita a Añ. "Ez deste graziarik eitten<br />

zure ibillerak" Etxba Eib. "Egunero Donostiatik bueltia ein biharra ezta ibillera ona" Elexp Berg. � Nai<br />

etzenukeen besteari hitz egiteak eta bide luzeko ibillerak etzaituzte izutzen. Mb JBDev 104. Jornadak edo<br />

araonako ibillerak. Cb Just 41. Ezteuskuz eskatuten geure ondasunak, ez dirubak, [...] ez bizitzia, ez neke, gatx,<br />

ibelera [sic] andijak. Astar II 42. Preminazko ibilera edo biajeren bat. Ib. 238. Gipuzkoako ibai andien jaiotza,<br />

beren ibillera eta bukaera nondik nora eta nola dan. <strong>Izt</strong> C 110. Gauza onak irakatsi eta lagundu eutsanari bere<br />

ibilleretan. Ur MarIl 67. Bere neke eta ibillera gogor guzietan. <strong>Lar</strong>d 97. Itxasoko ibillera / da negargarriya / or<br />

ikusitzen degu / istillu gorriya. Arrantz 24. Biar [...] amaituko dot nik neure bizitzako ibilerea. A Ezale 1897,<br />

110b. Oinen, soinaren, gogoaren beraren ibilera bizia mentzen zioten eta zaintzen. JE Ber 94. Bere<br />

kontrabandoko ibilleretan. JAIraz Bizia 14. Batez ere neguan, zenbat ibillera txar, udaberriko larreak etorri<br />

arte? Munita 127. Trankil eta asaldakaitz begiratzen ari da eguzkiaren ibillera geldia. Txill Let 24 (tbn.<br />

eguzkiaren ibillera en Alzola Atalak 95). Baiña ibillera asko egiten ziran ortozik. And AUzta 106. Gabeko<br />

ibillerak / itxizuz. BEnb NereA 74. Ulysseren ibilerek [...] erakusten digutena hauxe da. MIH 324.<br />

v. tbn. Gco I 235. Añ MisE 162. fB Ic I 11. Bv AsL 27. Apaol 112. Ud 63. Ag G 43. ABar Goi 52. Etxde JJ 146.<br />

Lek SClar 121. Anab Poli 85. Basarri 123. SM Zirik 25. Vill Jaink 104. Osk Kurl 84. Erkiag BatB 97. MAtx<br />

Gazt 75. Salav 88. NEtx LBB 348. Etxba Ibilt 483. Uzt Sas 175.<br />

� Zenbat ote ziran erregeen egun oroko legoak edo ibillerak? Mb OtGai I 252. � Lurraren ibillera (tít.). And<br />

AUzta 88.<br />

� "Manière d'agir, conduite" H. "Ibillera txarrak eitteittue gaurko gaztiak" Elexp Berg. � Etzirala sarzen aien<br />

jostaket zikin, ibiller arin ta joan-etorri galgarri eroetan. Mb IArg I 163. Aragizko gusto itsusi, jolas edo ibillera<br />

torpe, itzketa edo deseo galduen gañean. Cb EBO 53. Gaiztoak arkitzen dituzte beren galbideak lagun ta ebillera<br />

txaarretan. Mg CC 106. Arteztu egizuz nire egikerak, zuzendu nire ibillerak. Añ EL 1 8s (EL 2 13 ibileraak). Ongi<br />

irabazia zuan aren ausardiak ta aren ibillerak oraiñ gertatu zaiona. AA III 610. Ibiliera ta olgeeta sarritako<br />

nasaijetan. fB Olg 5. Etxe atan ez zala izango libertaderik alako ibillereetarako. JJMg BasEsc 170. Ibilliera<br />

gaiztoai / beaiegu laja. Xe 327. Ez omen zan bear bezelakoa Zito-ren amaren ibillera. TAg Uzt 67. Bakoitzaren<br />

ibillerak eta izaerak itzak bañan garbigo mintzatzen dute. JAIraz Bizia 97. Aitak etzittun jakiten semetzakoaren<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

127

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ibillera okerrak. Etxde AlosT 24. Gazteen ta umeen jokabide ta ibillerak. Erkiag Arran 148. Ibilera horiek, aski<br />

zoroak izanik, arretaz oharrarazten digu, gaztarokoak dira. MIH 245.<br />

v. tbn. CrIc 31. Arrantz 100. Aran SIgn 94. Bv AsL 104. AzpPr 83. JanEd II 134. ArgiDL 101. Alz Ram 44. Or<br />

Aitork 41. Bilbao IpuiB 60.<br />

� (Como segundo miembro de comp.). v. ELIZ-IBILERA. � Ara zer diyon batek lerro-ibillera (procesión)<br />

onen gañean. EE 1893a, 13. Engrazi ere oarturik zegon etxekoak igarri zizkiotela bere gau-ibillerak. Etxde JJ<br />

138.<br />

�2. (V-gip ap. Etxba Eib; <strong>Lar</strong>, Añ, H (V, G)), ebilera. Modo de andar, paso. "Démarche, allure" H. "Txori<br />

batena lezkotxe ariña aren ibilleria" Etxba Eib. v. ibilkera. � Etzen ori, ez, era orretako soñeko batzuei zegoten<br />

ibillera. Mb OtGai III 36. Beraz, birritan errena da, ta igarten jako ibilleran. Mg PAb 177. Geroago ta<br />

laburragoa zan astoaren ebillera edo pausoa. VMg 62. Itzegitean, begiratzean, ibilleran eta soñekoetan modu<br />

eder bat gogoz eta gustoz gordetzea. AA I 615. Nortzuk dira eureen ibili-eraan ta egon-eraan jagitasuna,<br />

arrotasuna [...] erakusten dabeenak? fB Olg 199s. Zenbat eta baserritik urrerago, ainbat eta ibillera motelagoa<br />

darama gure gazte baldarrak. Ag G 306. Gaztea, iñolaz ere, ibillerak ezagun duanez. Mok 16. Ibillera astitsuaz,<br />

goputza zurrun. Or Tormes 73. Ezagut-errexak dira begitartetik, mintzotik, ibileratik. JE Ber 86. Ibillera eta<br />

jazkera nabarmenak. Etxde JJ 137. Atunok otzaretaratu eta ibillera azkarrez eroaten zituen pisuetara. Erkiag<br />

Arran 130. Euren [zangurruen] ibillerari buruz, euren atzeraka ibillerari buruz. Bilbao IpuiB 60. Neska<br />

dantzarien jazkera, gorpuzkera, ibillera ta abar maxiatu dituzte. MAtx Gazt 71. Oña ttiki ibillera azti. NEtx LBB<br />

341. Eztabaidaren haize haserreak berotzen duenean inoiz baino ibilera arinagoa agertzen du. MIH 88.<br />

v. tbn. <strong>Izt</strong> D 26. Bil 47. Otag EE 1882c, 448. EE 1885b, 234. Muj PAm 28. Enb 40. Kk Ab II 184. Lab EEguna<br />

111. Txill Let 82. Anab Aprika 38.<br />

- IBILERA-ALDI. Viaje, expedición. � Baña noizdañokoak? Bere ibiller-aldia egin ta etxera artekoak. Mb<br />

IArg I 65.<br />

ibilerraz, ibilerrez. � Fácil de transitar. � Bidexka eroso ta ibillerrezagoa egiten ziarduan. Erkiag Arran 175.<br />

ibil-estali. � Palio. � Oraindik badegu Segurako elizan beste iku<strong>sg</strong>ai bat: Jaunaren ibil-estalia (palioa). J.B.<br />

Ayerbe EEs 1912, 61. Dotorea eta guziz ebate egokia dun ibil-estali au urrezko albañuz egiña dago. Ib. 61.<br />

ibilga. "(V?; Astar), inerte. Ibilga dago gizon ori, ese hombre está inerte, no se mueve" A. Cf. IBILGE.<br />

ibilgai (H), ibiligai (<strong>Lar</strong>). �1. "Andaderas de niños, ibilligaiak" <strong>Lar</strong>. �2. "(L), ingambe" Lh. �3. "Qui a<br />

l'intention d'aller quelque part" Lh.<br />

ibilgailu. � Medio de locomoción. � Oinez edo zaldiz dohake aldiaren arabera. Besalakotan ['en palanquín']<br />

jartzea, ibilgailu ezin gehiago minberakorra da. Prop 1898, 100. Merezimendu hori hutsaren hurrena da<br />

Lapurdiko marinelei, [...] eman dien ibilgailu seguruagoaren aldean. MEIG IV 120. En DFrec hay 6 ejs. con el<br />

significado de "vehículo".<br />

ibilgaitz, ibilkaitz. � Intransitable. � Urrutiko tokietan eta bazter ibilkaitzetan. JMB ELG 49.<br />

ibilgarri (<strong>Lar</strong>, Añ, H). �1. "Móvil" <strong>Lar</strong> y Añ. �2. "Movilidad" <strong>Lar</strong> y Añ.<br />

ibilgio. "Tránsito, paso" A Aezk 293. "Sitio de paso" EI 166. v. ibilgu.<br />

ibilgo. � Marcha; paso. � Legorra zuri, beltz itsasoa: / izotz bat untzi gure ibilgoa. Ldi BB 140. Berrogein bat<br />

[metro] jetxita / buka da ibilgoa. SMitx Aranz 121. Patatxearen ibilgoa geldia zen. Etxde Itxas 188.<br />

ibilgo. v. ibilgu.<br />

ibilgona (V-gip), ibili-gona (V-gip). Ref.: Etxba Eib (ibillgonia, gonia). � "Falda que se ponen las mujeres en la<br />

calle. Ibillgonia jantzi ezkero, etxerako ordurik ez" Etxba Eib (v. tbn. s.v. gonia). "Ibil-gona, kalerako jazten dan<br />

gonia. [...] Adarjote alde deitzen jako Eibar-en ibil gonia" SM Zirik 28n. � (Emakume onak bear du) beti lanari<br />

arpegi ona, / esegita euki ibili-gona. EgutTo 2-3-1920 (ap. DRA). � (Fig.). "[...] trota-calles. Etxeratu ezindako<br />

ibill-gona gangar bat eiñda dago, está hecha una trotacalles que no puede volver a casa" Etxba Eib.<br />

ibilgu, ebilgia (S ap. Lrq), ibilgo. � Camino; paso, pasillo. "Endroit où il est permis de marcher" Lrq. �<br />

Kartuxa-etxe paketsu artako ibilguetan. 'Dans les allées'. Or Mi 80. Beribil bat [...] baztertü da ebilgiatik eta<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 128<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

gaztañatze bat tokatü. Herr 5-10-1961, 3. Klaustro ibilgoetan. Gand Elorri 77s.<br />

ibilgun, ibilkun. � Viaje. � Amerikara zoiaz? / Agur, Zarandona. / [...] Ondo ein daizula, ba, / itxas-ibilguna.<br />

Enb 128. � "Andanzas, ibilkunak" Añ.<br />

- IBILGUN DEUN. Procesión. v. ibildeun. � Itzaldijaren ondorenik an / ibilgun deuna egin zan / Karmeldar<br />

Miren irudijagaz / beste urtetako gisan. Enb 85.<br />

ibilgunde. � Ereskiñik eztauko, beste errijetako abeslariak lez, bere ibilgundietan eragozpiderik gura<br />

eztaulako. Aizkibel Ipuin 63 (ap. DRA, que traduce "jornada, caminata").<br />

ibilgune (SP, O-SP 229 � A, <strong>Lar</strong> Sup, H), ibilkune (V-occ), ibilikune (A Apend). Ref.: A (ibilkune); Gte Erd<br />

159. �1. Modo de andar, paso. "Démarche" SP. "Ibilgune emaztearena, démarche de la femme" O-SP 229.<br />

"Andar (modo de)" <strong>Lar</strong> Sup. "Porte, andar" A Apend. "Ibilkune motza / bizkorra (V-arr)" Gte Erd 159s. v.<br />

ibilune. � Emaztearen begiei, begitarteari, gorputzari, edertasunari eta ibilguneari beha egoite hark sua<br />

pitzten du. Ax 392 (V 256). Ibilgunean bazuen eskualdun menditarrek bakarrik daukaten halako zalhu<br />

arinkeriarik gabeko zerbeit. JE Bur 157. Ibilgunean lehenagoko denboretako moldegaizkeria izpi bat. Ib. 66.<br />

Igieraz ain tinel, / ibilgunez ezberdiñ. "Sus pasos desiguales". Gazt MusIx 107. � "Manière d'aller mis, de<br />

s'habiller, mise" H. �2. (Dv, A). "Camino que se tiene costumbre de seguir" A. �3. Conducta. � Ibilgune on bat<br />

dadukazuela jentillen artean. He 1 Petr 2, 12 (Dv bizi-molde).<br />

ibilgura, ebilgura. �1. Modo de andar, paso. v. ibilera (2). � Ze ebilgura errena! BBizk 24. �2. (Urt),<br />

ibiligura (<strong>Lar</strong>, Añ). Deseoso de andar; aficionado a andar. "Ambulator, pasaialaria, [...] ibillgura déna" Urt II<br />

31. "Ambulativo" <strong>Lar</strong>. "Andariego" Añ. � Leen baxen asarre ta ernegau; leen baxen banidadetsu ta ibilgura.<br />

fB Ic III 223. Itsuak iku<strong>sg</strong>ura, mainguak ibilgura. Zerb GH 1936, 304. �3. Gana de andar. � Kenduko jakoezan<br />

zati baterako ibilgureak! Bilbao IpuiB 17.<br />

ibili (V, G, AN, L, BN; Lcc, Volt 62, SP, Urt I 21, Ht VocGr 383, <strong>Lar</strong> (-ll-), VocS 137, Añ (-ll-), Lecl, Arch<br />

VocGr, VocBN, Dv, H, VocB), ebili (V-arc, S, R; Mic 5r, <strong>Lar</strong> (s.v. andar nota), Gèze, H (BN, S)), ibildu, ebil<br />

(Sal), ebli (Sal), eili (BN-baig), ibilitu. Ref.: Bon-Ond 160; A (ibili, ebili, ebil, ebli, eili); Lrq (ebil); Asp Leiz<br />

(baldarka); Etxba Eib; Iz To, UrrAnz; Holmer ApuntV; Gte Erd 159; Elexp Berg. � Tr. De uso general en todas<br />

las épocas y dialectos (salvo para su empleo con aux. trans.). En los primeros textos (Dechepare, Leiçarraga,<br />

Lazarraga, RS) y en textos suletinos aparece ebili; tbn. lo emplean Oihenart (Pr 352), Tartas, Harizmendi (170;<br />

tbn. ibili), Capanaga (un ej. 51; los demás ibili), J.A. Moguel (sólo en CC; v. tbn. ebildu Mg PAb 169 en boca de<br />

un personaje de Baigorri), V. Moguel (13), Mendigatxa (164), Z. Moso (39) y Xalbador (hay tbn. algún ej. en<br />

EusJok II (129) y Xenpelar (288)). Entre los suletinos, hay ejs. de ibili en Belapeyre (II 66), Eguiateguy (201),<br />

Archu (Fab 199) y Constantin. Hay ibildu en Soroa (Bar 53) e Iraola; ibillitu en algunos bersolaris guipuzcoanos<br />

(Xe 216, Arrantz 77, EusJok II 90, Tx B I 243).<br />

En cuanto al sust. verbal, la forma más extendida es ibiltze; hay ebilte en Lazarraga (1184v), en los autores<br />

suletinos y en Leiçarraga y Oihenart (en Dechepare no se documenta el sust. verbal); ibilte en autores vizcaínos<br />

(salvo ibiltze San Martin (Zirik 118) y algún ej. en DurPl (ibiltekua 78 / ibiltzen 80), Arrese Beitia (AmaE 390),<br />

K. Enbeita (181), Alzola (Atalak 142)). Hay tbn. ejs. de ibilte en Materre (186), Pouvreau (Phil 327; en su dicc.<br />

recoge ibiltze e ibilte), Belapeyre (II 66), <strong>Lar</strong>ramendi (SAgust 15), Eguiateguy (166), Guerrico (II 81), Aguirre de<br />

Asteasu (III 329), <strong>Izt</strong>ueta (C 125), Archu (Fab 239), Arana (SIgn 78), Orixe (Aitork 31), Zaitegi (Plat 99), Aresti<br />

(Ipuin 56) e Ibiñagabeitia (Virgil 98). Hay ibillitze en algunos bersolaris guipuzcoanos (Bil 111, EusJok 106, Xe<br />

278, Arrantz 146, Tx B 127, Uzt Noiz 14; ibillitutzeko JanEd I 28). Hay fut. ibilko en Gamiz (206), Echeita (Jos<br />

116) e Illarramendi (Testim 6). <strong>Lar</strong>reguy escribe siempre ibilhi (v. p.ej. I 321). El uso de formas fuertes es<br />

general y muy frecuente. En imperativo hallamos hail en autores labortanos y (sobre todo) bajo-navarros desde<br />

mediados del s. XIX. En DFrec hay 552 ejs. de ibil(l)i (entre ellos 8 de ibilten y 118 de ibiltzen), y uno de ebili.<br />

I (Vb.). �1. Andar, marchar; moverse. Son frecuentes las construcciones del tipo oinez, zaldiz... ibili; y tbn. ibili<br />

naizen bidea, ibili den lekua y similares. "Navegar, itxasoan ibili" Lcc. "Aller, marcher, se promener" SP.<br />

"Marcher, se mouvoir" VocBN. "Es verbo conjugable y muy en uso. Gau guztian, nundik nora eztakidala, ibili<br />

nabil (V-m), toda la noche llevo andando, sin saber por dónde" A. "Ebiliz ebiliz mundua üngüra daite (S)" A<br />

Apend. � Zeruia ezta ebiliren hantik harat iagoitik, / iguzkia egonen da orienten geldirik. E 71. Oraidano egon<br />

bahiz / inprimitu bagerik, / hi engoitik ebiliren / mundu guzietarik. Ib. 255. Ezagut erazi iezaguk ebili behar<br />

garen bidea. Lç ABC A 8v. Bere laztana dakusenean, / ebili utra graberik. Lazarraga 1182v. Amorea ta<br />

biok gabilza, / ez dogu beste lagunik. Ib. 1177v. Basoetati ebili naiz. Ib. (B) 1190r. Ebili ta ebili ta irato erzeti.<br />

RS 444. Karrozan edo kotxean ibili zirela. Ax 351 (V 232). Dabillan harriari etzaika goroldiorik lotzen. Ib. 38<br />

(V 24). Oiloak eta emazteak galtzen'tu sobera ebilteak. O Pr 357. Herrestatzenago dira ibilten diren baino. SP<br />

Phil 29. Aphal egonen da eta herrestan ibilliko da luzaro. Ch III 31, 2. Zerura igan nai duenak ibilli behar du<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

129

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

nere ondoren. Mb IArg I 93. Andia da itsasoz dabiltzanei ongi egiteko S. Franzisko Xabier-ek duen eskua. Mb<br />

IArg II 277. Bidezko dabiltzanen lagun fiela. Cb Eg III 299. Egun artan gure amalau legoa ibilli zan. Cb Just<br />

104. Salbatzaillea hurbildu zen apostoluetarat uraren gainean zabillala. Lg II 163. Goguan igaran behar ditügü<br />

ibili giren lekia, hantatü ditügün personak. CatLan 144. Muleta edo makillaz baño ibilli ezin dana. Añ LoraS 91.<br />

Zergatik zabiltza zabuka ordi baten gisan? VMg 80. Medikubak agiñdu eutsan ibillteko. JJMg BasEsc 278. Ibilli<br />

ziranean / iru bat legoa. It Fab 121. Haren odolak gureak bezala ibili behar du gorphutz guzia gaindi. Dv Dial<br />

24 (Ip behar dü ebili; It, Ur gorputz guztitik ibilli). Altxa hadi eta ibil. Hb Egia 98. Aizia buruban ta ibilli<br />

munduban. Sor Bar 82. Hirur egunez ibili ondoan, heldu zen Galbarioko mendiaren gainera. Jnn SBi 6. Areik<br />

etziran gizona ibilteko tokiak. Ag Kr 141. Etxekoandre, aguro ibildu, galerna gañian degu ta. Iraola 50. Iñaxi,<br />

zabiltza bixi. Iriki atia, emen dira ta. Alz Bern 57. Nai ta ezin dabill Martin. Ayerb EEs 1916, 145. Nere besotik<br />

ibilliko da / pasiatuaz kotxian. EusJok II 154. Gizonak iminten badakik ik / zutunik ibili ezinik. JanEd II 47. Baña<br />

aidian ibilli jira-biraka? Altuna 82. Bitxabaleraño orduetan ibilli biarra zan. Kk Ab II 160. Astiro bada be ibilli<br />

nabil. Ib. 48. Su gañean ibilli. Zait Sof 168. Belaun gorritan ibilli. NEtx Antz 156. Ezan ibilli zuen errietatik<br />

arako "Txinpas" eritxon ijitanu bat? Bilbao IpuiB 79. Ganbeluz ibilli. Anab Aprika 23. Orduko jendea oinez ala<br />

zaldiz ibilirik ere, ardura bidean zabilala. Ardoy SFran 46. Denak breset-ka kantatzen dira eta beti ibiliz. Lf in<br />

Casve SGrazi 13. Ibilli bear du(e)nak, egotea kalte (AN-ulz). Inza NaEsZarr 1053. Abiatu garen bidetik ibili<br />

nahi genduke. MIH 141.<br />

� Bidez zebilzan aldian berekin eramaten zuten Aldareko Sakramentua. Mb IArg I 271. Ori astegun buru<br />

zurijan bidez zabiltzala? Mg PAb 44. Para más ejs. de bidez ibili v. BIDEZ (b).<br />

� Funcionar, andar. "Aller, continuer son mouvement, fonctionner en parlant d'un mécanisme. Orena lo dago,<br />

eztabila, l'horloge est arrêtée (dort), il ne va pas" H. "Fonctionner (ressort, appareil mécanique)" Lrq. � Eihera<br />

hon da dabileno, eta ez geldirik dagoeno. O Pr 128. Gabija ibilli dedin emoten deutsa ura ijeliak uragiaz. Mg<br />

PAb 127. Eztabil [erlojua]. Eztakit zer emongo neukian ibiltziarren. SM Zirik 65. � "Gaur Azkoititik Tolosarako<br />

autobusak ez dira ibiliko (G-azp)" Gte Erd 309.<br />

� (Con suj. inanimado). "Soplar, correr el viento, aizea ibilli" <strong>Lar</strong>, Añ. "Aller, en parlant des discours, des<br />

opinions, des langues. Hanitz erran bide zabilan haren gainean" H. � Igaroten nintzala beiñ fiestia ebillen<br />

plaza batetik. JJMg BasEsc 137. Erriak bazinduzte / zuek buru-zagi, / ez uke justizia / ibilliko gaizki! It Fab 31.<br />

Aitortu zuen Jaunaren eskua ibilli zala. <strong>Lar</strong>d 125. Huna zer zabilan heien gogoan. Prop 1881, 90 (ap. Dv). Zer<br />

ikharak ibili ziren nere zainetan! Elzb PAd 23. Ezpainez belarri ibili ziran esakera ta parregaiak. A Ardi 128.<br />

Bai-ebillan izkilimiña auzuan. Kk Ab II 42. Jeniyo fiña ibilliko da / orrengandikan aparte. Tx B I 244. Agotik<br />

agora ibilli zan, ba, aurreko egunean apustuaren berria-ta. TAg Uzt 134. Aurten aize gorria ibilli da. And<br />

AUzta 98. Azken alderantz, dirua bere ibilli zan parra-parra. Erkiag BatB 102. Makiña bat mediku eta botika<br />

ibili zan gure etxean. Salav 16. Esamesak ibili dira, nola ez? MEIG III 78. � Mundu zabalean zer zabilan nahi<br />

zuten jakin. Prop 1883, 92.<br />

� (Con alativo). Ir (a). v. joan. � Arima gaixoa dabilela norat ahal dagien. E 27. Guziek hekin gana eskolara<br />

ibilli behar balute [bezala]. SP Phil 199 (He 201 eskolarak [sic] ibilli). Haurrekin eskolara / eta katiximara /<br />

behar da ibili. Monho 28. Esan zien ez iñora ibiltzeko, bada, erri andietara ez ezen bazter-errietara ere joango<br />

zala. <strong>Lar</strong>d 378. Iturrira dabillan txarroa. AB AmaE 408. Ez ibil ostatuetara igandetan eta bestetan. Arb Igand<br />

164. Erriko eskolara gutxi ibilli zan. A. Zavala in Goñi 9. Eskolara zintzoago ibilli zanez. Erkiag BatB 26.<br />

Begoñako Amaren bederatzurrunera lagun asko dabil aurten. DRA (que no da ref.). � (-raino). � Etxetik<br />

baratzeraiño ibili. Or Aitork 200. Kanpoan otsa ta zalaparta zirala, ibilli giñan ateraño. Anab Aprika 45.<br />

� (Imperativo, con el sentido de '¡véte!'). v. infra ABILUA. � Diotsa Iesusek, habil: hire semea bizi duk. Lç Io<br />

4, 50 (He zohaz, LE, Dv, Ol, IBk zoaz, TB, Leon zoazi). Hail, dostetak errabill-zkik hire idurikoekin. Gy 9.<br />

Habil madarikatua, [...] hua Satanekin. Dv LEd 207 (Cb Eg II 115 oa madarikatu ori). Abil eta so'gin ezan ageri<br />

denez gizonik. ChantP 212 (v. tbn. 214). Habil eta bizitzez kanbia hadi! Const 26. Hail, hail; bainan ehadila<br />

sobera egon, sartzeko tenoria diagu. Ox 198. Hail hemendik orai berian. Zub 106. Abil eta erran izozu [sic] / eri<br />

nizala. Balad 74. � (Con alativo). � Heuskara, / habil mundu guzira. E 253. Parti adi hemendik eta habil<br />

Iudearát. Lç Io 7, 3. Habil ene anaietara. Ib. 20, 17. Hail toki goibeletara / Hire arengak egitera. Gy 98. Habil<br />

berehala hire nagusi handi yaun hauz'aphezarenganat... Habil! Elzb PAd 84. Habil, habil, miserablea, hiltzerat,<br />

mila aldiz merezitu dukan bezala. Elsb Fram 125. Orai Erremintserat hail Klodobe gaitza. Zby RIEV 1908, 605.<br />

Habil, papo-gorria, habil oihanerat. Ox 147. Hail gure borda gaineko pagodi hartarat. Zub 75. Orain, hail<br />

etxerat. <strong>Lar</strong>z Senper 70.<br />

� "S'habiller, se vêtir. Ongi dabilena da" H.<br />

� (Aux. intrans. bipersonal). � Oñetako lurrau jabilt ikara. TAV 3.1.9. Ikara ebilkon bijotza. Mg PAb 216.<br />

Ikara jabiltaz azurrak. Ib. 78. Oraziñoan zagozanean, badabiltzu or emen deslai gogoa. Añ EL 2 23 (EL 1 19<br />

badabil). Handik beha zagola urrutirat, artzain ala ardiak nun zabilzkion. JE Bur 16. Otoitz egizue gaizki egiñez<br />

zabilzkitzuen eta gaizki zutaz esaten duten oietaz. Inza Azalp 123. Atzetik ibilli natzaie. Lab EEguna 111. Alako<br />

astuntasun bat ebilkion burutik beatzetara. Erkiag Arran 156. Oinetako lur hau ikara dabilkigu. MIH 334. v.<br />

tbn. Bilbao IpuiB 249. Osk Kurl 185.<br />

�2. (V-gip, G-azp-nav, AN-gip; Aq 354, -ll- <strong>Lar</strong>, Añ). Ref.: Iz Als (azkan), ArOñ (eroso, ezkurrian); Gte Erd<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

130

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

183. Andar, estar; ocuparse en algo. "Ejercer " Añ. "Pleitear, auzitan ibilli" <strong>Lar</strong>, Añ. "Mutilla itaurrean<br />

dabil" Aq 354. "Azkan dail, está rascándose" Iz Als. "Azterrikan dail, está escarbando" Ib. "Ezkurrian ibilli,<br />

dícese del ganado que anda comiendo la bellota caída" Ib. 111n. "Pelotan ibili (V-gip, G-azp, AN-gip)" Gte Erd<br />

183. � Tenplean zabilala ethor zitezen harengana sakrifikadore prinzipalak. Lç Mc 11, 27. Zer ari naiz? Zertan<br />

nabil? "¿En qué me ocupo?". TAV 3.1.19. Munduan ibilliko diren ephea. EZ Man I 73. Komunzki ahotan<br />

dabillan solhasa da. Ax 59 (V 39; v. tbn. aotan ibili en NEtx Antz 39). Lekhu hetan usaian zebilana. ES 134.<br />

Leku ematen bazate etxez etxe, eta sukaldez sukalde ibilli oi diran zenbait atso ipui zaleri. AA II 215. Eskolan<br />

arras guti ibili naiz. Laph 93 (v. tbn. eskolan ibili en Jnn SBi 154). Ezkondu ezkerotik ementxe ibilli naz beti. Ag<br />

Kr 83. Ainbeste urtetan ibilli naz, gogoan beti dodala, nortzuk ete direan da nun ete dagozan neure aittama<br />

legezko maitteak. Echta Jos 360. Ibili nintzan ika<strong>sg</strong>uetan etzidaten euskeraz deusik irakatsi. A Ardi 99. Oien<br />

bidez Santa Cruz eskuratuko ote zun ibilli zan Valde-Espina. Or SCruz 111. Zenbat denbora ibilli zan lan<br />

oietan? JAIraz Bizia 75. An lagunik asko baizeuzkat kontrabandoan nerekin ibilliak. Etxde JJ 117. Etzaitez<br />

neregatik ibilli. NEtx Antz 88. Ordu betian errekan ibili ondoren, gauza gutxi arrapau eban. SM Zirik 35.<br />

Etzaite ibili linguistikako aiko-maikotan. Osk Kurl 28. Bainan goazen harira, adarretatik ibilteko nahikoa da ta.<br />

Ib. 97. Topau-ez-topau ibilli ostean. Erkiag BatB 76. Pelotan ibilli. MAtx Gazt 29. Eskolan guti ibili banintzan<br />

ere. Xa Odol 29. Kaletar gara saltsa hauetan ibili garen gehienok. MEIG VIII 44.<br />

� (Con adv., expr. adverbial o similar). "Revolcar , itxilipurdika ibili" Lcc. "Andar, o proceder mal, makur<br />

ibilli, makur edo oker dabilz arako..." Añ. "Zure bilha ginabiltzan" H. "Être en telle ou telle disposition, humeur,<br />

haserre dabila (Ax)" Ib. "Eroso ibilli" Iz ArOñ. "Zure billa nenbillen ni" Etxba Eib. "<strong>Lar</strong>ri dabil (V-gip, G-azp,<br />

AN-5vill)" Gte Erd 19. � Zeren dabil haren kontra, bada, bekhatoria? E 53. Malizian dabilena. Ib. 235.<br />

Gogoauzue bada nola zuhurki ebil zaitezketen. Lç Eph 5, 15. Oi nox zenbilzen / orrinbat gatxez munduan?<br />

Lazarraga 1199r. Ikara jabilt / lau laurenok bildurrez. Ib. (B) 1203v. Farata asko kalean audiaka ebilten dira ta<br />

ogiari leioe jira. RS 48. Zure billha ibilli gare / karrika eta plazetan. EZ Noel 83. Lehen baino lehen, gerotik<br />

gerora ibili gabe. Ax 453 (V 295). Egiaren eta humiltasunaren arabera ibilli behar dela Jainkoaren aitziñean<br />

(tít.). Ch III 4 (SP ibilli; Ol yardun). Zure aurrean ustez, Jauna, zuzen ibilli izan naiz. Cb Eg III 230. <strong>Lar</strong>rugorrian<br />

ibilliagatik etziran batere lotsatzen. Ub 6. Beti ibilli nas igeska beraganik. Añ EL 1 64. Ez ibilli kezketan<br />

jateko, edateko eta janzitzeko bear dezuenaren gañean. AA II 169. Naijago dabeela aterik ate eskian ibili. Astar<br />

II 89. Ez ibili nai ez dabenaren ondorik ezkonduteko. fB Ic III 361. Eta gogara ibilltzera ez zare beraz libro? Gy<br />

33. Kontuz ibilli. Enb 80. Etzan zikoizkerian ibilli etxekoandrea. TAg Uzt 76. Orain iru-lau urte baso-zura oso<br />

goitik ibilli zan. Munita 65. Ezta ere goseak ibilliko. Anab Poli 40. Goiz ibilli zerate gaur, lagunok. NEtx Antz<br />

57. Ta zu be zur ibilli, irakurle. Bilbao IpuiB 254. Modara jantzi ta modara ibilli. SM Zirik 85. Saltoka ibilli<br />

nintzan. Anab Aprika 81. Argi ibilli. NEtx LBB 136. Ezta apropos billa ibilli baintza ere! Ib. 125. Baña gaiakin<br />

ere nolabait ibili naiz. Uzt Sas 22. "Franko-tiratzaile" antzera ibili beharrean. MIH 224. Teoria horrek, oker ez<br />

banabil, badu beste baten eitea. MEIG III 107.<br />

� Iauna, erradazu, nola dabilla kanbioa? Volt 195. Saldu eta erosi bear dira gauzak dabillen prezioan. AA II<br />

167. Artoa, garia eta beste onelako gauzak [...] artu bear dira dabillen prezioan. Ib. 167.<br />

� (Con adj.). � Amar milla Betsamita ill-otzak geratu ziran, zeren saloegi ibilli ziran kutxa ekusi naiez. AA I<br />

443. Orren argala dabill / zezena larrean. It Fab 198. Ain argal eta baldrana zebillela. Aran SIgn 32. Zer<br />

panparroi ibilliko diran! Sor Bar 109. Eskribitzeko ailper xamarra dabil. NEtx Nola 26. Nork esan itsaso ura<br />

bera zala len ain zitala ibillia. Anab Poli 70. Bruto goibel dabil aspaldian. MIH 314.<br />

� (Con sust. en caso absoluto indet.). � Iagoitikoz bizi ustez haren sehi dabilza. E 99 (en Etxepareren hiztegia:<br />

"-ren sehi ebili, servir a, plegarse a"). Anarteraiñokoan bethi arzain ibili baitzen. Ax 89 (V 61). Iñoren estalgilla<br />

ta mandatari ibili bazara. Añ EL 2 146. Maxtru ibilia. Hb Esk 103. Indianoa barriz itzaiñ ibilli ei zan<br />

Ameriketan. Ag Kr 136. Senarrau ibilli zan urte askotan itxasontzi bateko buru. Echta Jos 166. Itsa<strong>sg</strong>izon urte<br />

batez ibili zaneko berri au. A Ardi 112. Grenadier ibilia, / hanitz ikusia / eta guti ikasia. StPierre 12. Bi apez<br />

geiak algarrekin ibili ziren soldado. Const 37. Beñere aprendiz ibilli gabe / ikasi ofiziyua. Tx B 44. Eskeko edo<br />

erromes ibilli naiz zakur gosea lez. Etxde JJ 246. Zuriñe... bere aitaren lagun ibili da, estu ta larri. Erkiag Arran<br />

75. Zaldizko bezala ibili zan <strong>guda</strong>ri. Zait Plat 12. Kapellau ibili zan. Alzola Atalak 102. Artzai ebiltzen<br />

gintzalarik. ZMoso 39. Itsua badabil itsu-mutil ongi jaioak gaude. MIH 322. � Ea bera arrotz ibilli zan<br />

bitartean aren etxean zer igaro zan. Arr GB 93. � (Con -tzat). � Artobero apostolutzat eta Anjel erromatar<br />

<strong>guda</strong>ritzakotzat ibilli ziran. Ag Kr 43. Kokotzat ebillen Batista kojua. SM Zirik 103.<br />

� (Con part. det. o dotado de suf. -(r)ik o -ta). � Muthaturik bazabiltza ia aspaldi handian. E 163. Lekhu batetik<br />

berzera errebelatuak gabiltza. Lç 1 Cor 4, 10. Rezeta eske oi abil galdua (Tolosa, 1619). TAV 3.1.25. Erraturik<br />

dabilena. Cap 13. Galdurik ibilli naiz ni. Cb Eg III 292. Jesus biztuko zelako uste guzia galdurik ibilli ziran. Mb<br />

IArg I 275. Txakur bat oi zebillen goseak illik. It Dial 21 (Ur ibilli oi zan; Dv zabilan; Ip ebil ohi zian). Hain<br />

luzaz galduak ibili ondoan. CatJauf 24. Mozkorturik ibilli oi diran gizonak bezela. Urruz Zer 16. Alkar-artuta<br />

ibilli izan ziran. TAg Uzt 170. Musikari lotua ibili dela. MEIG IV 93. Beti paper zaharrez inguratua zabiltzanez<br />

gero. MEIG I 63.<br />

� (Con -t(z)en). "Pasiatzen dabil (G-azp, AN-gip)" Gte Erd 19. "Karreria egiten dabil (V-gip)" Ib. 20. �<br />

Alkilatzen bazabilz lagun ona. Lazarraga (B) 1154rb. Salzen dabillena galzen dabil. RIs 78. Gaixtakeria<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

131

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

banatzen eta ereiten ibili denak. Ax 216 (V 144). Ibili naiz Autoren mahainetarik erortzen diren paporren<br />

biltzen. ES 194. Lengo barberu txaarrak ibilli oi zirian deshonretan euren opizijo onrauba. Mg PAb 45. Ibilli<br />

ziran esaten. <strong>Lar</strong>d 453. Nere lehia tzarren asetzen ibili izatu naiz. Dv LEd 269. Bere fraiden ikusten ibilia. Jnn<br />

SBi 66. Or ibilli dok batzui ta bestei itz egiten. Kk Ab I 34. Iñor iltzen ibilli gabe. Ldi IL 137. Etxea lorez<br />

apaintzen ibili naiz egunero. EA OlBe 67. Arizti gazte bat ikusten ibilli naiz. Munita 43. Semeari elgorrixa<br />

osatzen ibili zan medikuarengana. SM Zirik 16. An, inguruan, ibilli omen ziran Tartarin de Tarascon izeneko<br />

pelikula egiten. Anab Aprika 24. Berak ikusiko zuala zer egiten ibili zan! Ugalde Iltz 22. Gure mintzo onen<br />

erraiak aztertzen asko ibillia zan <strong>Lar</strong>ramendi. Vill Jaink 42. Ez dauka orain burko azpian bere diru-mordoa<br />

zetan gordeten ibilli. Erkiag BatB 171. Euskeraz ikasten ebillela. Alzola Atalak 91.<br />

� (Con part. + -(a)z). � Ibili zen ezin ethenduz, ezin partituz. Ax 52 (V 34). Diru gaistoz gairik ezin erosiz ibilli.<br />

Mb IArg I 221. Neurthuz nahi denean ibilli Jinkoaren zerbitzuan. Mih 11. Magalondotik baratzaldean loreak<br />

ixuriz dabillen erregingai lilluragarria. TAg Uzt 145. Jakintsu asko ibili dira / iritzi au azalduaz. Basarri 12.<br />

Bertsuarekin amets egiñaz / ibilli gera gau ta egun. In Uzt LEG I 175.<br />

� (Precedido de sociativo). Andar (en compañía de), relacionarse (con). "Acompañarse, juntarse con gente ruin,<br />

perversa, prestuezakin ibilli" <strong>Lar</strong>. � Elkharrekin zabiltzan Galilean gaindi. Lç Mc 9, 30. Eztute handik harat,<br />

lehen bezala elkharrekin ibili, ian, edan eta solhastatu behar. Ax 374 (V 246). Oraziñoak [...] eta lagun onakaz<br />

ebilteak. Cap 51. Lagun onakin ibilli ta goiz etxeratzea. Cb EBO 54. Beragaz jan mai baten, beragaz ibili. Astar<br />

II 275. Gizonakin ibilli gabeko emakume. <strong>Lar</strong>d 105. Nahiago nuke, zu eta ni, iragan egunetan elgarrekin ibiliak<br />

bagine. HU Zez 49. Alkarregaz ibili oi giñan basoan. Ag AL 105. Eladiri euren baimena emotea Josetxogaz<br />

ibilteko. Echta Jos 241. Siñesmena galdu dutenekin ez ibilli. Inza Azalp 10. Lege-irakasle arek Yesusekin ibilli<br />

nai zuen. Ir YKBiz 184n. v. tbn. Osk Kurl 63. Zurekin ibilli nai balin badu, izateko errespeto. MAtx Gazt 69.<br />

Basarri eta Uztapide ospetsuekin ibili nintzan. Xa Odol 53. Zurekin ala ibilli nintzan / ni <strong>Euskal</strong>erri danian. Uzt<br />

Sas 278. � Mediku askokin ibilli naiz gañera. SM Zirik 102.<br />

� Zer zabiltza Garatzi? Lab EEguna 112. Bañan gizona, zer zabiltza? JAIraz Bizia 68. Zer zabiltza erromes<br />

soñekoak jantzita? Etxde JJ 224. Zer zabiltza aspaldi onetan? Anab Poli 126. Zer abil, mutiko? NEtx Antz 20.<br />

� (Aux. intrans. bipersonal). � Iauna khasa diozozu arren heren sugea, / inguruan dabillkona pozoin miñez<br />

bethea. EZ Man II 94. Maiz dabilko barreneko gizonari solhas amolsu egiten. SP Imit II 1, 1. Mosuka, oraka<br />

ibili jatan. Astar II 149. Nahi zuen jakin baitezpada haur maite hek nola ibili zitzaizkon lehen egun hartan. Jnn<br />

SBi 107. Biotza ibilliko zitzaion izketan. Ag G 160. v. tbn. Or Eus 130. Urrun xamar ibili zaigu Sudre azalpen<br />

horren bila. Mde Pr 346. Neskatxak iri egiña ditek / makiña bat erreparu, / begirik kendu gabe ibili / zaizkik or<br />

bi edo iru. Basarri 28. Saltari dabilkio biotza bularrean. Erkiag BatB 157. � Urte auetan lurra oso zekena ibili<br />

zaigu. NEtx Nola 18.<br />

�3. (<strong>Lar</strong>, Añ). (Aux. trans.). Andar (un camino, etc.), recorrer. "Caminar, bidea ibilli" <strong>Lar</strong>, Añ. � Tr. No hay<br />

ningún testimonio hasta mediados del s. XVIII. Todos los ejs., salvo el de Zalduby, son meridionales. �<br />

Erromako Estazio santuak ibilli [...] ta Sisto V. Aita Santuaren oñetara joan zan. Cb Just 44. Albait ondoen<br />

ibilteko Krutze Santa oneetako bidea. Añ EL 1 179. Kalbarioko mendira igotzeko Jerusalen guzia ibilli bear zan.<br />

<strong>Lar</strong>d 457. Ozta ibilli dituzte lauen bat milla kana. Bil 163. Gure Salbatzaile Jaunak han ibilirikako urratsak. Zby<br />

Pel 31. Ibilli dituen lekuak, izan dituen egitekoak. Legaz 39s. Kaiol ortan sartuta iru legua ibiltzeko. Sor AuOst<br />

70. Bidiak eta bidiak ibilli ostian. Otx 105. Ez dituzue Israelgo iri guziak ibilliko. Ir YKBiz 199. Terranoba,<br />

Laburdi, / Bizkai ta Naparru... / gaurxe bertan ibilli / bear omen ditu. SMitx Aranz 206. Nagusiarekin izketaratu<br />

nintzan El Golea-rako urrengo txangoa ibiltzeko. Anab Aprika 56. Ainbeste bide ibilli / ditut erriz-erri. Gand<br />

Elorri 103. Hanitz kilometro ibili gabe, nekhez arkituko da. Osk Kurl 143. Jakin azu behar diren ibilpideak<br />

ibiliko ditudala. <strong>Lar</strong>z Iru 100. Egun bezain bakar ez naiz sekulan aurkitu / hainbeste bide ibili ondoren. Lasa<br />

Poem 106. Berriz ibili behar ez ditugun bideen irudia. MIH 288. v. tbn. Lek EunD 45. Ldi IL 32. Vill Jaink 109.<br />

� Aurrenengo ibilli zituen egunetan ezeban <strong>guda</strong>ri asko billatu. Ag AL 159. � Bost minutu ibilteko, gutxienez,<br />

ordu erdi behar zuan orratz handiak. Osk Kurl 168.<br />

� (Uso adj.). � Bide ibiliak maiz utzi ditu Orixek. MIH 356. Bide ibiliak, betikoak, erosoak eta maldarik gabeak<br />

izan ohi dira. MEIG I 197. � Gurdibide bakan-ibil ertzetan / masusta-sasia dago loretan. 'Poco transitado'. Ldi<br />

BB 118. � (ibilitxo). � Paris ta Burdios / ibillitxuak zauzkanat nik. EEs 1914, 158.<br />

�4. (V-ger-gip, BN-lab; H), ebili (R-uzt). Ref.: A (ebili, ibili); Elexp Berg. (Aux. trans.). Usar, utilizar; llevar.<br />

"Ibiltzea, est employé incorrectement comme verbe actif. Zer dabiltzue zuen artean?" H. "Hacer andar, mover,<br />

revolver, llevar o gastar o usar vestidos. Var. de erabili. Xapela ibiltzen du, gasta sombrero" A. "Ibilli entzuten<br />

da gero eta gehiago erabilli-ren ordez" Elexp Berg. v. erabili. � Tr. No se documenta en la tradición suletina. �<br />

Ibilli biar dabee jostorratzak, binagriak ta bai lanzetiak bere. Mg PAb 77. Buruko eta soin ederrik badabilkate<br />

neskatxa gazte zenbaitek. Hb Egia 73. Amodiuak ibili nu, maitia, zure onduan. ChantP 292. Berrogoi eta hamar<br />

gizon harmen ibiltzen ikhasiak. Prop 1876-77, 66. Irri ederrik egiten zuelarik, segurki, nik ibili nituen<br />

tribulazionez. Elzb PAd 46. Meralla, txandaka ibilliko degu. Moc Damu 9 (v. tbn. 28). Paperra dirutzat ibiliz. JE<br />

Bur 118. Gaurko eguneko aberatsak praka luzetxoagoak ibilli oi dituzte. Urruz Zer 136. Geroztik Markiñan<br />

zegon oiek / ibillitako arriya. EusJok 46. Zeuk dakixuz ibilten / zentzunaz burua, / maitasunaz bijotza. Enb 149.<br />

Orañ ur otzak dabillki trena / len irakiñak bezela. Tx B II 116. Aditza eta berboa, egindura eta itzuliak<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

132

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

eskualdunki ibiltzea. Zub 93. Yuduak soñeko luzeak ibiltzen zituzten. Ir YKBiz 282n. <strong>Lar</strong>regainbaitako arotz<br />

zaharrak ibili zuen gurutzea. Zerb Azk 44. Berastegin erriko idazkaria (sekretayua) ibilli zuten musikaren<br />

aurretik. Anab Poli 124. Fusillak bera begira ibiltzeko. Salav 79. Beste izkuntzarik etzan ibilli, / danak euskera<br />

alaian. Uzt Noiz 20. Oiñetakorik etzuten ibiltzen. BasoM 85. --Eskutxu zuriak dozuz / [...] --Guantepian ibilite.<br />

Balad 125 (v. erabilita en otra versión de A CPV 980).<br />

v. tbn. Gy 213. <strong>Lar</strong>d 55. Balad 40. Dv Lab 51. Hb Egia 82. Bordel 153. Laph 35. Ud 155. AB AmaE 39. Sor Bar<br />

36. Jnn SBi 72. Zby RIEV 1908, 91. Echta Jos 340. Iraola 122. JanEd II 87. Inza Azalp 16. Muj PAm 43. Etcham<br />

72. Or Eus 137. ABar Goi 66. Munita 132. Osk Kurl 103. Ardoy SFran 193. Mattin 117. Xa Odol 307.<br />

� Abereak larrera sobera ibiliz, galtzen dugu ongarri hainitz. Dv Lab 132. � Gutik dute fransesa nola hark<br />

ibiltzen. Hb Esk 81. � Bizkaia guzian ez dala arkitzen ark bezela ibiltzen dituenik ezpata eta lantza. Otag EE<br />

1882c, 477. � Baserria errentan ibiltzen genduan. Salav 16. � Zer dabilkizu zuk Balbino, zer zabiltza alde<br />

abetan? Ill Testim 10. Zer dabizue / iñoren gauzak artzian? Enb 163.<br />

� "Gizon hori bere buruaz osoki hartua da; norbaiti mintzo denean berean zernahi haro eta zalaparta eili behar<br />

du (BN-baig) [...] arma un barullo y alboroto atroz" A (s.v. zalapartaka). � Gauza duenean ibilli kopetan /<br />

laster baderra [...]. Gy 261. Urte oietan jornaleruak / ebilli degun gustua. Xe 232. Zer solas dabilaten xakhur<br />

hetaz. Elsb Fram 141. Burunaste aundik badabiltzkizu, ez estutu. ArgiDL 5. Nere buruarekin gorabera aundiak<br />

ibilli biar izan dizkiat. Alz Ram 96. Huna zer ele ibili zuten. Zerb Azk 36. Zozozkeria guti ibil-zak gero enekin!<br />

<strong>Lar</strong>z Iru 80. Beti ezkontza ibiltzen zuen / len e itzetik itzera. Uzt in Mattin 140. Egun ez daukagu damurik /<br />

ibilirik lan gogorrak. Xa EzinB 131. Umore ona ibiltzen gendun, / baña gorputza txit gaizki. Uzt Sas 279.<br />

v. tbn. Laph 199. Zab Gabon 34. Arb Igand 75. Echta Jos 70. EusJok 80. Ox 78. Tx B I 33. JE Ber 57. Ldi BB<br />

92. Ir YKBiz 252. ABar Goi 37. TAg Uzt 50. Etxde AlosT 40. Munita 90. NEtx Antz 46. Anab Poli 79. JEtchep<br />

111. Basarri 189. Ugalde Iltz 19. Alzola Atalak 117.<br />

� (Ref. a personas). Tratar (bien, mal...); utilizar. "Nai duzun bezela ibilli gaituzu (AN-gip)" Gte Erd 218. �<br />

Zankapetan ibili dut ostikoka. Dv LEd 112. Yainko nausiagoko batek arthiki omen zuen zerutik, gaizki ibili<br />

zuelakotz saindu bat bere etxean. Hb Egia 58. Gaizki ibilia izan da ohoinez. Prop 1876-77, 69. Estimaziyo<br />

txarrian / ibiltzen naute soñeko galtzak / kendu biarrian. Xe 244. Arrastaka ibilli zuten Martigny-ko karrikak<br />

barrena. Inza Azalp 23. Estimatuta ibilli zuten / kaballeruen artian. Tx B I 25. Azkatasuna lortu arte onela<br />

ibiliko gaituzte. Lab EEguna 108. Xakurra bezala ibiliko hute. JEtchep 100.<br />

v. tbn. PE 67. Bv AsL 46. Zby RIEV 1908, 212. Alz STFer 138. Iraola 25. Ag G 232. Ill Testim 8. Jaukol Biozk<br />

96. JAIraz Bizia 74. Etcham 222. Anab Poli 41. <strong>Lar</strong>z Senper 50.<br />

� (Part. en función de adj.). � Pitxer ebilia hautsi diohazu. E 205. � Eztian ibili untzi bat zakurrak milikatzen<br />

duen goxotasunian harek ere milikatu. Zub 112.<br />

�5. (Aux. trans.). Dirigir, gobernar. v. ibilkatu (2). � Tr. Documentado en autores septentrionales de los ss.<br />

XIX y XX. Hay algún ej. meridional moderno. � Nola gure eskuak eta zangoak ibili ta gobernatu behar baitire<br />

gure buruak nahi duen bezala. Dh 256. Zu baino gehiago izanen dire aphezak, hek ibili nahiko zaituzte, ez duzu<br />

nihoiz eginen nahi duzuna. Hb Egia 118. Ainguru onaren itxuran ainguru gaixtoak nabila. Laph 71. Egungo<br />

egunean yuduek eta Framazonek dabilate Frantzia. Elsb Fram 150. Lurreko jendakien goiti beheitiak /<br />

Jainkoaren eskuak dabilzka guziak. Zby RIEV 1908, 605. Eta Jainko-mendirat ni sutan joan nintzen / oro<br />

dabilzkan Hura gu alde dadien. Iratz 185. Moisen kontra altxatu ziren egun batez, urguiluak zabilkala erranez.<br />

Zerb IxtS 41. Poli beti zerbait egiteko griñak ibiltzen zuan. Anab Poli 40. Izarrak nork dabilzkin / eta nork pizten<br />

ditun. "Quién rige". Gazt MusIx 127.<br />

II (Uso sust.). � (Dv). Caminata, viaje; recorrido. "Jornada, caminata. Gaurko ibillixak on eiñ desta" Etxba Eib.<br />

"Ibillaldi-ren sinonimotzat ere bai: ibilli bat e(g)izu bazkalostian" Elexp Berg. � Tr. No se documenta en autores<br />

septentrionales. � Probanza oso baga niri ezarri eskribau ta justizijako beste ministruen ibilli ta prozesuak? Mg<br />

PAb 80. Ibilli batzubek egin zituen Zumalakarregik irabazitako tokietan. <strong>Izt</strong> C 420. Or-emen ibilli andiak<br />

eginda, mendi batean jarri zan atsedeten. <strong>Lar</strong>d 404. Nik zure ordez enuke oinbeste ibilli alper egiñen.<br />

'Démarches'. Or Mi 92. Lorez-loreko ibilli gozoak egiñez. Ldi UO 53. Igitaien ibilliak oztoporik izan ez dezan.<br />

TAg Uzt 80. Aldapa-gorako ibilli neketsua amaituta. Ib. 242. Erromesentzat geiegi zala / arañoko ibillia. SMitx<br />

Aranz 68. Ibilli trixte asko egiña zan, bañan ura beziñ trixterik ez. JAIraz Bizia 92. Ez zutela artzen aien<br />

bearrean arkitzen zan guztia [...] naiz ibillia ondo pagatu-nai izan. Anab Aprika 65s. Zaldunagaz urten eban<br />

ibilli batera. Etxba Ibilt 482. Ezpaizan ibilli luzeak egiteko gauza. NEtx LBB 54. Zenbat ibilli gaizto ez nuan<br />

egin nik! Ataño TxanKan 126. Ibilli ontan asi zanean, gau-illuntzen asia zan. "Paseo". Berron Kijote 53. Era,<br />

bere ibilian mamitutako indar bat besterik ez da. MEIG IX 124 (en colab. con NEtx). v. tbn. It Fab 136. PE 46.<br />

Ud 98. Bv AsL 133. Arr Bearg 300 (ap. DRA). KIkG 11. Etxde JJ 91. NEtx Antz 50. Basarri 97. Erkiag BatB 33.<br />

� (Como segundo miembro de comp.). "Mendi-ibili bat eiñ ondoren" SM EiTec1 (s.v. burdiña; v. tbn. mendi<br />

ibilli bat en Zirik 57). � Illargipeko gau-ibilli ezkutuan [...] piztiaren aitzulora bertara joango zitakian. TAg<br />

Uzt 169. Bere lenengo zoro-ibilliak ber-egiteko asmorik nabarmendu gabe. Berron Kijote 87.<br />

� "El andar, el viajar. Zuek ibillixa besteik eztaukazue buruan" Elexp Berg. � Aitzaki onekin ederretsitzen<br />

bazaio ibilliari, jokoari, edanari, ez da gauza onik ekusiko onela dabiltzanetan. AA II 185. Neurri baten bearra<br />

zuten ibiliaren ibiliz gurpilak alperrik gal etzitezen. Zait Plat 36.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

133

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

� Modo de andar, paso. � Ibilli onekua dala. Mg PAb 183. Ibillian iñori / ezer zor ez zion. It Fab 39. Nork ez<br />

du arreta jartzen / aren ibillira? Bil 47 (en otra versión (49) ibillera). Aundiya bazan ere / azkarra ibilliyan.<br />

Arrantz 104. Zaldizaiaren ibilli makala utzita, basopeko bidetxiurretatik sartu ziran. TAg Uzt 76. Aren<br />

errenkako ibillia. SM Zirik 103. � (ibil). � Gerri zabal, mokor astun, ibil-baldarreko emakumea. Ag G 125.<br />

� Andanza, correría. � Eskalearen ibilliak (tít.). TAg GaGo 13. Zito-rekiko ezkutu-ibilliak zetortzkion urrengo<br />

burura. TAg Uzt 248s.<br />

� (<strong>Lar</strong>, Añ). Movimiento. � Aurreronzean edozeñ ostoren ibilliak izutuko zaituzte. Arr GB 37. Egona ta ibilia,<br />

bata ta askotza, bakotia ta bikoa. Zait Plat 58. Ibiliaren lasterra ez da gainera geroztik gelditu. MEIG VI 52. �<br />

Baina tarteak ere ematen diote joan-ibilia [higikerari]. MEIG IX 136 (en colab. con NEtx).<br />

- ABILUA. Forma hortativa que alterna con (h)abil, compuesta de dos imperativos habil + hoa, de uso oriental.<br />

Tiene todas las características de un compuesto no separable. Cf. gr. homérico básk' íthi. � Abilua ezpiritü theia,<br />

ahalke adi miserablia, abilua, hi theiu iz, holako gaizak ene beharrietara erakharten dütianian. Mst III 6, 4 (Ch<br />

hoa). Arolan abilua / bertan presuala / Erakar ezak Aygalont / mementian huna. Xarlem 679. Abilua Lope / Ekar<br />

itzak neskatilak. Ib. 812. Vorada, abil, ua / hirian üngürü. Ib. 119-120. Abilua Hubert / Bertan Julienegana /<br />

Eia eztenez nahi / Khanbiatü jakitera. StJul 101. Gai aiñhera, habilu'etxerat [habilu(a)?] / ütz nezak lotarat /<br />

Gaiaren igaraitera! "Chauve-souris, va-t-en chez toi". ChantP 110. Hasperena, habilua maitenaren borthala: /<br />

Habil, eta erran izok nik igorten haidala. "Soupir, va-t-en à la porte de ma bien-aimée; / Va, et dis-lui que c'est<br />

moi qui t'envoie". Ib. 158. Gaztanbide gaizua, / etxerat bertan abilua. Casve SGrazi 54.<br />

- DABILEN DABILEN. "Por más que ande no sacará cosa buena, dabilen dabilen eztu gauza onik aterako (Gto)"<br />

A EY III 244. "Dale que dale. Dabillen dabillen azkenin be kontsegiu dau" Etxabu Ond 105. "Ebillen,<br />

ebillen, ebillen billau euen, andando, andando y andando lo encontró" Iz ArOñ.<br />

- DABILTZENTXO. v. dabiltzentxo.<br />

- EZIN IBILIZKO. Intransitable. � Egoitza hetara deramaten bideak ezin ibilizkoak dire. Prop 1900, 33.<br />

- IBILGE. Sin andar. Cf. ibilga. � Zure ardien albotik / doake, or-ona ibilge zangorik. "Sin vagar errada". Gazt<br />

MusIx 91 (Or in Gazt MusIx 94 zor-zor ibili gabe).<br />

- IBILIAN. Andando. "Ibillean ez dago otzik (V-arr, G-azp)" Gte Erd 135. � Batzuek jan-edanean, besteak ara<br />

ona ibillian. AA III 605. Ankak aunditu egiten zaizkit ibillian. Lab EEguna 91. Bada ez bada diot, ibillian asko<br />

ikasten baita. Ldi IL 82. Goizean abarka / ongi lotua dun arren, ibillian, aska. Or Eus 46. Baziruditen ibillian<br />

jaioak zirala. Anab Poli 123. Ia egun oso artan, ibillian ibilli zan. Berron Kijote 42. v. tbn. Lek EunD 11. SMitx<br />

Aranz 233. � Ibilian, jakina, [euskarak] galdu beharko du harako lehengo garbitasun eta distira hura. MIH 164.<br />

� (ibilian ibiliz). � Orra Gaztelu zaarreko lo-zulotik nola aldatu zan, ibillian-ibilliz, Elizondoko etxe eztitsura.<br />

Anab Poli 8. Ibilian ibiliz dabiltzan izarbelak ere amar omen ziran. Zait Plat 57.<br />

- IBILIAN IBILIAN. a) "Al cabo y a la postre" A Apend. "Ibillixan ibilixan, azkenian ikasi ein ddau pelotan"<br />

Elexp Berg. � Santa Cruzekin zebillela, Egozkuerengana alderditu zan ibillian ibillian. Or SCruz 101. Marx-en<br />

ustez, ibillian ibillian burrukari bi baño eztira geldituko. Eguzk GizAuz 62. Gero, ibillin ibillin, besteak beziñ<br />

gogoz artuko zituzten, bai. JAIraz Bizia 34. b) Andando, al andar. � Ibillian-ibillian goizeko amarrak aldean<br />

eldu ziran errian. Anab Poli 100. Martiri orren irudiegaz atzera Ipiñe-rako bide artzean eudien, ibillien ibillien<br />

letaniek abestuez barriro be. Akes Ipiñ 21. v. tbn. Berron Kijote 88. � Ibillian ibillian, polito ziarduan<br />

neskatoak bere kabuz ta kontura. Erkiag BatB 77.<br />

- IBILI ETA IBILI (Aq, Añ). "Al que después de mucho trabajo se deja vencer, decimos, ibilli ta ibilli, ta<br />

geroenean erori (G, AN)" Aq p. 63. "Al fin, en fin" Añ. "Ibili txa ibili, eurixa eingook" (V-gip). � Luisa<br />

ezkondu! Jas! Ibilli ta ibilli lortu zuan arrek bere gurutzea. Ag G 301. Agertzen ziran barriro lapurrok, eta ibillita<br />

ibilli, azkenerako lengo moduan. Kk Ab I 115. Asko belutu zan suba artuten. Baña ibilli ta ibilli su-artu eban.<br />

Altuna 85. Ibilli ta ibilli, zer gertatu zitzaion? TAg Uzt 187. v. tbn. Eguzk GizAuz 77. Osk Kurl 193.<br />

- IBIL-MODU. Conducta, modo de actuar. � Ondo konfesau gura dabenak ez dau oñik imini biar alango etxe ta<br />

ibil-modubetan. Mg CO 129. Ibill-modu txar gaistoetara luzetu ez daidazan esku ta oñak. Añ EL 1 204.<br />

- IBILTZEKE. Sin andar. � Oroipen gaiso hau bego bere baitan / an on ibiltzeke, tinki Iainkoagan. Or BM 134.<br />

- ONDO IBILI. v. ondo.<br />

ibilialdi, ibili-behar, ibiliera, ibili-gona. v. ibilaldi, ibilbehar, ibilera, ibilgona.<br />

ibil-ikara. � Balanceo. � Irtetzen zitzaizkigun edesti illun urratuak Kale-zearka, ibil-ikaraz doan moskorraren<br />

gisan. TAg GaGo 64.<br />

ibil-ikaraka. � Balanceándose. � Ibil-ikaraka zutitu zan eserita zegon aulkitik. TAg Uzt 269.<br />

ibilikera. v. ibilkera.<br />

ibililari. v. ibiltari.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

134

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ibilinahi (-ll- <strong>Lar</strong>, Añ). � "Andariego" <strong>Lar</strong> y Añ. v. ibilgura. � Gizonkien atzetik ibilinai (190). '(Muchacha)<br />

amiga de andar tras los hombres'. LE-Ir s.v. -nai.<br />

ibil-inguru. � Circuito, recorrido. Cf. inguruibil. � Hemen datorkigu burura hegaztiak bere ehizerakoan<br />

aidean egiten duen ibil-ingurua. "Circuito". MEIG IX 140 (en colab. con NEtx). Lanak egiten duen ibilinguruaren<br />

bidez. "Rodeo". Ib. 131 (en colab. con NEtx).<br />

ibilirazi. v. ibilarazi.<br />

ibilitaldi. v. ibilaldi.<br />

ibilitera. � Modo de andar. � Edozein lagun artetan erakusten dabeela eureen egoneriagaz, ibiliteriagaz,<br />

berbeetiagaz ta jeriagaz eldutasuna [...] ta kristinau usaina. fB Olg 199.<br />

ibilitu. v. ibili.<br />

ibilkai. � Vehículo. � Erloiu zarrari begitu eutsan eta ol-baltzean egokion lerroan idatzi eban bezeruak<br />

ibilkaia artzen eban ordua. Erkiag BatB 85.<br />

ibilkaira (<strong>Lar</strong> � H). � "Ejercicio " <strong>Lar</strong>.<br />

ibilkaitz. v. ibilgaitz.<br />

ibilkari (V-gip, B; H). Ref.: Iz ArOñ; Izeta BHizt. �1. Andariego; caminante. "Coureur, marcheur" H.<br />

"Ibílkaarixak, los andariegos" Iz ArOñ. "Ibiltzale (andarín). Gazte hau ibilkari ona da. Ni ere ibilkarie naiz"<br />

Izeta BHizt. � Asko dira emakumeen artean [...] ergelak, ibilkariak edo beintzat mutillakin itzegitea, ibiltzea<br />

[...] asko gustatzen zatenak. AA III 607. Nork esan gure ibillkari guziz jaieratsuaren atsegiñ eta negar-malko<br />

gozoak? 'Peregrino'. Aran SIgn 39. Etzan Mañasi buru ariña, etzan ibilkaria, maratza zan. Ag Kr 50. Gure itsasbazterren<br />

edo gure mendien ikhustera heldu diren ibilkarien... eskuetan. Darthayet Manuel 10 (ap. DRA,<br />

'turistas'). Ollo ibilkari, azarien janari. LzM Xabi 46. Otso gosea ibilkari. Zerb GH 1936, 413. Ixidrok lapurusaiñik<br />

be ez eutson artu Errupiñori. Edozein ibilkari iruditu yakon. Bilbao IpuiB 96. � Berau izan zan lenengoa<br />

iskilludun ibilkarien langintza ta ariketan (Quijote IX). Anab RIEV 1928, 609. Zorigerta-billa omen dabiltzan<br />

zaldun ibilkari guzien artean (Quijote IX). "Caballeros andantes". Ldi RIEV 1929, 207 (Anab RIEV 1929, 608<br />

ibilkari; AIr RIEV 1928, 599 ibildari, Or RIEV 1929, 6 ibiltari). � Nómada. � Erriz-erriko pamili<br />

ibilkarientzako etxeak. Anab Aprika 86. Nork daki [...] basamortuko ibilkari-jendea ez ote dan? Ib. 77.<br />

�2. "Rueda, aparato giratorio" DRA. � Gero izan ziran egun artan eta urrengoan dantzak, suzko erruedak edo<br />

ibilkariak eta gaiñerako erriko festak. Ezale 1897, 322.<br />

ibilkatu (Ht VocGr, <strong>Lar</strong> Sup, Lecl, H), ebilkatu. �1. (Aux. intrans.). "Se promener" Ht VocGr 409. "Pasear" <strong>Lar</strong><br />

Sup. � Ibilkatu zaitez emendik, Opele. "Walk you here". Amez Hamlet 84. � "Ibilkatu dira (ibili izan dira, ibili<br />

ohi dira) (AN-5vill); amaika aldiz ibilketu naiz (AN-5vill)" Gte Erd 193. � Etzaiziela uste ükhen / dela arren<br />

aitzinekotan / ebilkatü mentez mente / Urdatx neke gabetan. Casve SGrazi 126. � "Piétiner" H. �2. (Hb ap. Lh),<br />

ebilkatu. (Aux. trans.). Dirigir, gobernar. "Manier, se servir de" Lh. � Haren miserikordia gure aiten alderat<br />

ibilkatzeko. TB Lc 1, 72. Apostoluen ondore zuzenbidekoek ibilkatzen edo gobernatzen dutelakoan [Eliza]. Arb<br />

Erlis 151. Zure Eliza zain eta ebilka ezazu. Arb Igand 199. Jainkoak ditu ibilkatzen eta moldatzen itsasoaren<br />

indarrak. Ib. 154. �3. (Aux. trans.). Recorrer, andar (un camino). v. ibili (3). � Eibartar, mutil batzuk, ala<br />

nolazko armakin; kaleak ibilkatu zituzten. Alt LB 37.<br />

ibilkera (V ap. A; H (V, G)), ibilikera. �1. Modo de andar. "Porte" A. v. ibilera (2). � Ibilkerea, alperrak<br />

lanera eroaten dabena lakoxea. A BGuzur 116 (v. tbn. Ardi 56). Esakeran tole<strong>sg</strong>abea, ibilkeran adjutua,<br />

begirunean samurra. Ag G 134. Rodano, bere ugin nekatuekin, aundikien ibilkeraz, Aviñongo yauregia<br />

uruñatuz. Or Mi 118 (v. tbn. Tormes 63). Taketa lakoxe gorputz arteza, ibilkera leun eta bizkorra zituana. Kk Ab<br />

II 176s. Erroen biurri-antxak eta ibilkera aundizkoak alako gizon-tankera parregarria ematen ziotek. Ldi IL 17.<br />

Edo-ta alako aire ta ibilkera zahar-antzeko bat. Lek SClar 110. Ibillikerak ezin / [...] barrunbean / bizia itzalazi.<br />

Gand Elorri 80. Harrigarria da janzkiek daben indarra edozeinen ibilkerak, gogoetak, eta baita izakerea bera<br />

be, aldatzeko. Osk Kurl 58. En DFrec hay 5 ejs. de ibilkera.<br />

v. tbn. Echta Jos 62. Mok 19. Altuna 82. Otx 58. TAg Uzt 6. Erkiag BatB 36.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 135<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

� Ez egoan ez oñezkoentzat ez burdientzako ibilkera onik ez erosorik. Akes Ipiñ 8. � Bañan aapaldien<br />

urrenketari ematen dion ibilkerari oartzea ajola geiago dio. Gazt MusIx 67.<br />

�2. "Andanzas, ibilkerak" Añ. � Ondo zaindduten ebezan gizon aren ibilkerak badezpada. Echta Jos 265.<br />

Bertsolari arlote baten ibilkerak ez dirala antzerkira aldetzeko diña. Lab Y 1933, 193.<br />

�3. Andadura. � Iakinkizun guziak azterka iarri ziran: izarren egitamua, izarren ibilkera [...]. Zait Plat 71.<br />

ibilketa (SP, O-SP 229 � Dv, H, A). �1. Paseo, andadura; movimiento. "Démarches fréquentes vers un lieu,<br />

après un objet. Allés et venues fréquentes" H. � Nahi ezpaitu herstua izan mundukoen ibilketez. SP Phil 422.<br />

Ibilketa eta elheketa alferrak. Dh 51. Egun bat osoan egon zirean erri atan, ibilketak egitten kalerik-kale. Echta<br />

Jos 318. Illargiaren ibilketakaz. Echta in Onaind MEOE 628. Oñez egiten zituezan euren ibilketak, luziak izan<br />

arren. Kk Ab II 167. Bideko ibilketaz nekatuta. Alz Ram 119. Ibilketa bat da, ortaz, bizitza. Txill Let 121.<br />

Lekaide-buru zalarik, konbentu-inguruetara, ibilketa santu ain maite aietara daramaz prailegaiak. Gazt MusIx<br />

166. v. tbn. Garit Usand 48. Erkiag Arran 100. Osk Kurl 144. Alzola Atalak 94. � Jendearen biltzeko, arizaleek<br />

munstra egiten ohi dute, hots: ibilketa bat bidez bide. Lf in Casve SGrazi 12.<br />

�2. (<strong>Lar</strong>). Andanza. � Bere atseginak egiten zituenean gizonekiko ibilketetan. SP POB 53. Zeinbati gomutetan<br />

jakez umetan eginiko zirimonia ta ibilketa txarrak. CrIc 160. Bere ibilketak, bere goi ta beak, eta bere gaiztakeri<br />

ta lazeriak. Zink Crit 57.<br />

- GAU-IBILKETA. v. 1 gau.<br />

- IBILKETA DEUN. Procesión. v. ibildeun. � Garai artako jantzi iku<strong>sg</strong>arriaz ibilketa deuna oso itxuratzen du.<br />

J.B. Ayerbe EEs 1912, 59.<br />

ibilketago. � Transporte. � Behar bada laborantzak, induztriak eta ibilketagoak elgar lagunduz,<br />

kantonamendua biziaraz dezakete. Herr 22-11-1962, 4.<br />

ibilketu. v. ibilkatu.<br />

ibilki. � Tr. Usado desde mediados del s. XIX por autores septentrionales, en el XX tbn. se encuentra en<br />

meridionales. En DFrec hay 11 ejs. �1. Andando, yendo. "(L, BN, S), en train d'arriver" Lh. � Erraien<br />

zolaraino lurra higitua; / Nola itsaso, yauziz, ibilki mundua. Hb Esk 23. Aspaldiskoan ohartua nintzan bazirela<br />

nere herrian bat edo bi eskelari zahar, holaxet herri batetik bertzera burdin bidez ibilki. HU Zez 38. Beha egon<br />

ginintzeiezten xoraturik, hain baitziren pollitak eta maitagarri beren zango ñimiñoen gainean harat-hunat ibilki.<br />

JE Bur 79. Nabarrengosen merkatuz / makiñuna ibilki. Etcham 66. <strong>Lar</strong>rez larre ibilki, nere arrebari aurpegilepoak<br />

ximeldu zaizkion eguzkitan. Or Mi 19. Bi gizon hek Jesus Jauna bera eta JonDoni Petri ziren, lur gainean<br />

ibilki. Barb Leg 66. Yesus Galilean barna ibilki. Ir YKBiz 75. Soloz-solo apeza ibilki / esan dauz oi-diran otoiak.<br />

Laux AB 71. Mendietarik itsasoraino orotan deika ibilki. Iratz 105. Ikusi zuen [...] eta hartan goiti-beheitik ibilki<br />

zenbeit aingeru. Zerb IxtS 23. Zure billa ibilki yasan ditudan buruausteak. Zait Sof 115. Ibilki zetorren notiñaren<br />

islari ezin igarririk. Etxde JJ 6. Etxeratu ziren zazpiak, gogo-ilun eta mintzul ibilki. Mde Pr 139. Maite-jolaska<br />

ibilki. "Andando enamorada" Onaind in Gazt MusIx 208. Eguzki galdatan zure urratsen iarrai ibilki. Ibiñ Virgil<br />

34.<br />

� (AN-5vill-larr-ulz-erro, B, BN-baig), ibilkio (AN-larr). (Con valor enfático). "Medikuak erran dio ez ibiltzeko,<br />

eta hala ere ibilki!" (AN-erro) P. Iñigo / P. Salaberri / J. J. Zubiri FLV 1995, 281 (v. tbn. ib. 282, 283, 287, 288,<br />

292). � Ni naiz ardi errebelatu ifernuko otsoak zeraman hura, eta zu [...], zu nere ondoan ibilki, zu nere bilha<br />

bazter guzietan. Dv LEd 246 (Cb Eg II 139 ta Zu ondoren ta billa joan). Osoaren ondotik ibilki, eta erdiaren<br />

jabe gelditzea. JE Bur 97. Bi orenetarik goiti hasten, zinez, merkatua. Arte hartan ikuskari, usainka, haztaka<br />

baizik ez ibilki erostunak. Ib. 169.<br />

� (Con auxiliar). "Au lieu de l'infinitif en -tzen ou -ten on rencontre: quelques rares adverbes-participes en -ki.<br />

Ibilki da, il se promène, egoki zen, il restait" Lf Gram 641. "Ibilki naiz / ibilki nintzen" (AN-5vill) P. Iñigo / P.<br />

Salaberri / J. J. Zubiri FLV 1995, 288. � Hortakotz dire Frantzia guzian ibilki [...] diruzko laguntza eske. HU<br />

Zez 141. Ordu hetan, Bidarrin ibilki zen Domingo <strong>Lar</strong>resoro, egun eskale, bihar langile. Ox 194n. Zoin gozoki<br />

zen ibilki / arraintzalen barkuan. Iratz 116. Gogoa lanodun herrian arinik zait ibilki. Ib. 59. Donibanen,<br />

Miarritzen, Baionan eta nun-nahi ibilki zen mirikuntzan. Zerb Azk 87. Jaun bat etxetiarren ikhustera ibilki da.<br />

Egunaria 19-8-1957 (ap. DRA). Bertsu kantatuz ta otoitz iñez / munduan nintzen ibilki. Mattin 130. Jendeak<br />

badaki, / ihizien ondotik nintzela ibilki. Xa Odol 254. Aren serbitzuan ibilki geralarik. Berron Kijote 203.<br />

� Ez diran gauzetan ibilki nindabillan. Or Aitork 96.<br />

� (AN-gip-5vill-larr-, BN-baig), ibilkio (AN-larr). (En saludos). "Zer, ibilki?" (AN-ulz) P. Iñigo / P. Salaberri /<br />

J. J. Zubiri FLV 1995, 281 (v. tbn. ib. 282, 283, 286, 288, 292). � --Jainkoak dizula egun on, Maria. --Bai zuri<br />

ere, nausia. --Ari zare lanean? --Bai, jauna; zu ere ibilki zure haurttoekin? HU Zez 71. --Ioaki? --Bai, Iauna, bai<br />

--nik--. Zu ere ibilki? Or QA 149.<br />

� "Bazabiltza ibilki? vous allez quelque parte? (salutation banale adressée à un passant, de même qu'un passant<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

136

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

dit à quelqu'un qui reste en place: Bazaude egoki! vous restez!)" Lh (s.v. ibili). Ibilki puede emplearse en BN-lab<br />

como respuesta a '¿qué tal?'.<br />

�2. (Trans.). Llevando. � Karakolak bezala / hek direla bizi, / irabazi guziak / soinean ibilki. Etcham 184.<br />

� (Con valor enfático). � Bankako urreak du beztitzen bizian, / haren adarrek ere ohore ibilki. Hb Esk 80.<br />

� (Con aux.). � Geroztik huna nahi bezala / ni senarrak ibilki nau [='me lleva']. Mattin 99. Edertasuna ekartzen<br />

duzu ibilki duzun lanari. In Xa Odol 333.<br />

ibilkide. � Gizon arek esan zuan eskean ibiltzen zala... Bera ibilkide aundia zala eta eskean asko biltzen zuala.<br />

PE 87 (ap. DRA, que traduce "caminante").<br />

ibilkidin. "Ibilkidin, ibilkizun, praticable, en parlant d'un chemin, un terrain. Mendi horiek gaitzegiak dira<br />

ibilkidin izateko" Dv.<br />

ibilkin. �1. Caminante. � Ibilkin guzieri erran dezagun lehenbailehen egin dezaten Altzurukuko itzulia. Zerb<br />

Herr 6-8-1959, 2. �2. Vehículo. � Txirringutsen toki barrira bai joan zan, eta an jardun eban [...] ibilkiñon<br />

zerzeladak eta zatiak ikusten. Erkiag BatB 64.<br />

ibilkitu. "(Hb), 1.º aller, marcher, agir. 2.º se servir, employer" Lh.<br />

ibilkizun, ibilikizun. �1. Camino, trayecto a recorrer. � Neke eta ibillikizunai arpegi emateko. <strong>Lar</strong>d 507. Karit<br />

Israelko ertz batean eta Sarepta bestean zeuden; beragatik, ibillikizun andia. Ib. 223. Gauak bidean arrapatu<br />

zituen, eta oraindik ibilkizun andia zedukaten. Arr EE 1882a, 100. � Otz-ikaretan somatu zun berriz ere eta<br />

orrela ibilkizun onik etzutela-ta, lenengo baserrian atea jo zuten. Etxde JJ 259. �2. (Dv � A Morf 151).<br />

"Praticable, en parlant d'un chemin, d'un terrain" Dv (s.v. ibilkidin). �3. "(G-to), proyecto de viaje. Biar berandu<br />

jaikiko naiz, iñorako ibilkizunik eztet-eta, [...] no tengo proyecto de ir a ninguna parte" A. � Bizitza ibilkizun bat<br />

dela. Txill Let 142. Ezin itsuka jarraitu. [...] Ibilkizuna bearrezkoa da. Ib. 123.<br />

ibilkoi (H), ebilkoi (V-arc, R-uzt ap. A). �1. Andariego, aficionado a andar. "Qui aime à vaguer, à errer çà et là"<br />

H. v. ibiloki. � Zorigaitzez, aro euritsu eta hotz hunekin, ez da jendea biziki ibilkoi karriketan gaindi. Herr 22-<br />

12-1960, 2. [Ubaldo] ardatz ibilkoia, gizon erakargarria, pieza jatorra, erabat esan. Erkiag BatB 79. Ardi ta<br />

auntz ibilkoiak lore artean iauzika. Ibiñ Virgil 107. � Ambulante. � Txerpolarien (saltzaile ibilkoi) antzera ari<br />

baitziran bide-dendari. Zait Plat 113. �2. Móvil. � Ibilkoiak dirade berenez Egileak sortaraziriko izaki guziak:<br />

ibilkoiak, izar eder diztiratsuak; ibilkoia, eguzki bizi-emailea. Zait Plat 36. Urkatzen duten mukuluan artean<br />

ibilkoi. "Movedizo". MEIG IX 128 (en colab. con NEtx).<br />

ibilkor (V-gip ap. Etxba Eib; <strong>Lar</strong>, Añ, Dv, H). � Andariego; movedizo. "Andarín, andariego. Ibillkorra,<br />

demoniua, ezin iraundakua leku baten" Etxba Eib. � Izanik bizkaitarrak Erromakuak baño arin, ibilkor eta<br />

bizkorrago. Astar II VII. Ur gañea barriz bizi, ibilkor, erabilkor, indartsu ta itotzallea. Ag Kr 61. v. tbn. Echta<br />

Jos 35. Ispillu bizi ibillkorren irudira. Ag G 12. Oñazpian lur ibilkorra ala geldia degun ikusi bear. Ldi IL 79.<br />

Ibilkorra dozu gogua! Laux AB 61.<br />

ibilkun. v. ibilgun.<br />

ibilkunde. �1. Romería, peregrinación. � Indarrezko eta azkartasuneko paramen (apostu) asko eta ibilkundeak<br />

(erromeriyak). IPrad EEs 1915, 100. Zer ibilkunde dira ospetsubenak gipuzkoarren artean? Arantzazuko<br />

Amagana, Oñati gañean [...] Ib. 100. Jerusalen-erako ibilkunde edo peregriñaziñoia. Izur JerOs 8. �2. Viaje. �<br />

Edesti edo ibilkunde idazti bat idikitzean. "Un libro de historia o de viajes". Zink Crit 55.<br />

ibilkune. v. ibilgune.<br />

ibilkuntza (Ht VocGr, <strong>Lar</strong> Sup, Añ, H), ibilkuntz. � Paseo, viaje. "La promenade" Ht VocGr 409. "En général<br />

marche, action de marcher" H. � Atsegin emon daikegun ibilkuntza, egoera edo jateren bat. CrIc 145. Azkeneko<br />

ibilkuntza txarra izan zan. Anab Poli 103. � Andanza, comportamiento. � Joko ta ibilkunz galgarri galduetara.<br />

Mb IArg I 377. Egiñen du oriek erditsi naiez egin bear den ibilkunz eta bizi garbia. Ib. 287.<br />

ibil-leku. �1. Claustro. � Sortaldetik ibill-leku edo klaustro bat. EE 1893a, 9. �2. (Añ). "Paseo, el sitio" Añ. v.<br />

ibiltoki. � Barreneko karrikak zabalak dire, ta inguruetako egurasteko ibil-lekuak agitz atsegingarriak. EEs<br />

1915, 213. Ibil-lekuko zarata. NEtx LBB 149 (v. tbn. 148).<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 137<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ibilmen. "Ibillmen (facultad de andar)" AG 902.<br />

ibilmendu. v. ej. de Pouvreau, s.v. ibilpen.<br />

ibilmin. � Ansia, deseo de andar. � Bere ibilmiña ase eziñik Nápoles eta Veneciaraño joan zen. Etxde JJ 239.<br />

Zure biotzak, ibil-miña zun, / ludi zabala ikusteko. NEtx LBB 284.<br />

ibilmolde. �1. Conducta, modo de actuar. � Erabilltzatziñ hik gogoramendu onak eta nik ez dinat izanen<br />

ibillmolde eta akzione gaixtorik. He Phil (ed. 1853), 270 (ed. 1749, 325 konduita; SP 324 eragintza). �2.<br />

Andanza; modo de andar. � Orduko ibil moldea nolakoa zen, berriz, guhaurek otorik ez izanki eta! Xa Odol 47.<br />

Arizalearen egon eta ibil-moldetik ezagut lezake zein alderdiko eta zein gradoko den. Lf in Casve SGrazi 13.<br />

ibilneurri. �1. Marcha, himno. � San Inazio Loiolakoaren ibillneurria edo martxa. Aran SIgn 215. Azkenez,<br />

ibill-neurririk bigunenak joaz, uriko soñularien aldrea. Ag Kr 47. v. tbn. Echta EEs 1912, 25. �2. Marcha, paso.<br />

� Beltzak gutxiagotu zuan ibil-neurria, bai bizkaitarrak ere arpegia emanaz. Anab Poli 55.<br />

ibilo. "Ibillo, peña suelta (V-ger)" A Apend.<br />

ibiloki, ebiloki. � (El, lo) que se mueve; movedizo. Azkue (s.v. ebilkoi), supone que ebiloki (RS 471 otso gosea<br />

ebiloki) es errata por ebilkoi. v. ibilkoi. � Arri ebilokiak oroldirik ez, erle uzatuak abaarik ez. RS 5 (recogido<br />

tbn. en Zait Sof 5). Etxea, aitz gañean barik, ondar loka ta ibilloki gañean eregi dagianaren antzeko izango da.<br />

Eguzk GizAuz 187.<br />

ibil-hots. � Ruido producido al andar, moverse. � Norbaiten ibil-otsa entzun iduri zitzaion elizbarruan. TAg<br />

Uzt 271. Luzaroan entzun zuen zuloaren aora arek jaurti zun arri-konkorraren ibil-otsa. Ib. 90.<br />

ibilpen (<strong>Lar</strong>, Hb ap. Lh). � Movimiento. "Agitación, movimiento" <strong>Lar</strong>. "Marche, course, voyage" Lh. � Hura<br />

[amodioa] da bihotzeko ibilpen eta higigune guzien erregea eta eragillea. He Phil 282 (SP 281 higidura eta<br />

ibilmendu). � Yende arteko ibillpenez eta bakharguneaz. He Phil 326 (tít; SP 325 ibilteez).<br />

ibilpide. v. ibilbide.<br />

ibil-talde. � Grupo de expedición, de marcha. � Ibil-taldearen buru zana ta ni ginjoazen alkarrekin. Anab<br />

Aprika 74. Hamar urthetik hamaseirako ibiltaldetan. Osk Kurl 84 (v. tbn. 42).<br />

ibiltaldi. v. ibilaldi.<br />

ibiltari (V, G; <strong>Lar</strong>, Añ, Dv (� VocCB), H (G)), ibildari (Sal; H), ibilari (V-arr, B), ebildai, ebildari (Sal; Dv (�<br />

O), H (BN, S, s.v. ibilkari)), ebilari (R), ibililari (V-gip). Ref.: A (ebilari, ebildari, ibildari, ibiltari, ibilari);<br />

Etxba Eib (ibillilarixa); Elexp Berg. � Andariego; callejero; andador. "Paseante" <strong>Lar</strong>, Añ. "Marcheur" Dv.<br />

"Ebildari, coureur. Oillo ebildari" Ib. "Ibildari (Sal), niño inquieto, turbulento" A. "Andariego. Ibillilarixa urten<br />

eban, eta ez zan gelditu munduan barrenerarte" Etxba Eib. � Tr. En textos septentrionales y alto-navarros se<br />

documentan siempre formas en -dari. En guipuzcoanos y vizcaínos se encuentra sólo ibiltari. � Oilo ebildari,<br />

axeriaren ianhari. O Pr 358 (v. tbn Saug 9 ebildari). Nork naikodú emastéki erakutsia, ibildária ta danzária?<br />

LE Prog 118. Ibiltari gabian, logura goixian. Mg PAb 123. Emakume urten gura, ibiltari, apaindubak. fB Ic II<br />

64. Indartsuagoa, pizkorragoa eta ibiltari geiagokoa. <strong>Izt</strong> C 250. Ibiltaririk azkarrenak bereala beraren billan<br />

joan [ziran]. <strong>Lar</strong>d 156. Nik ikhusi dudan ibildaririk handiena. Prop 1884, 174. Baserritarra kalean ibiltari,<br />

soroan belar txarra nagusi. EgutAr (ap. DRA, que no da más ref.). Bena aurthenko huntan "meria" pattar<br />

thinian agitü da; hara gabetarik ebildai hanitxi hatsa galdü zaie. Eskual 8-5-1908, 3. Gau illuneko ibiltari<br />

galdua argi bakarrera joan oi dan itxuretan. Ag G 321. Gogo ibiltari au ez zan Zuregana itzultzen. Or Aitork<br />

96. Zergatik doa beherantza ibiltaria aguro. Arti MaldanB 198. Ibiltarixanak (tít.). Etxba Ibilt.<br />

v. tbn. VMg 105. Zam RIEV 1907, 424. Altuna 11. Or RIEV 1929, 6. Ldi IL 82. Txill Let 33. Bilbao IpuiB 240.<br />

Ibiñ Virgil 38. NEtx LBB 149. Alzola Atalak 80. Ibildari: AIr RIEV 1928, 599. Mde Pr 306.<br />

� Ambulante, errante. � Eldu besotik eta aria moztuta barruan sartu zituzten txerpolari ibiltariak. Anab Poli<br />

96. Bide ertzean [...] zalpurdi bi agiri dira; ijito-semeen etxe ibiltariak. Erkiag BatB 117. Akademia Ibiltariaren<br />

ibileretan. MIH 50.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

138

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

� (Caballero) andante. � Zenbat irabazten ote zuan zaldun ibiltari baten ezkutariak. Berron Kijote 228. Sekulan<br />

ezpatarik gerrian jantzi duan ibiltaririk bulartsuenaren armak ukitzera zatoz gero. Ib. 53. Mancha-ko zaldun<br />

ibiltariaren ibilera berriak. MIH 201.<br />

� "Ibildari, volage" Lh.<br />

� "Ibiltari, cheval qui va à l'amble" Lh.<br />

- BIDEZ-IBILTARI. v. bide.<br />

ibiltaritza. � Oficio de (caballero) andante. � Ibiltaritzak lotsa-bearrik ez du. "Andante ejercicio". Berron<br />

Kijote 28.<br />

ibiltasun. "Movilidad" Añ.<br />

ibiltaun. v. ibildaun.<br />

ibiltaune. � "Caminata, recorrido" DRA. � Ibilltaune andiak egin dituela basterrik baster <strong>Euskal</strong>zaleri<br />

eroatearren inguruetako barriak. Ezale 1897, 211b.<br />

ibilte. v. ibiltze.<br />

ibiltegi (<strong>Lar</strong>, Añ (c.), H (G)), ibildegi (Dv). � Paseo, lugar para andar. "Lieu de promenade, lieu que l'on<br />

fréquente" Dv. � [Sua] ez da ibiltegi edo atseden-toki obea. Mb IArg I 254. Pablo Astarloa euskaldun<br />

izkuntzalariaren arri-tallu edo estatua Durangoko Ezkurdiko ibiltegian zagon. Herr 20-10-1960, 2. � (Precedido<br />

de gen.). Lugar frecuentado por. � Girixtinoek, Jesu-Kristo gure Jaunaren ibildegietarat eta bereziki<br />

Jerusalemera, zuten beren ikusminaren lehia. Zby Pel 5.<br />

ibiltiar. "Acompañante de cadáveres (S)" A Apend.<br />

ibiltoki (V-arr-oroz-gip, G ap. A; Urt IV 232). � Plaza; paseo, avenida; lugar para andar. "Ibiltokia esaten da<br />

Oñatin dantza-tokiagaitik" Ezale 1897, 142a. � Loiolako atari aurrea, barrunpeko ibiltoki, sukalde eta<br />

gelaetarañokoak daude iturri eder garbiakin ondo janziak. <strong>Izt</strong> C 82. Dantzak, teatroak eta arako ibiltoki agiriak,<br />

zeintzuetan batuten diran jente asko. Itz Azald 205. Kolon deritzaion ibiltoki luze alaia. IPrad EEs 1915, 104.<br />

Bidekarien ibiltokiak ezin hobeki apainduak. Zub 91. Lau etxeen gorputzek zedarri egiten baitukete inguruan,<br />

<strong>Lar</strong>resohon bezala, ibil-toki huts zonbaiti. JE Ber 54. Arkupetan ibiltoki erosoa zegoan. Anab Don 36. Baziren<br />

ezker eta eskuin egoitza andana bat eta haien artean ibiltoki zabal bat. Lf in Casve SGrazi 9. En DFrec hay 2<br />

ejs. v. tbn. Muj RIEV 1907, 546. EEs 1914, 233. JBDei 1919, 307.<br />

ibiltun. v. ibildun.<br />

ibiltxinga. � Eskualdunak ainxinian ahartu ziren txosta-tokian plazan ibiltxingan. Miroir de la Soule, 6-8-1968<br />

(ap. DRA, que traduce "pasacalle").<br />

ibiltza, ibiltz. �1. Andanza, conducta. � Zuzenduko ditu bere gauzak, bere ibilzak, bere hitzak eta bere<br />

begiratze ta keñu guziak. Mb IArg I 384. Ekus zazu lenbizitik azkeneraño Jesusen bizitz eta ibillz guzia. Ib. 108.<br />

�2. Recorrido. � Aize guziak eta itsaso bera egin zituena, aizeei beren ibilzak eman ziezkana. Mb IArg I 193.<br />

ibiltzaile (Urt I 238, Dv), ibiltzale (BN-mix), ebiltzale (S), ebilzale (S, R). Ref.: A y Lrq (ebiltzale); AtSac 49. �<br />

(El) que anda; caminante. "Marcheur" Dv. "Voyageur" AtSac 49. � Erregela konplitzeko / zinen dilijentena, /<br />

iguzkia planetetan / nola ibilltzaillena. EZ Noel 152. Eretako barberaren zaldia, / Gaztalondon gaiaz ebiltzalia.<br />

Etch 426. Deusetako gehiago ezta on kanporat egotzia eta ibiltzailen oinez ostikatua izaiteko baizen. HeH Mt 5,<br />

13 (He, TB gizonez, Leon jendeek, Ol gizonek). Elizan ibiltzalea zen horien guzien gatik. Lf Murtuts 12. Bi<br />

ibiltzaile, bata bestearen atzetik. Mde Pr 165. Garai hartako jendeak elizara asko ibiltzale ziren aldetik. Mde Pr<br />

254. Ez izanik ere pilota partidetan ibiltzale errabiatu hetarik, laket dugu noiztenka partida ederren ikustera<br />

joaitea. Herr 14-9-1961, 2. Aztietan ibiltzalerik ez balitz, ez liteke aztirik. DRA (que no da ref.). Baldin erosleek<br />

guztia ikusi nahiez atzeraka batean ibiltzaleekin istillua jartzen ez bazuten. MEIG I 204.<br />

- BIDE-IBITZAILE, LO-IBILTZAILE. v. bide, lo.<br />

ibiltzari. v. BIDE-IBILTZARI.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

139

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ibiltze, ibilte (V, G, AN, L, BN ap. A; Añ), ebilte. �1. Andanza, viaje; acción de andar. "Buen viaje, ibilte on"<br />

Añ (que Azkue tbn. recoge). � Goiz-arrats, edate-iatean, / ebilte-gelditze, iaikite-etzatean / zuzaz dizut<br />

panaimendu. O Po 19. Kanpoko ibilte guziak. SP Imit III 53, 1. Lurrari lotzen zaizko eta hekiñ ibiltze edo pausu<br />

guziak lurrekotzat dire. He Phil 4 (SP 4 laster guziak). Egin zituen urte orietan nork daki zenbat prediku ta<br />

nekezko ibilze ta lan. Mb IArg I 151. Denpora gustijetan izan da enzute andikua Kantauritarren izena alan itsasibilte<br />

eta jakiturijan, zein da gerran. Astar II III. Bere ibilteak egiten zituan beti oñez ta askotan ortozik oñ<br />

utsean. Añ NekeA 236. Zer da bizia? [...] Ibiltzea othe da? Hb Egia VII. Gosez eta ibiltez degaiturik eta<br />

nekaturik joazan aldi baten. Itz Azald 9. Ua bada orduan ibilte aundi bat egitera. ABar Goi 46. Oraindik ordu<br />

beteko ibiltzea. Anab Aprika 22. Beti ibiliz. [...] Bainan ibiltze horiek ez dira nola nahikoak. Lf in Casve SGrazi<br />

13. En DFrec hay 4 ejs. de ibiltze.<br />

� Andanza, correría, conducta. � Lagun deungak, pekatuko lekubak, ibilte nasaijak. fB Ic II 275. Soñu ero,<br />

ibilte zoro eta eskubide edo libertade inos arzen eztirianak. Astar II 54. Alde egin biotza argituko leuskezun<br />

lagun, toki eta ibilteetarik. Añ EL 2 47. v. tbn. Enb 148 (ibilte). Jesusen agintzeak bete bear ditu gure ibiltzeak.<br />

EgutAr (G) 3-5-1958 (ap. DRA).<br />

� (Como segundo miembro de comp.). � Zeinbat adiskidetasun, amoretasun, alkar-ibilte eragotziak. Añ MisE<br />

86. � Aren bekain illunak, aren beso-ibiltzea, aren abotsa! Anab Poli 95.<br />

�2. + ibilte. Paso, modo de andar. � Soiñeko arropetan, irrian eta ibiltzean da ezagun nolakoa eta zertako den<br />

bat bedera. Ax 415 (V 270). [Zaldi arroa] jabea ganean / eukala yoian ibilte galantez / bere bidean. Zav Fab<br />

RIEV 1907, 94. v. tbn. Noe 68 (ibilte).<br />

�3. + ibilte, ebilte. Capacidad de andar. "Zertan zirezte? Ibiltzea badugu, comment vous portez-vous? Ça va..."<br />

Lh. � Urte askotan zeuek dozu / osasunaren faltea, / Jaunak dizula ebiltea. BBizk 38. Bi ontzitegi zabal<br />

erosoak, zeintzubetan egiten diraden ontzi eder ibilte andiko guztiz naierarakoak. <strong>Izt</strong> C 128.<br />

ibilune. �1. "Andanzas, ibilluneak" Añ. � Alde egiteko pekatuko bide, lagun ta ibillune urreko guztietarik. Mg<br />

CO 65. Len legez duaz bulla guztietara, lengo adiskide, konbersazino ta ibillunetara. Ib. 99. �2. (V-arr ap. A,<br />

que remite a ibilkune). v. ibilgune.<br />

ibilzale (V-gip ap. Etxba Eib; Añ, A (que dice tomarlo de Dv, donde sólo hallamos ibiltzaile)), ibilizale (<strong>Lar</strong> (lli-)).<br />

� "Andariego" <strong>Lar</strong> y Añ. "Dittuan urtiegaz, betiko ibillzalia" Etxba Eib. � Aita, aita, uste dezu gu ala<br />

ibilli-zale giñala? Zab Gabon 52. Ez gera disimuluan / ibili-zaliak. Basarri in Uzt Noiz 33. Ez naizela<br />

aurrerazaleegia, baizik eta atzerazale [...], geldizale edo astiro ibilzale horietakoa. MIH 340. � (Como adj.<br />

pleno). � Gure gaztea ibil zale da; / etxean ez dago lasai. Basarri 136. Mundu onek duan bearrik bearrena<br />

zaldun ibiltariak zirala, eta beragandik asi-ta zaldungo ibilzalea berpiztea. "Caballería andantesca". Berron<br />

Kijote 87. Usario ta oitura onartua da zaldunketa ibilzalean. Ib. 146.<br />

ibin (G-nav, AN-arce, Ae). Ref.: A Aezk 293; EI 383; Ond Bac. � "Caña. Galibin, caña de trigo" A Aezk 293.<br />

"Caña de trigo" EI 383. "Rastrojo" Ond Bac. � Soroak galburuz gaiñezka daudenean eta gari-ale esnetsuak<br />

ibin-orlegietan antutzen direnean? "Viridi stipula". Ibiñ Virgil 76.<br />

- IBIN-SASKI. "Cesto de cañas de trigo" A Aezk 293.<br />

ibinarte (<strong>Lar</strong> � H). � "Interposición" <strong>Lar</strong>.<br />

ibinarteko (<strong>Lar</strong> � H). � "Intercalar, adjetivo" <strong>Lar</strong>.<br />

ibinartetu (<strong>Lar</strong> � H). � "Intercalar, verbo" <strong>Lar</strong>.<br />

ibintze (G-nav, AN-araq-ulz-burg (-nze), Ae; Aq 305 (AN)), ibentze (Sal, R), ibintza (G-nav). Ref.: A (ibinze,<br />

ibentze); A Aezk 293; Satr VocP; Iz Ulz (ibíntzia), Als (ibintza); Ond Bac. � "Ibintze, rastrojo, rastrojera.<br />

Ibintzeei su itxeki" LE-Ir. "Ibintza gutxi, poco rastrojo" Iz Als. "Rastrojera" Ond Bac. � Ibentzean yalgitako<br />

buruak ez bildu. Ol Lev 19, 9.<br />

ibiratu, ubiratu (Dv). � "Se rendre au gué" Dv.<br />

ibiretu (<strong>Lar</strong> Sup, H). � "Aplacar" <strong>Lar</strong> Sup. (Se tratará probablemente de un derivado de ibide o de una variante<br />

de esta forma). v. ibitu.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

140

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ibiri (SP � Dv y H (s.v. ibidea)). � "Gué" SP. � Ibiri bat ikusirik beheiti ioaiten oiuz hasi zen hunela: ene<br />

arimak eztu sekulan hartuko pausurik honda dadin artean iainkotasunaren itsasoan. SP Phil 134 (He 137 ibaia<br />

bat).<br />

ibirkera. v. heberkera.<br />

ibirtar. v. hebertar.<br />

ibis. � Ibis. � Huntz oihularia, puianta eta ibisa. "Ibin". Dv Lev 11, 17 (Ur, Ol, BiblE ibisa; Ker mozoloa).<br />

Elaiaren esanaz, ibis gorrijak alderrezkan jarten dira Niloko alde bijetan. Altuna 22.<br />

ibitu (V-ger-m ap. A). � Calmar(se), aplacar(se). "Ibitu, txikartu, disminuirse, achicarse" Mg PAbVoc.<br />

"Disminuirse, desincharse, achicarse" <strong>Izt</strong>. "1.º (V-ger), deshincharse (un tumor). 2.º (V-ger), calmarse (un dolor).<br />

3.º (V-m), bajarse la marea, litm. reducirse la mar, en alguna extensión, a charcos" A. � [Garizumeak] ibitu edo<br />

baketuten dau Iaungoikoan aserrea. Ezale 1897, 79a. Neguan egiteko suak eta garrak / eta ibituteko otzaren<br />

indarrak. Echta in Onaind MEOE 629. Zelan ibittu alkarri eutsen gorrotua? Echta Jos 54. Gabeko zortziretan<br />

ibittu zan ekatxa. Ib. 255. Martiko eguzkijaren antzeko zara zu: igittu ta berotu orduko, ibittu. Otx 47. Ibituko<br />

zaio, ba, oraingo aserrea zure anaiari. Ol Gen 27, 45 (Dv hauts dadin, Urt aldara dadin, Bibl urrundu).<br />

[Maitasunak] gizonen eritasunak ibitzen irakatsiko bailigun! "Mitescere discat". Ibiñ Virgil 63. Atsekabea baretu<br />

eta ibitu ahala, ordea, argiago ageri da galeraren larria. MIH 46. v. tbn. LEItz 64. Kk Ab II 186. Or Tormes 21.<br />

Zait Sof 165. Erkiag BatB 202.<br />

� (Con suf. de comparación). � Arpegiko berotasuna zerbait ibitzenago ta ausitzenago yoiakon. Erkiag Arran<br />

106.<br />

iboera. v. iboir(e).<br />

iboil (<strong>Lar</strong> � H). � "Rodadura" <strong>Lar</strong>.<br />

iboildu (<strong>Lar</strong> � H). �1. "Rodar" <strong>Lar</strong>. �2. "(AN-5vill), calarse, mojarse completamente" A.<br />

iboildura. "Roulement" H (que cita a <strong>Lar</strong>ramendi, pero no lo encontramos).<br />

iboilka. "(Ir) rodando, iboilka joan" <strong>Lar</strong>.<br />

iboilkari (<strong>Lar</strong> � H). � "Rodador" <strong>Lar</strong>.<br />

iboilkoi (<strong>Lar</strong> � H). �1. "Rodadero, lo que rueda fácilmente" <strong>Lar</strong>. �2. (<strong>Lar</strong> � H). "Rodete en los forlones" <strong>Lar</strong>.<br />

iboilkor. "(Hb), 1.º facile a rouler; 2.º passoire de carrosse" Lh.<br />

iboir(e), iboera, ibuarra, iborio. � Marfil. v. boli, ebur, 1 ibera. � Usain onetako zur mota guzitakorik eta<br />

iboirezko unzi guzitakorik. Lç Apoc 18, 12 (Ip ibuarazko; He ebolikazko, TB, Ur (V, G) marfilezko, Dv bolizko).<br />

Iboerazko thorria, othoi egizü gügatik. "Turris eburnea". UskLiB 27 (v. tbn. iboerazko en el mismo contexto en<br />

Ip Hil 254; marfilezko Añ EL 1 229, ArgiDL 114). Elefanteak oraino badire eskualde hoik guzietan, bainan ez<br />

dute gehiago iboriorik [sic] emanen. Prop 1912, 111 (ap. DRA).<br />

ibortziri. v. ihortziri.<br />

ibuarra. v. iboir(e).<br />

iburni. v. infernu.<br />

ida. v. 1 ira.<br />

idaatzi (V-gip), iraatzi (V-gip). Ref.: Iz ArOñ. � "Idaatzi talua: poner la torta sobre la pala de hierro en la llama<br />

para que se le forme la corteza antes de ponerla en la llama. Talua iddaatzitta (iraatzitta): bi aldetatik erreta;<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

141

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

Talua palara iddaatzi dau: la torta la ha pasado a la pala; iddaazketan" Iz ArOñ. Cf. idaltzi.<br />

idabazi. v. irabazi.<br />

idabur, idagur. v. idaur.<br />

idago. v. birao.<br />

idagurtu. v. idaurri.<br />

idai(a). v. ideia.<br />

idakizki. "Se pasa la leche de las ovejas por un colador idakizki, embudo, que lleva dentro hojas de ortigas (Gazp)"<br />

AEF 1955, 142. v. 5 irazki.<br />

idakoitz. v. ebiakoitz.<br />

idakorri. v. irakurri.<br />

idakutzi. v. erakutsi.<br />

hidalgia (AN-egüés ap. Bon; Lcc), iralgria, iragria, iraglia. � Hidalguía (en los ejs. de ConTAV el término<br />

parece referirse a algún tipo de prueba o documento acreditativo de hidalguía). "Jesu-Kristoren idalgia (ANegüés)"<br />

Bon. Cf. iralgi (2), iraulgi. � Iralgria ondo probatua ekarriko debala dotoreak (Azpeitia, 1622).<br />

ConTAV 5.2.9, 126 (v. tbn. en el mismo texto otro ej. de iralgria, junto con uno de iraglia y otro de iragria).<br />

Zure bentura bada mendikuarekin ezkotzea igrazria (, ¿por igraria?) ekarri beza leen. Ib. 124. Idalgia,<br />

fama eta ondasunak direla errete enganazale batzuk (<strong>Lar</strong>rasoaña, s. XVIII). ETZ 59. Bizkaitarra zarian aldeti<br />

eginda daukazu idalgija. Mg PAb 51. Abade baten mandoa / bere hidalgiaz hazia kaskoa / bere ama behorraz<br />

baizen etzen mintzo. Gy 139.<br />

hidalgo (Lcc, SP), iralgo, idalgu. �1. (Sust. y adj.). Hidalgo. "Hidalgoa, (O) bilaun eta ez xoil aitoren seme<br />

eztena, baina bien artekoa, qui n'est ni vilain ni gentilhomme" SP. AxN explica aitonen semeak (417), por<br />

hidalgoak. � Kapare da bilaun eztena [...] Españan hidalgoa den bezala. O Pr 367. Ze ezteila izan inorbere<br />

atrebiduba da adelantauba elejitzera Alkaterik [...] ezpada persona onrauba, idalgua, aberatsa da erraizak<br />

daukazana. (Eibar, c. 1755). RIEV 1908, 731. Persona pobrea [...] aita iralgoaren alaba (Donostia, 1761). ETZ<br />

113. Ez dau geure erri idalgubeetan inos oinik geratu. fB Ic I IV. �2. Genealogía, linaje. � Ez datxeizten elhe<br />

zaharrei eta zedarririk gabeko hidalgoei. "Genealogiis interminatis". He 1 Tim 1, 4. Idalgotan sartu gabe [...] /<br />

gure osebak direla edo gure kusiak [...]. 'Sans entrer dans les préséances'. Monho 60.<br />

hidalgotto. � Dim. de hidalgo. � Manta berri hura ikhustez ürratürik gure hidalgotto bolatzen da haxeroaren<br />

kontre. ArmUs 1899, 54.<br />

idalki. "(AN-5vill, B), cerner, por ej. harina" A. v. eralki.<br />

- IDALKI-MAHAI. "(B), cernedero" A.<br />

idalki. v. 2 iralki.<br />

idaltzi (V-gip), iraltzi (V-gip). Ref.: Iz ArOñ. � "Idaltzi: ogixa idaltzi dogu: hemos amasado el pan. [...]. Talua<br />

iraltzi: dar vuelta a la torta sobre el fuego para que se le forme la corteza por ambas caras" Iz ArOñ. Cf. idaatzi.<br />

idantzezki. � "Grabado, estampa" Bera. � "Ipuñak". Altunatar Josebak euzkeralduta. Jauregibeitiatar Anderen<br />

idantzezkijak. In Altuna 1 (v. tbn. 5). v. EEs 1928, 88. Idaztia [...] idantzezki politez josita aurkitzen da.<br />

Amilgain Euzk 1931, 191 (ap. DRA). 28 irudia. Zaldi irudizko bi idantzezki ditun ematite-zatia. JMB ELG 112.<br />

idantzi. � Estampar, imprimir. v. erantsi. � Idanzten dau (bateoak) ariman sillu bat, ezagututeko gariela<br />

Kristoren artaldikoak. Garit Veni mecum 7 (ap. DRA).<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

142

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

idar. v. 1 ilar.<br />

idara(i)te. v. ediren.<br />

idar bedar. v. irabelar.<br />

idardausi. v. inarrosi.<br />

idargi. v. ilargi.<br />

idaria. v. ideia.<br />

idaroketa (<strong>Lar</strong>, H), iradoketa (H). � "Sonsaca, el acto de sonsacar, [...] eralketa, idaroketa" <strong>Lar</strong>. "L'action de<br />

tirer quelque chose de quelqu'un par adresse" H.<br />

idaroki (AN? ap. A; O-SP 223, SP (sin trad.), <strong>Lar</strong>, H, Bera), iradoki (R-uzt ap. A; H), idoroki (H), eradoki (S<br />

ap. Lrq; H), eraduki (L, BN ap. Lrq). �1. Hacer salir, sonsacar; sugerir, inspirar. "Idarokitea, faire sortir" O-SP<br />

223. "Sonsacar [...], conseguir algo con maña, como el descubrir un secreto" <strong>Lar</strong>. "(Sacar a alguno del) buche<br />

algún secreto" Ib. "1. faire sortir au dehors, tirer dehors, ôter quelque chose de la place qu'elle occupe.<br />

Xorikumeak ohantzetik iradoki, avoir fait sortir les petits oiseaux de leur nid. 2. tirer quelque chose de quelqu'un,<br />

le lui faire dire ou révéler: Erran nahi etzituen gauzak gordeak zeduzkanak, arnoak iradokitzen diotza gizonari.<br />

[...] Aphezak mezaren erraitian konsekrazionezko hitzak ahotik iradoki dutian bezaiñ sarri, le prêtre [...] a fait<br />

sortir de sa bouche [...]. (CatOlo)" H. � Tr. Atestiguado ya en Leiçarraga, al Norte se documenta sólo en CatOlo<br />

(ap. H), Chourio, Haraneder, HeH, las pastorales suletinas Abraham y StJul y en un texto tbn. suletino de<br />

<strong>Lar</strong>rasquet. Al Sur lo emplean Mendiburu y autores de léxico cuidado del s. XX, estos últimos con el sentido de<br />

'sugerir, inspirar' principalmente. En cuanto a la distribución de variantes, se encuentra iradoki en Leiçarraga y<br />

textos suletinos (salvo en <strong>Lar</strong>rasquet) e idaroki en Haraneder y textos meridionales. Hay adémas idoroki en<br />

Chourio y eradoki en HeH y <strong>Lar</strong>rasquet. En DFrec hay 2 ejs. de idaroki y uno de iradoki; hay además 2 de<br />

idarokizun 'sugerencia'. � Has zekitzon skribák eta fariseuak hagitz hertsen eta propos iradokiten anhitz gauzaz.<br />

"À lui tirer de la bouche propos de plusieurs choses". Lç Lc 11, 53 (TB ahotik atherarazten). Neke da<br />

adiskidetasun berezi bat ez dezan ekhar samurtasun edo trebetasun barnian egon beharrak idorokiko tuenera.<br />

Ch (ap. H). Zerbaitetan hura atzeman nahiz eta ahotik hari zerbait idaroki nahiz, ondoan hartaz akusatzekotzat.<br />

He Lc 11, 54 (HeH zerbait haren ahotik eradoki aiherrez; Azkue traduce eradoki de este ej. como 'coger, cazar';<br />

cf. infra (2)). [Jesusek] idaroki zien beren barrenean zuten uste galdu hau ta esanerazi [...]. Mb IArg I 275.<br />

[Hitz] orien lekuan esain ditu bere bihotzak idarokitzen diotzanak. Mb JBDev 247. Zer aiak biotz berak bere<br />

naigabeekin [...] anitz aldiz Adan gaisoari idarokitzen ziozkanak! Mb OtGai I (ed. 1904), 230. Era onetako<br />

damuak idarokitzen dituen negarrak, negar onak dira. Mb (ap. H). Tronpatzen zütü zoki horek / xarmatü zütü<br />

oroki / zure zintzü orotarik / zütü iradoki. StJul 191. Oro hiri huntarik iradoki behar tüzü. Abraham (ap. DRA).<br />

<strong>Lar</strong>rajésa [...] üskára plañ eta elhía zórotz, ári ziuá égin ahálak égin élhe eadokítzen. "De lui faire exposer ses<br />

théories politiques". Lrq <strong>Lar</strong>raja RIEV 1931, 235. Baliteke berari ere gogoak ematea, baina, Lizardik aurrea<br />

artu zion, beintzat burura idaroki ez bazion ere. Or Y 1933, 412. Itxaropena idarokitzen badidazu. 'Si me haces<br />

concebir esperanzas'. Zait Sof 33. Orduko eskolastikuek idaroki zioten aburu ori. Or QA 170. Irakurketa onek<br />

idarokitzen didana. "Suggerit". Or Aitork 408. Aiek [...] Iainkoak agindu ta idaroki bezala orduko gauzetaz balia<br />

ziran. Ib. 65 (v. tbn. 59 y 206). Itxaropenez betea dut gaurko eguna: ori idarokitzen didate belardi zabal<br />

berdeak. Txill Let 111. Milla atson idaroki dizkio ezatasunak guziari ta margo arrigarriak argitu etxeak eta<br />

kaleak. Ib. 50. Ederraren "ideia" idaroki (inspirar) oi dit. Zait Plat 36. Nai bizi ori iainkoren batek idaroki omen<br />

zion. Ib. 87. [...] Orra semeak amari goza-gozaro idaroki eutsana. Erkiag BatB 27. Iainkoak idaroki diona oker<br />

artu duna. Or in Gazt MusIx 44. � "Iradoki (R-uzt), provocar, tentar" A. �2. "Coger, cazar" A (cf. supra el ej.<br />

de HeH). � Eiza eradoki aierrez ziñan eta zoriak zerau eizatu zaitu. Zait Sof 135.<br />

- IDAROKIZKO. (Adnom.). � Onen bidez ain / barru det orain / idarokizko txingarra. EA OlBe 70.<br />

idarokigai. � Tema de inspiración. � Intziri sakon egille beti / naiz osiñ-arro, naiz ugiñ-bare, / zerbaiten biotz<br />

ezkutuko zu / idarokigaiz (tema de inspiración) betea zaude. EA Itxasoa (ap. DRA).<br />

idarokitzaile (-alle <strong>Lar</strong>, H), iradokitzaile (-alle H), eradokizale (S ap. Lrq). � "Sonsacador" <strong>Lar</strong>. "Idarokitzalle<br />

zintzoa da, c'est un enjôleur habile, un habile larron de secrets" H. "Celui qui fait sortir, ôter quelque chose du<br />

lieu qu'elle occupe. Dans le sens le plus usuel, celui qui fait dire, déclarer, révéler des choses cachées:<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

143

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

Iradokitzaile handi da, il est grand tireur de vers du nez" Ib. "Qui fait enlever" Lrq.<br />

idarrando. v. ilarrando.<br />

idarratsi, -rrausi, -rrosi. v. inarrosi.<br />

idarri. v. igarri.<br />

idasagar. v. irasagar.<br />

idaska. v. ieska.<br />

idatargi. v. iretargi.<br />

idatsi. v. idatzi; irentsi.<br />

idatsorta. � Conjunto de escritos. � Mutillak salgai zituan idatsorta aietarik bat artu det (Quijote IX). Ldi<br />

RIEV 1929, 208 (Or ib. 7 iskribuetako bat).<br />

hidatu. � Fiarse. v. fidatu. � Eta eztüketa merexi zützaz osoki abandonatü izatia, haboro hidatüren zireia eni?<br />

UskLiB 104.<br />

idatz-agergailu. � Grafía, representación gráfica. � Ots bakoitzak bear duela idatz-agergailu bat eta idatzagergailu<br />

ori beti berdiña. P. Broussain Eusk 1919-1920 (II), 31.<br />

idatzain. � "Secretario, archivista" Eusk 1919-1920 (II), 93 (figura como neol. de Lhande). v. idazkitzain (2).<br />

� Baionako Apaizpikutegiko idatzaiña (Secrétariat de l'Évêché). Lh Eusk 1919-1920 (I), 16.<br />

idatzaldatu. � Copiar (un escrito). � Ireneoren idazlanetatik Gaiok idatzaldatuta dago. Ker ElizG 139, 1 (ap.<br />

DRA).<br />

idatzarri. v. iratzarri.<br />

idatz-aztarren. � Rastro escrito (ref. a la firma). � Gabontzaren firmearen antz-antzekoa dauka, Nikanor-ek<br />

[...] esku artetsuz egiña. Aspaldian, zenbat ekiñaldi ta aproba, aren taiuko idatz-aztarren berregiña zertu arte!<br />

Erkiag BatB 162.<br />

idatz-gabe. v. idazgabe.<br />

idatzi (V-gip, G-azp ap. Gte Erd 165; Bera), iratsi (A DBols), iratzi, idatsi (A DBols), iretsi, eratsi (V? ap. A �<br />

Mg PAb 63), iraatsi (V? ap. A � Mg PAb 82), idazi (Lf ap. Lh). � Tr. Idatzi tiene su origen en las formas eratsi<br />

e iraatsi empleadas por Moguel. En 1894 se recoge la forma iraatsi convirtiéndola en iratsi (cf. Maitetxea<br />

Bizkaitarra 1894, n.º 11 (ap. NeolAG): "Irestaldi, irastaldi-k esan gure dau erderaz 'escrito', datorrelako iretsi,<br />

iratsi 'escribir' aittuten emoten dabenetik"). Arana Goiri, a su vez, propone la forma iratzi (AG 442), que se<br />

extiende pronto en la prensa nacionalista. Más tarde el propio Arana crea idatzi sobre iratzi, especializando cada<br />

uno de los términos (AG 2088): "Idatzi = eskribidu. Len niñuan iratzi-tik atarauta, au baño-axe obetzat esaten<br />

dot, iratzi-gaz esateko berezko ikurpena: gatxa oneri iratzi dautse orrek (1902)". Con todo, Arana emplea más<br />

iratzi que idatzi (v. Alt EEs 1913, 78). Fieles a Moguel, utilizan iratsi Azkue (junto con idatsi) y Ormetxe entre<br />

otros. Se encuentra iratzi en Zamarripa, algún texto de Ezale, en Kirikiño (1905) y Echeita. Hacia 1920 se<br />

generaliza la forma idatzi. Hallamos las formas sintéticas didatz en un texto meridional de Eskual 12-11-1915, 2,<br />

didatzi en Lauaxeta (BBa 18) y bidatz en Olabide (Iob 31, 35). En DFrec hay 620 ejs. de idatzi, 7 de ellos<br />

septentrionales.<br />

�1. Escribir. "Escribir, iratsi (neol. Mg), por extensión de iratsi 'adherir, pegar'. AG lo modificó en idatzi. [...]<br />

Es inadmisible el empeño de desterrar el fonema ts [...] y reemplazarlo con tz" A DBols. "Idatzi, zerari...<br />

eskribitzeari esaten ziotek" Ldi IL 17. "Inglesez dago idatzita (V-gip, G-azp)" Gte Erd 165. Cf. Lh: "Le peuple<br />

n'emploie guère ce verbe et ses composés". v. eskribitu, izkiriatu. � Artu egizu lumia, ta daukazun ur baltz<br />

orregaz eratsi eiguzu zapi zuri orretan. Mg PAb 63. Lumiaz iraastiaz euskera izenak. Ib. 82. [Aita<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

144

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

Kardaberazek] "Euskeraren berri onak" izena daben liburutxuban imini edo iraatsi zituban [berba] oneek. Mg<br />

CO VII. Umetan ondo ikestiek irekurten, iresten eta beste ikestegiko gauzek. Maitetxea Bizkaitarra 1894, n.º 11<br />

(ap. NeolAG). Egutegi bizkattarra [...] bizkattar batek iratzija (1897). AG 983. Eskribidu edo irazteko (1898).<br />

Ib. 1498. Idazten ala irakurtzen (1902). Ib. 2088. Onelako itzak irasten (iskribatzen). A EEs 1908, 44 (Ardi 31 y<br />

Ezale 1897, 1a iratsi; Ardi VI y EEs 1920, 13 idatsi; A EEs 1916, 112 idatzi). Euzkeraz idatzi (eskribatu). Anab<br />

EEs 1919, 63 (v. tbn. Poli 138). Egia idaz. Lf GH 1923, 184. Idatzi edo eskribitu zien. Inza Azalp 88. Euzkeraz<br />

[...] idatzi. Enb 38. Maitasun izkiz idatzi. Laux BBa 64. Paperean idazten (eskribatzen). Ir YKBiz 12n. Zuen<br />

legean idatzirik dago. Ib. 321. Arzabal-idatziak, idazkunak [...] illobiak. JMB ELG 99s. Lassallek ez eban<br />

askorik idatzi baña etorri ederreko izlaria zan. Eguzk GizAuz 66. Ikusi ez paneza ere, ez al nezakio idatzi<br />

beintzat? TAg Uzt 194. Kartak euskeraz eskribitzeko edo idazteko. NEtx Nola 6. Garbi idatzi, bai esakeraz, bai<br />

itzez. Etxde AlosT 9s. Euskara idatziaren batasuna. Mde Pr 43. Darwinek idatzi zuen. Vill Jaink 53. Liburu asko<br />

idatzi dabezala. Alzola Atalak 75. Pertsu idatziek. Xa Odol 65. Egunoroko hizkuntza idatzi arruntean. MEIG VI<br />

129.<br />

v. tbn. Ayerb EEs 1915, 280. Ormetxe EEs 1917, 97. ArgiDL 59. Altuna 76. Mok 7. Muj PAm 12. Alz Txib 87.<br />

Kk Ab II 80. FIr 155. Zub 18. Lab EEguna 68. JE Ber 66. EA OlBe 5. Or BM 90. ABar Goi 59. SMitx Aranz<br />

168. Bilbao IpuiB 10. Zerb Azk 93. JAIraz Bizia 119. Munita 13. Akes Ipiñ 17. Txill Let 62. Osk Kurl 26. SM<br />

Zirik 7. Arti Ipuin 37. Erkiag BatB 149. Zait Plat 82. BEnb NereA 195. <strong>Lar</strong>z Iru 9. MAtx Gazt 11. Ibiñ Virgil 25.<br />

Etxba Ibilt 453. Uzt Sas 17. Lasa Poem 77. Azurm HitzB 36. Berron Kijote 83. Iratsi: Ezale 1898, 237b y 1899,<br />

173b. El Correo Vasco 1899 n.º 64 (ap. NeolAG). Ormetxe EEs 1912, 83. Iratzi: Zam Ezale 1898, 260b. Ezale<br />

1898, 28b. Kk Euzkadi 1905, 197 (ap. NeolAG). Eusk 1919-20 (I), 40. Echta Jos 5.<br />

�2. (Sust.). Escrito. "Idatzi sainduetan irakurtzen dugu (Eskual), nous lisons dans les saintes Écritures" Lh. Cf.<br />

eskuidatzi. � Euskerazko iratsia irakurten deutsazunean. Ezale 1898, 237b. Idatzi oetako batek, zortzireun bat<br />

urte baditu. Etxeg in Muj PAm 21. Jauregik iru idatzi egin dizkik. ABar Goi 71 (v. tbn. 67). Idatzi ok irakurtea.<br />

Or Aitork 40 (v. tbn. 220, 25s.). Idatzi Deunetan ere [...] agertu du. MAtx Gazt 40. Gurutzeko Joan Deuna bere<br />

idatzietan. Onaind in Gazt MusIx 145 (v. tbn. 61). Xalbadorren idatzietan. <strong>Lar</strong>re in Xa Odol 20. Sekulan ene<br />

kantu lan hontan, hitzetan ta idatzitan / ez det [...] agertu amodioa baizikan. Xa Odol 270. Ez, arren,<br />

aantzipenean ustu aren idatziak. Berron Kijote 150. Barojaren esanak entzutea eta Barojaren idatziak irakurtzea<br />

berdintsu izan da beti. MEIG III 146.<br />

�3. "Iratzi (imprimir, escribir)" Arriand Euzk 1931, 577 (ap. NeolAG; transcripción del borrador o primera<br />

versión manuscrita de la Clasificación del Verbo Bizkaino de AG; v. tbn. Arriand Euzk 1931, 641 (ap. NeolAG)).<br />

- IDATZI LAU(E)ZKO. Escrito en prosa. � Idatzi-lauzko yardunetan. Markiegi in Ldi IL 7 (9 idatzi lauezko).<br />

- IDATZIZ. Por escrito. � Itzez, idatziz [...] / euzkera darabilzuna. Enb 125. Idatziz aitortzen dizut. Or Aitork<br />

238 (v. tbn. 221, 240 y 246). Buruan zekarzkin zenbait zortziko [...] idatziz artu. Gazt MusIx 167. [Olerkiak]<br />

ondu zitun [...] ez idatziz emateko [...], kantetarako baizik. Ib. 167 (166 idatziz eman). [Gertaerak] idatziz<br />

ipintea. Alzola Atalak 101. Idatziz adierazteko hizkuntza bat behar dugu. MEIG IX 53.<br />

- IDATZIZKO. (Adnom.). � Idatzizkoaren tradizioa. In MEIG IX 76.<br />

- IDAZTEKE. Sin escribir. � Orregatik gelditzen omen gera gutxi edo batere idazteke. SMitx Unam XXII.<br />

idatzi-bide. v. idazbide.<br />

idatzinguru. � Contexto. � Hemen erabilia den hitzaren erran-nahia, idatzinguruari behatuz, izan daiteke<br />

"ixterra". Bibl Gen 46, 26n.<br />

idatzlan. v. idazlan.<br />

idatz-mai. v. idazmahai.<br />

idatz-ola. v. idazkola.<br />

idauli. v. irauli.<br />

idaur (V, G-goi-to), idabur (V-m-gip), idagur (V-gip), ideur, irabur (V-m-gip; <strong>Lar</strong>, Añ, <strong>Izt</strong> C 232, H), iraur<br />

(G-goi-to, AN-larr), iyaur (G-to), iaur (A Apend), irebur (G-azp), iregur. Ref.: A (idaur, idabur, irabiur); A<br />

Apend (irabur); AEF 1928, 22; EEs 1931, 41; Iz UrrAnz, ArOñ (idaurrraz, idagurrugaraak, idaur), To (iyaurra);<br />

Asp Leiz2 (iraur); Arin AEF 1960, 63; Elexp Berg. � "Mallo de trillar" <strong>Lar</strong> y Añ. "Mayal, instrumento con el<br />

que se de<strong>sg</strong>ranan los cereales dando golpes sobre ellos" A. "Mango del mayal" Ib. "Iraburrak iru gauza daukaz:<br />

[...] (V-gip), tres cosas tiene el mayal" Ib. "Idaurraz jo: de<strong>sg</strong>ranar las espigas de trigo con el mayal" Iz ArOñ.<br />

"Atado para de<strong>sg</strong>ranar alubias" Asp Leiz2. "Idaurra apurtu jat baba joten nebillela" Elexp Berg. v. irabiur. �<br />

[Gariari azalak] kenzen zaizka bazter batzuetan iraburrez edo esku-trilluz ta golpez. Mb IArg I 203. Mallatu bear<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 145<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

dira iregurrez (tralluz) galondarrak. Ag G 27. Idaurra: [...] erabiltzen da lastatxikiak, babak eta abar jotzeko.<br />

EEs 1931, 41. v. tbn. EEs 1930, 27 (ideur). � (Uso fig.). "Idáur gogórra euki xuei: castigo (con una nevada)" Iz<br />

ArOñ.<br />

- IDAUR-HAIZEBILO. v. IDAUR-ESKU.<br />

- IDAUR-HARI. � Iraburaria. 'Correa del mayal'. <strong>Izt</strong> C 232.<br />

- IDAUR-ESKU (idaurresku V, G ap. A; iraburesku V-gip ap. A; <strong>Izt</strong> C 232). "Mango del mayal" A. "Iraburrak<br />

iru gauza daukaz: irabur-eskua (makilla lodia da au), ugela ta irabur-aizebilloa (V-gip), [...] el ástil (es un palo<br />

grueso), la correa y el palo" Ib.<br />

- IDAUR-TXIBITA (V-gip). "Idaur-txibittia, el palo volante del mayal" Iz UrrAnz.<br />

- IDAUR-UHAL. "Idabur-ugel (V-gip), pieza de cuero para unir las dos piezas del mayal" A. v. IDAUR-ESKU.<br />

- IDAUR-UGARA "Idagurrugaraak: los palos del mayal" Iz ArOñ.<br />

- IDAUR-ZIGOR (idabur-z. G-to; iraurzigor G-goi). Ref.: A (idabur-); Arin AEF 1960, 63. Palo del mayal.<br />

"Iraburzigor" <strong>Izt</strong> C 232 (en una lista de aperos de labranza). "Palo delgado del mayal" A. "Varas [del mayal]<br />

(iraurzigorrak), ordinariamente de acebo" Arin AEF 1960, 63.<br />

idaurlari (V-gip), idaburlari (V-gip), idaegurlari (V-gip). Ref.: A (idaburlari); Iz ArOñ (ida(eg)urlaarixak). �<br />

"Mayalero, el que de<strong>sg</strong>rana los cereales por medio del mayal" A.<br />

idaurle, iraurle (G-goi). Ref.: Arin AEF 1960, 63.� Trabajador que de<strong>sg</strong>rana con el mayal. v. idaurlari.<br />

idaurri, iragurri (V-gip), idagurtu (V-gip). Ref.: AEF 1927, 78; Iz ArOñ (idagurtu), LinOñ 175. � De<strong>sg</strong>ranar el<br />

cereal con el mayal. "Cortadas las gavillas [...] se las maja --iragurri-- con dos palos --iragurrimakillak--, atados<br />

ambos por uno de sus extremos" AEF 1927, 78. "[Liñuaren] gorgoria ere "idagurtu ta galbaatu" egiten zan azia<br />

gordetzeko" Iz LinOñ 175. v. irabiurtu.<br />

- IRAGURRI-MAKILA. v. supra AEF 1927, 78.<br />

idaurtoltz. "Iaurtoltz, palo del mayal" A Apend.<br />

idaurtzaile, iraburtzaile (-alle <strong>Lar</strong>, H). � "Mallero de trillar" <strong>Lar</strong>. v. irabiurtzaile.<br />

idaustarbi. v. irustarbi.<br />

idautzi. v. irentsi.<br />

idazalde. � Escritura, acción de escribir. � [Oihenarten] letra horren lehen idaz-aldea Donaphaleun zagon<br />

Oihenarten ondoreen eskuetan. Lf ELit 122.<br />

idazbide, idatzi-bide. � Medio, modo de escribir. Cf. Ldi IL 49: Ura al zan bere burua agiriz, idaz-bidez, zintzo<br />

ta zuzentzat erakuska diarduan kristauaren egitekoa? � Nahi duenak errextu lezake bere idaz-bidea. MEIG IX<br />

56. Gure arteko hartu-emanetan behar dugun idatzi-bide batez [ari naiz]. Ib. 53. Honek zerbait zailduko duela<br />

mugaz honuzko euskaldunen idatzi eta irakur bidea? Ib. 53.<br />

idazburu. v. idazpuru.<br />

idazgabe, idatz-gabe. � No escrito. � Yainkoen agindu uts-ezin eta idatz-gabeak. Zait Sof 173.<br />

idazgai. v. idazkai.<br />

idazgela, idazkela. � Despacho, escritorio. � Aitak bere idazkelara deitu ta esan ei eutson [...]. Kk Ab I 109 (v.<br />

tbn. 84). v. tbn. Garit Usand 27 (idazkela). Idazgelako zurezko apal txairoetan. Erkiag BatB 48. Beren idaztegi<br />

edo idazgeletan. "En sus archivos o en sus escritorios". Berron Kijote 106.<br />

idazgizon, idazkixon, idaz-gixon. � Escribano � Berak eruan daun dirutza ori eztok ixango ez beretzat ez<br />

niretzat, idazkixonak (idaz-gixonak) dana jango yoek. Kk Ab I 76s (explicado en nota como "luma-gixonak").<br />

idazgura. � Deseo, ganas de escribir. � Idazgura suntziturik, logale nago. Txill Let 30.<br />

idazi. v. irabazi; 1 irazi.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

146

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

idazjoskera. � Sintaxis. � Egoki dijoakio euzkerari aren idaz-joskera. TAg GaGo 52s.<br />

idazkagiri. � Documento. � Egin yaiguan idazkagiri bat nik iri palagau dauskadazala dirubok euneko bijaren<br />

saripian. Kk Ab I 78.<br />

idazkai. �1. "Artículo, escrito; inscripción" BeraLzM. v. idazki. � [...] bere idazkai gustietan agertuten eban.<br />

GMant LEItz 58. Idazkai edo artikulo. EEs 1924, 167. Idazkaia egin eta bertoko izparringi [...] bati bidaldu<br />

eutson. Altuna 18. Idazkai-zorroak eta paper-zarrak saltzera (Quijote IX). Anab RIEV 1928, 609. �2. (Lh),<br />

idazgai. "(Eskual), sujet d'article" Lh. � Liburu aren idaz-gaia (Quijote IX). Or RIEV 1929, 7. Aitzinako<br />

paganoen mitoak idazgaitzat erabili. Mde Pr 229.<br />

idazkailu. � Máquina de escribir. � Idazlariari izen pillo ori idazkailluz jo ta kideen artean yaur zezan agindu<br />

zioten. Eusk 1919-1920 (I), 52.<br />

idazkari. �1. "Secretario" BeraLzM. Sg. NeolAG, Bustintza (Hermes 1919 III, 394), se lo atribuye<br />

erróneamente a Arana Goiri. v. eskribau, idazlari. � Lendakarija, [...]; Idazkarija, [...]. EEs 1911, 116.<br />

Gotzaia ta idazkaria (eskribaua). Bera EEs 1916, 174. v. tbn. GMant LEItz 68. Udalaren idazkarijak<br />

(aiuntamentubaren sekretarijuak). Altuna 26 (en contexto similar Kk Ab II 104). Azkarra baxen zintzua, /<br />

idazkaritzat daben Udala / bai dala zoriontsua. Enb 150. Idazkari edo eskribaua. Inzag RIEV 1933, 412.<br />

[Bazkintzaren] Idazkaritzat gizon bat billa dezagun. Ldi IL 116 (v. tbn. 146). [España-Legebatzarreko]<br />

ministroak, idazkariak. Ib. 25. Zeanuriko alkate zala eta bertako idazkari edo secretario Intxaurragatar<br />

Prantzisko. Akes Ipiñ 8. Erriko idazkaria (sekretaiua). Anab Poli 124. Ok baitira diruzain eta idazkari. Izeta<br />

DirG 20. Elkargo horren idazkariaren bitartez aurkezten dizkio bere usteak. MEIG I 116 (v. tbn. IV 112). En<br />

DFrec hay 115 ejs.; hay tbn. 3 ejs. de idazkariorde. � Erri-idazkaria (secretario municipala) zan. Kk Ab II 103.<br />

�2. "(GH), écrivain" Lh. v. idazlari (2), idazle.<br />

- IDAZKARI-GELA. "Secretaría, idazkari-gela" EEs 1917, 150.<br />

- IDAZKARI-HURREN. Vicesecretario. � Idazkari-urrenari 1000 lko geiago emanaz, ta bigarren laguntzalle<br />

bat yarrita. Ldi IL 122 (v. tbn. 118 y 120).<br />

- ZIÑALTZ-IDAZKARI. v. ziñaltza.<br />

idazkaritza. � Secretaría. � [Bazkun bat] iru zatik osatua. Bata [...] Bazkintza Zuzendaria. Bestea Erri-lan-en<br />

Idazkaritza. Ldi IL 116. Toki on bat gure [bazkuneko] Idazkaritza bertan ezartzeko. Ib. 117. En DFrec hay 21<br />

ejs.<br />

idazkazal. � "Sobre" BeraLzM. � Mirenek urratu zun Matxinen idazkazala. Ingi-mordoa ixuri zan mai-gañera.<br />

TAg GaGo 67 (v. tbn. 66).<br />

idazkela. v. idazgela.<br />

idazkera (Bera), iraskera, irazkera. �1. "Ortografía, grafía" Bera. "Idazkera , ortografía" Eusk 1919-<br />

1920 (II), 93 (en una lista de neols.). � Urrengo argittalbena [...] irazkerea bakarrik erabijauta (1897). In AG<br />

1066 (nota editorial, redactada probablemente por el propio AG, <strong>sg</strong>. NeolAG). Bere irazkerea ezta geuk<br />

daukaguna. Baserr 1897, n.º 18 (ap. NeolAG). Darabiltan idazkeraz (ortografi). Onaind MEOE 30. Guk eztegu<br />

idazkera [ortografia] aldatzeko arrazoi gogorrik arkitzen. NEtx LBB 9. Idazkera edo ortografia. MIH 97. Hiztegi<br />

ortografiko labur bat, dudako hitzen idazkerarekin. Ib. 100. Idazkera iberikoa. MEIG I 244. En DFrec hay 27<br />

ejs. de idazkera, correspondientes a las dos acepciones. v. tbn. Be-Euzko Patria 1904, n.º 35 (ap. NeolAG). Eusk<br />

1919-1920 (I), 6. A Eusk 1928, 124n. Irazkera: La Patria 1902, n.º 55 (ap. NeolAG).<br />

� Escritura, caracteres. � [Papera] arabierazko idazkeraz beltzitua zegoala (Quijote IX). Ldi RIEV 1929, 208.<br />

�2. (Bera, A DEV (s.v. académico), idaskera (A DBols). Modo, estilo de escribir. � Liburulari onen iraskerea<br />

(scribendi modus). A in Azc PB 17. Gaurko iraskeran erakutsiko dodaz beren erezkaiak. Ib. 17. Peredaren<br />

idazkera nabarmena (prosa) euzkeraz jarri. EEs 1914, 237. [Olerkarien] idazkera. Markiegi in Ldi IL 8.<br />

Egilearen idazkera (estiloa). A Y 1934, 4. Baliteke izebak ezagutzea Erregearen idazkera, Ramaiana irakurtzen<br />

du ta. Sabiag ib. 20. Idazkera errezera jotzen alegintzen. Etxde AlosT 12. Koloka du idazkera ta oikoa baño<br />

motzago esakera. Txill Let 135. Zail da Donibane Gurutzen olertitza [...] idazkera aldetik begitan ematea. Gazt<br />

MusIx 164 (v. tbn. 59, 154, 165 y 166). Prantziko nobelagille [...] ta oraingo idazkera berrizale aitatuenetakoa.<br />

NEtx LBB 101. Idazkereak, estiloak, norbaiten izakerea ta nortasuna agertu ta salatzen baditu. Akes in Alzola<br />

Atalak 22. Idazkera eskasekoa eta burubide urrikoa. "Menguada de estilo". Berron Kijote 18. Idazkera zakar ta<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

147

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

leorra. Ib. 79. Hantua, puztua zela haren idazkera. MEIG VI 86.<br />

idazketa, irazketa. � Escritura; acción de escribir, redacción. � Gaur-gaurko euskal-idazketa. "Literatura<br />

euskérica". In Or BM 24. Antze-idazketan ikasiaren tankera ta erri-gizon iatorrarena [...] elkartzen. Ib. 20. Zuen<br />

umeak, euskel-irakurketan, idazketan eta abar ongi gertu. Ldi IL 129. [Bakartasunak edo bereztasunak] idazketa<br />

zailtzen zion [euskarari]. In MEIG VI 30. v. tbn. Euzkadi 1912, 29 (ap. NeolAG). Irazketa: Kk Euzkadi 1905,<br />

194 (ap. NeolAG). � (Como primer miembro de comp.). � Au izan zen beren idazketa-sistemaren sorrera.<br />

Etxde Egan 1961 (1-3), 97.<br />

idazketxe. � "Casa de correos" BeraLzM. Cf. BeraLzM: "Idazketari, cartero". � --[Erregearen] idazketxe<br />

berria dek ori. [...] --Eta erregearen idazkiak orrera etortzen al dira? Sabiag Y 1934, 19.<br />

idazki (Bera, Lh), irazki, idaski (A DBols). (Neol.). Creado por AG en 1896, de iratzi 'escribir' y -ki (AG 1015).<br />

� Escrito (en gral.); carta, epístola; nota, mensaje; divisa, leyenda. "Escrito" Eusk 1919-1920 (II), 93 (en una<br />

lista de neols.). "Écrit, copie d'imprimerie, etc." Lh. v. idatzi (2), idazkai. � Tr. Documentado desde finales del<br />

s. XIX en autores meridionales de léxico cuidado. Al Norte lo emplean Zubiri y Zerbitzari. Si bien en un<br />

principio se emplea con el sentido de 'carta, epístola' (cf. ejs. de Enbeita, Lizardi, N. Etxaniz, B. Enbeita,<br />

Oskillaso...), con el tiempo pasa a significar 'escrito' en gral. Idazki es con diferencia la forma más documentada.<br />

Sg. NeolAG en la prensa nacionalista abundan los ejs. de irazki. En DFrec hay 94 ejs. de idazki, todos ellos<br />

meridionales. � Bidaldu eutson irazki bat esaten [...] (1898). AG 1550. Idazki bat-be ezeutsan bidaldu amari.<br />

Echta EEs 1911, 254. Jaso bear zitzaion garai-zubiyan idazki au ezartzeko agindu zuan: [...]. Tolosa EEs 1913,<br />

209. Gurutze zartxo bat ondorengo idazki onekiñ: [...]. Urruz Zer 22. Idazki (carta) bat artu zuan. Ayerb EEs<br />

1915, 280. Fisika gaietzaz idatzi ebazan idazkiak. GMant LEItz 58. [Neure amaren] eriotzia dala-ta / niganatu<br />

da tamal-agurdun / idazki pillo galanta. Enb 94. Idazle aipatua, [...] anitz idazki utzi daukuna. Zub 81. Ara non<br />

datorren [...] geznarija idazki bategaz, [...] bakaldunari eskatuten. Otx 67. [Gotzaien] barruti-idazkietan, beren<br />

pastoraletan. Ldi IL 168. Idazki txiki apain bat egingo nuke, bitxi-azaldun, paper bikañez. Ib. 33. Grekeraz,<br />

hebreeraz eta latinez idatzia zegon idazki ori ta onela zion: "Yesus Nazaretarra, Yuduen erregea". Ir YKBiz 501.<br />

Idazkiak (liburu sanduak). Ib. 108. Idazkiak (eskriturak). Ib. 312. Orrela bete zan arako Idazki ura:<br />

"Gaizkigillen lerroan yarri dute". Ib. 500. Esan akiok bere landola iretzako dala. Idazkia ire izenean egiteko.<br />

ABar Goi 75. Idazki didaktikorik. Mde Pr 233. Breizerako idazki eta izparringiak debekatu. Ib. 283. Liburu,<br />

nobela, errebista ta idazki txarrak irakurri. MAtx Gazt 85. Zure idazki edo karta. BEnb NereA 67 (en contexto<br />

similar Etxbe EEs 1917, 86, Izur JerOs (tít.), Enb 129, TAg GaGo 65, NEtx Nola 26, Osk Kurl 22 idazki; Echta<br />

Jos 334 irazki). [Ilarrian] onoko-au esango zuan idazkia: [...]. Berron Kijote 162. Artikulu eta gainerantzeko<br />

idazki laburragoak. MEIG IV 123. --Zein idazki mota hautatuko zenuke zuk? --[...], dudarik gabe, Herria-ren<br />

antzeko astekari bat. MEIG I 119.<br />

v. tbn. Be-Euzko Patria 1904, n.º 6 (ap. NeolAG). RIEV 1911, 605. Euzkadi 1912, 28 (ap. NeolAG). Arriand<br />

Euzkadi 1915 (n.º 9), 181 (ap. NeolAG). In Ldi UO 9. Laux AB 13. Eguzk GizAuz 76. JAIraz Bizia 63. Zerb Azk<br />

63. Or Aitork 365. Izeta DirG 65. Anab Poli 5. Lf in Zait Plat XV. Gazt MusIx 164. Irazki: Atxa Baserr 1897, n.º<br />

5 (ap. NeolAG). Prakazuri El Correo Vasco n.º 47 (1899) (ap. NeolAG). Kk Euzkadi 1905, 194 (ap. NeolAG).<br />

Iraski: Ezale 1897, 22b. Baserrikua Baserr 1897, n.º 18 (ap. NeolAG).<br />

� Gutun idazki batean jakinazten zioten [...]. FIr 137.<br />

- ELKAR-IDAZKI. Correspondencia. � Egin bait-ziran [...] lagun min, eguneroko yardunean, solas-bide<br />

naasian, elkar-idazki bidez. Markiegi in Ldi IL 11.<br />

- IDAZKI-AGIRI. � Ikusi dagijan nik neure azkenerarte dautsadan on-eretxija, idazki-agiri puzkok izten<br />

dautsadaz. 'Estos pocos escritos'. Otx 99.<br />

- IDAZKI-HASIERA. "Idazki-asierak - Encabezamiento de las cartas" NEtx Nola 10.<br />

- IDAZKI-BURU (BeraLzM). Título, encabezamiento de un escrito. "Membrete" BeraLzM. � Idazki buru hau<br />

ikustean uste ahal zinezakete mintzatzerat nohala [...]. Zub 77.<br />

- IDAZKI GUREN. Sagrada Escritura. � Idazki gurena. A (ap. NeolAG, s.v. irazki).<br />

- IDAZKI-KUTXA (BeraLzM (+ idazkutxa, idazki-utxa)). Buzón. � Idazki guziak idazkutxara botatzeko agindu<br />

zion. EgutTo 4-4-1919 (ap. DRA).<br />

- IDAZKI-LAN. Obra escrita. � [Bere] egikera ta idazki-lanak gaitzat artuta [...] liburu bat. Alzola Atalak 112.<br />

- IDAZKIPE. a) "Postdata" Bera. b) (Con suf. local de declinación). � Azalpean benetako izena eman beza,<br />

gañean idazkipeko izen-ordea (naiz izena) ipintzen dularik. Ldi IL 99.<br />

- IDAZKIZ. Por escrito. � "Herri-elerti" bat duzue idazkiz jarrita. Mde Pr 285.<br />

idazki. v. irazki.<br />

idazkide. � Co-escritor (se refiere a un ayudante o corrector de los escritos). � Inglesean [idatziko dut]<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

148

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

"idazkide" bat arkitzen badut, ene gaitasuna Shakespeare-n [...] izkuntzan ez baita oraindik bear luken<br />

bezanbatekoa. Mde Pr 197s.<br />

idazkigintza. � Correspondencia. � Ostatu edo ponda bateko idazkigintzea (correspondencia) bere gain artu<br />

eban. Kk Ab I 111.<br />

idazkin. �1. "Máquina de escribir" Eusk 1919-1920 (II), 93 (en una lista de neols.). � Batzar orren erabakia,<br />

erderaz ta idazkiñaz idatzia. Eusk 1919-1920 (I), 50. Idazkin (idazteko makinak), merkeak, batean eta zatika<br />

ordaintzekoak. ArgEgut 1933, 80. Era guzietako idazkiñak konpontzen ditut. Ib. 80. �2. Escrito. � Argitarat<br />

atera dute idazkin parrasta bat. Othoizlari 1957, 113<br />

idazkinitz. � "Copia escrita a máquina" Eusk 1919-1920 (II), 93 (en una lista de neols.). � Ikus aitatu degun<br />

erdel idazkiñitza. Eusk 1919-1920 (I), 52.<br />

idazkintza. "Secretaría" BeraLzM. En DFrec hay 7 ejs.<br />

idazkitegi (T-L). � Archivo, depósito. "Archives- T-L. v. idaztegi. � Ez ete-daukat guzti ori batuta eta neure<br />

idazkitegietan sillututa? "Thesauris meis". Ker Deut 32, 34 (BiblE artxibategian).<br />

idazkitxo (Bera), idazkitxu. � "Carta pequeña, tarjeta" Bera. � Guztiz txarto egin dok, [...] ainbeste urtetan<br />

idazkitxo bat eta diru apurtxo bat noizbait amari ez bidaltzeaz. Echta EEs 1911, 254. [Usoak] idazkitxu bat<br />

pikuan daula / [...] isten daust belaunian. Enb 122 (v. tbn. 169).<br />

idazkitzain. �1. "Cartero" BeraLzM. �2. idazkizain (T-L). Secretario, archivista. "Archiviste" T-L. v.<br />

idatzain. � Bi batzar orietako [...] erabakiak, idazkizaiñaren eskuz, izparringi edo egunkarietan jarriak izan<br />

ziran. Eusk 1919-1920 (I), 54.<br />

idazkixon. v. idazgizon.<br />

idazkizale. � Cartero. � --Erregearen idazkizalea izan bear det! --[...] Beartsuai eta aberatsai idazkiak eta<br />

eskutitzak banatzen beti ta beti. Sabiag Y 1934, 20 (v. tbn. 21).<br />

idazkizun. � Inscripción. v. idazkun. � [Ataburuan] etzaigu ageri etxegilleen idazkizun politik Lapurdi ta<br />

Naparroako zenbait ategaiñetan bezala. Etxde JJ 8.<br />

idazkola (Bera, BeraLzM), idaztola, idatz-ola, irazkola, iraztola. (Neol.). Creado por AG en 1896 de iratzi<br />

'escribir' y -ola (AG 975). � Oficina, despacho. "Redacción, secretaría" BeraLzM. Azkue (DBols s.v. escritorio)<br />

indica que el neol. "no parece admisible". � Petersburg'on bankuak eta iraztolak, amarretan edegiten dirianak.<br />

El Correo Vasco 1899, n.º 71 (ap. NeolAG; cf. en el mismo artículo iraslari). Idaztolatako idazlari saldoki ta<br />

olagixonak. Albzur RIEV 1907, 625. Salete Telleriatar Joakin, Indiatan, Peruko idatz-olan goarpelari lagun<br />

egon zan. EEs 1912, 61. Tudelatik Bilbaoko burnibide idazkoletan (ofizinetan). Ayerb EEs 1915, 259. Len,<br />

oietako [agiri] batzuek irixteko idazkola edo idazkundegietara jotzea bearrekoa zan. Zink Crit 59n. Idazkola ta<br />

banakola. Legazpi, 5gn. [...] Donostia. In JMB ELG 123.<br />

idazkortz (BeraLzM), idaztortz (S ap. Lh), idaskortz (Zam Voc). � Pluma de escribir; estilo. En Eusk 1919-20<br />

(II), 93 figura idaztortz como neol. de Olabide. � Badakit ongi, nere idazkortzaz lan gutxi egin nezakela. Muj<br />

EEs 1916, 297. Zirikatzen minki eta saminki, mingañaz eta idaztortzaz. Lh Eusk 1919-20 (I), 4 (v. tbn. Lh Itzald<br />

II 100). Idazkortzaz idazten dugu. LzM Xabi 105. Idazkortza zorroztu ta ekin lanean. Ldi IL 101 (v. tbn. 71, 77 y<br />

89). Giputz geien geienak ezpaiñetan eta idaztortzetan dauzkagun e-dun adizki oriek. A Y 1934, 15. Bere<br />

idaztortz-erpiñean. Ib. 10. Beure oltxo ta idazkortz eskuan. "Stilo". Or Aitork 140. v. tbn. AIr RIEV 1928, 604. J.<br />

Artetxe Y 1933, 325.<br />

idazkun (Bera), irazkun. (Neol.). Creado por AG en 1897 de iratzi 'escribir, imprimir' y -kun (AG 1064). �1.<br />

"Rótulo, inscripción, escritura" Bera. Sg. NeolAG, Arana Goiri lo emplea muy poco. Cf. BeraLzM: "Idazkunezarri,<br />

rotular". � Ilddegi atietarako irazkunak (tít.). Baserr 1897, n.º 7 (ap. NeolAG). Idazkun bat ezarri eban<br />

esanaz: "ez sartu ona". Altuna 44. Urrezko izkiz baita / idazkun au jarri: [...]. Enb 59. Euzko-ikurrin ederra /<br />

bere idazkunan argi dabela / Jaungua ta Lagi-Zarra. Ib. 49 (v. tbn. 66, 124 y 132). Ikusi dau [...] olian beste<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

149

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

idazkun bat ipiñi daula baten-batek. Kk Ab II 120 (v. tbn. 126). Idazkunez eta irudiz jantzitako illen arzabalak.<br />

JMB ELG 102 (v. tbn. 100). Flandes-en [...] ez duzu ikusiko flamendarrez beste idazkun edo anonziorik iñon<br />

ere. AIr Egan 1956 (3-4), 78. Bakoitzari bere armak, koloreak, ikurrak eta idazkunak jarriaz. Berron Kijote 199.<br />

En DFrec hay 4 ejs. v. tbn. JEL 1908, 89, 308, etc. (ap. NeolAG). Anab RIEV 1928, 610. Ldi RIEV 1929, 209. Ol<br />

y Ker Mc 12, 16.<br />

�2. "Escrito" Eusk 1919-1920 (II), 93. � Albistari ezagunak [...] ekarri zituzten egundoko idazkun (artículo)<br />

jasogarriak. Ayerb EEs 1915, 279. Idazkun mota auetan. "En esta clase de escritos". Zink Crit 60. <strong>Euskal</strong>tzaiñak<br />

[batzaldira] bidalitako idazkun bat j dala ala ez dalatzaz. Eusk 1919-1920 (I), 70. � Párrafo. � Izkera errexez<br />

[...] idazkun (párrafo) luzeak egin gabe. EEs 1920, 86.<br />

idazkunde, irazkunde. Neol. creado por AG en 1897 de iratzi 'imprimir' y -kunde. � Impresión. v. idazpen (2).<br />

� Deun-Pantzeska Asistarraren Zaurijak-Irazkundia. AG 1588.<br />

idazkundegi. � Archivo. � Len, oietako [agiri] batzuek irixteko idazkola edo idazkundegietara jotzea<br />

bearrekoa zan [...]. Orain izparringi-biltzak edestia idazteko oroikitza bikañak dira. "Era necesario recurrir a<br />

secretarías y archivos". Zink Crit 59n.<br />

idazkuntza. �1. Inscripción; párrafo. � Apala bete txalin zeduzkanan lasterraldien idazkuntzakin. 'Où étaient<br />

gravées ses courses'. Or Mi 13. Itz oiexen aurretik arki ditezken idazkuntz puztuak. "Exuberantes párrafos". Y<br />

1933, 4. �2. Obra escrita; escritura, acción de escribir. � Gain-so bat eman irlandarazko idazkuntzari lehen<br />

textuetatik gure egunetara arteo. Mde Pr 230. [Ceffrey Keating-en lanak] idazkuntzarako hizkera berriaren<br />

oinarriak eman zituen. Ib. 234. Argitalpen, hizkuntza leitzione, idazkuntzako zeingehiagoka. Ib. 242 (v. tbn. 220,<br />

222, 229, 231, 233, 244). En DFrec hay 3 ejs.<br />

idazkutxa. v. IDAZKI-KUTXA.<br />

idazlan (Lh), idatzlan. � Escrito, obra escrita. "Travail d'écrivain" Lh. � [Petrarcak] egindako idatzlanak. LzM<br />

EEs 1913, 193. [Lizardiren] idazlan guziak. Aitzol in Ldi UO 9. Itzulpen edo bere kabuzko idazlan askoren<br />

artean. Mde Pr 257. <strong>Euskal</strong> idaz-lanak <strong>Euskal</strong>tzaindiaren ardurapean. Bilbao 1959. In Bilbao IpuiB 1. Edozein<br />

izkuntzetako idazlan garaienak euskerara itzultzen. Gazt MusIx 7. Fray Luisen idazlana, [...] orapillatsua da. Ib.<br />

61. Kondairari buruz agertzen diran liburu ta idaz-lanen barri emoten dau aldizkari onek. Alzola Atalak 132.<br />

Idazlanak maiz argitaldu gabe gelditzen dira. NEtx LBB 7. ["Baratzan"] Soroak bere bizian ondu zuen idazlanik<br />

biribilena. MEIG III 125. En DFrec hay 63 ejs.<br />

v. tbn. TAg Y 1933, 21. Or BM 18. Markiegi in Ldi IL 11. Ldi IL 78. PMuj Y 1934, 165. In Eguzk GizAuz 3.<br />

SMitx Aranz 19. Osk Kurl 105. In Ibiñ Virgil 1. Ibiñ Virgil 25.<br />

idazlantegi. � Oficina, despacho. � [Aduana kalea] biltokiz eta idaz-lantegiz mukuru zegon. Etxde Itxas 89.<br />

idazlantxo. � Dim. de idazlan. � Nai luke bi orrialdeko idazlantxo bat [...] itzul nezan. Mde Pr 57 (v. tbn. 193,<br />

194).<br />

idazlari (BeraLzM, Lh), iraslari. � Tr. Documentado desde finales del s. XIX en autores meridionales de léxico<br />

cuidado. Al Norte lo emplean Zubiri (29), Lafitte y Arradoy. Idazlari es la forma gral. Hay iraslari en Azkue y<br />

Kirikiño (en éste junto con irazlari). En DFrec hay 7 ejs. de idazlari. �1. "Escribiente, redactor, oficinista"<br />

BeraLzM. "Secrétaire" Lh. v. idazkari. � Banku-iraslarijak. El Correo Vasco 1899, n.º 71 (ap. NeolAG). Oskar<br />

de Ezpeleta, bere idazlari eta sekretarioaren ohoretan. Zub 82. "Revista de Estudios Vascos" delakoaren<br />

idazlariak. Ib. 103. [Soziedadearen] idazlari, Franzis Vivier; eta diruzaina, Jean Pierre Vivier. Izeta DirG 34.<br />

Nik eginen dut nere lana, [...] bertze idazlari berria arkitu arte. Ib. 108 (v. tbn. 107). Polanco bere idazlariari.<br />

"Son secrétaire". Ardoy SFran 109.<br />

�2. (Bera, Lh), irazlari, iraslari, idastari (Zam Voc). Escritor; periodista. "1.º écrivain; 2.º auteur" Lh. v. idazle.<br />

� Iraslari geienak zuek bezela onelako itzak irasten (iskribatzen) dituztela. A EEs 1908, 44. Dante idazlariak.<br />

EEs 1912, 57. Gabona, bertsolari ta idazlariak [...] goratu duten gaba. Ag G 226. Iraslariak liburutik iaurti<br />

dautsazanak irakurriko dauz. Kk Ab II 115. Donostiko egunkari batean, idazlariaren izenik gabekoa. Zub 29.<br />

Izkiriatzaile edo idazlari bat gaitza. Lf ELit 277. An agertu ziren egunkarietako idazlari oietakoak [...] berrie<br />

zabaldu zedin. Izeta DirG 83. <strong>Lar</strong>edotar Benardino idazlari mistiko zaarrak. Vill Jaink 125. Orauneko Errolbak<br />

itzuli zigun "Florenziar idazlari koxkorra"-ren kidea. MEIG I 158.<br />

v. tbn. LzM EEs 1913, 193. Eusk 1919-20 (I), 27. Or LEItz 34. Etxeg Itzald II 88. Lh Itzald II 103. EArzdi in Kk<br />

Ab II 5. Enb 35. J. Artetxe Y 1933, 325. AIr in Izeta DirG 11. Zait Plat XIV. Irazlari: Kk Euzkadi 1905, 194 (ap.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

150

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

NeolAG).<br />

�3. Escriba. � Erriko idazlari guziak bildurik. Ol Mt 2, 4 (Ker, IBk idazlari; IBe lege-maisu).<br />

idazle (Bera, Lh), irazle, irasle. � Escritor. v. idazlari (2). � Tr. Documentado desde principios del s. XX tanto<br />

al Norte como al Sur en autores de léxico cuidado. Algo menos frecuente entre los septentrionales, su uso se<br />

generaliza a partir de mediados del s. XX. Idazle es la forma gral. Hay irasle en Azkue e irazle en un ej. aislado<br />

de Lizardi (IL 98), que por lo demás emplea idazle. En DFrec hay 448 ejs. de idazle. � Irasle guztiak ontzat<br />

dauken iraskerea. A in Azc PB 17. Iraslea edo liburularia. Ib. 16. Idazle (eskritore) jakintsuak. Ayerb EEs<br />

1915, 260. Franceko edestizun-idazle edo nobelista. Inza Azalp 131. Xiberutar idazle edo izkiribaino bixkorra.<br />

Lh in Const 14. Juan Bautista Bilbao, euzkel idazle bikaña. Enb 129. Domingo Aguirre apeza, eskual-idazle<br />

aipatuenetarik bat. JE Ber 76. Espainiako ala Frantziako idazle guziak, bai eta Eghinart, Karlomanen idazlia<br />

bera ere, mintzatzen dira Orriagako gataskaz. Zub 30. Idazle edo eskribitzalle [...] batzuen idazkiak. NEtx Nola<br />

41. Idazle sainduetan. Or Aitork 409. Itz-lauzko idazle. Zait Plat 29. Liburu idazle. Ardoy SFran 55. Ipuinidazlea.<br />

Alzola Atalak 150. Pertsu idazleak. Xa Odol 66. Ez baita idazlerik irakurlerik gabe. MIH 139.<br />

Prosazkoetan idazle ugaria izan omen zen [Aita Astibia]. MEIG IX 44. Idazle-hizlariari erdara politago,<br />

jantziago [...] iruditzen zaiolako. MEIG VII 42.<br />

v. tbn. Eusk 1919-20 (I), 6. Altuna 5. Ox 85. Aitzol in Ldi UO 7. Otx 6. Lab EEguna 116. Ldi IL 148. JAIraz<br />

Bizia 7. Mde Pr 262. Munita 6. In Etxde AlosT 7. Zerb Azk 59. Erkiag Arran 101. Vill in Gand ELorri 18.<br />

Basarri 49. Osk Kurl 23. Vill Jaink 24. Onaind in Gazt MusIx 146. MAtx Gazt 77. BEnb NereA 128. Ibiñ Virgil<br />

25. Uzt Sas 340. <strong>Lar</strong>re in Xa Odol 17. Lf in Casve SGrazi 10. Berron Kijote 169.<br />

� (Como primer miembro de comp.). � Idazle-Batzak taiutu bear du [...] asmo orren gora-bera. Ldi IL 149 (v.<br />

tbn. 148). Idazle-batzar artara ziranak. Ib. 97.<br />

� Compositor (de música). � Sibelius soñu-idazlea. Alzola Atalak 94.<br />

idazlege. � Regla, ley de escritura. � Ezagutu behar dira [...] orduko [...] idazlegeak; grafia moldeak, letra<br />

bakunak edo letra multzo bakoitzak zer adieraz zezakeen [...]. MEIG IV 79.<br />

idazlekume. � (Fig.). Cría de escritor. � Ez soilki idazle bat galdua, baizik aren ikasbide ona ere,<br />

idazlekumerik sortzeko bideak langatuz. Ldi IL 69.<br />

idazlodi. � Tomo. � "<strong>Euskal</strong>-Erria", 1886'n urt., 15'n idazlodia (tomo). Eusk 1919-1920 (I), 37n.<br />

idazmahai, idazmai, idatz-mai. � Escritorio (mesa). � Idazmai gañean. EgutTo 4-4-1919 (ap. DRA). Idatz-mai<br />

bat. ABar Goi 14. Eskola-liburu eta lankeiak bere liburutegian edo idaz-mahaian kokatzen zituelarik. Mde<br />

HaurB 54 (v. tbn. 72).<br />

idazmodu. � Modo de escribir. � Lekukorik zaharrenak eta ugarienak [...] Iruña-ren alde mintzatzen dira,<br />

nahiz idazmoduak aski aldakorrak agertu, xehetasunei bagagozkie. MEIG VII 116.<br />

idazpeko. � Quixote yaunaren eta euskaldunaren burrukaldia zagoen [...] margoztua. [...] Idazpekotzat, au<br />

zedukan: "Sancho Azpeitiarra". "Tenía a los pies escrito el vizcaíno un título que decía: [...]" (Quijote IX). Or<br />

RIEV 1929, 8.<br />

idazpen (BeraLzM), irazpen, iraspen. (Neol.). Creado por AG en 1895 de iratzi 'escribir' y -pen. �1. Artículo,<br />

escrito. Sg. NeolAG, aparece con cierta frecuencia en la prensa nacionalista. � Iraspenen baten imintten<br />

dogunian, axe uarpen baten beti esan biar dogu (1895). AG 443 (v. tbn. 442). Argittaltzen dau foruben kaltezko<br />

irazpen bat (1898). Ib. 1499. Ezeben ulertzen eskribipen edo irazpena (1898). (Io 20, 9). Ib. 1477 (Ol idatzi,<br />

Arriand idazteun). v. tbn. Be-Euzko Patria 1904, n.º 35 (ap. NeolAG). Irazpen: "<strong>Euskal</strong>zale" El Correo Vasco<br />

1899, n.º 7 (ap. NeolAG). �2. (Bera), idaspen (A DBols), irazpen. "Escritura, la acción de escribir, el acto de<br />

escribir, grabar, esculpir" Bera. Sg. NeolAG, en EEsEE 1910, 5, hay irazpen con el significado de 'impresión'. v.<br />

idazkunde.<br />

idazpuru. �1. Inscripción, epígrafe. � Bere il-arria zitzaion kutunenik, arako idazpuru Yainkoti arekin: [...]. Or<br />

Mi V. [Chaillot-ko jauregian] Paul Valery-ren idazpuruak irakurtzean. Txill Let 115. �2. + idatzpuru, idazburu.<br />

Título. � Irakurgaiaren idatzpurua. "El título del libro" (Quijote IX). AIr RIEV 1928, 602. Il onen 7gko<br />

"Argia"-n, "Bide Berriak" idazpuruaz idatzi duan [...]. Ldi IL 108. Egilleak etzion eresi oni olako idazpuru<br />

apartekorik ezarri, geroagokoa baitugu Maite-Lelo. Onaind in Gazt MusIx 151. "Enbatak" Culture et Folklore<br />

idazpuruz dakarren au: [...]. Gazt MusIx 6. Bidali zigun halako hitz-andana luze eta beldurgarria, idazpuru<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

151

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

honexekin: [...]. MIH 140. v. tbn. Idazburu: Aitzol in Ldi UO 3. TAg GaGo 73<br />

- IDAZPURUPE. (Con suf. local de declinación en sing.). � 1880garrenean, <strong>Euskal</strong>-Erriak "Gure eginbearra"<br />

idazpurupean [...]. Y 1933, 8.<br />

idazta. "En jarras. Besoak idazta eginda dago, con los brazos en jarras" A Apend.<br />

idaztaldi, irastaldi, irestaldi. � Escrito. v. NeolAG, s.v. irestaldi. � <strong>Euskal</strong>zalen lenengo irastaldian irakurri<br />

nituan iru itz orrek. A Ezale 1899, 10a.<br />

idaztaltxor. � Thesaurus (?). � [<strong>Izt</strong>egia egiterakoan] idaztiak eta idaztaltxorrak itz yoritsu ere emango<br />

dizkigute. Ol EEs 1919, 26.<br />

idaztankera. � Modo, estilo de escribir. � Mendibururen adizkiak eta idaztankera. A Eusk 1928, 124. [Mireio<br />

poemak] baditu bere oztopoak batez ere idaz-tankera berri-antza nasten dunean. Or Mi VI. Euskera gozo ta<br />

ederra dik, idaz-tankeraz moteltxoa bada ere. Lab EEguna 84. Naspila ta iluna duzu aren idaztankera. Zait Plat<br />

29 (v. tbn. 44). Hamaika aldiz ahotan hartu izan den Barojaren idaz-tankera. MIH 273 (v. tbn. 340 y MEIG III<br />

91). En DFrec hay 8 ejs. de idaztankera.<br />

idaztarazi, idazterazi, idasterazi. � Hacer escribir. � Norbaiti idasterazi diot [eskutitza]. A Ardi 99. Kartak<br />

idazterazten zizkidan. MEIG IX 98.<br />

idazte, iraste. � Escritura, acción de escribir. � Iragarri ori, nai beste edozein euskerazko irastetan dagoana,<br />

irakurri eta aituteko bestean. Ezale 1898, 237b. Batxigandik dauken lez / ainbat idazte. (Interpr?). Enb 193.<br />

Gaur egunian, idazte-irakurtia asko zabaldu dalako. Kk Ab II 80. Eskuararen idazteaz. Zub 93. Latinen ganik<br />

Goidelek idaztea ikasi zuten. Mde Pr 226. Nere mintzatze, irakurtze, idazte, kontatzeak. Or Aitork 29 (v. tbn. 27).<br />

Pertsu idaztea (tít.). Xa Odol 65. Jakitea zabaltzearekin, idazte-irakurtzeak medio. MEIG VI 56. � Erdaraz<br />

idazte honen erroa nik Bilbon ikusten dut. MEIG VIII 55.<br />

idaztegi (BeraLzM), idastegi. � Librería, biblioteca; archivo. � [Zarauzko lekaideen] idaztegian. Eguzk LEItz<br />

21. Eleix onetako Archivo edo Idaztegien dan liburutik antxinekoena. Akes Ipiñ 12. Garai artako ika<strong>sg</strong>uetan<br />

etzan izaten idaztegirik, ezta ikastetxeko nagusiaren idaztirik gordetzeko ere. Zait Plat 22. v. ej. de Berrondo<br />

(Kijote 106) s.v. idazgela. v. tbn. JEL 1908, 124 (ap. NeolAG).<br />

idaztelesti. � "Bibliografía" BeraLzM. � <strong>Euskal</strong>tzaiñ-idaztelestia. Noticia bibliográfica de los académicos.<br />

Eusk 1919-1920 (I), 19.<br />

idazteun. v. IDAZTI DEUN.<br />

idazti (Bera), irazti, irasti, idasti (Zam Voc). (Neol.). Creado por AG en 1896 de iratzi 'escribir' y -di (AG 1064).<br />

� Libro; escrito. v. liburu. � Tr. Documentado desde finales del s. XIX en autores meridionales de léxico<br />

cuidado. Al Norte lo encontramos sólo en J. Etchepare. Idazti es con diferencia la forma más empleada. En<br />

DFrec hay 19 ejs. de idazti. � Irazti onek daukazan itz barrijak. AG 1013. Bere liburuetan edo iraztietan. Kk<br />

Euzkadi 1905, 197 (tbn. idazti 1907, 79 (ap. NeolAG)). Bigarren idaztiko (liburuko). BPrad EEs 1913, 214.<br />

Idazti bat olerkia dan edo ez jakiteko. Etxeg Itzald II 85. Idazti edo liburutan. Inza Azalp 27 (v. tbn. in Jaukol<br />

Biozk IX). Gazteizko Gotzañak baimena emon euskun idazti au argittalduteko. In Altuna 2. Idaztijak (liburubak)<br />

esaten dabena. Altuna 35. Idazti eder bat. "Un bello libro". Laux BBa 142. 79 idaztiko sallean. "Tomos". Y<br />

1933, 2. Gaurko antze-idaztietan nekez ageri dan [sendotasuna]. "En esta clase de literatura". Or BM 22. Mai<br />

baten inguruka, paper ta idazti sail aundien artean. Ldi IL 63. Olerki-idazti bat. Ib. 33. Esku-idaztiak.<br />

"Codices". Or Aitork 143. Zure idaztia mendeen azkeneraiño edatzen da errien gain. "Scriptura". Ib. 393 (ref. a<br />

la Sagrada Escritura; v. tbn. en contexto similar 362 y 415). Kistoren Antz-bidea. I idaztia, III atala. Zait Plat 45.<br />

Idazti ontan Paul Apostoluak aragikerizko pekatu motak aipatzen dizkigu. MAtx Gazt 41.<br />

v. tbn. Patria 1904, n.º 45 (ap. NeolAG). JEL 1907, 206 (ap. NeolAG). EEs 1911, 181. Ayerb EEs 1914, 237.<br />

Urruz Zer 37. Zink Crit 64. Muj PAm 21. In ArgiDL 1. A LEItz 134. FIr 178. EArzdi in Kk Ab II 5. Otx 7. JE<br />

Ber 65. Lab Y 1933, 253. Markiegi in Ldi IL 7. In JMB ELG 1. JMB ELG 108. Eguzk GizAuz 158. Mde Pr 319.<br />

Munita 73. Ibiñ Virgil 47. Alzola Atalak 63. Irasti: Ormetxe EEs 1912, 83 (ap. NeolAG). Irazti: Abasasti Baserr<br />

1897, n.º 13 (ap. NeolAG). Echta Jos 239.<br />

- IDAZTI-AIPA. Relación de libros citados, bibliografía. � Idazti-aipa. ZA RIEV 1928, 597.<br />

- IDAZTI DEUN, IDAZTEUN. (Neol.). Creado por AG en 1897 de irazti y deun 'sagrado'. "La Santa Biblia, el<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

152

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

Libro Sagrado" Bera. � Irazti Deunaren Esakunak. AG 1423. Idazteunan (Escritura sagraduban). BPrad EEs<br />

1913, 212. Liburu edo Idazti Deunak zer dira? KIkV 44. Oindiñokarren, ba, elekijen idazteuna: illen artetik<br />

berbixi egin biar zala. Arriand Io 20, 9 (Ker Liburu Santua). Idazteun-irakasmaia irixten. Gazt MusIx 58 (v. tbn.<br />

57 y 61). En DFrec hay 2 ejs. de Idazteun. v. tbn. Idazti deun: EEs 1914, 237. MAtx Gazt 79. Idazteun: Zink<br />

Crit 42. Berron Kijote 18.<br />

- IDAZTI DONE, I. GUREN, I. SAINDU. Sagrada Escritura. � Idazti edo Liburu Doneak. KIkG 28. Zure Idazti<br />

Gurena bekit atsegiñik garbiena. Or Aitork 304s. Egokitu baitzitun [...] Idazti Sainduak. Ib. 375.<br />

idaztigile. � Escritor. � Idaztigilleak, irakurtzen ditugun idaztiak. LzM Xabi 33.<br />

idaztikari, iraztikari, idaztilari (BeraLzM). (Neol.). Creado por AG en 1897 de irazti 'libro' y -ari. � Librero.<br />

Sg. NeolAG, AG lo emplea muy poco. � Iraztikarijentzako sarija: 100-etan 15. Iraztikarijak eztiranentzako<br />

sarija [...] 100-etan 25. AG 1016.<br />

idaztiño (Bera), iraztiño. (Neol.). Creado por AG en 1897 de irazti 'libro' y -no. � Dim. de idazti. "Librito,<br />

opúsculo, cuaderno" Bera. � Iraztija: 301 ingoski. Iraztiñua: 151-300 ingoski. AG 1016. Zeurentzat egin dot<br />

iraztiño au. Ib. 1019. Artikulu edo idaztiño hainitzetan. Lacombe LEItz 79. Eleiz-otoitz idaztiñoa. Enb 139 (v.<br />

tbn. 57). Idaztiño haren azken orrietan. FIr 185 (v. tbn. 178n y 183). Auxe da idaztiño politta, umiai euzkeraz<br />

irakasteko alagalakua. K. Oyarbide Euzk 1930, 494. [Enpedokelen] "Garbiketak" idaztinoa. Zait Plat 77 (v. tbn.<br />

1). v. tbn. Markiegi in Ldi IL 8. Otx 5.<br />

idaztiñotxo, idaztiñotxu. � Dim. de idaztiño. � "Izar Argiya" / euzkel idaztiñotxuak. Enb 139. Goraldu dabe /<br />

euzkel idaztiñotxu au. Ib. 139.<br />

idaztitegi (BeraLzM), iraztitegi. � (Neol. creado por AG en 1897 de irazti 'libro' y -tegi). Librería, tienda de<br />

libros; biblioteca. "Librería" BeraLzM. � Ziatzezko saltzia. Iraztittegi nagosijetan. AG 1016 (v. otro ej. en la<br />

misma pág.). Salgai [...] San Ignacio de Loyolaren idaztitegian (Garibay, 28). EEs 1918, 87. Irakurtolan edo<br />

idaztitegi batean. "Biblioteca". Zink Crit 55. Idaztitegiko ateak idigi ta ikasteko erreztasun andiak emon<br />

eutsoezan. GMant LEItz 71. Idaztitegi edo bibliotekan sartu ziran. Anab Don 116. � Estantería para libros. �<br />

Zurezko idaztitegian neuzkan idaztiak. TAg GaGo 65.<br />

idaztitxo, idaztitxu. � Dim. idazti. v. idaztiño. � Nere idaztitxo zarpallak, zuk orraztu. Muj EEs 1916, 297.<br />

Ittalerazko idaztitxu barriztau onek. Otx 6 (v. tbn. 5 y 6). "Bide-Berrijak" dasa idaztitxo onek. Aitzol in Laux<br />

BBa X. Oiek bilduz-bilduz [...] idaztitxo bat osatze aal bazeneza. Ldi IL 88. v. tbn. Oñatibia Baserria 52 (ap.<br />

DRA). Marku eder baten barruan idaztitxo bat. [...] Bilintx olerkariak bere eskuz egiñiko olerkia. Alzola Atalak<br />

63.<br />

idaztizahartegi, idaztizartegi. � Archivo. � Anaidiko idaztizartegi, 1.º bilgo, 12g. billabide, 8g. zenbaki. Eguzk<br />

RIEV 1927 423n.<br />

idaztoki. � Secretaría. � Herria [...]. Idaztoki-segetaritza [...], 11 Jacques Laffitte karrikan. Herr 3-5-2001, 6.<br />

idaztola. v. idazkola.<br />

idaztorratz. � Pluma (de escribir). � "Ez gizonaren luma edo idaztorratzik, ezta aingeruen itzez ertzatu<br />

ditezken gauzak" zirala. JBDei 1919, 269.<br />

idaztortz. v. idazkortz.<br />

idaztun. v. eraztun.<br />

idaztur. � Tinta. � Nabari da, ba, Kistoren idazki zeratela, gure bidez egiña ta Yainko biziaren Atsez biotzaratoletan,<br />

ez arroletan, idazturik gabe idatzia. Ol 2 Cor 3, 3. Askoz geiago idatziko neuskizue, baiña ez dot<br />

papelez eta idazturez (tintaz) egin nai izan. Ker 2 Io 12 (Ol idaztur; Lç, He, TB, IBk, IBe tinta; Dv thindu).<br />

ide (Vc... ap. A; <strong>Lar</strong>, Añ, H (+ h-)). � Tr. Atestiguado en textos vizcaínos de finales del s. XVI; más tarde se<br />

encuentran algunos pocos ejs. en Cardaberaz, Astarloa, J.J. Moguel y autores meridionales del siglo XX,<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

153

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

principalmente vizcaínos. �1. "Coetáneo", "contemporáneo" <strong>Lar</strong>. "Los que son de una edad" Ib. "Igual en edad y<br />

otras calidades" Añ. "Los que son de un tiempo" Ib. "Adinez, handitasunez, indarrez, gogoz, iakitatez ideak,<br />

égaux d'âge, de taille, de force [...]" H. "Égal, pareil. Iderik eztu, il n'a pas son pareil" Ib. "Igual" A. Cf. 1 idea,<br />

kide. � <strong>Lar</strong>rea Burgos baño obea, Toledoren idea. RG A 50. Ire ideaz ezkon adi ta axa ondo beti. RS 240.<br />

Edozein bere ideaz. Ib. 489. [Peru Garziak] egin dau andra Marina Arrazolako. / Ezkon bekio, bere idea dauko<br />

(c. 1599). TAV 3.1.5, 75. Ez daukee lotsaririk, idiak ziran ta eurak erremedijau ebeen. (Interpr?). JJMg BasEsc<br />

259. Azala beti da mamiaren ide jatorra. MEIG I 198. v. tbn. Cb EBO 47. Astar II 26. Azc PB 92.<br />

�2. Edad. Cf. infra IDE BATEKO. � Denpora ta ide onetan komunki au uts egitean, eztabe pekaturik egiten<br />

ume gazteak ezjakinaz. Añ MisE 160.<br />

- IDE BATEKO. "Los que son de un tiempo, [...] ide batekoak" Añ. "Igual en edad y otras calidades" Ib.<br />

"Contemporáneo" Ib. v. IDEA BATEKO.<br />

- IDEKO (Vc ap. A). a) (Precedido de gen.). "Ene idekoak, mes égaux en âge, taille, etc" H. "Eztu bere idekorik"<br />

Ib. "Proporcionado" A. Cf. idekotsu. � Samarien ostikoa da gestoa, nok berak ar bez bere idekoa. "Cada cual<br />

tome su igual". RS 363. [Baserritarrak] itz gutxikoa dirudi [...] andikien aurrean, baño iztuna [...] da bere ideko<br />

adiskidien ondoan. Ag G 80. Umekondo [...] bi, Manueltxo ta Joxeren idekoak gutxi gora bera. Ib. 60 (v. tbn.<br />

129 y 197). v. tbn. Anab RIEV 1928, 608. [Bertolda] Esoporen idekotzat eukija ixan zana. Otx 92s. Tira kortara,<br />

zeure ideko astuen ondora. Ib. 64. Erle nagien ideko [...] agintari. Eguzk GizAuz 110. Maiana zen [...] aitaren<br />

idekoena. Aren arpegi lerroak [...] aitaren berdin-berdiñak ziran. Etxde JJ 215. v. tbn. Erkiag Arran 184. Ibiñ<br />

Virgil 32. � Ume-abots ideko zara, Andrane Birjin / [...] garden, totil, zuri. Gand Elorri 131.<br />

b) (V-gip ap. Etxba Eib; <strong>Lar</strong> Sup, Añ, Lh; ireko V-m ap. Etxabu Ond). (Sin que le preceda gen.). "Son para en<br />

uno, ideko dira" <strong>Lar</strong> Sup y Añ. "Coetáneo" Añ. "Contemporáneo" Ib. "1.º égaux. Gizonak ez dire deusetan ideko<br />

hiltzean baizik, les hommes ne sont égaux que devant la mort. 2.º congénère, complice (en mauv. part)" Lh.<br />

"Semejante, que coinciden. Zure semia eta nere anaia, idekuak juan da etorri guztietarako" Etxba Eib. "Ireku:<br />

creo que de parecida edad" Etxabu Ond 118. � Argalok ideko eiten badira aek indarsuen izango dira. RS 403.<br />

Gaurdañokoan idekorik ez duten orrelako lan aundi bi. Ol EEs 1919, 26. Langillek alkartu bear ei-dira, idekoak<br />

alkarrekin dirala, bakotxa bere sallean. Eguzk GizAuz 86 (v. tbn. 165). v. tbn. Erkiag BatB 34. Enpedokelek eta<br />

Omer-ek neurria besterik ez omen zuten ideko. Zait Plat 78. Ba dakar / erantzuki ideko. "Consonante respuesta".<br />

Gazt MusIx 85 (v. tbn. 68, 70 y 61). Ezin diteke idekoago gerta. Ib. 66.<br />

ide. v. 1 ira.<br />

1 idea (Vc ap. A), idia (V-gip ap. Iz ArOñ y Etxba Eib). Cf. ide, kide.<br />

- IDEA BATEKO, IDIA BATEKO. "Idea batekoak, coetáneos" msOch 3. "Rango. Idea batekoak:<br />

proporcionados, del mismo rango" A. "Ídia batekuak dia: son casi de la misma edad, compañeros" Iz ArOñ.<br />

"Correligionario, que congenia, que es de la misma edad. Bixak dira idia-batekuak" Etxba Eib.<br />

- IDEAKO. "(Vc), proporcionado" A. � Etzan bein be batzen bere idiako gaste zoroekaz, beti bera baño gizon<br />

zarraguakaz. Kk Ab II 61.<br />

2 idea. v. ideia.<br />

ideal. �1. Ideal, cosa a la que se aspira; modelo de perfección. � Piramidea sinbola bat eta ideal bat zen. Etxde<br />

Egan 1961 (1-3), 83. Jaungoikoaren konzetu ta gizonarekiko iritzi berriak, gizartearenganako ideal berria,<br />

maitasunean eta alkar zerbitzuan oinarritua, zillegizti berria. Azurm Egan 1962, 250. Baita eredua ere: zure<br />

adimenduak ematen dizun gizonaren ideal edo ispillu ori. Vill Jaink 88. Ispillutzat edo eredutzat jartzen didazun<br />

ideal orrek ba al du trinkotasunik edo oiñarri sendorik? Ib. 92. Nik nigan landu bear dudan gizakume ideal ori,<br />

zer da beraz? Ib. 92. Dagokio gizonari ideal-gose izatea. Ib. 149. En DFrec hay 11 ejs.<br />

�2. Ideal, que sólo existe en la idea. � Gugandik kanpo ezta deus. Ezta beraz persona bat. Ideala orixe baita:<br />

ideala. Ezin dugu bizidun izaki biurtu. Vill Jaink 148.<br />

- IDEALEZKO. (Adnom.). � Gizonen idealismo ergela baino mila aldiz idealezkoago [...] baitzen [...] haien<br />

elkarrenganako erakarmen zoratua. Mde HaurB 96.<br />

idealismo. � Idealismo. � Idealismoz estaltzen dituzte bere irrits eta grina harakoiak. Mde HaurB 96. Gizonen<br />

idealismo ergela. Ib. 96. Idealismuak begoz, biziteko, lanaren izerdiaren bear izanik ez dabenentzat. Erkiag<br />

BatB 179. Idealismo ta utopi giroan. Lab SuEm 198 (v. tbn. 196). En DFrec hay 2 ejs. de idealismo y uno de<br />

idealismu; hay además 4 de idealista. � idealismu. Idealismo (doctrina filosófica). � Irakaspen oiek<br />

panteismuaren eta idealismuaren eite geiegi dute. Zait Plat 35.<br />

idealitate. � Idealidad. � Bazterrik gabeko idealitatea, ori da absolutua hindutarrentzat. Vill Jaink 139.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

154

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

idealzale. � Idealista. � Echnaten, idealzale ez-ezik, ikusketari ere ba-zen. Etxde Egan 1961 (1-3), 89s.<br />

idebako. v. IDEGABEKO (s.v. idegabe).<br />

idegabe (H), idebage (<strong>Lar</strong>, H). � "Impar, desigual" <strong>Lar</strong>.<br />

- IDEGABEKO. Singular, único, sin igual. (Creado, en la forma idebako, por AG en 1899). � Idebako neskutz /<br />

neskutz garbijena / garbittu gagixuz / obena aldenduta. AG 2408. Irudi ta arpegi idegabeko aiek. "Unmatched".<br />

Amez Hamlet 88.<br />

idegi. v. ireki.<br />

ideia (S), idea (V-gip, S; <strong>Lar</strong>, Añ, H � Lh (ide)), idia (V-gip), idaia, idei, idai, idera (H), idaria, iria. Ref.: Lrq<br />

(ideia, idea); Etxba Eib (idia); Elexp Berg (idea, idia). � Tr. Documentado desde finales del s. XVI en todas las<br />

épocas y dialectos. Idea es la forma más antigua, atestiguada al Norte en Leiçarraga, Haraneder (que tbn. emplea<br />

idaria), MarIl, Hiribarren, Laphitz (junto con ideia), Elissamburu y Mattin (junto con idei), y al Sur en bersolaris<br />

de finales del s. XIX (en muchos alternando con idia y, menos frec., iria), S. Mitxelena y Zaitegi. Hay ideia (idei<br />

en Mattin y <strong>Lar</strong>zabal (Iru 46)) en autores septentrionales a partir de finales del s. XVIII: Mercy, Etchahun,<br />

Bordel, Laphitz, Xikito, Etchamendi, Lafitte, Mirande, Etchepare de Jatsu, Mattin, y algunos pocos autores<br />

meridionales de la segunda mitad del s. XX. Hay idai(a) en Arradoy, Lafitte y en un ej. de Herria, e idai en<br />

Xalbador. Hay además dos ejs. de iderik en Txirrita y Mattin, quizá por razones métricas. En DFrec hay 176 ejs.<br />

de ideia, 10 de idea y 3 de idaia.<br />

� Idea, representación, imagen de una cosa en la mente; creencia; opinión, parecer. "Idean dut, je l'ai dans la<br />

pensée. Bakotxak bere idera, chacune son idée" H. "Fe política, idea. [...] Idia guztiak dira aintzakotzat artu<br />

biarrekuak. Idia ona da zuk oiñ agiriratu destazuna" Etxba Eib. � Zeren hura [Iesus] den gauza ororen idea eta<br />

patroina. Lç Ins G 3v. Bere idaria, spirituko lehia batez bezala, errateko atsegiña gatik. He Phil 346.<br />

Parabisuko gozoen idea falso batez. He Gudu 33. Objet haukien ideak edo imayinak. Ib. 127. Ideia saintü harez<br />

gorthürik. Mercy 4. Nekhez egin daiteke idea justu bat [...]. MarIl 4. Bethetzen gaituzte kontrarioko ideez. Jaur<br />

119. Nola guziak aipha [...] / herriz idea labur ematean? Hb Esk 156. Saindutasunaz zuk duzun idea ez da ene<br />

goarako. Laph 130 (20 ideia). Orra baliatzeko / naikua idea. Noe 70. Mundu onetan zenbait persona / bakoitzak<br />

bere iriak. EusJok II 73. Egun bat ontsa bazen / bortz egun herrestan. / Halere bizi nahi / ideia beretan. Etcham<br />

134. Abertzaleen artean ene ideietako batño ere ez nuela khausituko. Mde Pr 63s. Irudimena berpiztu zait [...]<br />

eta ideia asko ba dut. Ib. 192. [Platonek] asmatzen ditu denboraz kanpoko molde batzu, hetan parte hartzen<br />

baitute gure "gauzek", eta adimendu huts bagine, guk ere ikusten ahal ginituzkenak: deitzen ditu ideiak. Lf in<br />

Zait Plat XXI (XIV idaien eremua). Bere ideia bazuen [...] haurren hazteko moldearen gainean. JEtchep 53.<br />

Munduari buruz zeukaten ideia mearra ta estua zan. Vill Jaink 42. Onaren eta gaitzaren ideia. Ib. 74. Oraingo<br />

bizi-moldeak, oitureek, ideiek. Ib. 7. Moda berriko idaia zonbaiti [...] atxikia. Ardoy SFran 95. Idai desberdin<br />

izanagatik, ibil zaizte eskuz esku. Xa Odol 161 (v. tbn. EzinB 80 idai). Inguruan somatzen ditugun ideia eta<br />

iritzien arteko gerla. MIH 226 (266 idea).<br />

v. tbn. Alt LB 28. Gand Elorri 43. Lab SuEm 199. Othoizlari 1962, 484. Lasa Poem 63. Idea: Ud 114. SMitx<br />

Aranz 168n. Zait Plat 39. Idei: Zait Plat 39. Idaia: Herr n.º 587, 1 (ap. Arti Tobera 262). Idia: Ud 114.<br />

� Ezari düdalakoz ideia zü beithan / eztüt ez maithatüko besterik mündian. Xikito 12.<br />

� Ez dut ideia mikorik! JEtchep 90. Zer inen zuen / ez dakit horren iderik. Mattin 67.<br />

� Imaginación, ingenio. "Ingenio [...] Idia aundixagaz eiñda dago etxe au" Etxba Eib. � Petaiñ [...] / idea<br />

aundiko gerra-gizona. Tx B III 21. Hortako ere idea behar / gauza horren pentsatzeko. Mattin 30.<br />

� (V-gip ap. Elexp Berg). Intención, propósito. "Plan, intención. Perretxikutara joateko idia neukan baiña<br />

eurixa dihardu" Elexp Berg. � Elgar esposa dezaten / ideia hunik badute. Bordel 93. Itxasoz juaiteko abisak<br />

ükhen tüzü / ideia sinple hori othoi ütz ezazü. Etch 676. Frantzesaren ideak / beti aldrebes, / gaur lau baldin<br />

badira / biyar baterez. Xe 213. Ukhan zuela bederen zerbait idea kapuxinen komentu batean sartzeko. Elsb<br />

Fram 125. Bertso bi paratzeko / artu det idia. EusJok 15 (v. tbn. idia artu en contexto similar en Auspoa 61, 133,<br />

y 60, 65; Auspoa 127, 13 (ap. ELok 238)). Kulpa gabia kastigatzeko / al dabilkizu idea? Tx B I 33. Ezkontzeko<br />

ideak / banituan. Tx B II 28 (v. esposatzeko [...] idiak en B 143; B 150 iderik). Nekatu gabe etorritzeko atera<br />

degu idia. Auspoa 60, 114 (ap. ELok 87). Ez badute ideirik / laster ezkontzeko [...]. Mattin 87. Nere ideia izan da<br />

/ trankil bizitzeko. Mattin in Xa EzinB 99. Estranjerira martxatutzeko / artu giñuzen iriak. Auspoa 95-96, 260.<br />

v. tbn. Lf Murtuts 52. Idea: <strong>Izt</strong> C 397. JanEd II 97. Idia: Uzt Sas 41. Lasarte in Uzt Noiz 121.<br />

- IDEAN EGON (ideatan AN-gip, B ap. Gte Erd 26), I. JOAN (idietan j. V-gip ap. Elexp Berg), I. IBILI,<br />

ETORRI. (Andar, estar...) con la intención (de), con la idea (de). "Ezkontzeko ide(a)tan zeuden, baña gelditu<br />

egin dira (AN-gip), ezkontzeko ideatan zailtzen (B)" Gte Erd 26. "Behixa erosteko idietan juan da Elgoibarrera"<br />

Elexp Berg. � Madrill aldetik ze ideatan / etorri zerade? Tx B II 190. Dudarik gabe dabil fueruak / ekarritzeko<br />

idian. Ib. 54 (93 -ko idian). Dama batekin abiatu naiz / esposatzeko idian. Tx B I 209. Brasildikan tximiñuak<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

155

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ekartzeko idean gabizela. SM Zirik 112.<br />

ideke. � Diferente. � Egipen eta lantze eraketa idekeak erkatzeko. "Diferentes". Zink Crit 49. Bi antze idekeidekeak.<br />

Ib. 83.<br />

idekerazi. v. edekiarazi.<br />

ideketasun. � Diferencia. � Urtaroen ideketasuna eguzkitik datorrela ezagutuaz. "La variedad de las<br />

estaciones". Zink Crit 1.<br />

ideki. v. edeki; ireki.<br />

idekotasun. � Igualdad, semejanza. v. idetasun. � Jaungoikoa ta zoriontsuen artean benetako idekotasunik<br />

ezin izan leiteke. Ibarg Geroko 33 (ap. DRA).<br />

idekotsu. � (Aprox. de ideko; tras gen.). Más o menos parecido a, semejante a. Cf. IDEKO. � Jaungoikoaren<br />

idekotsu, Jaungoikoaren antz-antzeko izango gara. Ibarg Geroko 25 (ap. DRA). Yauretxea eta aren atuxak,<br />

eredu onen idekotsu egin bear dituzute. Ol Ex 25, 9. Antzeztu eraziko diet antzezlari oriei, [...] nire aitaren<br />

eriotzearen idekotsu zerbait. Amez Hamlet 81. Gantzuketa metoduaz egiten digun azalpena, arkeologariak<br />

ateratako konklusiñoen idekotsu da. Etxde Egan 1961 (1-3), 95.<br />

ideologia. � Ideología. � Ideologia alderdikerien gatik. Mde Pr 43. Ideologiak [...] eman oi dio komunismuari<br />

berebiziko indarra. Vill Jaink 8 (v. otro ej. en la misma pág.). Euskera alkarbide, ideoloji edo gogo-batze [...]<br />

egin. LMuj BideG 34. Literaturak aske izan behar du ezen ez ideologia baten mende. In MEIG VIII 28 (v. en la<br />

misma pág. dos ejs. más). En DFrec hay 122 ejs. de ideologia y 9 de ideolojia.<br />

ideoplasis. � Ideoplasis (formación, plasmación de una idea). � Ideoplasis edo asmo-eralgintza. Mde Pr 336<br />

(v. tbn. 335 y 344).<br />

ider. v. 1 ilar.<br />

ideraite- (sust. vbal.). v. ediren.<br />

ideren. v. ediren.<br />

idergi. v. ilargi.<br />

� ideriki. Aparece en un ej. de Harriet, s.v. idekitzea: "Maskurrak iguzkitara iderikitzen dire", y es copiado por<br />

DRA, pero se trata sin duda de una errata, corregida ya en Lhande.<br />

idesail. v. ira.<br />

idetargi. v. iretargi.<br />

idetasun (<strong>Lar</strong>, H). � Igualdad. v. idekotasun. � Goikoaren naiagazko idetasuna. Eguzk JZ 1921, 141 (ap.<br />

DRA). Adimenaren gauzarekiko idetasuna. "Conformidad del entendimiento con la cosa". Zink Crit 5.<br />

idetsi "(B), mamar" A.<br />

idetu (V, ms. ap. A; <strong>Lar</strong>, H). � "Igualar en edad y otras calidades" <strong>Lar</strong>. "Igualarse, idetu, igoaldu" Ib. "Igualar en<br />

rango" A.<br />

ide(t)zarri. v. iratzarri.<br />

ideur. v. idaur.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

156

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ideza (det.; <strong>Lar</strong>, H (V, G)). �1. "Impar, desigual, [...] ideza, idebagea" <strong>Lar</strong>. �2. "Inégalité d'âge, de taille, de<br />

savoir, etc." H.<br />

1 idi (gral.; Lcc, IC 443, Volt 55, Mic 5v, SP, Deen II 145, Urt III 390, Ht VocGr, <strong>Lar</strong>, Añ, Arch VocGr, VocBN,<br />

Gèze, Dv, H, VocB), iri (V-och-m-gip, G, AN-gip-larr-ulz). Ref.: VocPir 426; Bon-Ond 142; A (idi, iri); Lrq; Iz<br />

ArOñ (iri), Ulz, R 395; Etxba Eib (iri); EAEL 82; Gte Erd 143; Elexp Berg (iri). � Buey. "Idia adarretik, gizona<br />

hitzetik atzematen da" SP. "Cabestrear, cazar con el buey de cabestrillo, idi kabrestuaz eizatu" <strong>Lar</strong>. "(Lo que ha<br />

de cantar el carro, canta la) carreta, idiak bearrean gurdiak orro" Ib. "Según Astarloa, éste habrá sido el antiguo<br />

nombre del toro, siendo idirin (litm. toro castrado) el del buey. Idia ezta bakarrik uztartzen (BN-mix), [...]<br />

cuando uno quiere, dos no riñen" A. "Garratza (idi): buey fuerte" Iz ArOñ. � Tr. De uso gral. en todas las<br />

épocas y dialectos. La forma iri se documenta desde mediados del s. XIX en bersolaris y textos populares<br />

meridionales. En DFrec hay 51 ejs. de idi. � Idi eta ardi [...] salzaleak. Lç Io 2, 14 (He, TB, LE, Dv, Leon, Ir<br />

YKBiz 58, Ol, Ker idi). Idi zarrari arran berri. RS 121. Idiak erausi bearrean, gurdiak iño. "El buey había de<br />

mugir y el carro gruñe". RIs 49 (v. tbn. O Pr 273). Lagunik eztuen / idi bakhoitz flakatua. Gç 75. Ejiptako [...]<br />

Apis idi belzaren üdüria. Bp I 84. Asto idi batzuek / etziñik auspaz. GavS 11 (v. tbn. O Po 58 y NEtx LBB 304<br />

asto-idiak; cf. infra IDI-ASTO). Bi idi ferra ezarririk. HerVal 183. Zezin-idi bi. Mg PAb 109. Idi ta beien<br />

orroak. VMg VI. Zoaz [...] / idi uztartzera. It Fab 180. Diote [...] idi beltza ona dela bethi. Dv Lab 237. Idi<br />

erostekotan gerthatzen zarenean. Ib. 235. Idi gizenkorrak. Ib. 235. Zer idiz nahi duzu mintza natzaitzun? Laneko<br />

idiaz ala gizentzekoaz? Ib. 233 (v. tbn. 184, 93). Zeure idi ezkerra / [...] da / beargin ederra. Azc PB 89. Lur<br />

langintzan [...] idi buztartuakaz. Ag Kr 205. Kokozpeko larrua idi zarraren antzera lasai. Ag G 374. Idiak baño<br />

urdall obea zeukak. Ib. 188. Sartu dire goizian / banango idiok, / egin ditue arek / al dituen markok. EusJok II<br />

117 (116 idi banakoak). Semendien erein garie, idien apatxera be (V-arr). "[...] hasta la pezuña del buey". AEF<br />

1921, 48. Idi bat puskatuko zuen ukaldia ekartzen dio Piarreri. Barb Sup 184. Idiek gobernatzen. Lab EEguna<br />

97. Oldartzen dire elkargana bi idi bezala. Or Mi 58. Idi uztartuak. Ib. 57. Yango eileuke orrek idi bat adarrez<br />

aurre (V-arr). A EY III 262. Zabaldu zunan agoa doakabe arek eta obe zukenan idiarena esan balu! Or QA 104.<br />

"Aida idi"-ka galdu da bere [itzaiaren] abotsa. Txill Let 54. Badira idi batzu saieskariak, ezin uztart ditezkeanak.<br />

[...] Idiok Bizkaian besakari deritzate. Zait Plat 116. Goldaketarako idi-koxkorrak. 'Robustes bouvillons'. Ibiñ<br />

Virgil 95. Idie bere adarrekin jango lukie (AN-larr). Inza NaEsZarr 431. Idiak bear eta zintzarriak erosi (ANaraq).<br />

Ib. 49. Idiak nekatu, ta gurdiak negar (AN-5vill). "Ler gaizto egiten ari denari, oraindik errista". Ib. 1814.<br />

Gazte denboran ibillia zan / iriarekin itzantzan. Uzt Sas 128 (v. tbn. LEG II 75; LEG I 206 iri). Orga idien<br />

aitzinean. MIH 389.<br />

v. tbn. EZ Noel 48. Ax 27 (V 16). Hm 42. Tt Onsa 42. Mong 592. Ub 29. LE Prog 120. Añ EL 1 86. fB Ic III 333.<br />

Astar II 203. Zav Fab RIEV 1909, 37. Echag 123. Gy 322. Hb Esk 230. <strong>Lar</strong>d 188. Ur Dial 92. Arr GB 146. Laph<br />

196. Egiat 200. Zby RIEV 1908, 420. Bv AsL 140. AB AmaE 235. Sor Bar 52. Apaol 49. Jnn SBi 13. Ip Hil 193.<br />

Arb Igand 94. HU Aurp 200. Elsb Fram 162. ChantP 284. UNLilia 8. Echta Jos 72. A Ardi 39. Ox 99. Laux AB<br />

28. Enb 174. Etcham 200. Kk Ab II 66. Tx B 175. Ldi BB 102. Markiegi in Ldi IL 7. TAg Uzt 230. JMB ELG 67.<br />

Eguzk GizAuz 122. Lf Murtuts 33. Zerb IxtS 17. NEtx Antz 80. Bilbao IpuiB 222. Akes Ipiñ 25. Anab Poli 133.<br />

Erkiag BatB 50. Vill Jaink 42. Gazt MusIx 113. Balad 73. And AUzta 86. Salav 50. Arti Tobera 271. Alzola<br />

Atalak 42. Iri: Echag 74. Zab Gabon 45. Alz STFer 131. Ud 153. JanEd II 140. Tx B 50.<br />

� (Como primer miembro de comp.). "Piel de buey, idilarru" A DBols. � Idi-kopetako hezurra. Mong 588.<br />

Bistekak idi filetaz. ECocin 6. Idi muinak. Ib. 55. Idi zintzarri andi bat jotzen du. Sor Akaik 127. Idi-buruaren<br />

azurrakaz. Echta Jos 137. Idi-larretako izpazterrean. Zait Sof 17. Idi-larru-oparia. Ib. 27. Jango leuke arek [...]<br />

idi-anka bat perra ta guzti. SM Zirik 70. Idi-lepo-egiñak. 'Bœufs immolés'. Ibiñ Virgil 94.<br />

� Eguerritako kantak: Sarartea edo idiarena. Echag 122 (74 iriyarena; v. tbn. en A Ardi 66 iriyarena).<br />

� "(L-ain), estéril (hablando del hombre sin hijos)" A.<br />

- BASA-IDI, HERRI-IDI. v. basidi, herri.<br />

- IDI-ADAR. Cuerno de buey (instrumento). � Entzun arazten badu norbeitek azkoner idi-adarra / gogoratzen<br />

zaut hiltzean Rolan gaitzak igorri deidarra. Ox 29. Berebiziko zarata atera oi zuten zintzarri, idi-adar eta<br />

pertzakin. Etxde JJ 171.<br />

- IDI-ALDE (S ap. Lrq; H). "Troupe de bœufs" H. v. IDI-TALDE.<br />

- IDI-APUSTU. Apuesta de bueyes. � Idi-apustu batean jokatu dira eun ta irurogei milla erreal. <strong>Izt</strong> C 245 (v.<br />

tbn. D 179). Idi apustua Mekoletaren aurka jokatu. Lab EEguna 115. v. tbn. Garm EskL I 138. Iri-apustu: AzpPr<br />

43.<br />

- IDI-ASKA. v. itaska.<br />

- IDI-ASTO. Buey(es) y burro(s). Cf. IDI-BEHI. v. A Morf 591. � Sudurrek eraztunez idi-astoari bezala zulatu.<br />

Or Mi 93. Idi astoek estalpe artan. Or Poem 519.<br />

- IDI-BEGI (Urt, <strong>Lar</strong>, <strong>Izt</strong> C 44, Hb ap. Lh, Lcq 105 y 107). "Buphthalmos, idi begia, idi begi belharra" Urt III<br />

425. "Albihar, yerba, que también se llama ojo de buey y manzanilla" <strong>Lar</strong>. "(Crysanthemun coronarium), ojo de<br />

buey" Lcq 105. "Buphthalmum salicifolium" Ib. 107. � Klabelin bat naiz idibegi bat aoan dula. Amez Plat 15<br />

(ap. DRA). Eguzkitako landetan, / kukupraka ta idibegi / epel. 'Tibias chiribitas'. Gand Elorri 48.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

157

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

- IDI-BEHI. (Pl.). Bueyes y vacas. Cf. IDI-ASTO. � Gipuzkoan arbia esaten iako [naboari]. Gure artean arbia<br />

anabakeagaz iatekoa da ta naboa idi-beientzakoa. A Ezale 1897, 326a. Idi-beiak ipiñi edo kendu [...], salerosketa<br />

berrietan asi. Ag G 255.<br />

- IDI-BELARRI. "Idi-beharri (Hb), oreille de bœuf, genre de coquillage" Lh.<br />

- IDI-BIHOTZ. "(Tulipa gesneriana)" Zerb GH 1934, 137.<br />

- IDI-BURU. "Bucrane" T-L.<br />

- IDI-DEMA (G-to, AN-gip ap. A; idi-tema G ap. A). "Prueba de bueyes que consiste en hacerles arrastrar<br />

piedras de gran peso" A. v. IDI-LEHI, IDI-PROBA. � Guzizko eresia dute gipuzkoatarrak idi tema oetara. <strong>Izt</strong><br />

D 179. Idi eta bei-tema oek Gipuzkoan jokatzen dira. <strong>Izt</strong> C 246 (v. tbn. 242, 245). Ollar borroka edo idi dema.<br />

Ag G 80. Gure aurrekoak idi-dema, aizkoran-edo oso pozik jardun oi ziran. MAtx Gazt 56.<br />

- IDI-ELI (S ap. Lh; idi-ele BN ap. Lh). "Troupeau de bœufs" Lh. v. IDI-TALDE.<br />

- IDI-ESTABLIA. "Bovile, idi estáblia, [...] iditégia" Urt III 390.<br />

- IDI-ESTALKI. "(Hb), linceul de bœuf" Lh.<br />

- IDI GIZEN. "Bœuf gras, engraissé" H. � Urthe guziez, ortzegun gizenez, idi gizena paseatzen da xingola<br />

flokaz aphaindua. Elsb Fram 162 (v. tbn. 160).<br />

- IDI GIZENDU. Buey cebado. � Hamar idi gizendu, eta bertze hogoi idi bazkatokitakoak. Lg I 328. Nun [...]<br />

sesingei edo idi gizendubagorik? Mg PAb 131. Amar idi gizendu eta ogei zebatu gabe edo larre-idi. <strong>Lar</strong>d 210.<br />

Laborariak idi gizendutik egin behar du mozkinik hobeena. Dv Lab 235.<br />

- IDI-GURDI. Carro de bueyes. v. IDI-ORGA. � Idi-burdiak eta arreoa / eztegukoen aurrera. Azc PB 119 (Ur<br />

PoBasc 170 idi-burdijak). v. tbn. Kk Ab II 122. Kaleetako idigurdi ta zalgurdiak. Anab Don 49. Idi burdi bat,<br />

gizona alboan eta katea aurrean. Osk Kurl 112.<br />

- IDI-IKEL (H -kh-). "Bœuf impropre au travail; bœuf qu'on engraissé pour cette raison" H. v. ikel, itel.<br />

- IDI-JABE. Dueño, propietario del buey. � Idi-jaubiak. Mg PAb 193. Idi-jabeak eskatzen dio, pagaburua egin<br />

dezan. AA II 191 (v. tbn. EusJok II 95). Iri-jabiak ango lanari / etziyon ondo iritzi. Tx B I 249.<br />

- IDI-KATE (V ap. A; <strong>Izt</strong> C 232). "Cadena pequeña con que se atan los bueyes" A (s.v. kate).<br />

- IDI-KONKOR. Búfalo. v. idiaketz. � Oihanetako basa-ahuntz, orein, zaldi, idi-konkor, aker [...]. GAlm 1959,<br />

43.<br />

- IDI-KOROTZ. "(Hb), bouse de bœuf" Lh. En <strong>Lar</strong>rasquet hay idigorotz, sin trad. (s.v. idi).<br />

- IDI-LEHI. "(FSeg), prueba de bueyes" A. v. IDI-DEMA.<br />

- IDI MALTSO (<strong>Lar</strong> (-ls-), Hb ap. Lh, H; idi manso H). "Cabestro, buey que guía a los toros" <strong>Lar</strong>. "Idi mansoa,<br />

maltsoa, bœuf doux, privé" H. "Sonnailler" Lh.<br />

- IDI-MIHI (S; Dv, H, Alth Bot 20; idimi msLond ap. A; <strong>Lar</strong>, <strong>Izt</strong> C 44, Lcq 121 y 122). a) "Lengua de buey,<br />

buglosa, lenguaza, melera" Lcq 121. "Pulmonaire" Alth Bot 20. "Escolopendra, buglosa, lengua de buey (Bot.)"<br />

A. "(Anchusa italica), buglosse d'Italie, idi-mihia" Zerb GH 1933, 119. "(Scolopendrum officinale), scolopendre,<br />

idi-mihia" Id. ib. 1934, 332. Cf. VocNav: "Idi-min: nombre popular del hongo 'fistulina hepática'". � Martxoan<br />

[...] "begi-handiak", "idi-mihiak" eta "suge-belharrak". Barb Piar I 113. Eztularen kontra [...] idi-mihi ura. <strong>Lar</strong>z<br />

GH 1934, 411. Eztularen kontra [...] idi-mihia, scolopendre frantsesez. Zerb Azk 89. b) "Langue de bœuf" H. �<br />

Bertze gisa bat idi mihiaren preparatzeko. ECocin 5.<br />

- IDI-MINGAIN (-aiñ G-to ap. A). v. IDI-MIHI.<br />

- IDI-MULTZO. Manada de bueyes. v. IDI-TALDE. � Atzeman ahal zuketen lehen idi multzoaz jabetzerat.<br />

Prop 1896, 258.<br />

- IDI-OHOIN (ithohoin BN, S ap. A; VocBN, Dv, H). "Nom que le peuple donne aux étoiles composant la<br />

grande ourse" VocBN. "Les voleurs de bœufs (de la légende); grande ourse (VocBN)" Dv. "Idi-ohoinak, osa<br />

mayor (BN-baig-lab)" Darric (ap. DRA). � Zazpi-izarren, zazpi-auntzen, zazpi-idien, ithohoinen edo idi-uhuiñen<br />

eresiak. Darric RIEV 1912, 226 (228 idi-ohoin).<br />

- IDI-ORGA. Carro de bueyes. v. IDI-GURDI. � Itzain bat zohan bidean / idi-orgen aintzinean. Etcham 190.<br />

- IDI-PARE. Pareja de bueyes. � Ienkoak eman zian gizon hari [...] zazpi mille ardi [...], bortz ehun idi pare. Tt<br />

Onsa 51. Idi-pare gizen bi. Mb IArg I 211. Laborantzan hari zela hamabi idi pareekin. Lg I 356. Idi parea saldu.<br />

Lab EEguna 101. En DFrec hay 11 ejs. de idipare.<br />

v. tbn. Dv Lab 94. Zab Gabon 106. Sor Bar 52. Or Eus 140n. TAg Uzt 264. SMitx Aranz 85. Etxde JJ 55. Salav<br />

11. MEIG VI 101.<br />

- IDI-PROBA (iri- V-gip). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. "Prueba de bueyes. Iri-probia dago berbatuta datorren<br />

domekarako" Etxba Eib. "Iri probia jokatu detsa Ibargaiñ-ek Azkoitiko onenari" Ib. "Elgetan iri-probia egoten<br />

da Ferixa Nausikuan" Elexp Berg. v. IDI-DEMA. � Gure idi-probaetan, garrantzi aundia du uztarriak. Garm<br />

EskL I 138.<br />

- IDI-PROBALARI. "Actor en prueba de bueyes. Por elipsis probalarixa y más común, probarixa. Ibargain<br />

alkate izandakua luzero, iri-probalarixa zan" Etxba Eib.<br />

- IDI-SALDO (S ap. Lrq). Manada de bueyes. v. IDI-TALDE. � Xahala jauztekan / idi saldo erditan. Arch Fab<br />

187.<br />

- IDI-SAMALDA. Manada de bueyes. v. IDI-TALDE. � Idi eta bei samalda andiak. <strong>Izt</strong> C 31.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

158

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

- IDI-TALDE (<strong>Lar</strong>, Añ, H). "Boyada" <strong>Lar</strong>. "Vacada" <strong>Lar</strong> y Añ. "Troupe de bœufs" H. � Iditalde bat larrean. Or<br />

Mi 144. Idi-talde eta [...] zekorrei. Ibiñ Virgil 92.<br />

- IDI-TRATU. Comercio de bueyes. � Joko luze debekatu, idi tratu falsiazko, tabernetako tranpa. Cb Eg II 359.<br />

Idi-tratuak itxita. Bilbao IpuiB 222. Iri-tratuan ez du / asko irabazten. Uzt Sas 238.<br />

- IDI TXORDO. "Se dice del buey que tiene los cuernos hacia delante y las puntas hacia dentro" Iz ArOñ (s.v.<br />

txorda).<br />

- IDI-UZTARRI (SP, H (que cita a Oteiza)). "Idi uztarri bat, une paire de boeufs. Bortz idi uztarri, cinq paires de<br />

boeufs" SP s.v. uztarri. � Borz idi uztarri erosi zitiat. 'Iuga boum'. Lç Lc 14, 19 (Brunet idi-uztarri, Oteiza iriustarri,<br />

Ker idi-buztarri; He, AA III 421 idi ustarri, Ker idi buztarri; TB, Dv, IBk, IBe idi pare). Aingeruak<br />

beren idi uztarri zuri galantakin pozik soloan bear egiten. Cb Eg III 335. Burdi bat, idi-buztarri ta guzti. A<br />

BGuzur 118. Itzai bat bere idibustarriakin. JMB LEItz 95. Goldeari erantsita zeukan idi-uztarri yatorrena. Goen<br />

Y 1934, 179. Idi-buztarriagaz orduntxe ioian etxe ondotik Patxo aundi. Bilbao IpuiB 167. Beribil astunen bat ala<br />

idi-buztarriren bat ete etorren begiratu ostean. Erkiag BatB 75.<br />

- IDI ZAHAR (SP, <strong>Lar</strong>; itzar SP, vEys, H). "Itzarra, vieux bœuf, idi zaharra" SP. "Cotral, buey viejo, idizarra"<br />

<strong>Lar</strong>.<br />

- IDI-ZAIN. "Nerf de bœuf. Idizainez azotatzea, fouetter de nerfs de bœuf" SP.<br />

- IDIZAIN, IDIZAINTZA. v. itzain, itzaintza.<br />

- IDI-ZAKIL. "Zakilla, idi zakilla, nerf du bœuf" SP s.v. zakilla.<br />

- IDI-ZIL (V; Añ; irizil V-ger-gip). Ref.: A (idi-zil, irizil); Etxba Eib y Elexp Berg (irizil). "Verga de toro, idizila"<br />

Añ. "Azote, verga, ombligo de buey" A. "Asko dira esaten dabenak, irizilla biar dala... bestientzat" Etxba<br />

Eib. "Irizilla erabiltzen zan kaballuak arriatzeko" Elexp Berg. � Agindu zuen idi-zillakin zeatzeko. <strong>Lar</strong>d 335.<br />

Txikotaz edo idi-zillaz gorputza odolduten. A BeinB 81. Zartakadak emon deutsaz [...] idizil biur bategaz. Erkiag<br />

BatB 188. Iakitun leinuarentzat min-bizi, izurrite ta idi-zila izan. Zait Plat 103 (v. tbn. 101). v. tbn. Azc PB 255.<br />

Irizil: Aran SIgn 50. Ag Kr 64. Etxba Ibilt 470.<br />

- IDIZKO. "Qui est de bœuf. Idizko arthaldea, troupeau de bœufs" Dv.<br />

- IDI-ZURI. "(G-arr [sic]), haragán" A EY III 373.<br />

2 idi. � Elizak bere hitza eman artino, "idi" bat mihian ezartia zühürtzia da. Herr 20-7-1961 (DRA traduce<br />

"candado").<br />

idi. v. ira; hiri.<br />

idia. v. 1 idea; ideia.<br />

idiaketz (G? ap. A (que cita a Ur); <strong>Lar</strong>, H (+ -kh-)). � "Búfalo, idiaketz mota" <strong>Lar</strong>. "Ante, piel de búfalo, idi<br />

aketzaren narru/larru ondua" Ib. "Taureau, bœuf entier: id. bœuf sauvage, taureau indompté, opposé à idi<br />

mansoa, maltsoa, bœuf doux, privé" H. v. IDI-KONKOR. � Zaldiak [...] goldeatu al lezake idiaketzakin? Ur<br />

Am 6, 13 (Dv basidiekin). Idi-aketz ezberdiñak. "Uris". Ibiñ Virgil 105.<br />

idiakoitz. v. ebiakoitz.<br />

idiamentu. � Idea (?). � Pedro Yarza ikasiya da / pelotarekin lanian / joka-biriak egiten ditu / idiamentu onian.<br />

Tx B I 28.<br />

idiar. "Vacuno" <strong>Lar</strong>.<br />

idi-aska, idiaurreko. v. itaska, itaurreko.<br />

ididi. "Boyada" <strong>Lar</strong>. "Troupe, grand nombre de bœufs" H (s.v. iditaldea). v. idiketa.<br />

idigai (G; H), idigei (V). Ref.: A (idigai, idigei); Iz ArOñ (idigeixa). � "Bouvillon, bouvereau" H. "Novillo" A.<br />

"El toro castrado" Iz ArOñ. � Zekor, idisko, idigai. <strong>Izt</strong> C 167.<br />

idigari. "Idigari erein, laiera barik nabasera erain (V-m)" A Apend.<br />

idigi. v. edeki; ireki.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

159

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

idika. � A bueyes y arrieros (juego de niños). Cf. dendarika. � Dendaka edo dendarika iolastu bear baeben,<br />

bera izango zan saltzaillea; [...]; idika, bera zan itzaiña ta itaurlaria. A BGuzur 109.<br />

idikente (L, BN, S). Ref.: Lh; Lrq. � "(Foix), race bovine" Lh.<br />

idiketa. � Boyada. � Oren bat edo bien buruko, idiketa bat khausitu zuten. Prop 1896, 258.<br />

idiketari. � Boyero, arriero. � Kharreazale eta idiketarien buila eta garrasien erdian. Prop 1898, 103.<br />

idiki (gral.; SP, Urt III 414, Dv, H). Ref.: A; Lh; Lrq. �1. "Chair de bœuf" SP. "Carne de buey" A. � --Othoitü<br />

nuen etxeko jauna eman lizadan egositik. --Egositik etzen erran behar, bainan bai idikitik. Arch Gram 161.<br />

Ezarrazu eltze edo duphina baten zolan tipula [...]; ezarrazu idikia gainean eta berriz idikiari gainetik azpian<br />

duen gauza berez bertze kuxa bat. ECocin 6 (v. tbn. 30, 55 y 58). Idiki ona ta azkenik, indiollo bikaña erreta. Ldi<br />

IL 45. v. tbn. Zait Plat 129. �2. Buey (como unidad o cabeza). � [Itsas-onzia] ur bagez idorrean nonbait<br />

gelditzen bada, munduko aize guziak eta amar mill idikik ere ez dute igituko dagon tokitik. Mb IArg I 198.<br />

idiki. v. edeki; ireki.<br />

idikite. � Prueba de bueyes. � Erramuetea, idikitea, aizkoraketea edo pelota jolasa galdu edo irabazi dalako.<br />

Ag Kr 98.<br />

idikitu. v. 1 irakin.<br />

idiko (AN-larr-araq-ulz-egüés-ilzarb-olza, B; Aq 1034 (AN), H). Ref.: A; EEs 1915, 209; Izeta BHizt; Iz Ulz;<br />

Satr VocP. � "Becerro" Aq 1034. "Jeune bœuf, en général non châtré" H. "Novillo" A. "Idiko ederra dugu<br />

etxean. Idiko horrek sosak balio du" Izeta BHizt. � Idikoa har zazu. "Becerro". Volt 233. Zure aldaretan /<br />

ezneko xahaltxoak / ezarriko ditut eta / idiko gastetxoak. EZ Eliç 332s.<br />

idili. � Idilios, poemas de Teócrito. � Bergilik [Teokrituren] 5gn. Idilitik iaso du elkar-izketa onen mamia. Ibiñ<br />

Virgil 37 (v. tbn. 34, 51 y 54).<br />

idilinda (<strong>Lar</strong> � H, Hb ap. Lh). � "Tufos, pelos que caen rizados delante de las orejas, idilindak" <strong>Lar</strong>.<br />

idilio. � Idilio. � Cleopatrarekin izandako idiliotik seme bat jaio zen. Etxde Egan 1961 (1-3), 93. v. tbn. LMuj<br />

BideG 260.<br />

- IDILIOZKO. (Adnom.). � Azaroa ezkeroztik ez dut ikusi ainbat idiliozko arratsarik. "Tarde tan idílica". LMuj<br />

BideG 172.<br />

idimi. v. IDI-MIHI.<br />

idintxa. v. ilintxa.<br />

idiot. � Ignorante. � Eta baldin idiot banaiz ere minzoan, ez ordea ezagutzean. "Idiot". Lç 2 Cor 11, 6 (He ungi<br />

mintzatzen ikhasia ez banaiz ere). Gizon letra-gabeak eta idiotak ziradela. Lç Act 4, 13 (He arrunterak).<br />

idiotismo. � Idiotismo (gram.). � Mintzaira guziek badituzte beren hizkuntza, beren mintzamolde berezi edo<br />

idiotismoak. Lander RIEV 1910, 600.<br />

idireitze. v. edireitza.<br />

idiren. v. ediren.<br />

idirin. "Bœuf, taureau châtré. Syn. idia" H.<br />

idiro. v. ediren.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

160

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

idisagar. v. irasagar.<br />

idisko (gral.; <strong>Lar</strong>, Añ, Dv (V), H), idixko (Sal; H), idizko (G-azp), irisko (R), irixko, iisko (V-gip, G-to), isko<br />

(G-goi), ixko (V-m-gip, G-azp), izko (V-gip). Ref.: VocPir 430; A; A Apend (irisko); VocZeg (isko); Iz ArOñ y<br />

To (iisko); Etxba Eib (izko); Etxabu Ond 105; Gte Erd 16; Elexp Berg (ixko). � "Becerro", "novillo" <strong>Lar</strong> y Añ.<br />

"Bueyecillo", "utrero, novillo de tres años, hiru urteko idiskoa" Ib. "Veau" Dv. "Iiskua: 1) el ternero; 2) el<br />

semental para el monte" Iz ArOñ. "Izkua, el toro. Beiñ Donostian, izkua eta tigria ipiñi zittuen burrukan" Etxba<br />

Eib. "Ixku baño andixa(go): para manifestar lo grande que es alguien" Etxabu Ond 105. "Ternero, novillo. Bi<br />

ixko ta biaia dare zataixan" Elexp Berg. "Ezta ba loditxuko? Ixkuan pare jaten dau barren! (V-gip)". � Tr.<br />

Documentado en autores meridionales desde principios del s. XIX. � Idisko gazte mardo. VMg 57. Urrezko<br />

idolo bat, idisko edo txekorraren anza zuana. AA II 6. Urragorrizko idiskua [...] adorau. fB Olg 138. Sasi-bei ta<br />

idisko izuak [menderatu]. <strong>Izt</strong> C 247. [Jostaldiatzen dirade] pillotan, palankan, [...] idiskoakin, [...] zama jasotzen.<br />

Ib. 213. Idisko lodiak. Azc PB 289. Irixkuak eman zion adarkazuak egindako zauritik odol txirriyua zeriyola.<br />

EEs 1913, 123. Marruz dabil ergi (idisko, idi gazte). "La novilla muge". Or Eus 34. Idisko baltz mardo bat.<br />

Erkiag BatB 50. Idisko sendoa. Ib. 56. Idiskoaren erremuskada. Ib. 51. Eta or zoaz gurasoen eskutik, txala<br />

ixkoarengana eraman oi-duten bezelaxe. NEtx LBB 14. v. tbn. Mg PAb 58. Astar II 166. A Ezale 1897, 263n. Ag<br />

G 83. Arti Tobera 271. Ibiñ Virgil 116. Idixko: EG 1956 (5-6), 56. Ibiñ Virgil 105.<br />

� Basa-idisko galant bat. Mg PAb 109. Plazaetan jokatu oi diran bertako baso-idiskoak arrapatzen. <strong>Izt</strong> C 250.<br />

� "Pertsona bat haundia eta kertena bada: hi haiz ixkua hi" Elexp Berg.<br />

- IDISKO NAFAR. "Toro de los que se echan a los profesionales del toreo. Ez Lasturko zezentxuak, izko<br />

nafarrak tentatzen zittuan, plaza erdixan, jakiagaz" Etxba Eib.<br />

idiskodi. "Novillada" <strong>Lar</strong>.<br />

idiskotu (V), irixkotu, (G-goi), iiskotu (V-gip), iizkotu (G-azp), ixkotu (V-gip), izkotu (V-gip, G-goi). Ref.: A;<br />

Etxba Eib (izkotu); Gte Erd 16; Elexp Berg (ixkotu). � "Cruzar un animal hembra con su macho" A. "Iískotuta<br />

daó: la vaca está cubierta por el toro" Iz ArOñ. "Gure beixa gaur daroiagu izkotutzera" Etxba Eib. "Bei au<br />

izkotutzia biarrian dago. Diputaziñuan paradan eiñ dabe beixa izkotzia" Ib. "Behia izkotu du (G-goi)" Gte Erd<br />

16. "Cubrir el novillo a la vaca. Ixkotuta dago eta txalian geratuta egongo al da" Elexp Berg.<br />

idiskotxo. � "Novillejo" <strong>Lar</strong>. � Uztarria erakutsita [...] etorri oi zan idiskotxoa burua makurtzera. VMg 58.<br />

iditai. v. igitai.<br />

iditargi. v. iretargi.<br />

iditegi (S ap. Lrq; Urt III 412, <strong>Lar</strong>, Dv, H). �1. "Boyera" <strong>Lar</strong>. "Bouverie. [...] Iditegiko athea, porte de la<br />

bouverie" Dv. Cf. itegi. �2. "Iditegi (V-ger), rebaño de bueyes" A Apend.<br />

iditto (S ap. Lrq; H). � "Jeune bœuf, en général non châtré" H. v. iditxo.<br />

idittu. v. iditxu.<br />

iditu (V-m ap. A). � Convertirse en buey. "Resistirse al cruce, litm. convertirse en buey" A. � Arretxea ergitzen<br />

da, eta gero iditzen. "Le veau devient taureau, et plus tard bœuf". Arch Gram 143.<br />

iditxo (<strong>Lar</strong>, H). � "Bueyecillo" <strong>Lar</strong>. v. iditto.<br />

iditxu (V-ger), iritxu (V-ger), idittu (V-ger ap. JMB At). � "Se dice que en los caseríos de Bermeo aparecían<br />

frecuentemente en una encrucijada o lugar semejante, los iditxu o iritxu. Estos [genios míticos] tienen apariencia<br />

de cerditos" A. de Madariaga in JMB Mund IV 124. "Idittu, genio nocturno que recibe también los nombres de<br />

iditxu, irel [...] e iratxo. Es conocido en gran parte de Vizcaya" JMB MitV 102. "He aquí unos cuantos nombres<br />

de númenes [...]: iritxu, idittu, iditxu" Ib. 367. v. iratxo.<br />

iditza (<strong>Lar</strong>, H). � "Boyada" <strong>Lar</strong>. "Troupe, grand nombre de bœufs" H (s.v. iditaldea).<br />

iditzar. "Bueyazo" <strong>Lar</strong>.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

161

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

idixka. "Bouvillon" Lh.<br />

idixko. v. idisko.<br />

idizagi (<strong>Lar</strong>, Añ), itzagi (AN, ms. ap. A; <strong>Lar</strong>, Añ, H). � "Odrina" <strong>Lar</strong> y Añ. "Itzagi, odre grande, litm. odre de<br />

bueyes (de idi-zagi)" A. � Bertze batzuek deitzen dute (ordia) odrina edo itzagia, ta ongi (164). 'Otros llaman al<br />

borracho odrina, y bien llamado'. LE-Ir.<br />

idizai(n). v. itzain.<br />

idizko. v. idisko.<br />

ido. v. hiro (3).<br />

idobala. "Cordel marrón, delgado y resistente (hilo-bala). Idobaliakin lotu neban paketia" Elexp Berg.<br />

idogi. v. idoki.<br />

idoi (V-arrig-m, G-azp-nav, AN-araq-olza, S; IC 447v, <strong>Lar</strong>, Aq 195 y 677 (AN), H; hidoi L; SP, Dv, H), ittoi (Vgip).<br />

Ref.: Bon-Ond 138; A (idoi); Lh (hidoi); EI 51; Satr CEEN 1969, 102. �1. Pantano, ciénaga. "Cenagal o<br />

charco donde se rebullan cochinos" IC 447v. "Bourbe" SP. "Lodo" <strong>Lar</strong>. "Balsa o pozo para el ganado" Aq 195.<br />

"Poza" Ib. 677. "Boue" Dv. "1.º poza, charco. 2.º Hidoi, barro, fango (He)" A. "Idoia, balsa de agua. Llamaban<br />

idoias a los pequeños estanques de la Sierra Urbasa" Satr CEEN 1969, 102. AxN explica lakhuak (41), por<br />

idoiek. � Garcia Sanz de Idoia (1027); Simen d'Idoy (1280); M. Martin de Idoy (1287). Arzam 276. Idoyluçeta<br />

(1240). Ib. 277. En Idoibalzaga (1452). Ib. 277. Entre Çumelz e ela agua de Idossarria, Issuyneta goyticoa<br />

(Iranzu, s. XIII). VM 43. Miquele Ydoiquo (1220). G<strong>Lar</strong>r 172. In loco qui dicitur Jaun Berasco Idoi (1228). Ib.<br />

203. � Bere asaben idoietan [...] ardiak eradaten zituenean. 'Au puits des aïeux'. Or Mi 43. Idoi ta zingiretako<br />

ur gelditan. Zait RIEV 1933, 67. Ugazioen idoira. Gand Elorri 195. Nil ibai bulartuak sortu idoi zabaletan. Ibiñ<br />

Virgil 113. Idoi lokaztuetan altzak sortzen dira. 'Marais bourbeux'. Ib. 84. Idoietan bizi oi da. 'Les étangs'. Ib.<br />

103 (v. tbn. 117). � (<strong>Lar</strong>, H (V, G, + h-)), iroi (G-to ap. A). "Escarbadero de jabalíes" <strong>Lar</strong>. "Bauge. Bere<br />

hidoiean datzan basurdea" H. "Agujero que hacen los cerdos y jabalíes al posarse en tierra blanda" A.<br />

�2. (L? ap. A; Dv (h-), H (+ h-)), iroi (Dv, H (+ h-), FSeg ap. A). Injuria, ultraje, burla; reproche. "Hidoia,<br />

outrage" Dv. "Iroia, raillerie, reproche" Ib. "Idoi [...] injure, outrage. [...] Souillure" H. "Hidoiez bethe nau, il m'a<br />

couvert de boue, d'outrage. Hartu zuen idoi heien guzien borratzeko gogoa (Lg)" Ib. "Iroi (FSeg), maldición,<br />

palabrota" A. � Tr. Documentado desde Chourio en autores septentrionales no suletinos del s. XVIII, en Monho<br />

y en Duvoisin. Al Sur hay algún ej. de Mendiburu y, ya en el s. XX, de Iraizoz y Zaitegi. (H)iroi es la forma más<br />

documentada, con alternancia de formas con y sin h- en Chourio y Haraneder, y sin aspiración en el resto de los<br />

autores. Hay (h)idoi en <strong>Lar</strong>reguy, Duhalde y Duvoisin (aspirada en este último, que emplea tbn. iroi). � Eztuzu<br />

hiroik aditu nahi zure eskasen gaiñean. Ch III 46, 1 (v. tbn. en contexto similar Ch III 46, 5 hiroi y 18, 1 iroi).<br />

Konszienziaren iroiak edo ausikiak geldi-arazitzeko. He Phil 346. Badut iroi bat zuri egiteko. He Apoc 2, 4 (v.<br />

tbn. Gudu 144 y 86). [Jesusek] ekusten ditu esan ditugun hiroi edo irain, injuria arrigarri, bidegabe ta<br />

txarkeriak. Mb JBDev 19. Idoi humiliagarri hark zaurthu zuen Samsonen bihotza. Lg I 234 (v. tbn. 317). Bihotz<br />

onez pairatzen sofrikari eta idoi guziak. Lg II 110 (v. tbn. 167, 272, 278). Bethi hunerat hartu tizit heen iroiak.<br />

AR 435. Nik farra eta iroi bihurtzen nioen. Dv LEd 168 (Cb Eg II 93 farra ta burla). Eta zer-nahi hidoi<br />

jasanarazirik hil izan zituzten. Dv Mt 22, 6 (TB laidoz estali). v. tbn. He Phil (ap. H). Mih 45. CatLan 160.<br />

- IROI-EGILE. "Qui aime à reprocher" Dv. "Qui fait ou dit des choses injurieuses, offensantes à quelqu'un" H.<br />

- IDOI EGIN (iroi e. Dv, H, A). Injuriar, ultrajar; reprochar. � Orhoitu ez naizen gauzez iroi egiten darot. Ch III<br />

19, 2. Israeldarrei trufa eta idoi egiterat. Lg I 276 (v. tbn. 229 y 262). Barkhatzen diogula bidegabe edo idoi<br />

egiten darokunari. Lg II 147. Hei ematen dioten laguntzaz iroi egiten diotenek [burasoei, bekhatu egiten dute].<br />

Brtc 59. Harekin gurutzefikatuak ziren ohoinek ere, iroi egiten zioten. Dv Mt 27, 44 (Lç reprotxatzen<br />

zeraukaten). Gure etsaiek ez diazaguten iroirik egin. "Ne exprobetur nobis". Dv Neh 5, 9. Yauna, orrela<br />

mintzatuz, guri ere iroi egiten diguzu. Ir YKBiz 274. v. tbn. AR 137. Monho 132. Zait Plat 104. � Gure amodio<br />

propialak diren baiño handiago iduriarazten baitarozkigu egiten zaizkigun iroiak eta afrontuak. He Phil 195.<br />

Maiestate adoragarriari egiten dioen idoi eta ofentsaren aldean. Lg I 299 (v. tbn. 207, 318). Barkha dietzadatzu<br />

[...] egin dauzkitzudan idoi kruelak. Dh 187.<br />

- IROI-EMAILE. Injuriador. � Gaizki erraille, Jainkoaren etsai, iroi emaille, superbio. He Rom 1, 30 (Lç<br />

iniuriazale).<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

162

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

- IROI EMAN. Injuriar. � Iroi ematen diotela. He He 8, 8.<br />

idoieta (IC 447v, H (+ h-)). � "Cenagal o charco donde se rebullan cochinos" IC 447v. "Lieu où l'on rencontre<br />

beaucoup de boues ou bourbiers" H.<br />

idoigarri, iroigarri (H). � "Chose injurieuse, outrageante, offensante" H.<br />

idoigarrizki, iroigarrizki (H). � "Outrageusement, injurieusement" H.<br />

idoika, iroika. � Reprochando. � Nere harra behinere ez hilen [...]. Boz bat niri bethi iroika, eta boz hori<br />

behinere ez ixilduren! Dv LEd 229.<br />

idoikatu, iroikatu (Hb ap. Lh). � "Insulter" Lh. v. idoiztatu. � [Otozainak] ez du deusik barkatzen, deneri<br />

oldartzen da, oro iroikatzen ditu. Osakin Herr 28-11-1957, 1.<br />

idoitsu (<strong>Lar</strong>, H (+ h-)). �1. "Lodoso" <strong>Lar</strong>. "Boueux" H. � Lur idoitsuetan sortu geiegizko ezotasuna ondar<br />

legorraz txukatzen. Ibiñ Virgil 72. �2. iroitsu. "Qui est toujours plein de reproches" Dv � A.<br />

idoitu. �1. "Malear" <strong>Lar</strong>. �2. (G-nav ap. Ond Bac; Hb ap. Lh). Enfangar(se). "1.º se vautrer. 2.º s'enfanger<br />

(matériellement et moralement)" Lh. "Revolcarse en el barro los cerdos" Ond Bac. � <strong>Lar</strong>reak lur-etze biurturik<br />

ta ii-basatsuz idoiturik. Ibiñ Virgil 32. �3. "Idoitu, pasmarse la madera (G-nav)" CEEN 1969, 103. "Pasarse,<br />

podrirse la madera cuando está a la intemperie con corteza" Ond Bac.<br />

idoizta. "Hidoizta, hecho ultrajante" A, que cita el dicc. de Duvoisin, pero no lo encontramos. Cf. idoiztagarri.<br />

idoiztagarri. "Hidoiztagarri, outrageux" Dv.<br />

idoiztari. "Hidoiztari ou hidoiztatzaile, celui qui outrage" Dv.<br />

idoiztatu (AN, L ap. A (que cita el msLond); H; h- SP, Dv, H), iroiztatu (H), idoistatu (H (+ h-)). � Enfangar;<br />

ultrajar. "Hidoiztatzea, embourber" SP. "Hidoiztatzea, laidoztatzea, eskarniatzea" HeH voc. "Outrager (Lg). [...]<br />

D'après M. Har[riet] hidoi signifie boue et hidoiztatzea, au fig., souiller" Dv. "Couvrir de boue, se salir de boue.<br />

Zure orgek iragaitean hidoistatu naute, [...]. Bidean, eztakit nola, hidoistatu naiz" H. "Iroiztatu, injurier,<br />

outrager; faire des reproches, réprimander" Ib. "1.º revolcarse (msLond). 2.º enfangarse (material y moralmente)"<br />

A. � Begira bitezi bertze guztiak ere haragiaren lohian sartzetik eta hidoiztatzetik. Ax 362 (V 239; v. tbn. 591<br />

(V 380)). Ez da deusere gizonaz kanpokorik, haren barnean sartzeaz hura hidoizta ahal dezakenik. He Mc 7, 15<br />

(TB lohi dezakenik). Eta hekien konszientzia flakoa izanez, hidoiztatzen da hortaz. He 1 Cor 8, 7 (TB zikindu).<br />

Idoiztatu zituen Dabiten mandatariak: motx-arazi zioten bizarraren erdia. Lg I 303 (v. tbn. 236). Idoizta dezaken<br />

hitzik arinena ere gaizki bat dela. Lg II 146 (v. tbn. 229, 232 y 262). Gizonaganik ilkhitzen denak, hark<br />

hidoiztatzen du gizona. HeH Mc 7, 15 (He lohitzen). Idoiztatzen dute Iaunaren ontasuna. Jub (ap. H, que traduce<br />

"ils outragent la bonté du Seigneur"). Lebita batek egin zuena [...] haren emaztea idoiztatu zutenean. Dithurbide<br />

Ixtorio Saindua 68 (ap. DRA).<br />

idoiztatzaile. v. idoiztari.<br />

idoiztu. � (Part. en función de adj.). Enfangado, corrupto. � Batzuek izanen dituzte bere gorphutzak loriaz eta<br />

argiz distiantak; eta bertzeek bereak ikharagarriak eta affreux hidoiztuak. He Phil 53.<br />

idokai (<strong>Lar</strong> � H). � "Sacadineros, sakadiruak, diru idokaiak" <strong>Lar</strong>. "Sacamuelas, el instrumento" Ib. "En<br />

général, ce avec quoi on enlève, ôte, arrache" H.<br />

idokaldi. "Extraction que l'on fait en une fois" Dv.<br />

idokarazi, idokerazi. � Ihur ere [...] abiatü nahi balitz ber lekhiala karten idokeraztera, halako zerbait<br />

beharrünegatik, abertitürik dateke eztela Atharratzen ofizio hortan ari den jenterik. (Interpr?). Eskual 13-3-<br />

1908, 3 (DRA traduce "hacer sacar, hacer quitar").<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

163

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

idoki (R-vid ap. A; SP, <strong>Lar</strong>, Gèze, Dv (BN), H), edoki, idokitu (<strong>Lar</strong>). � Tr. Idoki es la forma gral.; edoki sólo se<br />

documenta en Haramburu (380), e idogi en Lazraraga. El sust. vbal. es idokite- en Leiçarraga y la mayoría de los<br />

autores suletinos. Emplean idokitze- Etcheberri de Ziburu, Chourio, Maister, López, Mercy, Xarlem, Duvoisin,<br />

CatS e Ibiñagabeitia. Hay además itoite- en Oihenart (Pr 145) y edoite- en Haramburu (284). En Lazarraga se<br />

encuentra la forma sintética nidokazu, y en Oihenart zedokan. Harriet y Azkue infieren erróneamente un part.<br />

itoitu del sust. vb. itoite- (consecuencia de lo cual debe de ser el itoitze de Zaitegi (Sof 58)). �1. Sacar (sentidos<br />

prop. y fig.); arrancar, extraer. "Itoitea: (S), tirer de quelque lieu, extrahere en Latin" O VocPo � SP. "Idokitea,<br />

ôter, tirer, erautstea. Ioan zen ur idokitera (Io 4). Putsutik idokitea [...]. Espata idokia, épée tirée" SP. "Ur<br />

idokitea putsutik, tirer de l'eau du puits" Ib. "Itoitea penatik, tirer de peine" Ib. "Arrancar", "sacar" <strong>Lar</strong>.<br />

"Arrancado, arrankatua, irauzia, urtigina, idokitua" Ib. "Lausengatzen bada, nahi den guzia idok dakio, [...] on<br />

eu peut obtenir tout ce qu'on veut" H. "Ôter, retrancher, enlever une partie à un objet. Idoki eta idoki, gutitzen da<br />

gauza (Prov.), à force de puiser on épuise" Lh. v. edeki. � Tr. Documentado desde Leiçarraga en autores<br />

suletinos (tbn. en Oihenart y Tartas), y mixanos. Lo emplan tbn. Lazarraga, Haramburu, Etcheberri de Ziburu,<br />

Duvoisin y algunos pocos autores meridionales modernos (Orixe, Iraizoz, Zaitegi e Ibiñagabeitia). � Eure<br />

begiak trebuka eraziten bahau, idokak hura. Lç Mc 9, 47 (Ir YKBiz 255 idoki; He iraz zazu). [Landarea]<br />

erroetarik idokiren da. Lç Mt 15, 13 (He, TB, Dv atheratua izan). Idoki zezan bere ezpatá, eta [...] edeki ziezón<br />

beharria. Ib. 26, 51 (He, TB, Dv athera(tu); v. tbn. en contexto similar ChantP 318 ganibetak idoki, StJul 210<br />

bürdüinak idoki). Ethor zedin emazte samaritana bat ur idokitera. Lç Io 4, 7 (He ur erausterat). Iaunak idoki<br />

zuen presoindegitik. Lç Act 12, 17 (He athera). Gaitz orotarik delibra eta idoki ditezenzat. Lç Ins A 2v (v. tbn.<br />

A 6r). [On spiritual guzia] harengatik idokiten eta ukhaiten dugu. Ib. C 3r. Nidokazu nagoan penarean.<br />

Lazarraga (B) 1153vb. [Nabalaren ahoak] mienbroa baitu gorputzetik idoki. EZ Man I 32. [Haren] bekokia /<br />

moldeaz idokia. O Po 35. Pena orotarik idokirik, paradüsüko gloria saintian ezarri. FPrS 30. Urthe oroz bizio<br />

bakhotx bat zañetarik idoki bageneza [...]. Mst I 11, 5 (SP, Ch athera). Komünione saintütik eztüzü profeitürik<br />

idokiren [...] hotzki hüillantzen bazirade. UskLiB 96 (v. tbn. Mst I 9, 2 y Mercy 17 profeitü idoki; Tt Arima 92<br />

arrazoin bat idoki, Bp II 134 gozo idoki). Zilo hontarik gero / hi hait idokiko. "Je t'en tirerai". Arch Fab 129.<br />

Ihizi txipiagoetarik / da beste exenploa idokirik. "L'autre exemple est tiré d'animaux plus petits". Ib. 105s. Sükria<br />

da kanabera mota bati xehekatü eta egosi unduan idokiten zaion gozua. Ip Dial 40 (Ur ateraten, It kentzen).<br />

Ordu hunetan, herioak arima idokitzen balerot. Dv LEd 155 (Cb Eg II 84 anima ateratzen balit). Aphezak<br />

konsekrazioneko hitzak ahotik idoki bezain sarri. CatS 72. Idok presutik. StJul 222. Galbidetik idokiteko. Const<br />

30. Urre-kaskabilodun galtzak idokiz. 'Arrachant son caleçon'. Or Mi 15 (v. tbn. Aitork 157). Zure asmorik ez<br />

dizu gogorrean idokiko. Zait Sof 140. Ezta bat ere ausartuko [...] gudu-zelaiko ikurriñik idokitzen. "Vellere<br />

signa". Ibiñ Virgil 109. Bien artian behar dioñagü bilhuak oro idoki. Casve SGrazi 108. Lurpetik nahiz lur<br />

gainetik atereak eta idokiak. MEIG VIII 62. Kendu beharko da, soildu, idoki, ebaki, ezinbestean baita maiteen<br />

duguna ere. MIH 229. v. tbn. AR 42. EvS Io 4, 15.<br />

� Expulsar, echar fuera. "Arrojar" A, que cita el ej. de Oihenart. � Hark guziak idokirik kanpora. "Les ayant<br />

jetez tous dehors". Lç Mc 5, 40. Ireki zitzan presoindegiko borthák eta hek kanpora idokirik [...]. Lç Act 5, 19<br />

(He, Dv ilkhiarazi). Etxoilloak basoilloa zedokan. "La poule domestique chasse". O Pr 172. Idokiko düie<br />

Konfrariatik. Mercy 25 (v. tbn. 18 y 37). Nik emanen derat ostatu, / etxerik nahi bahai aitak idoki. AstLas 17.<br />

Moro jentia oro / Espaiñatik idokirik. 'Chassés d'Espagne'. Xarlem 938 (v. tbn. 41-42, 473, 833 y 1208).<br />

Xarlemaiñaren hiritik / bertan idokitzeko. Ib. 1311. Jinkuak etzizten ifernialat idoki. Casve SGrazi 122.<br />

� Dislocar(se). � Jakobi hankaziloa idoki zitzaion, harekin borrokan ari zela. Bibl Gen 32, 26 (Urt biurtu, Ol<br />

zañartatu, Ker lokatu, BiblE koloka jarri).<br />

�2. (R ap. A; Urt I 173, <strong>Lar</strong>, HeH voc, Dv (BN), H), idogi. Quitar. "Apartar la mano, eskua kendu, atzeratu,<br />

idoki" <strong>Lar</strong>. "Apártate de ahí, ken adi ortik, idoki adi ortik" Ib. "Ôter, supprimer. Oinhazeak loa idokitzen du, la<br />

suffrance ôte le sommeil. Yin zen bada ordua haurrari bulharra idokitzekoa" H. v. edeki (1). � Tr.<br />

Documentado al Sur en Lazarraga (tbn. hay algún ej,. moderno de Orixe), al Norte aparece en Etcheberri de<br />

Ziburu y en autores suletinos y mixanos desde mediados del s. XVIII. � Donzellatxo bat ekusi neben, / lindea<br />

parebagarik; / oi neure biotz amorosoau / idogi zidan bertati. Lazarraga 1181r. Idokdazu gutizia plazer<br />

soberarena. EZ Man I 38. [Herodesek egin zuen amets] khoroa / idokitzen zitzaiola. EZ Noel 71. Gorputzari<br />

idokozu / eritasun tristea. EZ Eliç 72. Behin eman düdana idokiten ahal dit. Mst III 30, 4 (Ch khen dezaket). v.<br />

tbn. Mercy 14. Heer deus galdeiteko gutizia idokiten baitute. AR 104s. Aitari erresuma idoki nahiz. Ib. 163. Ene<br />

begien aitzinetik / bertan idokazie. Xarlem 1366. Aphezak kalitzari estalgia idokiten deionian. UskLiB 56.<br />

Igorten naie [...] deüs nütinak idokirik. Etch 236. Parisen tie kargüti, depütatiak idoki. Ib. 580 (v. tbn. 278).<br />

Nurk ere idoki nahi beiteizü zure arropa, eman izozü orano zure kapa. CatS 60. Odei batek hen bistatik idok<br />

artino. Ib. 104. Minak oro güziak / idokiren deritzü. StJul 126. Zaharrak photeretsü Jinkoak begira / ahala<br />

idokezü eta ütz ideia. Xikito 8. Han haritx bati esteki eta / bizia zeitan idoki. Balad 80 (v. tbn. Xarlem 1339 y<br />

895, Etch 642, ChantP 316 y Arch Fab 181 bizia idoki). Mireik izerdi ugaria idoki zun bere esku meez. Or Mi<br />

120. � Nurk ere ene saintietarik zunbaiti, zerbait idokitzen beitü, eni nihauri idokitzen dü. Mst III 58, 4 (SP<br />

minzo baita zenbait sainduaren kontra, Ch ofensatzen baitu).<br />

�3. (L, BN, S; Gèze, Dv (BN-bard)), iroki. Ref.: A; AtSac 37. Abrir. Sg. AtSac 37 el sust. verbal es idokitze- en<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

164

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

BN-cix-mix-arb-baig, idokite- en BN-mix-arb, e idoite- en BN-bard. v. ireki. � Mortu zarraturik ezta, non<br />

eztezan idoki / ez aintzirarik iragan, non eztezan ideki. EZ Man I 43. Nahi baduzu ioan S. Mayotik bertumerat<br />

idukiko duzu idokia Bermigel eta S. Mayoko punta baxagatik. INav 54. Idokitzen baziñarot zure bihotzeko athea.<br />

Ch III 24, 2 (SP, Mst ideki). Othoi, idoki ezazü / gloriazko üthürria. Xarlem 1239 (v. tbn. 627). Ahoa eztu idoki<br />

geroztik / ikhusirik nihork ezuela nahi / sinhetsi. Arch Fab 161. Zelia zuretako / deia irokirik düzü. StJul 216 (v.<br />

tbn. 185 (ap. DRA)). Lehenik leihoak idoki ditu. Ardoy Kat 7 (ap. DRA). v. tbn. Choribit Hazparneko Kalbarioa<br />

131 (ap. DRA).<br />

idokidura. "Entamure, endroit d'une chose où on a fait l'ablation d'une partie" H.<br />

idokiera. "Arranque, el acto de arrancar, sacar de raíz" <strong>Lar</strong>.<br />

idokiki. "Moins usité que idokina" H. v. idokin.<br />

idokin (H), idokikin (BN ap. Lh). � "Morceau, partie, parcelle ôtée, enlevée, arrachée d'un objet" H.<br />

idokiro. � "(L; TB), ouvertement" Lh. v. irekiro. � Baina mintzatuko naizautzue idokiro ene Aitaz. TB Io 16,<br />

25 (He klarki).<br />

idokitu. v. idoki.<br />

idokitzaile, idokizale (Dv). � "Extracteur" Dv. � Hura düzü [...] tristeziaren akazazalia, lotsaren idokizalia.<br />

Mst III 55, 6 (cf. SP beldurra kanporatzen). Jeinkoak jinerazi banundu lurrerat / hauts-petik / gazteina idokizale.<br />

"Propre à tirer marrons du feu". Arch Fab 223.<br />

idokitze. "Sacamiento", "saca" <strong>Lar</strong>.<br />

idol. "(AN-5vill), aborto (hablando de bestias). Idola egin du beiak, la vaca ha abortado" A. Cf. iroldu.<br />

idol. v. 2 idola; idolo.<br />

1 idola. v. idolo.<br />

2 idola (V-gip ap. Iz ArOñ; <strong>Lar</strong> (det.), Hb ap. Lh), idol (V-gip ap. A, que cita a FSeg). � "Aguacero", "diluvio"<br />

<strong>Lar</strong>. "Aguacero, chubasco" A. "Pluie torrentielle" Lh. "Ídola bat basuan! Ídolia: el mal tiempo con nieve,<br />

granizo, etc. [...] Ídolia etorten bada..." Iz ArOñ.<br />

- IDOLAZ. "Ídolas botaten dau: llueve fuerte. [...]; ídolas da edurra, euríxa: fuerte" Iz ArOñ (cf. nota: "Idolaz<br />

significa mucho (Arricruz). Pero sólo se emplea hablando de la lluvia (Ladislao). Claudio de Beillotsaa dice que<br />

ídolia es golpe de agua o de cualquier otra cosa. La hija (Juana) sólo parece conocer la forma adverbial idolaz<br />

que indica una lluvia recia, en forma de golpes de agua. Lo mismo me han dicho otros del barrio").<br />

idolaki. � Comida ofrecida o sacrificada a los ídolos. � Bere konszientziak, zeren duen flakoa, ez du bada<br />

ekharriko idolakitarik jaterat? He 1 Cor 8, 10 (Lç idolari sakrifikatu diraden gauzetarik iatera).<br />

idolategi. � "Idolium, lieu où il y a des idoles, temple" Dv. � Idolategian mahaiñean jarria. He 1 Cor 8, 10 (Dv<br />

idolategi; Lç idolén tenpla).<br />

idolatra (Lcc), idolatre. � Idólatra. v. idolokoi, idolotar, idolozale. � Idolatre, blasfemari, Iainkoaren<br />

menospreziazale. Lç Ins B 3v. Etzareten idolatre. Lç 1 Cor 10, 7 (He idolakoi). Idolatre edo gaixki erraille edo<br />

hordi. He 1 Cor 5, 11 (Ker, IBk, BiblE sasijainkozale). Printzesa idolatre bat. Lg I 347. Hire idolatre lagünak.<br />

Xarlem 915. Idolatrak edo gezurrezko Jaungoikoaren adoratzalleak. Gco I 413. v. tbn. ES 125. Idolatre: Mih<br />

23. Jaur 115.<br />

idolatratu (-adu Lcc). � "Idolatrar" Lcc. � Jentilén manera berean idolatratuz. Lç Adv ** 2r.<br />

idolatre. v. idolatra.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

165

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

idolatria (Lcc, Dv, H). � Idolatría. � Idolatriatako [...] instrument. Lç Ins B 2v. Idolatriatan erorten. Ib. E 2r.<br />

Eztezala altxa figura gizonenik / [...] ezen hark iduri likek gaixto idolatria. EZ Man I 29. Egiozue ihes<br />

idolatriari. He 1 Cor 10, 14 (Dv idolen adoratzeari). Zoin dira idolatrian erortzen direnak? CatLan 85 (v. tbn.<br />

84; tbn. idolatrian erori en Lg I 342, Prop 1906, 128). Sartu zan begi bietaraño idolatrian. Ub 43. Idolatriak edo<br />

zeagigurteak. Ib. 38. Laster [...] zabaldu zan idolatria. AA III 282 (v. tbn. II 42). Idolatriaren denbora aetan.<br />

AA II 5. Idolatria, erran nahi baita, jainko faltsuen adoratzea. CatJauf 24. Idolatriari uko. BiblE 1 Cor 10, 14<br />

(tít.).<br />

v. tbn. Mb IArg I 358. Xarlem 918. Monho 98. CrIc 51. Gco II 33. fB Olg 145. Dh 261. JesBih 461. Jaur 392.<br />

CatS 41. AB AmaE 6. Elsb Fram 128.<br />

- IDOLATRIAZKO. (Adnom.). � Moisek yakin zuenean idolatriazko akto hori, erhautsarazi zuen urhezko<br />

aratxea. Elsb Fram 168.<br />

idolepiz. "(V-m), un arbusto" A.<br />

idolika (V-gip ap. Iz ArOñ), irolika (V-gip ap. Elexp Berg), irabolika. � "Idólika gutxi, idólika: el cemento<br />

rápido" Iz ArOñ. "Cemento hidráulico. Deposito ertzak irolikiakin hartu bihako dire, jarixua dauka ta" Elexp<br />

Berg. � Jausi zan [...] masia eiten euazen askara. Gizajua atara eben irabolikaz (cemento) mela-mela einda.<br />

SM Zirik 75 (cf. nota: "cemento (cemento hidráulico-tik noski)").<br />

idolo (Lcc), idola (Volt 87, Chaho, Dv, H), idol. � Idolo (sentidos prop. y fig.). � Tr. Documentado desde<br />

Leiçarraga tanto al Norte como al Sur; emplean idola la mayoría de los autores septentrionales e idolo los<br />

meridionales, junto con Materre, Axular y Gasteluçar (un ej. frente al más frec. idola). La forma idol se<br />

encuentra en Mendiburu (junto a idolo) y <strong>Lar</strong>reguy (junto al mucho más frec. idola). Apenas se encuentran ejs.<br />

del s. XX. En DFrec hay 4 ejs., meridionales, de idolo. � Idolá, [...] imajiná edo zerbait representatzen duen<br />

figurá. Lç Decl a) 4r. Zurezko idolák. Lç Apoc 9, 20 (He idolak, BiblE idoloak; TB yainko falsoak). Idola guztiak<br />

[...] aldaretan. EZ Noel 36. Deabruaren idolo txarrak. Mb IArg II 299 (321 idol; v. tbn. idol en IArg I 72 y 361).<br />

Aen idolo tzarrak artu zituen Jainkotzat. Ub 70. Eskiniten inzensua idoluai. Mg CO 89. Zure idoloa da<br />

ondasunen [...] egarri ori. AA III 632 (v. tbn. I 428). Neskatilla, apaindurija dabeenak eureen gogo ta<br />

biotzetako idolua. JJMg BasEsc 157. Idolo edo jangoiko falsoak. CatLlo 37. Zurezko idola. Gy 312. Idoloai<br />

agur-egin. <strong>Lar</strong>d 124. Baal idoloaren aldarea. Ib. 127. Baal-en idoloari. Ib. 127. Idoloetara erori. Ib. 137.<br />

Idoloen adoratzaileak. Ur 1 Cor 10, 7. Dirudunak dira egungo yainkoak edo idolak. Elsb Fram 179. [Antzokian]<br />

gaixtoen ate-gainean, mogiaraz ditaken kartonezko "idola", bandera gorri batekin. Lf in Casve SGrazi 11.<br />

v. tbn. Mat 103. Ax 276 (V 184). Gç 79. Iraz 29. Cb CatV 39. Añ CatAN 36. CatB 41. CatSal y CatR 43. CatAe<br />

42. Legaz 24. Xe 158. CatUlz 28. Idola: Hm 63. Gç 76. Bp I 84. Lg I 258. Mih 3. Brtc 244. Xarlem 773. CatLuz<br />

18. Hb Esk 43. Zby RIEV 1908, 605. Idol: Lg I 342.<br />

- IDOLA-ADORATZAILE. Idólatra. v. idolatra. � Ez bilhaka idola adoratzaile. Dv 1 Cor 10 7.<br />

- IDOLAZKO. (Adnom.). � Zeren [Beelzebub] fama handitako idola bat baitzén, deabruagatik hartzen da<br />

idolazko hastioaren handiz. Lç Decl a) 1v.<br />

idolokoi, idolakoi. � Idólatra. v. idolatra. � Ez zaiteztela egin idolakoi. He 1 Cor 10, 6. Ez lohiak, ez<br />

idolakoiak, ez adulteroak. Ib. 6, 9. Errege idolokoiari utzirik. <strong>Lar</strong>d 264.<br />

idolotar, idolatar, idolatiar (Dv). � Idólatra. v. idolatra. � Gure siñistanza utzi ta egin zen jentil ta idolatar.<br />

Mb IArg I 264. Jentil ta idolotar. Ib. 363.<br />

idolotxo. � Dim. de idolo. � Zure biotzeko idolotxo oriekiñ. AA III 632.<br />

idolozale. � Idólatra. v. idolatra. � Gaiztoak ta idolo-zaleak izandu ziran geroz Israelgo errege guziak. Ub 71<br />

(v. tbn. 46). Idolozale edo jainko gezurrezkoak zituztenak. <strong>Lar</strong>d 215. Het-en jatorriko bi neskatx idolozalerekin<br />

ezkondu zan. Ib. 31 (v. tbn. 26, 80, 117, 122 y 152).<br />

idolozaletu. � Hacerse idólatra. � Idolo-zaletu eta Jainko egiazkoari utzirik. <strong>Lar</strong>d 132. Idolo-zaletu [ziran]<br />

alako eran non [...]. Ib. 134 (v. tbn. 121).<br />

idoozi. "Idooziya, es en A[rruazu] lodazal" Satr CEEN 1969, 103.<br />

idor (V-gip, G, AN-gip-5vill-erro, L, B, BN-ciz-arb, Sal, S, R; SP, Deen I 493, Ht VocGr, <strong>Lar</strong>, Añ (AN), Arch<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

166

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

VocGr, Gèze, Dv, H, VocB), igor. Ref.: A; Lrq; Iz R 298; Etxba Eib; Izeta BHizt; Asp ANaf; Gte Erd 15 y 246.<br />

En EI 36, para la pregunta 'pelado, raso' hay idor en L-côte. � Tr. Documentado al Norte desde la primera mitad<br />

del s. XVII; al Sur se encuentra en Mendiburu, Echenique, Samper, Hualde, Iturriaga, Otaegui (v. infra (3)), Z.<br />

Moso y algunos autores del s. XX. En DFrec hay 3 ejs.<br />

�1. (Adj.). Seco; árido. "Egur idorra, bois sec" SP. "Desequido, enjuto, seco, árido" <strong>Lar</strong> "Cendra para afinar la<br />

plata, zillarra garbitzeko auts idorra" Ib. "A pie enjuto, oiñ idorrez" Ib. "Mainhu idor, bain de vapeur" Dv. "Toki<br />

idorreko zuhamuak dire hazta handienekoak, les bois des terrains secs" Ib. "1. [...] Lur idor eta hotza, terre sèche<br />

et froide. [...] Sagar, haragi idorra, pomme, viande sèche. [...] 3. sec, qui n'est pas mouillé. Oinetako idorrak.<br />

[...] Aho-mihi idorra. 4. sec, qui n'est pas frais. Belhar idorra" H. "Raro en Eibar. Orduan espirituak eruan eban<br />

legarre idor batera, diabruak tentau zeixan (Mt 4, 1)" Etxba Eib. "Lurre idor dago" Izeta BHizt. "Pareta idorra,<br />

pared hecha sin masa, con piedra solamente" Asp ANaf. "Osto idorra biltzen ari da (BN-arb)" Gte Erd 246.<br />

"Zintzürra idor düt (S)" Ib. 15. v. lehor. � Lur idor eta hotza. EZ Man I 89. Sufre idorraz iratxaki. Ib. 76. Hezur<br />

idor. Ax 510 (V 329). Lur idor bat, alde guzietarik irritua. SP Phil 487 (He 494 elkhortu). Denbora idorrean. Ib.<br />

492 (He 498s idortetako denboran). Zenbat [...] herrauts bihi / bide idor gustietan. Gç 173. Zur idor bat. Mst III<br />

55, 6. Biltegi idor beroan. Mb IArg I 312. Putzu idor. Ib. 335. Aize idorrez. Ib. 368. Berzeren sofrantxer bethi<br />

begiak idor. Egiat 265. Badoha lekhu idorretan gaindi. "Loca arida". TB Mt 12, 43 (Echn, Hual, Samper,<br />

SalabBN, Ip, IBe idor). Orai goibel, sarri iguzki, / idor orai, heze sarri. Gy 141. Yanari idor, gazi, onak<br />

[ardientzat]. Hb Esk 232. Hiratze idor. Dv Lab 32. Janharitzat ogi beltza eta idorra. Laph 150. Belhar idor. Jnn<br />

SBi 122. Makhila idor. Ip Hil 65. Iguzkia alde dute, aroa idor. JE Bur 162. Hotz idorra. Ib. 121. Bahazuzaren<br />

erauntsi idorra. Ib. 76. Gaina trozatu nioten mokanesarekin, kaltzar makila idorregiak baitziren. StPierre 18. Bi<br />

ahapaldiz eman zuela Kredo guzia [...] zintzur idor idor batean. Barb Sup 3. Zintzurra idor eta sudurttoa gorri.<br />

Ox 163. Mahats idor, arrainki, / gasna gogor. Ib. 107. Aroa sobera idorra. Zub 122. Toki idor ta urgabetan. Ir<br />

YKBiz 167. Indarrak joanak, mihia idor. Iratz 103. Inguru guziak ihintz mikorik gabe idor-agorrak zaudelarik.<br />

Zerb IxtS 46. Begiak [...] legor ta idor. Erkiag Arran 154. Kristalezko aterpea, alakoxea, euria danean igor egon<br />

dedin. Ib. 17. Begitartea beltx, mehail eta idor. JEtchep 79. Esku idor batzu [...] palaren ibiltzen usatuak. Ib. 81.<br />

Materia uts, idor. Vill Jaink 44. Lur idor eta harritsu. Ardoy SFran 62. Nafarra idor eta bortitzeko seme bat. Ib.<br />

296. Zer denbra idorra. ZMoso 62. Idoi lokaztuetan altzak sortzen dira [...]. Idorrean berriz, mirtuak. Ibiñ<br />

Virgil 84. Iruzkia ona da bainan / [...] beti idor bada ere / ororentzat da kaltean. Xa EzinB 114. Igertzen zion<br />

noiz izango zen urte oparoa ta noiz idorra. Berron Kijote 134.<br />

v. tbn. Hm 88. Tt Arima 104. Ch III 3, 7. Lg II 88. Monho 58. It Fab 226. ECocin 44. Elsb Fram 64. HU Zez 71.<br />

Const 16. Ldi IL 44. Eguzk GizAuz 52. Osk Kurl 185.<br />

� Mendi-kasko zorrotz batzu, zuri-zuria, [...] harri-dirdira idor bat daritela. JE Ber 41. � Peio nigarrez hasi<br />

zen burua mahain idorraren gainean emanik. JEtchep 62. � Lekeitioko kaixerrenka zaarra! [...] Kaixa idor<br />

itzalgarri au [...]. (Interpr?). Erkiag Arran 35s.<br />

� (Tierra, zona) firme, seca (en oposición al mar). Cf. infra (3). � [Iaun puxanta, karta miratzean] irakats<br />

diezadazu niri ere xidorra / nola ardiatsi behar dudan zerthan idorra. EZ Man II 133. O Iainko lehor idorra<br />

uraz inguratua, / eta milla lore ederrez gañerik bistatua. Ib. 123.<br />

� (Sed) abrasadora. � Hain zuen egartsu idorra eta edateko desira handia. Ax 511 (V 329).<br />

� "Sec, qui n'est pas gras. Idor daude gure ahariak, nos moutons sons secs. [...]. Uste baino idorrago gerthatu<br />

zaizko ahariak, [...]" H. "Aragi idorra du orrek (B)" Gte Erd 124 (junto a gogor, trinko, etc., de otras zonas). �<br />

Nausi bat altxatzen da, [...] zur-xuria bezain luzea, bakailaua edo xotxa bezain idorra. Hb Egia 137. Esku<br />

ttipiño batzu zituen [...]. Ukai mehe bat, ziria bezain idorra. JEtchep 83.<br />

� "Arno idor, vin sec" Lh. � Siropak emaiten diote [agordienteari] distura bat atsegin egiten duena;<br />

sukrearekin bakharrik idor gelditzen dira. ECocin 51.<br />

� "Qui est constipé" H. Cf. idorreri(a).<br />

� "Coup sec. Igortziri kolpe idorrak, des coups de tonnerre secs" H.<br />

� (S ap. Lrq; H). "Stérile, inféconde, en parlant d'une femme. Emazte idorra. Syn. agorra" H. "Femme stérile,<br />

bête stérile" Lrq. � (Uso fig.). � Bekhatu idorra, gozogabea, arimaren galtzeko baizen deus balio eztuena.<br />

'Pecado estéril'. Ax 269 (V 180; v. tbn. 511 (V 329)).<br />

� "Ardi erautsiak io duena, brebis qui est souffrante (qui a été frappée) de tombée de lait. Ardi erautsi idorrak<br />

dituena" H.<br />

� "(L, BN, S), rude au toucher" Lrq.<br />

� "Animal de poca producción o rendimiento (BN-baig)" Satr VocP. "Esnedun idorra da (B), bei ori idorra da<br />

(AN-5vill, B)" Gte Erd 107.<br />

�2. (L, B, BN, S; SP, H), ijor. Ref.: Lrq; Izeta BHizt; Satr VocP. (Ref. a personas, carácter, ademanes, trato...).<br />

Seco, parco, arisco, frío, desagradable. "Gizon idorra, homme chiche, tenace" SP. "Au mor. sec, sans sensibilité.<br />

Bihotz idor baten iabe zare, vous êtes possesseur d'un cœur sec. Sec, qui est d'abord, d'humeur peu agréable.<br />

Hartze idor bat egin zerautan, il me fit un accueil sec, froid, déplaisant" H. "5.º rude de caractère. 6.º rude<br />

(parole)" Ib. "Persona antipática o algo así. Zein idorra den gizon hori. Yende idorra gure barride hoiek" Izeta<br />

BHizt. "Persona poco complaciente" Satr VocP. � Tr. Documentado al Norte desde mediados del s. XVII; al Sur<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

167

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

se encuentra algún ej. aislado en Erkiaga, Gandiaga y Lasa. � Zer, bada, Iainkoa izanen da hain idor eta onedeki,<br />

non utziko baititu bere adiskideak. Ax 505 (V 325). Zein idor eta gogor zaren Iesus gabe! SP Imit II 8, 1.<br />

Hain epel meza erraitean, hain idor eta agor errezibitzean. SP Imit IV 7, 2. Tristezia datxekola beronez hotz eta<br />

idor den azturari. SP Phil 468 (He 474 idor). Ene ispiritua idor idorra da. Mih 46. Bihotza idor eta sentimendu<br />

gabe sentitzen. Ib. 52 (v. tbn. con bihotz: UskLiB 101, Etch 172, Iratz 110, Erkiag BatB 164). Konduita idor,<br />

xagrinezko, khexu. Jaur 379. Jasaiten ditu hunen hartze idorra eta idurizko mesprezioa. Ib. 112. Aire idor bat<br />

harturik [...] / diotzo: zithal txarra! Gy 84 (v. tbn. aire idor en Dh 74, Barb Leg 131). Batzuen alderat idor zen,<br />

bertzen alderat ezti. Laph 231. Alde batetik hainbertze solhas gozo, bertzetik hainbertze atheraldi idor. Ib. 124.<br />

Bihotzen hotz idorra / erraitea gaitz da. / Bere burua beizik / nihor ezin maita. Zby RIEV 1909, 107. Halako<br />

solhas idorren entzutea haur baten ahotik. Jnn SBi 173 (v. tbn. 171, 55). Oroentzat idorra baitzen, bere buruaz<br />

itsutuki hartua. HU Aurp 64. Jendarme batzu [...] idorrak [...] eta moldagaitzak. HU Zez 171. Emaztegaiak,<br />

Jainkoak begira zaitzatela gizon idorretarik. EGAlm 1895, 41 (ap. DRA). Sehi direno, azpiz beren nausien<br />

jaten; nausi sarthu direa bada, zikoitz ala idorrez hitz dautzut beren ohiko nausier ez dutela deus zorrik. JE Bur<br />

164. [Errege] idor eta bihotzgabea. Lf Murtuts 49. [...] --erran zuen irri idor batekin. Mde Pr 156. Komentu<br />

idorren irudi. 'Cual austeros conventos'. Gand Elorri 96. Debru barne idor presatua! <strong>Lar</strong>z Iru 100. Nizen<br />

bezalako nahiago diat, diruz hanpatu moltsa idor bat izan baino! Ib. 116. Lekuko bat arras idorra, bertzea ezin<br />

athertua. <strong>Lar</strong>z Senper 30. Izan zitezte goxo eta alegera [...]. Ez izan idor eta murritz. Ardoy SFran 297. Gogoa<br />

balin bazuen behar orduan idor, bihotza [...] zuen maitakor. Ib. 293. Emakume denen arpegietan / halako<br />

animalikeria somatzen dut / zoramena arpegi idorra mirada fijoa. Lasa Poem 70.<br />

� (Ref. a la voz). � Erran zion [...] mintzo idor batekin: [...] gaizki egin duzu. Jnn SBi 169. (Boz idor batekin:)<br />

Vot'billet, s'il vous plaît. Barb Sup 83. Goihenetxek botza idor zian; eta Ardatxek belatxa bezain arin. Const 39.<br />

Bi mintzo mehe idorrek akulatzen gituzten. JE Ber 98. Bertze munduko boz idor batek erranik. Lf Murtuts 10. v.<br />

tbn. SoEg Herr 22-10-1959, 1 (botz ijor). JEtchep 16.<br />

� (Ref. a trabajos, condiciones de vida...). Duro, difícil. � Bost birjina erhoen bentura eta fortuna idorra eta<br />

malhurosa izan zela. Tt Onsa 76. Badakizu: harrobi hortan akitzen; lan idorra. HU Zez 184. Deputatu-gei<br />

agertzea. [...] lanetan ditaken idorrenari lotu. HU Aurp 103 (v. tbn. 76). v. tbn. UNLilia 2. Urthe idorrak [...]:<br />

egiteko hanitz edo gutiegi, irabaziak xuhur. JE Ber 5. Anaia han ari da, zangoak lohian, irrisa ereiten [...]. Nik<br />

baino bizi idorragoa derama. JEtchep 94.<br />

� (Ref. a estudios, lecturas, temas...). Arido, poco ameno. � Hizkuntzalaritzaren eremu idorrenetarik urruntzen.<br />

MEIG VI 186. Gaia idorregia zen. MEIG IX 95.<br />

� (Uso adv.). "Secamente" <strong>Lar</strong>. v. IDOR-IDORRA, idorki. � (Hurbiltzen da, idor). --Agur, jaun Mentaberry!<br />

<strong>Lar</strong>z Iru 24. (Idor) --Ez... ez dut sartzeko erran, bainan orai barnean zira. <strong>Lar</strong>z Senper 52.<br />

�3. (Sust.). Sequedad; tiempo seco. "Main sèche, qui est le contraire du main douce. Zure eskuaren idorra!, que<br />

vous avez la main sèche!" H. "Auntzaren buztanpean idor guti, bajo el rabo de la cabra, poco refugio (B)" A EY<br />

III 57. Cf. <strong>Lar</strong>: "Higrómetro, artificio para medir los grados de sequedad en el aire, idorneurta". � Laur<br />

elementen, laur kalitate diferentak: hotza, beroa, idorra, bustia. Tt Onsa 96. Beroa, hotza, idorra, bustia [...]<br />

zure kontre dira. Ib. 96. Norbeitek besta bat zenbeit egunez egitekoa balinbadu, fetixariari badohako idorraren<br />

galdez. Prop 1906, 91. Eskualdunek ezin iharduki ahal ukan baitute lurraren eta hango bereko [Afrikako] umeen<br />

idorrari. JE Bur 205. Goizaren idorra! Or Poem 517.<br />

� (AN; <strong>Lar</strong>, Dv, H). Ref.: A; Iz Ulz. Tierra (en oposición al mar). "(En) seco, leorrean, agorrean, idorrean" <strong>Lar</strong>.<br />

"Idorra, est quelquefois employé en terme de marine, pour terre" Dv, que cita el ej. de Otag. "Terre, opposé à<br />

eau" H. "Idorréra, (del mar) a tierra" Iz Ulz. Cf. infra IDORREKO, IDORREZ. v. LUR IDOR. � O Iongoiko<br />

belhar eta arboladiz lehorra, / berregintza handirekin biztatua idorra. EZ Man II 110. Itsasoan ta idorrean. Mb<br />

IArg II 312. Ontzitik saltatu ta idor-ean balebil bezala itsas gañean asi zen S. Pedro. Ib. 351 (v. tbn. 271, 277,<br />

279; IArg I 161, 198). [S. Franzisko Xabier-ek] idor-eko bi bazter-etan egin dituenak aditu ezkero. Ib. 268.<br />

[Baleak] Jonas bere tripan zuela [...] bota zuen aizealdi batez idorrera (Erro, s. XIX). ETZ 266. Nork erakusko<br />

dio bidea / idorrera ontziari? Otag CancB III 269.<br />

� Forraje seco; comida seca. � Idor puxka bat yatera eman behar zaioete [abereei]. 'Un peu de sec'. Dv Dial 60<br />

(Ip janhari idor buxi bat). Orduan hartu nuen eta jan bixkotx bat [...] itsas urean hezaturik; [...] Ez nezaken<br />

bada ere idorrik xehaka, ez irets. Prop 1896, 184.<br />

�4. (Dinero) en metálico. "Au fig., en espèces. Ehun mila liberaren lurra eman dio eta hogoi mila libera diru<br />

idor, il lui a donné [...] 20.000 en espèces" Lh. Cf. IDORREAN. � Adinen beha gaude [...] / gure ontasun<br />

ororen phartitzeko; / diru idorra bere bada bizikixko. "L'argent monnayé". ChantP 264. Diru idorrari eztiolakotz<br />

nihork eskerrik toki hautan. Prop 1894, 264.<br />

- BAINU IDOR, ESKU-IDOR. v. bainu, esku.<br />

- IDOR EGIN (Urt II 282). Secarse (uso fig.). � Hura berehala idor eginik, konsolazionez gabeturik [...]. SP<br />

Phil 495 (He 502 betbetan gabetua izanik konsolamendu guziez).<br />

- IDOR-ELKORTU. Secarse. � Onen adimen bizkorra ere etzan idor elkortu. Zait Plat 51. � (Part. en función<br />

de adj.). Seco. � Nola nagoen su hunetan errea eta idor-elkhortua. Ax 597 (V 384).<br />

- IDOR-IDORRA. Secamente. � Haxkok, idor idorra: "[...] ongi beharretan balinbazira, altxatuko duzu<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

168

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

zuhaurek!". "Très sèchement". Barb Leg 131.<br />

- IDOR-OLA. Secadera. � Gatz-ura berotu ta lurrun biurtzeko erabilli oi zituzten pertza antzeko tresna aundi<br />

batzuei idorolak esaten zitzaien eta auek jarrita zeuzkateneko tokiari idoroleta, edo gaur esan oi danez dorleta.<br />

AEmil AndreM 105s.<br />

- IDOROLETA. v. ej. en IDOR-OLA.<br />

- IDORREAN (idorrín S ap. Lrq). "Au fig. Langile idorrean hartzen dena, ouvrier qu'on loue à la journée pour<br />

de l'argent, sans lui fournir d'aliments" H. Cf supra (4). � Orai ürüliak oro / idorrian nahiago. 'Les fileuses<br />

préfèrent ne pas être nourries chez le client'. Etch 304 (tbn. en ChantP 180 y Or Eus 281: 'Prefieren trabajar a<br />

jornal').<br />

- IDORREKO. De tierra firme. � Itsastar ta idorreko guziak. Mb IArg II 287. Andia da edozein idor-ekori<br />

lagunzeko S. Franzisko Xabierren eskua. Ib. 267.<br />

- IDORRETIK. Secamente, de manera desagradable. � Zer ez du izan iresteko ja aspaldiko urtetan. [...] Hura<br />

beti eztitik, bertzeak idorretik, eta beti ahal bezen tzarretik. HU Aurp 135.<br />

- IDORREZ. "(AN), por tierra" A, que cita el ej. de Mendiburu. � Andik ekartzeko, idorrez ekarri beharrak<br />

diranean, [...], eta itsasoz ekartzekoak diranean [...]. Mb OtGai I 92. Idorrez, itsasoz / dijoaz ta datoz. It Fab<br />

202. Ume erne eta azkarrak, ala itxasoz nola idorrez, zekizkitenak bere bizia ematen. Otag EE 1880a, 111.<br />

- IDORRIK. Seco, sin mojarse. � Itsas gorrian Iuduak idorrik iragana. EZ Man II 123. Uzta horia idorrik baita<br />

behar barnean ezarri. Ox 75 (v. tbn. 47). [Zapata lodi batzu] zangoa baitaukate bethi idorrik. JE Bur 114. �<br />

(Como segundo miembro de exprs. adverbiales). "Begik idorrik ikhusi du hiltzen, il l'a vu mourir les yeux secs.<br />

Oinak idorrik itsasoa iragan zuten israeldarrek, [...] à pied sec" H. � Nihork ez du irakurriko begiak idorrik. Hb<br />

Egia 54. Nurk daidio sorik / begiak idorrik / sorthü haurrari / gai hotz borthitzian? UNLilia 9. Jordaneko urak<br />

ideki ziren [...] eta oro iragan ziren zangoak idorrik. Zerb IxtS 42s.<br />

- HIL IDOR, LUR IDOR. v. hil, lur.<br />

idorberi(a) (-ria V? ap. A; -ri <strong>Lar</strong>, Añ). �1. "Hética, enfermedad" <strong>Lar</strong> y Añ. Cf. idorreri(a). � "Tuberculosis"<br />

edo "idorberiya". IArt Itzald II 44. Idorberi onek ditu berekiñ "betar" edo "gorgillak". Ib. 44. Aren urria ta<br />

meetasuna [...] aren idorberi etsia. Ldi RIEV 1929, 209. �2. (<strong>Lar</strong> � H). Tísico. "Hético" <strong>Lar</strong>. "Phtisique" H. �<br />

Emen dagoan gazte au, idorberi dago; bularretik. Erkiag BatB 197.<br />

idorberitu (<strong>Lar</strong>, H). � "Hacerse o ponerse hético" <strong>Lar</strong>. "Hético" Ib. "Devenir phtisique" H.<br />

idorde. "(Eskual; Lf), grange" Lh.<br />

idordura. � "1. état de sécheresse en général. 2. état de constipation. 3. état de séche[re]sse d'âme, de cœur" H.<br />

� Ene bihotzeko idordura, gogo barreadura. AR (ap. H).<br />

idoregari. "(R), tendedero, palos o alambres en que se cuelga la ropa de la colada" A.<br />

idorgarai. "(R-uzt), después de secar. Idorgaraian lukainkak eltxano bat urintan edo oriotan izartan tugu:<br />

después de secar las longanizas [...]" A.<br />

idorgarri (Dv, H). �1. "Desséchant" Dv. "Qui est propre à sécher, à dessécher. Edari idorgarria, boisson qui<br />

dessèche. Ianhari idorgarria, aliment qui constipe" H. �2. "Que l'on peut sécher" H.<br />

idorgi(a) (S), idorgu (S). Ref.: A (idorgi); Lrq /idorgía, idorgü [oxítona]/. � "Secadero" A. v. idortegi. �<br />

Funes, Erribera aldeko irian, makallu-idorgi bat jartzeko asmotan dabiltza. Herr 28-6-1956, 3.<br />

idorgiro (AN-5vill, B, Lc ap. A; VocB). � "Tiempo a propósito para secar" A.<br />

idorgu. v. idorgi(a).<br />

idorkara. � Aspecto de seco. � Zer duk, haritz ederra, idor kara hori? [...] / Ala harrek azalpez / haute jaten<br />

ari? Zby Eskual 6-10-1893, 4.<br />

idorkeria. � "Action di<strong>sg</strong>racieuse" Dv. � Hasarre direlakotz, gobernamenduak laborarien alderat erakutsi<br />

duen idorkeriaz. SoEg Herr 19-9-1957, 1.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

169

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

idorketa. "(Ae), sequía" A Morf 155. v. idorte.<br />

idorki (L, BN, S; SP, Urt II 45, Dv, H). Ref.: Lh; Lrq. � Secamente, friamente, rudamente; severamente,<br />

cruelmente. "Sèchement" SP y Dv. "Idorki mintzatzea, hartzea, parler, accueillir sèchement, froidement,<br />

durement. Idorki bizitzea, vivre pauvrement, économiquement, durement" H. � Tr. Documentado al Norte (salvo<br />

en autores suletinos) desde finales del s. XVIII. � Aita, barka zaazu, aurtemehin hain idorki zure konjita hartu<br />

gabe utzi baitzintudan. AR 395. [Meditazionea] idorki egina izanagatik ere [...]. Dh 52. Jainkoak bere kreatura<br />

idorki enganatzen othe du? Lap 43 (V 23). Buraso xahar eta ezindu batzuek bere haurrez idorki ahantziak. Ib.<br />

45 (V 24). [Esklaboak] idorki eta itsuski ekhartzen dituzte. Prop 1891, 206 (v. tbn. Jnn SBi 55 idorki ekharri).<br />

Oro urrun arazi ditu jendarme kapitainak, frango idorki. HU Zez 171. Azpitik dauka oraino Gobernamenduak<br />

bere laguna eta idorki. JE Bur 44. Aitak erraiten daut idorki: --Ehadila joan [...]. Aditu duk? Ib. 63 (v. tbn. Ber<br />

65 y 66). [Alemanek] angles ala italiano idorki zerabiltzkaten denboran, frantsesak uzten hein bat hatsaren<br />

hartzerat. StPierre 23. Aski idorki, arras idorki hartu zituen, nunbeitko zelatariak balire bezala. Zerb IxtS 27.<br />

Bere burua haurrak baino biziki idorkiago zehatzen eta gaztigatzen zuen. Lf ELit 205. Idorki mintzatzen<br />

zauzkitzu, xikinki, errespeturik gabe. JEtchep 87. (Idorki): Pantxo, ago hire tokian! (Acot. escén.). <strong>Lar</strong>z Iru 116<br />

(v. tbn. 26, 48 y 72). v. tbn. Jaur 112. Ox 125. Dih MarH 412 (ap. DRA).<br />

idorkidin. "(L), que l'on doit sécher" Lh.<br />

idorkiro (L ap. Lh; H). � Secamente, friamente. v. idorki.<br />

idorkizun. "Qui est à, ou que l'on doit sécher" H.<br />

idorle. "Dessicatif" Dv.<br />

idorleku. "Idorlekhu, locus ad sicationem aptus, séchoir" Dv.<br />

idorño. � Dim. de idor (2). � Denen adiskide alabainan, baiño halako denbora iraganetako larderia idorño<br />

aire bat erakusten aldika. AIr Egan 1961 (1-3), 110.<br />

idoro. v. ediren.<br />

idorobide. � Indice. v. idorogarri. v. Añ EL 2 249.<br />

idorogarri (<strong>Lar</strong> y Añ, s.v. registro de misal). � Indice. v. idorobide. v. Añ EL 1 237 y NekeA 263.<br />

idorogo (<strong>Lar</strong> � H (V, G), Añ � A). � Hallazgo. "Trouvaille, rencontre, invention" H. v. idorokunde.<br />

idoroki. v. idaroki.<br />

idorokunde. � Hallazgo, descubrimiento. v. idorokuntza. � Idorokunderen batek [...] agertu dezaigukena.<br />

"Un descubrimiento". Zink Crit 19. Lurdi Berriaren idorokunde ta azitzean aurrenekoen kideko izan ziran. Anab<br />

Don 119. � Invención (de la Santa Cruz). � Gurutz-deun idorokunde-eguna ospatzen yuagu. Euzk 1929, 184<br />

(cf. AG 994 Gurutz Deunaren Aurkikundia y Or MB 929 Gurutze Santua arkitzea).<br />

idorokuntza. � Hallazgo, descubrimiento. v. idorokunde. � Gauzarik asko idoro ditudala deritxat [...]. Neure<br />

idorokuntza oneik [...] emen ipiñiko dodaz. Eguzk LEItz 20. Atso arek beste atso bateri esan eutsan bere<br />

idorokuntzea. Otx 88.<br />

idoropen (<strong>Lar</strong>, Añ, H). � "Encuentro en que se halla algo" <strong>Lar</strong> y Añ. Cf. H: "(V, G), même sens que idorogoa,<br />

et plus en usage". v. idorokunde.<br />

idorotzaile (<strong>Lar</strong>, Añ, Dv (G)). � "Hallador" <strong>Lar</strong> y Añ. "Celui qui trouve" Dv.<br />

idorpen. "Dessèchement ou action de sécher" Dv.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

170

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

idorraldi. "Dessèchement en una fois. Idorraldi bat behar dute oihal horiek, hezeegiak dire, ces linges sont trop<br />

humides, il faut les faire sécher" Dv.<br />

idorrarazi (S; Urt II 282, Dv, H), idorrerazi (S), idorerazi, idor erazo (H). Ref.: Lrq (idorrerazi); Gte Erd 18. �<br />

Hacer secar. "Bakotxa bere bordaldian ari dira hango belharrak ezin idorraraziz (S)" Gte Erd 18. � [Itxaso<br />

huraz hirotürik diraden] probianden idoreraziteko. Egiat 158. Su bazterrean idorrarazten zituen athorrak. Hb<br />

Egia 138. Bihur eta idorraraz dela, bokhata xuritzalen lanik handiena. Ib. 138. Bere berotasunaz beraz holetan<br />

idorrarazten den belharra. Dv Lab 128 (v. tbn. 50, 96 y 124). Idorraraz zaitzu [amandak] [...] su onduan.<br />

ECocin 37s (v. tbn. 39). Iguzki eder bat jalgiko da [...] xuriketañoen idor-arazteko. HU Zez 47. Orien begietan<br />

idorreraziko ditut nigar guztiak. Lh EEs 1915, 245. [Tabaka] bi hilabetez idor erazten da. Herr 12-11-1959, 3. v.<br />

tbn. Prop 1904, 135. Barb Sup 39.<br />

idorrarazle. "Celui qui fait sécher" Dv.<br />

idorreri(a) (-ri L, BN ap. Lh; -ria Dv � A). � Estreñimiento. "Sécheresse, maladie, constipation" Dv.<br />

"Eskuaraz, tokika segurik, idorreria ez da 'sécheresse', bainan 'constipation'" GAlm 1958, 61. Cf. idorberi(a). �<br />

Sendotzen ditu: idorreria, sabelako gaitzak, gibel-antsiak, sueria, jan-neke, mingrena, zipoteria. GAlm 1951, 46.<br />

- IDORRERIDUN. Tísico. v. idorberi(a) (2). � Ain argal ta meaxka, ain gallurruts, ain benazko idor-eriduna.<br />

"Tan ético" (Quijote IX). Anab RIEV 1928, 610 (Ldi RIEV 1929, 209 aren idorberi etsia, Or Ib. 8 ain birike-min<br />

galduarekin).<br />

idorri. v. idortu.<br />

idorrota (<strong>Lar</strong> � H). � "Tahona" <strong>Lar</strong>.<br />

idorrotari (<strong>Lar</strong> � H). � "Tahonero" <strong>Lar</strong>.<br />

idorsitu (<strong>Lar</strong> � H). � "Estreñir" <strong>Lar</strong>. "Estreñido" Ib. Cf. <strong>Lar</strong>: "Estíptico, estreñido, idorsia".<br />

idorskila. � Dim. de idor. v. idorxila. � Oi, otea bezain mehail, idorskila, xixtrodun bihotz deseginetan pizten<br />

den gero hoberenaren amodioa! SoEg Herr 29-3-1962, 2.<br />

idorsko, idorxko. � Dim. de idor. � Aita Hilario idorsko zen bere bidadean. "Sec". Birjin 475. Eremanak<br />

gituzte jadanik zelai idorsko baterat. JE Ber 77. [Liburu hori] idorskoa aurkitu nuen, eskola liburu baten<br />

parekoa. Lf ELit 202. Ez dira orduan sobera harrituko mundua gaixto, neke eta idorxko atxemaiten badute.<br />

JEtchep 53.<br />

idorskoi (<strong>Lar</strong> � H). � "Estíptico, estítico" <strong>Lar</strong>.<br />

idorstura (<strong>Lar</strong> � H). � "Estipticidad" <strong>Lar</strong>.<br />

idortari (<strong>Lar</strong> � H). � "Absorvente en los medicamentos" <strong>Lar</strong>. "Desecante, idortaria, idortzallea" Ib.<br />

idortasun (SP (sin trad.), Urt II 310, <strong>Lar</strong>, Dv, H, A), idortarzun (S ap. Lrq). � Sequedad, aridez (sentidos prop.<br />

y fig.). "Aridez" <strong>Lar</strong>. "État de sécheresse, caractère sec" Dv. "Bihotz idortasuna, insensibilité, sécheresse de<br />

cœur. [...] Sabel idortasuna, sécheresse de ventre, constipation. Syn. idordura" H. "Rudesse de caractère" Lrq. �<br />

Nola idortasunak bilzen baitu haiñitz herrauts. Volt 137s. Espirituko idortasunean eta agortasunean<br />

erorten gara. SP Phil 487 (He 493 idortetan; v. tbn. Mst III 55, 5 ezpiritiaren idortarzüna, UskLiB 74 ezpiritüko<br />

idortarzün). Barrenekoa den [gaitza] nola iakingabetasuna, idortasuna, [...] eta tentazionea. Ib. 460 (He 465<br />

agortasuna). Beren konfesio ta komunioetan [...] idortasuna ta nekea besterik ez dutela. Mb JBDev 123. v. tbn.<br />

Mih 46. [Jainkoak meditazioneko] idortasun hekien orde emanen deraiku barneko hezadura. Dh 98 (v. tbn. 49).<br />

Haizeak eta iguzkiak laster ekharriko dituzte idortasun onera [belhar sailak]. Dv Lab 96. Idortasun<br />

handiagorekin [...] [erain bihia] galdu da, uri eskasez. Prop 1876-77, 110. Ez nuke nahi [...] sendi dezan nitarik<br />

esker txar edo hoztasun edo idortasunik. JEtchep 76.<br />

- IDORTASUNEZKO. (Adnom.). � Idortasunezko estatu bat hanits gaia da zure Saindutzeko, balinbadakizu<br />

hartaz baliatzen. Mih 48.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

171

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

idorte (AN-larr-erro, L-sar, B, Sal, S, R; SP, Ht VocGr 422, <strong>Lar</strong>, VocBN, Gèze, Dv, H, VocB), igorte. Ref.: A;<br />

Lrq; Izeta BHizt; EAEL 227. � Sequía (sentidos prop. y fig.). "Sécheresse" SP. "Seca, tiempo de seca" <strong>Lar</strong>.<br />

"Temps de sécheresse; syn. de agorte" Dv. "Urthe hartan idorte luze bat izan zen eta ondotik gosetea, en cette<br />

année là il y eut une longue sécheresse" H. "Sequía, penuria, escasez" A. "Idorteak ondatu ditu bazterrak. Idorte<br />

haundie" Izeta BHizt 577. � Uritea eta idortea. Lç Ins C 1v. Idorte eta agorte espiritualez. SP Phil 483 (He 489<br />

idorte; v. tbn. 492, 486). [Orazioniak] idortian uria erakarten du. Tt Arima 47. Idortetako denboran. He Phil<br />

498s (SP 492 denbora idorrean). Idorte deneko, nausia ur eske. Dv Lab 21 (v. tbn. 176). Idorte ikharagarri<br />

batek funditu zituen [...] Esiptoko inguruak. Jnn SBi 7. Lürra, idortiaz ütsaltürik zena. Ip Hil 9. Emozu jendeari,<br />

bereziki bero idorte egun hautan, barnearen hatzemaiteko, berri fresko anitz. HU Zez 143. Aurthen idorte egin<br />

du. Beltzek zioten beraz: "Idorte nahi dik fetixariak" Prop 1906, 91. Iguzki beroak zer dakar ardurenik? Idortea.<br />

Eta idorteak? Erhautsa. JE Bur 84. Mahatsak osoki huts egin dauku, hormarekin lehenik eta gero idortearekin.<br />

Barb Sup 10. Bi hilabetez idortea egin. Xa EzinB 115. v. tbn. Prop 1876-77, 120 y 393. Mattin in Xa EzinB 113.<br />

idortegi (L, BN, S ap. Lh; H). �1. "Sécherie, séchoir. Id. idortoki" H. � Labe batzu badira idortegiak edo<br />

etubak deitzen direnak. Dv Lab 75. Lur on puska bat agorrarazten dute idortegian, hain ongi non bere ur guzia<br />

galdurik [...]. Ib. 75 (v. tbn. 76). �2. "(BN), grange" Lh.<br />

idortetsu. � Seco, no lluvioso. � Aurthengo negua, primadera, uda eta uda-azkena izanen dira hotz edo bero,<br />

uritsu edo idortetsu. EGAlm 1892, 40.<br />

idortoki (L ap. Lh; H). � "Sécherie, séchoir" Lh. v. idortegi.<br />

idortu (V-gip, G, L, B, BN-baig, Sal, S, R; Volt 115, SP, Urt II 281, Ht VocGr, <strong>Lar</strong>, Añ (G, AN), Arch VocGr,<br />

VocBN, Gèze, Dv, H, VocB), idorri (VocCB, Dv). Ref.: A; Lrq; Iz R 298; Etxba Eib; Izeta BHizt; Satr VocP; Gte<br />

Erd 15. � Secar(se) (sentidos prop. y fig.). "Idortzea, sécher" SP. "Enjugar ", "secar", "desecar" <strong>Lar</strong> y Añ.<br />

"Agostarse los campos, [...] soroak, alorrak, landak [...] idortzea" Ib. "Ahumar, [...] keetan igartu, idortu" Ib.<br />

"Avellanarse, ponerse enjuto, arrugado, seco, a modo de avellana, urreratu, urra bezala idortu, igartu" <strong>Lar</strong>. "1.<br />

[...] Hegoak lurra idortzen du, le vent du sud sèche, dessèche la terre. Sukharrak ahoa, mihia idortzen du, la<br />

fièvre dessèche la bouche, la langue. Athorra izerdiz bustia idortzea, sécher une chemise. Sécher, faner, flétrir.<br />

Saphak liliak eta hosto samurrak idortzeintu, [...]. Sécher le cœur, enlever la sensibilité. Aberastasunak bihotzak<br />

idortzeintu, la richesse sèche le cœur. Constiper. Janhari beroegiak sabela idortzen du, l'alimentation trop chaud<br />

resserre le ventre. 2. se sécher, se dessécher, se flétrir, [...] se constiper" H. "Oiala idortu, secar la ropa" VocB.<br />

"Endurecerse mucho la tierra, hacerse empedernida por los hielos y nieves" A. "Begiratu eta ikusi eban or lur<br />

gaña idortu zala (Gen 8, 13)" Etxba Eib. "Idortu dire bazterrak" Izeta BHizt. "Zintzurra idortua daukat (AN-<br />

5vill)" Gte Erd 15. Cf. Lrq: "La valeur transitive tend à disparaître: on dit de plus en plus généralement<br />

idorreaz". � Tr. Documentado al Norte desde la primera mitad del s. XVII; al Sur lo emplean Mendiburu,<br />

Iturriaga, Otaegi, y ya en el s. XX, F. Irigaray, Erkiaga e Ibiñagabeitia. La forma gral. del sust. vbal. es idortze-.<br />

El único ej. de idorte- corresponde a Oskillaso (Kurl 161). � Hezurrak idortu [dire] / nola gauza errea. EZ Eliç<br />

333. [Koleraren suak] errai guztiak erratzen, elkhortzen eta idortzen baiterautza. Ax 280 (V 187). Beldurrez<br />

gogoa unhaturik eta idorturik flaka dadin ene arima. SP Imit III 55, 5. [Arrosak] idorturik usain eta indar<br />

geiago baitute. SP Phil 491 (He 498 idortuak direnean). Eta belharra sorhoan dailliak ebakiz geroz bezala ni<br />

ere aihartu eta idortu niz. Tt Onsa 100. Hezurrak idortu zaizkidala. Gç 47. Kalits ungi ontuak eta idortuak.<br />

Mong 592. Ezi zure büria zerbaitetan txerkhatzen badüzü, berhala gaizki edireiten eta idortzen zira. Mst III 9, 1.<br />

Esku-oiala artu ta idortzen ziozkan bere ezpañak. Mb IArg II 342s. Iauna, sehi bat etxean dagot ohatua, eskuzangoak<br />

idorturik. HeH Mt 8, 6 (He paralisiaz hartua). [Gizonak] zahartu direino ikusten dire idortzen,<br />

zimurtzen, ihartzen. Hb Egia 62. Bazka bustia balin bada, idortzera utzi behar da. Dv Dial 75 (Ip idor artio).<br />

Sobera idortzen bada [makaronia] emozu salda edo ura. ECocin 44. Negar malkoak idortu zizkidan. Otag EE<br />

1881b, 108. [Arbola] net idortua zela. Elsb Fram 143. Belarrak idortu arte. HU Zez 97. Iguzkiak idortzen zituela<br />

[zohiak]. JE Bur 9n. Zintzurra idortua dut. Ib. 112. Ezpañak [...] idorturik, erreak bezala. FIr 192. Theresaren<br />

begiak, hezerik agiri zirenak, idortu ziren. Mde HaurB 29. Ibaia idorten danean. Osk Kurl 161. Hemengo<br />

edateko moldean [...], hertzeak gazterik idortzen bide dira. <strong>Lar</strong>z Iru 56.<br />

v. tbn. Egiat 231. Arch Fab 195. It Dial 17. CatJauf 23. Iratz 72. Erkiag Arran 178. Ibiñ Virgil 116.<br />

� (Part. en función de adj.). "Enjugado, enjuto" <strong>Lar</strong>. "Arencado, seco" Ib. � Gorputz idortuek, oraino hautsek,<br />

erlikiek badute anhitz bothere miragarri. Hm 210. Lur xukatu eta idortu bat. Gç 50. Aurpegiko odol zorta<br />

idortuetarik. FIr 147. Ogi mokor idortuen biltzeko. Zerb Azk 45.<br />

- IDORTU-BERRI. Recientemente secado. � Eguzkiak idortubarri zituan intz [tantoak]. Erkiag Arran 184.<br />

- IDORTUXE. (Forma con suf. -xe, de valor aprox.). � Ogia idortuxe denean on da berehala eraiteko. Dv Lab<br />

54 (v. tbn. 52).<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

172

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

idortzaile (-aille SP (sin trad.), -alle <strong>Lar</strong>). � "Desecante" <strong>Lar</strong>.<br />

idorxila. � Dim. de idor. v. idorskila. � Nundik ukaiten du iratzeak izerdia, zabal-zabala idekitzeko, zango<br />

idorxila baten puntan, ehun mihi dauzkan lore perdea? SoEg Herr 17-12-1959, 1.<br />

idorxka. � Dim. de idor. v. idorsko. � Bere bizartto luxearekin, Raymond Poincaré-k bazuen halako idorxka<br />

zerbait begitartean. SoEg Herr 19-9-1963, 1.<br />

idorxko. v. idorsko.<br />

idoski. v. edoski.<br />

hidra. � Hidra. � Hidra izugarria [...] ezkatak laztuta. Ibiñ Virgil 105.<br />

hidrogeno, idrojenu. � Hidrógeno. � Proteinak beti, nitrojenu, karbonu, idrojenu eta oxijenu izaten dute.<br />

Oñatibia Baserria 68 (v. tbn. otro ej. en la misma pág.). Hidrogenoaz balia ahal bagintez ordea, itsasoan hain<br />

ugari izanik. MEIG I 194.<br />

hidrokarbonato. � Hidrocarbonato. � Gai oietako bakoitzen bearra (azoedunak, idrokarbonatodunak, koipeak<br />

eta miadunak) ez du abereak besteen neurrian bear izaten. NekIr 78.<br />

hidropesia (Lcc (i-)), hidropisia (Urt II 76), idropizia (S ap. Alth Bot 9). � Hidropesía (sentidos prop. y fig.). v.<br />

tropesia. � Zeren estudioko enplegua baita jakin nahizko hidropesia bat, zeinak berekin baitakarke ikhasteko<br />

egartsu ezin asesiatuzkoa. ES 200. Neurririk bageko ur-edalea ur-betez ta gorputzeko hydropesiz bezala [...].<br />

Mb IArg I 248. Giltzurrunetako miñes [...], hydropesias. LE Ong 67r. Gaitz gaixtoa agitz dá arimarén<br />

hydropesiagáu. LE Urt ms. 115v. Idropesiaz anditurik egoan gizon gaixoa. Añ MisE 239. Errege gaizki dagoala<br />

esanaz, batzuek tisiko dagoala, besteak hidropesia dubala. CartAnd 374. Umiña edo hidropesia zedukan gizon<br />

bat. Arr Bearg 142. [Akhamaillaren] zañeki egin tizanak sendotzen du usu idropizia. Alth Bot 9.<br />

hidropesiatu. � Enfermar de hidropesía. � [Benjamin monjea] zego idropesiaturik zelda batean ezin atras<br />

zortzi ilabetes, ta ala il ze (17). LE-Ir.<br />

hidropiko (Lcc (i-)). � Hidrópico. � Gizon hydropiko bat. Lç Lc 14, 2 (He hydropiko; TB, Brunet ugeri, Dv,<br />

Leon uheri, Ker ur-geiso, IBk urak zituen gizon bat, IBe urmindun). Hydropikoa sendatu. Lç Lc 14 (tít.). Ilzeko<br />

hydropiko. LE Urt ms. 116r.<br />

idu. � (Pl.). Idus (de Marzo). � Portu-Biktorian, Martxoaren iduetan, gure konsuladuaren zortzigarren urtean.<br />

Zesar Augusto Enperadoreak. Camp EE 1882a, 35.<br />

idubilkai. "Corbata" <strong>Lar</strong>. Cf. tbn. <strong>Lar</strong>: "Corbatín, [...] idubilkaitxoa".<br />

idugi. v. eduki.<br />

iduiki. v. iguriki.<br />

idukai. "1. en général, support, lien et tout ce qui sert à soutenir. 2. console, pièce en saillie destinée à porter une<br />

corniche, un balcon, une tablette, etc." H. v. idukarri.<br />

idukarrame (<strong>Lar</strong>, H), idunkarrame (H). � "Carlanca de mastín" <strong>Lar</strong>.<br />

idukarri (<strong>Lar</strong>, H). � "Palomilla, entre carpinteros, la tabla triangular que mantiene estantes" <strong>Lar</strong>. "Même sens<br />

que idukaia" H.<br />

iduki. v. eduki.<br />

idukontzi (<strong>Lar</strong> (-nz-), H). �1. "Reserva, cautela" <strong>Lar</strong>. �2. (H), iduki-ontzi (H). "En général vase, étui, cassette<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

173

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

où l'on garde et enferme quelque chose" H.<br />

idul. v. irul.<br />

idulentzi (V-gip ap. A Apend y Arzdi Plant1). � "Brusco" A Apend. "(Ruscus aculeatus), rusco" Arzdi Plant1<br />

276.<br />

idulentzia. v. induljentzia.<br />

iduleztatu. v. iruleztatu.<br />

iduli. v. irauli.<br />

idulki (V ap. A; Añ (V), H). �1. "Leño, [...]; el que se destina para mantener el fuego" Añ. "Idulki bat legez<br />

zetzan, il était étendu comme un tronc" H. "Pedazo de tronco" A. � Oean zatzazala, zagoz idulki ta zul bat legez,<br />

aldatu ta itzuli baga gorputza. Añ EL 1 67 (EL 2 76s zubil bat legez). [Gizonik bizkorrena] zelan alderaturik<br />

arimea, geratuten dan idulki bat legez illik. Añ LoraS 102. �2. (G ap. A; H (G)). "Pedestal" A. "Madero<br />

truncado, que sirve de apoyo para sobre él cortar leña, etc." DRA. � Txabolaetako lo-tokiari deitzen zaio<br />

etzauntza [...]; oñen euskarri jarten duten zutoiari idulkia, eta estalgarriari burusia. <strong>Izt</strong> C 224. Egin zitun<br />

berebat borontzezko amar idulki. Ol 3 Reg 7, 27 (Dv oin, Ur ondape, Ker ondope).<br />

iduluntzi(a). v. induljentzia.<br />

idumear, idumetar, idumeotar, edomdar. � Edomita. � Idumearrak eta siriarrak asi zitzaiozkan zirikatzen.<br />

<strong>Lar</strong>d 215. Esau idumeotarren aita. Ur Gen 36, 43 (Dv idumearren, BiblE edomdarren). Philistindarrak,<br />

moabitak eta idumetarrak. Zerb IxtS 52.<br />

idun (V; Lcc, Mic 8v, <strong>Lar</strong>, Añ (V), Dv (V), H, Zam Voc), irun (V-och), indun (H (V)). Ref.: A (idun, irun);<br />

Holmer ApuntV (idun). � Cuello; cerviz. "Pescuezo" Lcc, <strong>Lar</strong> y Añ. "Cerviz" <strong>Lar</strong> y Añ. "Degollar, lepoa, iduna<br />

epaki" <strong>Lar</strong> (Añ i. ebagi). "Descervigar, lepoa, iduna biurtu" Ib. "Alzacuello, [...] idunaren altxagarria" Ib.<br />

"Done Joani iduna ebaki zion Herodesek [...]. Olloari iduna biurtu egiozu" H. "Iduna kendu (V-ple), quitar el<br />

cuello" A Apend. "Garganta (V-ger-ple)" Holmer ApuntV. Cf. Ech 20r: "Llamóse Ydumbeda o Ydunbe que<br />

quiere dezir cuello delgado". � Tr. Propio de la tradición vizcaína, documentado ya un cantar antiguo. Idun es la<br />

forma gral. En los textos se documenta irun en un ej. de fray Bartolomé, que por lo demás emplea idun. En<br />

DFrec hay 9 ejs. de idun, vizcaínos. � Bosteun kaxkabel urregorrizko zaldiak idunerean. (Cantar de Rodrigo de<br />

Zárate). IC I 564. Idunerean bularretara. "Desde el pescuezo a los pechos". Cap 139 (v. tbn. 138s). Idija edo<br />

idundija, idun galanta dabena. Mg PAb 182. Idun-sokarik narraska eroan eben [Jesus]. Añ EL 1 212. O, Judegu<br />

zorigaistoak, idun gogorrekoak. Añ NekeA 239. Dantzati urteten dabee sarritan neskaak, eureen iruneko zapijak<br />

askatuta. fB Olg 68. Beeratu egijozu umiari iduna gaztetan. fB Ic I app. 1 (v. tbn. app. 28). Gorde egizala<br />

donzella garbijak Jesusen iduneko joijaak legez. JJMg BasEsc 222. Esku-idunetati lotuteko. Añ EL 2 98s. Emon<br />

dok ilteko erabagia / idun ori izateko ebagia. Zav Fab RIEV 1907, 532. Zezenak euki biar dau bizkar zabala,<br />

idun lodija. Ur Dial 92s (It, Dv, Ip lep(h)o). Ingeles idun-sendoak. Azc PB 212. Estalkiak idunetik biran estuestu<br />

zituala. Ag AL 41. Idunean (lepoan) ttattar (korbata) gorri andi bat. A Ardi 124. [Haurraren] idunezurtxoak<br />

senditzen zituen behatz-puntaren pean. Mde HaurB 16 (cf. infra IDUN-HEZUR). Iduneko pañelo bat.<br />

Akes Ipiñ 32. Burdiari lotzeko sartu deutse iduneko narrua, zildaia, begietako estalkiak eta ugal abarrak. Erkiag<br />

BatB 122. Urre katia eta medella / neuk dodaz idunerian. Balad 60. v. tbn. VMg 56. AB AmaE 440. Echta Jos<br />

246. Otx 124. � (Pl.). � Sokea lotu ebeena idunetati. "La soga que le ataron por el pescuezo". Cap 139.<br />

� (Vc ap. A; H). Cuello de una prenda de vestir. "Alkondaridun, alkondara-idun (Vc), cuello de la camisa" A. v.<br />

iduneko (2). � Lau alkandora euren idun letxugillaskoakas. Mic 14v. Neskatilla nasai, beso gustijak billostuta,<br />

idunak edegita, euren zikiñtasuna zabaldu nairik. JJMg BasEsc 194. [Atorrari] idun, eskutur, mauka barriak<br />

ipinteko. Ag Kr 132. Kapiaren iduna eltzen yakon belarrietaraño. Kk Ab II 103. [Alkondararen] idunak<br />

askatuta, paparrak zabalik. Erkiag Arran 40.<br />

� "Cou de bouteille, de matras, cou de pied" H.<br />

- IDUN-EBAKI. "Degollado, [...] lepo, idun epakia" <strong>Lar</strong>.<br />

- IDUN-EPAILE. "Degollador, [...] idun epaillea, ebaillea" <strong>Lar</strong>.<br />

- IDUN-EPAITE. "Degollación, [...] idunepaitea, ebaitea" <strong>Lar</strong>.<br />

- IDUN-HEZUR (V? ap. A � Añ; Zam Voc). a) "Nuca: (V) idun azurra" Añ. b) "Idun-azur (V-ger-ple-arroroz),<br />

garganta" A.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

174

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

- IDUN-LODI. "Pescozudo" <strong>Lar</strong>.<br />

- IDUN-LOKARRI. Corbata. � [Korbata] geienak saltzeke daukaz. Etxera daroaz [...] bere idun-lokarriak.<br />

Erkiag BatB 178.<br />

- IDUN-MAUKA. (Pl.). Cuello y mangas. � [Jakaren] idun-mauketan lerro gorriak eta paparrean bera<br />

borlatxoak. Ag G 93.<br />

- IDUN-OIHAL. Pañuelo. v. IDUN-ZAPI. � Idun-oial bat artuten. Azc PB 126 (Ur PoBasc 201 pañuelu txal<br />

bat).<br />

- IDUN-ZAPI. Pañuelo. � Paparrean sedazko idun-zapi edo pañuelo urdiñ polit bat. Ag Kr 51.<br />

- IDUN-ZUT (<strong>Lar</strong>), IDUNTZUT (H (V, G)). "Cuellierguido, lepazuta, idunzuta" <strong>Lar</strong>. "Fier, orgueilleux, qui<br />

porte la tête haute, ferme, qui ne cède pas" H.<br />

� Etim. Para su posible origen en edu- 'haber' + (h)oin, y su relación con igoin, etc., v. FDA 97, n. 53.<br />

idun. v. igun.<br />

idunde (<strong>Lar</strong> � Dv, VocCB 415). � "Collar" <strong>Lar</strong>.<br />

iduneko (Vc ap. A). �1. "Collar" A. � Perlazko iduneko bategaitik 100.000 ogerleko. A Ezale 1898, 82a. �2.<br />

(V ap. A Morf 122; Aq (G)). "Gregorillo de mujer" Aq 218. "Cuello, por ejemplo, de camisa" A Morf 122. �<br />

Soiñeko urdiña eukan [...]. Beso motz-samarrak, ukondo pareraiño. Idunekoa, zurixka. Erkiag Arran 97.<br />

idungabetu, idunbagatu (<strong>Lar</strong>), idunbagetu (Añ (V)). � Degollar. � Ifini eban pozik bere burua Tirano<br />

borreruaren aiotz azpian ta indunbagetu ebeen. Añ MisE 158.<br />

idungulua (det.). Sg. EI 380, hay idungulue en Bakio (V-ple), explicado como "artazikue".<br />

idunguru (<strong>Lar</strong>, Añ, H). � "Cuello de eclesiásticos" <strong>Lar</strong>. "Cuello clerical" Añ.<br />

idunkai (<strong>Lar</strong> � H). � "Collera" <strong>Lar</strong>. "Collier de chevaux, de charrette, de labour" H.<br />

iduntzaki (<strong>Lar</strong>, H (V, G)). � "Cerviguillo, [...] iduntzakia, iduntzamarra" <strong>Lar</strong>.<br />

iduntzamar (<strong>Lar</strong>, H (V, G)). � "Cerviguillo" <strong>Lar</strong>. "Le haut du cou, la nuque" H.<br />

- IDUNTZAMARREKO. "Coup sur le chignon" H.<br />

1 iduri (SP, Urt II 472, Ht VocGr 361, Arch VocGr, Dv, H), uduri (üdü- Gèze, Dv (S)). � Tr. Documentado<br />

sobre todo en autores septentrionales. No se encuentran ejs. vizcaínos, salvo alguno muy moderno. En DFrec<br />

hay 75 ejs., 32 de ellos septentrionales. Emplean üdüri los autores suletinos. Hay iduria, con -a constitutiva, en<br />

dos ej. de Añibarro (CatAN 54 y 55), junto con iduri.<br />

�1. Aspecto, apariencia. "Semblant, semblance. [...] Iduri du eta ez izana, il en a la semblance que non l'effet"<br />

SP. "Haren iduria du, il a sa semblance" Ib. "Figure, itxura, iduria" Ht VocGr. "L'apparence" Arch VocGr.<br />

"Semblable, üdüri bereko" Gèze. v. 1 irudi. � Tr. Documentado al Norte desde la primera mitad del s. XVII en<br />

autores de todas las épocas; son escasos los ejs. del s. XX. Al Sur se encuentra en <strong>Lar</strong>ramendi (SAgust 6),<br />

Mendiburu, Lizarraga de Elcano, Aguirre de Asteasu, Arrese Beitia y algunos pocos autores de la segunda mitad<br />

del s. XX. � Prezio gorean da alzatzeko iduriarekin. "Hay apariencia que alzará más presto". Volt 184.<br />

Iujamendua akhabatu den bezala munduak / berze iduri harturen du kharrez purgatuak. EZ Man I 88. Egia da,<br />

hala dirudi. Ordea ezta hala, iduria du, eta ez izana. Ax 56 (V 37). Iduri onetako muthil gazte bat. Ib. 349s (V<br />

232; v. en contexto similar Lg I 274 iduri ederreko, Anab Poli 129 iduri atsegiñeko). Aitzinerat hobeki behatzen<br />

ezpadugu, galtzeko eta fin gaitz egiteko iduri, arau eta molde gehiago [dugu]. 'Trazas, indicios y caminos de<br />

perdernos'. Ib. 67 (V 44). Espiritualak garelako iduria dugunok. SP Imit III 31, 3 (Ch spiritualtzat pasatu nahi<br />

dugunok). Eztute on iduri hutsa baizen. SP Phil 200 (He 202 ongiaren itxurapen). Zerbitzariek hartzen badute<br />

justiziaren ministroen iduria. He 2 Cor 11, 15 (Dv itxura). Moisesek egiten zituen [...] gauzak, Jesusen<br />

Amarenak baño soñu andiagokoak eta iduri obekoak ziran. Mb IArg I 353. Bake-iduri bat izanagatik. Ib. 302.<br />

Etzela behar yuiatu gauzez iduritik. Lg I 274. Galanta ze Judit ezin yagos idurian ere (175). LE-Ir. Zerbitzuiduria<br />

(4). 'Una apariencia de servicio'. Ib. Gizon ez, [...] gizon-iduriak (188). Ib. (s.v. galtzazpi). Munduaren<br />

begietan onaren iduria egiteko. AA I 440 (cf. infra IDURI EGIN). Gazteagoak, nik bezain luzeki bizitzeko iduri<br />

ederra zutenak. Dh 121. Munduak alde orotarik iduririk ederrena egiten eta gisa guzietako nahikarak<br />

eskeintzen. Ib. 182. Zertako de<strong>sg</strong>isa nork bere arpegia? / Zertako har bertze baten iduria? Gy 269. Iduki arren<br />

markes iduria / [...] etxeetan dute miseria. AB AmaE 407. So egizu ean au denez [...] / iduria dukezu / hura bera<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

175

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

dela. Balad 125. Hobeak girelako iduria dugu, ez bertzerik. JE Bur 167. Iduriaren kontra zapoa saltari (L-côte).<br />

Lander Eusk 1925 (IV), 38.<br />

v. tbn. Mat 251. Harb 311. Hm 206. Arg DevB 238. ES 128. Ch III 54, 18. Mih 25. CatLan 131. MarIl 98. Jaur<br />

148. Zby RIEV 1909, 106. Lap 45 (V 25). Or Mi 133. Zait Sof 78. Üdüri: Mst I 20, 3. Egiat 165. CatS 98. Ip Hil<br />

90.<br />

� Ardi marrakaren iduri egin zaidak erreka aldetik. Etxde JJ 6.<br />

�2. (Volt 79, Urt II 472, Ht VocGr 373, H), uduri (üdü- Gèze). Imagen, figura (bien mental, bien ref. a la<br />

representación de un objeto en pintura, dibujo, escultura); símbolo, representación. "Image" Gèze. Cf. infra<br />

IDURIRA. � Tr. Documentado al Norte desde principios del s. XVII en autores de todas las épocas. El primer<br />

testimonio meridional es del alto-navarro Elizalde, a mediados del s. XVIII; posteriormente se encuentra en un<br />

texto de Goñerri del s. XVIII (FLV 1992, 312), en Ubillos, en algunos autores del s. XIX (los catecismos altonavarros<br />

de Añibarro y Legaz, un texto alto-navarro de Ibero (FLV 1988, 147), Aguirre de Asteasu, Arana,<br />

Beovide y Urruzuno), y ya en el s. XX, en Goñi, CatUlz, Inza (Azalp 69), L. Jauregui (Biozk 66), T. Agirre y<br />

varios autores de la segunda mitad. � Imajina batzuk, erran nahi da gizonen iduri batzuk, urrez, zilharrez. Mat<br />

103. Maite ditudan gauzen figurak eta iduriak enekin daramatzat etxera. SP Imit III 48, 6 (Ch, Mst imajina; v.<br />

tbn. SP Phil 30 (He 29 imajina)). Kristi lagüna, zoin baita haren [Jinkoaren] üdüria. FPrS 12. Birjinaren iduria.<br />

Gç 139. Hirur presuna diferenten iduriak edo imajinak. ES 91. Nik ispilluan egiten dudan bekala neure iduria.<br />

El 33. Guzia da ogi mee edo hostia zuri baten iduri edo ainzura bat. Ub 201. --Aldarean dagoana nor da? --<br />

Zeruan dagoanaren iduri bat, ta aren antza duena. Añ CatAN 33 (Legaz 23 itxura ta iduri bat, CatUlz 25 iduri<br />

edo semejanza; Cb CatV 36 imajinea ta aen antza, CatLuz 17 itxura eta imajina (cf. en la misma pág. iduri),<br />

CatSal 39, CatR 39, CatAe 38 imajen eta semejanza). [Zurez] egindako iduri edo figurak. AA III 431 (v. en<br />

contexto similar Jnn SBi 174 iduria edo bultoa, Goñi 113 estatua edo iduri, Ip Hil 24 statüa edo üdüri, Zub 46,<br />

Erkiag Arran 193 arrizko iduri, Or Aitork 186 arri-iduri, Ibiñ Virgil 90 buztiñazko iduri). Gurutzea da Jesusen<br />

anz eta iduria. AA II 20. Hura imita dezaen, haren iduri ta kopia biziak izan ditezen. Dh 252. Pinturazko Santu<br />

beraren iduri aundi bat. Aran SIgn 84. [Uso-tortolak] anima garbien iduri batzuek zirala. Bv AsL 174 (v. tbn.<br />

219s). Iduri bakhotxa zathitzen denean, / Jesus osorik da zathi bakhotxean. Zby RIEV 1908, 210. Etxetan<br />

dituzten iduriek edo potretek. Jnn SBi 174. Iduririk edo dibujorik ederrena. EEs 1913, 109. San Antonioren iduri<br />

edo estanpa bat. Urruz Zer 37. Paretan emana, [...] Ama Birjinaren iduri bat. Barb Sup 51. Gezur-iduri guziek.<br />

'Les idoles'. Or Mi 135. Ames-iduriak. TAg GaGo 29. Sorgin igartuaren iduri bizia. "Imagen viva". Or Eus 286.<br />

Beraz, [...] begi-iduria naiz beste edozein, xor egonik ere, naiz oso itzalia, beste zentzu-iduriz norbait gogora<br />

dezakegula. Or QA 137. Gorputz aien idurietatik. "Phantasmatis corporum". Or Aitork 62. Zure iduri<br />

ame<strong>sg</strong>arriak ernetzen du nere barne-muña. Txill Let 37.<br />

v. tbn. EZ Man I 28. Gy 68. CatJauf 113. StPierre 36. Zerb IxtS 21. Lf Murtuts 12. Zait Sof 95. Mde Pr 352.<br />

NEtx Antz 149. MAtx Gazt 85. Lopategi in Xa Odol 335. Üdüri: Bp I 84. Mst I 20, 3. Egiat 172. CatS 111.<br />

�3. (AN-5vill-egüés-ilzarb-olza, B, BN; SP, Urt II 470, Ht VocGr 417, VocBN, H), uduri (üdü- S; Gèze). Ref.:<br />

Bon-Ond 160; A (iduri); Lh (üdüri); Gte Erd 15. Semejanza, parecido, similitud. "Nondik dakizu ene izena?<br />

iduritik. D'où savez-vous mon nom? de la ressemblance" SP. "Aitaren iduririk ez du semeak, le fils n'a pas de<br />

ressemblance avec le père" Dv. "Bata bertzearen iduri handi dute, [...]. Zure erranak eztu egiaren iduririk ere,<br />

votre dire n'a pas même la vraisemblance" H. "Badu anaiaren iduria (AN-5vill); [...] elkarren iduria badute (B)"<br />

Gte Erd 15. � Tr. Documentado sólo en textos septentrionales desde la primera mitad del s. XVII. Aunque<br />

escasos, se encuentran ejs. de todas las épocas. � [Arrosaren] izenaz, elizak / othoiz hau deithu zuen / zeren lore<br />

eder haren / iduria baitzuen. EZ Eliç 398. Horrela hobeki zenduke Iesusen iduria, eta saindu guziak<br />

bezalakoago zinateke. SP Imit II 12, 14 (Ch iduri gehiago baikinduke Jesu-Kristorekin, Mst Jesü Kristen haboro<br />

üdüri beitzünüke). Itxurapenak eta egiazko bertuteak elkharren iduri handia dute kanpotik. SP Phil 429 (He 434<br />

kanpotik elkhar dirurite). Arbola hek hagitz dute bata bertzearen iduria. INav 57s. Ebaren eta Mariaren artian<br />

zer üdüri edireiten düzü? Bp II 98. Zenbatenaz ere hitzkuntzak elkharren artean baitira diferentago, hanbatenaz<br />

hekien mintzatzeko manerak ere direla elkharren iduri gutiagokoak. ES 129 (v. tbn. 139). Munduko lekhurik<br />

ohoragarriena eta parabisuarekin iduririk gehien zuena. Lg II 106 (v. tbn. 274). Pareza horrek dakarke bihotzen<br />

batasuna. Elkarren iduririk ez denean, ez da adiskidetasunik. Mih 3. Higuingarri horiek eta Jesu-Kristorekin<br />

iduririk eztuten bertze giristinoak. Dh 256. [Sofrikarioak] egiten gaituzte Jesu Kristoren iduriko, eta harekilako<br />

iduria nesesario da salbamenduarentzat. Jaur 177. Zure botzak zaiaren / balinbadu iduria, / bortutan diren ihizi<br />

ederrenen / zu zira erregia. Arch Fab 75. Ez dute deusetan elkharren ite edo iduririk. Hb Egia 79 (v. tbn. Esk<br />

12). Zer iduri haundiko diren Erronkariko eta Saraitzuko eskuarak. Zub 104 (v. tbn. otro ej. en la misma pág.).<br />

v. tbn. JEtchep 53s.<br />

�4. (Ht VocGr 393). Opinión, parecer. "Mon opinion, ene iduria" Ht VocGr. Cf. IDURIZ (b). � Ea Sarako<br />

euskara denz <strong>Euskal</strong>-herriko hoberena eta garbiena ez naiz ni hartan sartzen, bat-bederak emanen du bere<br />

iduririk. Mat XV. [Domingo Sotoren] erranaren eta iduriaren arauaz, diot ezen [...]. Ax 584 (V 375). Nahiz den<br />

gauzaz hainitzetan iujeatzen dugu gure iduriaren arauera. SP Imit I 14, 1. v. tbn. ES 198. Erraguzu beraz zure<br />

iduria: zilhegi zaizu Caesarri pagatzea tributua ala ez? He Mt 22, 17. Adiu: Nik erran dut ene iduria. Gy 261. �<br />

Gure borondatea harenarekin elgar iduri perfetean ezartzen dugularik. Jaur 159.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

176

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

�5. Deseo, gana (?). � Iduririk senti badu ezpain zarratzekorik, / tenazaz ahoa dio idekitzen bertarik. EZ Man I<br />

105.<br />

�6. Imaginación, cosa imaginada. � Zer zinuen suieta / ene aipatzeko, / zuhaur iduriekin / erreformatzeko? //<br />

[...] Murmuratzen dituzu / iduritzen zaitzunak. Bordel 74. Kantetan dodazala iduri eta asmaziño askoren artean<br />

egiak bere asko. AB AmaE III.<br />

�7. Imaginación (facultad). � Utzirik alde batera bere iduriaren (imaginación) sua. EE 1900b, 418.<br />

[Arra<strong>sg</strong>orriren diztirak] baitakarkio / biamon on idurira. "Le traen a la memoria". Or Eus 89. � Ikusmin geiegiak<br />

galtzen gaitu, naiz egiazko begiz, naiz iduri-begiz. Or QA 161 (177 iduri-begi). Zeruko berri bere gisa ematen,<br />

idurimena agortuazi zula esan liteken, eta iduri-gaiak ere bai. Ib. 73.<br />

�8. Parábola; imágen (figura retórica). "Comparaison, exemple, similitude, parabole" H. � Misterioak azaltzen<br />

dira batzubetan idurijakaz, beste batzubetan exenplubakaz. Astar (ap. H). Balia diteke iduri edo konparazioren<br />

batez, errezago konsiderazioa egiteko. Echve Dev (ed. 1885), 87 (ap. DRA). Auek guztiak kristauetan gertatuko<br />

zanaren iduritako jarri zittuala Jesus onak, nago. Inza Azalp 12. Iduri batez obeto uler dezazuteke. Eman'tzagun<br />

mendi latz bat gaindu-bearrak gerala [...]. Ldi IL 145. Asmaketa polita, olerki onetako beste ainbat iduri eder<br />

bezela. Aitzol in Ldi UO 6. [Olerkiaren] iduri mee-goitarrak. "Sublimes y sutiles imágenes". Aitzol in Laux BBa<br />

XIV. Orduan Pedrok egin zuen arrantza mirarizko ura, gero animekin egin bear zuenaren iduri bat zan. Ir YKBiz<br />

88n. v. tbn. Onaind in Gazt MusIx 145.<br />

�9. (G, L?, B, BN-lab; VocBN, Dv), uduri (üdü- S; Gèze, Dv, H). Ref.: A (iduri, uduri); Lrq (üdüri); Gte Erd<br />

15. Parecido, semejante (a); especie (de). (Precedido de nombre en caso absoluto). "Iduri, adj., qualité de<br />

ressemblance; bi ahizpak elgar iduri dire, les deux sœurs se ressemblent" VocBN. "Ressemblant" Gèze.<br />

"Parecido" VocB. "Bera iduri lagun zenbait du ikusten (Hb), il voit quelques compagnons qui lui ressemblent"<br />

Dv. "Dena hura iduria da (BN-lab)" Gte Erd 15. "Aita iduria da (B)" Ib. 15. "Algar üdüri dira (S); [...] Denak<br />

elgar iduri gira (BN-lab)" Ib. 15. "Guziak elgar iduriak dituzu (BN-lab)" Ib. 15. v. IDURIKO. � Tr.<br />

Documentado al Norte desde Etcheberri de Ziburu. Al Sur se encuentra en Lizarraga de Elcano y algunos pocos<br />

autores modernos a partir del segundo tercio del s. XX. � Hark egortzen ditu orma / kristala iduriak, / [...] haize<br />

eta / hotz ikharagarriak. EZ Eliç 390. Mingranak, bertze fruituek eztutena, badu koroa iduri bat. Ax 458 (V<br />

298). Gauz' orok ber' ekoiztea / bera iduri du egiten. 'Toute chose produit un effet qui lui est propre et qui lui<br />

ressemble'. O Po 40. Hegoa iduri da emazten gogoa. "L'esprit [...] est léger comme le vent de midi". O Pr 225.<br />

Herioa hor errabiatu gaixto bat iduri da. Tt Onsa 139 (v. üdüri en contexto similar en Xarlem 430, Etch 542,<br />

CatS 48, ChantP 174, Ip Hil 29; cf. iduri izan (3)). Olierko buruak badirudi cap de Toro. Gaiñean badu Ispillon<br />

iduri bat. INav 101. Hilen meza zergatik ezta orotan bestiak üdüri? Bp II 128. Ezi eztüzü zü üdüririk zelian eta<br />

lürrian. Mst III 21, 6 (SP, Ch zure parerik). Horra bi gizon elkhar guti iduriak, bata, [...]. Lg II 188. Gauza bera<br />

düzü baruraz eta bertze horik üdüri legez . CatLan 101. Emáteko emén zerúko deskánsu iduri bát. LE<br />

Matr2 81. Mortuan barna zohalarik [...] ohartu zen munstro iduri bati, zeina ihesari eman baitzen. MarIl 70.<br />

Oro zaite elkhar iduri; / hartzean handi promesak. Gy 3. Non baitu kaskoa meloi bat iduri. Ib. 20. Dire<br />

theatreko maskak iduriak. Ib. 314. Bizpahiru mendixka, bulharrak iduri. Hb Esk 91. Andre bat ere badu perla<br />

iduria. Ib. 111. Eskerrak darozkitzut, zeren ezpainaiz ni bertze gizonak iduri. HeH Lc 18, 11 (He bertze gizonak<br />

bezalakoa). Bada bertze har bat hau iduria kermesa deitzen dena. Dv Dial 19 (Ip hau üdüri, It onen antzekoa,<br />

Ur onen antzekua). Zeinen guti elkar iduriak. Dv LEd 258. Hekietako kofoinak ez dira hemengoak iduri. Dv Lab<br />

299. Hatzeman zuen bera iduri lagun bat, adin berekoa. Laph 123. Ez ziren bertzenaz batere elgar iduriak. HU<br />

Aurp 104. Gizon luze bat, herioa iduri begitartez. HU Zez 162. Eta haren ondokoak jali ziren hura iduriak.<br />

CatJauf 23. Ilea labur, margoz kanela iduri. JE Bur 15. Oro elgar iduriak ziren. StPierre 14. Eta gainak<br />

arkaitzez brokatuak, doi-doia xutik egoiten ahal direnak iduri. Zub 30. Nun nahi othoitzean / belaunikauta, /<br />

saindu iduri / debru madarikatua. Balad 215. [Gogoratu zait] noizbeit saindu izaitea eta zu iduri / Oi ene aitatxi!<br />

Iratz 171. Betikor senti naiz / Jainko-iduria. "Semejante a Dios". Or Poem 518. Nahiz aski hiri ederra den Gan<br />

eta laket-leku iduri, etzuen laketu gure Pettanek. Zerb Azk 80. Irribarre samurra, amarena iduri. Erkiag BatB<br />

204. Lepo meia, esne-iduri. NEtx LBB 341. Frantses bezalako ez-deus iduri bat nola onhartu. Ardoy SFran 168.<br />

Ezen badakigu nolakoa zuen gaia: gurea iduria. "Semblable au nôtre". Ib. 328. Tantiruri, biak elgar iduri. "[Ils]<br />

se ressemblaient comme deux gouttes d'eau". Ib. 178 (v. tbn. expr. similar en Ox 117 y Zerb Azk 30s). Dotzenaka<br />

bera iduriak dituen hitz batekin hasi eta poto eginen duzu. Xa Odol 59. Alkar iduriek, alkar bila, los parecidos se<br />

juntan. ZMoso 64.<br />

v. tbn. Saug 11bis. INav 127. AstLas 70. Elzb Po 194. Zby RIEV 1908, 296. Elsb Fram 84. Ldi IL 45. Mde Pr<br />

311. JEtchep 26. Üdüri: Mercy 24. Xarlem 367. Etch 544. ChantP 152. Mde Pr 49. Casve SGrazi 22.<br />

� (Precedido de gen.). "Astoak bere üdüri kakoak (S), el burro tiene ganchos correspondientes (semejantes) a él"<br />

A. "Maite aitaren iduria da (B)" Gte Erd 15. "Elkarren iduriak dire (B)" Ib. 15. � Igelaren iduri hanitz<br />

bagutuzu / giren beno handiago jin nahi gutuzu. Arch Fab 77 (v. tbn. 167 y Gram 73). Ezen ditu beharriak, /<br />

formaz guren iduriak. Gy 219. Bat frantsesa, bertzea alemana, elgarren iduriak, ohoinak. StPierre 31.<br />

� (Precedido de dat.). � Elkarri iduriak izan arren, ez dute izate bat bakarra (Urdazubi, 1829). ASJU 1993,<br />

587. Neptunek igorri zuen jinko enganatzaile ["jainko enganatzaille" en el ms.] bat ametsei iduria. "Semblable<br />

aux songes". Dv Telem 122.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

177

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

� (iduriago). � Airean zagola, zerafin bat iduriago gizon bat baino. Laph 73. <strong>Euskal</strong>dun lamiñen iduriago dira<br />

Galesko [...] "Enda ederrekoak". Mde Pr 266. Arintasun eta igiduraz su orri iduriago ta osotasunez gorago.<br />

Zait Plat 32.<br />

� (idurien). � Eztut beraz bilhatu baizen bertsuak egitea izarietan ahalik yustuenak, eta buruak ahalik<br />

hobekiena parekatuak eta elkhar idurienak. Gy XI. Nor ere ezen baita, hilla iduriena, / hura ohi da hilltzen bethi<br />

bortxazena. "Le plus semblable aux morts". Ib. 171.<br />

� (R ap. A), uduri (R ap. A). (Uso sust.). "Iduriak idurieki, ni ere keki (R), los parecidos se juntan, yo me junto<br />

también a ellos (se aplica a los capigorrones)" A. � Iduriek idurie ar(ra)patzen (B). "Bakoitza bere antzekoekin<br />

ibiltzen". Inza NaEsZarr 2041.<br />

� (Dv). (Precedido de adj. o part.). "Badire gizon batzu on iduriak eta barne gaixtokoak, il y a des hommes bons<br />

en apparence, intérieurement mauvais" Dv. � Erran derautzuet ezplikatuko narozkitzula hemen diren izen<br />

barbaro iduriak. Mong 594. Gehien errho iduriak dire askotan zuhurrenak. Lg I 285. Obra on iduri hek guziak,<br />

kanpo ederra eta barnea gaixtatua duten fruituak bezala dire. Lg II 234. On-iduria (250). 'Bien aparente'. LE-Ir.<br />

Holako jende prestu-iduriek [...] bidegabe handi bat egiten diote debozioneari. Dh 69 (v. tbn. 66). Hirurgarren<br />

menbro hori Kaifas ihar iduri. AstLas 69. Garratz iduri gozo bat har dezan arteo. "Hasta que tome un agrete<br />

agradable". Dv Dial 84. Leenbiziko [...] kartapazioak zekarren [...] garaikerriaren iduria. [...] <strong>Euskal</strong>dunaren<br />

zamaria, ain bizi-iduri zagon, ageri baizuen urrundik, alogeran artua zuela (Quijote IX). AIr RIEV 1928, 603.<br />

Eder ezak [...] Iainkoz iantzirik / Iainkoz erantzi-iduria. "De aquel que parece desvestirse de Dios". Or BM 82.<br />

Argi xuri eta hori trixte iduri gau ilhunaren erdian. JEtchep 78.<br />

�10. (Dv), uduri (üdü- S ap. Lrq). (Partícula comparativa de igualdad. Se coloca siempre detrás del sintagma<br />

con el que va). Como. "Ixilik heldu zare gabaz ohoina iduri, vous venez la nuit en silence comme un voleur" Dv.<br />

"Bihurtu zitzaion lehoin bat iduri, il se retourna contre lui semblable à un lion. Syn. bezala, legez, nola" H. v.<br />

bezala. � Tr. Documentado en autores septentrionales desde mediados del s. XVII. Al Sur se encuentra en<br />

varios autores a partir del segundo tercio del s. XX. � Leihoti iauziz, ohoin' iduri. O Po 16. Kargako abreak<br />

iduri / nekhatzen gare net. Gy 193. Gatza harria iduri aurkhitzen da lur axalean eta luphean. Dv Dial 112 (It<br />

arriaren gisa, Ur arrijaren gisan, Ip harri gisa). Kriminel bat iduri, tribunaletik tribunalera bazeramatzate. Dv<br />

LEd 7. Ximinoak iduri, itzulika eta yauziz. Hb Egia 138. Belhauniko zagon saindu bat iduri, aingeru bat iduri.<br />

Laph 144. Eskua hetsirik, burdina iduri. HU Zez 127. [Zakurra] besoez bermatzen zelarik eta zangoez iduri<br />

aitzinatzen. JE Bur 61 (v. tbn. Ber 103). Arima herratua iduri, herriko etxeko-jaun batetarik bertzera. Barb Sup<br />

37. Zakiak lehertu eta irin guzia ixuri zukan, bidia elur erauntsi baten ondoa iduri. Zub 75. Arin-arin axia iduri.<br />

Laux AB 85. Sistuka, zirimolaka iduri, aize-hegoa / mendiz hainditik etor bekigu. Iratz 182 (v. tbn. 52n). Buru ta<br />

biotza alde banatara / [...] bi liran iduri. "Como si fuesen dos". Or Poem 556. Griñaturik iduri, galdegiten du:<br />

[...]. Mde Pr 68 (v. tbn. 153). Han zagon hilik, gogortua iduri. JEtchep 32. Hitz horiek itze batzu iduri sartzen<br />

ziren Frantsesen beharrietan. Ardoy SFran 104. Gu iduri, behartsu batzu dira. Xa Odol 171. Ikarati [...] /<br />

txorino hiltzearraren / bihotz gaixo iduri. Azurm HiztB 59. Naiz ta bere jaiotza arrigarrizkoa izan ta bere<br />

ekintzak ametsezkoak iduri. Berron Kijote 79. Elkarrekin daude hor, pilaturik, otsoak ardiekin iduri. MIH 349.<br />

v. tbn. ChantP 150. Arb Igand 146. StPierre 36. Ox 181. Ldi UO 51. TAg Uzt 74. Etcham 215. Ir YKBiz 516.<br />

Zerb IxtS 35. Zait Sof 112. Etxde JJ 67. Erkiag Arran 184. Izeta DirG 97. Ibiñ Virgil 82. NEtx LBB 363.<br />

� (Precedido de gen.). � Ez izan gaizoki / fable hontan agertzen den astoaren iduri / zoina nausiari gostu<br />

gehiago emaiteko [...]. Gy 21. Otso horren iduri / da esker gabea, / guziz meneko badu / ongi egilea. Zby RIEV<br />

1908, 768. Eskua hantua du pintzaren iduri. JE Bur 31. Betarrak [...] / Goitarrak, barriz, zuri ederrez /<br />

bakanderaren iduri. Enb 107. Lurraldetik itxasora begira [...] itxaspiztien iduri, zaindari bi ditu erriak: ugarte<br />

bi. TAg Uzt 10. Aparta eziñeko anai-ordea, gorputz bateko ezur-mamien iduri. Etxde JJ 147. Geroa, ozkarbi<br />

urdiñaren iduri dakuste, zoragarri [...] laño izpirik gabe. Ib. 35. Atera nintzan etxetik, tximistak jotako zugaitz<br />

baten iduri. NEtx Antz 82.<br />

� (iduria). � Harat hunat badoa gure ama ona, / erlea kofoinean iduria, dena! Barb Sup 126. Hemen zegoen<br />

egon gizona / txaplata beltz iduria, / errukigabeko eguzkipean. Lasa Poem 66.<br />

�11. + udui. (Precediendo al sintagma con el que va). Como, como si fuera. v. infra IDURI-ETA. � Tr.<br />

Documentado desde principios del s. XVIII en autores septentrionales; son escasos los ejs. suletinos. �<br />

[Gizonak] aitzitik, iduri bestia adimendu gabekoak, bere arima ematen dute [...] atsegiñagatik. Ch III 12, 4 (SP<br />

abre mutuak bezala). Baratzen ez zen iduri arima herratua. Gy 78. Zuhurrek askotan, iduri langosta / kurritzen<br />

dute gibelka. Ib. 270. Hegatsa, iduri harri handi bat, ezin ibili eta eman da xutik bera. Hb Egia 153 (v. tbn. 59).<br />

Batzu nagusi, esklabo bertzeak / iduri aita baten ez ziren semeak. Elzb Po 215. Nor dire hauk, heldu direnak /<br />

desertuaren barnetik / gu salbatu beharrez jenak / iduri bertze mundutik? Zby RIEV 1908, 609. Gorphutz guzia<br />

uspeldua edo urdindua, eta iduri osoki hila. Jnn SBi 123. Batzu beldurrez ikaran, bertzeak hantu-hanpaturik,<br />

iduri Frantzia guziaren jabe. HU Aurp 138. Murde erraiten dautzuna mintzo zautzu aitoren seme bazinauzka<br />

bezala... iduri trufaz. HU Zez 175. Heien izena bera ere galdu zen. Iduri, gure Elizatik jalitzen diren populu<br />

xizmatikoak. CatJauf 27. Ezin egonak harturik zaukala bere alkian, iduri kukusoz ausikia alde orotarik. JE Bur<br />

99. Ezin elgar adi gehiago, bai eta iduri samur, bizkarra itzultzen dute [...] batek bertzeari. Ib. 170. Munho ttipi<br />

bateko ordoki gainean jarria, iduri alde orotarat so. JE Ber 20. Oihan hortan orai-orai sartua da iduri<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

178

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

norbaiten ihesi. Lf Murtuts 42. Haur txar batzu bezala, iduri eriak, lasterka ezin ibil. JEtchep 16. Zozo burua!<br />

Iduri berak, denek baino gehiago jakin. <strong>Lar</strong>z Iru 44. Akitua, lehertua, iduri jadanik higatua. Ardoy SFran 136.<br />

Hedatzen da begitara / [...] üdüri ez ikhusirik / [...] mendiarte bat zabala. Casve SGrazi 72. Plaza ixilik dago,<br />

iduri eliza. Xa Odol 283.<br />

v. tbn. Dv Lab 388. Etcham 155. Iratz 151. Mde Po 48. Mattin 84.<br />

� Bazabillan fanfarruna / arras iduri lehoina. Gy 23.<br />

� (Seguido de completiva). Como si, se diría que. v. IDURI-ETA. � Nihor gutik munduan hain gorphutz sanoa<br />

/ iduri badutela, indarren gakhoa. Hb Esk 186 (v. tbn. 237). v. tbn. Egiat 261 (üdüri). Ez dute nahi Elizaren<br />

nausitasunik, iduri Eliza [...] ezpata gorri bat dela. Hb Egia 129. Bilhatu ditut atseginkeriak, iduri hekietan<br />

zagoela zorion osoa. Dv LEd 275. Oihuka eta izkirituka, iduri bazter guziak hautsi behar zituela. Jnn SBi 47 (v.<br />

tbn. 66 y 123). Sor-tokian ezin egon! Iduri, hemen ez bezalako atseginak [...] badirela bethi bertze nonbait! Arb<br />

Igand 26. Esküz lotü zen züntzürrari, üdüri zerbaitek itotzen ziala. Const 18. Parise utzirik [...] Belgikan [...] eta<br />

handik landa Londresen, iduri hegalak badituela. Ardoy SFran 102. Zineman eta dantzan uda ta negua, / iduri<br />

sekulako duela galdua / gure aintzinekoen kantuko gostua. Xa Odol 118. v. tbn. HU Zez 144. JE Bur 20. �<br />

(Seguido de subordinada con suf. -(e)n). � Hau salatuko, hura errebokatuko; iduri haren egitekoa den hori! HU<br />

Zez 129. � (Con bezala). � Heben algarretatürik / zütiegü borogatzen / üdüri bezala zerbait / düziela<br />

zotükatzen. Casve SGrazi 48.<br />

� (Precedido de completiva). "Zurrungaz ari zen, lo zagola iduri (BN-ciz)" Gte Erd 172. � Haurraren amak,<br />

burutik joana zela iduri, hartu zuen besoetan. Jnn SBi 74. [Bi gizon mozkor] noiz nahi biak lurrerat elgarrekin<br />

tanpez erortzera doazila iduri. HU Zez 202s. Urratsak herremel eta hurri, lepo gainian duen aztak nekatzen<br />

duela ibiltzeko iduri. Zub 21.<br />

�12. (Colocado entre el part. y la forma vbal. personal). � Sasitartean zinkurin batzuk aditu-iduri ditiat. 'Il me<br />

semble ou¨ir'. Or Mi 67 (v. tbn. 105, 115, 121...). Gañerakoek [...] esan-iduri zidaten: "el zakizkigu". 'Le reste<br />

[...] semblait me dire'. Ib. 112. Aren aurrean millazkek iges-iduri zuten. Ib. 144. "Atozte, Atozte!" esan iduri dute.<br />

TAg Uzt 23. Illa izan zala entzun iduri dizut. Zait Sof 77. Araugaindiko ezagumenaren tankerak indar eman<br />

iduri dio. Mde Pr 329. Iakintzaren erabateko asmatzaile Platon izan zala uste-iduri dute ainitzek. Zait Plat 26.<br />

� (Precediendo al part.). � Ergoyenean daude ta, ibar zabala Agora, Apol-aren ta Ere-ren yauretxeak iduriikusi<br />

ditue. Zait Sof 11.<br />

�13. Pintar, dibujar. � Burrukaldia zagoen bizi bizi [...] margoztua. [...] <strong>Euskal</strong>dunaren mandoa ain bizi-antzo<br />

iduria zagoen, iduri baitzuen [...] (Quijote IX). Or RIEV 1929, 8.<br />

- BERE IDURIKO. "Bere idurikoa: pagado de sí mismo (AN)" Inza RIEV 1928, 152.<br />

- EZ IDURIAN. Sin aparentarlo, sin pensarlo (?). � [Musean] nik laguntako nuen ogi-egilea; / Aguxtinek<br />

Battitta, gure abadea, / ez-idurian hauxe zer xori parea! Xa Odol 140 (tbn. en EzinB 40).<br />

- IDURIAN (SP, H). a) Bajo (la) apariencia (de), con (el) aspecto (de). (Tras tema nominal nudo). "On idurian,<br />

par ce qu'il semblait bon" SP. v. IDURIAREKIN, IDURI(AR)EN AZPIAN. � [...] legea / on idurian baitaite<br />

zein pozoñez bethea. EZ Man I 67. Nano-idurian Sathan heldu zaio burlari. Ib. 107. Ematen da bera ogi eta<br />

arno / idurian zarratua. Gç 124. v. tbn. Aran SIgn 100. Jetsi zan Espiritu Santua, uso idurian. Ub 74. Begiyak<br />

igortziyaz pañueloarekiñ negar-iduriyan. Moc Damu 19 (v. tbn. 34). Lizarraga Prantziko muga-erri batean<br />

zegoan gaixo-idurian, eta bere mutil guzien agintarizkoa Valde-Espinari eman zion. Or SCruz 117. Ogi-idurian<br />

nire ianari. "Se hace alimento mío en apariencia de pan". Or BM 78. Atsa zerutik uso-idurian yexten. Ir YKBiz<br />

52. � (iduritan). � Hantxe gizon-iduritan / gauherditan / Iesus iaio zekion. O Po 58s. Oarkabean kutxabarruan,<br />

Jainkoaren aurpegia ikusten dot ogi-iduritan. "En figura de panes". Or Tormes 45. � (Precedido de<br />

gen.). � Hartzen dudala / arnoaren idurian / hustu izan zuen odola / Kalbarioko mendian. Gç 121. Jantzitzen<br />

dioe soñeko gorri bat Erregeren idurian ipintzeko. AA I 520. Badator Judas saltzallea, eta adiskidearen idurian<br />

ipintzen du Jesus bere etsaien atzaparretan. Ib. 520 (v. tbn. 419, 424 y 444). Begira urrikaltasunaren idurian<br />

agertu dezun lagun urkoaren utsegite andiren bat. AA II 224. Izpiritu Saindua agertu zen suzko mihien idurian.<br />

Jaur 198. [Urola] igarotzen da [...] Erri Zestoakora, zeña ingurutzen daben biribillerdiaren idurian. <strong>Izt</strong> C 113. v.<br />

tbn. Bp I 85 y CatS 101 (üdürian). ES 393. � (Con adj.). � Aingerua bathu zaie / [...] / morroin gazte kortes<br />

baten / iduri ederrean. EZ Noel 105.<br />

b) Al parecer (de), en opinión (de). v. IDURIKO (b). � Ofizio miserablia zuien / ene idurian. Balad 244. Zen<br />

santu bat aundiya jendearen iduriyan (<strong>Lar</strong>rainzar, 1906). FLV 1988, 280. Biño gizonen idurian etzegon<br />

gizagajoa etxetik urrutira ateratzeko. Goñi 57. � (Con adj.). � Zeren hobe baidaukat nik nere iduri sinplean /<br />

handia naskian baino, txikia segurean. Gy 47. � (iduritan). � Aurrak ere etzuten ezagutu aita eta beren<br />

iduritan arrotz edo eskale baten ustea egin zuten. Etxde JJ 197.<br />

c) IDURITAN. En apariencia. � --Jesüs Krist hilzen deia sakrifizio hontan? --Bai üdüritan, bena ez egiatan. Bp<br />

I 76.<br />

- IDURIAREKIN. Bajo (la) apariencia (de). v. IDURIAN. � Ezkontzeko itzaren iduriarekin animak infernura<br />

amilderazo zituenak. AA III 539. Aingerua gizonaren iduriarekin agertu zitzaionean. Dh 273.<br />

- IDURIARENA EGIN. (Precedido de sust.). v. IDURI EGIN. � Errho iduriarena egiñ badute. He Phil 213.<br />

- IDURI BATERA. Más o menos, a ojo. "Ez dakigu, iritzira ari gera (G-azp), iduri batera ari gera erraten (AN-<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

179

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

5vill)" Gte Erd 144. v. idurikal.<br />

- IDURI EGIN (B, BN-lab ap. Gte Erd 172 y 173; SP � A, Dv). "Ez ikusi iduri egitea, faire semblant de ne voir<br />

pas" SP. "Ezagutzen nauelako iduririk ez du egin, il n'a fait aucun semblant de me connaître" Dv. "Aparentar,<br />

simular (SP)" A. � Zerura igateko iduri du egiñen. EZ Man I 74. Eta disimulatu zuen, ez aditu iduri egin zuen.<br />

Ax 312 (V 207; v. tbn. 295 (V 196)). Bat ere damurik hartzen dutela iduririk egin gabe. Ib. 260 (V 174) (v. tbn.<br />

SP Phil 206 iduririk egin). Erho-iduri egin. SP Phil 212. Eztagigula azkenik iarri nahi garelako iduririk, non<br />

bihotz onez azken lekuan eztugun iarri nahi. Ib. 207. Enetzat laudoriorik baizen etzutela iduri egiten zarotatenek.<br />

Gç 48 (v. tbn. 45). Eginak ez ikhusi iduri eginez. ES 180. Badago zigoiña lehen bezain gose / iduririk eztu egiten<br />

halere. Gy 51. Nik geienez, lo artu-iduri egiten neban. "Las más veces hacía del dormido". Or Tormes 55. Yoan<br />

iduri dagi, baña abeslariak geldiarazten dute. Zait Sof 131. Gauzen uskeria ez ikusi iduri egiñik. Vill Jaink 143.<br />

v. tbn. Harb 380. He Phil 225. Vill in Gand Elorri 10.<br />

- IDURI EGON (?). "Iduri dagot, il me semblant. Iduritzen zait" SP. v. iduri izan. � Egia da batbedera gogotik<br />

hari dela iduri dagokanaren arauera. SP Imit I 9, 2. Zer ere egiten baitugu bertzeagatik, bethi iduri dagoku<br />

hainitz dela. SP Phil 384 (He 388 iduritzen zaiku). Iduri dagot erreberenzia handitan iduki behar dugula [...]<br />

hitza. Ib. 319 (v. tbn. 346, 315...).<br />

- IDURI EMAN. "Opiner" Volt 102.<br />

- IDURIEN ARABERA. Por lo que parece, según parece. � Gogoan atxik ezazu ez diola, idurien arabera, hilen<br />

adinari hainbat axolarik, emazteki diren ber. Mde Pr 155s. � (Con guzi, intercalado). � Salbatzailea ezbalitzio<br />

urrikaldu, iduri guzien arabera, bere gaitzarekin hilen zen. Jaur 113. Alta, iduri guzien arabera, eskualdun<br />

gaizoak ez zukeen ihes joaiterik. Lf Murtuts 47. Eta iduri guztien araura, guztiak ez ziren Indoeuroparrak. Mde<br />

Pr 213 (338 iduri guzien arabera). v. tbn. MarIl 1s. Hb Egia 26.<br />

- IDURI(AR)EN AZPIAN, IDURI(AR)EN PEAN. Bajo (la) apariencia (de). v. IDURIAN. � Ogiaren eta<br />

arnoaren iduriaren azpian daudela [...] gure Iaunaren gorputz sakratua eta odol preziatua. Mat 130. Kristoren<br />

gorputza [...] ogiaren eta arnoaren idurien azpian. Arg DevB 244 (v. en contexto similar CrIc 136 y CatJauf<br />

110 iduri(en) edo itxuren azpian). Izitu zen angeru baten ikusteaz gizon iduriaren azpian. SP Phil 303 (He 304<br />

gizonaren idurikoa). Jinkotarzüna, ogiaren eta mahatsanoaren üdürien pian. Bp I 153. Hañbeste itxura hunen<br />

üdüriaren pian gordatzen den etsaiari. Mst XVIII. Bai ogiaren bai arnuaren idürien pian. CatLan 131. Orguilua<br />

maiz gordetzen da prestutasunaren idurien azpian. Dh 66. v. tbn. Lg II 255 y 98. Mih 24. Brtc 69. Arb Igand<br />

168. CatJauf 112. � Ogiaren eta arnoaren iduri eta itxura mehe batzuen azpian. SP Imit IV 2, 5.<br />

- IDURI-ETA (L, BN, S ap. Lh). (Seguido de completiva). Como si. "Iduri-eta ez nuen ikusi, comme si je ne<br />

l'avais pas vu. Syn. alegia" Lh. v. IDURIZ (c). � Senarrari aztaparka lotzen zaio, iduri-ta begitarte guzia<br />

larrutu behar diola. HU Zez 60 (v. tbn. 54). Uste zuten [...] lan guziak hartan akabo zirela. Iduri eta gazeta bat<br />

aski den, bertze laguntzarik gabe [...]. Ib. 50 (v. tbn. Aurp 200). [Ez zuela] beti gizon hil baten esklabo egon<br />

behar, iduri eta biharko den azken jujamendua. JEtchep 60. Ez zukek gehiago mintza ere! Iduri eta zuen<br />

beharretan nizan! <strong>Lar</strong>z Iru 116. Urtea deitu daukute andren urte berezia / iduri eta aurten artean etzutela<br />

merezia. Xa Odol 274. v. tbn. Herr 15-3-1962, 3. Lf ELit 118. Iduri ta: JE Ber 79.<br />

� (Con beharrez). � Ez dute zeren guri lepotik lot iduri-ta nahi eztugulakoa iretsarazi beharrez. HU Aurp 205.<br />

� (AN-5vill, B ap. Gte Erd 172). (Seguido de sust. o part.). "Noter quelques constructions qui équivalent à des<br />

comparatives conditionnelles: [...] iduri-eta ez ohartua, comme si on ne s'en était pas aperçu" Lf Gram 891.<br />

"Iduri eta leenago ez ikusia (AN-5vill, B), iduri ta bein ere ez ikusi (AN-5vill, B), iduri eta eri handi (BN-ciz),<br />

iduri eta ez ohartua (BN-ciz)" Gte Erd 172. � Zer ari zare hor, orai ere, iduri eta saindu? Jainkoaz baizik ez<br />

hartua, zu? Barb Sup 52. Haize hego figura horrek [...]. Iduri eta arima herratuak... Dena amets tzar eta hola<br />

nintzan! Ib. 119.<br />

- IDURI EZI. Como si. v. IDURI-ETA. � Dragon terrible [...] bat, ahotik su [...] urtikiten ziala, iduri ezi<br />

ingurunekoak bizirik iretsi [...] behar zutiala. Tt Onsa 95. Gauaz loan zure ohian amets egiten eta zure ametsian<br />

iduri ezi gizon [...] handi bat zirela. Ib. 106.<br />

- IDURI IZAN. v. iduri izan.<br />

- IDURIKO (L ap. A; Lecl, Dv, H). a) Semejante (a), parecido (a). (Precedido de sintagma nominal).<br />

"Semblable, ressemblant" Lecl. � <strong>Lar</strong>rua du khe belzaren kolore itsusiko / eta hautsko hantuaren bulharrak<br />

iduriko. EZ Man I 98. Bazuen arreba bat gizon iduriko. Hb Esk 107. Mihi iduriko su batzuek. Hb Egia 97.<br />

Badira [...] hura iduriko hanitz. JE Bur 200. Zakur saingak iduriko karrasia batean. StPierre 37. Hire kokotz,<br />

eskalapoina idurikoarekin. Barb Sup 26 (v. tbn. 68). Nehork ez zautan behatzen / ni idurikoek baizen. Etcham<br />

99. Gaur iduriko arrats ixil geldietan. Mde Pr 98. Izar iduriko orratz arek. NEtx LBB 75. Desiratzen dut etor<br />

ditezen / neska eta mutikuak / [...] ait-amak idurikuak. Mattin 78. Hoiekin ere kontentatzen da / gu iduriko<br />

jendia. Ib. 80. v. tbn. HU Aurp 197. Zub 118. Zait Plat 13. � (iduritako Urt II 473) � Gizon iduritako<br />

angeruaren beldur. SP Phil 303. � (idurikoen). � Horien guzien eta hoik idurikoenen mihian. JE Bur 98.<br />

� (Precedido de gen.). "Assimilat patrem, [...] aitaren iduriko da" Urt II 470. "Qui ressemble. Ez da haren<br />

idurikorik, il n'y en a pas qui lui ressemblat. Izan behar da Jesus Jaunaren iduriko, [...]" Dv. "Bi zaldi elkharren<br />

idurikoak, deux chevaux qui se ressemblent" H. "Ezta beraren idurikorik iakitatez, il n'a pas son pareil en<br />

science" Ib. "Haren idurikoa da (BN-lab)" Gte Erd 15. � Tr. Documentado al Norte desde mediados del s.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

180

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

XVII; al Sur se encuentra en Mendiburu y algunos pocos autores a partir de principios del s. XX. � Kristalaren<br />

iduriko / horma miragarriak. Hm 158. Aza-girorik andiena bezain andia ta arbol baten idurikoa. Mb IArg I 209.<br />

Ez bazarete haurren idurikoak, etzarete sarthuren zeruko erresuman. Lg II 172. Bere iduriko egin nahi gaitu.<br />

Brtc 230. Egizu arren, nere bihotza zurearen iduriko. Dh 109. Bilha dezagun haren iduriko izaitea. Jaur 363.<br />

Dostetak errabillzkik hire idurikoekin. Gy 9. Kristo eztia zen, bildotsaren iduriko. Hb Egia 80. Oherik edo<br />

ohearen idurikorik, ez. JE Bur 115. Debruaren iduriko adar gorri batzuekin. Zub 112 (v. tbn. 25). Dinamitazko<br />

zapart-asotsen iduriko batzu. FIr 138. Semeak ez dire bethi aiten idurikoak. Zerb IxtS 52. Bere iduriko neska<br />

gazte bat ezagutu nahi luke. JEtchep 90.<br />

v. tbn. He Gudu 108. Mih 84. Monho 84. JesBih 451. MarIl 68. Dv Lab 252. Elzb Po 220. Zby RIEV 1908, 84.<br />

Lap 28 (V 16). HU Zez 31. Arb Igand 105. Jnn SBi 3. Elsb Fram 173. CatJauf 21. Barb Sup 55. Ag Kr 214.<br />

Etcham 152. Ir YKBiz 467. Or Aitork 159. MAtx Gazt 28. Zait Plat 35. <strong>Lar</strong>z Iru 98. Üdüriko: Ip Hil 33. J. Iriart<br />

GH 1958, 13.<br />

� (Con adj.). � Gizon on-iduriko askoren barrunpe lizunak. <strong>Izt</strong> C 419.<br />

� (idurikoen). � Bihotz, Jesusen bihotzaren idurikoena, zeinaren imajina perfeta baitzare. JesBih 441.<br />

� (iduritako). � Enjendratzen baitu bere sustanziatik seme bat bere iduritakoa. Mat 54. v. tbn. Harb 281. Eta<br />

deusik eztela kreaturetan zure iduritakorik. Arbill 84 (III 31, 5). Halatan dira hain elkharren iduritako. ES 127<br />

(v. tbn. 171, 176). Lausegatzen ditu aberatsak eta bere idu[ri]takoei egiten diote besta eta begitarte. Ch III 54,<br />

14 (SP bera bezalakoak balakatzen, Mst bera üdüri direnen). O Yauna! Berthuten Jinkoa, nor da zure iduritako?<br />

Mih 55 (v. tbn. 51). � Zimendu hauk baitirateke elkharren iduritakoagoak. ES 139.<br />

b) (Dv). (Precedido de gen.). En opinión (de), al parecer (de). "Ene iduriko hori da hoberena, selon moi, à mes<br />

yeux celui-là est le meilleur" Dv. v. IDURIZ (b). � Ez da haiñ yakiñ lanean? / Baita yakiñago ere, / nere<br />

iduriko bedere. Gy 55 (v. tbn. 66). Bainan, ene iduriko, erlisioneko zerek ez lukete nahi argi dirdira sobera. JE<br />

Bur 74 (v. tbn. 36). Oihanburu Itxassoukoa zen gehienen iduriko hobekienik ari. Ib. 149 (v. tbn. Ber 60). v. tbn.<br />

Etcham 226 (ene iduriko). Orgatik, ene iduriko, mozkortzen ez den edarikoia da makurrena. FIr 175. Frango<br />

egina badut / nere iduriko. Mattin in Xa EzinB 108 (v. tbn. 106). Horra beraz, gure iduriko, urrats bat ona. Lf in<br />

Casve SGrazi 17.<br />

- IDURIKOZ. "Par conjecture" SP � vEys.<br />

- IDURIPE. (En casos locales de declinación). � Ogiaren ta ardoaren anz ta iduripean dagoan Jesu-Kristo. Ub<br />

201s (v. tbn. la misma expr. en CrIc 136). Zure liburuetan iduripean dauden esanak. Or Aitork 408. Aztertu ere<br />

dugu zeren iduripean egin diran au ta ori, ta zer burubidez idaztea nai ukan duzun. Ib. 420. Ageriko<br />

aldakuntzetan eta aldaketa-iduripean zer-dana ezagutzen omen du gure adimenak. Zait Plat 44.<br />

- IDURIRA(T) (-ra Urt, Dv, H, Etxba Eib), ÜDÜRIALA. a) (Precedido de gen.). A semejanza (de). "Assimilat<br />

patrem, [...] aitaren idurira egiña da" Urt II 470. "Lo mismo que irudixa. Semejanza. Jaungoikuak eiñ eban<br />

gizona bere idurira" Etxba Eib. � [Linboa,] purgatzeko putzuaren hau ere idurira, / beheretik hurbilltzen da<br />

munduaren hegira. EZ Man I 127. Iainkoak berak bere imajinara eta idurira hain ederki egina. Ax 172 (V 116).<br />

Areliok peintatzen ohi zituen egiten zituen imajinen begitarte guziak maite zituen emazteen idurira eta airera. SP<br />

Phil 2 (He 2 emaztekien iduriko; v. tbn. Imit III 55, 1). Haren obrak, haren idurirat eginak. Brtc 206. Haren<br />

idurira izaiteko [...] desira khartsu batekin. Jaur 366. [Uhina] xutitzen zen bertan pareta zabal baten idurirat. JE<br />

Ber 79 (v. tbn. Bur 104). Ene lagunen oixtiko idurirat [...] loak hartzera noa. Ib. 37. Eta batera ta bestera,<br />

itsaspiztien idurira, ixurkia usainduz ibilli ondoren. TAg Uzt 40. Gizonak, ez baitira Jainkoaren idurirat eginak?<br />

Ardoy SFran 304.<br />

v. tbn. Mat 311. Ch III 55, 1. CatLan 31. Dv LEd 189. Legaz 67. FLV 1988, 279 (<strong>Lar</strong>rainzar, 1906). CatJauf 53.<br />

Or Aitork 404 y 405. Üdüriala: Bp II 19. Mst III 55, 1. CatS 44.<br />

� (Tras tema nominal nudo). � Gizon idurirat, Jauna aphaldurik / mintzatzen zitzaion, ondorat heldurik. Zby<br />

RIEV 1908, 206.<br />

b) (Dv; üdüriala S ap. Gte Erd 240). (Precedido de gen.), Al parecer (de), en opinión (de). "Ene idurira, zuk<br />

duzu hoben, à mon sens c'est vous qui avez tort" Dv. v. IDURIZ (b). � Nere üdüriala hontarzün gütiago zien<br />

akadoiek eziez lehonaren bürüzagiak. Egiat 266. Zorigaitz gizonen idurira garbiena den bizitzeari, baldin<br />

Jainkoak urrikalmendurik gabe etsaminatzen badu. Dh 140. Zure iduriala, nortaz niz minzatzen? "À votre avis".<br />

Arch Fab 213.<br />

- IDURITAN. v. IDURIAN.<br />

- IDURITARA EDUKI, EKARRI, ETORRI. Imaginar, recordar. � Ekartzu iduritara Bolibiko zabaldi arrigarri<br />

ua. Or QA 137. Ezagutu dugun baten aurpegia etzaigula iduritara etortzen. Ib. 136. Or erdian, nere Jauna,<br />

zaukat iduritara. "Te tengo en imagen". Or Poem 539.<br />

- IDURITIK HARTZERA (Dv). A juzgar por las apariencias. "Iduritik hartzera, à juger sur l'apparence" Dv. �<br />

Nor, iduritik hartzerat, [...] [farisauak] bezain saindurik? Lg II 234 (v. tbn. I 249).<br />

- IDURITSU. (Forma con suf. -tsu, de valor aprox.). Parecido. Cf. 1 iduritsu. � Ez diren arren bardinak, oro<br />

elkhar iduritsuak dira. Dv Lab 67. Nahi natzaizulakotz mintzatu azken urthe hautako egiteko guziez, bainan<br />

segur aintzinekoak iduritsua. Prop 1893, 253. � (Con -ko, adnom.). � Uste dut boza nik harenaren iduritsukoa<br />

dutala. Xa Odol 32.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

181

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

- IDURIZ (BN-arb ap. Gte Erd 238; SP, Dv, A (que cita a Ax); üdüriz S (Foix) ap. Lh). a) Al parecer; en<br />

apariencia, aparentemente. "À la semblance" SP. "Suivant l'apparence" Dv. � Tr. Documentado al Norte desde<br />

mediados del s. XVII; al Sur se encuentra en Mendiburu y en algunos pocos autores a partir del segundo tercio<br />

del s. XX. � Lege katolika saindua, iduriz flakatzera, kordokatzera [...] zihoanean. Ax 6 (V 3). Iduriz gure<br />

bakekotz [...] diren gauzak, eztire deus zu gabe. Ch III 59, 4. Iduriz onak eta funtsean gaxtoak direnak. He Gudu<br />

153. Paseo itzaldun leun bat, eta paseo iduriz agitz luzea. Mb IArg I 376. Hutsik, iduriz arinena bera, aski da<br />

maiz tarritatzeko Jaunaren haserradura. Lg I 270. Iduriz [...] hañitz gosta behar zitzaikun [...]; bizkitartean ez<br />

ginduen nakazdurarik batere erakutsi. Mih 109. Egiazki edo üdüriz beldürra dela heltzen. Egiat 206. Egundaino<br />

ezta [...] errege hura bezain dohatsu izan denik iduriz. Dh 193. Badire izarretan iduriz higitzen ez direnak. Hb<br />

Egia 39. Guzien kontra [elepide] eman duena, eta iduriz are gehiago emaiteko xedetan zena, hil da. HU Aurp<br />

136. Barne azkarra zuen... iduriz. Ib. 63. Hanitzetan laborari iduriz gaizoenetik eta jakintsunik bipilenera ez da<br />

arte izpi bat baizik. JE Bur 167 (v. tbn. Ber 84). Pazko zelakotz bihotza loriosago nuen, iduriz bederen. JEtchep<br />

75. Etziren eskas komentu eta elizak: hauk ehun bat hurbil iduriz, beste hain beste komentu. Ardoy SFran 85.<br />

Noiz sartu ziren "mystère" deitu antzerkiak? Iduriz, Lepantoko itsas-gudua baino lehenago. Lf in Casve SGrazi<br />

10.<br />

v. tbn. SP Phil 437. AR 328. Brtc 126. JesBih 425. Jaur 357. Gy 240. Zby RIEV 1908, 412. CatJauf 24. Or Poem<br />

537. FIr 193. Zerb IxtS 61. Zait Plat 96. <strong>Lar</strong>z Senper 48. Xa Odol 220. Üdüriz: Const 34.<br />

b) (SP). (Precedido de gen.). Al parecer (de), en opinión (de). "Bere iduriz ona da, selon qu'il semble il est bon"<br />

SP. v. IDURIAN (b), IDURIKO (b), IDURIRA (b). � Ikhusirik ezen, haren iduriz, hitz mitzti eta salhati zarela,<br />

utzten zaitu. Ax 538 (V 346). Hark guregatik egiten duena, ezta deus, gure iduriz. SP Phil 384. Gauzak<br />

izanagatik [...] gure iduriz ezer-ezak [...]. Mb IArg I 209. Ene iduriz, [...] Achitofelen abisua ez da batere<br />

zuhurra. Lg I 314. Munduaren iduriz prestuki bizi direnek. Lg II 202 (v. infra munduko iduriz). Etzituen ontzat<br />

hartzen akzione, bere iduriz, sainduak ere. Jaur 383. Eta bakhartasunean erraiten dio, haren iduriz hirrisku<br />

handitan ezartzen duela aditzailen fedea. Laph 176. Aurkitu nuen, eta ez makala, ene iduriz. Vill Jaink 10. Alta,<br />

harek errexki egiten zuen, ene iduriz, pertsua. Xa Odol 39. v. tbn. SP Imit III 14, 3. Lap 27 (V 16). Ardoy SFran<br />

52.<br />

� (Precedido de -ko, en todos los ejs. en la expr. munduko iduriz). � Zeren munduko iduriz erremediorik eztuten<br />

egitekoei ere hark edirenen deraue. Ax 129 (V 85). Munduko iduriz [...] bizitzea merezi etzuten hek. SP Imit III<br />

47, 3. Bertze aldi batzutan, munduko iduriz herbalenak, konfunditzekotzat borthitzenak. Lg I 205.<br />

c) (Precediendo al sintagma con el que va). Como si. v. IDURI-ETA. � Frantsesek irria ezpainetan zuten orok.<br />

Iduriz garraitia irabazia zuten bururen buru. StPierre 36. Okotza okozpe-bage / iduriz golde-muturra. Or Eus<br />

371. Bestea jotzen dute iduriz oiala. "Sacuden la otra como lo hacen con el lienzo". Ib. 101. Elizan sartzen dira /<br />

debozionerekin / iduriz bodohazila / saindu guziekin. Balad 215. � (Precedido de part.). � Atzi-iduriz urbiltzen<br />

zaio. (Acot. escén.). Zait Sof 131. Bestela, laistertxo nere eskuen berri izango duk. (Kereon yo iduriz). (Acot.<br />

escén.). Ib. 130.<br />

d) Con la imaginación, con imágenes. � Iduriz dakusagun / ez dena ageri. Ldi UO 30. Badakusat iduriz / gelan<br />

lekaidea. Ib. 13. Baiñan Donosti ta Baiona zer / iduriz asmatu ezin. "No podía imaginarse cómo eran". Or Eus<br />

385. Gerokoen iragartea [...] oraiño ez izanik, orain liraken gisan iduriz igarten diran, ez dakit. Or Aitork 322<br />

(v. tbn. 165).<br />

- IDURIZKO. a) Aparente; imaginario. "Qui est selon l'apparence. Zerbait baia egiazko edo idurizko (He),<br />

quelque défaut réel ou apparent" Dv. � Dela egiazko, dela idurizko. SP Phil 349 (He 351 idurisko; v. tbn. 99).<br />

Ofentsatze arin bat, hoben xume bat [...], idurizko afrontu bat. Jaur 193. Pazientziarekin jasaiten ditu hunen<br />

hartze idorra eta idurizko mesprezioa. Ib. 112. Idurizko eziñetaz. "Imposibilidades aparentes". Zink Crit 21.<br />

Idurizkoak ez baina egiazko direlako. Mde Pr 332. Zure semearen egizko aragia idurizko zala uste. Or Aitork<br />

215. Idazlearen izakeran alako sentikizun ezberdiñ auteman dituztela ta, [...] olertitza idurizko jotzen. Gazt<br />

MusIx 59 (v. tbn. 169). Han du erak idurizko leku aldagarria itoka, zapalduta, hutsetik sortua. "Presencia<br />

oculta". MEIG IX 119 (en colab. con NEtx).<br />

b) Parecido (a), semejante (a). v. IDURIKO. � Oraiko alfer idurizko urrats hauk oro hatzemanen ditugu egun<br />

batez [...] saristatuak. HU Aurp 103.<br />

2 iduri (V, G, AN-gip, B; Mic 6r, <strong>Lar</strong>, Añ, Hb ap. Lh, Dv (V, G), H), irudi (Añ (G)), iruri (V-gip, G-azp-goi-to,<br />

AN-gip-larr), iduria (Hb ap. Lh), udiri (AN-5vill, B; h- L-sar-ain; SP (sin trad.), Aq 1130 (AN), Dv (L), H),<br />

uduri (AN, L-ain; Aq 1130 (AN)), udi (H). Ref.: A (iduri, (h)udiri, uduri); Garate 6. a Cont BAP 1949, 359; Iz<br />

ArOñ (idurixa, iru(r)ixa), To (iruriya); Asp Leiz (iruri); Garbiz Lezo 47; Etxba Eib (iruri); Izeta BHizt. �<br />

"Cisco" <strong>Lar</strong> y Añ. "Picón" <strong>Lar</strong>. "Poussier" Dv. "Cisco, carbón muy menudo" A. "El residuo de carbón menudo<br />

que queda en la carbonera" Iz To. "Charbon de 'brasero'" Lh. "Irurixa jirau biarra dogu, pabonua eitteko" Etxba<br />

Eib. "Idurie ezta iketz ona. Ikatzaren ordez idurie" Izeta BHizt. "Iduri du... Bai, baiña iduria ezpaita ikatza"<br />

(AN-gip). � Burdingaija, ikatza, idurija, mia. Mg PAb 135. Egiten dabe pekatu ika<strong>sg</strong>inak [...] ikatzari ezarten<br />

badeutse iduri, luur edo beste gauzaren bat. Astar II 165. Botatzen bazaio ikatza edo iduria [putzuari], garbitzen<br />

da ura edan ditekean moduan. It Dial 38 (Ur idurija; Dv ikhatz herrautsa, Ip inkhatz erhaüts). Beltzitu zituzten<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

182

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

arpegiak iduri bustiarekin. Apaol 65. Iruria da, ez da ikatza. Or QA 69. [Ikazkiñari] egur auek, orbelez, lurrez<br />

eta iruriz estaltzen zaizkio. Garm EskL I 82.<br />

- IDURI-POTOLO. "Irui-potolo bat: un hoyo donde se hacía este carbón menudo con ramas" Iz ArOñ.<br />

- IDURI-ZULO. "Irui-zuluak: los hoyos de las antiguas carboneras por la tierra que contienen mezclada de<br />

carbón" Iz ArOñ.<br />

3 iduri (V-gip), iruri (V-gip). "Idurixa, iruri ere bai. Gaztaina mota bat" Elexp Berg.<br />

idurialdatu. � Transformarse, transfigurarse. � Mutu dago. Aurpegi ederra iduri-aldatzen zaio ta gorputz ta<br />

arima igeri dago Yainkoari begira. Or Mi 122.<br />

iduriarazi (Dv, H), idurierazi (H), iduriazi (S ap. Gte Erd 172), iduriarazo, iduriazo, idurierazo (H), üdüri<br />

arazi (+ erazi), üdüazi. �1. Aparentar, hacer parecer, hacer creer. "Faire sembler, c.-à-d. causer en autrui une<br />

certaine illusion par les apparences, donner à une chose la ressemblance d'une autre" Dv. � Majiazko artez<br />

baizen eztuela indarrik / iduriarazitzeko Kristo dela bakharrik. EZ Man I 71. Badira [...] begi-ordethaillu<br />

batzuk, zeiñek gauzak diren baiño handiago iduri arazitzen baitituzte. Ax 143 (V 94). Salbatzaillearen<br />

pazientziak [...] eta populuaren errabiak [...] iduri-arazten zioten [Pilatusi] bertze gizonak baino gehiagokoa<br />

zela. Lg II 275. Etze ez ain ona nola iduri zuen; modu ona zue iduriarasteko, engañaturik zeuzkie jendeak (274).<br />

LE-Ir. Zertako bada gizonei eder iduriarazteagatik, nekheari eta borrokari emanen natzaiote? Dv LEd 154s (Cb<br />

Eg II 83 oriei ondo iristeagatik). Ilhun agertzen zitzaukun beraz ethorkizuna; bizkitartean ez zuen oraino<br />

iduriarazten hain garratza izanen zela. Prop 1876-77, 147. Hila bahintzen, zergatik nahi darotak iduriarazi bizi<br />

haizela? Jnn SBi 133 (v. tbn. 41 y 137). Oinhazerik batere bazuela ere iduriarazi gabe. Ib. 84. Ik daukokanak<br />

iduriazoten deusk nirea ederra dala. Or Tormes 79.<br />

v. tbn. He Phil 195. Iduri erazi: Mde Pr 96 (345 iduriazi). Iduriarazo: LE Urt 22. Üdüri erazi: Mst III 43, 1.<br />

Const 39. Üdüriarazi: Herr 14-11-1968, 6. Üdüazi: Béhéty GH 1931, 111.<br />

�2. + üdürierazi, üdüriazi. Representar, simbolizar. � --Neskenegün saintian benedikatzen den xirioak zer<br />

erran nahi dü? --Jesüs hiletarik piztürik üdüri eraziten derikü. Bp I 143s. Igantiak zoin egün üdüri eraziten<br />

derikü? --Mündiaren egitiaren lehen egüna. Bp II 9. Badire ezkónduen paréja ánitz konfórmeak elkarréki,<br />

zeruian aintzura bát iduriarasteunténa. LE Matr4 531. [Jinkoak] figüratzen edo üdüriazten zütian, Salbazalia<br />

gizon saintü batzüz eta haren Ama Maria ere emazte sainta horiez: Sara [...], Rachel [...]. Ip Hil 8.<br />

iduriarazte. � Apariencia, exhibición. � Elizan... fuera fantasia, arroituak, iduriarasteak (82). 'En la iglesia...<br />

fuera fantasías, ruidos, exhibiciones'. LE-Ir.<br />

iduribide. � Imagen, metáfora; alegoría. � Iduribide ori konprenitzeko, jakizu baba-eultzia nola egiten dan. Or<br />

Eus 85n. Gauzen sorkunak, iduribidez ez-baiña iator artzen baditugu. "Non allegorice, sed proprie". Or Aitork<br />

408 (v. otro ej. en la misma pág.). Itz-lauz idatzi arren, iduribide eder eta ximenez iantzita datorkigu Erakleito.<br />

Zait Plat 29. Platonena duzu iduribide ori. Ib. 124.<br />

iduride. v. irudide.<br />

idurigabe. � (Adj.). Sin igual. v. paregabe. � Zu distiantago zare, / oi ama iduri-gabea / Birjina garbien lorea.<br />

Arb Igand 9.<br />

idurigaitz. � Falsificación. � Latinetik itzultze hura hain irakurtua izatu zen non bertan norbeitek argitara<br />

eman baitzuen idurigaitz bat (frantsesez contrefaçon). Zerb Azk 59.<br />

idurigi. "Kirikiño lardun gaztainea" A Apend.<br />

idurigin, iruigiñ (V-gip). "Iruigiñak, [...] abar-ikatza egiten dutenak" Iz ArOñ.<br />

idurigin. v. irudigin.<br />

iduri izan (AN-5vill-ulz, B, BN, Sal; <strong>Lar</strong>, Añ, Dv, H), uduri izan (üdü- S; Gèze), udiri izan (S). Ref.: A (iduri,<br />

üdüri); Iz Ulz (iduri); Izeta BHizt (iduri); Gte Erd 15, 160, 169 y 170. �1. (Aux. trans. bipersonal; para la<br />

construcción impersonal se emplea tbn. el aux. trans). Parecer(se). "Parecer, parecerse" <strong>Lar</strong>, Añ. "Ressembler,<br />

üdüri, üdüri ükhen" Gèze. "Nor iduri du? à qui ressemble-t-il?" Dv. "Iduri luke uriak baratzera dohala, il<br />

semblerait que la pluie va cesser" Ib. "Iduri duenaz, à ce qu'il paraît" H. "Iduri (B, BN,), parecer. Iduri dik (Sal),<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 183<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

parece" A. "Iduri du, on dirait" Lf Gram 643. "Iduri dú gezúrre, parece mentira" Iz Ulz. "Aita iduri du (BN-lab)"<br />

Gte Erd 15. "Üdiri beno gaztiago, zaharrago nüzü (S)" Ib. 160. "Üdiri dian beno gaztiago nüzü (S)" Ib. 160.<br />

"Elgar iduri dute (BN-lab); [...] Oro alkhar üdüri dute (S)" Ib. 15. Cf. <strong>Lar</strong>: "Este verbo irudi o iduri, tiene sus<br />

irregulares, de los cuales colijo, que es irudi y no iduri, aunque es el más usado; pues no se dice didurit, sino<br />

dirudit". v. iduritu, irudi izan (2). � Tr. Documentado al Norte desde la primera mitad del s. XVII en autores<br />

de todas las épocas. Al Sur lo encontramos en un ej. de Noe (124), en textos orientales (las versiones altonavarras,<br />

baztanesa, aezcoana y salacenca de la balada de Orreaga, un texto de <strong>Lar</strong>rainzar de 1906, los altonavarros<br />

F. Irigaray e Iraizoz, el baztanés Izeta), así como en Lauaxeta (AB 89), Lizardi (BB 122), Orixe (Mi<br />

108), Zaitegi y Villasante (Jaink 144; parece tratarse de una cita). � Gerlek ifernua bera ohi dute iduri. EZ Man<br />

I 39. Eri den presunak [...] ahal daidike denbora aphur batez [...] alegera iduri, ordea [...]. Ax 429 (V 278).<br />

Hala iduriagatik, ezta hala. Ib. 133 (V 87). Ikhusazu lizundua / zu iduri zuena. Arg DevB 200. Isopa da halaber<br />

belhar bat beberina iduri duena. Mong 594. Filosofoen erranak ongi pisatu behar dira egiazkoak iduri izan<br />

arren. ES 198. Sarthu ziren hirian harorik gabe; iduri zuen garaituak izan zirela. Lg I 317 (v. tbn. II 288). Iduri<br />

luke hori heldu dela, irakurtzeko duten usaia eskasetik. MarIl VII. Iduri baitute gure kontra direla. Jaur 106.<br />

Batzuek iduri dute bertzeak ez bezelakoak. Dv Dial 119 (Ip üdüri die, It dirudite, Ur dirudije). Burua eta begiak<br />

aphal, iduri du hobendun bat bere jujearen aitzinean. Laph 55. [Mendiko uraren soñuak] karraise bat iduri du<br />

(AN-ulz). Orreaga 59 (AN-5vill-arce-erro, L-sar, B, Ae iduri du, Sal iduri dizu, S üdüri dü). Hi bezala<br />

mintzatzen direnak, hi iduri hauten zoro handi batzuek izanen dituk. Elzb PAd 67. Eskualdunek eta Bretonek<br />

elkhar iduri dute. Arb Igand 35 (v. tbn. 12). Lau hogoi urtheko atxo bat iduri zuen, bere ezpain sartu<br />

ximurtuekin. Barb Sup 102. Gizona! Zer duk? Ehuen ba iduri doidoia hoin eri hintzala. Ox 197. Iduri baino<br />

jakintsuago da. JE Ber 60. Edarikoiek naiz sendo iduri, erdolla barnetik dute. FIr 175. Itz oiek gogor samarrak<br />

iduri dute azaletik begiratu ezkero. Ir YKBiz 57n. Ene gogo bereko zirela iduri duzu. JEtchep 88. --Aha! [...]<br />

neska horren izena badakik? --erran zuen P.T.T.-ek. --Zer animalea --zion beste batek, iduri gabean. (Interpr?).<br />

Ib. 106. Goibel dago. Iduri du erasan bear duela. Izeta DirG 65. Iaun eta iabe dirudiena, utsa da, naiz ta ahal<br />

aundiko zerbait iduri izan. Zait Plat 41. Nafarra [...] ez da iduri bezain herri aberatsa. Ardoy SFran 283.<br />

Mendiak oro beltz zeuden / aitzulo illun iduririk. NEtx LBB 349. Gure Basarri haundiak berak iduri izaiten du<br />

ongi eta errexki egiten duela [pertsua]. Xa Odol 39. Pixtiaren oinaze-garraxia iduri du batzuetan gizonaren<br />

deadarrak. MEIG I 110.<br />

v. tbn. Harb 450. INav 50. Gç 166. Ch I 15, 1. Mih 71. AR 37. CatLan 92. Monho 30. Hb Esk 19. Lap 46 (V 25).<br />

Elsb Fram 168. Ip Hil 148. Jnn SBi 76. HU Zez 21. Balad 154. StPierre 39. Etcham 58. Zub 119. Zerb IxtS 37.<br />

Lf Murtuts 25. Üdüri: Mst III 45, 3. Normandie (ap. DRA). Xarlem 893. Etch 174. CatS IV. Const 22. Casve<br />

SGrazi 26.<br />

� (Forma con suf. de comparación). � Bertuteen artean hartu behar dira ekzellentenak, ez eder eta handi<br />

iduriago dutenak. SP Phil 175 (He 178 iduri ederragotakoei).<br />

� (Con dativo). "De casta le viene al galgo, etc. Badeu nori iduri (G, AN)" Aq p. 63. "Elgarri iduri dute (BNciz)"<br />

Gte Erd 15. � Iduritzazue nagusia igurikitzen duten sehiei. TB Lc 12, 36. [Deputatuek] iduri izan zuten<br />

mediku bati, zoinak nahi bailuzke tratatzen duen eriari menbroak phikatu. Elsb Fram 60. Gure hirurgarren<br />

errepublika hunek iduri du emazte eder bati, zoina baidaukete, bertze bi tzarrek lephotik herstua eta ithoa<br />

bezala. Ib. 155. � (Con part.). Cf. 1 iduri (12). � Gabrielak zeiñen argiki mintzo iduri duen lehenengo hiru<br />

ahapaldietan. Mde Pr 171.<br />

�2. (Aux. intrans. bipersonal). Parecer. "On iduri zaion bezala, comme bonne lui semble" SP. v. irudi izan (1).<br />

� Tr. Documentado al Norte desde la primera mitad del s. XVII en autores de todas las épocas. Al Sur se<br />

encuentra en los alto-navarros SermAN, Mendiburu, Lizarraga de Elcano (Prog 122), en Iturriaga, <strong>Izt</strong>ueta (C<br />

193), el salacenco F. Garralda y, a partir de la tercera decada del s. XX, en algunos autores de léxico cuidado. �<br />

Zerura hersten dela, / iduri zaio izarrak handitzen diradela. EZ Man I 132. Eztezazula pensa, eztakizula iduri<br />

[...] zure ondokoak [...] hobeki eginen duela. Ax 248 (V 167). Orazionean nagoenean, iduri zaut, Jauna,<br />

ihardesten darotazula. Gç 44. Ez bekizu deus iduri haiñ izigarri [...] nola zure bekhatuak. Ch III 4, 4. Guziak<br />

iduriko zaizka atzoko eguna bezain laburrak. Mb IArg I 241. Üdüri zait azeptatzia / komeni dela. Xarlem 99.<br />

Amodiorik baduzula ez ziautazu iduri. Monho 46. Iduri nitzaizu / sobera amodiotan, / uste baduzu ere / etzira<br />

feiletan. Bordel 73. Ez zitzaion iduri txit gogorra lana. It Fab 257. Hura bezain xoro garela zait iduri. Gy 64. Ez<br />

zaiote iduri ez askori, holakorik gertha daitekela. Arb Igand 23. Iduri zaidak deitzen diela ezkaratzetik. Garral<br />

EEs 1917, 108. Ez dakit, bainan, niri iduri, [...] nehor sekulan ez dela gudukatu [...] gau hartan gudukatu diren<br />

fur-furiarekin. Barb Sup 183 (v. tbn. 134). Zuzenean dela iduri zaionean, ez da errexki barkatzen dutenetarik. JE<br />

Ber 48. Zoin iduri zaik Iruñeko gauzarik ederrena? Zub 71. Bera autsi dezakenik ez dagola iduriz. "Creyendo<br />

que nadie podría vencerle". Or Eus 147. Gaur, zure abotsa entzutean, iduri zitzaidan astuaren orrua entzuten<br />

nuala. Etxde JJ 22n. Iduri zaut behinere ez dutala osagarri hoberik ukan! Ardoy SFran 243.<br />

v. tbn. Mat XI. O Po 41. Arg DevB 11. ConTAV 5.2.9, 139 (1693). ES 195. AR 395. Arch Fab 183. Dv LEd 129.<br />

ChantP 70. Lap VI (V 1). Elsb Fram 173. HU Aurp 107. Or Tormes 67. Lek EunD 12. TAg Uzt 19. Lf Murtuts<br />

10. Mde Pr 42. Or Aitork 216. Anab Poli 41. Zait Plat 155. Mattin 138. Zubikoa in Mattin 73. Or in Gazt MusIx<br />

34. Xa Odol 57. Üdüri: Bp I 73. Mst I 2, 3. Egiat 231. AstLas 14. Etch 306. ChantP 132. Ip Hil 84. Const 29.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

184

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

� (Con complemento con suf. -z). � Bada zer iduri zaizie orai zuen lenagoko amarrenes? SermAN 8. Zer iduri<br />

zauzue Kristoz? TB Mt 22, 42. Galdegiten dio ea zer iduri zaion eztabaida ortaz. Ir YKBiz 69n.<br />

� (Con part.). Cf. 1 iduri (12). � Ontan, karrasi estua entzun iduri zitzaien bide-ondoan. TAg Uzt 18 (v. tbn.<br />

165 y 271). Neskameren baten aiotsak entzun-iduri zaizkit, seme. Zait Sof 15. Artaz oroitzen gera [...] ta aren<br />

mintzoa ere entzun-iduri zaigu. Or QA 136.<br />

� Imaginar. � Iduri bekizu landa handi eta ordoki batetan zarela bakharrik. SP Phil 62 (He 64 imajina zaite).<br />

Iduri bekizu ohean zauntzala eriturik hiltzeko puntuan. Ib. 47 (v. tbn. 55, 66, 71). Zenbait debozionezko liburu<br />

irakurtzen duzunean, iduri bekizu Izpiritu saindua mintzo zaitzula. He Gudu 141 (v. tbn. 144).<br />

� (Forma con suf. de comparación). � Sogin gehiago / eta Garori iduriago / ziok, handi dela enganioa. Arch<br />

Fab 219.<br />

� (Sin complemento, con el sentido implícito de 'parecer bien'). � Eginzágun, iduri bazaizu, kontratu-gisabát.<br />

LE Ong 39r. Hor duzu herriko jendea. Mintza zaite hoiekin, iduri bazaitzu. HU Zez 127. Berari iduri zaionean;<br />

bihar, etzi, geroxeago edo egun berean bardin. HU Aurp 142. Berari iduri zaiona eginen du harek. Barb Sup<br />

134. Zoaz ene Amarengana; zer ere iduriko baitzaio eta hura ongi izanen da. Ib. 134. Beor zuri onek edan<br />

dezala, iduri ba zaizu. 'Si vous le permettiez'. Or Mi 50. Badoa bizitzerat haren aberastasunari iduri zitzaikon<br />

heineko hiri batetarat. Zub 66. Nahi dienkal biltzen ahal dira beren egiteko, eginbide eta xede üdüri<br />

zaitzenentako. Mde Pr 51. Iduri zaionean eginen du galde. Xa Odol 246.<br />

�3. (Aux. intrans. unipersonal; se incluye tbn. la construcción impersonal con aux. intrans. Cf. supra (1) el<br />

impersonal con aux. trans., mucho más usual). "Iduri izan (c.), parecer, parecerse. En algunos dialectos es verbo<br />

intransitivo" A. Son muchos los ejs. ambiguos en los que iduri podría interpretarse bien como vb. intrans., bien<br />

con el sentido de 'parecido, semejante' (v. iduri (9)), por lo que se incluyen en este apartado sólo los casos claros.<br />

v. irudi izan (3). � Tr. Documentado en autores suletinos de los ss. XVII y XVIII. � Iduri da Eskritura<br />

Saindian eztela egin behar hongirik ez amoinarik. Tt Arima 102s. Bazko hura zertan üdüri da guria? Bp II 56<br />

(v. tbn. 74). --Herodes zer üdüri da? --Ipokritak, zoñek [...]. Ib. 26. Üdüri da elizak bere behar güziak<br />

gomendatü nahi deritzola. Ib. 66. Gaixto üdüri direnak. Mst III 11, 2 (Ch gaixto diruritenei; v. tbn. 18, 2). Gisa<br />

hortan gaitz üdüri den gaiza ehitüren da. Mst XXI. Eskolan dabiltzan haurrek üdüri da abantalla haur<br />

jardietsiren diela. Ib. IX. Haiñbeste kasta direla eziez dierri beitirade, hen artian üdüri lizateke. Egiat 165. �<br />

(Con dativo). "Aitari üdüri da (S)" Gte Erd 15. "Algarri üdüri gütuzu (S)" Ib. 15. � Koraiatzen dütü [...]<br />

Jinkuaren semiari, berthüten moianez, üdüri izan ditian. Mst III 54, 6 (Ch [Jesus Kristoren] iduriko egiterat, Ip<br />

Semiaren üdüriko izatera). Badeia deüs enetako nekerik? Edo, ala ninzate üdüri errailiari eta ez egiliari. Ib. 30,<br />

2 (Ip üdüri nizate erraiten dianari eta ez egiten). Üdüri dirade erho bati. Egiat 250 (v. tbn. 224). Amorio<br />

erhokeriari üdüri denaz ezkiradiala mintzo. Ib. 205.<br />

�4. (Aux. trans. bipersonal). Imaginar. � Urrun ere oroituz iduri oi baitugu. "In memoriam imaginem sui, quam<br />

reminiscendo repetamus". Or Aitork 256. Egia bera bitara adi dezakegu ta norberak egiatzat duena, edo,<br />

egiatzat iduri duena da egia. Zait Plat 121s.<br />

�5. (Aux. trans. tripersonal). Parecer. � Oiñetan daukagun odei axal onek / zer iduri digu? Belar sail igarra.<br />

"¿Qué se nos figura?". Or Poem 525.<br />

idurijela. "(Los Vascos Caro Baroja). Pared de fragua que queda frente a la pared que lleva el ziar-zulo o salida<br />

de escorias" Zubiau Burd 108.<br />

idurika (SP, <strong>Lar</strong> Sup, H). � "Semejanza" <strong>Lar</strong> Sup. � Urarekin nahi nuke konparatu denbora. Zeren denborak<br />

eta urak elkharren idurika handi baitute. Ax 155 (V 103). � (Con -ko, adnom.). � Gau osoa suaren erdian [...],<br />

ifernuko labeak idurikako lantegietan gaindi. StPierre 26. Garaziko eta inguruko herri ttipi gurea idurikakoetan.<br />

Herr 31-5-1962, 4.<br />

idurikagarri. "Comparable, imitable" H.<br />

idurikal (AN-egüés-olza ap. Bon-Ond). � "Xan zazu zure idurikal, cómelo a tu parecer (AN-egüés-olza). Bota<br />

zak azie idurikal" Bon-Ond 164. v. IDURI BATERA. � Beira izárrak, planétak [...]. Eta dirélaik aiék<br />

ziménduak bekála ta estálkiak Zeru goienarén, [...] átra kóntua idurikál, nolákoa bide dén paraiso gúra nón<br />

gloriastatzentuén Jangoikoak. LE Doc 125. Atra kontua zenbat bekatu guti gora bera idurikal asteoro edo iloro<br />

edo egunoro (190). 'Sacar la cuenta de cuántos pecados poco más o menos, a ojo, cada semana [...]'. LE-Ir.<br />

Konzienziak estuste esaminatzen sinki, baizik idurikal (193). Ib.<br />

idurikantza. �1. Imagen, representación. v. idurintza. � Eta aldarean dagonori nor da? Da zeruan dagonaren<br />

imajina edo idurikanza bat. CatEliz 467. Imajina edo idurikanza bat zeruan dagonarena. CatGartz 987. �2.<br />

Parábola. � Ez ote dire zenbait idurikanza bederen, Tirinitateko misterioaz idea pizka bat formatzeko? --Bai.<br />

Una bat: [...] (Urdazubi, 1829). ASJU 1993, 591. Jesusek idurikantza hori atheratu zioten; hekiek ordean<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

185

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

etzuten ezagutu zer erraten zuen. Dv Io 10, 6 (Lç konparazione, TB parabola).<br />

idurikatu (G, arc. ap. A; Ht VocGr 373, <strong>Izt</strong> VocC, H). �1. Imitar, finjir. "1. imiter, reproduire l'action d'una<br />

autre, contrefaire. 2. ressembler, avoir l'apparence de" H. � Bere anaia ondraduak idurikatu zitzala eginpide<br />

guztietan. <strong>Izt</strong> C 464. Idurikatuz ongi geren gurasoak, / gorde bear ditugu maitaro jasoak. Ib. 219 (v. tbn. 108,<br />

143, 149, 294; v. tbn. Po 138). Egite onetan badaukate zer imitatu, idurikatu, beraren seme-alabak. Bv AsL 39s.<br />

[...] esan nion, aldarte ona, enuena idurikatuz. A Ardi 49. Nere aitaren mintzura lodia idurikatuz. Ib. 141. Au<br />

berak entzun zueneko, irri-karkaila idurikatuz esan zuen: [...]. Zait Plat 128. �2. Imaginar; representar. �<br />

Gorpuzkiak idurikatzen nitun. "Imaginabar". Or Aitork 96. Teokrituk, Komata eta Lakonen arteko lipizta bezala,<br />

Bergilik, Menalk eta Dametaren artekoa idurikatzen du. Ibiñ Virgil 37. [Komentuko superiorak] badu [...]<br />

fermutasun eta ororen gainetik fede azkar bat. Nahi duen haren idurikatzen badaki sekulan gibelatu gabe.<br />

(Interpr?). Othoizlari 1969 n.º 55, 29. En DFrec hay 5 ejs.<br />

idurikatu. v. igurikatu.<br />

idurikeria. "Illusion, soupçon" Dv.<br />

iduriketa. �1. Acción de imaginar. � Ez dugu arrazoiketan burua nekatu bear eta iduriketan ere ez. Ageri ez<br />

dan Iainkoa siñestez gogora dezakegu idurimenaren nekerik bage. Or QA 154. �2. Configuración. � Jasotzen<br />

zuen iduriketa bat, nahiz eta iduri ikugarria ez izan. "Recibía una configuración". MEIG IX 127 (en colab. con<br />

NEtx).<br />

iduriki. v. iguriki.<br />

idurikiztatu. "(Hb), rendre semblable" Lh.<br />

idurikizun. �1. Imagen, metáfora. � Idurikizunak metatzen ditu [...] olerki ontan baiñon areago beste batzutan.<br />

Or in Loram 30. Geiegiko idurikizun eguzkialdeko oriek. "Las excesivas metáforas orientales". Or in Gazt MusIx<br />

34 (v. tbn. 32). �2. Fantasía, ilusión, invención; imagen, representación. � Zer uste duzu [...] Yesukristok Bere<br />

Eliza ipuien eta idurikizunen gañean ezarri zula? Zuen Lafontaine zala uste al duzu? Or QA 106. Egitzat<br />

neduzkan idurikizun aietan, aizekeri ta gezur zegon. "In phantasmatis". Or Aitork 219 (v. tbn. 61). [Idurimena]<br />

egiteen idurikizunez betea bai neukan. "Plenum imaginibus". Ib. 343. Iantzi, oiñetako, edontzi ta olako lanetan.<br />

Baita margazki ta idurikizun. "Diversisque figmentis". Ib. 287.<br />

idurikor (Gc, AN-5vill, Lc, BNc ap. A; SP, Ht VocGr 384 y 392, Dv, H), udurikor (üdü- S ap. Lrq; Foix ap.<br />

Lh). �1. "Méfiant, fidagaitza, idurikorra" Ht VocGr. "Ombrageux, soupçonneux, méfiant" Dv. "Bere kaltetan<br />

da nehor gutiz gogan behartzen eta idurikor iartzen, [...] et [quelqu'un] devient défiant" H. "Suspicaz,<br />

desconfiado" A. � [Fede gaixtoz dabillana bethi da] idurikor, gibel beldurti eta sosegu gabe, zeren nola bera<br />

baita gaixto, uste du ezen bertzeak ere hala direla. Ax 448 (V 292). Badira zenbait añ idurikorrak, non asko<br />

duen ekustea emaztea onekin edo arekin itz egiten, farra egiten, iduripen gaiztoetan asitzeko. AA I 590 (v. tbn. II<br />

100). Ez du bere probetxua bilhatzen, ez da gaitzikor, ez idurikor. Dv 1 Cor 13, 5. Etxahunek ez zukeen<br />

kantatzeko gogo handirik. Ezinago zen kexu, idurikor eta oldarkari. Lf ELit 173. �2. "Opiniâtre" Ht VocGr 393.<br />

�3. "Visionario" <strong>Lar</strong>. �4. "(L, BN), imaginatif" Lh.<br />

idurikorkeria. "Ombrage, soupçon" Dv.<br />

idurikorki. �1. "Opiniâtrement" Ht VocGr 393. �2. (L, BN ap. Lh; Dv, H). "D'une manière ombrageuse" Dv.<br />

"D'une façon ombrageuse, soupçonneuse, défiante" H.<br />

idurikortasun (L, BN ap. Lh; SP (sin trad.), Dv, H). �1. Desconfianza, suspicacia. "Défaut d'un individu porté<br />

aux soupçons" Dv. "1. état, qualité de celui qui est soupçonneux, défiant, ombrageux. 2. soupçon, disposition à<br />

soupçonner" Ib. � Temerariozko idurikortasuna da hartarik gaizkirik atheratzea [...] seinalek indar emaiten<br />

ezpadiote hartaz egiten den arrazoinamenduari. SP Phil 349s (He 352 idurikortasun temerario bat). San Luizek<br />

etzuen ongi hartzen nihor ixilik [...] minzo bazen konpainian [...], idurikortasunik eman elezan bertzeez gaizki<br />

minzo zela. Ib. 364 (He 367 beldurrez bertzeri iduri zekion hartaz [...] gaiski minzo zirela; v. tbn. SP Phil 292s y<br />

453 y He Phil 458). Idurikortasuna ta iñorgan eziñ fiatzea, oek dira zartasunean geiena nabarbentzen diran<br />

griña ta pasioak. AA III 625. �2. "Opiniâtreté" Ht VocGr 393.<br />

- IDURIKORTASUNEZKO. (Adnom.). � Banalorioazko, idurikortasunazko, grinazko [...] tentazione xeheak.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

186

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

SP Phil 454.<br />

idurikortsu (SP, H, A (que cita a Ax)). � Desconfiado, suspicaz. (Sin determinantes, con valor adverbial).<br />

"Soupçonneux" SP. � Idurikortsu eta fidantzia gabe bizitzea, ezpaita bizitze. Ax 250 (V 168).<br />

idurikortu (G, AN, L, BN; SP (sin trad.), Dv, H). Ref.: A; Lh. � "Devenir ombrageux, soupçonneux" Dv.<br />

"Hacerse suspicaz, desconfiado" A. � Presuna zaharra hotzberatzen, minberatzen, idurikortzen, haserrekortzen<br />

da eta alde guztiz on-behartzen eta urrikalkizun egiten da. Ax 182 (V 123). Nola konpaiñia prestuak utzirik [...]<br />

airatua, basatua eta idurikortua ibiltzen den. Ib. 357 (V 237). Beldurrak, handi-nahitasunak, [...] hainitz leku<br />

emaiten dute idurikorteko eta iujeamendu arinik egiteko. SP Phil 344s (He 347 presunak ekhartzen ohi dituste<br />

iduripen gaxtoetara). Askorentzat osotoro ez orditzea gaiztoago da; zeren otso txikia duenean, idurikortzen<br />

diran, eta pakearik ez duen ez etxean ez lagun artean. AA I 243.<br />

idurikotu. � Hacerse como, parecido a (precedido de gen.). v. iduritakotu. � Ez bazirezte [...] haur ttipien<br />

idurikotzen, zeruko erresuman ez zirezte sartuko. Leon Imit III 58, 9 (SP haur xume bezalakoak egiten).<br />

idurikunde (Dv). �1. Aspecto, apariencia; imagen, representación. v. 1 iduri. � Satanek berak ere hartzen ohi<br />

duenaz geroz argizko aingeruaren idurikundea. He 2 Cor 11, 14 (TB, Dv itxura; v. tbn. He Lc 12, 56).<br />

Parzunerkoak ez du egiazko adiskidetasunaren idurikundea. He Phil 315 (SP 314 adiskidetasunaren figura).<br />

[Konseilluak] idurikunde on handirik gabekoak direlarik. Ib. 495 (SP 488 on-iduri). Eta [Josepek] idurikunde<br />

borthitza ikhusiagatik ere Birjinaz opinione gaxtoa hartzeko, ez zuen egundaiño, ez niholeretan, nahi izan<br />

yuiatu. Ib. 350. Amasei ta emezortzi artekoaren idurikundeak. Garit Usand 25 (ref. a unas imágenes proyectadas<br />

durante una conferencia; v. tbn. 56). �2. (L ap. A; Dv). "Imagination (He)" Dv. "Imagen, imaginación" A, que<br />

cita a He. v. iduripen (7). � Eziñ baliatuko zare pensamendu eta idurikunde suerte horietaz. He Phil 104. �3.<br />

Semejanza. � Haren heriotzearen idurikundean harekin ehortziak izan balinbagare, haren arrebiztearen<br />

idurikundean ere batean jaikiko gare. Dv Rom 6, 5 (He idurirat).<br />

idurimen (VocCB, Dv). � Imaginación, fantasía; pensamiento. "Idurimena (a veces contracto idurmena), [...].<br />

imaginación" VocCB. v. iduripen (7). � Nora zoazkit idurimena, / zabalik egal-urdiñak? Aran CancB III 286.<br />

Neurez ez daukat idurimenik, / laburra dot etorria / goratuteko gizon andi bat. AB AmaE 194. Neurtitzak [...]<br />

idurimen gutxi ta geienean motel agertzen dutena dakarte. Inza in Jaukol Biozk VI. Arreta gutxiz lan egiten<br />

duena. Idurimena iarei ta lokabe izanik. Zait Plat 116 (30 iduripen). v. tbn. Otag EE 1881b, 89. Ldi UO 46. Or<br />

BM 34. Or QA 190. Or Aitork 154.<br />

- IDURIMENEZKO. Imaginativo. v. IDURIPENEZKO (b). � Josteta-moduen artean berexiko ditugu<br />

idurimenezkoak, hala nola kantuak, teatroa eta ipuinak. Lf ELit 61.<br />

idurimendu, idurimentu. � Imaginación. � Nolako indarra duan idurimendu edo imajinazioak gure griña ta<br />

pasioai su emateko. AA III 627 (626 idurimentu edo imajinazioaren).<br />

idurin. �1. Aspecto, apariencia. v. 1 iduri. � Leiar zatitxo txau garbiak, [...] Boloniako meatze Semniskoan<br />

arkitzen direanen idurin berperekoak. <strong>Izt</strong> C 54 (v. tbn. 91). �2. Imagen. "Iduriña, figura" <strong>Izt</strong> VocC. v. 1 iduri<br />

(2). � [Elkanoren] eskutarman beti betiko ezagungarri mundu osoaren idurina izkribuz jarririk: primus<br />

circumdedisti me. <strong>Izt</strong> C 474. Gizonen iduriñak. Ib. 294 (v. tbn. 73). �3. "Ressemblance" H. v. 1 iduri (3). �4.<br />

Imagen, metáfora. � [Poesiaren] ahapaldi batzuk aldakuntzekin eta idurin edo bekalde batzuk ipiniko ditut. Or<br />

EEs 1927, 170.<br />

- IDURINEKO. (Adnom.). v. IDURIKO. � Gela andi baten idurineko artzulo bat. <strong>Izt</strong> C 66 (v. tbn. 50). Nabarri<br />

lasto kolorekoa, auts-antzerakoa [...] eta ozpin iduriñekoa. Ib. 55.<br />

- IDURIN IZAN (<strong>Lar</strong>). (Aux. trans. bipersonal). Parecer. "Además que parecerá muy mal, eta are gaizki txit<br />

iduringo du" <strong>Lar</strong>. v. iduri izan. � Eta loia iduringo du onen aurrean zillarrak. AA III 405 (v. tbn. 464 y 478).<br />

Zure ezagueraren doai ta argi au galdurik [...] animalien [...] antzeko idurin dezakezu. Ib. 372s. Santiago<br />

mendian arkitzen dira Maskorra idurin duten arriak. <strong>Izt</strong> C 50 (v. tbn. 25, 33, 56, 73). Biak kolorez elkar idurin<br />

arren. Ib. 59. --Mendiko ur-otsa da [...]. --Idurin du ai bet (AN-gulina). Orreaga 55 (AN-5vill iduriñ du; V, G,<br />

AN-5vill diruri, G-nav, AN-araq, L, BN-baig dirudi, AN-larr dirui, S üdüri dü, AN-5vill-ulz-arce-erro, L-sar, B,<br />

Ae iduri du, Sal iduri dizu, R urdu da).<br />

idurinahi. � Au da ura? Ain delikatuki tratatu nuena?... Non dire lengo itxura gaiek? Au da aurpegi gura<br />

ainbertze iduri-naia? (277). '¿Es ésta aquella cara tan amiga de exhibirse?'. LE-Ir.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

187

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

idurintza. � Imagen, representación. v. 1 iduri (2), idurikantza. � Dabid zan Kristo nekatuaren ta nekeramalle<br />

onaren idurintza ta imajina. Ub 42.<br />

iduripen (<strong>Lar</strong>, H), uduripen, udurupen. � Tr. Documentado desde la primera mitad del s. XVII tanto al Norte<br />

como al Sur. Iduripen es la forma general (üdüri-, üdürü- en los suletinos). �1. Imagen, representación; fantasía,<br />

ilusión; visión, aparición. "Representación, figura, imagen" <strong>Lar</strong>. "2. imagination, ce qui n'est qu'imaginaire.<br />

Horiek guziak iduripen batzu dire, mintza gaiten egiazki. [...] 4. image, représentation" H. � Tr. No se<br />

documenta en la tradición vizcaína. En DFrec hay 2 ejs. de iduripen. � [Iujamendu ondoan] argi baizen<br />

eztaiteke eta itzalarenik / lehen bezala izanen ezta iduripenik. EZ Man I 88. Haizatzatzu ametsak / eta iduripen<br />

gaitzak. EZ Eliç 289. Ezta hori iduripen huts bat, bainan egiazko egia bat. SP Phil 98 (He 100s iduripen sinple<br />

bat; v. tbn. en contexto similar Cb Eg II 118 y Dv LEd 211). Amesak edo iduripenak diradela. <strong>Lar</strong> SAgust 5.<br />

Bere barrenean deabruen iduripen ta bisaje añ izugarriak ikusten zituen non [...]. Cb Eg II 191. Dohatsu [...]<br />

atsekabe guziak pazienki pairatzen dituztenak, ezen halakoentzat da bizien lurra, zeinaren iduripena baizik ez<br />

baida lur agindua. Lg II 145. Gai onetan itxumen edo iduripen asko izan oi dira. Gco II 290. Edanak eman oi<br />

dituan iduripenakin iduritzen zate itsasoan daudela. AA III 376. Zure asmoa zala antzua, legorra, nai ez nai edo<br />

iduripen utsa. Ib. 512. Munduko iduripen eta utsaren ondoren llilluraturik gere egunak igarotzea. Ib. 456 (v.<br />

tbn. en contexto similar PE 27). Iduripenak ta engañuak idurituko zaizkigu. Echve Dev 68. Nun Paulok izan<br />

baitzuen gabaz iduripen hau. TB Act 16, 9 (He bisione, Dv ikhuspen, Ol irudi-ikuspen, IBk y IBe ikuskari).<br />

Mundu negargarri iduripen utsa baizik ez dan onetatik. <strong>Izt</strong> C 240. Debruak alde orotarik tiraka! Ai! Iduripenak<br />

berak ikhara bat ematen darot. Dv LEd 134 (Cb Eg II 72 pensatzeak ere). Jende ez jakiña izutzeko, apaizak<br />

sortutako iduripenakiñ. AJauregi EE 1885b, 176. Igortzi zituan begiak, iduripen edo ametsen bat zualako. Zab<br />

Gabon 82. Nork ero batek aiña iduripen eta asmakeri? Or Y 1933, 406. Besteek ikusten ez dituzten gauzak [...]<br />

ikusten ditu. Galdea da, egiazko ikuspenak direnez, ala iduripen. Mde Pr 340. Zeiñ urrun zauden, beraz, ene<br />

iduripen aietatik, ez diran gorputz aien idurietatik. "Phantasmatis illis meis". Or Aitork 62. Iduripen bat izan<br />

duzu segurki, [...] nik ezpaitut ezer entzun. Etxde JJ 111. v. tbn. LE-Ir. MarIl 98. Üdüripen: Mst III 6, 3 (37, 3<br />

Üdürüpen). � Berjakintza-petiko asmo bat ikus-iduripen antzean kanporatua. Mde Pr 340.<br />

�2. (L, BN-lab ap. A; SP, Dv, H), uduripen (S ap. A). Opinión, creencia, impresión; sospecha, idea vaga.<br />

"Soupçon" SP. "Réminiscence, vague souvenance, idée vague d'une chose, opinion vague. Iduripen bat badut<br />

nonbait zu lehenago ikhusirik, il me semble vous avoir vu quelque part avant ce jour" Dv. "Ce qui semble, qu'on<br />

pense, qu'on se rappelle vaguement. Halako iduripen ethorri zaut burura, ezen gizon hori gaixtoa dela. [...]<br />

Iduripen bat badut nonbait ikhusi zaitudala" H. � Iduripen gaixto guziak. SP Imit IV 9, 6 (Ch suspitxak, Mst<br />

mesfidantxa; v. tbn. iduripen gaizto en AA II 100). Ez gara zilhegi dudatzera ez eta iduripen hartzera [...]<br />

seinaleek dudatzera bortxatzen gaituzten bezanbat. SP Phil 349 (He 351 iduripenik hartzea; v. tbn. 226). Bere<br />

burien instruitzera ahalge dira [...]. Iduripen falsu batzutan erorzen dira eta dotrinaren aize guzier itzulzen.<br />

CatLan 3. Asko da oenzat iduripen bat, osotoro sinisteko, etsaiak egin duala onelako edo alako bekatu. AA II<br />

211. Ez det maite iñor besterik / zu zerade nere jabe. / Iduripenak dizkitzu / eman naitasunak. <strong>Izt</strong> Po 113. [Ez<br />

zioten] errendatzeko iduripenik txikarrena ere burura ekarri. <strong>Izt</strong> C 343. Zure iduripenaz zaite mesfida beti. Gy<br />

57 (v. tbn. 70). Badakit ez nizala haizü gaiza hoien behar bezala ezagüterazteko, nihaurek hoietzez ez tüdanaz<br />

geroz üdüripen bat baizik. Ip Hil VI. Gizontasuna da hori? [...] Balute jaun hoiek xede onaren itzalaren<br />

iduripenik [...] bertzela erakuts lezakete. HU Zez 106. Bere iduripenan kontra edo gezurren gañen jurementu<br />

iten duenak. CatUlz 28. Uzkudun mutill jatorra dala / askoren iduripena, / eun urte ontan <strong>Euskal</strong>erriyan / agertu<br />

danik onena. EusJok II 160. Ni iduripen bereko nintake, gazteago banintz. JE Ber 81. Trumoia urbil ote zegon<br />

iduripenak eman zion. Etxde JJ 124. [Arestik] beti gogoeta sakonak eta iduripen biziak azaltzen dizkigu bere<br />

esanetan. AIr Egan 1960, 87. Ez duzia zerbait iduripen zertako Antonek egin duen krima hori? <strong>Lar</strong>z Senper 78<br />

(v. tbn. 26). Haurrentzat berdin dela dut iduripena / auzoko arta izan, nola amarena. Xa Odol 149. Au nere<br />

iduripena da. Baliteke ni deskuidatuta egotea. Uzt Sas 20. v. tbn. Mde Pr 328. Zerb Azk 5. � (AN-larr).<br />

"Obsesión. Idea fija" Asp Leiz.<br />

�3. (G, AN-5vill ap. A), uduripen (üdü- S (Foix) ap. Lh). Semejanza, parecido. "Analogie" Lh. � Eztüzüla<br />

deüsere egiten Jesü-Kristen [...] imitazioneareki üdüripen miragarri bat eztianik. "Non probet consonantiam<br />

cum imitatione Domini nostri Jesu-Christi". Mst VI. Nola bizi, hala hil. [...] kausatzen dute biziaren eta<br />

heriotzearen arteko iduripen hori. Jaur 139. Ez dela iduripenik xumena Kristo eta bertze izen hoik garraiatu<br />

dituztenen artean. Hb Egia 56. Hura da eskuara bastarta, oro erdararat itzulia, gure hitzkuntza ederraren<br />

iduripen zerbait beizik ez duena. Arb Igand 22.<br />

�4. Muestra, manifestación; simulacro, fingimiento, apariencia. � Zenbait judioek onkietan garbitzea eskuak,<br />

zarrastatzea bestidurak, oianetan ta plaza-eskinetan xutirik ta oius orazio egitea, ta alako iduripenak, zeuzkite<br />

gauza anditako (194). LE-Ir (figura tbn. en el voc. de LE Doc). Ordik dator konfesatze-iduripen ura,<br />

engañatzeko beren buruak (190). Ib. Alakoen penitenzia esta penitenzia, baizik iduripena ta komedia (212). Ib.<br />

Ez dirala bekatariak beñere egiaz poztutzen, baizik egiten dituela pozaren jestuak eta iduripenak. AA III 301.<br />

Birjina sainduaren alderako debozionea dela [...] saindutasun egiazkoaren itxura eta iduripen zori onezkoa.<br />

MarIl 67.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

188

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

�5. (H), uduripen (üdü- S ap. Lrq; Gèze). Aspecto, apariencia. "Egiaren iduripenik ere eztu zuk diozunak" H. �<br />

Zenbat gazte, gizon eta emakuma, iduripen ederrekuak, batez ere osasun sendokuak. msOñ 103r. Jinkotarzüna<br />

[...] ogiaren eta arduaren üdüripenen pian. CatS 72 (v. tbn. en contexto similar UskLiB 29 üdüripenen pian, Ip<br />

Hil 233 üdüripenaren pian). v. tbn. Othoitze eta kantika espiritualak 25 (ap. DRA).<br />

�6. (A). Imagen, parábola, metáfora. � Eta mintzatu zitzaien hainitz gauzaz, iduripenez zioela: Behin ilkhi izan<br />

zen ereile bat [...]. HeH Mt 13, 3 (Ur (G) iduripenetan; He paraboletan; v. tbn. HeH Mc 4, 34 e Io 16, 25).<br />

Bertze ederbide bat da pertsuen argitzea eta phiztea, itzuli berri edo iduripen batzueri esker. Lf ELit 95 (v. tbn.<br />

96).<br />

�7. Imaginación, fantasía; pensamiento. v. idurimen. � Iduripenik aberatsena (la más rica fantasía). Otag EE<br />

1881b, 33. Neskak itz aundirik ez du / baiñan iduripena ez darabil antzu. "Estéril en palabras pero no en<br />

pensamientos". Or Eus 105 (v. tbn. Mi III). Gorputzez Quiton arkitzen gatxin [...] bañan iduripenez, gogoz, an<br />

geuden. Or QA 55. Aren gogoa etzitekean Omer-ek asmatutako iduripenez ase. Zait Plat 30 (116 idurimen). v.<br />

tbn. Inza in Jaukol Biozk VI.<br />

- IDURIPENEAN. Bajo la apariencia (de). � Españaren onerako adiskidetasun andian zetozelako iduripenean,<br />

martizti izugarriak etorri ziran. <strong>Izt</strong> C 403.<br />

- IDURIPENEKO. "Ene iduripeneko, bertzela behar zuen egin lan hori, à mon avis il eut dû faire autrement ce<br />

travail" Dv.<br />

- IDURIPENERA(T) (-ra Dv). (Precedido de gen.). En (la) opinión (de). "Ene iduripenera ez da egiteko hori<br />

ongi itzuliko, cette affaire ne tournera pas bien, ce me semble" Dv. � Galdegiten niolarik San Inazioren<br />

ithurriak egiten zuenez mirakulu hanitz. --Guti, arras guti, zaundan hotz-hotza erantzun, bide hortazko<br />

mirakuluek haren iduripenerat gibelondorik batere ukan ez balute bezala. JE Ber 57.<br />

- IDURIPENEZKO, IDURIPENEKO (SP, sin trad.). a) Aparente; imaginario. � Presenzia hura egiazkoa eta<br />

erreala liteke, eta ez iduripenezkoa. He Phil 101 (SP 99 idurizkoa). Lurreko ponpa, banidade, ondasun eta<br />

iduripeneko atsegiñak. Gco I 445. Denpora onetan izan zan Irun Aranzunen ustekabeko alboroto bat<br />

iduripenezkoa. <strong>Izt</strong> C 380. Iduripenezko asmakari oen bidez eraso zion Probinzia oni. Ib. 411. Amets eta<br />

iduripenezko agerkari oro. Or Aitork 232. Iduripenezko zeru hura. Etcheb MGaric 17. b) Imaginativo. v.<br />

IDURIMENEZKO. � Burnien iduripenezko geometri latzean lanean ari da. "Imaginativa [...] geometría de los<br />

hierros". MEIG IX 124 (en colab. con NEtx).<br />

iduripengarri. � Oek egin zituzten iru edo lau irte-era Villabona alderontz iduripengarri, bañan bereala igaro<br />

ziran Tolosatik zuzenean Nafarroara. (Interpr?). 'Dos o tres incursiones tácticas'. <strong>Izt</strong> C 391s.<br />

iduripenka. � Nere biotz utsalean iduripenka arat-onat iraulten danak. "Cum suis phantasmatis vagatur et<br />

volvitur". Or Aitork 349.<br />

iduripentsu. � Lleno de apariencias. � Mundu iduripentsu onetan. <strong>Izt</strong> C 377.<br />

iduriratu. � Imaginar. � Iduriratzen zail dut biôn bukaera. "Me resulta difícil imaginarme el fin de los dos". Or<br />

Poem 535.<br />

iduritakotu. � (Precedido de gen.). Tomar el aspecto de, hacerse parecido a. v. idurikotu. � Zu ene iduritakotu<br />

zara. Harb 379.<br />

iduritara(tu). �1. (Aux. trans.). Imaginar, concebir. � Ez du begiz bezala oroituko, ez du iduritarako. Or QA<br />

161. Neke pixka dugu asieran atergabe gogoratzen, biziro ta zearo iduritara nai badugu, beintzat begi-oroiz. Ib.<br />

154. Nolako aurpegia zun iduritaratzen burua autsi gabe. Ib. 165. Gorputz-antzeko zerbait iduritaratzera<br />

beartzen nindun idurimenak. Or Aitork 154. Zenbaitek [...] Iainkoa giza-antzeko iduritara dute. Ib. 369. Gogakia<br />

zer zanik ez bainun den guttienik eta urrundik ere iduritara. Ib. 130. �2. Hacer imaginar. � Zure egiak ez-baña<br />

nere aizekeriak zitidan ala iduritaratzen. Or Aitork 96.<br />

iduritasun. � Cualidad de algo (de un lenguaje) rico en imágenes. � Izkuntza yatorra atera du, iduritasunez eta<br />

mintxotasunez yantzia, iduripenaren eta belarrien zoragarri. Or Mi III.<br />

1 iduritsu. � Imaginativo, fantasioso. Cf. IDURITSU (s.v. iduri). � Badeitake bada neskatxa gaixo hura<br />

ezpaita behinere ilki nahiko ber-uste iduritsuetarik. Birjin 100.<br />

2 iduritsu, hudiritsu (L ap. A; Dv). � "Mêlé de poussier" Dv. "(Carbón) que tiene mucho cisco" A. Cf. 2 iduri.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

189

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

iduritu (AN-ulz, B, BN; Urt I 220, Ht VocGr, <strong>Lar</strong>, Añ (G, AN), Arch VocGr, VocBN, Dv, H, VocB), uduritu,<br />

uduitu. Ref.: A; Iz Ulz; Gte Erd 163. �1. (Aux. intrans. bipersonal). Parecer. "Parecerse así equivocadamente"<br />

<strong>Lar</strong>. "Figurársele a uno" Añ. "Letizia iduritu zaut handitua, Letizia m'a paru grandie; iduritzen bazauzu gauza<br />

hori zuretzat on dela har zazu eta bertzela utz, s'il vous semble" VocBN. "Iduritu zaion, il se douta, il soupçonna,<br />

il lui semble" H. v. iduri izan (2), iruditu (2). � Tr. Documentado en autores de todas las épocas y dialectos<br />

desde la primera mitad del s. XVII. La forma gral. del sust. vbal. es iduritze-; hay iduritutze- en Arrantz (23), P.<br />

Errota (56) y Uztapide (Sas 69). Se encuentran formas sintéticas en Arambillaga, Goyhetche (que emplea formas<br />

como diduritzaik (146), diduritzaizu (61), diduritzo (210), ziduritzon (303), badiduritzoke (155)) y Orixe<br />

(aisladamente en Mi y QA y varios en Aitork). En DFrec hay 24 ejs. de iduritu, 8 de ellos septentrionales. �<br />

Gogoak emaiten deraut ene eskiribatzeko molde haur etzaiela guztiei ongi idurituko. Mat XIV. Barrenago sarthu<br />

gabe ifernuko penetan, / iduritzen zait on dela bereztea partetan. EZ Man I 96. Nori berea iduritzen baitzaika<br />

hoberenik eta ederrenik. Ax 18 (V 10). Zubia den baiño handiago iduriturik [...] eror baitzindezke. Ib. 143 (V<br />

94). Suak [...] arrodak, ezpatak, iduritzen zitzaizten martirei loreak. SP Phil 8 (He 8 iduritzen zitzaizten).<br />

Badidurit zuri manera huntan mintzatzean konseillatzen darotzudala. Arbill 89. Ekharri idurituko zaizkio,<br />

eskualdunak direlarik, eztirela hitzkuntza berekoak. ES 398. Jainkoa zerbitzatzea, mundua ta debrua<br />

zerbitzatzen diren bezala, sobra idurituko othe zait? Dh 276. Murmuratzen dituzu / iduritzen zaitzunak / horiek<br />

dira zure / jendetasunak. Bordel 75. Gaizki iduritzen zat / gaur zure pulsua / indarrika ez dauka. It Fab 130s.<br />

Lagüner diezü huntü bi kobla, / üdüritürik ezi merexi ziela. Etch 336. Zamariak bere baithan zerbait iduriturik /<br />

baderra: [...]. Gy 74 (Harriet traduce "le cheval, se doutant en lui-même"). Diduritzait net komeni dela, / egiñ<br />

dezan nik bezala. Ib. 158 (v. tbn. 41, 46, 124). Bigarren ametsa ere esan zien. [...] Iduritu zat eguzkiak, illargiak<br />

eta amaika izarrek agur egiten zidatela. <strong>Lar</strong>d 48. Eritasun hartan botz bat iduritu zitzaion zioena: [...]. Laph 41.<br />

Bainan zuri ez iduritu zuretzat aski nintzala. ChantP 292. Den baino ere hamar aldiz laburrago iduritu zitzaitan<br />

bide hori. Elzb PAd 34s. Aditzian zuren kantua iduritu zait nere asta-kume aren arrantza. Urruz Urz 49. --Ori<br />

da. --Ederki iduritzen zait. Muj PAm 38. Zabal dagola ikusten badet / nik tabernako atia / iduritzen zait pekatu<br />

dala / an sartu gabe joatia. Tx B 58. Urrats batzu iduriturik, oihu egin zuen: nor da hor? Zerb Azk 107.<br />

Emakume esanak zidurizkidan, eta lotsatu ninteken oriei leku ematen. Or Aitork 41 (v. tbn. 63, 77, 83, 84). Zer<br />

iduritu zaizu / orrek esan duna? Basarri in Uzt LEG I 216. Daitekeen soinurik ederrena iduritu zitzaion. MEIG<br />

IX 103s.<br />

v. tbn. Gç 31. Tt Onsa 5. INav 50. Mong 586. ES 91. Ch III 36, 1. <strong>Lar</strong> SAgust 10. Mb IArg I 329. Lg II 231. Mih<br />

110. Brtc 241. AA I 470. Dh 110. AstLas 65. MarIl 80. Jaur 123. Arch Fab 239. <strong>Izt</strong> C 165. Hb Egia 32. Dv Lab<br />

362. Zby RIEV 1908, 89. Bv AsL 109. Ud 141. Sor Bar 61. Jnn SBi 119. Elsb Fram 174. AzpPr 36. Ip Hil 150.<br />

Arb Igand 45. In Goñi 17. CatJauf III. EusJok II 155. Ox 204. Moc Damu 22. JE Ber 26. Or SCruz 78. Barb Leg<br />

146. Alz Burr 34. Ldi IL 148. Zub 49. Ir YKBiz 4. Lf Murtuts 15. Mde Pr 159. NEtx Antz 146. Txill Let 32. Osk<br />

Kurl 84. Izeta DirG 34. Vill Jaink 11. Mattin 125. JEtchep 53. <strong>Lar</strong>z Iru 46. Ardoy SFran 120. Alzola Atalak 71.<br />

Xa EzinB 60. Üdüritü: Mst III 15, 1. Normandie (ap. DRA). ChantP 270. Ip Hil 83. Xikito 10. Mde Pr 123.<br />

Casve SGrazi 126. Uduitu: Gazte 1960 (11) (ap. DRA).<br />

� (Con compl. con suf. -z). � Examinatzailleek iphizpikuaren ordain handiari, Manual hunez iduritu zaienaz. In<br />

EZ Man I 2. Zer iduritzen zaizute, guri etxedeten digun gloria andi onetas? (Munarriz, 1749). FLV 1989, 112. �<br />

(iduritzenago). � Zenbatenaz behatzenago / hanbatez Peillori zaio / legez iduritzenago [...]. Gy 13.<br />

� (Con subordinada con ote). � Oraiñ ote datorren iduritzen zait Andres mezatatik. Moc Damu 22. Iduritzen zat<br />

ote gauden gu / libru berdian jarriyak. Tx B I 110.<br />

� (Dv). (Sin complemento, con el sentido implícito de 'parecer bien, apropiado'). "Sembler, juger, trouver à<br />

propros ou convenable ou opportun" Dv. � Hauken ondoan, iduritzen ba-zaitzue, erran ahal dezakezue Salve<br />

Regina. Mat 362. Geroago, iduritzen zaitzunean, arrasatzen duzu azpiko uztarria. Dv Lab 363. Zuk eskatzen<br />

dezu naizuna eta nik eskeintze'izut iduritzen zaitana. Sor Gabon 32. Eta gero athera zen hiritik, berari iduritu<br />

zitzaionean, nihork deusik egin gabe. Jnn SBi 26 (v. tbn. 24). Sartzean kabalak pizatzen dituzte, denak. Gero<br />

baderamatzate zoin tokitarat iduritzen ere baitzeie. JE Bur 172.<br />

�2. (AN-egüés-ilzarb-olza ap. Bon-Ond 160; Ht VocGr 417, <strong>Lar</strong>, Lh), uduritu (Gèze). (Aux. trans. bipersonal).<br />

Parecer, aparentar. "Ressembler" Ht VocGr, Gèze. "Abultar en significación como neutra, parecer de bulto o<br />

volumen alguna cosa, aundia, andia, lodia izatea, iduritzea" <strong>Lar</strong>. "Semeak osoki aita diduri" Lh. v. iduri izan. �<br />

Tr. Documentado en algunos autores labortanos de los ss. XVII y XVIII, en Maister, Lizarraga de Elcano,<br />

Goyhetche, Arrese Beitia, Alzaga y Orixe. Utilizan formas sintéticas Etcheberri de Ziburu, Gasteluçar,<br />

Goyhetche y, con menos frecuencia, Argaignarats (DevB 158), Oihenart (Pr 320), Pouvreau (Phil 48), INav (55<br />

y 56), M. Dassança y Haraneder. � Suge didurien adarra. EZ Man I 81. Manamendu hauk [...] ezarri tugula<br />

elkhar ziduritenak elkhar gana billdurik. EZ Eliç 157. Hobi ideki bat hekin / diduri eztarriak. Ib. 301. Eztezazula<br />

sekulan hitzik irakur iakinsunago edo zuhurrago iduritzeagatik. SP Imit III 43, 1 (Ch iakinsunago [...]<br />

agertzeko). Nahi du kanpora zerbait handi iduritu [...], nahi du ezagutua izan. Ib. 54, 7 (v. tbn. I 7, 1). Haurrak,<br />

lilia bezaiñ xuri, / iduritzen dik izarra. Gç 133. Aingeruak diduritela / bozak dituzte goratzen. Ib. 194.<br />

Diduridala xirio hau. Ib. 142. Eritarzun suerte hori arribatzen zaio idiari maizenik negian eta guziz horman<br />

trabaillatzen denian, non orduan baitiduri. (Interpr?). Mong 591. Arrozoiñ naturalki on zidurienik batere gabe.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

190

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

He Phil 495. Eztüzüla ahalkerik [...] mündü huntan praube üdüritzez. Mst I 7, 1. Prokurazázu iduritzea óngi<br />

Jangoikoarí adornátus birtútes arima. LE Prog 122. Ai ta zénbat ignoránte dén óntan, ezpaitúte estimátzen<br />

gauza, baizik iduritzea. Ib. 106. Zerbait diduri urrundik / eta deus ezta hurbildik! Gy 208. [Gillermok] noizbait<br />

zuela izarra, / ispillu baten antzera / eguzkiari begira / biziro iduritzen. AB AmaE 394. [Erratz pillak]<br />

Florentinok daraman gurdiaren gaña iduritu bear du. (Acot. escén.). Alz Ram 100. Ardi-baresarea ark jator<br />

iduritzen. "Se parecían al redaño de la oveja". Or Eus 273.<br />

� (Seguido de completiva; cf. infra ejs. de uso impersonal). � Badidurizu ez nauzula hunen gora altxatu<br />

lasterrago behera etxatzeko baizen. Gç 48.<br />

� Imitar. v. idurikatu. � San Franziskoren bizitza [...] al dezun moduan iduritzeko, imitatzeko asmuarekin. Bv<br />

AsL 17. Ebaki zuan [...] bere Aita-lena gauza guzietan iduritzia, imitatzia. Ib. 141 (v. tbn. 92, 98, 219). Eman<br />

zion bada / Febok jakindea / alde askotara, / aditutzeko / Likon, Temisteo / naiz Anakreonte, / iñork ez bezela /<br />

iduritzeko. AB AmaE 115.<br />

� (Uso impersonal; las formas perifrásticas se construyen con aux. intrans; cf. construcción con aux. trans. en<br />

iduri izan). "Badiduri, semble-t-il, il semble que" Lh. � Eskas den gauza [...] desiratzenago eta gozoago<br />

iduritzen baita. Ax 359s (V 238). Iesus lekuan denean, guzia on da eta ezta deus ere iduritzen gaitz dela. SP Imit<br />

II 8, 1 (Mst deüs etzaizü üdüritzen nekerik). Zeinak baitiduri direla unziaren bi mastak. INav 56. Ingrata!<br />

Bihotza zuela / zidurien harrizkoa. Gç 88. Orregatik esan zuan Espiritu Santuak: gozoagoak iduritzen dirala<br />

ostutako urak. AA I 571. Askotan gutxiyena iduritzen dana bizi da obetoago. Sor Bar 31. Iduritzen da neguan<br />

udaran baño epelago ote dagoan, baña au izaten da gañerako urak neguan udaran baño askozaz otzago<br />

daudelako. Salav 13. Zearo ongi itzulia dago. Ahapaldi bat bakarra ez da arkituko iatorrizkoa baiñon exkaxago<br />

idurituko danik. Or in Gazt MusIx 50.<br />

�3. Representar. (Aux. trans. tripersonal). v. iruditu (4). � [Imajina sainduari] agur diot egiten / zeren zure<br />

izatea darotan iduritzen. EZ Man II 9 (Harriet traduce "parce qu'elle me représente votre être"). � (Aux. trans.<br />

bipersonal). � Zillarrezko pill adieragoidun bat, galatzpean Dantza iduritzen duena (Donostia, 1881). JFlor.<br />

�4. (Aux. intrans. unipersonal). Parecerse. v. iduri izan (3). � [Jaungoikoaren adiskidiak] onetan bordatzalliai<br />

iduritzen dira, bada bordatzalliak [...]. Echve Dev 212. Zelietan aingüriak / ürgülliak ütsütü / zeren nahi izan<br />

diren / Jinkoa üdüritü. UNLilia 15.<br />

�5. (Aux. trans. bipersonal). Imaginar. "Imaginer, üdüritu, agertu" VocS. v. idurikatu (2), iruditu (3). �<br />

Eguzki bero ondoan gozo jaus dan euri / zizetan biurtua, dezaket iduri. "Diríanse setas en que fue convertida la<br />

lluvia". Or Eus 283. Etzindudan iduritzen giza antzean. Or Aitork 153 (v. tbn. 154 y 174). Erraz iduri dezakegu:<br />

egoitza zabalean gera, ormetan zintzilik ageri dira [...]. Zait Plat 62 (v. tbn. 48). Jakingarria da, noski, baina<br />

alperrikakoa, bere ixileko bizieran iduritzea. MEIG IX 133 (en colab. con NEtx).<br />

�6. (Sust.). Parecer, opinión; sospecha, impresión; alucinación, visión. v. iruditu (5). � Zoezi erranes nork bere<br />

iduritua (61). 'Iban diciendo cada uno su parecer'. LE-Ir. Ikusi orduko, Santa Cruz iduritu gaiztoak artu zun. Or<br />

SCruz 80. Nik enun iduritu gaiztorik Dorrontsorengana. Ib. 140. Santa Cruz beti iduritu txarrakin zegoen<br />

aiengana. Ib. 11 (v. tbn. la misma expr. en QA 102). Gogortxo itzegitea ta iduritu geiegi izatea Aiako ontaz. Ib.<br />

69. Zegaitik artu dozu iduritu ori? "¿Por qué sospecháis éso?". Or Tormes 25 (49 iduritua artu). Iduritua<br />

kentzearren. "Por salir de sospecha". Ib. 83. Idurituakaz nengoan etxean sartuko ete euskuen. Ib. 89. Iduritu bizi.<br />

'Vívida alucinación'. Ldi BB 78. Erderaz ariak [eman ote zion] iduritu txar ura? Ldi IL 66. Zortziko txikian eta<br />

aundian iduritua artzen dan bezala. "Según la impresión que hace en los zorzikos menor y mayor". Or Poem<br />

519. Noizbait idurituak artu nindun sartu ote zan. Or QA 179. Iainkoa begiz bezala gertatzen zaigu. Iduritu au<br />

santurik geienak ukan dute. Ib. 167 (v. tbn. Mi 120 iduritu liluragarri). Sogorraldi asko dirala iduritu utsezkoak.<br />

Ib. 135 (en contexto similar Zait Plat 121 iduritu uts).<br />

- IDURITZERA EMAN. Aparentar. � Sinhetsirik ere badela [heriorik], iduritera emaiten duzu zure obra<br />

gaixtoez ez tuzula sinhesten badela. Tt Onsa 16.<br />

iduritxo. � Dim. de iduri. � Gañean dago tallazko iduritxo bat. 'Una pequeña efigie suya de talla'. Aran SIgn 3.<br />

iduritze. �1. Imaginación; acción de imaginar. � Iduritze sinpleaz serbitzatzea, gure espirituari<br />

errepresentatzen diogula gure Salbatzaillea. SP Phil 99 (He 101 iduriturik ikhusten ere dugula). Nola ezin<br />

ikusizko gauzak baitira, ezta zer halako iduritzearen edo leku aphaintzearen bilhatzerik. Ib. 102 (He 104<br />

pensamendu eta idurikunde). Iduritzeak eta lekutik lekura aldatzeak hainitz enganatu dute. "Imaginatio locorum<br />

& mutatio". SP Imit I 9, 1. �2. Opinión, parecer. � Gure iduritzeak eta usteak maiz enganatzen gaitu. SP Imit I<br />

3, 1 (Ch usteak edo opinioneak). Nola orok ez baitute iduritze edo uste bat. Dv Imit 28 (ap. DRA). Badakigu ala<br />

ere, andik aurrera Don Carlosek Santa Cruzekiko iduritze obea izan zula. Or SCruz 128. �3. Imagen,<br />

representación (?). � Behin ere ez dire beren baitaratzen, ezagun ahal lezaten berak eta oro den Arima. [...]<br />

Orduan balakikete iduritze bat direla mundua eta munduan izatea. Mde Pr 373.<br />

idurixka, udurixka (S). � (Idurixka izan, dim. de iduri izan (3)). "Etxea beste etxeak üdürixka da (S)" Gte Erd<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

191

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

15.<br />

idurizantza, udurizantza (üdü- VocS). � "Imitation" VocS.<br />

idurizkako. "Figurés. Nihork etzuen aditzen zer erran nahi zuen idurizkako solas horietaz, [...] ces paroles<br />

figurées" Dv.<br />

iduriztatu. �1. Dibujar, pintar. � Rocinante ori miragarriki iduriztatua zagoen, ain luze, argal eta aul.<br />

"Maravillosamente pintado" (Quijote IX). Or RIEV 1929, 8. �2. Imaginar. � Ala Zu ere, nere biziaren bizi,<br />

bazter gabeko tarteetan aundi iduriztatzen zindudan. "Cogitabam". Or Aitork 154.<br />

iduriztu. � "Proyectar" BeraLzM. � [Usandizagak] bere etxeko idazkelan egin zuen guzia. (Idurizten da<br />

Usandizagaren idazkela). Garit Usand 27 (v. tbn. 45 y 49).<br />

idurka. v. iraurka.<br />

idurka. v. iraurka.<br />

idurki. � Blasón, escudo. � Naparrako erregeak, [...] eman zuen idurki bat, ageri baita orañik etsetan.<br />

Idurkiak ermaten du, beltz buru bat lepotik moztrik, biloa tilinton [...]. Garral EEs 1923, 84.<br />

idurtzi. v. 1 igurtzi.<br />

iduruntzi. v. induljentzia.<br />

iduski. v. eguzki.<br />

idustun, industun. Neol. creado por AG en 1896 de idun 'cuello' y estun 'aro, anillo'. � Collar. v. iduneko. �<br />

Ezarri egixuz [errukija ta egija] idustuntzat zeure idunan (1898). AG 1575. Lepotik dingillizka eukon anbarezko<br />

idustuna. Altuna 94 (v. tbn. 97 y 98). Pitxi gelgarriz josi / idustun dirdirtsuba. Laux Euzk 1931, 362 (ap. DRA; la<br />

misma poesía en BBa 62 dice industun).<br />

iduzki. "(G-to), sepultar" A.<br />

iduzki. v. eguzki.<br />

iduzkipegi. v. EGUZKI-BEGI.<br />

idxo. "Idxúa, udxúa, el hongo. Idxo bat, idxúa. Undxo, undxúa" Iz ArOñ.<br />

ie. v. 1-3 ia.<br />

iheadarratu (SP � vEys). � "Iheadarratzea, mokoa edekitea, laburtzea, accourcir" SP.<br />

iehela. v. 2 jela.<br />

ieinhatu. v. geinatu.<br />

ieki, ijeki, igeki (BeraLzM), jeki. Neol. creado por Arana Goiri en 1897 (AG 1064), de ijetu 'laminar' y suf. -ki.<br />

� Ejemplar, unidad. � Amabi ijeki, laurleko 1. AG 1016. Berreun da berrogeita amar milla ijeki edo ejenplar.<br />

Ayerb EEs 1915, 281. Babesliei dubarik emango zaizkate argitaltzen diran idaztiyetatik iyeki bana. EEs 1916,<br />

233. 15.000 iekiko argitalbena. KIkV 1. Ordañez bost jeki (exenplar) eta ageria (recibo), otoi bidali izkidazu.<br />

GH 1922, 116 (ap. DRA). Berreun ieki bakarrik eta Bonaparteren lepotik irarri ziran. Eguzk LEItz 25. Begiaurrean<br />

dogun iyekiya, barru ta kanpo, apain eta eder gertaurik agertzen da. RIEV 1928, 653. Txiro, erkiñak<br />

deritzaizkigun iyekiak, lenengo ekiñaldi guzien alegindu bear gaitzari begiratu ezik. Y 1933, 2. v. tbn. Ijeki:<br />

Baserr 1897, n.º 5 (ap. NeolAG). Iyeki: EEs 1917, 114.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

192

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

iekintza, ijekintza, igekintza (BeraLzM). � Tirada. � Esterijea: 80 ingoski. Ijekintza: 5000 ijeki. AG 1016.<br />

ihekistatu. v. ihakinztatu.<br />

iekitu, igekitu. � "Iyekitu, igekitu, ijekitu copiar" BeraLzM. Cf. ieki. � (Sust.). Copia. � M. Cousin bera<br />

geienetan igekituetara mugatu zala. Zink Crit 73n.<br />

iekitxo. � Dim. de ieki. � Eundaka, millaka euskal-eskuk yaso-aal bageneza aizera nork-bere iekitxoa erabiltez<br />

igatu, xaartu, koipetua. Markiegi in Ldi IL 14.<br />

1 iel (H (G), A), igel (V-ger-arr-oroz-m, AN-ulz, B), ixel (V-gip), ixal (V-gip), iyel (G-to, AN-olza), yel (H (G)).<br />

Ref.: Bon-Ond 142; A (igel); Iz Ulz (igél), ArOñ (ixal), To (igeldu); Izeta BHizt (igel). �1. "Estar en celo la<br />

yegua o burra" A. "Iyel dao, está en celo la burra" Iz To. "Gure behorra igel dago" Izeta BHizt. � Arkera,<br />

susara, yel, irausi, lau izen bakar oetatik dakite euskaldunak, ardia, beia, beorra edo zerria dan ume eske<br />

dagoena. <strong>Izt</strong> C 168. Yel dago, aditzearekin bakarrik daki, zamarietakoa dala. Ib. 168. Igel pasa du lengo astia, /<br />

asta-arra badaukat, baño gaztia. Ud 51. �2. igel. Humor que segregan las yeguas. � Txuringatik ixurtzen dute<br />

gelia bezalako ixurkai likits bat, artzaiek hippomanes (zaldi-kara, igela) deritzatena. "Hippomanes". Ibiñ Virgil<br />

99s.<br />

2 iel, irel. � "Idittu, genio nocturno que recibe también los nombres de [...] irel, irel-suzko, ireltsu, ieltxu" JMB<br />

MitV 102.<br />

iel. v. 1 igel.<br />

ihela. v. 2 jela.<br />

ieldu, igeldu (G-to ap. Iz To). � Ponerse en celo la yegua o la burra. "Igeldu da, ha entrado en celo la burra" Iz<br />

To. � Nere etxian beia susa da, / txerria berriz irausi; / astua ere arrantzaz dago, / igeltzen ote dan asi. Noe<br />

130.<br />

iele. v. ijele.<br />

ielier. "Gizon ielierra, fundamenturik gabekoa" Asp Gehi.<br />

ielmai. "Ixel-maixa, el madero en que se coloca el espigón que se mete en el quicio de la rueda (V-gip); ielmaie,<br />

el sistema para elevar o bajar la piedra del molino (G-azp)" Iz ArOñ.<br />

ieltsuzko (V-m ap. A), irelsuzko (V-m ap. A). � Duende. "Idittu, genio nocturno que recibe también los<br />

nombres de [...] irel, irel-suzko" JMB MitV 102. v. ieltxo, iratxo.<br />

ieltxo, ieltxu (V-ger ap. A), igeltxo (V-ger ap. Holmer ApuntV), ireltxu, ireltsu. � "Duende" A. "He aquí unos<br />

cuantos nombres de númenes [...]: Ieltxu, ireltxu, iritxu, idittu" JMB MitV 367. "Idittu, genio nocturno que recibe<br />

también los nombres de [...] irel, irel-suzko, ireltsu, ieltxu" Ib. 102. "Duende o bruja que toma forma de cerdo,<br />

gato, perro, etc." Holmer ApuntV.<br />

hiena (<strong>Lar</strong> � Chaho). � Hiena. � Nori eskatuko zaio lekukotasuna? Hegaztinari eta hienari. Arti Tobera 274.<br />

Zerriak eta hienak baino zikinagoak zarete. Ib. 283.<br />

iendratu. "Engendrar, estar en embrión. Txori-arrautzak iendratzen asita. Iendratutako arrautzak" Gketx<br />

Loiola.<br />

iendre. "Iendre, engendro, feto, embrión. Iendreak lurrean. Txori iendreak. Txori-arrautzak iendretan" Gketx<br />

Loiola.<br />

ihenkistatu. v. ihakinztatu.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

193

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ihepuztu. "Heder. Ihepuzten hasia da, comienza a heder" Darric ms. (ap. DRA).<br />

hierarkia. v. jerarkia.<br />

ierditsi. v. erdietsi.<br />

ierditxi. v. erdietsi.<br />

ieri. v. igeri.<br />

hieroglif, hieroglifiko. v. jeroglifiko.<br />

ierro. "(V-ple), odio" A.<br />

ierrutsi. v. inarrosi.<br />

iertu. "Apretar, ajustar" Asp ANaf 663.<br />

ihes (V, AN-erro, L, BN, S; SP, Ht VocGr 365, Añ (V), Dv, H (+ ies)), iges (V, G, AN; Añ (V), vEys, Dv (V-m,<br />

AN, B), H), iñes (V-ple-arr-oroz-och, B, R (+ ¸)es); Añ (V), vEys, Dv (V), H (+ ines)), igas (AN; Dv (V)), igex<br />

(V-gip), iñex, iñax, ihez (H). EI cita tbn. ighes (BN-arb-ad); cf. tbn. ighesi (L-ain, BN-bard) e ighes egin (L-sar,<br />

BN-lab). Ref.: A (ies, iñes, igas, iges); EI 66; Gte Erd 162. � Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos.<br />

Los autores septentrionales emplean ihes. Al Sur la forma más frecuente es iges. Emplean igas Ochoa de Arin<br />

(pról.), Irazusta (43), Iturriaga (tbn. iges), J.I. Arana, E.M. Azcue (tbn. iges), en el catecismo de Baztán y en un<br />

sermón alto-navarro (Goldaraz 1833, ETZ 213). Hay ies en Lazarraga, en el catecismo alto-navarro de Añibarro,<br />

en Ubillos (88; tbn. iges en 174), Aresti (ihes), Azurmendi (HitzB 60 ihes) y Berrondo (además de iges). Algunos<br />

autores vizcaínos emplean iñes (RS 422, Añ EL 2 217, CatLlo 81, Enb 46; cf. ¸)estan da en CatR 65); Capanaga<br />

emplea iñex (70) e iñax (128). Hay tbn. algunos ejs. de ihez en autores septentrionales (v., p.ej., Mat 316, Gç 44<br />

(pero 178 ihesi), SP Phil 117 (+ ihes), CatLan 15 (19 hiez) y Gy 38 (+ ihes)). En DFrec hay 91 ejs. de ihes (87<br />

sust. --la mayoría de i. egin-- y 4 adv.) y 13 de iges (10 sust. y 3 adv.); hay tbn. 9 de ihesegin y uno de igesegin.<br />

�1. (Sust.). Huida, fuga. "Fuite" Ht VocGr. � Laskabarroen yesetako lasterra! '¡Cómo corrían huyendo los de<br />

Lazcano!'. TAV 3.1.10. Egizue othoitz, eztadilla zuen ihesa gertha neguan edo larunbatean. Ax 200 (V 134).<br />

Egiptorako ihesa. Harb 50. v. tbn. Hm 132. Othoitzerat egiten zuen bere ihesa gizonen maleziak hirriskutan<br />

ematen zuenean. Ch III 38, 2 (Mst, Ip laster egin, Ol iges egin). Eliaren ihesa (tít.). Lg I 355. Dabiden igesa<br />

(tít.). <strong>Lar</strong>d 197. Igesa, burdinia ta suba. Itz Berb I 205. Bein gaua an pasaz geroz, aren iges gaiztoagatik ez nuke<br />

ajolik. Anab Aprika 71. Iopuen igeserako. Ibiñ Virgil 81. Ihes-ardatz, ezten kaku eta gezi adarrez tinkatzen<br />

delarik. "Ejes de fuga". MEIG IX 119 (en colab. con NEtx). � "Erretena unaren baten zulatuta izan biar dok,<br />

urak igesixa jaukak-eta" SM EiTec1 (s.v. erreten). � Egoarririk, eramapenik eta gibelik asko bear baita,<br />

euskeltzaleak txintik atera gabe euskeraren igesari begira egoteko. Ldi IL 68. � Ihesa hutsik xumeenei (tít.).<br />

MarIl 28.<br />

�2. (S ap. Lrq; Dv, H (+ ies)), iges (<strong>Lar</strong>, Añ, H), igas. (Uso adv.). Huyendo. "Fugitivo, iges dabilena" <strong>Lar</strong>.<br />

"Evadir, evadirse, iges joan" Añ. "En fuite" Lrq. v. ihesi. � Zer da mira, ardiak otsoari ihes ari badira? O Pr<br />

706. Ihez heldu naiz zureganat / Zeruetako Prinzesa. Gç 143. Orañ bere obligatuenak ere utzi ta iges joan dira.<br />

Cb Eg II 195. Ez da orai ikhusten nausien ihes dabiltzan sehirik baizik. Lg I 286. Demoniüen hiez igortzia,<br />

tentazionen apartatzia. CatLan 19. Ain dago ikaragarria, ze, guztiak doaz iges. Añ EL 1 34 (EL 2 39 dabiltz<br />

beraganik igesi). Justiziaren igas (Aralar, 1833). ETZ 190. Gaztiguen ihes ethorria da Errumarat. Laph 178.<br />

Kondearen iges etorri zitzaioneraño. Arr GB 110. Bertze apostoluak / ganak ziren ihes. Zby RIEV 1908, 212.<br />

Maria eta Josef Ejiptarat ihes zoatzalarik Jesüs Haurrarekin. Ip Hil 128. Zetan ninfa maitea, / igas asten zara, /<br />

gero bere alkarrenak / izango bagara? Azc PB 295 (Ur PoBasc 197 iges). Gazteria da lanaren ihes / hirirat<br />

etorri! Etcham 188 (119 iges). Oilloek ere, goiz-goizik, amonaren iges, / baratzean ari izanak moko lotsagabez.<br />

Or Eus 47. Untzi batean ihes abiatu zen Jonas. Zerb IxtS 66. Ikara dardaragarri batek eraginda iges ta iges asi<br />

zen bere burua lurpean gordemiñez. Etxde JJ 158. Gure gaztedi maitagarria / iges dijoa kanpora. Basarri 135.<br />

Udarik uda lanari iges, / beti ibilli eroso. BEnb NereA 118.<br />

v. tbn. JesBih 460. MarIl 32. Jaur 407. Gy 23. Hb Esk 217. Dv LEd 105. Elzb Po 216. Elsb Fram 90. HU Zez 15.<br />

Ox 72. Zub 89. JE Ber 59. Iratz 134. Lf Murtuts 47. Mde HaurB 46. JEtchep 16. Ardoy SFran 50. Iges: LE Ong<br />

24r. It Fab 193. Bv AsL 85. AB AmaE 99. Echta Jos 71. JanEd II 11. Tx B 165. Enb 210. Laux BBa 130. Ldi<br />

UO 20. Ir YKBiz 485. JMB ELG 87. Erkiag Arran 178. Zait Plat 116. Gand Elorri 86. Onaind in Gazt MusIx<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

194

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

151. NEtx LBB 281. MEIG VII 35.<br />

� (Como segundo miembro de comp.). � Elur aundi-iges zelaietara / etorri dan basurdea. Or Eus 397. Etxaihes<br />

dabiltzan gau-txoriak maite ditu, komerianteak, timatzaileak. MEIG I 182. � (Con reduplicación intensiva).<br />

� Iges iges badoa, igesi Illargia, / iges iges izarrak doaz ezkutetan. AB AmaE 431. � (Con suf. de<br />

comparación). � Aurpegia etzaigula iduritara etortzen, eta deituago ta igesago esan diteke. Or QA 136.<br />

�3. (Adj.). (Estrella) fugaz. � Zirrara bat buruan, Teresak ere diona, ziri-izar edo izar iges bat bezala. Or QA<br />

173. � Nork lekuskez, ikusi, / urte urdin igesak! 'Los tiempos luminosos que fueron'. Ldi BB 88. � "Lucífugo,<br />

argi igesa" <strong>Lar</strong>.<br />

- IHESA HARTU. Huir. � Zer egin bada, estura onetan? Makaldu, larga guztiari ta igesa artu? Mg PAb 204.<br />

Igui ematen die infernuko gaizkinai ta artzen dute igesa. Mg CC 223. Igesa artu nai du / etxetik basora. Mg in<br />

VMg 107 (v. tbn. igesa artu en el mismo contexto en Zav Fab RIEV 1907, 536).<br />

- IHESARI EMAN (gral.; SP, Dv; igesari V-gip, G, AN). Ref.: A (ies, iges); Gte Erd 162; Elexp Berg (igesari).<br />

� Tr. El empleo con aux. trans. es casi general en los autores meridionales (<strong>Lar</strong>dizabal lo emplea tbn. con<br />

intrans.; en Arrue sólo encontramos el intrans.). Entre los autores septentrionales, Axular y Oihenart emplean el<br />

aux. trans. pero en la mayoría de los ejemplos se emplea con aux. intrans. � (Aux. trans.). "Ihesari eman dio, il a<br />

pris la fuite" SP. "Huir, echar a correr" A. Cf. eman I (4). � Nehoren peril gabe eta nehor iarraiki gabe emanen<br />

diozuela ihesari. Ax 434 (V 282). Eneko, atxeka hi hartzari, nik demadan ihesari. O Pr 139. Igesai eman indar<br />

guzies (311). LE-Ir. Bereala, iñor oartu baño lenago, igesari eman zion. <strong>Lar</strong>d 124. Aen penak ezin eramanik<br />

igesari eman diot. Zab Gabon 79. Umiok, ori entzunda, igesari emon eutsoen. Altuna 44. Etzuen gudularik<br />

nabaitzen; baizik eta langilen ziztuak eta oiuak igesari eman zutenei. FIr 142. Polik igesari eman zion<br />

tximistaka. Anab Poli 115. Gure zerri-amak bere ume-taldea artu ta igesari eman zion. NEtx LBB 187.<br />

v. tbn. Lap 288 (V 131). Arti Ipuin 27. Igesari e.: Txill Let 103. Onaind in Gazt MusIx 153. Erkiag BatB 147.<br />

Ibiñ Virgil 50.<br />

� (Aux. intrans.). � Harekin diren guziak emanen zaizko ihesari. Lg I 314. Ukho phentze gizenari, / eman<br />

zakizko ihesari. Gy 38. Egin-al guzian igesari eman zitzaion. <strong>Lar</strong>d 125. Txalupak jendez beteak zeudelakoan,<br />

ziran guziak igesari eman zitzaizkion. Arr May 184. Ihesari eman zen. Elsb Fram 84 (119 ihesari emaiten zuten).<br />

Ihesari eman nahi dire, bainan nondik eskapa? Arb Igand 79. Betterra lasterka emaiten da ihesari. Lf Murtuts<br />

10. Bainan bat batean ortzia orroaz hasirik berehala ihesari eman zirela. Ardoy SFran 241.<br />

v. tbn. MarIl 70. Hb Esk 226. JE Bur 96. Barb Leg 129. Zerb IxtS 56.<br />

- IHESARI LOTU (BN-lab ap. Gte Erd 162). Huir. "Ihesari lotu zen (BN-lab)" Gte Erd 162. v. IHESARI<br />

EMAN. � Ikhusi dueneko, ziñez dathorrela, / ihesari baitzaio lotzen berehala. Gy 324.<br />

- IHESEAN. Huyendo. � Oraintxe zetorrek-eta, sukaldetik igesean, danetan biurriena. Ldi IL 17. Ardi guztiak<br />

mendi-alderantz igesean. Bilbao IpuiB 53.<br />

- IHES EGIN (gral. (V-gip iges, ias); Volt 80, SP (ihez), Mic 7r (inez), Urt I 6, Ht VocGr 304, <strong>Lar</strong>, Añ (iges (c.),<br />

iñes (V)), Gèze 333, Dv, H (+ iges, ies, ihez)), IGESIN (AN-olza). Ref.: Bon-Ond 157; A; Iz ArOñ (ías iñ);<br />

Etxba Eib y Elexp Berg (iges).<br />

a) (Aux. trans. bipersonal o tripersonal). Huir, escaparse. "Afufar, huir, iges, ihes, iesegin" <strong>Lar</strong>. "Escapar" Añ. v.<br />

IHESI EGIN. � Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos. � Elas, norat ihes naidi, zu neure ama<br />

utzirik? E 113. Desiraturen duté hiltzera eta herioak ihes eginen du hetarik. Lç Apoc 9, 6 (TB, Dv, Ip, IBk ihes<br />

egin, Ur (V, G) iges egin; He ihesi goan). Zeinzuk ies egin eben, Sirenari eta Silviari itxirik. Lazarraga 1154v.<br />

Au esan eta baekidan / ies egin da estaldu. Ib. (B) 1180rb. Autso, Txordon, artz orri ta nik iñes daida. RS 422 (v.<br />

tbn. RG A 26 ies dagidan). Bekhatutik bethi behar da ihes egin. Ax 400s (V 261). On-goseak gizon bat hilik ihes<br />

zegin eliza-barnera eta ezta geroz hantik atera. O Pr 366. Gaitzari ihes egiteko eta honari iarraikiteko. Bp I<br />

138. Aietatik eskapatzea edo iges itea. El 80. Exenplu hunek irakhatsten daroku ihes egin behar diogula<br />

eskergabetasunari. Lg II 173s. Beste dizipulu enparaduak barriz berari iñes egin eta soldadu gaistoak [...]<br />

gogor ta barregarri erabili ebeen. Añ EL 2 217 (59 iges). Nola igas egiten da munduarenganik? CatB 78<br />

(CatBurg 41, Cb CatV 58, CatGartz 996, CatBus 35, Itz Azald 185 iges egin, CatLlo 81 iñes egin; CatSal 63 iesi<br />

egin, CatR 63 ¸)estan da). Agintzen dauzut, Jauna, osoki zuganat bihurtzea eta ihe<strong>sg</strong>itea bekatuko bide guzietarik.<br />

CatLuz 38. Bekhatü txipier ere ihes eginen düdala. UskLiB 68. Azienda guziak ihes egin dio. Hb Esk 116.<br />

Jerusalendik igesegindakoak sabelak urrez beteak zeuzkatela. <strong>Lar</strong>d 544. Urak iges eiñ baño lenago / presea<br />

egitea deritxat obago. AB AmaE 336. Begiak iges egin nai zioten Patxiri aiek ikusi zituanian. Apaol 40. Zeri<br />

gehienik ihes egin behar zaio egun hartan? Arb Igand 163. Minutu gutxiz atzetik igaro giñan, eta ala igesegin<br />

esi aren barrenetik. Or SCruz 66. Nik soldaruzkari iges egingo nioke. Alz Ram 51. Loak iñes eginda jarten naz<br />

itxarrik. Enb 53 (34 loak iges eginda). Urtebete gabe ihes egin zuen herbestera. Mde Pr 184. Alperra beti atxaki<br />

billa / nundik lanai iges eingo. BEnb NereA 52. Aitzakia bila gabiltza Venezuelan, geure eginbeharrari ihes<br />

egiteko. MIH 363. Haurrek iges egin zuten lasterka. MEIG IX 102. v. tbn. Iges e.: AA II 131. Echta Jos 228.<br />

Ugalde Iltz 25. Etxba Ibilt 468.<br />

� "Auzokuakin kontuak esaten zan artian esniak iges eiñ detsa" Etxb Eib (s.v. esniak).<br />

� Bigarren etsai iges egin bear dana da mundua. Mg CC 186.<br />

� (ihesik egin, en frases negativas e interrogativas.). � Ioan nendin enagien ogen gabe ihesik. E 230. Koroa<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

195

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

hura erdietsiko zuenak, martir izanen zenak, etzuen ihesik egin behar. Ax 399 (V 260). Umiak, ez igesik egin;<br />

gizon ona ta adiskide barri bat da. Mg PAb 93. Nola igexik egiñ emendik atzera? AB AmaE 284. Ez egizu aiñ<br />

laster igesik egiñ. Gelditu zaite piska baten. Ag AL 115. Eztautsat [...] igesik egiten utziko. Erkiag Arran 90.<br />

Etzuen atzerrira ihesik egin, orduan? Arti Tobera 279. v. tbn. Igesik: Zait Sof 52. Bilbao IpuiB 45.<br />

� (ihesa). � Paillardiza higuinari egiokek ihesa, / guztiz ere ez desira lagunaren esposa. EZ Man I 12.<br />

� (Con egin elidido; podría quizá tbn. corresponder a ihes izan, q.v. infra). � Laster, gizonak, Jainkoaren<br />

aserretik iges laster. Cb Eg II 114. Ta iges gero laster Aingeru donga alangua ganik. Mg CO 170. Iges<br />

enbusterubak ganik, milla juramentu egiñ arren. JJMg BasEsc 249. Erre nai ezpazara aragijaren pensamentu<br />

loijetan itxi adiskidetasun ori, iges subagandik, iges pelleburubetatik. Astar II 138. Oroipen txarroi, nigandik<br />

iges, / ez mindu nere gogoa. Jaukol Biozk 83.<br />

b) "Ni azkeneko ihez eginez gero, depuis ma dernière fuite" SP.<br />

- IHES ERAGIN (Urt III 155, <strong>Lar</strong>, Añ). "Ahuyentar, iges eragin" <strong>Lar</strong>, Añ. � Ihez eragiten derauku haren<br />

konpainiatik. SP Phil 30 (He 29 urhuntzen gare). Sekulako beregandik igeseragin zion. <strong>Lar</strong> SAgust 6. Zek iges<br />

eragiten deutsa len ordu osuetan lo astunian egon zan toki atati? Mg CO 32. Lotsaturik etsaiari iges eragin<br />

zion. Gco I 444. Hau aski behar zen bekhatutik niri ihes-eragiteko. Dv LEd 209. I aiz mutil abilla / bakarrik<br />

mingañez, / bei zarren ostikuak / eraiteko iñes. Enb 161. Zer da bakardadetik iges-eragiten diguna? Txill Let 22.<br />

Eta frailliak esanaz bere errezuak, laga eban bake baketan sinisturik diabruari iges erain zetsala. Etxba Ibilt<br />

465. v. tbn. Iges e.: JJMg BasEsc 14. It Fab 188. <strong>Lar</strong>d 40. Itz Azald 117. Zait Sof 74.<br />

� Ene tristeziak ihez eragiñ arazitzen baitarot gizonen konpaiñietarik. Gç 47.<br />

- IHESIK (igesik V-gip ap. Etxba Eib). Huyendo. "En huida. Igesik zorreri juan zan Ameriketara" Etxba Eib. �<br />

Portun zelaiaren erdian gelditu zan, ez atzera ta ez aurrera, igesik ioianari begira. Ag AL 115. Eroan zituen<br />

arerioak beterritik zear igesik gure lurretatik kanpora. Ib. 13. Onek atzeruzka igesik esaten eban orruaz:<br />

Tentaziñua! Tentaziñua! Etxba Ibilt 464. Bata jarraixan eta bestia igesik ebizen bixak gelan jiran. Ib. 464.<br />

- IHES IZAN (casi siempre trans.). Huir, escaparse. "Asimismo se dice igesten dau e iges dau por iges egiten<br />

dau e iges egin dau" A. v. IHES EGIN, 2 ihesi. � Uste dute iges diela betiko Jesusek. Mg CC 227. Igesko dabee<br />

zokonduetara kuijak legez. Mg PAb 91. Iges eban bide okerretara ta bera kondenau zan. JJMg BasEsc 6.<br />

Orregaitik edozeinbere aragizko pekatutik iges biar badogu bere, ardura andijaguagaz pensamentu edo<br />

gurarizkuetatik. Astar II 142. Egin eban kurutze bat eta iges ebeen demonioak. Ur MarIl 43. Ai! baletorke ene<br />

seme Praisko, / zeñek antxiña iges eustan begietatik. AB AmaE 378. Iges eben etxetik / iantzita kapelak. Azc PB<br />

85 (Ur PoBasc 157 iges juan). Tamal andija itxirik, iñes / dautsozu ludi oneri. Enb 66. Bestela ezingo da bizi, ez<br />

dago bizibiderik, iges bearko du. Munita 21. Emen geio ibil eziñik, / iges zitzaigun zerura. NEtx LBB 291.<br />

ihesaldi, igesaldi. � Fuga, huida. � Bere igesaldi lasterrean. Mde Pr 100. Iges-aldi guztiak etxe-zuloan<br />

bukatzen dira. Anab Aprika 105. Idiskoaren igesaldian [...] gizonezkoak batzuk arantz, besteak orrantz. Erkiag<br />

BatB 57. � Ogasun ugariak dituenak baita igesaldiak ere ugari izan oi dituelako. EgutTo 1923, 1-4 (ap. DRA).<br />

ihesarazi (BN-arb ap. Gte Erd 162; <strong>Lar</strong>, H), iheserazi (H), igesarazi (<strong>Lar</strong>), igeserazi, igesarazo (V ap. A, que<br />

cita a Zav), ieserazo (<strong>Lar</strong>, Añ, H), igeserazo (<strong>Lar</strong>, Añ, H). �1. Hacer huir. "Ahuyentar" <strong>Lar</strong>, Añ. "Etsaiak ihes<br />

arazi zituen" Gte Erd 162. � Indarrez beterik arpegi eman ta iges eraziko diogu deabruari. Mg CC 223. v. tbn.<br />

Mg in VMg 114 (iges erazo). Baia onek galtzarrai / erruz eraginik, / iges arazo eutsen / euren mugetatik. Zav<br />

Fab RIEV 1907, 92. Kale oso bat bete jenderi iges-erazi zion aspaldiko ausardi hura beregan bizturik. Aran<br />

SIgn 34. �2. "Aider à prendre la fuite" H.<br />

ihesbide (<strong>Lar</strong>, Añ, Dv, H, A), igesbide (V, G ap. A; <strong>Lar</strong>, Añ), ihespide (H), igespide. �1. Escapatoria; vía de<br />

huida. "Efugio" <strong>Lar</strong>, Añ. "Subterfugio" A. v. ihesleku (2). � Artzen du iges bidea, jarraitzen dio katuak. VMg<br />

12. Eztauko iño[k] igesbiderik, atxakiarik, au ez egiteko. Añ CS 134. Igesbiderik bageko lekuan erdian arturik.<br />

<strong>Izt</strong> C 280. Ai, erretzen nago eta ihes-biderik ez! Dv LEd 219. Illuntasunak iges-bidia / deritxat dabela artu. AB<br />

AmaE 22. Biaramonerako ezer egiten ezpagendun ez genduken iges-biderik. Or SCruz 65s (Aitork 156 igespide).<br />

Yakinki eta etsaiek etzutela beste ihes-biderik Garazi alderat yausteko. Zub 30. Hek bezala iragan zarena / ihesbidetan,<br />

odol-bidetan, / nigarka, auhenka / eta herrestan. Iratz 190. Irudi zitzaion gau miñean murgiltzera zoala<br />

eta ihesbiderik ezin aurki. Mde Pr 150. Oraintxen bai zeudela arrapagalluan eroritako saguaren gixa.<br />

Ikaragarriren bat asmatu ezik etzegon an igespiderik. Etxde JJ 46. Aitzetik-aitzera gordeaz billa bear izan zuan<br />

iges-bidea. NEtx Antz 138. Zer aitzaki ta igesbide du materialismuak, lotsagarri ez gelditzeko? Vill Jaink 67.<br />

Erran dezakegu badakigula zein den lapurre, eta orrek eztu iges biderik. Izeta DirG 66. Haren eskabideetatik<br />

ihespiderik inondik ez. MIH 39.<br />

v. tbn. Prop 1886, 258 (ihes-bide). Lap 398 (V 181). RArt Gipuzkoako kondaira 52 (ap. DRA). Igesbide: Ibiñ<br />

Virgil 116. Igespide: Otx 69. Erkiag BatB 195.<br />

� igesibide. � Ordeka zelaietan errolla andiak iriki ta urai igesbidea emanaz. <strong>Izt</strong> C 26.<br />

�2. igesbide. Refugio. v. ihesleku. � Zeruko erregiñek! Gure igesbide bakarra zeratenok. 'Seul asile'. Or Mi<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

196

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

146. � Berak oi zuan igespide artaraxe jo zuan, bere liburuetan irakurritako gertaeraren bat gogoratzera<br />

alegia. "Remedio". Berron Kijote 67.<br />

ihesdun (Dv � A), ihestun (Dv � A). � "Fuyard, fugitif" Dv. � Ni gordeko naiz zure begietarik eta lurrean<br />

izanen naiz ibildaun eta ihesdun. Dv Gen 4, 14. � (Estrella) fugaz. � Dantzan pindarra! / Hala nola zeruan<br />

ihesdun izarra. Ox 168.<br />

ihesegingarri. � (Lo) que ahuyenta, espantoso. � Begi bakharreko izaite ihesegingarriak. Prop 1901, 83.<br />

iesemariak. (Pl.). "Villancicos" A Apend. v. marijesi.<br />

ihe<strong>sg</strong>ile (H), ihesegile (Urt II 264, H). � "Fuyard, fugitif, transfuge" H. v. ihesle.<br />

ihe<strong>sg</strong>ite-. v. IHES EGIN.<br />

ie<strong>sg</strong>o. "Cobro, seguridad, re<strong>sg</strong>uardo" <strong>Lar</strong>.<br />

ihe<strong>sg</strong>ura, ige<strong>sg</strong>ura. � Ganas de huir, de evadirse. � Suge bat urreratubaz, zelango atsakaba, gorroto ta<br />

ige<strong>sg</strong>uria mako baga bada bere? Mg CO 66. � Onen olertigintzan alako ige<strong>sg</strong>ura ezikaitza, burrukari itzuriegin<br />

nai bizia nabari zaigu. Gazt MusIx 69.<br />

iesi. v. 1 iresi.<br />

1 ihesi (V, G-azp-to, AN, L, BN, S; SP, Urt I 6, <strong>Lar</strong>, Añ, H), igesi (V, G, AN, Ae; <strong>Lar</strong>, Añ, Dv (G)), iñesi (V,<br />

AN, R-uzt, iñersi R-urz; Añ), igasi (V-gip, G-to, AN-egüés-ilzarb; Dv, A), ihasi (G-goi-to, AN-larr-ulz; Dv),<br />

igexi (V-gip), igixi (V-gip), iyesi (G-azp-nav, AN-araq, Sal; iddesi G-to-nav, AN-araq; idxesi V-gip), iyasi (Gnav),<br />

iisi (G-goi). Ref.: Bon-Ond 153; A (iesi, iñesi, igesi); Iz ArOñ (igásitxuao); Asp Leiz2 (ieska); EI 66; Elexp<br />

Berg (igesi joan).<br />

�1. (Adv.). "Joan da ihesi" SP. "Evadir, evadirse, iesi, igesi joan" <strong>Lar</strong>. "Fugitivo, iesi dabillena" Añ. "Huir" Ib.<br />

"Huyendo" A. "Igasi fan, ir huyendo" Iz ArOñ. � Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos. Para la<br />

distribución de variantes v. ihes. En DFrec hay 29 ejs. de ihesi (24 adv. y 5 sust.) y 12 de igesi (3 adv. y 9 sust.).<br />

� Lagundu izan zaie bera ere haién artean ihesi balebila bezala. Lç Adv ** 1v. Ihesi zihoazkon bere lagun<br />

apostoluak. Ax 266 (V 178). Zatozkit, zeruko eztitasuna, eta lizunkeria guzia bihoa ihesi zure aitzinetik. SP Imit<br />

III 48, 5 (Mst bihuatz ihesi; Ch khen zatzu). Argatik naski / dabil Mundua igasi / toki artatik. GavS 15. Igesi<br />

ibilli bazera Jaunaren itzagandik. AA III 471. Igesi ebillen bada Dabid geisua. JJMg BasEsc 179. Beti ta beti<br />

ibili izan nas ni penitenziaren igesi. Añ EL 2 73. Joab-ek geiago zezakean, eta bereala igesi bialdu zituen. <strong>Lar</strong>d<br />

190. Ni zuri ihesi, zu nere bilha. Dv LEd 240. Benzituik eta garaituik iyasi diyua (G-nav). Orreaga 40. Ikusi<br />

dozu or nunbait, txakurren igesi edo? Ezale 1899, 14a. Ta zelatariaren igasi zijoala, zenbat bide iragan ote<br />

zituan! Elizdo EEs 1929, 174. Ganadu asko zeraman urak / bere ganbela ta guzi / [...] jende guziak errezatuaz /<br />

mendiak gora iasi. Tx B I 84. Maite nebazan gauzak juan dira igesi. Laux BBa 70. Ez dakizu Murtuts goseturik<br />

ihesi dugula? Lf Murtuts 7. Lertsunak lerro-lerro airean doazi, / beroaren lekurat hotzaren ihesi. Zerb Azk 101.<br />

Gaurgero otsoak igesi bioaz ardien aitzinean. Ibiñ Virgil 55. Zoko izkutuan, ehiztarien ihesi dabilen pixtiaren<br />

sena. MEIG IX 94. Harako txiki hura bakarrik gelditu zen igesi joan gabe. Ib. 104. � Bear igesi Castrora, an<br />

ere bearrik asko da. RIs 15 (v. para el mismo refrán lan-ihesi O Pr 295). Oietik saltatu zan / erio igasi. Balad<br />

221. � "Igásitxuao, eskúratxuao ifíni, ponerlo un poco más alejado" Iz ArOñ.<br />

�2. (<strong>Lar</strong>, Añ (G), H), igesi (<strong>Lar</strong>, Añ). (Sust.). Huida. "Fuga" <strong>Lar</strong>, Añ. v. ihes. � Hala hek ere salbatu nahiz bere<br />

bizia / mendira egiten zuten alferrik ihesia. EZ Man I 95. Ihesia baizik eztü irañen deno. Egiat 250. Kusai Dabidi<br />

bere igesian jarraitu nai izan zitzaion. <strong>Lar</strong>d 197. Yoan zaizkit ihesi bizian. Hb Egia 92. Bazauzkan aren igesiari<br />

laguntzeko gizon-bidari bat eta zaldi xaar bat. FIr 149. Othoitz egizue ihesi hori ez dadin neguan edo<br />

larunbatarekin gerta. Leon Mt 24, 20 (Samper ihesia; Lç ihes egitea, TB, Dv ihesa, SalabBN ihes yuaitia, Ip<br />

ihesi juaitia, Echn eskapada, Ir YKBiz 410 igesa). Olantxe urten oi dabe urten be, atsegiñaren itur-burutik<br />

eresizko iturriak, kanta mee, intziri samur uxterren igesiak. Erkiag Arran 149. Maite kontuko trinforik aundiña:<br />

igesia. SM Zirik 126. Andrea maitale batekin eskapatu zitzaiola bestekaldera, eta atzean zoakola ea ebaki ahal<br />

zezaiokeen ihesia. Arti Tobera 279. Ihesi hauek, geometri-zulo hauek. "Estas huidas". MEIG IX 129 (en colab.<br />

con NEtx). � "Igesixa, escape, huida. Kunbo orrek dauka igesixa, eta ez makala" Etxba Eib. � Plastika-ihesia.<br />

"Fuga plástica". MEIG 124 (en colab. con NEtx).<br />

- IHESIAN, IHESITAN (SP, Urt IV 148). Huyendo. "Ihesitan doa, il s'en va en fuite" SP. � Heda diezakedazu<br />

beraz othoi eskuiña / ene ganik ihesitan doan etsai higuina. EZ Man I 60 (v. tbn. 115). Eraillea igesian zebillela<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

197

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

jakin zutenean. Etxde JJ 162. � Katarro apurren bat bada be, esku ta ankak lotzen destazena --aren igesixango<br />

erantzuna. Etxba Ibilt 464. � Borthitz egin izan dirade gerlán, estranjerén kanpoak ihesitan irion dituzté.<br />

"Lesquels [...] ont repoussé". Lç He 11, 34 (He ihesi igorri, TB ihesera itzuli, Dv xahutu, Ol sakabanatu).<br />

- IHESIARI EMAN (igesiari V-gip). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. Huir. (Aux. trans. tripersonal). "Kontua<br />

eitteko orduan [...] igesixari emon zetsan" Etxba Eib. "Igesixari emon, darse a la huida" Elexp Berg. �<br />

Jostaketan zebiltzan arratoi aundiak argia nabaitzean igesiari eman zioten. Etxde AlosT 53. Bere leikidea il izan<br />

balu, ez lioke igesiari emango. Etxde JJ 158. Igesiari eman zioten bildurraren bildurrez. Ib. 94. � (Aux. trans.<br />

bipersonal). � Ikusten diranean atakatuak eta gidaririk gabe, emango dute errebelatuak eta ikaratuak igasiari<br />

(Irún, 1854). ETZ 241.<br />

- IHESI EGIN (Lcc (yesi e.)). Huir, escaparse. v. IHES EGIN. � Alfer ihesi egiten zuten mendi gañera / edo<br />

ezperen alzifre altxatuenenera. EZ Man I 95. Falta txipier ihesi egiten eztiana, handietara emeki emeki eroriren<br />

da. Mst I 25, 11 (SP begiratu, Ch ihes egin). Konpaña gaistuer ihesi egin behar da. CatS 49. Katez loturik<br />

penatzen beti, / iñundik eziñ igesi egiñ. Xe 322. Laster egin dezagun emendik igesi. AB AmaE 403. Eskutikan<br />

txoriyak / igesi egin diyote. JanEd II 97. Ez du igesi egiterik. Lab EEguna 88. Iñoiz igesi, neketan arren, / ein<br />

dutela andik, oroituz. Or Eus 330. Bein-betiko erritik igesi egin bear izan zuen Alkibiadak. Zait Plat 8. Ta bitarte<br />

txiki onetan kuarteletik atera ta igesi egiten badigu? Ugalde Iltz 67. Eta hiltzalle gizajoak korrika igesi egin zuen<br />

jauretxetik. Mde in Igela 65.<br />

v. tbn. Tt Onsa 157. Ch III 38, tít. He Gudu 111. UskLiB 12. CatSal 63. Jnn SBi 59. Etcham 187. Igesi e.: Kk Ab<br />

II 97.<br />

� (ihesirik egin, en frases negativas). � Badaki haren kolpiari ihesirik ezin egiten diala. Tt Onsa 135. Etzirozüt<br />

hari ihesirik egin. Mst III 29, 1 (SP ezin noakeo ihesi, Ch eziñ itzur bainakioke). Eztüzü balinba ihesirik eginen<br />

[...] irakurte baliusari. Mst XX.<br />

- IHESI ERAGIN. Hacer huir, ahuyentar. � Ez bakarrik gexotasunari igesi eragin, baita gatxa ekarri leiken<br />

gauzea ondo ezagutu ta aldendu eragin be bai. Kk Ab I 20. Bestetan bezela intuizioa ugaritzen dit edateak, eta<br />

neure burutik igesi eragiten bidenabar. Txill Let 101.<br />

- IHESI IZAN. (Aux. trans. tripersonal). Huir, escaparse (de). � Berak igexi eustanik ona neure ondotik, / ezin<br />

bete jat utsunea. AB AmaE 176.<br />

- IHESIZ (iñesiz R ap. A). "Huyendo" A. � Ez beha lurra! Beha zazu / lurra ihesiz, beha zerua! Elzb Po 186.<br />

Guardak ihesiz dabiltzanentzat orai da hasten eguna! Ox 30.<br />

2 ihesi (Añ, VocBN), igesi (AN-egüés ap. Bon-Ond 157), igasi, inesi (<strong>Lar</strong> Sup), ihestu, igestu, iesitu. � (Aux.<br />

trans.). Huir, escaparse. "Huir, ines, inesi" <strong>Lar</strong> Sup. "Escapar" Añ. "Fuir, s'en fuir" VocBN. "Échapper, ihezi"<br />

VocS (no es seguro que se trate del part.). v. IHES EGIN, IHES IZAN. � Tr. Documentado sobre todo en<br />

autores occidentales. � Egiten zizkon bere soroan / kalte asko gari ta artoan / ta igestzen zion abereak. Mg in<br />

VMg 97. Baia zaratea asmau, ta arinka / igesten dau lau-oinka. Zav Fab ms. 67. Angleser ihetsitzeko / uzten dut<br />

uzten Franzia. Balad 132. Ak gura ninduan ill egiñ, / kutxilloa eskuan artu dabenean, / igesi ezpaneutsa aide<br />

gogorrean. AB AmaE 266. Orain gagoz egiten / burdina-bidea / Fueruak igesteko / bear dan atea. Azc PB 202.<br />

Zeuen amak itxita / ez urrun igasi. Ib. 321 (Ur PoBasc 261 igesi). Negar Euzkadik eta Jeltzale-lagunak, / igesi<br />

dauskulako Lizardi ain onak! Enb 148 (89 igasiteko). Durangoruntz al eban aiñeketarik andiyenaz igesi eban<br />

Matxinek. Kk Ab II l22s. Ezta eder-uste, baizik-eta zigorrari ez igesi naia. Ldi IL 61. Igesiko dau esitik. Gand<br />

Elorri 214. Nork Amadi<strong>sg</strong>andik zezakean igesi. Berron Kijote 27.<br />

v. tbn. Igesi: Bv AsL 400. EusJok II 104. Or Eus 192. Igestu: <strong>Izt</strong> C 285. Sorarrain Lili 95. Igasi: Elizdo EEs<br />

1927, 185.<br />

� Gerak bazaitze farzirazten, ihesiren tie postak. Etch 308 (lo recogen tbn. ChantP 184 y Or Eus 282 "escapan<br />

de su puesto"). Zenbat geiago beiratia izan laiteke garbitasuna eta igestia desonestkeria! (Luzaide, 1869). ETZ<br />

280.<br />

� (Aux. intrans. unipersonal y bipersonal). � Lanari behinere ihestu ez dena. Hb Esk 146. Txerriza¸)ak ezkapa<br />

edo ¸)esitu zren. Hual Mt 8, 33 (para la grafía, v. BOEr 205). Nola ¸)estan da aragiarenganik? CatR 65.<br />

Gauza argijenganako leia / ortzi-ziar igasi yakon. Laux AB 47. Andik ere igeste bazan argiz pilla zutena, / garbi<br />

zegon nun bear zan ermita asi urrena. SMitx Aranz 82. Eta gizona ikaratu zen, inguratu eta urrunera ihestu,<br />

lasterka. Mde Pr 121 (EG 1951 (3-4), 7 igestu). � Gerta duk iñoiz ere aulena moskortu, / ta, igesi-gauz ez dala,<br />

etzanda an gelditu. "Sin poder huir". Or Eus 29. � (Sin aux. explícito). � Aurki giñake belarri-motz, anka-motz<br />

eta esku-motz, eta alarik ere, makurreri gaiztoari ezin igesiz, bizirik giñaken arte. Ldi IL 53. Igesi bearrean, nire<br />

etxekoak ez ikusi. 'Si debo salir desterrado'. Zait Sof 80. Bildur baitzan Alostorreko bizi zorikabeari igestearren<br />

txarragoan erortzea. Etxde AlosT 58. Zaiñetatik igesi naiean edo zebillen asaldatutako odola. Txill Let 61.<br />

Uraren abesti / mamorra, gauari / igesi ezinka. Gand Elorri 69. Zaltegitik igesitako kuadrigak. Ibiñ Virgil 80.<br />

Guk daukagu gauza orri / ezin igesiya. Uzt EBT 64.<br />

� (Part. en función de adj.). � Artu omen zeban asmo sendo betea, ezik, zezen izu igestuari etziola laga bear.<br />

'Espantadizo toro escapado'. <strong>Izt</strong> C 250. � "Exilé. Ihesi gaixoez euzu urrikari" Lh.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

198

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ihesika, igesika (V-gip ap. Etxba Eib). � Huyendo. "En huida. Juan daneko zortzi illabetian bizi da igesika"<br />

Etxba Eib. v. iheska. � Ura berriz nigandik / igesika dabil. Bil 64. Beste ontzidi dana igesika dua. AB AmaE<br />

98. Mendialdetik igesika zijoazkiguk gazteak urietara. TAg Uzt 84. Erdilo edota igesika atzemoniko suangillak.<br />

Erkiag BatB 38.<br />

ihesikor, igesikor. � Huidizo. v. iheskor (2). � Ortarako alegiñetan zan, zela edo ala barriketan jarri gurarik<br />

maitte igesikorragaz. Etxba Ibilt 476.<br />

ihesiti. � "Fuyard, lâche" Dv. "Cobarde" A. � Hura errepresentatzen zuela hainitz olde moldeko [...] urguillu,<br />

humil, ausartsu, ihesiti. SP Phil 268 (He 271 ihesiti).<br />

iesitu. v. 2 ihesi.<br />

ieska (V-arr-gip), ireska (V), idaska (V-gip). Ref.: A (ieska, ireska); Elexp Berg (ieska, idaska). � "Yesca" A.<br />

v. ardagai. � Biyotz nerian preso / gelditu zan bertan, / geratzen dan bezela / txingarra iyeskan. Bil 58 (en la<br />

ed. de Bertsol 147 txingorra iyeskan).<br />

iheska (AN-larr, BN-lab; Dv), igeska (AN-5vill), igexka, iñeska. Ref.: Asp Leiz2; Gte Erd 162. �1. Huyendo.<br />

"Iheska ibiltzea, vivre en fuite" Dv. "Igeska dabille" Gte Erd 162. v. ihesika. � Jangoikoaren igeska dabillen<br />

anima da. Mb IArg I 161. Beti ibilli nas igeska beraganik. Añ EL 1 64 (EL 2 73 penitenziaren igesi). Amorratu<br />

zorian / igeska asi da. Echag 164. Laborari sobera ikhusten dut lanari iheska. Dv Lab 82. Ahalkez urtua,<br />

Sainduari iheska zabilan. Jnn SBi 169. Ortzia dakust baltzez jantzija, / lotsaz iñeska euzkija. Enb 134. Aen<br />

itzotsez ezagutu zuen eken langiletarik zirela igeska an bilduak. FIr 149. Apaldurik belarriak, / aruntz jarririk<br />

begiak, / igexka doaz guztiak. AB AmaE 372. Neskak ondoti / igesta [sic, ¿por -ka?] beti / eurak dakie zergaiti.<br />

BEnb NereA 107. Etzaite ibilli apaizarengandik igeska. MAtx Gazt 94. Eiztaria segika / ta eiza igeska. Uzt LEG<br />

II 310. En DFrec hay 5 ejs. de iheska y 5 de igeska.<br />

v. tbn. Lg I 26. Gy 63. Dv LEd 206. HU Zez 198. Barb Leg 131. JEtchep 70. Osk Kurl 161. Herr 30-11-1961, 4.<br />

Igeska: Cb EBO 56. AA III 523. <strong>Izt</strong> C 376. Ud 31. Arr May 103. Ag AL 143. Altuna 100. Jaukol Biozk 46.<br />

MSIgn 344. Loram 69. Laux BBa 78. Lek EunD 27. Zait Sof 13. Txill Let 132. Anab Poli 47. Bilbao IpuiB 177.<br />

Vill Jaink 150. NEtx LBB 285. Berron Kijote 139. Iñeska: BEnb "Moja joan zanekoa" (ap. DRA).<br />

� (Con reduplicación intensiva). � Zeure ondotik iñes-iñeska / urrin juango giñan antxiña. Enb 136.<br />

�2. igeska (Añ). (Sust.). "Huida" Añ. � Bere igesk eroan galdu zuen aitaren maiko jan-edan goxoa ta itxeko<br />

lan garbia. Mb IArg I 162. Gaur ixillik dagon musika orri, Keplerek eta Newtonek marrak galgatu zizkioten, eta<br />

Einsteinek igeska ta xede. (Interpr?). Gazt MusIx 69n. Aien igeska-leia izua zala antz-emanik [...] onela esan<br />

zien dotore aski ta geldiro. "Coligiendo por su huida su miedo". Berron Kijote 45.<br />

iheskara. "(BN; Eskual), timidement" Lh.<br />

iheskari, igeskari (V-gip), iaskari (V-gip), iñeskari (V-ple, AN). Ref.: A (iñeskari); Iz IzG (igeskarixe), ArOñ<br />

(iáskaari). �1. Huidizo. "Espantadizo" A. "La (oveja que no se deja ordeñar) huidiza" Iz IzG. "Escapador" Iz<br />

ArOñ. � Etzuen ikusi emazte uli, gizon tresna eta haur basa, iheskari, deus ezin adiarazizko halako... bere<br />

gisako tetele batzu baizik. HU Zez 121. Ez zen jenden arterat barreatu hetarik. Nahi dut ez zela gizon iheskaria,<br />

bainan lanek zioten bakarrik manatzen etxetik atheratzeko. Lf ELit 298. � Aren eskuak alderik-alde zulatu eban<br />

Suge Igeskaria (edo Lebiatan). Ker Iob 25, 13 (26, 13: Dv suge bihurgunetsua, Ur suga jirabiraduna, Ol iparsugea).<br />

�2. (Dv � A), igeskari. Fugitivo; refugiado. "Fugitivus, celui qui fuit par crainte de la justice, fuyard"<br />

Dv. v. iheslari. � Orhoit iheskarientzat ez dela tokirik izanen hemen. GH 1927, 111. Seme igeskariaren berri<br />

etzuala zin-egin arren. Goen Y 1934, 179. Ikusi dugu nolako urhatsak eta laguntzak egin dituen eskualdun haur<br />

iheskarien alde. Herr 20-4-1961, 2. � (Estrella) fugaz. � Dantzan pindarra! / hala nola zeruan iheskar' izarra.<br />

Ox 169.<br />

iheskera. � Huida, acción de huir. � Neguak bere igeskeran eraman ditu berekin mendi, zelai, soroetako edur<br />

txuriyak. Elzo EEs 1916, 159.<br />

iheskoa (det., H), ihe<strong>sg</strong>o (H, T-L). � Huida, fuga. "Escampette", "évasion", "fugue", "fuite" T-L. � Egizue<br />

bada othoitz, zuen iheskoa gertha ez dadin neguan edo sabbato egunean. He Mt 24, 20 (para otras formas en el<br />

mismo contexto v. 1 ihesi (2)). Gizeraileak haren ihe<strong>sg</strong>oari ohartu zitzaizkionean, engoitik urrun zebilen<br />

ondikotz! Mde Pr 139.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

199

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

iheskoi. "Fuyard, timide, affectionné à fuir" H.<br />

iheskor (<strong>Lar</strong>, H), igeskor (<strong>Lar</strong>). �1. Fugaz; pasajero. "Porté à fuir, qui fuit facilement" H. � Eraman arte<br />

mundu igeskor / Eta naasi onetatik. Otag EE 1882c, 547. Amets igeskor zoroak dira / munduko pozkai geienak.<br />

EA OlBe 79. Iainko indartsua ezik, oro igeskor. Or Aitork 87. Oroimenean ikusten ditut oraingo lipar labur eta<br />

igeskor guziak. Txill Let 132. Alde ta aldi igeskorrean dabilen gizona, gauza guzien neurri gertatzen da. Zait<br />

Plat 36. Hauiek bazerasaten mundua ez dela itxura iheskor baizik. Lf in Zait Plat XX. Azpilanean ari den<br />

denbora iheskorrak erauzi du gure artetik udaren erdian. MIH 259. Barren-bizitzaren jario igeskorra. In MIH<br />

176. Iheskorra da biziro mundu honetan irabaz daitekeen izena eta ospea. MEIG III 68. En DFrec hay 2 ejs. de<br />

iheskor. v. tbn. Igeskor: EA Txindor 83. Vill Jaink 146.<br />

�2. (<strong>Lar</strong>, T-L), igeskor (V-gip ap. Etxba Eib; <strong>Lar</strong>), iaskor (V-gip ap. Iz ArOñ). Huidizo. "Évasif" T-L. "Aingiria<br />

lexkotxe igeskorra" Etxba Eib. v. ihesikor. � Kantore berri horik batügü eginik, / Gatü iheskor batek lekhia<br />

emanik. Herr 20-6-1963, 4. Geixenetan Zaldun igeskorra maiko izaten zalako. Etxba Ibilt 478.<br />

iheslari (Ht VocGr 365), igeslari, ihesari (H ap. Lh), igestari (G? ap. A). � Fugitivo. � Baldin franzes soldadu<br />

igestaririk joaten bazan beren errietara, bereal bereala atzemanik eraman zegiotela Monsieur Belrieu jaunari.<br />

<strong>Izt</strong> C 376. Ezpatak arturik, igeslariai orpoz-orpo jarraitu zitzaien. <strong>Lar</strong>d 130. Oraindaño Jahelek egin zuen guzia<br />

igeslari errukarri bati on egitea zan. Ib. 125. Bilduko ditu Israelko igeslariak. Ur Is 11, 12. Iheslarien mina<br />

zitzaion ezpainerat jauzi. Iratz 134. Leiala, zintzoa, nekatzen ez aizena, igeslarien babes eta aterpea. Anab Poli<br />

70. � Desertor. � Nik bitartean igesegin nezaken, baño ez nai, igeslaritzat artu ez nintzaten. Or SCruz 94.<br />

Tropa hortan badu ba buru onik, bañan ñafur eta iheslariak ere ba. Gazte (3) 1963 (ap. DRA). � "Réfugié"<br />

Casve. � Han ziren bilduak ONU-ko soldadoen gerizapean Izraelgo mugatik jin iheslariak. Herr 25-4-1996, 2.<br />

Mugaz bestaldetik etorri iheslari batzu urrunduak izan ziren gobernuaren manuz. Herr 13-6-1996, 1.<br />

ihesle (<strong>Lar</strong>, H, DBPT), igesle (<strong>Lar</strong>, H (V, G)), igesla (H (V)). �1. Fugitivo. "Desertor" <strong>Lar</strong>. "Réfugié" DBPT. �<br />

Jesusek adirazi nai ziena esan horduko beren gautegira ziran igesle biak. Mb IArg I 284. Zu zara apostata edo<br />

igesla fediaren deshonragarri bat. CrIc 131. Osterantzean, oi dan lez, itzuri edo igesletzat joko leukee-ta<br />

bildurrari bere jaramon egin bear ba, Ezekielen berbetaz. Erkiag BatB 159. �2. Huidizo. � Era ona zeukanean<br />

urbildu nai ez Kristo gana ezin bestez baño, ta joango da Jesus gogo onarekin alako nagi, igesla ta amore<br />

gabeko anima gana? Mg CC 213.<br />

ihesleku (L, BN, S ap. A; <strong>Lar</strong>, Arch VocGr, -kh- Ht VocGr 331, Gèze, Dv, H), igesleku (V-m ap. A; <strong>Lar</strong>, Añ).<br />

�1. Refugio (sentidos prop. y fig.). v. ihesbide (2). � Berze alkateren gana eztaite ihes lekhurik, / gaixtagiña<br />

badagoke nigarrean urthurik. EZ Man I 85. Zeren eta ezpaitut esparantzarik, ez eta ihes lekurik. Arbill 94 (III<br />

34, 22). Jesus gure ihezlekhua, urrikal [gakizkitzu]. Gç 96. Jeroboam ere ethorria zen bilkhu hartarat Egypto<br />

bere ihes-lekhutik. Lg I 339. Izan zaite haren iheslekhu eta defendatzaile, haren etsai guzien atakaden kontra.<br />

JesBih 441. Ikus zazue bihotz hau, zuen ihes leku izaiteko zilhatua izan zena. Lap 399 (V 182). Zure aldaretan<br />

da nere iheslekua. Arb Igand 120. Amabostean bein nerau bere igeslekura, Amezketara, joaten izan natzaio. A<br />

Ardi 141. Igeslekua bazun Santa Cruzek eta izkutatu ziteken. Or SCruz 124. Baserriko igesleku hortara<br />

erbesteratzera. Mde Pr 95. Besteak baztartzen zutenean amandrearen altzoa oi-zuan iges-leku. NEtx LBB 37.<br />

v. tbn. SP Imit III 59, 3. <strong>Lar</strong> STomas 2. He Gudu 139. ETZ 134 (Sara, 1776). Monho 46. Dv LEd 277 (79 -kh-).<br />

Laph 247 (237 -kh-). SMitx Aranz 226. Xa Odol 83 (241 -kh-). Iheslekhu: Ch III 52, 4. Mih 46. Brtc 82. Dh 90.<br />

UskLiB 17 (i. lekhia). MarIl 63. Jaur 365. Gy 324. Hb Egia 110. Zby RIEV 1908, 609. Ip Hil 254 (-lekhia). Prop<br />

1906, 73. Igesleku: Añ CatAN 79. Añ EL 2 241. <strong>Izt</strong> C 288. Ur BulaAl 55. EE 1884a, 572. Bv AsL 74. Itz Berb I<br />

189. ArgiDL 74. Jaukol Biozk 55. Erkiag BatB 39. Zait Plat 37. Vill Jaink 62. Gazt MusIx 121.<br />

�2. igesleku. Escapatoria, alternativa. v. ihesbide. � Ez da geratuten beste igeslekurik ezpada biurtu osturikoa<br />

edo betiko galdu arimea. Itz Azald 107.<br />

ihesliar (Dv � A). � Desertor. v. iheslari. � Eraman zituen berekin [...] ihesliarretarik Babilonako<br />

erregerengana iragan zirenak. "Qui transfugerant". Dv Ier 52, 15 (Ol, Ker igesi joanak).<br />

ihes-nahi. �1. (El) que tiene ganas de huir. � Patroiak atzez estatxa atxi-ta / --txakur-isats iges-naia--. Or Eus<br />

393. � Zeure buruarekin / zûr itzegin zenun / Mari sala nai ez ta / iges-naieko ordun. Or BM 118. �2. Ganas de<br />

huir, de evadirse. � Txantxetako edo itxurazko arte hau bereizgarri nabari batek salatu izan du, lehen eta orain:<br />

ihes-nahiak. MIH 363.<br />

iheste, igeste (G? ap. A � <strong>Izt</strong>; <strong>Lar</strong>, Añ), igesde (<strong>Lar</strong>, Añ, H), iesde (<strong>Lar</strong>, Añ (G), H). � Huida, acción de huir.<br />

"Fuga" <strong>Lar</strong>, Añ. � Etsaiaren batetako igeste au izanik uste bagekoa. <strong>Izt</strong> C 359. Gedeon-ek igeste andi au ikusi<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

200

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

arren, etzan batere ikaratu. <strong>Lar</strong>d 128. Erregutu ezazute, bada, zuen igestea ez dedin egin neguan edo<br />

larunbatean (G). Ur Mt 24, 20 (V igesa). Eta zuk igestiaz / andra ta umiai / negar eragiterik / Jaunak eztailla<br />

nai. Enb 166.<br />

ihestegi (<strong>Lar</strong>, Añ, H), igestegi (<strong>Lar</strong>). � "Refugio" <strong>Lar</strong>, Añ.<br />

ihestegitu. "Refugiarse, iestegitu, igestegitu" <strong>Lar</strong>.<br />

ihesti, igesti. � Fugaz. � Biztokiko atsegin igestijak ziero oratuta dozuz-ta. Eleiz GDBidea 13.<br />

ihestiar (Dv � A). � Desertor. "Fugitif, fuyard" Dv (s.v. ihesliarra). v. iheslari. � Sei bereziak izanen dira<br />

ihestiarren laguntzeko. Dv Num 35, 6. Bilduren ditu Israelgo ihestiarrak. Dv Is 11, 12 (Ur igeslariak, Ol, Ker<br />

banatuak). Mugari hurbil, bixkar batean, nigarrez ikusi omen dute aita ihestiarra! Barb Piar II 46.<br />

ihestoki (BN, S ap. A; <strong>Lar</strong>, VocBN, Dv, H), igestoki (V ap. A; <strong>Lar</strong>, Añ). � "Asilo" <strong>Lar</strong>. "Guarida, cueva de<br />

animales" <strong>Lar</strong>, Añ. "Refugio" A. � Lehia zaite sar gaiten ihestokian eta han begiratuko dugu ixiltasuna. Jaur<br />

AndreB 123 (ap. DRA). Adanen seme-alaba guztien gordeleku ta igestokia. Ur Bisit 28 (ap. A). [Oreñak] beren<br />

igestokietara juaten dira, ta antxen gordetzen dira. Echve Dev 109. Otso zar ortzikgabea bezela, zeñak igestoki<br />

illunaren zokoan uzten duen iltzen bere burua gose ta tristuraz. Otag EE 1882c, 447.<br />

ihestu. v. 2 ihesi.<br />

ietegi. v. ihitegi.<br />

� ihetu. "Ajar (SP)" A (� Lh). SP trae "Ihetzea, usé" e "ihetzetzea, user". Cf. ihetxe, ihetxetu.<br />

ihetxe (L, BN, S ap. A; Dv, H), ihetze (SP � A, H), ihatxe (H (L)), igetze, igesi (A), ihetxi (H (L, BN, S)),<br />

egetze (Aq 1260), igatze (Aq 1260), ihetzi (BN ap. A; <strong>Lar</strong>, VocBN, Dv (BN), H (L, BN, S; ietzi G)), igetsi (Asp<br />

Gehi), iketze, iyetzi (<strong>Lar</strong>, H), iyutzi (H). � Ajado, usado. "Gastada cosa, por vieja, egetzea (AN), igatzea (AN)"<br />

Aq 1260 (de donde probablemente deduce Azkue "Egetu arruinarse"). "Oineko, buruko, nabala, aizkora, orga<br />

ihatxeak" H. "Igesi, cosa ajada" A. Cf. higatu. � Tr. Documentado en textos septentrionales no suletinos (ihe-) y<br />

en Lizarraga de Elcano (igetze). � Guziek ohoratzen dute haren arropa ihetzea eta urratua. SP Phil 215 (He<br />

216 ihetxia). Gogotik iausten tu tresna zahar eta ihetzeak. Ch III 54, 8 (SP 54, 3 ihetze; Ip higatü, Ol zar).<br />

Yauntsi zituzten soineko ihetxiak. Lg I 196. Bestimenda ihetzi xar bat ekarten diena. AR 398. S. Franzisko<br />

Xabierbát bére sotána igetzearéki. LE Urt ms. 24v (iketze en la ed. de 1846, 67). Ala nola borrasko zatar igetze<br />

erdi ustelak urratzeko aski baita tiraldi gutiago ezi mise finak ta usatugabeak. LE-Fag. Nihork ez dio soineko<br />

berritik ihetxeari pedaxurik ematen. Dv Lc 5, 36 (Lç, He, TB, Leon, Ol, IBk zahar). Zangar-behereak zaia<br />

xaharraren azpitik larru-has, espartin ihetxe batzuetan oinak zabal. JE Ber 30.<br />

- IHETXEZKO. "Qui est formé ou composé de choses usées" Dv.<br />

ihetxedura (L, BN, S ap. A; Dv). � "Usure, dépérissement d'un objet" Dv. "Ajamiento" A. � Huna berrogoi<br />

urthe, larrua estaltzen zarotzun soinekoa ez dela behinere ihetxeduraz hautsi. Dv Deut 8, 4 (Ol marroiztu, Ker<br />

maiztu).<br />

ihetxetasun (L, BN, S ap. A; Dv). � "Ajamiento" A (s.v. ihetxedura).<br />

ihetxetto, igetzetto. � Dim. de ihetxe. � Sobra emanarazten beren soñari banidadeak eta igetzettoak berere<br />

pobreari ematea bear luke egin karidadeak. LE-Fag.<br />

ihetxetu (Dv, A), ihetzetu (SP � A, H), ihatxetu (H, A), igetzetu (Sal ap. A), ihetzitu (<strong>Lar</strong>, VocBN, H (+ ie-)),<br />

ihetzi (H), iyetzitu (H, s.v. ihatzetu), iyutzitu (H, s.v. ihatzetu). � Ajarse, gastarse. "Horri ihetzetua, lambeau de<br />

drap usé" SP (s.v. horria). "Enrasado así, ietzia, ietzitua" <strong>Lar</strong>. v. higatu. � Guztiz ere Elizatik ez naizen egotzia,<br />

/ hala nola arropatik ihetzetu horria. EZ Man II 61. Baina zuk bethi iraunen duzu, eta hek guziak beztidura<br />

bezala ihetzetuko dira. Harb 345. Egizkitzue ihetxetzen ez diren moltsak. Dv Lc 12, 33 (HeH ihatxetzen; Lç, He<br />

zahartzen).<br />

- IHETXETUXE. "Un peu usé, un peu trop usé" Dv.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

201

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ihetxi, -tzi. v. ihetxe.<br />

ietz. v. iratze.<br />

iexeki. v. izeki.<br />

ihez. v. ihes.<br />

ieztona. "(V-gip; FSeg), grito con que se ahuyenta a los cerdos" A.<br />

ieztor. v. 1 iraztor.<br />

ifame. v. infame.<br />

ifar. v. ipar.<br />

ifarnu, ifernu, ifrañu. v. infernu.<br />

ifeni. v. ipini.<br />

iferidi. "Bison" Urt III 348.<br />

ifertzin, ifezin, ifrantzi. v. ifrentzu.<br />

ifini. v. ipini.<br />

ifrentzatu. v. ifrentziatu.<br />

ifrentziadura. "Changement fâcheux de dispositions, renversement de visage" Dv.<br />

ifrentziarazi. "Faire changer les dispositions de quelqu'un en haine, colère etc." Dv.<br />

ifrentziatu (Dv), ifrentzatu. � "Proprement tourner à l'envers; au fig. changer de dispositions, de visage;<br />

devenir vert de colère, de confusion. On emploie aussi ce mot en parlant du vent, du temps, de la mer. Gogo<br />

guziak ifrentzatu diotza" Dv. � Lafitte Hendaian da errotor higatzen, / xedea diotela gaxtok ifrenzatzen. Hb Esk<br />

121. Ez da aski izpiritu ifrentzaturik ukhatzeko haren nausitasuna. Hb Egia 90. Eta phesiak jorik, hango<br />

erregeei ifrentziatu zaiote begithartea. Dv Ez 27, 35.<br />

ifrentzikatu, infrentzukatu (T-L), ifrantzikatu. � Poner del revés. "Inverser" T-L. � Bitxi dela, juduak behin<br />

nausitzerat utziz geroz, gauza guziak nola azpikoz gora ifrantzikaturik jarriak diren. HU Aurp 61. Gizon-hiltzale<br />

bati ere badugu uste barkatuko zuen. Aldiz, mozkor-solas batek berak ifrentzikatzen zakon begitartea. JE Med<br />

150. � Egun batez... mutil bat sartu zitzaion ber betan ganberan ifrantzikatua, baizik eta etxean su zela.<br />

EskLAlm 1908, 21 (ap. DRA, que traduce "desencajado, descompuesto, asustado"). � "Révolutionner,<br />

infrentzukatu" T-L.<br />

ifrentzu (L-côte, BN-arb; H, s.v. inprentzu), infrentzu (H), ifrantzi (BN-lab; H (L, BN)), ifrentzi (BN-mix, S;<br />

H), infrantzu (BN-arb), inpertsu (-rsu SP; Dv (BN, que cita a O)), inpertzu (O-SP 225 (-rzu), Lh (L)), inprentzu<br />

(O-SP 225 (-nzu), SP, <strong>Lar</strong> Sup, H (G, L)), iprentzu (SP), ifertzin (BN-baig (-rzin), Sal), inpertzia (det.; H (in<br />

m.)), inprinzu (SP), ifrentzio (Dv), ifezin (BN-baig). Ref.: A (ifrentzu, ifrantzi, ifertzin, ifezin); Gte Erd 11. �<br />

"L'envers d'une étoffe" SP. "Torno, inprentzua" <strong>Lar</strong> Sup. "Reverso. Aurkhia ta ifertzina (BN)" A. "Anverso del<br />

vestido, aldea ta ifrentzua" Ib. v. binper. � Tr. Documentado en autores septentrionales no suletinos (sí en<br />

Oihenart). � Aurki guziak du bere inpertzia. O Pr 549. Kontrizione perfeta eta karitatea biak gauza bera dire,<br />

gauza beraren aldea eta ifrentzua bezala. Dih MarH 396 (ap. DRA). Ori baita arrotzek ezin ikasia: / gure<br />

aurkian dute bertzek ifrantzia. Oxald Kantu berriak (ap. DRA). Soineko guziek badute beren ifrentzu edo<br />

binpherra. Prop 1898, 135. Ea Claude Bernard-en "idée directrice" aipatua gauzek beren baittan daukaten<br />

ideiaren ifrentzua edo oiharzuna denetz [ez ginakike]. Lf in Zait Plat XXI (Lf ELit 301 infrentzu). Zure solasek<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

202

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

badute beren ifrentzua. GAlm 1960, 59. Hango biziaren eskualde ona miraila garbian erakusten diozute...<br />

Bainan miraila haren infrentzua erakusten diozueia? <strong>Lar</strong>z Iru 26. Erraiten tuzu / gaur arras gauza konfusak, /<br />

zure erranak ifrentzua're / badu nola balusak. Xa EzinB 119. Baina aurki horri ere aurki dakioke bere ifrentzua.<br />

MEIG III 112. Egileari eskerrak, hobeto ezagutuko ditugu gure aurrekoen aurkia eta inpertsua. Ib. 126. � Ez<br />

dio gaizkiari ematen bakerik, / edozein ifrentzutan nahi den agertu, / haren mihi kolpeak yasan behar ditu. Hb<br />

Esk 77. � Eta aurki-inpertsu horietan ez ote da nolazpait ere ageri gu geron aurki-inpertsuen egitura? MEIG III<br />

126.<br />

- IFRENTZU(A)Z. "Soina ifrantziaz iaunztea" H. "Iferzinaz (BN-baig), del revés" A. "Ifrentzioaz (L)" A EY<br />

447n. "Infrantzuz mintzo da (BN-arb)" Gte Erd 11. � Etsai gaixtoak gauza hauk guztiok inprentsuaz bezala<br />

bertze aldera itzultzeintu. Ax 356 (V 236; 295 (V 196) inprentzuaz). Oro ifrentzuz edo gaizki zaizkote argitan.<br />

Hb Egia 141. Oharturik aurkia xilo zuela, oxtian nihaurek itzulia dut ifrantzuz. Egunaria 13-8-1956 (ap. DRA).<br />

� "Iprentzuaz goiti jauntstea, vêtir à l'envers" SP (s.v. inprentzua). � Gauza guziak infrentsuz gora izanik ere.<br />

Jnn SBi 171. Gauza guziak trebes jarriko zaizko bere bidean, denak infrentzuz gora. Prop 1894, 5.<br />

- IFRENTZUZ EGIN. "Ifrentzuz egitea, hacer una cosa al revés" A.<br />

- IFRENTZUZKO. "Inverse, [...] infrentzuzko" T-L.<br />

� Etim. De lat. inversum.<br />

� ifulara. "(S; Alth), esparganio, cárice" A. En Alth Bot 10 hay iphulara "laîche". v. ipular.<br />

iga. v. 1 ia.<br />

higa. "(Boh[émien]), trois" Lh. "(BN), terme de numération et d'élimination dans un jeu d'enfants. Baga, biga,<br />

higa, laga, boga, sega, zahi, zohi, bele, harma, zamuka, zamari, dutxulu, beharri (celui sur lequel tombe le mot<br />

beharri sort du groupe)" Lh (s.v. zamuka). "Baga, biga, higa [...] uno, dos, tres (BN-ciz)" A EY III 364.<br />

igabera. v. igaraba.<br />

igaberatxa (det.; <strong>Lar</strong>, <strong>Izt</strong> C 44, H), igeberatxa (Lcq 127). � "Anagálide" <strong>Lar</strong>.<br />

igaburtari (<strong>Lar</strong> � H (s.v. igaburra)). � Sumulista. "Sumario" <strong>Lar</strong>. � Ez igaburtari edo sumulista, ez itzen<br />

jaiotza ezagutzen duena. <strong>Izt</strong>, carta a JJMg 19.<br />

igaburtu (<strong>Lar</strong> � H), igaburutu (G? ap. A, que cita a <strong>Izt</strong>). � "Sumar", "montar en las cuentas" <strong>Lar</strong>. Cf. <strong>Lar</strong> �<br />

H: "Suma, igaburra". � Igaburutzen dute errealak... 228.000. <strong>Izt</strong> C 171.<br />

igaburutu. v. igaburtu.<br />

higadura (-üra S ap. Lrq; SP, Dv � A, H). � "Usure" SP.<br />

igaile (Dv), igale (Lh). �1. (El) que asciende, trepa. � [Ahuntzak] arrokaz-arroka, leze hegiz-hegi, / net artexki<br />

badabiltza: / aziñda igaillea deusez ezta lotsa. Gy 183. �2. (L? ap. A; Urt). "Ascensor, igaillea, zamari gañera<br />

igaillea" Urt II 389. "Jinete" A. � Igailea gibelera eror dadientzat. "Ascensor". Dv Gen 49, 17 (Urt zamaldun,<br />

Ol zalduna). �3. Transeúnte. v. iragaile. � Khexátü eta igáiler kheñü égin. Lrq <strong>Lar</strong>raja RIEV 1935, 138. Oroek<br />

ezagützen zien haren otela edo igaile errezebitzeko etxia. Herr 24-9-1959, 3.<br />

igain. v. igo.<br />

igaingi. v. igangia (2).<br />

igaipen (T-L), iganpen (Dv). � "Ascension, action de monter" Dv. "Montée, gravissement" T-L. � Gaua<br />

ethorri zitzaion (mendiko) igaipen horietan. Etcheb MGaric 17 (ap. DRA, que traduce "travesía, paso").<br />

1 igaitza (Dv), ikaitza (SP). � "Ikhaitza, montée, l'action de monter" SP. � Orduan hasi zen galbarioko igaitza.<br />

Prop 1899, 104.<br />

2 igaitza. "(BN-ciz-mix, S), zurra" A.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

203

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

igaitze. � Suceso, percance. (Relacionado probablemente con iga(ra)n, igaraitze; cf. iragan, iragaitza). �<br />

Damürik, ustegabia berehala heltürik da: otoak ükhen dü igaitze bat izigarria. Herr 1-11-1956, 3 (DRA traduce<br />

"subida, arrancada hacia arriba", relacionándolo sin duda con igan).<br />

igakoitz. v. ebiakoitz.<br />

higakor. � Perecedero, corruptible. � Ez zazula yan huntarik, ez zazula dasta, ez hunki, zeinak guziak higakor<br />

baitire. TB Col 2, 21.<br />

igale. v. igaile.<br />

igali (BeraLzM), egali (BeraLzM). � Fruto. � Tr. Documentado en autores meridionales del s. XX. Si no se<br />

trata de error, Orixe emplea igale junto a igali. En DFrec hay 4 ejs. de igali. � Bere buruauste ta nekien igaliya.<br />

EEs 1916, 222. Landara onak emon dagijezan igali eder zorijontsubak! Kk Ab I 32. Udan igali (fruta) gozuak<br />

ekarten ebezanak. Altuna 43. Goitar igali gozatsubenak zabaltzen ludi gustian. Enb 61. Aurrekoaldean zeukaten<br />

igali aundi bati begiratzen zioten, ikutu gabe. JAIraz Bizia 40s. Lorea igaliari bezala; autatuz, igalea loreari<br />

bezala. Or Aitork 372 (109 igale; v. tbn. Mi 4). Basa-igaliak landuaz. "Fructusque feros". Ibiñ Virgil 83. Igalisaltzailleak.<br />

NEtx LBB 41.<br />

v. tbn. Zink Crit 35. JBDei 1919, 162. RIEV 1931, 640. Lab EEguna 68. Laux BBa 82. Zait RIEV 1933, 62. Otx<br />

118. Ldi IL 109. Etxde JJ 200.<br />

- IGALI-ARBOLA, I.-ZUHAITZ. Arbol frutal. � Igali edo fruta-arbolak. Munita 35. Naiz igali zugatzak izan,<br />

naiz mendi zugatzak. Ib. 131.<br />

- IGALIDUN. (Lo) que tiene fruto, frutal. � Zugatz igalidunak abetxek dira: [...]: sagarra, igalia jan eta<br />

sagardo-edaria egiteko. Urkia EEs 1930, 46. Igalidun zugatz ganetan. Enb 163. Asunak izan bitez gizonarentzat<br />

ikaskizunak: igalidun udazkena. TAg Uzt 280. v. tbn. Ker Neh 10, 37.<br />

- IGALI-ONDO. Arbol frutal. � Oliondoek, igaliondoek eta basa-zugaitz zenbaitek. Ibiñ Virgil 82 (84, 91, 93n<br />

igali-ondo; 70 igali ondo).<br />

igalitza. � Cultivo de árboles frutales. � Españian, mendi ta guzi zenbat lur dago? [...] Azal, egur igalitzarako<br />

(frutales)...1.250.000 ektarea. Munita 151.<br />

igalsagar (G-bet ap. A), igara-sagar (A Apend). � "Membrillo (Bot.)" A. "Igalsagarrak, Tolosa aldean" A<br />

Ezale 1897, 340b. v. irasagar.<br />

igan. v. igo.<br />

igan. v. igo.<br />

higanatu. � Ir hacia ti. � Igana laster nintzakek pozik. / Ai, baña zelan iganatu ni? Enb 201. � DRA recoge un<br />

ej. que, a pesar de la traducción que da ('ir a tí'), es transitivo: Zer atsegina ditek iganatzen? (Elzo-Azpi "Nere<br />

maitea negarrez").<br />

higanaut. v. higanot.<br />

higanauteria. "Huguenoterie, huguenotisme; secte, parti, faction des huguenots" Chaho.<br />

higanautu. "(S; Foix), passer au protestantisme" Lh.<br />

iganbelar. "Aron, saltabelharra, iganbelharra" Urt II 341.<br />

1 igande (G, AN, L, BN, Ae, Sal, S; Volt 73, Deen I 199, SP, Urt Gram 30, Ht VocGr, <strong>Lar</strong> (+ ian-), Añ (G, AN),<br />

Arch VocGr, VocBN, Dv, H), igante (R, S; Gèze), igende (AN-ulz), iyende (AN-ulz). Ref.: Bon-Ond 106;<br />

VocPir 31; A; Lrq (igante); Iz Ulz (asteléna, igende), To, R 400; EI 336. � Domingo. v. domeka. � Tr. De uso<br />

general, salvo en vizcaíno, aunque en el s. XX se documenta tbn. en algunos autores vizcaínos. En suletino y<br />

roncalés se emplea la variante igante. En DFrec hay 508 ejs. de igande y 2 de igante. � Egun oroz ezin bada,<br />

aste oroz igandian. E 25. Hirur igandez aitzinetik publikatzen dela. Lç Ins B 5r. Gaur, zoin baita igandea. (c.<br />

1597). FLV 1993, 454. Plazer da igandetan eta bertze bestetan, solhasean [...] denboraren iragaitea. Ax 480 (V<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

204

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

310). Hilabeteko bigarren igante bezpera oroz. Mercy 33. Bazko igandean, indulientzia osoa. JesBih 469.<br />

Igande goizeraño emen egon zan. <strong>Lar</strong>d 466. Igandeko mezatik etxerat. Elzb Po 184 (v. tbn. A Ardi 77 igande<br />

elizkizunetan, Balad 210 igande meza). Igande guziez mezaren entzutera. Arb Igand 91. Igandea da gaur. Moc<br />

Damu 27. Igandeak begira zatzu. CatJauf 15. Igandetako soina. Barb Sup 103 (v. tbn. exprs. similares en Elzb<br />

PAd 19, JE Bur 183, Mde Po 92, Osk Kurl 98; igande jantziarekin en Etxde JJ 83). Berriz ere igandea etortzeko<br />

poxez egoten zan. Salav 34.<br />

v. tbn. (Sólo textos vizcaínos): Ag AL 134. Kk Ab I 73. Enb 127. BEnb NereA 147.<br />

� "Eria gaizki da, ez da iganderako, le malade est mal, il n'arrivera pas à dimanche" Dv (tiene la apariencia de<br />

un alativo en función de participio). v. iganderatu.<br />

- ERRAMU(KO) IGANDE, FESTA-IGANDE. v. erramu, festa.<br />

- IGANDE-HANDI. � Lehengo urteetan bazoatzin eskualdunak auzo herrietarik Miarritzerat buruilako igande<br />

egun batez [...]. Eskualdunen igandea zen, berek ziotenez: "Igande Handia". GH 1922, 607.<br />

- IGANDE-BESTA. (Pl.). Domingos y festivos. � Igande-bestetan, enzunen duzu meza. Harb 9. Igande besta<br />

manatuak / idukiko tuk sainduki. Gç 215. Ahalaz hartuko dituzte igande-bestak kofesatzeko. Dh 72. v. tbn.<br />

CatLan 88. Hb Esk 180.<br />

- IGANDE-EGUN (SP). Domingo. � Tr. Documentado sobre todo en la tradición septentrional. Lo encontramos<br />

además en Zabala y Anabitarte. � Ninzén Spiritutan igande egun batez. Lç Apoc 1, 10. Igande-eguna ere<br />

sainduki begiratuko. Mat 123. Sei egunez obratu, / gero iuduen igande / egunean pausatu. EZ Eliç 358. Igande<br />

egunetan golde nabarretan [haritzea]. Ax 413 (V 268). Penagarri da / hemen igande eguna. Etcham 228.<br />

v. tbn. EZ Noel 141. O Po 53. CatLan 105. Hb Esk 19. Prop 1880b, 17. Zab Gabon 98. Laph 110. Jnn SBi 70.<br />

HU Zez 11. Arb Igand 152. CatJauf 79. Anab Aprika 57. Igante egün: Etch 664. CatS 45. Ip Hil 31.<br />

- IGANDE-ESKOLA. Escuela dominical. � Biblia irakasten den igande-eskoletan. MIH 186.<br />

- IGANDE-IHAUTE (<strong>Lar</strong> (-hiaute), Dv, H, A; i. iote AN-larr, i. iyotia (det.) AN-araq; VocB), I.-INAUTERI.<br />

Ref.: Garm LexEV 93. Domingo de Carnaval. "(Domingo de) Carnestolendas" <strong>Lar</strong>. "Dimanche gras" Dv, H. �<br />

Langille maisuben festa, igande iñauteri eguerdian. Echag 115 (v. tbn. 78). Obe zuen igande iñauteriz goi ur<br />

garbitu bazuen. Iraola 116. Bi egun ederrak ukhan ditugu ortzegun gizenez eta igande-ihautez. Herr 20-2-1968<br />

(ap. DRA; la ref. es incorrecta).<br />

- IGANDE OROZ, IGANT-OROZ. Todos los domingos, cada domingo. v. igandero. � Gütiena igante oroz.<br />

Bp I 19 (v. tbn. igante oroz en Mercy 29, Ip Hil 219). Igant-oroz olloa eltzean emaiten. Elzb Po 219.<br />

- IGANDE ZURI, IGANDE XURI (S; Foix ap. Lh). "Igante-xuri, dimanche de la Passion" Lrq. � Igante xuriz,<br />

artzañ idiak iganez geroz, herriko laborariak beren ardien bortialat igorteko prestatzen ari dira. GH 1935, 402.<br />

� Igande Zuri edo Pazko zortzigarrena. Or MB 441.<br />

- JAI-IGANDE. v. jai.<br />

� Etim. Para su posible relación con igan, v. PT 273, n. 12. .<br />

2 igande (<strong>Lar</strong> � H). � "Subida", "creciente del mar, itsas igandea", "ascensión del Señor, Kristoren igoera,<br />

igandea" <strong>Lar</strong>.<br />

1 igandekari (L-ain ap. A (s.v. igande); H). � En día de domingo. "En jour de dimanche" H. � Zer egin behar<br />

da lan bat denean igandekari, ezin utzia? CatJauf 79. Merkatukari eta igandekari, bertzeak bertze, sos ederrik<br />

badamakote anhitzi. EOnAlm 1927, 25 (ap. DRA). Zer egin gogo duzu zaku horiekin, igandekari? Othoizlari<br />

1960, 308. Jentea igandekari futbolera doa. Arti Ipuin 46. En DFrec hay 2 ejs., septentrionales.<br />

2 igandekari, igantekari (R ap. A). "Domingueros, pastores que el domingo dejan su rebaño para venir a casa"<br />

A. � Bera zen sekail eta zut, erdi-igandekari beztitua, ezpartin zuritan. <strong>Lar</strong>z GH 1959, 86.<br />

iganderatu. "Arriver à dimanche. Iganderatzen garenean ikhusiko dugu hori" Dv.<br />

igandero, igendero (AN-ulz ap. Iz Ulz), igant oro, igantioro (R-is ap. Iz R 400). � Todos los domingos, cada<br />

domingo. v. IGANDE OROZ. "Igendéro aitzen dut méza" Iz Ulz (s.v. igende). v. 1 igandekari. � Meza osorik<br />

entzutia igante oro eta guardatako xei egunetan. CatR 47. Igandero euskeraz ari izaten zaigu Don Andres. A<br />

Ardi 81. Zoaz igandero meza-nagusi, bezpera ta ibildeun edo prozesiotara. ArgiD 38.<br />

v. tbn. Lab EEguna 77. Or Aitork 129. Etxde JJ 88. Osk Kurl 215. NEtx LBB 50. MEIG I 101.<br />

� (Con -ko, adnom.). � Iganderoko goiz-meza entzun ondoren. TAg Uzt 153. v. tbn. MAtx Gazt 98.<br />

igangarri. "Qui se peut monter. Aldats-zaldi igangarria, coteau, cheval que l'on peut monter. Zama goiti<br />

igangarria, charge que l'on peut transporter à un étage supérieur" H.<br />

igangia (det.). �1. Monta (de caballos). Cf. igan. � Hartakoz ere zaldiak dütü igaiñgiaren, berziak manurgaren<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 205<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

banaite egin, bat arhin, bestia pezü. Egiat 167. �2. (S ap. EI 166), igaingi (Sc ap. A). "Pasaje" A. "Igangia<br />

gaizto bat (S), un mal pasaje o vado" EI 166. v. iragangia. � [Ihizlariak] biga Ihizkundizeko / olhapeko<br />

igangian. 'Iragangune'. Casve SGrazi 102.<br />

igangio. "Cuesta, subida" A Aezk 119.<br />

iganki. "Anabathmos, [...] eskalérak, igankijak" Urt II 72.<br />

igankizun. "Qui doit être monté. Aldats-zaldi-zama igankizunak, coteau, cheval, fardeau qui doivent être<br />

montés" H.<br />

higanot (T-L), higanaut (S ap. Lh; Chaho, Gèze), higenaut (T-L), hugenaut. � Hugonote. "Protestant" T-L. En<br />

SP Phil 410 se lee Hignot [sic]. � Hugenautak, paganoak eta infidel guziak. Harb 386 (v. tbn. ed. 1690, 184<br />

hugenaut). Higanot legea / eman zela jenden artean. Monho 38. Higanoten heresia. Arb Erlis 150. Higanautek<br />

Parisen urthiki zien Ama Birjinaren statüa. Ip Hil 24. Xuberoko epixtolak zer erraiten othe du: "Higanautak,<br />

Zalgizeko". Egunaria (ap. DRA, que no da más ref.). Higenauten eliza. Lf Murtuts 49. Leizarragak, bera<br />

higanota izan arren, ez zion Andre Mariari harako itsuskeria ezarriko. In MEIG I 209 (MIH 244n higenaut). v.<br />

tbn. ES 125. Hb Egia 109. Zby RIEV 1908, 419. Casve SGrazi 80. Hugenaut: Tt Onsa 3.<br />

� "Higanaut, huguenot. Ce sens n'est guère connu: le mot a un sens vague, mais s'emploie: 1.º comme terme de<br />

mépris. 2.º dans une signification voisine de celle de 'geuex'" Lrq (cf. supra ej. de Egunaria).<br />

iganpen. v. igaipen.<br />

igante. v. 1 igande.<br />

igantentu. "Revêtir les habits des dimanches (S)" Lrq. Cf. igande.<br />

1 igantza. � Ascensión. Cf. igo. � Igan gaitezen gero gaurko zere iganzarekin egin diguzun bidez zeruko zure<br />

erreinura. Mb IArg I 345.<br />

2 igantza. "Tedio, (AN) iguitua, igantza; aspertasuna" Añ.<br />

igar. "Marea baja (V-m)" A Apend.<br />

igar. v. 1 ihar.<br />

igara. "(V-gip), bomba para sacar agua" A. Cf. eihera.<br />

igara. v. eihera.<br />

� igara. Cf. LE Urt 80: Igara gaistoa edo kasta gaiztoa, ez naiez humillatu. Azkue recoge este ejemplo e<br />

infiere: "Igara (AN-egüés), casta". Lo que se lee en el ms. (28v) es: "edo gára gaixto, eznáies humillátu".<br />

igaraba (AN; <strong>Lar</strong>, Añ, H), igarau (G-to), igabera (V-gip, G-to-azp), igarabi (V-m), igarabei (V-gip), igarabire<br />

(V-m), iyabera (AN-larr), igeribei (V-gip), igiribi (V-m; Mg PAbVoc (igiribija)), iraabe (G-goi), igiri-bigiri (Vm),<br />

ibalada (G-nav), ubalaga (G-nav). Ref.: A (igabera, igaraba, igarau, igeribei, igiribi, iyabera); Iz ArOñ<br />

(igarabei); JMB At 64; Etxba Eib (igabera); Garbiz Lezo 46; Ond Bac 405. � Nutria. � Artu daruaz igarabijak<br />

txito erraz. Mg PAb 155. Igarabiria, igarabiria dator! A BGuzur 137. v. tbn. <strong>Izt</strong> C 191.<br />

� Etim. De ur + abere 'animal acuático'; cf ugadera, uragre, etc.<br />

igaran. v. iragan.<br />

igarantza. "(R), vado, pasaje. Igarantzan ekusi naun (R), le vi al pasar" A.<br />

igarapide (G-to ap. A), iragapide (G-to ap. A). � "Tránsito, vado" A. v. igaropide (2).<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

206

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

igar-arnasa. � Espíritu adivinatorio, profético. � Sorgiña gero ta arroago zegoen igar-arnasa zeriola, ta<br />

zintzurra igarri-aizez betea. 'L'esprit qui la travaille'. Or Mi 80.<br />

igara-sagar. v. igalsagar.<br />

igaratza. � Pascua. � Illunabarretik asten zan Igaratza, Pazkoa. Tolosa EEs 1913, 81.<br />

igarazai. v. eiherazain.<br />

igarbide, igerbide. � Medio para adivinar. � Emen adierazo nai izan ditugun gauzakin dauzkate jakinik zenbait<br />

igarbide antz emateko zenbaterañokoa izan litekan umearen gaxoa. Aran-Bago ManMed 296. Eiztari<br />

ikasiarentzat igarbide zeatza zan neskaren begietako irriñoa. TAg Uzt 57. Lehena geroaren igerbide izan<br />

daitekeenez. MEIG V 90.<br />

igardausi. v. inarrosi.<br />

igare. � (Aux. trans. e intrans.). "1.º (Sal), pasar, traspasar. 2.º (Sal), filtrar. 4.º [sic] (Sal), cortarse la leche. 5.º<br />

(Sal), cerner" A. v. igari. � Ugaldetik igaretzen, eta bustitzen ez. Zer da? Garral EEs 1915, 93. Igare gintzan<br />

Oxaban atetik. ZMoso 42. Ugaldia laisterkan igare zuen. Ib. 42.<br />

igarego. "Igarego (Sal), igaregu (Sal), paso, vado" A.<br />

igaren. v. iragan.<br />

igargarri (V ap. A; Añ, H). � Señal, signo. "Qui peut être découvert, conjecturé, déviné, connu" H. �<br />

Neskatillak erabillezan uliak agirijan euren garbitasunaren igargarritzat. Mg PAb 95. Erakusten ere ziozkan<br />

amorioaren señale edo igargarriak. VMg 42. Deadarrak zirean euren igargarriak alkarren urre edo urrun<br />

egozan ezagututeko. Echta Jos 82. Ezkenion ez damutasun ez itzulpide-zantzurik, igargarririk, ikusten. A Ardi<br />

116. v. tbn. Itz Azald 72. � Signo (gráfico). � Erdereak (gaztelarrak beintzat) eztaukaz euskereak daukazan<br />

aots asko. Augaitik marra edo igargarri barriak sartu bear izan dira. Ezale 1897, 33b.<br />

igargu. "(R-vid-uzt), paso, vado. En R se designa también con la voz igargu el pasillo o tránsito de una casa" A.<br />

igari (R), egari (R). Ref.: A (igari, egari); Iz R 308. �1. Pasar. "Gai-óna igar, egun-on igar, buenas noches,<br />

buenos días (R-uzt)" A. "Andar. Egartean guartu nintzen" Ib. "Uda ígari dun, ha pasado el verano (R-is)" Iz R<br />

308. v. igaro, igare. � Igari baidra bi ilabete. Mdg 142. Igari dud Erronkarin amaborz egun. Ib. 139. �2. "(R),<br />

devorar" A.<br />

igari. v. igeri.<br />

igariarazi, igariazi. � Hacer pasar. v. igaroarazi. � Sala moduko egon-leku batera igari-azi zun eta exerlekua<br />

eskeñi. Etxde JJ 121s.<br />

igarkai. � Charada. � Igarkaia edo txaradea. Ezale 1897, 168a.<br />

igarkari. � Profecía. � Jesukristo gure Jaunagan betetako igarkari ta aldez aurretiko esanak. KIkG 19.<br />

igarketa. � Profecía. � Igarle guzien igarketak. Ol Mt 11, 13. Ire <strong>guda</strong>-oialari yarraitzen nor azartuko aitaren<br />

igarketak entzunda? Zait Sof 146.<br />

igarki (Bera, BeraLzM). � Acertijo, adivinanza. � Atzoko igarkijaren agerpena: [...] (1898). AG 1425.<br />

igarkin. "(R-uzt), acertijo, objeto de adivinanaza" A.<br />

igarkizun (V ap. A), igerkizun (H), igarkixun. � Adivinanza; adivinación, profecía, oráculo. "Qui doit être<br />

recherché, découvert, connu" H. "Acertijo, objeto de adivinanza" A. � Idazleak asmatutako edo an emen<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

207

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

bildutako igarkizun errezak. EEs 1914, 100. Orain jolasbidian igarkixunakaz asten bagara, Jainkua zirikatzia<br />

ixango da. Kk Ab I 28. Izar-kiñuok, egun-urratze alaitsu baten / igarkizunak al-dira? Jaukol Biozk 60. Seindunai<br />

igarkizuna esaten eutsen, semea ala alabea ete eben barruan. Or Tormes 15. Iainkoen aginduz gatozkitzu<br />

gertatu zaizkigunetaz igarkizun billa. "Oracula". Ibiñ Virgil 116. Malakias dohatsuaren igerkizunak. MEIG I<br />

195. v. tbn. Enb 192. Otx 153. Zait Sof 194.<br />

igarkuntza. � Arte adivinatorio, profecía. � Aietatik darizkigu igarkuntza ta aztikuntza ta lilluragintza ta ileskeñiari<br />

dagokion oro. Or in Zait Plat 153.<br />

igarlari (Vc ap. A; Añ). � Adivinador. "Profeta" Añ. "Acertador" A. � Besteen gauzeen igarlaria ta bereetan<br />

itsua. Zav Fab RIEV 1907, 536.<br />

igarlarikeria. � Adivinación, arte de adivinar. � Sorginkeria ta igarlarikerietan jardun dagian gizon naiz<br />

emakumea, eriotz-errudun izango da. "Divinationis fuerit spiritus". Ker Lev 20, 27 (BiblE igarle-lanbidea).<br />

igarle (G ap. A; H), igerle (<strong>Lar</strong>, Añ), igarla (V ap. A; Dv, H). � "Adivino" <strong>Lar</strong>, Añ. "Profeta" Añ. "Acertador"<br />

A. v. igartzaile. � Tr. Documentado en la tradición meridional y en Joannateguy. Las formas con -gar- son<br />

prácticamente las únicas documentadas. En DFrec hay 4 ejs. de igarle y 8 de igerle. � Alako igarla gezurti ta<br />

alakoen atzean dabiltzanak. Mg CC 152. Askotan izan naiz ni zure gogoen igarle. Ag G 69. Isaias igarle edo<br />

profeta santuak esan zuan. Inza Azalp 56. Itsuaren igarkizuna etzan guzurra atara, [...]. Nunbait igarle-atsa<br />

eban. "Espíritu de profecía". Or Tormes 31. Marx zalako ori igarle anditzat dauke. Eguzk GizAuz 63.<br />

Grezitarrek igarletzat dadukaten artea. "Habitae Grais oracula quercus". Ibiñ Virgil 82. Profeta eta igarlea<br />

elkarrengandik berezi beharko genituzke. Igarlearen egitekoa igertzea da [...]. MEIG III 117 (MIH 226 igerle).<br />

v. tbn. Añ EL 2 242 (igarleen gen. pl.). <strong>Lar</strong>d 472. Ur Apoc (V) 2, 20. Bv AsL 23. Jnn SBi 3. Azc PB 245. Kk Ab I<br />

28. TAg Uzt 52. Zait Sof 65. Enb 54. NEtx Nola 39. Igarla: Astar II 1. AB AmaE 24. Itz Azald 29. Enb 193.<br />

igarletza. � Profecía. � Jaunak profezi edo igarletzako doaia edo grazia ematen ziola. Aran SIgn 83.<br />

igarmen, igermen (<strong>Lar</strong>, Añ, T-L). � Descubrimiento, adivinación; capacidad de presentir, adivinar.<br />

"Divination" T-L. � Belaunikatu orduko jartzen zaio begietan Jainkoaren ontasun ondogabearen ezaguera,<br />

onen mesedeen anditasuna eta bere eranzuera txarraren igermena. Cb Josefa 169. Hantik, igermenak odolühaizta<br />

handirik izanen zela, egiazki gerthü zena. Egiat 272. Gerokoen igarmen izkutu ortaz dana dala, badana<br />

besterik ez diteke ikusi. "Arcana praesensio futurorum". Or Aitork 322.<br />

igaro (V, G; Mic 8v, <strong>Lar</strong>, Aq p. 63, Añ, Dv, H), irago (V-ger-arr, G-nav, AN-larr (irao); Lcc, <strong>Lar</strong>, Añ, Dv, H),<br />

iragon (V-ger-m; Lc <strong>sg</strong>. A), iragotu (Dv). Ref.: A (igaro, irago, iragon), Apend; Iz ArOñ (irao); Asp Leiz; Gte<br />

Erd 8. � Tr. La forma igaro es casi general en guipuzcoano, y en vizcaíno es prácticamente la única<br />

documentada hasta finales del s. XVII y frecuente desde entonces. Irago, documentado ya en Landucci,<br />

Lazarraga (que usa tbn. en alguna ocasión igaro), y Nicolás de Zubia, es la única variante que encontramos en el<br />

s. XVIII (msOñ (235r), Arzadun, Barrutia, Urquizu, Gamiz (206)); en el XIX es bastante frecuente: Moguel (tbn.<br />

igaro), fray Bartolomé, Astarloa, Arrese Beitia (tbn. un ej. de iragotu (AmaE 449)), Iturzaeta; en el s. XX sólo se<br />

encuentra en Lauaxeta (AB 58); pero cf. infra IGAROKO. Fuera del vizcaíno, emplean irago <strong>Lar</strong>ramendi (Cor<br />

300), Xenpelar (191), F. Goñi y E. Arrese. Se encuentran formas fuertes en los Lazarraga (naigaran), Refranes<br />

de Garibay y Bertso Bizkaitarrak (en ambos aigara), y en Refranes y Sentencias (digaran (231), con suf. de<br />

relativo); en el s. XX algunos autores (Lauxeta (BBa 76), L. Jauregi (Biozk 4), Gaztelu (MusIx 83)) recrean<br />

formas fuertes como digaro. El sust. vbal. igaraite- lo emplea Capanaga (part. igaro), e iragaite- Lazarraga,<br />

Urquizu (tbn. iragote- (57); part. irago); hay igaroite- en CatLlo (96) y CatBus (57), siendo en ambos igaro el<br />

part. En DFrec hay 156 ejs. de igaro.<br />

I (Vb.). �1. (Aux. trans. e intrans.). Pasar (por, a), cruzar (por); (menos frec.) llevar, transportar. "Acarrear" Lcc.<br />

"A quien casi vencido todo se deja rendir, itxaso gustiak igaro eta bazterrean ito (G)" Aq p. 63. "Uran irago (Gnav)"<br />

Gte Erd 8 (s.v. erropa aklaratu). v. iragan, pasa. � Tr. De uso general en los dialectos vizcaíno y<br />

guipuzcoano. � Igaro ninzan basoti. Lazarraga 1170v. Laztan enea, naigaran / Zure atean arteti. Ib. (B) 1204r.<br />

Ene aldeti igaro zidin / dama bat enrizadurik. Ib. (B) 1199rb. Laster baten igaro zan / uraz alde bestea[n].<br />

(Cantares de la quema de Mondragón). TAV 3.1.7. Bergara, zeñatu eta aigara. RG A 34 (v. tbn. en contexto<br />

similar aigara en BBizk 33; v. un extendido comentario sobre esta forma verbal en MEIG VI 188s.). Igaro bidi<br />

bigarren partera. Cap 115. Bidrieratik iragoten dana legez eguzkia. ConTAV 5.2.11, 150. Irago da diabrubaren<br />

bando ta eskolara. Mg CO 279. Badakutsu emen belarluzia illda, sutan igarota, edegita. Mg PAb 86. Loratatik,<br />

frutu gozo elduak izatera igaro ditezen. Añ LoraS 4s. Pekatu mortalaren mugetan arkitzen zera, eta muga oriek<br />

igaro badituzu ere eztakizu. Arr May 107. Preso artu nai duenak, nere gañetik irago bearko du. Goñi 65.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 208<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

Soloetako lan gogorretan senarrari lagundu, urak iragon etxera. Echta Jos 25. Ezkutitz guztiak beraren<br />

eskuetataik igaro bear baitzuten. A Ardi 23n. Jordango ibaia igaro. <strong>Lar</strong>d 108. Au ere aitagandik igaro da<br />

semietara. Bv AsL 202. Etxakon burutik igaro. Kk Ab I 48. Bein eriotzako ateak igaro ezkero. ArgiDL 123.<br />

Kontrabando gaitza zeukagu igaro bearra Eraintzeko lepoan barrena. Etxde JJ 41. Ertzaiñen beribillak zauli<br />

igaro zituen karrikek. Izeta DirG 73. Zure ondoan igarotzen danean. MAtx Gazt 105.<br />

� (Aux. trans.; frec. con gogotik, gogoan). Pensar, ocurrirse; repasar. � Egun gogoti igaro dagidazan [...] gauza<br />

guztiak. Cap 121. Onelakorik deseatzera, edo gogoan igarotzera nor atrebi? Cb Eg II 43. Gero irago biar ditu<br />

mandamentubak kontuz. Mg CO 32s. Jauna, ez det gogoan igaro ere etxe artan gauza gaistorik egitea. AA III<br />

560. Gogoeta asko igaro ondoan / gizon zikotzto bati yarri yakon buruan / bêbala nos edo nos ezkontzeko ordua.<br />

Zav Fab RIEV 1907, 538s. v. tbn. Azc PB 166. Mde Pr 329.<br />

� (Lcc, <strong>Lar</strong>, Añ), irago (Añ). (Aux. trans.). Traspasar, penetrar, atravesar. "Pasar con tiro, tiroakin irago" Lcc.<br />

"Atravesar, pasar de parte a parte con espada, batetik bestera trebesatu, igaro" <strong>Lar</strong>. � Iragaiten dogula bere<br />

bular sagradua [...] pekatu mortalen lanza gogor da kruelagaz. Urqz 15. Muru sendo burdiniak igaroko ezin<br />

dabena. Mg PAb 206. Pena bat, igaroten ebana baterik bestera ama donzella naibagez betiaren arimia. Ur<br />

MarIl 110 (v. tb. 33).<br />

v. tbn. Añ EL 1 120. AA III 493. Bv AsL 106. Arr May 129. Ir YKBiz 29. Etxde AlosT 103. Irago: Otag EE 1882c,<br />

511. AB AmaE 158 (449 iragotu).<br />

� (Precedido de ontzat). Pasar por bueno. � Balitz Zu etortea arima garbi ta Serafinen antzera amorez<br />

erexeginetara, ontzat igaro litekela dirudi. Añ LoraS 50s.<br />

� Pasar (a una lengua), traducir. � Igaro egizuz euskerara Erromarrak itxi deuskubezan berbeeta goratu ta<br />

apaindubenak. Mg PAb 202.<br />

� Pasar, superar (un nivel). � Apaizen dignidadea eta zer mallak igaro bear diran ara igotzeko. AA I 550. Lau<br />

ikastaro igaro dituk, / lauretan nausi urten dok. Enb 197. Ezin ixan dot iñoiz irakaslego mallea igaro. Otx 96.<br />

� Pasar, adelantar. � Jakiturijan, erakuslak bardindu edo irago zitubana. fB Ic II 285. Berdindu ditu, igaro ditu<br />

/ ontzi baten aurrea artuz. Or Eus 396.<br />

� (Precedido de instr.). Pasar (por las armas, etc.). � Baldin ezpazan errendatzen tropa guztiarekin, beronen<br />

naierara, ganibetaz igaroak izango zirala. <strong>Izt</strong> C 489. Armaz igaroa izateko sentenzia gerrako tribunalak<br />

emandakoai. Arr 1855, 135.<br />

�2. (<strong>Lar</strong>, Añ, Etxba Eib), irago (Lcc, <strong>Lar</strong>, Añ). (Sentido temporal; aux. trans. e intrans.). "Días ha, egunak irago<br />

dira" Lcc. "(Lo) pasado pasado, igaroa igaro" <strong>Lar</strong> (tbn. Añ). "Gazte-urtiak igaro" Etxba Eib. � Tr. De uso<br />

general en los dialectos vizcaíno y guipuzcoano. � Oi ta irago ze bekikeo / bisitatzaka asterik. Lazarraga 1182v.<br />

Onetan egun bat eta gau bat irago eben. Ib. 1153r. Iragaiten gustosoro bizia. Ib. (B) 1181vb. Mila urte igarota /<br />

ura bere bidean. TAV 3.1.1. (v. tbn. RG A 25). Desterru au igaro ta, erakuskuzu Iesus. Bet 7 (en contexto<br />

similar irago en Arz 22). Erakuskuzu nun irago gaua. Acto 151. Gau guzia orazioan igaro. Cb Just 104. Bere<br />

denbora birauen, gorrotoaren [...] bekatuetan igarotzen duan emakume bat. AA III 470. Zu gabetandik nere<br />

bizitza / emen igaro bearra. Moc Damu 19. Igaro arren fedeak / orain egun txarrak. Azc PB 223. Beste gau<br />

asko baratxuri salda utsez igaro. Ag G 227. Jaiak ondo igaro. Enb 210. Izpitxo bat ezta legetik kenduko, zerulurrak<br />

igaro ditezen arte. Ir YKBiz 120. Orduak igaro zaizkit kalez kale ta ezpai gorrian. Txill Let 58. Igaro dan<br />

urteko Bagillaren 28an. Alzola Atalak 131. Igaro berri direnak antzina-antzinakoak baino. MEIG I 158. �<br />

Atsegin asko dut zubek nere amaandre biotzekoaren konpañian igarotzen duzuela. ConTAV 5.2.9, 139. � --<br />

Zeinbat urte dittu? [...] --Ogetabat igaro lengo egunean. Echta Jos 214.<br />

� (Part. en función de adj.). � Gure Jaunaren urte igaroak borseun irurogeta lau. TAV 3.2.9. Zeinekin<br />

parkaetan iakuzan kulpa igaroak. "Culpas pasadas". Cap 62. Penitenzija iraguak ez deutsa iñori ezer balioko.<br />

Mg CO 2s. Illunaldi igaroa pozik gogora dut. Or Aitork 261. <strong>Euskal</strong> herriaren aldi igaro ilun hartatik. MIH<br />

293s.<br />

�3. (V ap. A; Añ, Dv), irago (V ap. A; Dv). Sufrir, soportar, experimentar. "Sentir, padecer" Añ. � Tr. De uso<br />

frecuente. � Bizi naxala iragaiten dot / munduko pena guztiak. Lazarraga 1164r. Orain pazienziarekin igaro<br />

itzazu, aurki karzela orretatik aterako zera. (Azpeitia, 1622). ConTAV 5.2.9, 125. Norzuk trabajuak igaraiten<br />

dituez justiziagaiti. Cap 84. Igaro bear dituzte etxeko andren jenio txaarrak. Mg CC 151. Bakoitzak eriotzaren<br />

une edo puntuan igaro bear degun juizioaren gañean. AA III 454. Minberia izan zan irago eban erijotzia. Astar<br />

II 46. Jagi zan oetik indar senduakaz ezer igaro ez baleu legez. Ur MarIl 56. Gugaiti bakarrik / zeure Seme<br />

izatea / igaro eban pozik. Azc PB 26 (Ur PoBasc 236 artu eban). Igaro eztaian / neure izen onak nekerik. Ib.<br />

243. Arriskuak igaro baga. Echta Jos 124. Atzerrietan ibilli zan artean igaro ebazan jazoera guztiak. Ib. 238. Ai<br />

zelako lotsariyek igaro bier izen nituen. Kk Ab II 59. Gose ta ase berak alkarrekin igaro. Ugalde Iltz 21. � A<br />

zuan baltzak igarotea, a! Bilbao IpuiB 106.<br />

� Pasar (disfrutar). � Zer poztasuna igaro duten / Elizondoko jaietan. Uzt LEG II 203.<br />

� Pasar (un examen). � Iru titulu emon eusteezan Madrilen, ta orretarako igaro nituban iru esamina krubel<br />

tribunale lotsa andiko baten. Mg PAb 48.<br />

�4. Portarse. � --Ezkonduak emasteakaz zelan igaro bear dabe? --Amudioagaz eta respetoagaz. "¿...cómo<br />

deben haberse?". Cap 48.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

209

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

�5. (V ap. A; Añ). (Aux. trans. e intrans.). Abrumar, indisponer, pasmar. "Borracho, edanean igaroa" Añ. �<br />

Gizon ori txit illun ta sustoz igaroa etxera zan. Cb Eg III 236. Kuartillo ta erdi ardoak igaroko etzaituan<br />

moduan. Mg CC 149 (v. en contexto similar JJMg BasEsc 208). Ezagutu biar dabee, iragoko diriala edanian.<br />

Mg CO 279 (v. en contexto similar AA II 114). Goseak igarorik eizaren zai dauden leoien eran. AA III 573. Nor<br />

irago ta arrituten ez da, [...] entzun ezkero Salomonen aoti: [...]. fB Ic II 283. Arpegi urduritu eta igaro batekin.<br />

Arr GB 26. Otzak igarotzen banau, bereala izango ditut ondore txarrak. Vill Jaink 103 (v. en contexto similar<br />

VMg 35). v. tbn. Añ EL 1 223. Irago: AB AmaE 367. � Zu zar berde, edo mutill zañ-ezurretaraño gaiztakeria<br />

igarorik zaudena! AA III 472.<br />

�6. (A). (Aux. intrans.). Suceder, pasar. � Marabilla andi asko Isidrori gertatu ta igaro zitzaiozkan. Cb Eg III<br />

334. Nola igaro diran gauzak, dakustenean. AA III 543. Usmau eben jazoera okerren bat igaro jakela. Echta<br />

Jos 187. Ezer igaro ez balitz bezalaxe. ArgiDL 32. Euzkadi, zeugaz zer igaro da? Enb 71.<br />

v. tbn. Mg PAb 190. VMg 3. JJMg BasEsc 111. Ur MarIl 83. <strong>Lar</strong>d 74. Arr GB 97. Bv AsL 100. Apaol 89. Ag AL<br />

145. A BeinB 74. Kk Ab I 39. Vill Jaink 127. Irago: Mg CO 137. fB Olg 124. Astar II 60. AB AmaE 416. Itz<br />

Azald 39.<br />

� (Part. en función de adj.). � Oek esan oi dituzte milla gauza igaro. Mg CC 124.<br />

�7. (Aux. intrans.). Sobrepasar, pasar de. � Ez iragoteko kuartillu bat ardaoti. Mg CO 221. Eskutur bakotxa<br />

iragoten da arraa batian lodieran. Mg PAb 193. Badakizu neurriaz kanpora igaro etzerala? AA III 503. Urte bi<br />

edo geijenez irutik irago ezkero. Astar II 95. [Ill zan], beraren adiña berrogei ta iru urtetan igarotzen etzala. <strong>Izt</strong><br />

C 487. v. tbn. Gco II 60. Zab Gabon 105. � Bir milla arrain bêbela / ta igaroak. Zav Fab RIEV 1907, 98.<br />

Irureun arroba igaroa omen zan. <strong>Izt</strong> C 246. Aurrak izateko urteetan igaroa zan. <strong>Lar</strong>d 16. Eun da ogei duro igaro<br />

zan / orduko nere gastua. Ud 22.<br />

�8. Pasarse, desaparecer. � Miñaren miñaz katu guztia / beinguan niri igarorik. Mg PAb 62. Aserrea igaro<br />

gabe, eta ondo konsejua eskatu gabe, ez dezazuela pasorik eman. Gco I 437 (v. en contexto similar Ur MarIl 92,<br />

Otx 91; irago fB Ic III 375). Ikara etzait oraindik ere igaro. Etxde JJ 19n. v. tbn. Añ EL 1 57. Arr May 181. Inza<br />

Azalp 35. Vill Jaink 36.<br />

�9. Pasarse (los alimentos). � Engainuzko tratuba da, lenagoko urteko arto edo gari arinduba ta iragua, urte<br />

atako ona balitz legez... saldutia. fB Ic II 132 (ap. DRA; la ref. es incorrecta).<br />

II (Sust.). �1. Paciencia, aguante. � Pazienzijagaz ta iraguagaz. fb Ic III 373. �2. Suceso. � Urte barruko<br />

domekeetako Ebanjelioaren berba edo irago bat. fB Ic I 90 (ap. DRA; la ref. es incorrecta). �3. Sg. Harriet se<br />

emplea también como sust. significando 'le passé' y cita un ej. de <strong>Lar</strong>ramendi: "Igaroa igarorik; igaroa igaro",<br />

que aquí se incluye en I (2).<br />

- IGAROAN. De paso, en el camino. � Emendik igaruan, jotzeko asmuan Mairu-erria. Bv AsL 113. Igaruan<br />

topatzen bazuten eliza bat, sartutzen ziran. Ib. 67.<br />

- IGARO ERAGIN. a) (Sentido temporal). Hacer pasar. v. igaroarazi. � Egun gozatsu bat igaro eragiteko. Mg<br />

PAb 56. v. tbn. Bilbao IpuiB 153. b) Hacer sufrir. � Tormentu ikaragarriak eurak igaroten, ta beste askori igaro<br />

eragiten. CrIc 15. c) Hacer pasar, cruzar. � Ardieri bere aurretik banan-banan igaro eragin-da. Bilbao IpuiB<br />

75.<br />

- IGAROKO (iragoko V-gip ap. Iz ArOñ (iraoko, iraako, idaako)). (Adnom.). Pasado, del pasado. � Igaroko<br />

denbora igaro zan. Cb Eg II 100. Ai, irakurri balei gizonak etortekoa, / zuk irakurten dozun legez gaur iragokoa.<br />

AB Olerk 159. Igaroko bizitzako pekatuak. Arr May 95. Igaroko berrogei ta amar urte ontan. Mok 7. Neuk bere,<br />

eztot iragoko egun bieton ikusi. Erkiag Arran 95.<br />

v. tbn. GavS 5. Mg CO VII. Añ LoraS 194. AA I 540. Azc PB 299. Ag AL 49. Erkiag Arran 35. Iragoko: Ag Kr<br />

103. Otx 86.<br />

- IGAROXE. (Forma con suf. -xe, de valor aprox.). � Igaroxe omen dugun berrogeizaro higuingarri honetan,<br />

mehartu egin dira euskararen mugak. MEIG VIII 44.<br />

� Etim. Causativo de igo (i-ra-go).<br />

igaroahal. � Soportable. � Igaroalak izan baziran bere kristiñauen esker txarra, eta [....] jaramonik eza. Ur<br />

MarIl 111.<br />

igaroaldi (Añ), igaroldi (<strong>Lar</strong>), iragoldi (H). � Pasada; paso. "Pasa de aves", "transición" <strong>Lar</strong>, Añ. � Onelakoai,<br />

sardean artuta, galdan dagoan labean igaro aldi bat eman bear litzakee. AA I 578. Azkenekoz il-gela utzi zuten<br />

gizonak, orain bost milla urte, beren igaroaldiaren aztarna utzi zuten. Etxde Egan 1961 (1-3), 79.<br />

igaroar, iragoar (<strong>Lar</strong> � H). � "Transeúnte, acción" <strong>Lar</strong>.<br />

igaroarazi, igaroerazi, igaroerazo, igarazo. �1. Hacer padecer, sufrir. � Igaro erazitzeko alako injuria ta<br />

bidegabeak. Mg CC 250. Guri asko-gureak igaroerazo eutsun bizitza. Añ EL 1 118 (EL 2 156 igarazo). �2.<br />

igaroazi. Hacer pasar. � Etxe-abereak garbitzeko, enbor orren gaiñetik igaroazitzea. JMB ELG 81. Arrotz-<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

210

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

gelara igaro azi zun Juanes. Etxde JJ 85. �3. + igaroerazi, igaroazi. (Sentido temporal). Hacer pasar. � Ipui<br />

eta kontu atsegiñak errez denbora igaro erazitzen ziguten. Arr EE 1882a, 98. Gaba antxe igaro azi zidaten.<br />

Ugald Iltz 18. v. tbn. Garit Usand 41.<br />

igarobide (H), iragobide (H). Cf. igaropide. �1. Camino de paso, de cruce. � Orra non eldu ziran erri artara<br />

igarobidez misionari bi. Mg CC 127 (v. tbn. CO 184). Gure etxe aurretik urreko ostatuan gelditu oi zen Elgeako<br />

dilijentziak zizun igarobide. Etxde Itxas 22. [Euskararen iraupena] igarobide zen lurralde batean suertatzea.<br />

In MEIG VI 33. �2. (BeraLzM). Pasaporte. � Igarobideen landola. "Oficina de pasaportes". Zink Crit 61. --Eta<br />

igarobideak? --Neronekin zeuzkat, eta baita ere ontziko txartelak. Alz Ram 98s. �3. Pasillo, corredor. � Bai<br />

eban, nunbait, leendik gaztelu-barrengo ibilbideen barri. Artez zearkatu zituan igaro-bideak. TAg GaGo 9. �4.<br />

Arratza eta txistue / oiek goien geldituek / festa urrukitue / beian direnak / igarobideak eraman dituek. (Interpr?).<br />

CEEN 1970, 199.<br />

igaroera, iragoera (<strong>Lar</strong>, Añ, H). � "Tránsito, el acto de pasar" <strong>Lar</strong>. � Maria guziz santaren Iragoera edo<br />

Asunziorako. Arr May 176.<br />

igaro-erraz. � Soportable. � Igaro erraza egiten jakee, daruen biar gogor ta nekatsuba. Mg PAb 125 (v. tbn.<br />

CC 245).<br />

igaro-ezin (Añ, H), irago-ezin (<strong>Lar</strong>, Añ, H). �1. "Intransitable" <strong>Lar</strong>, Añ. � Itxaso zabal eta ontziz igaro-eziña.<br />

Zait Sof 125. �2. "Qui ne peut passer, périr, s'écouler, se digérer, se transmettre" H.<br />

igaroezintasun. "Iragoezintasuna: [...] 2. état de celui qui est dans l'impuissance de passer, traverser, pénétrer,<br />

percer" H.<br />

igarogaitz. � Impenetrable, que no se puede atravesar. � Muga igarogaitzak bereizten gintuelarik. In MEIG VI<br />

40.<br />

igarogarri, iragogarri. �1. (Lo) que hace pasar (el tiempo). � Beste onelako milla bat atso ipuiñ ume artian ere<br />

denbora irago garri esaten kristau batek esaten lotsatu biar leukiana. msOñ 98s. �2. (Añ), iragogarri (Añ).<br />

Pasajero, transitorio. "Transitivo", "transitorio" Añ. � Espiritu Santuaren frutuak dira azken aurrekoak eta<br />

iragogarriak, eta zoriontasunak barriz [...] dira iraunkorrak. Itz Azald 197. �3. igarokarri (V, G ap. A).<br />

Tolerable, soportable. � Igarokarriago izango zitzaio [sic] Sodomako eta Gomorrako erriari azken juizioko<br />

egunean. "Tolerabilius". Ur (G) Mt 10, 15.<br />

igaroi, iragoi (<strong>Lar</strong> � H). � "Transeunte, acción" <strong>Lar</strong>.<br />

igarokarri. v. igarogarri.<br />

igaroketa (<strong>Lar</strong>), iragoketa (H), iragoeta (<strong>Lar</strong> � H). � "Pasa de aves", "pasada, de una parte a otra" <strong>Lar</strong>.<br />

igaroki. "Urteak igaroki, pasar, transcurrir (AN-gip)" A Apend. Cf. joaki, ibilki, etc.<br />

igarokizun, iragokizun (H). �1. (Lo) que ha de pasarse, atravesarse. "Qu'il faut passer, traverser, percer" H. �<br />

Bide luze au guztia arkitzen da lan gogor anitz egin bearrekoa, gañera dago iturri au guztia oso ta garbi<br />

Urumeako ibai andian igarokizuna. <strong>Izt</strong> C 89. �2. "Iragokizuna. 1. passager, qui ne doit pas avoir de durée" H.<br />

igarokoi, iragokoi (<strong>Lar</strong> � H). � "Pasajero, transitorio" <strong>Lar</strong>.<br />

igarokor (V, G ap. A; Añ, H), iragokor (Añ, H), iragonkor (Añ). �1. Pasajero, transitorio, efímero. "Caduco,<br />

perecedero" Añ. v. iragankor. � Grazia igarokorra, edo juan etorrian dabillena. CrIc 123. Propositu argal,<br />

igarokor ta frutu onik ez dakarrenakaz. Mg CO 95. Zein igarokorrak diraden lurreko gauzak. Bv AsL 152.<br />

[Jaunak] geien-geienak igarokor ta ilkor egin euskuzan. A LEItz 132. Badakizu onelako ekaitz igarokorrakin zer<br />

gertatzen dan. Alz Ram 34. v. tbn. Inza Azalp 145. Txill Let 92. Zait Plat 35. Iragokor: Astar I 153.<br />

�2. (V ap. A). Soportable. � Botatzea lurrera ostia konsagratuak edo gañibetakin zulatzea, igarokorra da. Mg<br />

CC 245.<br />

�3. (Como segundo miembro de compuestos). Que permite el paso de. � Dijoazenak Elizara [...] estalki edo<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

211

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

mantilla argi igarokor ta pitxidunekin. Mg in BOEg 2489.<br />

igarokorki. "Iragokorki, igarokorki, iragankorki, passagèrement" H.<br />

igarokortasun (H), iragokortasun (H). � Cualidad de lo que es pasajero, efímero. � Oraingo honetan<br />

igarokortasunaren oinazeak erdibitzen du Leartzaren bihotza. MIH 335.<br />

igarokortu. "Iragokortzea, igarokortzea, devenir passager, caduc" H.<br />

igarole. "Iragolea. 1. passant, passager. 2. qui fait passer, passeur" H.<br />

igaroleku (Añ), iragoleku (Añ). � "Pasaje, sitio por donde se pasa" Añ. � Beobiako igarolekuan zegoen<br />

gabarra jarri zedilla Ondarribia aldetik. <strong>Izt</strong> C 369.<br />

igaromen. � Sucesión. � Aldamenean (igaromenak bere aldamenak daiz), gauza bat beste baten aldatu ta<br />

biurtuten dai. "En la mutación (las sucesiones son también mutaciones)". A Gram 161.<br />

igaropen (V ap. A; Dv (+ igero-)), iragopen (G ap. A). �1. Paciencia. "Action d'endurer" Dv. "Tolerancia" A.<br />

� Jainkuari pazienzia edo igaropena esketan. CrIc 116. Ni, Juan, zuen anaia eta partilla naigabean eta<br />

erreinuan eta iragopenean Jesukristogan. "Patientia in Christo Iesu". Ur (G) Apoc 1, 9 (Ur (V) eruapenian). v.<br />

tbn. Ayerb EEs 1912, 180. �2. Padecimiento. � Pasiño santuko igaropen guztietan igaro ebana. Añ NekeA 254.<br />

igaropide (V ap. A). Cf. igarobide. �1. Sustento; oficio. � Ozta oneek atera al dabe eguneango igaro-pide<br />

gitxi bat. Añ LoraS 161. Ze nekeak igaroten eztituez [...] auzoak auzokoakaz, ta nor naik bere lan ta igaropidean?<br />

Ib. 124. �2. "Paso, por donde se pasa" Añ. v. igarapide.<br />

- IGAROPIDEAN. Al paso, en el camino. v. igarobide. � Igaropidean aurkeztu zaizkion janzki bakanak, etxe<br />

erageak, [...]. "Que se le hayan ofrecido al paso". Zink Crit 63.<br />

igarotegi, iragotegi (H). � Pasillo, corredor. Harriet da iragotegi como sinónimo de igaranbide. � Suatetik<br />

gizategira bitarteko iragotegi edo bidestuan. Ag Kr 23. Igarotegiyan edo trantzituen bukaeran, jarri dituzte<br />

brillak eta bola tiratuaz [...], brillak jo. EgutTo 22-8-1926.<br />

igarotxo, igarotxu. � Dim. de igaro (I (2)). � Ogeta amairu urte igarotxu [bizi izan zan]. CrIc 23. Amaikak<br />

igarotxo ziran. A Ardi 61.<br />

igarotze, iragote (Añ). � Paso, acción de pasar. "Tránsito" Añ. � Bazkoak esan nai du igarotzea. Ub 22.<br />

Jordango ibaiaren igarotzea. <strong>Lar</strong>d 108 (v. en contexto similar Gco I 112). Arkume beltzaren igarotzea<br />

galgarriagoa da Sambuca-rena baño. 'Le pas du noir Cornu'. Or Mi 79. Esku igarotze horrek eria, askotan,<br />

loera berezi batean jartzen zuen. Mde Pr 311. Denboraren igarotzeak berak geratuta zirudien. Txill Let 60.<br />

Izatetik ez izaterako oien betiereko igarotea. Zait Plat 32. � Edanean igarotze au. AA III 369.<br />

igarpen (BeraLzM). � Signo, señal. � Bi igartzen dittuban lenenguari, sarittuko deutsagu [...] liburu bategaz.<br />

Igarpenak artexkarijori (1895). AG 501. Batek igarpen oiek / onako ontaz garai ditu: / lurra, artaraiño legor<br />

zalarik, / satorrak gorri du urratu. "Signo". Or Eus 262.<br />

igarregun. "Urtearen lenengo amabi egunak dira igarregun auek. [...] amabi egun auetako eguraldia izango dala<br />

urtearen amabi iletakoa" EY IV 208. "Igarregun, zotalegun, sortelegun, ilegun" A Apend. Cf. igarri.<br />

igarri (V, G, AN-larr (iarri); Dgs-<strong>Lar</strong> 5, Dv, H), igerri (<strong>Lar</strong>, Aq p. 62, Añ). Ref.: A; Asp Leiz (iarri); Etxba Eib;<br />

JMB At; Elexp Berg. �1. Descubrir, sentir, notar, darse cuenta, comprender, deducir; acertar, adivinar,<br />

profetizar. "Ezetz igarri zenbat urte dauzkaten?" Elexp Berg. v. antzeman. � Tr. Propio de la tradición<br />

meridional. Hasta el s. XIX sólo se documenta la forma igerri (Garibay, <strong>Lar</strong>ramendi, Cardaberaz). A partir de<br />

entonces, se emplean tanto igerri como igarri en guipuzcoano y vizcaíno, aunque en éste predomina claramente<br />

igarri. En guipuzcoano del s. XX, si exceptuamos autores de la zona de Oiartzun (Goñi, Lekuona, Berrondo),<br />

igarri es mucho más frecuente. Hay ejemplos de formas fuertes en Lauaxeta (BBa 130 digart y 18 digarke),<br />

Lizardi (IL 20 digart) y en E. Arrese. En DFrec hay 24 ejs. de igarri y 19 de igerri, todos ellos meridionales. �<br />

Urte barri, itsuak bere igerri. "Conoce". RG A 43 (v. tbn. en contexto similar Aq p. 62). [Eztik] igerriko, itsuka<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

212

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

bada ere, zer esan nai deuan. <strong>Lar</strong> DT CCIV. Igarriko deust neu nazala. Mg PAb 190. Igarri zion zer asmo<br />

zerabillen. VMg 82. Ozta Santa Isabelek bere semearen salto prodijiosoak igerri edo sentitu zituan. Gco I 166.<br />

Zertan igerriko zatzu Kristaua zeran edo jentil fedegabekoa? AA III 275 (557 igarri). Igarri bagarik egaan<br />

egiten dabeela egunak. Ur MarIl 23. Orduan eman zien Eskritura Santari igerritzeko, edo zer esan nai zuen<br />

ezagutzeko argia. <strong>Lar</strong>d 473. Egia igarteko / ez euken bururik. Azc PB 144. Bernardatxoren lagunak onen<br />

arpegitik igerri zioten zerbait ikusten zuela. Goñi 33. Orren aidoso igotzen oarturik, etziñizkake errez igarriko<br />

urteak. Mok 4. Askura-antzeko gauza bat igarri eban soñian. Altuna 85. Dabid igarleak Zugatik aurretik<br />

igarria. ArgiDL 51. Ajol-gabe bat zerala oso / aspaldi nago igarrita. Imaz Auspoa 24, 159. Nere barruan ez<br />

digart orain / zorigaitzaren ale bat ere. EA OlBe 56. Ferietako aztiren bat, han zeudenen deitura, izen eta<br />

jaiotegunak igartzen zituena. Mde Pr 321. Gure aitak igarri zion bere buruari [...] denbora gutxi barru ilko<br />

zala. Salav 20. [Bereizkuntza] nolakoa den igerri diodala uste dut, [...], baina igertzea ez da frogatzea. MEIG<br />

VIII 104. % 90-etarik gora zuzen igerri. MIH 228.<br />

v. tbn. Igerri: Cb Eg III 366. Mg PAb 171 (puesto en boca del bajo-navarro). LE Urt 325 (no figura en el ms.).<br />

Arr GB 80 (76 igarri). Aran SIgn 68 (99 igarri). Xe 296. Arrantz 37. AB AmaE 324 (268 igarri). A BGuzur 140<br />

(texto con asimilación vocálica). JanEd II 99. Enb 204. Tx B 163. Kk Ab II 120 (texto con asimilación vocálica;<br />

22 igarri). Ldi BB 110. Lek EunD 40. SMitx Aranz 68. F. Labayen in Munita 6. Or QA 204 (70 igarri). Balad<br />

169 (texto con asimilación vocálica). And AUzta 47 (153 igarri). Osk Kurl 78 (158 igarri). Uzt Noiz 123 (85<br />

igarri). Berron Kijote 28.<br />

� "Echar de menos. Laster igarriko diok, pronto le echarás de menos. Pesar. Ondo igarri dio, bien le ha pesado"<br />

JMB At.<br />

�2. (Sust.). "2.º (V-gip; FSeg), gratitud, reconocimiento. 3.º (V-gip; FSeg), criterio" A. � Jauna, opa dot<br />

eriotzia, emoteko zuri igarri bat, neure bizitzia baño geiago maite dodala zure goramena. Garita-Onandia Veni<br />

mecum 122 (ap. DRA).<br />

- IGARRI-HAIZE. � [Sorgiña] igarri-aizez betea. 'Vent prophétique'. Or Mi 80.<br />

� Etim. Posiblemente emparentado con el or. ai(h)er.<br />

igarri. v. ihartu.<br />

igarrian. "(V-och), conocidamente. Igarri-igarrian (V-och), muy conocidamente" A.<br />

igarribako. "Bobalicón (V-m)" A Apend.<br />

igarri-errez. � Fácil de adivinar. � Prantzian barrena zijoazela igarri-erreza zan: ontzietako bandera<br />

prantzesak pin-pin zerabilzkian aizeak. Anab Poli 51.<br />

igarrigaitz. � Disimulado; (uso adv.) disimuladamente. Cf. igergaitz. � Jendeak, igarrigaitz<br />

(disimuladamente), beatzez apuntatzen nindun. Etxde Itxas 95.<br />

higart. "(Sc), higarti (Sc), alfeñique, persona alta y muy flaca (de animales se dice lo mismo)" A.<br />

igarteka. "Igarteka ibili (V-m), andar a adivinar" EY III 378.<br />

igarteko. "Igartekua, el acertijo" Iz ArOñ.<br />

higarti. v. higart.<br />

igartu. v. ihartu.<br />

igartzaile. � Adivino. "Ezkutuan, kartekin eitten eban igartzalle" Etxba Eib. v. igarle. � Bakizube zer dirian<br />

astubak eta igarzailletzat salzen dirian orreek? Gizon lapur, galdu eta asmularijak. Astar II 38.<br />

igartze. v. ihartze.<br />

igas. v. ihes.<br />

higatari (<strong>Lar</strong>, H, Lh). � "Gastador" <strong>Lar</strong>. "1.º qui use, détériore. 2.º dissipateur, dépensier (rare dans ce sens)"<br />

Lh.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

213

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

igatu. v. igo.<br />

higatu (L, B, BN, Sal, S, R; SP, Urt I 66, Ht VocGr 439, <strong>Lar</strong>, VocS 144 (-tü), VocBN, Gèze (-tü), Dv, H). Ref.: A<br />

(higa, igatu); Lrq; Satr VocP.<br />

�1. (Sentidos prop. y fig.). De<strong>sg</strong>astar(se), ajar(se), consumir(se); pasar o malgastar (la vida, el tiempo). "User,<br />

rompre" SP. "(Au fig.). Goizik higatu da gizon hori, cet homme s'est usé de bonne heure" Dv. "Nabala higatua,<br />

couteau usé" H. "Consumirse de enfermedad, etc." A. En Harriet se lee: "Eztezazula higa ene pazientzia, [vous]<br />

ne mettez pas ma patience à bout (EZ Eliç)", pero lo que en EZ Eliç 4 se lee es: "Ezazula othoi fiega [sic] / ene<br />

pazienzia"; por el sentido, convendría más corregir con froga (la frase es parte de una oración dirigida a Dios).<br />

Sg. Aresti lo emplea Leiçarraga: "higatu, agujereado"; pero no lo encontramos. Cf. A: "Egetu (AN, Aq),<br />

arruinarse", pero lo que Aq 1260 trae es: "Gastada cosa por vieja, egetzea, igatzea". � Tr. Documentado desde el<br />

siglo XVI en la tradición septentrional. Al Sur aparece en Lizarraga de Elcano y en algunos pocos ejs. del s. XX.<br />

En DFrec hay 6 ejs., 5 de ellos septentrionales. � Nitien arropa guziak higatu baititut. TAV 3.2.8. [Presuna]<br />

haserrekorrak ez ohi du begi orde anhitz higatzen. 'No suele gastar muchos pares de gafas'. Ax 280 (V 187).<br />

Zinzarri mihi gabe holzean higa. Saug 107. Laur urte du, zuri beti iarrikitez, / higatzen naizela. O Po 18. Bihotz<br />

garbi baten orde, bihotz higatu [bat]. SP Phil 423. Pareta zahar, arrallatu eta hirrituak ere, edo dela zaharkitu<br />

hutsez edo dela etsaiez hala higatuak eta bilhakatuak. ES 97. Denborak oro higatzen dituen arren. Hb Egia 104.<br />

Aspaldixe huntan osasuna higatua zuen. HU Aurp 97. Neska zar igatuen gañean, [...] itz bi esatea. Ag G 296.<br />

Bere indarrak higatu zituen Elizaren erakaspenak leihorrez-leihor hedatuak izan ziten. JE Ber 66. Sozialistak<br />

diñoenez, erabilliaz igatu edo amaitzen diran gauzak, bakotxarenak be izan daitekez. Eguzk GizAuz 90.<br />

Zertako'tugu hitz higatu hoik? Mde Po 49. Gazterik hil zen lanak higatua. Zerb Azk 80. Zure edertasun ezinigatua.<br />

Or Aitork 105 (cf. EZIN HIGATUZKO). Burdina bera ere higatzen da emeki emeki. Etcheb MGaric 33<br />

(ap. DRA). Txirulak zure ezpaintxoak igatu baletza. Ibiñ Virgil 35. Portugesen artean bere bizia higatu behar<br />

zuen misionesta. Ardoy SFran 87.<br />

v. tbn. Harb 247. EZ Eliç 338. Tt Onsa 17. LE Ong 82v. AstLas 29. Etch 478. Gy 202. Elzb Po 221. Lap 265 (V<br />

121). Jnn SBi 77. Ip Hil 44. Lh EEs 1914, 243. Ox 191. Barb Sup 171. Etcham 186. Lrq <strong>Lar</strong>raja RIEV 1931,<br />

233. Markiegi in Ldi IL 14. Balad 214. Iratz 100. Xa EzinB 123.<br />

� "Corromperse" <strong>Lar</strong> Sup � H.<br />

� "Non higatzen zare? où demeurez-vous" Dv.<br />

� Usar (una prenda). Cf. supra ej. de Ax 280 (V 187). � Besta-buru egunez kanpo ez zuela sekulan mokanesik<br />

higatzen. Lf Murtuts 21.<br />

�2. (A). Llegar a ser, convertirse en. � Eure haurra, haur deno, ezak gastiga, eztakia gero esteiari higa. "Se<br />

perdre et devenir misérable". O Pr 169. Baigorrin Echauz zen sorthua, / Tursen arxaphezpiku gero higatua. Hb<br />

Esk 76. Bertze bat bilhakatu zen eta girixtino on higatu. Laph 76. Biek higatu behar duzue gaur erran hitzen<br />

esklabo. Xa Odol 321.<br />

- EZIN HIGATUZKO (Dv). (Lo) que no puede de<strong>sg</strong>astarse, consumirse. "Inusable" Dv. � Dabid, eskualdun<br />

zahar altzeiru ezin higatuzkoa. HU Zez 173. Hor dabila gure muthikoa, ezin-higatuzko bere oinetakoak soinean.<br />

Barb Leg 128.<br />

- HIGATU-ORDAINTZA. � Igatu-ordaintza (amortización)-kutxa. Ldi IL 119 (en un presupuesto).<br />

- HIGATUXE. (Forma con suf. -xe, de valor aprox.). "Un peu usé" Dv. "Igatuxea (BN-baig), bastante<br />

estropeado" Satr VocP. � Izendatu zelarik, 67 urtetan, ja ordukotz lanak, bere karrak eta iduriz adinak ere<br />

higatuxea. HU Aurp 133. Bainan ene gerriko higatuxe bat utzi diotet eskuetan. Barb Piar I 10.<br />

- HIGATZENTXE. (Aprox. de higatzen). � Idi hazkarrenetarik behar ditu; zezen itxurakoak. Eta higatzentxe<br />

direnean, saltzen ditu. Dv Lab 234.<br />

higatzaile (Dv, H), higazale (S ap. Lrq). � (El, lo) que consume, de<strong>sg</strong>asta. "Ene seme zapata higatzaile handia"<br />

Dv. "Soineko, tresna higatzailea" H. Cf. <strong>Lar</strong> � A: "Gastador, higataria". � Ez eta ere elizako alkhien higatzaile<br />

jarraikia. Etcheb Zeruari 156 (ap. DRA). Amodioa gauza tristea, bihotzen higatzailea. Xa Odol 114.<br />

igatzarri. v. iratzarri.<br />

igatze. v. ihetxe.<br />

igatzitu (<strong>Lar</strong> � H). � "Trepar" <strong>Lar</strong>.<br />

igatzitzaile. "Grimpeur" H.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

214

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

igautere. v. inauteri.<br />

igaz. v. iaz.<br />

1 igazi. Neol. de AG (1896), deducido de iragazi 'colar, filtrar'; sobre el origen y la extensión del término, v.<br />

NeolAG (s.v. igazi). �1. (Con sentido temporal). Pasar. � Aurten arte igazi dira: Gaudija Jaungoikuak irazan<br />

ebazanetik [...] 5880 [urte]. AG 984. Eurok irakurten ordu asko igazi edo pasau yataz atsegiñez. Altuna 5. Igazi<br />

dan igandian. Enb 149. Igazi dira laño baltz illun / oñestu eta ostotsak. Ib. 122. v. tbn. BAizk Ipuin 8 (ap. DRA).<br />

Kk Ab I 119. Eguzk GizAuz 63. Zait Sof 141.<br />

�2. Atravesar, pasar, cruzar. � Euri gozoen / ezkotasunak,/ agur egiñik, / igazi dautso lurrari. Enb 175. Pozez<br />

beteta igazi nai neban ludija. Laux BBa 56. Aurretik igazi diran naigabeen izpirik ere ez dugu ikuskatzen.<br />

Onaind in Gazt MusIx 149.<br />

�3. Adelantar, sobrepasar. � Orain doguz, bai orain, / negarrak, uluak, / igazi dauskunian... / "Mando"<br />

"Ganbeluak". Enb 206 (en el poema "Errudunak nortzuk? (Auteskundietan)").<br />

�4. Cerner, filtrar. v. iragazi. � Buruz eio, aztertu ta bae xeean igaziak bakarrik duketela arengandik mundura<br />

agertze-baimen. Markiegi in Ldi IL 12.<br />

2 igazi. "Deslizarse, colocarse (arc.)" A Apend.<br />

igazi. v. 1 iragazi.<br />

igazkor. � Pasajero, fugaz. Cf. 1 igazi. � Txinpartak axian, ixar igazkorrak lez, zabaldu ziran. BAizk Ipuin 48<br />

(ap. DRA). Lurreko zorion labur eta igazkorren billa dabiltzanak. Eguzk LorIl 123 (ap. DRA).<br />

ige. v. ike.<br />

igebelar, igebedar (<strong>Lar</strong>, Lcq 47 � A, H), igeberar (<strong>Izt</strong> C 44). � Nenúfar (blanco). � Galdegin zien igebelarreri<br />

ur-ollo urdin ederrak. Or Mi 107. Primaderan ikusi duk, liskan igebelarra. Othoizlari 1958, 193.<br />

igebeltza-belar. "Escrofularia de agua" Labayru Historia I 474 (ap. DRA).<br />

igedin. v. igidin.<br />

igeile. "Tejedor, tejedora" A Aezk 296. v. irule.<br />

igeki. � Filo. � Ertzetan koskaz apaindutako ao edo igeki ederrak zituzten. JMB ELG 30.<br />

igeki. v. ieki.<br />

1 igel (V-arrig, G, L, BN, Ae, S, R; SP, Urt III 277, Ht VocGr 368, <strong>Lar</strong>, VocS 134, Añ (G, AN), Arch VocGr,<br />

VocBN, Gèze, Dv, H, VocB (s.v. negal)), iel (AN-larr-ulz; H, A), ijel (V-arr), igal (G-goi, AN-larr, Sal; A<br />

Apend), ikel (AN-arce, Ae), ingel (G-bet; <strong>Lar</strong>, H), ugel (V-oroz). Ref.: VocPir 495; A (igel, ugel); A Apend<br />

(igel); Lrq; Iz R 291 y 308, To; EI 363s; Satr VocP; Echaide Nav 87. En Echaide Nav 118 y EI 363 se recogen<br />

otras variantes: iddel, ial, hela, etc.<br />

�1. Rana. "'Igel begiak tuk hik' erraten zaio mozkor begigorri bati (S)" A EY III 254. v. negel, urigel. � Tr.<br />

Documentado en todos los dialectos. En DFrec hay 6 ejs. de igel. � Profeta falsuén ahotik, hirur spiritu satsu<br />

igelén irudikorik. "Grenouilles". Lç Apoc 16, 13 (TB, Ur (G), Dv, Ol igel; He negal, Ur (V) ugarasijuen gisan,<br />

Ker ugario, IBk, IBe zapo). Aphoz, sugez, ielez eta likitskeriaz bethe liteke. Ax 41 (V 25). Igel beltzaren begiak.<br />

Egiat 262. Igelak errege-galdez. Gy 110. Eskuak igel baten larrua bezain bustirik zituela. A Ardi 65. Igela ere<br />

bañon argalagua. Auspoa 120-1-2, 274 (ap. ELok 285). Igela saraspean kantari. Or Mi 103. Igelen korroka ta<br />

ibaiaren etengabeko zurrunba. Anab Poli 79.<br />

v. tbn. Mg PAb 182. VMg 31. Etch 306. Arch Fab 77. It Fab 57. <strong>Lar</strong>d 69. Urruz Urz 57. HU Zez 81. CatJauf 26.<br />

Ox 99. Otx 134. Zub 70. Zerb IxtS 35. Bilbao IpuiB 247. Osk Kurl 157. Ibiñ Virgil 103. Azurm HitzB 56.<br />

�2. Haren janharia aldiz igelak eta basa eztia ziren. "Locustae". Ip Mt 3, 4 (Lç, TB othi, Dv xartal).<br />

- IGEL-IZTER. Anca de rana. � An ikasi zun Zimurrio onek / igel-iztarrak xurgatzen. Or Eus 237.<br />

- IGEL-JOKO. Juego de la rana. � Arratsaldean, kartetan, igel jokun ta kurpillatxo bat makillaz zenbaki<br />

batzuetara bialtzen zana. JAIraz Bizia 26.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

215

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

- IGEL-SALDA. "Lavasse" T-L.<br />

� Etim. Podría ser un derivado de igeri.<br />

2 igel. v. 1 iel.<br />

igela. v. ijele.<br />

igeldari (T-L), igelari (V-arr, G-goi ap. A). � Nadador. "Nageur" T-L. v. igerilari, igelduri. � Igelek jan dute,<br />

igeltxo igeldariek. Mde Po 15.<br />

igelduri (SP, H), igelduru (A, que dice tomarlo de SP). � Nadador. v. igerilari. � Urean ere ezta izanen arrain<br />

igelduririk, / ez lurrean sagar edo berze fruitu eztirik. EZ Man I 88.<br />

igele. v. ijele.<br />

igel-kaka. "(L-côte), suciedad que se forma a flor de aguas estancadas" A.<br />

igelki. �1. Carne de rana. � Deusetan ez lukete igel bat hunki ere nahi, eta jende xuriak osoki bihotz gabeak<br />

dauzkate, igelkia zeren jaten duten. Prop 1884, 183. �2. "Batracien" T-L.<br />

igel-mantar. "(BN-ciz), moho" A.<br />

igeltegi. � Grupo de ranas. � An arkitzen zan igeltegi bat; guzia ikaraturik, banatu ta bota zituzten beren<br />

buruak uretara. VMg 31.<br />

igelto (<strong>Lar</strong>, <strong>Izt</strong> C 205). � Renacuajo.<br />

igeltsari, ielsari (<strong>Lar</strong>, Aq 437 � A, Añ). � "Albañil" <strong>Lar</strong> y Añ. "Algecero" <strong>Lar</strong>. v. igeltsero.<br />

igeltsatze, ielsatze (+ iyel- <strong>Lar</strong> y Chaho), igeltsotze (<strong>Lar</strong>). � "Jaharro, igeltsotzea" <strong>Lar</strong>. "Enyesadura" Ib.<br />

igeltseria. "Yesería. Araneko igeltserixia itxitxa dago aspaldixan" Elexp Berg.<br />

igeltsero (V-gip), ieltsero (G-goi; -serua (det.) Añ; Chaho (iyel-)), igeltzero (V, L; Dv (G)), ijeltseru, iraltzero<br />

(V-gip), jelseru (Mic). Ref.: A e Iz ArOñ (igeltzero); VocZeg 285; Etxba Eib (iraltzero); Elexp Berg. � Albañil.<br />

"Albañil, jelserua " Mic. � Guazen igeltseroak, / argiñ eta arotzak. Echag 54. Igeltseruen kontratista da.<br />

Tx B II 139. Ikasi eban gustiz ondo ijeltseru. Enb 86. Igeltzeroak paretak zuritzeko erabiltzen duten eskobilla.<br />

Vill in And AUzta 43n. Eguneko orrenbestean tratua egiten ote zuten, ieltsero-mutillak bezela. "Peones de<br />

albañil". Berron Kijote 228. Erdi Aroko hargin-igeltseroek, hots, masoi edo mazoinek. MEIG V 111. En DFrec<br />

hay 4 ejs. de igeltsero y 1 de igelsero.<br />

v. tbn. Iraola 84. EEs 1919, 265. Kk Ab II 182. Arti MaldanB 221. Ieltsero: AB AmaE 214. Goñi 58. Igeltzero:<br />

J.B. Ayerbe EEs 1912, 45. Vill Jaink 196.<br />

igeltserotza. � Oficio de albañil. � Beargilleen semeak bezala, argintzan eta igeltserotzan irabazten<br />

zutenarekin bizi ziren. Arr Bearg 604 (ap. DRA).<br />

1 igeltsu (V, G, L; Volt 106, SP (-lsu), O VocPo (-lsu L), Dv, H (-lsu)), ieltso (-lso V, G-to; H (-lso); <strong>Lar</strong> (iyelso,<br />

s.v. hyeso); yelso Lcc, Aq 436, Añ (s.v. hyeso)), jelso (Mic ), igeltso (Lecl, -lso Ht VocGr 404, H), igeltzu<br />

(V, G, L), iraltsu (V-gip), ieso (Sal, R). Ref.: VocPir 130; A (igeltsu, ieltso, igeltzu); Iz ArOñ (igeltzo); Etxba<br />

Eib (iraltsua); Elexp Berg.<br />

� Yeso. v. kisu. � Tr. No se documenta en la tradición suletina (sí en Oihenart). � Ezt' igelsu, ezta zilar. O Po<br />

35. Ez dezazuela artu ielsozko Santo Kristorik. AA II 21. Sorhoak denak igeltsu errearen herrautsez zurituak.<br />

Dv Lab 194. Igeltsu herrauts phuska bat. Ib. 194. Igeltsoz zuritutako etxe mozkote bat. TAg Uzt 43. Nere<br />

lehenengo eskultura, igeltsuzkoa izan zen. MEIG IX 137 (en colab. con NEtx).<br />

v. tbn. Alz STFer 117. Iraola 85. JE Ber 60. Mde Pr 332. Igelsu: JE Bur 73. Ieltso: Bv AsL 48. AB AmaE 215.<br />

� Yeso (empleado en medicina para inmovilizar determinadas partes del cuerpo). � Operazione bakotxaren<br />

ondotik luzasko egon behar izaiten baita haurraren zangoa igeltsuan (plastran). JE Med 106. Zangoa igeltsuan<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

216

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ezarri diote. Herr 12-11-1959, 3.<br />

- IGELTSU-HARRI. "Igelsu-arria, harria, pierre à plâtre" H.<br />

- IGELTSU BELTZ. "Igelsu beltz, plâtre gris" H.<br />

- IGELTSU HIL. "Hyeso mate, iyelso ila" <strong>Lar</strong>. "Igelsu hila, plâtre éteint" Dv.<br />

- IGELTSU-LABE. "Four à plâtre" Dv � A.<br />

- IGELTSU-LAN. "Plâtrerie" T-L.<br />

- IGELTSU ÑABAR. Yeso gris. v. ej. de Dv en IGELTSU XURI.<br />

- IGELTSU-HOBI. "Algezar, yelsobia" <strong>Lar</strong>. "Hyesera, iyelsobia" Ib. "Igelsu-obia, hobia, plâtrière" H.<br />

- IGELTSU-SALTZAILE. "Algecero, ielsaria, ielso saltzallea" <strong>Lar</strong>.<br />

- IGELTSU XURI. Yeso blanco. � Bada igeltsu xuria, bada ñabarra. Zein da laborantzakotzat hobeena? Dv<br />

Lab 195.<br />

� Etim. De cast. ye(l)so.<br />

2 igeltsu. "Plein de grenouilles" H.<br />

igeltsugin (Dv � A), iyelsokin (<strong>Lar</strong> � Chaho), igeltsukin (T-L; -sukin H). � "Yesero , iyelsokiña" <strong>Lar</strong>.<br />

"Plâtrier, qui fait, vend ou emploie le plâtre" H. "Plâtras" T-L. � Igeltsugin baten semea, bazohalarik<br />

firrindolan bizikletez, bet-betan erori da lurrerat zain-hil. Eskual 4-9-1908, 2.<br />

igeltsugintza (Dv � A), iyelsokintza (<strong>Lar</strong> � Chaho), igelsukintza (H). � "Albañilería" <strong>Lar</strong>. "Métier de plâtrier"<br />

Dv, H.<br />

igeltsutegi (Dv), igeltsotegi (-lso- <strong>Lar</strong>), ielsotegi (Chaho). � Yesal. "Algecería" <strong>Lar</strong>. "Plâtrière" Dv. �<br />

Elgoyendik, zuen balderna orretan arkaitzak eta igeltsotegiak baizik eztiralako. A Ardi 36. Gisu arria aurki<br />

ditake nun-nahi. Igeltsutei bat bada Saran eta gisutei bat Urruñan. Herr 28-11-1963, 4.<br />

igeltsutu. "Jaharrar, igeltsotu" <strong>Lar</strong>. "Enyesar, ielsotu, iyelsotu" Ib.<br />

igeltsuztatu (SP (-ls-) � Chaho, Dv � A). � Cubrir de yeso. "Plâtrer" SP. v. igeltsutu. � Trefla eta luzerna<br />

zaharrak igeltsuztatzea. Dv Lab 205.<br />

igeltsuztatzaile. "Plâtreur" Dv.<br />

igeltto. � Dim. de igel. � Orain, aldiz, / intzirika daude igel igelttoak, / igel igeltto zoroak. Mde Po 15.<br />

igeltxo (<strong>Lar</strong>, H). � Dim. de igel. "Ranilla" <strong>Lar</strong>. � Osiñetako igeltxoak, klin klon, klin klon, asi zuten<br />

baserrietako gau soñu berdin ta iraunkorra. Ag G 282. Igelek jan dute, igeltxo igeldariek. Mde Po 15.<br />

igeltzero. v. igeltsero.<br />

igelxka. "Ranule" T-L.<br />

higenaut. v. higanot.<br />

igendu. v. irendu.<br />

igensuge. v. herensuge.<br />

iger. v. 1 ihar.<br />

igeregazti (<strong>Lar</strong>, <strong>Izt</strong> C 200). � "Ave de cuchar" <strong>Lar</strong>.<br />

igeretxe. � Balneario. � Santa Agueda-ko igeretxian. K. Oyarbide Euzk 1930, 494.<br />

igergaitz. � Inescrutable, misterioso. Cf. igarrigaitz. � Non Espiritu Santuak konparazio guziz adierrazakin<br />

gauza txit goratu eta igergaitzak azaltzen dizkigun. Arr Orac 13 (v. tbn. 12).<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

217

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

igeri (V-arr-m-gip, L, BN, S; Lcc, Deen I 411, <strong>Lar</strong>, Dv, H), igari (V-gip), uger (Añ), ugar, ieri (H, A), iñari (Dv<br />

(AN)), igiri, ingiri. Ref.: A (igeri); Lrq; Iz UrrAnz. � Tr. Documentado en todos los dialectos desde Leiçarraga.<br />

La forma igeri es prácticamente general en la tradición navarro-labortana (pero ieri en Axular). En guipuzcoano<br />

igari alterna con igeri. En vizcaíno uger, documentado ya en Landuccio y Pedro de Madariaga (v. RIEV 1922,<br />

250), se emplea junto a igeri e igari. En DFrec hay 18 ejs. de igeri y uno de igari.<br />

�1. Nadando; flotando, sobrenadando. "Nadador, igeri [-i añadida más tarde] dakiana" Lcc. "(Pasar a) nado,<br />

igeri, igeritan" <strong>Lar</strong>. "Nageant, surnageant" Lrq. Anabitarte diferencia entre iñari 'flotando' e igari 'nadando'; cf.<br />

igeritu (2). � Presonerén hiltzera, beldurrez zenbeit igeri salbaturik itzur ledin. Lç Act 27, 42 (He igeri; TB, Dv<br />

igerika, Ur, Ker igerian). [Zur puska] hari datxekala, ieri kostaren irabaztea. Ax 530 (V 341). Itorik ez<br />

gelditzeko igeri ta igeri. Mb IArg I 248. Mutillak igeri ibilliaz leku agirietan. AA II 120. Itsasoa phasa niro<br />

zuregatik igeri. ChantP 70. Ur zabaletan tximista legez ugar doiala. AB AmaE 445. Kokotzetik eldu ta erakutsi<br />

nizun igeri. Iraola 135. Igari asi zan. Anab Poli 36. Arein gaiñean kutxea igeri ebillen. Ker Gen 7, 18 (Urt<br />

flotatzen). Tipula-puxka txeatuak igeri dabiltza [zopan]. MEIG IX 108.<br />

v. tbn. EZ Man II 159. He Act 27, 43. Echag 95. It Fab 182. Xe 207. <strong>Lar</strong>d 528. Goñi 74. Echta Jos 252. Enb 61.<br />

Laux AB 60. SMitx Aranz 223. Or Poem 541. Erkiag Arran 105. Gand Elorri 186. Gazt MusIx 121. Ibiñ Virgil<br />

99. Xa Odol 109. Igari: AA III 377. AB AmaE 58. Ag Kr 62. EA OlBe 90. JAIraz Bizia 33. Gazt MusIx 135.<br />

NEtx LBB 405. Uger: Echta Jos 252. Kk Ab II 67 (uger edo igerian). Bilbao IpuiB 167. Iheri: Arti MaldanB 199.<br />

Iñari: Anab EEs 1920, 67.<br />

� (Usos figs.). � Ikusi dituenean bere adixkide ohiak Panamako saltsa beltz hortan igeri, berriz altxatu du<br />

burua. HU Aurp 65. Arima igeri dago Yainkoari begira. Or Mi 122. Eztugu ortzak izerdi ta esteak igeri egon<br />

nai. Zait Plat 1. v. tbn. Gand Elorri 182. Sesio bizia zerigula batzuetan eta arrazoi baketsuetan iheri beste<br />

zenbaitetan. MEIG IV 112.<br />

� Empantanado, cubierto de líquido. "Igeri, en trempe" VocBN. "Igeri (BN, S), bien mojado, calado" A.<br />

"Aurthen urite gaitzak ditugu; lekhu aphal guziak igeri daude" DRA. � Sagardoa dana atera zan sukaldera,<br />

igari jarri zan. And AUzta 105.<br />

� "(S), ligeramente. Igeri ibili, andar ligeramente, como sobre las puntas de los pies" A. "Ugari (V-ple-ger),<br />

(andar) a buen paso" A. "D'allure souple et alerte: igeri ebiltia, marcher d'un pas alerte et souple" Lrq. � Arhin<br />

eta igeri dabilza, lürbola üngüraria eta argizagi zilharbola xuria. Chaho AztiB 13.<br />

�2. (Dv, H). (En sentido fig.; expresa riqueza, abundancia). � O munduko plazeretan / igeri abillana. EZ Noel<br />

53. Iende aberatsak, jan-edanean ieri dabiltzanak. Ax 409 (V 267). Onthasunez igeri, bai, ohorez inguratua. Dh<br />

190. Guri sabelak iaurri / odolez igeri jarri. ChantP 318. Bi gurasoak dira pozetan igari. Or Eus 134.<br />

v. tbn. Ch III 5, 6. Gy 66. Hb Esk 46. Arr GB 65. AB AmaE 334. Lap 402 (V 183). Zby RIEV 1908, 414. Prop<br />

1893, 123. Etcham 151. Iratz 32. Basarri 9. Azurm HitzB 27. Igari: AB AmaE 402. JanEd II 113. And AUzta<br />

124. NEtx LBB 110. Uger: AB AmaE 334.<br />

� Kontsolazione guzien erdian igeri zagon. Jnn SBi 12. Ardo tartian igari. JanEd II 84. Loriaren erdian igeri<br />

bizi zen beraz Joanes. Barb Sup 101.<br />

� "Ondasunak igeri ukhaitea, avoir des richesses surabondamment" H. "Surabondant: nahi tinak oro batik igeri,<br />

il a tout ce qu'il désire, surabondamment" Lrq.<br />

� Badakit gutxiagorekin egoten, badakit igari ibilten. "Scio et abundare". Or Aitork 412.<br />

�3. (Sust.). "Uger (V-ger-ple-arr), natación" A. � Arrañtxoen igari politak ikusten. Ag Kr 141. � (Fig.). �<br />

Bekatuaren putzuratzen diranak eta beren besoak eta gorputza baruzko igeriz, otoitzez, Mezak enzutez, [...]<br />

nekatu nai ez dituztenak. Mb IArg I 249. Beren biotz xaloak zalantzazko itxaso batean igari larrian egon bide<br />

zirala. Etxde JJ 216. Aundikien seme-alabak ugaritasunean murgil, igari gurian ibilli daitezan. Erkiag BatB<br />

128.<br />

- IGERIAN. Nadando; flotando. (Sentidos prop. y fig.). � Igerian itsas bazterrera zen. Mb IArg II 269. Igerian<br />

odeiak dabiltzala pillak. AB AmaE 433. Igiri edo ugerrean ikasten. A Txirrist 204. Asi nintzan igarian semearen<br />

billa. Ag Kr 91. Igarian [...] dakizuelako. Ib. 212. Goitik azkarrago juan leikela gorputza berez iñarian<br />

dagolako. Anab EEs 1919, 244. Igerian ekin eta ekin, neurriz arago urrundu. TAg Uzt 38s. Igarian zebillen egia<br />

bat, adimenaren erresumara eldu nai ta ezin. Vill Jaink 101.<br />

v. tbn. Mg PAb 182. VMg 5. Arrantz 104. Or Mi 62. Kk Ab II 67. Zait Plat 51. Igarian: Anab EEs 1919, 152.<br />

Ldi UO 25. Erkiag BatB 134.<br />

- IGERIAN EGIN. Nadar. � Egin zazu igerian, jolastu zaite. MAtx Gazt 81.<br />

- IGERI EGIN (Lcc, Volt 99, SP, Urt I 32, <strong>Lar</strong>, Añ, H, A; igari e. V-gip, G-to-bet; uger e. V-ger-ple-arr; Mic 8r,<br />

Añ; igiri e. V-ger-m; iragi e. AN-ulz). Ref.: A (uger e., igari, igiri); A Apend (iragi); Etxba Eib (igari e.). a)<br />

Nadar. Azkue trae igari, igiri (y en Apend iragi), "nadar", seguramente por i. egin. � Igeri ahal laiditenak [...]<br />

lurrera enpara litezen. Lç Act 27, 43 (TB igerikatzen ahal zirenak, Dv igerika zitazkeenek, He igeri ahal<br />

zioazkenak). Perejill tipulakin / olio tartean / igari egingo dek / frijitu artean [dicho por un pescador]. It Fab 82.<br />

Ondo uger edo igeri egitten ekiena zan. Echta Jos 339. Ori duk morraiei iragitten erakusnaia (B). 'Dar lecciones<br />

al maestro'. Inza Eusk 1928, 229. Ez dala an igaririk eitxen. SM Zirik 125. Ibai-ertz aldera igari egin zuan. NEtx<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

218

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

LBB 53. Kultura igeri egitea bezala da. MEIG I 109.<br />

v. tbn. Añ MisE 80. Igari e.: Ag Kr 198. JAIraz Bizia 26. Uzt Sas 163. Igiri e.: Eguzk GizAuz 37. Iger e.: Osk<br />

Kurl 137. Iher e.: Arti Ipuin 78. Uger e.: Añ MisE 80. Altuna 81.<br />

� Flotar. � Balio duten bertsoak bakarrak egiñen dute igeri. "Solamente flotarán". Or in Gazt MusIx 18.<br />

b) (En sentido fig., expresando abundancia). Azkue (s.v. ugar 2.º) da "(V,...), nadar" y cita el ej. de fB. � Urte<br />

askotan lotsarizko pekatubetan igiri edo ugar egiten dabeela! fB Ic II 27. Diruzko erreketan egiñaz igeri. AB<br />

AmaE 226.<br />

- IGERI EGON. Estar flotando, flotar. � Hiri handi harek igeri dagola iduri du uraren erdian. Dv Telem 50.<br />

Masta igeri zagoen haren gainean gerorrek gure burua eramaiten dugu. Ib. 91.<br />

- IGERIRA. A nadar. � Igarira joaten ziran gizonak. Ag AL 63. v. tbn. MAtx Gazt 81.<br />

- IGERITAN. a) Nadando; flotando. � Pasatzeko ingirit(en) ugolde andi bet (Muruzabal, 1751). ETZ 91.<br />

Plomua ta azogea omen dire metale pizuenak, ezi urtu baleitez, gañean lebilke arria igiritan (21). LE-Ir. Plei<br />

plei beterik basoa, / igaritan jarri dedin / bai biotz gaixoa. JanEd I 115. Nik ez dakit igaritan. Or Mi 65.<br />

Lagunarengana maitaro igeritan zoaien musu bat. Ib. 55. b) (En sentido fig., expresando abundancia). �<br />

Kaballero distingitu bat, ondasunetan igaritan zegon bat (Aralar, 1833). ETZ 191. c) "Izerdi igeritan da, il sue<br />

de façon à être en nage, tout trempe, tout mouillé" H.<br />

� Etim. Para su relación con ur 'agua', v. FHV 76.<br />

igeribei. v. igaraba.<br />

igerika (BN, S; SP, Urt I 32, VocBN, Dv, H), iherika, ingirika (AN-ulz), iñarika (B), iñerika (B). Ref.: A<br />

(igerika, iñarika); Iz Ulz (ingirike); Izeta BHizt (iñeriken). �1. Nadando; flotando. v. igeri. � Tr. Documentado<br />

en textos septentrionales y en meridionales modernos. En DFrec hay 5 ejs., septentrionales. � Igerika eztakiena<br />

ondarrera doa. O Pr 320. Igerika hari nauk bethi. Gç 161. Igerika dabiltzan arrainak. ES 142. ["Kokotz"]<br />

urpian igerika. Zub 22. Errekak oro gaindi eginak; / [...] Ardi, urde hil, muble, arropa / nahas-mahas igerika.<br />

Etcham 123. Soiñeko ta girgillak aizean iñarika. 'Laisse aller'. Or Mi 123. Arrainari iherika ikastea. Zerb GH<br />

1936, 116.<br />

v. tbn. SP Phil 470. Arch Fab 107. Gy 306. Laph 210. HU Zez 58. Ox 101. Altuna 82. Or QA 63. Mde Pr 69.<br />

Balad 244. Txill Let 22. Zait Plat 89. Ardoy SFran 247. Iherika: Mde HaurB 65.<br />

� Platonek zioenak igarika ari direlarik gogomen hartan hirur mündü dereikie egin. (Interpr?). Egiat 206.<br />

�2. (Fig., con sentido de abundancia). � Gure buruak plazerpean igerika erabilli nahi bagiñtu ere. He Gudu<br />

103. Lurreko hontarzunian / igerika gabilade. Arch Fab 189. Edarian, / beti igerika. Etcham 222. Ungarri<br />

gizenez igerika korraleak. Oxkak Eskual-Herria (ap. DRA). Orai igerika gaude loriazko erasoan. Xa Odol 186.<br />

v. tbn. Arb Bok 134.<br />

�3. "(S), saltitos que da el jinete sobre el caballo que trota o galopa" A.<br />

�4. ugarika. Submarino (?). � Eta itsaso barren ilunetan baleak izutzen bizi izateko ugarika berarizkoak. A<br />

EEs 1916, 110.<br />

- IGERIKAKO JANTZI. Traje de baño. v. igeritako. � Berehala janzten zuen iherikako jantzia. Mde HaurB<br />

65.<br />

- IGERIKAKO LEKU. "Igerikako [la -o no es clara] lekhua" SP (sin trad.). v. igerileku.<br />

- IGERIKAN (A (que cita a O); ingiriken AN-ulz ap. Iz Ulz; iñeriken B ap. Izeta BHizt). "Ingiriken dabille, está<br />

nadando" Iz Ulz. "Ongi daki iñeriken" Izeta BHizt. � Ahateari igerikan erakastea. O Pr 12 (tbn. en Saug 31).<br />

Indietako aberatstarzünak igerikan han, bere hatiekila [se refiere a un naufragio]. Egiat 158. Zentzü gaberik<br />

dirade, egiazki, esperantza mespretxatzian gogomenetan bethi izanen diradiala, igerikan uste dienek. Ib. 243.<br />

Oraindik ez zekien ongi iherikan. Mde HaurB 100.<br />

igerikai (<strong>Lar</strong>, H, Lh). � "Nadaderas" <strong>Lar</strong>. "Ceinture de sauvetage, bouée" Lh.<br />

igerikalari. v. igerikari.<br />

igerikaldi (Dv, H), igeri-aldi (T-L). � "Bain à la nage" Dv. "Nagée. Igerikaldi batez iragan zuen ibasoa" H (s.v.<br />

igerika). "Nagée" T-L.<br />

igerikarazi. "Faire nager" Dv.<br />

igerikari (SP, Dv, H), igerikalari (H), iñarikari (V ap. A). �1. Nadador. "La différence en ces deux mots<br />

[igerikari, igerikatzaile] consiste en ce que le premier indique le bon nageur, et le second simplement celui qui<br />

nage" Dv. v. igerilari. � Orziralean zinduen / itsasora behatu, / eta igerikalari / arraiak han formatu. EZ Eliç<br />

357. Yende igerikaria, / arraza ergel eta izia [se refiere a las ranas]. Gy 110. Igerikari onak ziran danak. Osk<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 219<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

Kurl 157. v. tbn. Dv Is 25, 11. Lf ELit 257. Igerikalari: Prop 1899, 279.<br />

�2. iñarikari. (El) que flota. Cf. igeritu (2). � Gorputz me ta errotsuak iñarikari txarrak dira. Anab EEs 1920,<br />

68.<br />

igerikatoki. "Lieu de natation" Dv.<br />

igerikatu (AN-erro, BN, S ap. A; SP, Urt I 32, Ht VocGr, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H), iñarikatu (B ap.<br />

A), ireikatu (L-côte ap. A � vEys). �1. (Aux. intrans.). Nadar (tbn. en sentido fig.). "Goazen igerikatzera,<br />

allons nous baigner" H. � Bainan [ontasunak] gainetik igerikatzen badira eta nahi badute agertu. SP Phil 200<br />

(He 202 gaiñetik ibilli). Amuriuan hurtzia eta igerikatzia. "Natare". Mst III 5, 6 (SP, Ip igerikatzea; Echve, Ol<br />

igeri egitea). Igerikatzen ahal zirenak. TB Act 27, 43 (Dv igerika zitazkeenek; Lç igeri ahal laiditenak, He igeri<br />

ahal zioazkenak). Itsasoak aphal aldi duenean, badoake elefanta, igerikatu gabetarik, islatik leihorrera. Prop<br />

1884, 121. Errekan igerikatzera joatea. Osk Kurl 137. �2. (T-L), iñarikatu. Flotar. Cf. igeritu (2). � Esan leike<br />

giza-soña iñaritzen dala edo ez dala; edota, giza-soña iñarikatu lezakeala. Anab EEs 1920, 67.<br />

igerikatzaile (SP, Dv). � "Nageur" SP. Duvoisin lo diferencia de igerikari (q.v.). v. igerilari.<br />

igerikera, igarikera. � Forma de nadar, estilo de nadar. � Igarikera au errexena dalako lenbizi ikasten dana da<br />

[se refiere al estilo de braza]. Anab EEs 1919, 184. Abere guztiak beren igarikera duten bezela. Ib. 184.<br />

igeriketa (SP, sin trad.), igariketa. � Natación. � Izkera askotan argiratu dira igariketako idaztitxoak. Anab<br />

EEs 1919, 152.<br />

igerikuntzi. � Piscina. � Joan den astean Akizeko igerikuntzia (piscine) husten zutelarik barneko uraren<br />

berritzeko [...]. Herr 1-9-1960, 1.<br />

igerilari (V-gip), igarilari (V-gip, G-bet; igarilaari V-gip), ugerlari (V-ple), iherilari, irailari (AN-larr),<br />

igarlari (G-to), ugalari (Dgs-<strong>Lar</strong> 3). Ref.: A (igerilari, igarilari, igarlari, ugerlari); Asp Leiz2 (irailari); Etxba<br />

Eib; Iz ArOñ (igárilaarixa). � Nadador, bañista. "Animalixarik geixenak, jaixotik igarilarixak" Etxba Eib. v.<br />

igerikari. � Mendigoizale, pelotari, ostikolari, [...] igerilari. A Y 1934, 17. Haien salbatzera lehiatu ziren<br />

xalupak eta iherilariak beranduegi heldu ziren. Mde HaurB 104. Ugerlari nekatu bik alkarreri eldu-ta<br />

alkar itoten daben antzera. <strong>Lar</strong>rak EG 1957 (9-10), 63. Igarilarien praka-alkondara-abarketak artu egiezela.<br />

Erkiag Arran 58. v. tbn. Or Eus 421. Igarilari: Anab Poli 36.<br />

igerile (<strong>Lar</strong>, Añ, H). � Nadador. "1. nageur. 2. baigneur (V, G)" H. v. igerilari.<br />

igerileku, igari-leku (V-gip ap. Etxba Eib). � Lugar de baño, de nadar. "Piscina o sitio de nadar. Gaurko<br />

egunian, alde guztietan dira aukeran, igari lekuak" Etxba Eib. � Jolasketako bazter maitiak: / udare-baratz,<br />

igari-leku, / txori-muño ta kilker-tokiak. EA OlBe 31.<br />

igeri-migeri. � "Como nadando" DRA. � Haren irri zabalaren gibeletik badoala igeri-migeri Thibet<br />

kaskoetako lanho ilhuna. SoEg Herr 15-11-1962, 2.<br />

igeriska. �1. "Igerizka (Sc), nadando" A. �2. "Igexka, natation, nage (S)" Lrq.<br />

- IGERISKA-. "Igexkako, pour la nage. Igexkan, nageant. Igexkara, à la nage (après vb. de mouv.); igexkaz, en<br />

nageant" Lrq. "Igexkan ari, nager" Ib.<br />

igeriskari. "Igexkari, nageur (S)" Lrq.<br />

igeriskatu (igeisk- S ap. A � Gèze), igexkatu (S ap. Lrq). � "Nadar" A. "Nager, surnager" Gèze. "Guk<br />

igeixkatü, igeriskatü diogu" Peillen in VocS (s.v. nager).<br />

igeriskatze. "Igexkatze, nager, natation (S)" Lrq.<br />

igeritako. � Bañador. � Txalupan dago nire aurrean, erronbo zuriak dituen igeritako berde batekin. R.<br />

Saizarbitoria Ene Jesus (2. a ed.), 27.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

220

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

igeritatu (AN-egüés-ilzarb), ingeritatu (AN-olza), ingiritatu. Ref.: Bon-Ond 159. � Nadar. v. igerikatu. �<br />

[Zergatik] den preziso ingiritetzea kuidado ta exfuerzo andiereki eta ingiritetzen esta ongi uren kontra<br />

(Muruzabal, 1751). ETZ 91.<br />

igeritu (<strong>Lar</strong>, VocS 138, Añ, H), igeri (<strong>Lar</strong>). �1. Nadar. Azkue trae igari, igiri y, en Apend, iragi "nadar", aunque<br />

seguramente refiriéndose al frecuente igeri egin. � Aurpegi balzdun miatzarijoi / igeri adi eure odolan. "Báñate<br />

en tu propia sangre". Laux AB 81. Itxasoaz beste aldera bildurrik gabe ta igeritzen pasatzeko. Txill Let 130.<br />

�2. iñaritu. Flotar. Cf. Anab EEs 1919, 242: "Ortaezkero deitu diogu iñari egitia erderazko 'flotar'-i". Cf.<br />

igerikari (2). � Gorputza berez-utzita iñaritzen dala. Anab EEs 1919, 242.<br />

igeritzaile (-tzalle <strong>Lar</strong>, Añ, H (V, G)). � Nadador. "Baigneur" H. v. igerilari.<br />

igermin. � Afán de escrutar, adivinar. � Gauza edo misterioaren igermiñarekin. Arr Orac 12 (ap. DRA).<br />

igerrarazi, igerrarazo (Añ). � Hacer comprender, adivinar. "(Dar a) conocer" Añ. � Ikusi ez duenari iger<br />

araziko dio zerbait Alec Guinnessek, gogoa zabalik badauka. MEIG I 188.<br />

igerri. v. igarri.<br />

igerri. v. gihar.<br />

igerrimentu. � Adivinación. v. igarmen. � Azti-zaña edo igerrimentuaren doaia duela uste duenak. AA II<br />

211.<br />

igerro. "Igerro txarra eman nion orreri (AN-gip)" Gte Erd 276 (junto a errezelo, susmo, sospetxa, de otras<br />

zonas).<br />

igerru<strong>sg</strong>arri (<strong>Lar</strong> � H). � "Conjeturable" <strong>Lar</strong>.<br />

igerrusi (<strong>Lar</strong>, H). � "Conjetura" <strong>Lar</strong>. � Zerbait itxura duten gauzak esatea, destu edo igerrusiyak (konjeturak)<br />

egitea. BPrad EEs 1913, 218.<br />

igerruskiro. "Par conjecture, probablement" H.<br />

igertze (<strong>Lar</strong>), igerte (Añ). � "Adivinación" <strong>Lar</strong> y Añ. � Joku-aurreko igertze orrek / ez dik gauz onik berekin.<br />

"Vaticinios". Or Eus 387.<br />

iges. v. ihes.<br />

igesi. v. ihetxe.<br />

igesibide. v. ihesbide.<br />

igeska. "(V-arr), seco, magro" Totor Arr.<br />

igeskaldi. � "Anagrama que consiste en completar una palabra o frase conocidas las vocales o bien las<br />

consonantes" NeolAG. Cf. ihes. � Geure igeskaldijak dira Bizkaiko euskerazkuak. AG 501.<br />

igestaldu. � Espantar. � Beti gixoztietatik igeska ta beti gixozteak igestaldurik! "Espanta". Arriaga Lekob 10.<br />

igestari. v. iheslari.<br />

? igesti. "Igeritoki ou igesti (SP), lieu de natation" Dv. En Pouvreau sólo encontramos: "Igerikako lekhua,<br />

ige[r?]a [ilegible] (E)".<br />

igesti. v. ihesti.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

221

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

igetargi. v. iretargi.<br />

igetsi, igetze. v. ihetxe.<br />

igex. v. ihes.<br />

igexka. v. igeriska.<br />

igeztu. v. ijeztu.<br />

higi. "(BN-baig; Lf), mouvement" Lh.<br />

higi-ahalmen. � Capacidad de moverse, movimiento. � Igi-almena ibilliaz erakusten bait-da egokien. Markiegi<br />

in Ldi IL 9.<br />

higialdi (Dv). �1. Acción de mover(se), movimiento. "Action de remuer, remuement" Dv. � Hire ürzain batek<br />

emaiten dik lürrari ikhareria: hire igialdi batek itxasuak nahasten eta thürbüsten. Chaho AztiB 9. "Onurazko igialdiak"<br />

deituko diegu erderazko "tiempos útiles"-ei. Anab EEs 1919, 154 (v. tbn. 1920, 26). Zeru-lur oriek baiño<br />

len bazan sorkari gorpuzki bat, aren igialdietatik mintzo ua aldizka iragan zedin. "Cuius motibus temporalibus".<br />

Or Aitork 310. �2. Acción de remover. � Belharreri emana zioten azken higi aldi bat eskuz. JEtchep 48.<br />

higialdura. "Agitación (AN)" Aq 911. "Branlement" Ht VocGr 335.<br />

higiarazi (Urt V 46, Dv, A), higirazi, higierazi. � Hacer mover(se). � Usoa haizarazteko oihuz, bainan etzuten<br />

higirazi ere. Hb Egia 17. Ezin higiaraz buztana baizik. JE Bur 62. Esantza kementsu ta labur batek ainbeste<br />

igierazten dualako. "Le afecta". Zink Crit 81. [Len-geroak] Ark egiten eta igiarazten ditula. Or Aitork 314.<br />

Fedeak higiaraz badezazke mendiak, ez ote dezazke are gehiago higiaraz menditarrak? Ardoy SFran 150. v. tbn.<br />

Zby RIEV 1908, 420. Ox 170. Igirazi: Mb OtGai 9, 247.<br />

higiarazle, higiarazitzaile. "Caleustes, [...] etsortatzaillea, higiarazitzáillea" Urt IV 380.<br />

higibera (Urt). � Móvil, movible. "Arguta manus, [...] esku higibéra, esku ibillbéra" Urt II 309. � Ur igiberaen<br />

azpian. 'Sous les eaux tremblotantes'. Or Mi 150. Igibera edozein baño igikorragoa da yakintza. "Omnibus enim<br />

mobilibus mobilior". Ol Sap 7, 24 (Dv higikor).<br />

higida. � Movimiento. � Uiñ igida biguñak. Elizdo EEs 1913, 89.<br />

igidandu. v. igitandu.<br />

igidin (Bera app.), igedin. Neol. creado por AG en 1897, de igi(tu) 'moverse' y suf. -din. � Consonante. "Igediñ<br />

(V), consonante" Eusk 1919-20 (II), 92, en una lista de neols. � Gediñak egiten dira abua geldi egonaz; eta<br />

igidiñak abuaren zatiren bat igittubaz (1897). AG 1020. Abotsen bat kentzen danean, igedin bi aurrez-aur sarri<br />

aurkitzen dira. Eguzk Eusk 1919-20 (II), 26.<br />

higidura (L (+ i-), B, BN, S ap. A; SP, Urt V 469, Ht VocGr 388, Dv, H). � Movimiento; agitación.<br />

"Haragiaren higidura, mouvement de la chair" SP. � Handik pitzten da atsegina eta higidura gaixtoa. "Motus<br />

pravus". SP Imit I 13, 5. Ezen hartaz badugu bizia, higidura eta izatea. TB Act 17, 28 (Lç, Dv higitzen,<br />

He higitzea). --Nor dira dulzeak? --Samurdurarik ez dutenak, ez eta ere kasik haren higidurarik. CatLuz 29 (v.<br />

tbn. en contexto similar Legaz 53). Igidura ibilliz erakusten emen da. Or LEItz 31. Izar bakoitzaren igidura ez<br />

omen da berdiña. Gazt MusIx 70. Igidura edo keñu txarrik egin al dituzu? MAtx Gazt 84s. Azentuaren gorabeherak<br />

eta doinu-higidurak. MEIG VI 128. En DFrec hay 32 ejs., todos ellos meridionales. v. tbn. Txill Let<br />

124. Zait Plat 32. Anab Aprika 31.<br />

higiene. v. hijiene.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

222

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

higiera. v. higikera.<br />

higigarri (Urt I 166, H). � Mecanismo, (lo) que hace moverse. "Remuable, qui l'on peut remuer, faire mouvoir;<br />

qui peut remuer, mettre en mouvement" H. � [Orengilleak] olioztatzen baititu bere orenaren arroda, erresorta<br />

eta higigarri guziak. SP Phil 503.<br />

higige. � Inmóvil. � Pir gelditzen da igige. Amez Hamlet 77.<br />

higigun. "Igigun beroaz, con ímpetu" Ort Oroig voc.<br />

higigune (L ap. A). � Movimiento, agitación. v. higikun. � Ispirazioneak deitzen ditugu Jainkoak bere<br />

urrikalmenduz gure baitan egiten dituen higigune, tirakaillu [...] eta benedikzione guziak. He Phil 151 (v. tbn.<br />

282). En DFrec hay 3 ejs.<br />

higika. � Moviendo(se), agitando. � Bi begi bizi bethi higika dabilzko. Prop 1902, 125. Zer jende-multzoak ez<br />

dituzte metatu Rusoek Nasser-en bidean, oihuka, esku-zartaka, bandera-higika. SoEg Herr 15-5-1958, 1.<br />

higikari. � Movedizo. � Lanjerosegi zidurien iragaitzak, gehienik hare edo hariña higikariengatik. Prop 1900,<br />

138.<br />

higikatze. � Movimiento, acción de moverse. � Hoberena da halere, ahal denean, aditzaile guzien jarriak<br />

izatea. Orduan higikatze gutiago izaten da. Prop 1909, 200.<br />

higikera, higiera. � Movimiento; ritmo. � Iraupen gitxiko igiera edo mobimentu bat. CrIc 124. [Izarrak] bi<br />

igikera dituzte: bata, bere ardatzan biraka, [...]. Bera EEs 1915, 164. Igieraz ain tinel, / ibilgunez ezberdiñ. "Su<br />

movimiento cierto". Gazt MusIx 107. Neurtitz aiek etzuten punturik, baiña guretzat mintzo ederra zuten,<br />

tuntunari edo igikerari begira. "Movimiento o ritmo". Or in Gazt MusIx 16. Higikera lehertuen anatomia<br />

bihurri honek. "Esta cursiva anatomía de ritmos estallados". MEIG IX 127 (en colab. con NEtx). v. tbn. Zait Plat<br />

123.<br />

higiki. "Aulon, muskulioa, higikia" Urt III 189.<br />

higikizun. "Mobile, susceptible de se mouvoir, d'être mû" Dv � A.<br />

higikizuntasun. "Mobilité" Dv.<br />

higikoi (Hb ap. Lh). � Movedizo. � Ikusten zituen oro zoatzila, baratu gabe aldatuz, bertzelakatuz, irabiatuz,<br />

ibai-pikoa edo itsas-gaina bezain higikoi. Lf in Zait Plat XX.<br />

higikor (i- S (Foix) ap. Lh; Dv, H, A). � Movedizo; móvil. � Zuhurtzia higikor guziak baino higikorrago da.<br />

"Omnibus enim mobilibus mobilior". Dv Sap 7, 24 (Ol igikor; Ur mugikor). Gizataldeko guztiak, artega, igikor<br />

ta irritsu, zabundu zituzten buru ta besoak. Ag G 72. Aldakorra da, noski, gogoa; igikorra, berez, naimena.<br />

Aitzol in Laux BBa VI. Uraren ispillu igikorrera begira. Txill Let 29. Mitoek [...] gehiago iraungo dute arkaitz<br />

gogor horren gainean eraikiak izan badira, hondar higikorretatik urruti. MEIG III 119. En DFrec hay 2 ejs.<br />

v. tbn. ZA RIEV 1928, 591. FIr 166. JE Ber 91 (igikor). Laux BBa 68. Gazt MusIx 67.<br />

higikortasun (Dv � A, H). � "Mobilité" Dv.<br />

higikun. �1. Movimiento. v. higigune. � Abotsa bardiña izan ezkero, aboskiñen gerkun eta igikunak be [...]<br />

bardiñak izan bear. Eguzk Eusk 1919-20 (II), 27. [Zeru-lurren] igikun arrigarria. KIkV 16. Gizartearen zirkin<br />

eta igikun guztiak ogasun-egarriak eragindakoak izan dirala. Eguzk GizAuz 73. [Telekinesis], urrundik<br />

eragindako higikuna, hots urruti-higikuna. Mde Pr 330. Egiten zitun kiñu ta igikun zemaikorraz. "Movimientos<br />

amenazadores". Etxde JJ 188. Igikuna bera nola geldierazi diteke? Nola asi liteke? Zait Plat 41. En DFrec hay 3<br />

ejs. v. tbn. ZA RIEV 1928, 591. �2. Corriente, movimiento. v. higikunde. � Ahalegin guztia egin dute breizal<br />

igikuna zeharo deuseratzeko. Mde Pr 283.<br />

higikunde. �1. Corriente, movimiento (social, artístico...). � Emeki-emeki higikunde bat sortzen da<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

223

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

Irlandararen berpizteko helburuaz. Mde Pr 241. Literaturako higikunde berriaren suspertzaile. Ib. 244. �2.<br />

Movimiento, desplazamiento. � Anderea ez zen konturatu atzekaldera hasi zuen higikundeaz. Mde HaurB 35.<br />

igile. v. egile.<br />

higimen. � Movimiento. � Ezeban igimenik, igitzeko inddarrik. ZA Euzk 1929, 28. Aren olerkien berarizko<br />

barne-igimena kantetarako. Gazt MusIx 168.<br />

higimendu (SP, sin trad.), higimentu. � Movimiento; agitación. � Eragiozu batzutan zure bihotzari zenbait<br />

kanpoko debozioneko erremanguz eta higimenduz. SP Phil 114. Irudi loietan zerbait atseretia, gorputzeko<br />

igimentu ta berotasunak eukitia. CrIc 112. Borreroak bere lanean poxelu lukean igimendurik ez dezan egin. Mde<br />

Pr 78.<br />

igin. v. higuin.<br />

igini (A Apend). � Entender. � Aunza igarota oñatza agiri, batak dagiana bestek igini. "Lo entiende". RS 418.<br />

higipen. � Movimiento. � Ez deutsa txoriak zor bere igipena lurrari, bere egoai baiño. Erkiag BatB 119.<br />

higipide. � Vía de desplazamiento. � [Ibaiak dire] lekhu batzutarik bertzetarat iragaiteko Xinak dituen higipide<br />

bakharrak. Prop 1900, 105.<br />

igiri. v. igeri; ireki.<br />

igiribi. v. igaraba.<br />

igirike. "Brezo arbóreo" Baraib RIEV 1907, 357.<br />

igirimai. "(V-m), tabla larga de madera sobre la cual gira el eje del molino, mayal" A.<br />

igita (<strong>Lar</strong>, Dv, H), igite (AN-ulz-burg), ita (G-to (itta); <strong>Lar</strong>, Dv, H), egita (R), ite. Ref.: ContR 531; A (igiten); Iz<br />

R 288 y 297, Ulz (igitelari); Garm LexEV 169 (ittan). �1. (En casos locales de declinación). Segando, a segar,<br />

etc.; siega. "Segar, [...] itan, igitan ari, egon" <strong>Lar</strong>. � Iaietan ezin gabiltzke / bertze garien igitan (Pamplona,<br />

1609). TAV 3.1.20, 116. Igitan asten zarazten aldian bereziko dezue garitik zakarra. Mb IArg I 201. Utzi bitez<br />

biak azi ditezen igitako edo itako denboraraño. LE Urt 71 (ms. 25v igitadenboraráño). Otoizka ztei edo otoi<br />

eska ztei egitarako nausiari oil txala egitari edo egitazale bere alurriara. Hual Mt 9, 38. Joan bear ebela biak<br />

igitara. AB AmaE 416. Gal-soroak zuriturik, ondurik daudela igitarako. Ir YKBiz 72n. Gari-igitean Olite-errian.<br />

"En la época de la siega". Or Eus 236.<br />

v. tbn. TAg Uzt 80. Ite: ETZ 226 (Goldaraz, 1833). Egita: Mdg 141. Ita: AA III 558. PE 87.<br />

� (Como primer miembro de comp.). Cf. igitaldi. � Garidunak igit-denboran kendu behar ditu gariko belar<br />

gaiztoak. Mb IArg I 203 (v. tbn. LE Urt ms. 25v igitadenbóra, Mdg 137 egita-tenpran). Igita-bitartean, gogotik<br />

ari giñela. Or Mi 112. Eguerdiko beropean gaurko igita-jarduna. TAg Uzt 78. Utziezute biei azitzen igiteorduraño,<br />

ta itatzekoan esango diet itariei. Or Mt 13, 30.<br />

�2. (AN, L, BN; Dv), igite (V-oroz), iita (V-gip, G-goi), egita (Ae). Ref.: A (igita, igite), Aezk 291; Lh; AEF<br />

1955, 71; Iz ArOñ (iitta). (Sust.). Siega. "Moisson" Dv. "Egita astean, al empezar la siega" A Aezk 291.<br />

"Aurtengo iítaak ein dia, siega (de hoz)" Iz ArOñ. � Egitaren tenbran. Samper 13, 30. Etzan, ez areentzako egin<br />

igitea, / gogokoago jaken biai kerizpea. AB AmaE 418. Maite-igitaiari bere burua egozten dio, ark ere bere igita<br />

egiten baitu. Or Mi 110.<br />

�3. "Egita (R), cuadrilla de segadores" A.<br />

igitai (V, G, AN-larr-erro, B, L, BN-baig (iitai), Sal; SP (h-), <strong>Lar</strong>, Añ, H), igitei (V-gip (iittei), B, BN-lab; Gèze,<br />

Dv, H; h- L-sar-ain, S; <strong>Lar</strong>, H), ihitai, itai (V-m, G, AN-larr-erro; <strong>Lar</strong>, LE Urt voc., Añ, Dv, H), itari, igitegi<br />

(AN-ulz), ihitegi (BN-ciz-arb; Dv), egitai (V-arr-arrig-oroz, G, AN-mer, B, Sal, R), egitei (V-arr-oroz, G-nav,<br />

AN-araq, Ae (e(g)ite), S; H), egitegi (AN-araq-olza), iditai, iritai (G-goi), iritari, iritei (H), igetai (V-och-mgip),<br />

igiti (V-ger-arr-arrig, AN-gip-5vill), igatei (S; Foix ap. Lh), ihitai (L-sar), ihitei (BN-ad-baig-lab), gihitei<br />

(BN-mix giteya), iratai (V-gip), iretegi (V-ple), iriti (V-ple). Ref.: Bon-Ond 158; A (egitai, egitei, igetai, igitai,<br />

igitei, igiti, iretegi, iriti); ContR 531; Iz R 288, ArOñ (iítaai), Ulz (igitegi), UrrAnz (iitaixa), To (itaiya), Als; Satr<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

224

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

VocP (ihitei); Etxba Eib (iraitaixa); Echaide Nav 178; Ibarra Dima; Garm LexEV 169; Arin AEF 1960, 63;<br />

ZMoso 68; EAEL 137 (donde se recogen tbn. muchas otras variantes: intei (V-m), itti (G-azp), jitai (AN-gip),<br />

ibiti (AN-gip), gieteyi (L-arcang), egiteri (AN-ulz), egutei (S), etc.).<br />

� Hoz; guadaña. � Tr. Documentado ya en Leiçarraga (igitei). Egitai se documenta en RS y egitei en Oihenart.<br />

Las formas en i- (igitai, itai), que aparecen ya en Lazarraga, son de uso general al Sur desde el XIX. Itai (ya en<br />

<strong>Izt</strong>ueta, que emplea tbn. iritai), se documenta sólo en algunos autores guipuzcoanos; igitai, en general la variante<br />

más frecuente, se documenta tanto en guipuzcoano como en vizcaíno. En DFrec hay 7 ejs. de igitai. � Ezarrak<br />

eure igitei zorrotza, eta mendemaitzak lurreko mahastiko mulkhoak. Lç Apoc 14, 18 (He, Echn igitei, Ur (V, G)<br />

igitai; Ip dallü). Zegaitiarren eztit emaiten / igitaiak lekurik. Lazarraga 1195v. Maiatzean berarra luze da eta<br />

sendo, egitaieren orzak ebaki leidi ondo. RS 268. Makur izanagatik egiteia, xuxen epaiten du lastogeia.<br />

O Pr 306. Berehala ezartzen zaio ihiteia [bihiari]. He Mc 4, 29 (HeH higitaia, Dv ihitegia). Atera biar da eskuz,<br />

ez ebagi igitaijaz. Mg PAb 138. Beren beatz lodiak aizkora-itaien aoetan erabilliaz. Ag G 51 (24 itai, 84 itari).<br />

Iratze-ebailleak, igitaiak eskuan. Lek EunD 11. Makhur izanagatik ihitaia, zuzen pehaiten du lastogaia. Zerb<br />

GH 1936, 307. Erioren itai edentsuak. Etxde JJ 232. Altxa begiak eta ikus landak oritzen itairako. Or Io 4, 36. v.<br />

tbn. AB AmaE 419. Ayerb EEs 1912, 180. Zink Crit 6. Or Mi 112. Otx 42. Ir YKBiz 179. TAg Uzt 77. And<br />

AUzta 41. Ibiñ Virgil 43. Itai: <strong>Izt</strong> C 232. Echve Dev 33. Arzac EE 1884a, 8. JMB ELG 74. Or Eus 45n. TAg Uzt<br />

80. Munita 43. Ibiñ Virgil 37. Uzt Sas 74. Itari: Ezale 1898, 354. Gihitei: Prop 1908, 21. Iditai: Elizdo "Betiko<br />

uda" (ap. DRA). Iritei: Egunaria 1850, 17 (ap. DRA). Iritai: <strong>Izt</strong> C 178. Iritari: Ag G 364. Tx B III 101 (ap. DRA).<br />

- IGITAI HAGINDUN. "Iittai aginduna, la hoz dentada para cortar trigo, hierba, etc." Iz ArOñ.<br />

- IGITAIAN. Segando (con la hoz). Cf. igita. � Gari ereiten laiakin eta / ebakitzeko itaian. Uzt Sas 74.<br />

- IGITAI-AHO (ihitai a. Urt I 100). Filo de la hoz. � Igitai agoaren antza. AB AmaE 233.<br />

- IGITAI-BELAR. "Igitei-belhar, linaire bâtarde. Zeren igiteiaeki egin zauriak horeki beitzien herxten" Alth Bot<br />

11 � A. "Linaire, egitei-belhar" T-L. v. tbn. Zerb GH 1933, 425 (higitei-belharra).<br />

- IGITAI-KIRTEN. Mango de la hoz. � Igitai-kirtenean besoak tinkaturik. TAg Uzt 81.<br />

- IGITAI-LAN. Labor de siega. � Erio morroi ankerrak laister jaso zun agindua bere itai lanari ekiteko. Etxde<br />

JJ 232.<br />

- IGITAITARA. "Igetaitara (V-m), a segar" A. Cf. igita.<br />

- IGITAI-TRANGA. "Zerra. Aberentzat lastoak ebakitzeko tresna" EEs 1930, 30.<br />

- SEGA-IGITAI. v. sega.<br />

igitaidun (G-nav ap. Iz Als). � Segador; (el) que tiene guadaña. � Laster eldu bear iat / igitaidun zarra. Azc PB<br />

343 (esta estrofa no se encuentra en la versión de Ur PoBasc 217-219).<br />

igitaigarri, itaigarri (<strong>Lar</strong>). � "Segable" <strong>Lar</strong>.<br />

igitaiketa, itaiketa. � Siega. � Garagar-itaiketa asten zanetan. Ol 2 Sam 21, 9 (Ker ebataldi).<br />

igitaikizun, itaikizun (<strong>Lar</strong>). � "Segable" <strong>Lar</strong>.<br />

igitaite (V ap. A; <strong>Lar</strong>, Añ (V), H), itaite (G ap. A; <strong>Lar</strong>, Añ, H). � Siega. v. igita. � Itaitetako egunak ziran.<br />

<strong>Lar</strong>d 142. Ereite-itaiteak, otz-beroak, uda-neguak. Ib. 10 (v. tbn. en contexto similar Ur Gen 8, 22). Itaitegaraia.<br />

Berron Kijote 194.<br />

igitaitu (G; <strong>Lar</strong>, Añ, Dv, H), igitatu (AN; Dv, H), itaitu (V, G; <strong>Lar</strong>, Añ, Dv), igetaitu (V-m-gip), egitatu (Voroz<br />

(-au), G, AN-araq-egüés-ilzarb; Aq 119 (G, AN)), egitetu (AN-olza), eitatu, igeteitu (Dv (V)), iritatu. Ref.:<br />

Bon-Ond 158; A (egitatu, igetaitu, igitaitu, igitatu, itaitu). � Segar. "Itaitu" LE Urt voc. � Iaietan ezin gabiltzke<br />

/ bertze garien igitan, / baña au igita daiteke / Corpus Christi egun berean (Pamplona, 1609). TAV 3.1.20, 116.<br />

Begira beleak, ereiten ez dutela eta iritatzen ez dutela. Oteiza Lc 12, 24 (Ol itaitzen; Lç, He biltzen, TB<br />

ebakiten, Dv uztatzen, Brunet ebakitzen). Ala ereiteko nola jorratzeko eta itaitzeko. It Dial 62s (Dv, Ip<br />

ephaiteko, Ur ebagiteko). Garagarrak itaitutzeko sasoia. <strong>Lar</strong>d 160. Igitatzeko denboraraño Echn Mt 13, 30.<br />

Nola eztien eregiten ez eitatzen. Samper Mt 6, 26 (Hual egitatan, IBk igitaitzen). Zeruko egaztiak; oiek eztute<br />

ereiten, ez igitatzen. Ir YKBiz 132.<br />

v. tbn. Ur Gen 45, 6. Itaitu: Inza Azalp 90. Zait Sof 23. Egitatu: Mdg 140.<br />

igitaitze, itaitze. � Siega. � Garagarraren itaitzearen asieran. Ur 2 Sam 21, 9.<br />

igitalari (G-nav ap. Iz Als), itailari, igitelari (AN-ulz ap. Iz Ulz). � Segador. v. igitari. � Itailarien ondotik<br />

ziyoan buruak biltzen. Ol Ruth 2, 3 (Ker segalari). Testilik ere berakatz ta txirpotxa [...] mozten ditu sapa<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

225

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

astunez nekatu itailarientzat. "Messoribus". Ibiñ Virgil 34.<br />

igitaldi, igita-aldi. � Tiempo de la siega. � Igitaldia eldu egin jakonean / auzokoak zituzan eroan lagun bi. AB<br />

AmaE 416. Utzi biok aunditzen igitaraño, eta igita-aldian esango diet igitariei [...]. Ir YKBiz 177. v. tbn. Or Mi<br />

89.<br />

igitandu (<strong>Lar</strong>, Añ, Dv, H, A), igidandu (Añ, A). � Segar. "Igitandu" LE Urt voc. � Garia igitanduten ebiltzen<br />

beargilleai. Añ MisE 125. Begira zeruko egastiyai: eztabe igitandu edo galebaten. Astar I IL.<br />

igitantzezpen. � Pantomima. � Nastatu ta zearkera ugariz egiña da igitantzezpena (la pantomima). Garit<br />

Usand 47.<br />

igitar. "Segador, egitar" ZMoso 71.<br />

igitargi. v. iretargi.<br />

igitari (V, G-goi-to; <strong>Lar</strong>, Dv, H), itari (G-to, AN-egüés; Dv, H), egitari (V-oroz, R), iritai (G-azp). Ref.: A<br />

(igitari, itari, egitari); Iz ArOñ (iitaari); Garm LexEV 168. � Segador. "Igitari" LE Urt voc. "Igitari-sail (B),<br />

cuadrilla de segadores" A. � Igitari-mutillak egiten dituzte beren zamak edo sortak. Mb IArg I 202. Itarien<br />

ondoren gari buruak biltzen zebillela. Echve Dev 222. Igitariai erortzen zitzaiezten garagar-buruak bilduko<br />

zituela. <strong>Lar</strong>d 160. Oil txala egitari edo egitazale bere alurriara. Hual Mt 9, 38. Batuten zitusan galburuak<br />

egitarien osteitik. Galindez Rut 2, 3 (Ur, Echn igitari). Igitari taldea. Or Mi 88. Ittariek. (Tít.). Or Poem 449.<br />

Itariak bere saria jasotzen du. Or Io 4, 36 (Ker, IBk igitari). v. tbn. Ir YKBiz 72. Berron Kijote 28. Ibarg Geroko<br />

157 (ap. DRA). Itari: LE (ap. H).<br />

higitari (Añ (AN) � A). � Motor.<br />

igitarle (H (+ h-)), egitarle (Sal ap. A). � Segador. "Igitarle" LE Urt voc. � Baña barinbáda zizáña, arima<br />

gaixtoa, prest daude infernuko igitárleak, aingiru gaixtoak. LE in BOEanm 561. Egitaren tenbran nik erranen<br />

diabezut egitarler. Samper Mt 13, 30. Egitarleak ditzu aingruak. Ib. 13, 39 (Hual egitariak edo egitazaliak).<br />

igitartza. � Siega. � Itxi barik aziten igitartzaraño, eta igitartzarakoan esango dautset igitariai. Ibarg Geroko<br />

157 (ap. DRA).<br />

igitatu. v. igitaitu.<br />

igitatzaile, egitazale. � Segador. � Oil txala egitari edo egitazale bere alurriara. Hual Mt 9, 38.<br />

igite. v. igita.<br />

igitegi, -tei. v. igitai.<br />

higitu (V, AN, L, BN, S (+ i-); Volt 56, SP, Urt I 114, Ht VocGr 352, VocBN (+ i-), Gèze (i-), <strong>Lar</strong> Sup, <strong>Lar</strong> (i-),<br />

Añ, Dv, H), ihitu (H). Ref.: A (igitu); Lrq (igit); Izeta BHizt. � (Aux. trans. e intrans.). Mover(se); remover,<br />

revolver; conmover, emocionar. "Ébranler, remuer" SP. "Émouvoir, higitu" Ht VocGr. "Menearse" <strong>Lar</strong> Sup.<br />

"Pronto, muévete pronto, igitu adi" <strong>Izt</strong> VocC. "Belarrak higitu behar dire, il faut faner les foins" Dv. � Tr.<br />

Documentado ya en Leiçarraga, es general en la tradición labortana y bajo-navarra; lo emplean también<br />

Oihenart, Tartas y Archu (Fab 121). Al Sur se documenta abundantemente desde Mendiburu. Al Norte, la forma<br />

igitu (sin aspiración) se documenta en los autores más orientales: Oihenart (Po 49), Tartas (Onsa 98; 67 higitu),<br />

AR (264), Archu (Fab 179), Hiriart-Urruty (Zez 86; 91 higi), J. Etchepare (sólo igitu en Ber (21, etc.), pero<br />

siempre higitu en Bur (15, etc.)), Mirande (Pr 117; 335 higitu). En DFrec hay 18 ejs. de higitu. � Higituren dut<br />

ez solament lurra, baina zerua ere. "J'émouverai". Lç He 12, 26 (He iharrosiko, TB kordokatuko, Dv<br />

ikharatuko). Konestable jauna eta marexal Biron Picardian daudez deusik han higi eztadin. (c. 1597). FLV<br />

1993, 461. [Prediku hek aute] prestu izatera halaber higituren. EZ Man I 33. Ohean higitzen da, bertze aldera<br />

itzultzen da. Ax 46 (V 29). Amarratzen dituzte ezen karga pisuak eta ezin jasanezkoak eta ezartzen gizonen<br />

soiñetarat; berek ordean ez dituzte nahi erriaz higitu ere. He Mt 23, 4. Begira, oin bat ere aitziñat igitzen<br />

badezue. Mb IArg II 301. [Ebandelioak] higitzen eta berotzen ditu bihotzak. Hb Egia 92. Emaiten da irina emeki<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

226

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

emeki bethi higituz kuller batekin. ECocin 37. Higi ahala higi ihes abiatzen dire. Laph 204. Xuhurra badu, ez<br />

dadiela etxetik higi. JE Bur 122. Ohakoño bat higituz ari da kantatzen: / Lo, lo, ñiñi, egizu lo. Iratz 33. Guazen,<br />

guazen, higi gaiten. Ib. 285. Zangoak estekaturik ez zitaken higi. Lf Murtuts 47.<br />

v. tbn. (Sólo autores meridionales): LE-Ir. Mg PAb 204. VMg 17. AA II 22. Zav Fab RIEV 1907, 541. It Fab<br />

83. Ur MarIl 1. JJMg Mayatz 217. Azc PB 258. Echta Jos 343. Ayerb EEs 1915, 293. A Ardi 87. FIr 192. Kk Ab<br />

II 30. Otx 89. Ir YKBiz 102. Laux AB 58. Eguzk GizAuz 49. TAg Uzt 156. Or Aitork 169. Etxde JJ 263. Txill Let<br />

129. Erkiag Arran 83. Ugalde Iltz 24. Zait Plat 109. Onaind in Gazt MusIx 149.<br />

- EZIN HIGITUZKO (Dv), EZIN HIGIZKO. Inmóvil, que no puede moverse. � Nihork eztu erranen iguzkia<br />

ezin higituzkoa edo ilhuna dela. SP Phil 355. Bihotz handiak finko eta ezin higituzko daudezila tenpesta suerte<br />

guzien kontra. Ib. 130. Ezin-igizko bizidunen artean, ertia lore da ta adaburu yori. Ldi IL 125.<br />

- EZIN HIGITUZKOTASUN. Inmovilidad. � Tinkhezko konseilluen fermutasunari eta ezin higituzkotasunari.<br />

SP POB 71.<br />

� Etim. Derivado de hegi 'borde, etc.'.<br />

higitza. "Remuem[ent]" SP.<br />

higitzaile (SP (sin trad.), Urt IV 35, Dv, A). � (El) que mueve. "Belhar-higitzaile, faneur" Dv. � Izarren<br />

egillea. / Iguzkiaren higitzaillea. EZ Man II 190.<br />

higitze (Urt, H). � Movimiento. "Commotio, [...] higitzea, higidura, pena" Urt V 469. "Actio" Ib. I 114. �<br />

Zeren gure naturaz higitze, ez afekzione, ez pensamendu bat ere onik ezin baitukegu. Lç Ins G 3r. Benedika zazu<br />

[aingura] hunen kanporatzea, / egin ohi duzun legez arrañen higitzea. EZ Man II 137. Haren baithan dugu ezen<br />

bizitzea, higitzea eta izatea. He Act 17, 28 (TB higidura). Aldia ortziko mukuluen igitzea dala. "Caelestium<br />

corporum motus esse tempora". Or Aitork 328. Nork ikusi du sekulan arbolen igitzea baño igitze<br />

lilluragarriagorik? Txill Let 32. v. tbn. Mb OtGai III 30.<br />

igixi. v. 1 ihesi.<br />

higizare. � Movimiento. � Uhinen higizarea eta muthiritasuna. "Motum fluctuum". SP Imit III 34, 4.<br />

ignama. � Ñame (fr. 'igname'). � Artho-bihi, ignama, lur-sagar, [...]. Prop 1906, 86.<br />

ignominia. � Ignominia. � Kristen ignominia. Lç He 13, tít. Ilkhi gaitezen bada harengana tendetarik lekhora<br />

haren ignominiá ekharten dugula. Lç He 13, 13 (He, Dv, gurutzearen laidoa).<br />

ignorante. v. inorante.<br />

igo (V-och-gip, G, AN; Urt I 81, <strong>Lar</strong> y Añ (+ io), H), igan (V-ger-ple, AN-5vill-ulz-egüés-ilzarb, B, L-sar, BNciz-ad-baig-lab,<br />

Ae, Sal, R, S; Volt 96, Urt II 387, Ht VocGr (igatea), <strong>Lar</strong>, Añ (AN), Dv, H), igon (V; Añ (V),<br />

H), igain (igañ S; Gèze (igañ)), igatu (L-côte), iyo (G, AN-larr-araq; <strong>Lar</strong>, Dv), ikan (-kh- BN-baig; SP, H), ijan<br />

(AN-ulz (iyen); Dv (AN-araq)), ixo (V-gip, G-azp), iran (BN-baig), jiyo (G-azp). Ref.: Bon-Ond 157; A (ien,<br />

igan, igo, igon, ikan); VocZeg 287; Iz Ulz (iyein), ArOñ, To (iyo), R 399 y 291; EI 66s.; Gketx Loiola (laño);<br />

Holmer ApuntV (igan); Izeta BHizt (igen); Satr VocP (iran); Etxba Eib (ixo); Echaide Nav 280s.; EAEL 29. En<br />

EI 66 y EAEL 67 se recogen además muchas otras variantes: egun, egan, eugon, ihan, ixon, itxo, itzo, etc.<br />

� Tr. Igo es en vizcaíno prácticamente la única variante documentada hasta finales del s. XVIII; hay igon ya en<br />

BBizk 3 (1688) y no vuelve a encontrarse hasta el s. XIX, época en que el empleo de igon se hace más frecuente<br />

que igo. No obstante, igo se documenta en bastantes textos a partir del s. XIX: entre otros, emplean igo Añibarro<br />

(pero en EL 2 sólo igon), Arrese Beitia, Echeita y Kirikiño. En CrIc (2) y CatBus (5) se encuentra igo en el Credo,<br />

pero igon (casi siempre) en los demás contextos. En los dialectos occidentales el sust. vbal. igaite se documenta<br />

en el dicc. Landucci ("grada para subir, igaiteko gradea", "cabalgar, zaldian igo") y Urquizu (62; 16 igo). En<br />

CatLlo (16) aparece el sust. vbal. igoiten. Lauaxeta (BBa 116) emplea la forma fuerte digo: Kiak urdiñera digo.<br />

En guipuzcoano igo es casi general. Se encuentra además io en un ej. de Iturriaga (Fab 66, rimando con balio),<br />

aunque normalmente emplea igo. En textos populares guipuzcoanos desde mediados del s. XIX se documenta<br />

iyo: Bilintx (163), Pello Errota (148), Udarregi (74), Txirrita, Anabitarte (Poli 41), etc.<br />

La forma igan es propia de los dialectos orientales. La forma con aspiración (higan) aparece en <strong>Lar</strong>reguy (junto a<br />

igan) y en Hiribarren. Ikhan se encuentra en Materre (4), FPrBN (5), Pouvreau y Etcheberri de Sara (180; 178<br />

igan). En Goyhetche (166) hay igatu Encontramos además iyan en Orreaga (44 (G-nav) y 48 (AN-araq)); iyen<br />

en CatUlz (20), y Orreaga (60 (AN-ulz)). La forma igain es muy frecuente en la tradición suletina desde la<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

227

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

segunda mitad del siglo XVIII (pero igan en FPrS (6) y Belapeyre (I 40); también Oihenart y Tartas emplean<br />

igan; cf. Egiat 256: iganerazi). Fuera del suletino igain se encuentra en Laphitz.<br />

En varios textos (casi todos ellos septentrionales) se hace evidente desde el s. XVIII la confusión entre igan<br />

'subir' e iragan, igaran 'pasar' (v. infra (5), (6), (7), (8)). Tanto iragan como igan se encuentran en algunos textos<br />

con ambos significados. En suletino, la perdida de -r- intervocálica podría haber favorecido la confusión de<br />

igaran (variante suletina) e igan (cf. (s.v. iragan) la variante igaan 'pasar'). Cf. H: "Igan [...]. 12. s'emploie à tort<br />

avec les divers sens de iragan" H; y Lrq: "Igan, monter" oxítona, lo cual normalmente es producto de una<br />

contracción; en EAEL 29, por otra parte, se recoge siempre igan en suletino.<br />

�1. (Aux. trans. e intrans.). Subir, ascender (tbn. sentido fig.). "Montar" <strong>Lar</strong> y Añ. "Monter, devenir plus cher.<br />

Bihia igan da" H. "Obrerue beia jota dao, eta jornalak ez jiotzen... (igotzen)" Gketx Loiola (s.v. laño). � Tr. De<br />

uso general. El empleo del aux. transitivo, documentado ya en Lazarraga, es general en vizcaíno desde los<br />

primeros textos hasta el s. XIX. En algunos textos vizcaínos del s. XX se documenta el aux. intransitivo; así en<br />

Kirikiño (Ab I 57; II 13 aux. trans.), KIkV 32, Altuna (25), K. Enbeita (206; 207 aux. trans.) y Otxolua. En<br />

guipuzcoano es poco frecuente el uso del aux. trans. aunque se encuentran varios ejs., por lo general junto al más<br />

frecuente aux. intrans.: Ochoa de Arin (3 igo zeben zeruetara), <strong>Izt</strong>ueta (C 118; 172 aux. intrans.), A. Arana (SIgn<br />

214; 18 aux. intrans.), Arrue (aux. intrans. May 24) y Urruzuno (Zer 45; 136 aux. intrans.); emplean también<br />

aux. trans. escribiendo en guipuzcoano autores vizcaínos como J.A. Moguel (CC 168), V. Moguel (64), Uriarte<br />

(Gen (G) 7, 6) y Aguirre (G 74). Hay además aux trans. en un texto alto-navarro del s. XVI. Sg. Elexp Berg (s.v.<br />

igo) ambos usos (trans. e intrans.) están vigentes en el habla de Vergara. En DFrec hay 126 ejs. de igo, 15 de<br />

igan y 9 de igon.<br />

� Berzeak oro izan dira / bere goihen gradora; / orai hura iganen da / berze ororen gainera. E 253. Igan zedin<br />

unzi batetara. Lç Mt 15, 39. Urten eben bere kamararean eta igo eben bere ugazabaren aposentura. Lazarraga<br />

1143v. Igo egin da / asi adi motzietan. Ib. 1197r. Igo zuala zeruetara. (Areso, c. 1591). FLV 1990, 206. Igo eban<br />

zeruetara. Bet 6. Kolera burura igaiten eta nabusitzen zeikala. Ax 288 (192). Goregi igan dadina ahalgegabeki,<br />

behera ieuts daite ahalgeizuneki. O Pr 202. [Zurubian] ikhaiten dira eta iautsten. SP Phil 21. Uholdeko ura igan<br />

ahal zitekeen baino goragokoa. ES 389. Odeietaraño igaten diran ojuak. Mb IArg II 288. Zeinbat lapurreta<br />

txikirik askorakuak egin daruez errijetako saltzallak apurka gauza andijetara igoten dabeela? Mg CO 71.<br />

Semeak ezkon-urteetara igo arteraño. <strong>Lar</strong>d 158. Arrasatzen duzu azpiko uztarria. Orduan arbola igaiten da<br />

bertzeak bezala. Dv Lab 363. Erromako Eliza apostolikoa da edo higaten da apostoluetaraino. Hb Egia 108.<br />

Zaldirat igainik, badoha ximistaren pare. Laph 143 (en este contexto el caso alativo es prácticamente gral.;<br />

excepcionalmente se recoge: zamariz igañik (ChantP 8), igo diogu zaldiari (Arr GB 126; tbn. dativo en Kk Ab I<br />

9 y And AUzta 53); mando gorrian igoz (Or Eus 383), asto-emearen gainean ikhanik (SP Phil 322)).<br />

Etxapleruak bota aidera / igo dagien zerura. AB AmaE 121. Bozkarioz artzaina mendia igaiten. Elzb in BertsZB<br />

216 (en la ed. de 1978, 193 igoiten, sin duda error). Biotz andiko eta aurreratuenak ozta iritxi oi duten<br />

bertutearen mallara igo zan. Arr May 192. Eribratik iganik daude salduak montoinzka. 'Los ganados han subido<br />

de la Ribera a montones'. Mdg 152. Ardaotxoak --ziñoan-- igo eutsala burura. Echta Jos 53. Ia Bolsa igo edo<br />

jatxi egin dan. Iraola 116. Amaika aldiz iyoa dago / azkar Arano mendira. Tx B 176 (cf. infra (2) el uso trans. en<br />

exprs. similares). Mendi-ertzetik gorantz igon zan eguzkijak / argituten ebazan inguru gustijak. Enb 206. Berriz<br />

igaiten otomobiletarat. JE Ber 36 (en contexto similar, con alativo: Mg CC 131 (igo zezala bere kotxera), Otx<br />

129, Or Eus 77, JAIraz Bizia 82, Osk Kurl 112, Erkiag BatB 149 (garatzailleen burdira igo); pero kamioi batean<br />

igo (Ugald Iltz 13)). Ler-zugatzetara igo ziren. Or Mi 136 (junto al uso gral. del alativo, Orixe emplea en otro ej.<br />

(Eus 421) el ines.: katagorri bat / intxaur-gaiñean igota). Etxauk orrek esan gure bakanderea sorbaldara edo<br />

lepo ganera igongo yakeenik andrai. Otx 127. Bi milla laurleko ta erdiraño igo zan apustuaren jasoa. TAg Uzt<br />

222. Ez zitzaion Egurmendiren aberastasuna mototsaraño igo. Loidi 76. Orduraño 2600 metro igo bazan,<br />

oraingoan 3000 egingo ditu. Anab Aprika 101. <strong>Euskal</strong> prosaren erpin garaietara igotzeko gauza ez garelako.<br />

MIH 140.<br />

v. tbn. (Sólo para igo en vizcaíno): Cb CatV 6. Añ EL 1 233. Mg PAb 161. CatLlo 26. CatBus 5. Ag AL 81. Kk Ab<br />

II 176. Bilbao IpuiB 128. And AUzta 71. Etxba Ibilt 470. Alzola Atalak 47.<br />

�2. (Con objeto directo). Subir (un monte, etc.). � Tr. Algo más usado al Sur. � Ohorezki du higan bere<br />

eskalera. Hb Esk 75 (en contextos similares (eskailera edo mailak): AB AmaE 96, Arr GB 95 (cf. May 49:<br />

eskallera zuritik igo), TAg Uzt 67, Arti Ipuin 80, Onaind in Gazt MusIx 147; igon Ag AL 45, Kk Ab II 176,<br />

Erkiag Arran 59, Osk Kurl 84). Igan duzu Golgothako mendia. Dv LEd 230 (en contexto similar: igo Sor AKaik<br />

113, Mok 20; cf. supra mendira igo de uso general). Sei oin igo ebazan urak. Echta Jos 280. Elgar lothurik igan<br />

dezagun bidea. Ox 168. Ibaietik ateratzean aldapa igo bear. Or SCruz 59. Izpegi-mendatea bitarteko aldapa igo<br />

degu, astiro-astiro. Ldi IL 47.<br />

v. tbn. Urruz Zer 71. Lek EunD 25. NEtx LBB 92. MEIG III 62. Higan: Etcham 164. Zub 126.<br />

�3. Levantar, elevar, hacer subir. "Orena igan beharra da, la pendule, l'horloge a besoin qu'on la monte" H. v.<br />

igoarazi, jaso (2), goratu (2). � Eregitea edo igaitea geure arimea da biotza Jaungoikoagaiña. Urqz 19. Ta ni<br />

lurreko ar, edo arrastakako abere au onra orretaraño igo nai nazu. Cb Eg II 20. Jangoikoak [...] iganéntu<br />

zerúra. LE Urt ms. 144r (ed. 1846, 405 igoarazi). Zeñaren serbitzo andiak igo izan zituzten goienengo mallara<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

228

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

beraren Buruzariak. <strong>Izt</strong> C 490. Ogei minutuban bizkarrera / amairu tonelada iyo. EusJok I 53. Igoko deutsut<br />

zerbait illeko saria. Echta Jos 307. Ankak igo. Urruz Zer 143. Teloyik ez iyo. Tx in Imaz Auspoa 24, 133. Baña<br />

nik, izkuntza larrekoa, / nai aunat ere noranaikoa: / yakite-egoek igoa. "Que las alas del saber te eleven". Ldi BB<br />

136. Kaillatietako larre goituetara igo bear izaten zituzten etxeko artalde, auntz, urde eta abelgorri zenbait.<br />

Etxde JJ 8. Karga igo ta jetxi. Anab Aprika 57. Iduneko solapak gorantz igonda. Erkiag BatB 44. Aments<br />

ausartak igan ninduen baratze baten hegira. Xa Odol 320. v. tbn. Ill Pill 26. Otx 178.<br />

�4. "Cubrir el macho a la hembra, ernaldu; (AN) estali, igo" Aq 49 (conocido tbn. hoy en zonas guipuzcoanas).<br />

�5. igan, igain (S ap. A). (Sentido local). Pasar, cruzar. � Higaten du Ebroa Zumalakarregik. Hb Esk 162.<br />

Karrika hetarik igaitean, iduritzen zaut [...]. Elsb Fram 145s. [Herreka bat zaio] erdi erditik igaiten. Casve<br />

SGrazi 74. v. tbn. Mattin 61.<br />

�6. igan. Pasar (sentido temporal). v. igaro. � Barda igan dit / gai bat hun ezinago. AstLas 61. Barkoxen<br />

igaiteko zure zahartzia. Etch 688. Aphirila, Maiatza eta Ekhaina igan ziren arbolak ez ardaxka bat, ez hosto bat<br />

egin gabe. Elsb Fram 143. Igan den ilabetian. Mdg 125 (v. tbn. JanEd II 43: "Andra bat ikusi dot / igan [sic]<br />

dan astean" (a no ser que esté igan en vez de joan)). Ale ta lasto, onduak ditu / denbora bailitz igana. "Como si<br />

hubiese llegado a la sazón". Or Eus 279.<br />

�7. igan. Superar. � Bachelier eta licencié, agrégé eta grado guziak iganik, horra non den, [...] bertzen<br />

eskolatzaile. HU Aurp 190.<br />

�8. igan. Suceder, tener lugar. Cf. iragan I (A, 6). � Háu igán ziá Máuleko koléjiún, díla hamabóst úrthe. Lrq<br />

<strong>Lar</strong>raja RIEV 1935, 137 (la acentuación oxítona de igán habla de una contracción: igán < iga(r)an).<br />

- EZIN IGANEZKO. "Inaccessible. Ezin-iganezko mendia, montagne inaccessible. Ezin iganezko zaldia" Dv.<br />

- IGO ERAGIN. Hacer subir. v. igoarazi. � Sei errialera elduten eztaben kontubari, igon eragingo deutsala<br />

eskudo biraño? Mg PAb 75. Ze gauza dira beruak lurretik igon eragiten deutsen orreek? Ur Dial 111 (It<br />

igoarazi, Dv, Ip eraiki).<br />

- IGO-NAHI, IGAN-NAHI. v. igo-nahi.<br />

igo. v. eho.<br />

1 higo (SP, Dv, H). � "Biche" SP. "Cerf ou biche" H. � Gaitzenari darraio mundanoa, / hala nola haranetan<br />

higoari galgoa. EZ Man II 83.<br />

2 higo (L, BN, S ap. A � Dv). � "Higa, talismán, dije de azabache o coral en figura de puño, que ponen a los<br />

niños, con la idea supersticiosa de librarles del mal de ojos" A. � Bainan Debruak ethorri eta asarretua lepotik<br />

trenkatuz kendu larruzko Higo bat. GH 1924, 160.<br />

igoal. v. igual.<br />

igoaldi, iganaldi (Dv � A). � Subida, ascensión. "Mendi gainera bi iganaldi egin ditugu" Dv. � Goiko gelan<br />

zeudenengana igoaldi bat egin zun Matxinek. TAg Uzt 217.<br />

igoarazi, iganarazi (Dv), igoerazi, iganerazi, igainerazi, igoazi, igoerazo. �1. Hacer subir. v. IGO ERAGIN. �<br />

Tr. Con complemento en dat. lo hallamos en algunos autores meridionales como V. Moguel y <strong>Lar</strong>dizabal (que<br />

tbn. lo usa con absol.). � Eta den abre prestik, igan erazirik Paul salburik eraman dezatenzát. "Fait monter<br />

Paul". Lç Act 23, 24 (He, TB iganarazi). Zuk tutzu gizon gaxoak / igan-arazi zerura. Gç 146. Iakob iaiki izan<br />

zen eta iganarazi zituen bere haurrak eta bere emazteak kameluen gañera. Urt Gen 31, 17. Zedaliek dereie<br />

büriala odola igaiñeraziten. Egiat 231. Igoerazo zioen guziai arbola gañera. VMg 55. Zer gauza mota dira<br />

beroak lurretik igoarazten dituen oiek? It Dial 111 (Ur igon eragiten, Dv eraikitzen, Ip eraikiten). Jainkoak<br />

ikusiko zaituzte, eta [...] promestutako lurrera emendik igoerazoko dizute. <strong>Lar</strong>d 63. Jesus eskarazetik bereala<br />

igoerazo zuten. Ib. 448. Nere hoztasuna berotzen du, nere bihotza khaldatzen eta hegaldaka zeruko gauzetara<br />

igan-arazten. Dv LEd 92. Otoi gartsu bat Jainkoaren oñetara igo-azi dezagun. Alz Ram 136. Gaurko yakintzamallara<br />

igo-arazteko neke aundiak bear asieran. Ldi IL 168. Paper-saltzaleak odeietaraño igo-arazi zituzten<br />

beren oju ajolagabeak. Anab Poli 53. Ardiak abilki igan-arazten dituzte antzokirat. Lf in Casve SGrazi 14.<br />

v. tbn. Or Aitork 290. Iganarazi: EZ Noel 48. He Gudu 35. Jnn SBi 161. JEtchep 44. Igoerazi: VMg 84.<br />

Iganerazi: Mb IArg II 310. Egiat 256. Igoazi: Etxde JJ 255. Moc Damu 13.<br />

�2. Hacer pasar. v. iraganarazi. � Gero iganarazten du pipa maite hura bere ondoko lagunari. Prop 1891, 228.<br />

igobide, iganbide (<strong>Lar</strong>, H). � Modo de subir; escala. "Portaló, en el navío" <strong>Lar</strong>. � Purpuraz estalia zen karroz<br />

onen igan-bidea edo eskala. Mb OtGai III 323. Nondikan igo al zezakean [Azeriak] mordoak zeuden tokiraño.<br />

Ez zuen igobide onik arkitu. VMg 64. Trenera lasai balijuake / egiñagatik zartzera, / iyo-biriak ederrak dauzka,<br />

/ kotxian aixa sartze'a. Tx B II 114. v. tbn. AB AmaE 223. TAg Uzt 37.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

229

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

igoera (V, G; <strong>Lar</strong>, Añ), igaera (V-ger-ple), igaiera (Mic), iganera (<strong>Lar</strong>, Añ (AN), H), ioera (<strong>Lar</strong>, Añ), iyoera<br />

(<strong>Lar</strong>). Ref.: A (igaera, igoera); Etxba Eib; Elexp Berg. � Ascensión, subida. "Gasoliniak berriz be igoeria ei<br />

dauka" Elexp Berg. � Maria Santisimaren igoerea zeruetara. Añ EL 1 225 (en contexto similar: CatUlz 62,<br />

ArgiDL 112; zeruetara igoera: Añ EL 2 238, Itz Azald 72). Zerurako igoera. Gco II 80 (en contexto similar: Inza<br />

Azalp 80; zeruko igoerako jaira: Mg CC 226). Ospetsu izateraño goratu zan. Igoerako malla guztiak iragarri<br />

zizkaten gurasoai. Ag G 256. Karmel-mendira Igoera. Onaind in Gazt MusIx 146. [Arrazoibidean] billakuntza<br />

eta igoera berriak egiteko bear litzaken zurubia. Vill Jaink 90. En DFrec hay 21 ejs. de igoera.<br />

v. tbn. <strong>Lar</strong>d 374. Aran SIgn 40. Bv AsL 188. Otx 99. SMitx Aranz 137. Or Aitork 385. Erkiag Arran 188.<br />

igogailu (PMuj), igangailu. � (Lo) que sirve para subir, escalera. "Ascensor" PMuj. � Izitzen nauk. Non dire<br />

zerurako igangailuak? Eroriko nauk. Prop 1899, 236 (DRA traduce "ascensor").<br />

igoi. � Marea alta. v. 2 ibera. � Itxasoak, igoi ta iberak izaten ditun bezela. Elizdo EEs 1927, 182.<br />

igoin. v. igun.<br />

higoin. v. higuin.<br />

igo-irudi. � Imitación de una ascensión. � [Simon Magok] Neron-i sinisterazo zion, zeruetaraño igoko zala<br />

[...]. Apostoluak zekusten, baldin igo-irudi edo antz bat ere egiten bazuen, asko itsutu eta beretuko zituela. <strong>Lar</strong>d<br />

533.<br />

igoizkin (<strong>Lar</strong>, H (V, G)). � "Pulidor, de las que devanan" <strong>Lar</strong>.<br />

igokor. � (Lo) que busca subir, ascender. � Emongo daustazu biotz barria, / garbi eta igokorra. Amez in<br />

Onaind MEOE 735.<br />

igokunde (Bera, BeraLzM). � Ascensión. v. igoera. � [Orrilla] 27 egubena. Jaunaren Igokundia (1897). AG<br />

996. Jaunaren zerura igokundea. KIkV 108. Gure Jaunaren Igokundian / Euzko-abenda-eresi. Enb 134. En<br />

DFrec hay 4 ejs. Hay tbn. 5 de igoketa. v. tbn. Ayerb EEs 1916, 190.<br />

igolde. "Addition, augmentation, ce qu'on ajoute à un nombre ou à une quantité pour l'égaler à une autre" Chaho.<br />

Cf. igoldu.<br />

igoldu (<strong>Lar</strong> � Chaho y H). � "Añadir" <strong>Lar</strong>.<br />

igoleku (Añ), iganleku (<strong>Lar</strong>, Añ, H). � "Subidero" <strong>Lar</strong>, Añ. "Iganlekhua. 1. lieu, chemin par où on monte. 2.<br />

montoir" H.<br />

igon. v. igo.<br />

igo-nahi, igan-nahi. �1. Ambicioso, (el) que desea subir. � Igan nahiari zaio ethorriren aitziña, / Kolerarekin<br />

egiten dioela hitz miña. EZ Man I 75. � Gora igan-nahiek, ohore gosek, atseginzalek eta bertzek. Dh 200. �2.<br />

Ambición, deseo de subir. � Andustez ta igan-naiez ongi betea. Mb IArg I 286.<br />

igor. v. idor; inor.<br />

igordi. "(AN; msLond), aborrecimiento. Lo empleó Astarloa sin significación" A.<br />

igordi. v. igurdi.<br />

igorgei (S ap. A; SP, Dv). � "Propre à être envoyé" SP. "(S), qui doit être envoyé. Mendirat ou borthürat<br />

igorgei ditizüt arrejak, je dois envoyer les brebis à la montagne" Dv. "Envío, mercancía, lo que debe enviarse"<br />

A.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

230

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

igori (<strong>Lar</strong>, VocCB (s.v. gorroto) � Dv, H). � "Odio", "aborrecimiento" <strong>Lar</strong>. Cf. <strong>Lar</strong> � H: "Odioso,<br />

igorigarria", "odiar, igoritu". � Igoriaz edo hügüngoaz. Egiat 223.<br />

igorka. v. igurtzika.<br />

igorketa, egorketa (<strong>Lar</strong>, Hb ap. Lh, H). � "Remisión, acción de enviar" <strong>Lar</strong>. "Egorketa, envoi, chose qu'on<br />

envoye. Eztu onhetsi ene egorketa, il n'a pas agréé mon envoi" H.<br />

igorle (BN, S; SP, VocBN, Dv, H), egorle (<strong>Lar</strong>, H). Ref.: A; Lrq. �1. (El) que envía, remitente, emisor. "Esker<br />

igorleak" SP (sin trad.). "Remisorio" <strong>Lar</strong>. "Nor othe da goraintzi hauen egorlea?" H. � Errezibitu zuela<br />

presenta ongi, eta bai eskerrak ere eman ekharlei eta igorlei. Ax 288 (V 192). Bere egorlea goretsi nahi duena,<br />

egiati da. HeH Io 7, 18. v. tbn. AR 304. � "Annonciateur" Lrq. �2. (S; Gèze, Dv, H), egorle (H). Ref.: A; Lrq.<br />

"Dissipateur, dépensier. Seme igorlea, l'enfant prodigue" H (s.v. egorlea). "Dépensier" Gèze. "Pródigo" A.<br />

igormen, egormen (Hb ap. Lh). � "Envoi, mission, missive" Lh.<br />

igormin. � Hiel. � Lagüngoa hügün dütienetarik, behaztün ta igormin baizik jaten eztienetarik. Egiat 224.<br />

igoro. "(V-ple), acarrear de abajo arriba" A.<br />

igorpen. �1. (Dv � A). "Envoi, action d'envoyer" Dv. �2. Gasto. � Zeinbateko igorpenak dituten. Amez<br />

Hamlet 51.<br />

igorraldi. "(L, BN, S), envoi" Lh.<br />

igorrarazi (Dv), egorrarazi (Urt V 85). � Hacer mandar, despachar. � Abarizio hark berak khentzen dio<br />

eskutarik garaitia eta egor arazten du laidotsuki ihesi. Lg I 198.<br />

igorri (AN, B, L, BN, Ae, S; SP, Ht VocGr, <strong>Lar</strong>, VocS 133, Añ (AN), Arch VocGr, VocBN, Dv, H), egorri (L,<br />

BN, Sal, S; Urt V 85, <strong>Lar</strong>, VocS (s.v. licencier), Añ, Lecl, Hb ap. Lh, H). Ref.: Bon-Ond 158; A (egorri, igorri),<br />

Aezk 119; EI 146; Lrq; AtSac 64; Iz Ulz (arríke); Izeta BHizt; EAEL 272. � Tr. De uso general en la tradición<br />

septentrional; lo emplean además algunos autores alto-navarros como Beriayn (Trat 20r) o Lizarraga (Prog 98);<br />

también Mendiburu (IArg I 131)). En el siglo XX se encuentra en algunos textos occidentales. De un modo<br />

general se puede afirmar que la forma egorri la emplean sobre todo autores labortanos hasta mediados del s. XIX<br />

y es especialmente frecuente en los autores de la zona de Azkain y la costa (Etcheberri de Ziburu (Man II 146),<br />

Mihura (35), Chourio, Haraneder (Gudu 75), Goyhetche (204) e Hiribarren), mientras que igorri lo emplean<br />

Leiçarraga, Axular (una vez egorri), Harizmendi (158), Pouvreau (Phil 41), Etcheberri de Sara (152), Duvoisin<br />

(LEd 277), etc. En suletino y bajo-navarro igorri es casi de uso general ya desde Dechepare, aunque se<br />

documentan tbn. ejs. de egorri, que aparece ya en una carta bajo-navarra de 1595 (FLV 1993, 449). La forma<br />

igorri es prácticamente la única documentada al Sur, pero hay egorri en una carta de Vera de 1676 (FLV 2006,<br />

265), en un texto salacenco del s. XVIII (ETZ 167), en Z. Moso (40) y en una carta del vizcaíno F. de<br />

Basabilbaso a Joanes de Callao en San Juan de Luz (ConTAV 5.2.9, 131; en el texto abundan las formas no<br />

vizcaínas: dut, nasasu, disut, etc.). Oihenart empleó la forma fuerte nigorra (Po 56); hay tbn. digorte en<br />

Lauaxeta (BBa 38). En DFrec hay 55 ejs. de igorri (31 septentrionales) y uno de egorri.<br />

�1. Enviar, mandar; despachar, despedir, expulsar. AxN explica igorik (380) por igorri. "Arríke igorri du, lo ha<br />

mandado a pedradas" Iz Ulz. Cf. egorritu. v. bidali. � Manamendu igorten du mundu guzietarik / jende oro bat<br />

dakion Iosafaten bildurik. E 49s. Ez naiz neure buruz ethorri, baina hark igorri nau. Lç Io 8, 42. Eta gero igorri<br />

zituen lanera. Ax 27 (V 16; v. tbn. egorri ib. 597 (V 384)). Jainkoak egorri zuen uholde handia lurrerat. Ch III<br />

31, 4. Igorri izan du Jainkoak zuen bihotzetarat bere Semearen izpiritua. He Gal 4, 6. Erregiari / gure<br />

gorainziak igorri. Xarlem 546. Ihesi egortzen zituen etsaiak. Hb Egia 75. Igorri zuen urdezain bere<br />

bazterretxera. Dv Lc 15, 15. Katiximarat igor zitzaten haurrak. Laph 200 (19 egorri). Gero igorri zian penitenta<br />

erranez: orit hadi [...]. Const 29. Bere emaztea etxetik igorri ta Herodiade orrekin ezkondu. Ir YKBiz 204n.<br />

Sorginaztiak urkamendira edo surtara igortzen ditu. Mde Pr 309. Postaz igorriko dautazu zenbat zor dautzudan.<br />

Mde HaurB 85. Gero egorriren dauzkizugu zuri. ZMoso 74.<br />

v. tbn. (Sólo para egorri): Volt 212 (200 igorri). TAV 3.2.8 (igorri en el mismo texto). Harb 392. INav 130. Arg<br />

DevB 243. Bp I (esta forma, inconsistente con el uso habitual de Belapeyre, se encuentra en un texto<br />

mecanografiado --¿por Urquijo?-- de la portada del libro; la portada original falta en el ejemplar utilizado en la<br />

ed. de Davant; <strong>sg</strong>. comunicación personal de Pello Agirre, se conserva un ejemplar con portada, donde se lee<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

231

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

claramente igorri). CatLav 66 (V 42; 402 (V 193) igorri). Lg I 192. Egiat 200. Monho 62 (104 igorri). TB Mt<br />

10, 16. Kantika Izpiritualak 1826, 43 (ap. DRA). Jaur 176 (187 igorri). Elzb PAd 33 (Po 183 igorri). Lap 106 (V<br />

50). Arb Igand 194 (105 igorri). Barb Leg 68 (68 igorri). Zerb Azk 67 (102 igorri). Etcheb MGaric 10 (ap.<br />

DRA).<br />

v. tbn. (Sólo autores meridionales): Ldi IL 99. Ir YKBiz 197. Or Eus 118. Zait Sof 78. Etxde JJ 235. Anab Aprika<br />

71. Izeta DirG 107. Osk Kurl 17. Onaind in Gazt MusIx 204. Vill in Gand Elorri 12. NEtx LBB 289.<br />

� "Mander par lettre ou envoyer; ordonner. Egorri zion egun bat-barru ager zedilla bere aurrera" H. "Faire<br />

dire, annoncer" Lrq. "Igorri diot ez dadila ethor, je lui ai fait dire de ne pas venir" Lh.<br />

� (Part. en función de sust.). Enviado, apóstol. "Apostolua, igorria, enbaxadorea" Lç Decl Mm 3v. "Apóstol,<br />

ainbat da nola bidalia, igorria, mandataria" <strong>Lar</strong>. � Eman zioten apostoluen izena, erran nahi baitu, igorriak.<br />

Dithurbide Ixtorio 158 (ap. DRA).<br />

�2. Arrojar, lanzar, echar. � Igorratzü zure armak. "Emitte sagittas tuas". Mst III 48, 5 (Ip igor; en contexto<br />

similar Balad 262). [Bigarren basoa] ere zintzurra behera egorri lehenbizikoaren ganat. Elzb PAd 33 (39<br />

egorri). Behako bat igorri deie gain behera infanteri guziari. HU Zez 130. Gogoratzen zaut hiltzean Rolan<br />

gaitzak igorri deidarra. Ox 29. Labe gorriek igortzen dute bildotx errakien khea. Ib. 74. Ez nezaken burutik igor<br />

[...] ikusia niola errege Salomonen denborako soin bat ferdea. Barb Sup VII. Tiro bat igorri zion Ganix<br />

Handiari. Zerb Azk 102. Bera balinbada, igortzen dut ba airez aire antzara ferratzerat. <strong>Lar</strong>z Senper 40. Odola<br />

ahotraka igortzerainokoan. Ardoy SFran 306. Surat egorriko du / fruitu gabeko arbola! Mattin 105. v. tbn. Lf in<br />

Casve SGrazi 14.<br />

�3. Dejar, aplazar. � Ezetare gerualat igor zure salbamentia. "Diferas salutem". Mst I 23, 5.<br />

�4. (S; Gèze, Dv, H), egorri (H). Ref.: A; Lrq. Emplear, malgastar, dilapidar. "Laster igorri du bere onthasuna<br />

[...]. Alferkerian igorri ditu bere urtherik ederrenak [...]. Lau urthe igorri ditu bere etxearen egiten" Dv. "Zertan<br />

igorten duk denbora? En quoi emploies-tu le temps?" H (s.v. egortzea). "Prodigar, gastar" A. � Ezdakienak<br />

gauzak zer dire gostatzen, / ditu errexkienik, yostetan egortzen. Hb Esk 179. Betan igor ontasuna. "S'être ruiné<br />

en peu de temps". Hb GH 1929, 83. Mothiko errenbesa arrunt ezaxoltü zen, bere sos buxia desohoragarriki [...]<br />

igorriz. GH 1932, 403. Gure etxalde txipi eijerra abantzü dikün igorri. Casve SGrazi 108.<br />

- EZIN IGORRIZKO. "Que l'on ne peut envoyer, renvoyer" Dv.<br />

- IGOR ERAGIN. "Circummittere, inguru inguru [...] egoreragin" Urt V 85.<br />

igorrosi. � Marti Ibanes, Labiueruko zalduna, / Bizkaiko konsejua ta zenzuna, / Nor ete zan zuri lotsa igorrosi<br />

egizuna? (Crónica de Ibargüen-Cachopin). TAV 3.1.4. Interpr? Relacionado tal vez con inarrosi; cf. tbn.<br />

egorrotxi.<br />

igortza. v. igurtza.<br />

igortzaile (Dv), igortzale, igorzale (BN ap. A � VocBN), egortzaile (H). �1. (El) que envía, remitente, emisor.<br />

� Sinhetsi zuen errexki dirua bietan egortzailleak egorriren zioela. Lg II 360. Eskerrak diozkategu laguntza<br />

hoikien igortzaileeri. Prop 1894, 144. --Ez dautzuet nik ebatsiko zuen eliza. --Ba ordean zure igortzalek. HU Zez<br />

127. Ez dira ez harat joaiten direnak aberasten... bainan, harat gazte horien igortzale trafikantak! <strong>Lar</strong>z Iru 144.<br />

�2. (Dv), igortzale (BN-mix, S ap. A), egortzaile (H). "Dissipateur, dépensier" H (s.v. egorlea). "Pródigo. Aita<br />

biltzale, seme igortzale" A. � Batzu xuhurrak eta begirazaile, bertze batzu egorzaile, gormant, jokolari.<br />

Egunaria 1849, 15 (ap. DRA). �3. igortzale. Emisora. � Frantzian radio igortzale postak gobernuaren eskupean<br />

daude. Herr 3-12-1959, 1.<br />

igortze, egortze (<strong>Lar</strong>), igorte. � "Misión, el acto de enviar" <strong>Lar</strong>. Cf. Ber Trat 18r: Hau da meza, erran nai baitu<br />

igorzea. � Jinkoak guretako uken dien amoriua ageri dela, bere Seme bakoitzaren mundura igorthian. AR 171.<br />

� Bere punteria eta zuzen-igortzea. Osk Kurl 50. � igorte, egorte (Lh). Envío. � Igorte: / [...]. Mde Po 35<br />

(última estrofa de la balada, que sirve de dedicatoria).<br />

igortzi. v. 1 igurtzi.<br />

igortziri. v. ihortziri.<br />

igortzirin. v. ikortzirin.<br />

igorztu. v. 1 igurtzi.<br />

igoski. v. edoski.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

232

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

igoteko, igaiteko (T-L). � "Ascenseur" T-L. Cf. PMuj in MEIG I 94: "Beste batek ez zuen ontzat hartu nahi<br />

igoteko hitza, ascensor adierazteko".<br />

igotoki. "Igantoki, ascensus, montée, lieu qui donne accès" Dv. v. igoleku.<br />

igotu (G ap. A; <strong>Lar</strong>, Añ, H, A), iotu (<strong>Lar</strong>, Añ, H). �1. "Dolor de costado" <strong>Lar</strong>, Añ. �2. "Maza, el molesto y<br />

pesado, iotua, igotua" <strong>Lar</strong>. �3. En una lista de peces <strong>Izt</strong>ueta (C 206) trae: "Iotua, igotua, maza" (tomado sin<br />

duda de <strong>Lar</strong>ramendi, si bien con una extraña interpretación).<br />

igotu. v. ehotu.<br />

igotze (<strong>Lar</strong>), igate, igaite (S ap. A; Dv), igo(i)te, igoitze, iyete. � Acción de subir, ascender. "Gateamiento, [...]<br />

oiñeskuz igotzea" <strong>Lar</strong>. "Igaitea gorago, eroria dorpheago (S)" A. � Haren zeruetarat igaiteaz zer probetxu<br />

dugu? Lç Ins C 6r (v. tbn. z. igotze en Ub 133, <strong>Lar</strong>d 478, ArgiDL 131, KIkG 81; z. igate EZ Man I 132, Brtc 261,<br />

Dh 80, Jnn SBi 26; z. igaite: JesBih 458, MarIl 55, CatS 110, Lap 304 (V 138), CatJauf 63; z. iyete: CatUlz 62).<br />

Igoitzeak eta ibitzeak. Elizdo EEs 1927, 182. Gaztiatu zidaten Komandante egin nindutela. [...] Ajola gutxi neri<br />

igotze orrengatik. Or SCruz 95. Prezio bildurgarrien igoteak etzagunen biotzetan diru-gose gorrie sortu oan.<br />

Akes Ipiñ 23. Igotze nekezko, aldapatsu ta luzea. Onaind in Gazt MusIx 147.<br />

v. tbn. Txill Let 69. Anab Poli 87. Igote: Mg PAb 180. Igaite: Egiat 191.<br />

igotzi. v. 1 igurtzi.<br />

� igoz. v. igoza.<br />

igoza (det.; <strong>Lar</strong> � H). � "Boza, igoza, bizerna" <strong>Lar</strong>. "Embozarse, igoza estali" Ib. Este igoz(a) de <strong>Lar</strong>ramendi<br />

es, sin duda, la fuente del ms. vizcaíno que cita Azkue: "Igoz (V? ms.), baza, pli (au jeu de cartes). Igoza estaldu,<br />

cubrir la baza"; parece claro que hay un error de lectura.<br />

igozaki (<strong>Lar</strong> � H). � "Rebociño" <strong>Lar</strong>. "Mantelet avec lequel les femmes se voilent une partie du visage" H.<br />

igozestalki. � "Embozo, del rostro" <strong>Lar</strong>. "Partie d'un manteau, d'un voile qui sert à se couvrir une partie du<br />

visage" H.<br />

igozka. v. igurtzika.<br />

igoztu. v. egosi.<br />

? igraria. v. hidalgia.<br />

igual (V, AN-ilzarb, L, BN; SP, VocBN, H; h- L-sar-arcang; Chaho, Dv, H), igoal (Urt I 82, <strong>Lar</strong>, Añ, H; h- H),<br />

egoal, egual (BN-mix), egal (S). Ref.: Bon-Ond 155; Etxba Eib; Holmer ApuntV; AtBou I 369; Elexp Berg. v.<br />

berdin. � Tr. Documentado en todos los dialectos. Parece que las formas con -u- y -o- se reparten por todo el<br />

territorio, predominando igual, sobre todo en textos modernos. En DFrec hay 10 ejs. de igual y derivados.<br />

I (Adj.). � Igual. � Ez iaio da ez iaioko ior onen igoala. (1554). Iker-2, 261. Zegaiti orain zu ta ni gara / biok<br />

igual geratu. Lazarraga (B) 1180rb. Ala dirade gauza guzietan igoal. Ber Doc 103v. Guztian igo[a]lak. Cap 27.<br />

Ienko bezala bardin zen eta egoal bere aita Ienkoari. Tt Onsa 119. Daukala gloria iguala da bat Aiteagaz<br />

(1699). ConTAV 5.2.11, 152. Guzian igoalak eta berdinak. OA 20. Guziak igual, guziak sabio. SermAN 1r.<br />

Izpiritua bethi higoala eta orobata konzerbatzen duzula. He Gudu 152. Estimazio igoalaz ezagutuak. Cb Eg II<br />

164. Igual eta berdin dira. CatLan 26. Pena eternalak, / ordean ez igualak. Monho 124. Gure buruzagien, gure<br />

azpikoen, gure higualen alderat. Jaur 378. Ez apaiz jaun guziak / igualak diralako. Bil 125. Lau alde<br />

igualetakoa da gaztelua. Aran SIgn 2. Kara iguala du / aurrian ta atzian. Xe 297. Gizon guziak bere naturalezaz<br />

igualak dire. Lap 67 (V 34). Beti ez da iguala / gorputz-aldartia. AzpPr 120. Zergatik kontu iguala ditan. Iraola<br />

118. Atzo saldu niyozkala onen igualak. Ib. 77. Adan da Ebaren Kain da Abel / igualak izan eztia. Tx B I 204.<br />

Ori ta bapez, igualak. SM Zirik 40.<br />

v. tbn. Cap 33. El 33. Ud 75. JanEd I 54. Noe 27. EusJok 93. Igoal: VJ 5. CatAnz 3.<br />

� (Precediendo al sust.). � Igual gloria duela Aitareki. El 40.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

233

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

� (Con reduplicación intensiva). � Guk ere badegu etxian orlako igual-iguala. Moc Damu 14.<br />

� igoal. "Igual, sin cuestas" <strong>Lar</strong>, Añ.<br />

II (Adv.). �1. (<strong>Lar</strong>), igoal. Igualmente. "Acoplar, unir tablas con igualdad, ol bat besteari eransi, eratxi berdin,<br />

igual" <strong>Lar</strong>. � Guztiakin igoal gozatsua. Cb Just 91. Higual gabetuak dire hala sokorri izpiritualez nola<br />

tenporalez. Jaur 397. Zedrata higual egiten da. ECocin 52. Zarrak igual ikusten dira / kriantza txarrak banatzen.<br />

Xe 343. Igual ere omen dago [infernuan] / errege Alejandro. Ud 112. Jainkoaren justiziak eta amodioak higual<br />

galdegiten dute. Lap 390 (V 177). Gazeta-n ere baita / igual La Voz-ian. AzpPr 37. Bethi igual handi eta gora<br />

gelditu zelakotz. Barb Sup 41. Bati ta biri bezela igual / aditzen diyot iruri. Tx B I 61.<br />

v. tbn. JanEd I 100. PE 56. EusJok II 66. Arrantz 154.<br />

� (Con reduplicación intensiva). � Nik bezelaxe igual-igual / maiteko dute bestiak. Tx B II 168.<br />

� "No sino, no sino no, [...] igoal ez" <strong>Lar</strong> (parece tratarse de una expresión que reafirma una aseveración).<br />

�2. (V-gip ap. Elexp Berg). Posiblemente; no sería (es, era, etc.) extraño que. "A lo mejor, igual, quizás" Elexp<br />

Berg. � Galernazo bat igual / ekarri akaso. Arrantz 101. Igual sartuko da / sukaldeko sura. JanEd I 38. Igual<br />

salduko nuke / soñeko armilla, / erositziagatik / zure pantorrilla. Xe 187. Eltzian sartu biarrian, igual sartzen<br />

ziyozkan [barbantzuak] kofrian koronelari. Iraola 16. Segan puntakin leio bakar oi / igual aterako diyo. Tx B I<br />

233. --Zer ipiñi ete yok barruan... --Azeri-zeporen bat, iguel. Kk Ab II 119. "Igual" ara, onera bearrez. Anab<br />

Poli 7. Batenbatzutan igual / jarritako dana / gertatuko zitzaion / ezin eramana. Uzt Sas 101. Jateko sobrantea<br />

bota igual kanpoko aldera, ta alakoren usaira-edo etortzen ziran. BasoM 84. v. tbn. Noe 125. Azpillaga in Uzt<br />

Noiz 44.<br />

III (Sust.). �1. (H), igoal (H), iguala. Trato. "Convention, marché, accord, alliance" H. Cf. igualatu. �<br />

Multaturik gelditzen da alabaña multapean egin zen iguala austen ta urratzen duena. Mb IArg I 71. Ardura<br />

andiarekin egin bear dira igoalak Juduakin. AA II 187. Jaunarekin egin zuen igoala. Ib. 7. Egiten due erdirako<br />

igoal au, erdiratzen dituela irabaziak. Ib. 191. Ez du balio igual onek. Ib. 184. Ezkontza, alkartasun bat da,<br />

iguala edo tratu bat. Vill Jaink 156. Iguala onetako eskubideak. Ib. 156.<br />

�2. (R-uzt ap. A), egoal (S ap. A; Foix ap. Lh). "Suerte, felicidad. Egoal dük, ihardetsi zion ütsü batek adiskide<br />

bati, hunek erran zionean: zer nahi ikusten diat ["sufro"] begietatik: egoal dük, nik eztiat batere ikusten (Sc)" A.<br />

"Egoal dizü (S; Foix), il a de la chance" Lh. Sg. Lander (ap. DRA) significa 'es igual'.<br />

- IGUALAZ. En igualdad. � Garia pagatzen da diruagaz, / dirua bere bai beste gauzakin; / badabere, ezta<br />

amoreakin / amorez baize jarri igoalaz. Lazarraga (B) 1194vb.<br />

- IGUAL BEREAN. Igualmente. � Auldu zaizkigu ankak eta igual berian besuak. Auspoa 139, 66 (ap. ELok<br />

426).<br />

- IGUALEAN. En igualdad. � Eta berarekin igualean adiskiderik kutunenaren eran tratatzen zuela. Aran SIgn<br />

23. Igualian etzala / konformatutzen. AzpPr 125. Ez jan "hotelian", / segi jornalian, / era apalian, / obe igualian.<br />

Uzt Sas 50. � En caso de igualdad de condiciones. � [Kukusuak] emakumia naiago igualin / gizasemia utzita.<br />

Noe 125.<br />

- IGUALEKO. a) (En frases exclam., usado irónicamente). Mucho mejor, cuánto mejor. "Igualeko kontua!" (Gazp).<br />

� Gu baño okerrago bizi da. Diru-gose zurkeriyak! Igualekua da gure umiltasuna. Sor Gabon 64. --Bai,<br />

erri barrenian ez dira emen bezalako kontubak. --Ez; igoalekua da emengo lasaitasuna! Sor Bar 25. b) Igual. �<br />

Jaiki, jantzi, gosaldu, joan, etorri eta beti bat. Igualekua da! Iraola 115. Jan eta edan ondo egiñaz / eztegu<br />

igualekua. Uzt LEG I 190. c) (egoaleko S ap. A; Foix ap. Lh). "Dichoso, afortunado" A.<br />

- IGUALEKOXE. "Igualito, parecidito (irónico) [...] Leengo automobilla ona? Igualekoxea dek orain ekarri<br />

duana!" Gketx Loiola.<br />

- IGUALIK GABEKO. Sin igual, sin par. � Gure probintzi Gipuzkoakuan / igualik gabeko dama. Bil 35.<br />

Igualik gabekuak / iruzki azpiyan. JanEd II 76.<br />

- IGUAL IZAN (AN-gip-5vill). Ref.: Gte Erd 155, 161. a) (Aux. intrans. unipersonal, en 3. a pers. sing.). Da<br />

igual, es indiferente. � Halako orduz igoal duk ez etxetik illkhia. EZ Man I 26. Igual da ematia / kartaz<br />

errespuesta. Bil 102. Igual da. Etzait inportik bezindadien gatik. Sor Gabon 53. Igual da --diyo loriak--, nola<br />

altxatzeko asmorik ez detan... Iraola 22. � (Aux. trans.). � Ez duzue ezagutzen Pettan? Igual du. Barb Sup 65. �<br />

(Con vb. elidido). � Bo! Ez bauzu bertzerik atxematen, igual! Barb Leg 142. b) (Aux. trans. bipersonal). Dar<br />

igual (a). � Ez al dezu igual bultzatzia beste erozein? Iraola 20. � (Aux. intras. bipersonal). "Alde batera egin<br />

edo bertzera egin igual zait (AN-5vill)" Gte Erd 155.<br />

igualaiza (G-nav). Ref.: Ond Bac; Echaide Nav 118. � Rana. v. igel.<br />

igualamendu (h- Ht VocGr, Chaho). � "Conformité" Ht VocGr 342. "Également, égalisation, action par laquelle<br />

on égale le partage des lots" Chaho.<br />

igualatu (Ht VocGr (h-), Aq), igoalatu. �1. Ponerse de acuerdo, convenir, acordar. "Ajustar, concertar" Aq 873.<br />

"Conformer" Ht VocGr 342. � Ioan zen bere errira eta igorri zion igoalatu ziraden kantidade erreskateagatik.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

234

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

Ber Trat 114r. Biak igualatu ziraden kantidade bat. Ib. 114r. �2. (SP, VocBN, Chaho (h-)), igoalatu (Urt I 319,<br />

<strong>Lar</strong>, Añ, H), igualdu (h- Chaho, Dv), igoaldu (Urt I 319, <strong>Lar</strong>, Añ, H). "Égaler" SP. "Igualar" <strong>Lar</strong>, Añ. "Aparear,<br />

igualar" <strong>Lar</strong>. "Égaliser" VocBN, Dv y H. � Nok igualau eban S. Pedroren fedia? Mg PAb 198. Bostna edo<br />

geiagona igualaturik, neke andian zebilzan batak eta besteak. CartAnd 378. Bizi huntan sofri daitezken guziek<br />

ezin higual dezakete bekhaturik xumenak ere merezitu dituenak. Jaur 192. Arratoiña eta elefanta ez direla<br />

igualatzen. Gy 125. Danak bat eginta're / ez dirade diña / igualatzeko nere / maite atsegiña. Bil 73.<br />

Aldrebestasunian / oi zeñek igualdu? Tx in Imaz Auspoa 24, 139. � igoaldu (<strong>Lar</strong>, H). "Igualar un terreno" <strong>Lar</strong>.<br />

"Tamborilear, en la imprenta, es igualar las letras del molde a golpecitos" Ib. � igualdu (Añ), igoaldu (<strong>Lar</strong>).<br />

"Promediar, en partes iguales" <strong>Lar</strong>, Añ. � "Terciar la carga, igoaldu" <strong>Lar</strong>. �3. igualdu. Conseguir (?). �<br />

Eizetikan etzuen / janikan igualtzen. Tx B II 126.<br />

igualdari, igoaldari (<strong>Lar</strong> � Chaho). � "Igualador, igoaldaria, igoaltzallea" <strong>Lar</strong>. Chaho tbn. la forma<br />

igoaltzalle.<br />

igualgarri, igoalgarri (Urt, H). � "Aequiparabilis, berdingárria, igoalgárria" Urt I 329. "Que l'on peut rendre<br />

égal" H.<br />

igualge, igoalge (<strong>Lar</strong> � H). � "Desigual" <strong>Lar</strong>.<br />

igualitate (h- Dv), igoalitate, igualdade (Lcc), egoalitate. �1. Igualdad. "Égalité politique (néologisme de la<br />

1.ère République)" Dv. "Término común en los ambientes del movimiento social. Ori al dok zuek diñozuen<br />

igualdadia?" Etxba Eib. � Mendretarzuna gizon bezala, Ienko bezala bardintarzuna eta egoalitatia. Tt Onsa<br />

120. Libertatea, higoalitatea edo bardintasuna. Revol 145. Zurekin zein daguan / igualdadian. PE 76. � Reparto<br />

equitativo. � Irurok egiteko / igualdadiak. AzpPr 65. Igualdadia zuen / nunbait esperatzen, / utsikan etorri zan /<br />

desesperatzen. Ib. 109. �2. igoaldade. Inmutabilidad. � Zure penitenzian, [...] zure biotzeko igoaldadean [...]<br />

ta beste birtuteetan zuri jarraitzeko grazia. Cb Just 78.<br />

igualki, egoalki. � Equitativamente, con equidad. � Egoalki denbora hunetan zuen abundanziák supli beza<br />

haién peitutasuna. Lç 2 Cor 8, 13 (He gauzak izan daitezen igoal). Egiteko bere satisfazioniaren iustoki eta<br />

egoalki. Tt Onsa 118. � (Ht VocGr (h-), VocBN, Chaho (h-), H), igoalki (H), egoalki. Igualmente, del mismo<br />

modo. "Conformément" Ht VocGr 342. "Également" VocBN y H. � Nola herioak egoalki bere kolpia emaiten<br />

baitu handier txipier bezala. Tt Onsa 123. Eztela alde guztietara igualki hedatzen. ES 102. Guziak poderoso,<br />

guziak miserikordioso, igualki. SermAN 1r. Bi aldetarik hurren higualki gudukatua da. He Gudu 77. Aitak,<br />

Semiak eta Ispiritü Seindiak igualki obratü düte Misterio haur. CatLan 36. Igualki errezebitzen [...] probetxia.<br />

Ib. 154. Ontáik dute biék igoálki obligázio bizitzekó elkarréki. LE Matr3 222.<br />

igualkiro, igoalkiro (<strong>Lar</strong> � Chaho). � "Igualmente", "(a la) iguala, al igual" <strong>Lar</strong>.<br />

igualmente. � Asimismo, también. � Igualmente konzedietan ditu Bulda onek [induljenziak]. ZBulda 21. �<br />

Igualmente. � Aitarekin eta Semearekin igualmente Jaungoiko bat bera danak. OA 27. � (Como fórmula de<br />

cortesía). � --Jainkoak gabon dizula, Txirrita, on egin dizula! --Igualmente, gazte; eskerrik asko. Salav 46.<br />

igualtasun (h- Ht VocGr, Chaho, Dv), igoaltasun (Urt I 329, <strong>Lar</strong>, H), egoaltasun. � Igualdad. "Parité" Ht<br />

VocGr 397. � Haién abundanziák ere zuen peitutasuna supli dezanzát, egoaltasun egin dadinzát. Lç 2 Cor 8, 14<br />

(Dv bardintasun, IBk, IBe y Bibl berdintasun). Gizonen arteko dretxuen higualtasuna. Revol 135. Gauza<br />

guzietan bere Aitarekin duen higualtasunaz. Jaur 114.<br />

igualtsu, igualtso (AN-5vill), igualso (AN-5vill), higoaltsu.<br />

� Igual, parecido (igual + suf. -tsu, de valor aprox.). "Antso ta Mantso denak igualtso (AN-5vill)" Gte Erd 204.<br />

� Haltsa eta jatsa biak higoaltsu. "C'est jus vert ou vert jus: même chose". Hb GH 1929, 91. Gizon txarrari<br />

edozein gauza / esanda're igualtsua. Tx in Imaz Auspoa 24, 154 (podría ser contracción de igualtsu da). Alsomalso,<br />

denak igualso (AN-5vill). 'Jatxu eta Haltsu, biak igualtsu'. Inza NaEsZarr 1675.<br />

- IGUALTSU IZAN. (Aux. intrans. unipersonal, en 3. a pers. sing.). Es igual, no importa. � Onta ezkero igualtsu<br />

da ta / eman zaiozu kafia. Tx B I 152.<br />

igualtzaile. v igualdari.<br />

iguardi. v. eguerdi.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

235

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

igudi. "Sacudir" Añ.<br />

1 iguin. v. igun.<br />

2 iguin. � Movimiento. � Ariztiak iguiñ da zabunik (movimiento, bamboleo) baga beso orritsuak zerurontz<br />

iasoaz. Ag AL 35.<br />

higuin (V, AN, L, BN, Sal; Mg Nom, Añ, H), igui (G-goi; <strong>Lar</strong>, Mg Nom, Añ, H, A), higun (BN-arb), higu (H),<br />

higoin (V-gip; vEys, H), igin (BN-baig), iruin (A Apend), irui (G-azp), hugu (Dv, H), hugun (S, R; Dv, H),<br />

huguin. Ref.: A (higuin, igun, ugun, hügün); Satr VocP (igin); Iz UrrAnz; Etxba Eib (igoña); Elexp Berg; Gte<br />

Erd 150, 161. � Tr. Aparte de la más extendida higuin, encontramos la forma higun en Haramburu, Sauguis,<br />

Harizmendi y <strong>Lar</strong>reguy; (h)igoin en Pouvreau y Kirikiño; hügü en los autores suletinos excepto Eguiateguy, que<br />

emplea hügüin y hügün. Oihenart usa higu y hugu. La forma meridional igui, documentada ya desde Lazarraga y<br />

RS, va siendo sustituida por iguin a lo largo del s. XIX, y no se encuentra en el XX. Al Norte y sin aspiración<br />

inicial se encuentra en Voltoire, Argaignarats y (alternando con h-) en Etcheberri de Ziburu. Hay (si no se trata<br />

de erratas) igin en Otaegi (EE 1882c, 477) y Etxegarai (EE 1884a, 546). En DFrec hay 5 ejs. de higuin. �1.<br />

Repugnancia; fastidio. "Hastío", "de<strong>sg</strong>ana" <strong>Lar</strong>. "Asco" Añ. � Tr. Documentado en autores meridionales desde<br />

RS, al Norte lo hallamos en Eguiateguy. � Arrotz igui bagea zara. "Sin enfado". RS 132. Zenbat igui <br />

edo aborrezimentu artu bear zaion pekatuari. OA pról. Hügüiña zereikü heltzen. Egiat 223 (v. tbn. ib. 223<br />

hügüna). Artu [...] pekatubari gorroto ta iguin bizi bat. CrIc 177. Arpegi txar, iguina ta mukertasuna agertuten.<br />

Mg PAb 60. Alpertasunari igui andi bat artzea. Gco II 42. Aragiaren aldeko igui antza bakarrik baldin badu. Ib.<br />

74. Abelganako gorroto eta iguin bizia sortu zion. <strong>Lar</strong>d 6. Eta baserriari iguiña arturik. AB AmaE 416. Berak<br />

ere ez daukala iguirik neretzat. Apaol 45. Bere odola edateko iguiña eta atzerapena eukiko genduan. Itz Azald<br />

157. Martin ta Juanito ezpañetan iguin-parrea zutela gelditu ziran. Ag G 230. Asi yakon beronen kiñau<br />

odoleztua mieztuten [...] ezetariko bildur eta iguin bagarik. Alt EEs 1912, 128. Zerk eman zidan egun aietan<br />

iguinik andiena. A Ardi 117. Bakarrian bixi ixateko igoñik eztaukelako. Kk Ab I 52. Ezin ziezakeon bere higuina<br />

erakuts. Mde HaurB 33. Erlijioaganako oztasuna, iguiña ezpada. Vill Jaink 8. Gogaita, iguiña, asper-usaiña.<br />

Erkiag BatB 106. Biotz ona eman ta iguiñak jaso. Berron Kijote 150. v. tbn. Otx 65. Zait Sof 142. Etxde JJ 201.<br />

Or Aitork 400. Txill Let 88. NEtx LBB 244. Lasa Poem 87.<br />

� Hartazgo. "Acebadamiento, garagarrezko iguia" <strong>Lar</strong>.<br />

�2. (AN-gip, L ap. A; SP, Dv, H), igui (Aq 564, H), higu (H), higoin (H), hugu (S ap. Lrq [hügü, con la<br />

segunda ü acentuada y nasal]; H), hugun (H). Detestable; fastidioso; repugnante, asqueroso. "Qui est à<br />

contrecœur à quelqu'un, déplaisant" SP. "Puerco, zikoitza, iguia (AN)" Aq 564. � Tr. Propio de la tradición<br />

septentrional; al Sur sólo encontramos algún ej. moderno (en Erkiaga). � Paillardiza higuinari egiokek ihesa.<br />

EZ Man I 12 (tbn. en Ub 171). Ematen zaiola gauza xoill iguñez hazkuntza. Ib. 108. Bekhatore higuña. Harb<br />

273. Hain da gauza hatsa, likitsa, kiratsa, higuiña eta nardagarria or baten bere okha eginaren [...] iretsten<br />

ikhustea. Ax 471 (V 305). Ah, zein higuiñak diren, dio, / munduan diren tresorak. Gç 193. Lausengu higuin eta<br />

itxurapenezkoetan. ES 186. Bizio higuiñ huntarik. He Gudu 146. Ükhan dezen [bizio hek] merexi dien aletegi<br />

hügüna. Egiat 199. Debru higuin hari. Dh 202. Sarthuz hizkuntza lizun eta higuinetan. Hb Egia 85. Judasen<br />

krima higuinaren aldean. Lap 249 (V 113). Bilbil Errienta duela salatari higuina. Barb Sup 3. Debruxka<br />

higuinak. Ox 26. Petirisans higuinak. Etcham 145. Moro higuinari. JE Ber 14. Kortetan bere, arako usain<br />

erakarkorrak barik naskagarri ta iguiñak egoten diran arren. Erkiag BatB 52. Zer muthil higuina hori! <strong>Lar</strong>z Iru<br />

44. Satanek bere lan higuina du bertze aldi bat betea. Xa Odol 176.<br />

- HIGUIN-ANTZEAN. Enfadado. "Igui antzean dago, dabil (G-goi)" Gte Erd 150.<br />

- HIGUINAREN HIGUINAZ. De tanta repugnancia. � Gorpu aren arpegia ikuseran, zein begi iguiñen iguiñaz<br />

etzan itsutuko? A Txirrist 72.<br />

- HIGUIN EGIN. a) "(V-arr), maldecir" A. b) Repugnar, dar asco; desagradar. � Gorputz guzitik iguin<br />

egiterañoko izerdi ta zikin usaia zerion. Etxde AlosT 54. Iguin egin ziguten gure illunbeek. "Displicuerunt". Or<br />

Aitork 388. c) Despreciar, hacer ascos. � Billa ta esku-luzaka asteko gauza ez izan-ta, lorpide orri narda ta<br />

iguin egiñaz. Erkiag Arran 118.<br />

- HIGUIN(A) EMAN (V-gip). Dar asco; producir repugnancia. "Igúiña emon, causar aversión" Iz ArOñ.<br />

"Pepinuak iguiña emoten dost" Elexp Berg. � Nori emango ez dio igui alako konserba euli ito ta atsituz beteak?<br />

Mg CC 231. Edaari mingotx ta iguina emoten dabeenak. Mg CO 94. Marxen gaikeri (materialismo) zarpallak<br />

de los Rios-i iguin emoten dautso. Eguzk GizAuz 78. Higuina ematen zion amari. Osk Kurl 37. Sekretugordetzeak<br />

iguin ematen didalako. Berron Kijote 184.<br />

- HIGUIN ERAGIN (Urt I 147). Hacer aborrecer. � Urritasun eta uzkurtasun bat nekea igui eragiten diguna.<br />

Gco II 74.<br />

- HIGUIN IZAN (Dv, H, A; higun i. BN-arb; igui i. <strong>Lar</strong>; higoin i. SP; higu i. A), HUGU UKEN (S; hugun u. R;<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

236

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

Foix ap. Lh; higu u. H). Ref.: A (higun, hugu, ugun); Lrq (hugu). Los ejs. como higuin dezagun o huguin<br />

dakioke los hemos incluido en higuindu. a) (Aux. trans. bipersonal). Aborrecer, detestar. "Zozo aseak gingak<br />

igui" <strong>Lar</strong> (s.v. tordo). � Nola zabilzen engañadurik, igui zabenaren atzean. Lazarraga 1152r. Auzook bere igui<br />

daude / beti dabilena eske. RS 3. Txiroak arlotea igui. Ib. 493. Ederrak estaria igu¸) . RG B 24.<br />

Sorhaioa higun, arropa maite. Saug 78. Maitarien iaun erregeak / higu ditu bortxa-legeak. O Po 23. Ban' alas!<br />

hanbat dizut hugu / zureki minzatu ezina. Ib. (ed. Michel), 231. Higointzen zaitzu, hura higoin duzu. SP Imit III<br />

40, 4 (Mst desplazer egiten dizü). Gogoa hartüz hurak deebrien bekhatiak bezalako direla, zoin Jinkoak bethiz<br />

geroz hügü, eta borthizki gaztigatü baitütü. Bp I 103. Gauza bat den barbarorik salbaienak higuin duena. ES<br />

183. Bear deu damu eta igui izan pekatua. OA 67. Bata higuin izanen du eta bertzea du maitatuko. He Mt 6, 24<br />

(tbn. Dv; TB higundu). Ezi arimak mündü huntan hügü ükhen dutie [thürbürarzünak]. Mst I 18, 2. Maitatzen<br />

tutzu higun zaituztenak. Lg I 317 (v. tbn. 195). Azkarki die maite ta borthizki hügün. Egiat 218. Trabajuak aiñ<br />

igui izatea. Gco I 417. Naturalki higuin diren gauzei. Dh 97. Iguñ badute-ere / bera ikustea. <strong>Izt</strong> Po 141. Hügü<br />

zitit zeren desplazer egiten deizien. UskLiB 21. Higün ditü holako elheketak. Arch Gram 26. Maite ez nazu:<br />

iguin nazu. <strong>Lar</strong>d 141. Higuin duzula zure burua. Dv LEd 128. Orok higuin dituzte. Hb Egia 140. Borondateak<br />

igui dituan artean [tentazioak] (Lakuntza, 1865). ETZ 321. Debetatzen deikü proximuaren ehaitia [...], haren<br />

hügü ükheitia. CatS 48. Maitherazten beitütü gogotik natüralki hügü eta hastio dütianak. Ip Imit II 12, 8.<br />

Hartakotz dute bada tzarrek duten bezen higuin. HU Aurp 93. Emaztetan aphür da gizona hügü dinik. Xikito 7.<br />

Erlisione finkazale guziek [...] higuin ukan baitute emaztearen kutsua. JE Bur 100. Ni iguin nauenak nere Aita<br />

ere iguin du. Ir YKBiz 456. Gizon bat higuin baduzu, emozu andre pollit bat; emazte higuin duzunari, gizon eder<br />

bat. Zerb GH 1936, 225. Isabelak higuin din [Latina]. Mde HaurB 30. Hizkuntza guztiak izango dituzte higuin.<br />

MIH 215. Orixek higuin zituen erromantikoek ase gaituzte eta are hark higuinago zituzkeen ondokoek. Ib. 293.<br />

v. tbn. Ch III 54, 8. Laph 128. Or Eus 277.<br />

� Rechazar (una madre sus crías). v. gaitzetsi. � Zeren ama batzuek beren lehenbiziko umeak higuin izaten<br />

baitituzte. Dv Lab 272.<br />

b) (Aux. intrans. bipersonal). Desagradar, causar repugnancia; hartar. � Herri belz hau iguin zait. Volt 136. O<br />

Iongoiko, batasuna / desiratzen duzuna, / eta berezkoa bihotz / guztiz higuñ zaitzuna. EZ Eliç 63s. Aztürügaitzari<br />

huna hügü. Bela 4. Laket zaitzu iustizia, / iniustizia higun. Hm 51. Iaki onen zale da, eta gaixtoak higoin zaizko.<br />

SP Phil 512. Egun oroz dakuskigun / nahiz obiet berriak / laburki zaizkigu iguiñ / unhaturik begiak. Arg DevB<br />

29. Bikaiñ zeran Orri iguin zaizu aien maketsa. Or Aitork 380.<br />

c) (Aux. trans. tripersonal). Detestar, aborrecer. � Elkhar higuin dioten [seguramente errata por duten] bi<br />

giristinok. Dh 251. Jenteak, iguin baleust, / begituten deusta. Gand Elorri 103.<br />

� Etim. Para su origen en una forma *(h)iguni o -e, v. FHV 150.<br />

higuinagotu. � Causar más repugnancia. � Zuur-itz orrek baño ez nau ezerk iguiñagotzen. Ldi IL 87.<br />

higuinaldi. � Período de repugnancia, de fastidio, de hartazgo. � Auek naski, iguiñaldi luzez igatu ziran.<br />

"Diuturno taedio". Or Aitork 411. Bi iguiñaldi izan ditut orain arte Mirenekin, eta biak izan dute oñarritzat bere<br />

gorpuztasuna. Txill Let 89.<br />

higuinarazi (Urt), higuinerazi, higuintarazi (Dv), higuintzarazi (Urt), higuntarazi, hugunterazi, iguinarazo,<br />

iguinerazo. �1. Hacer detestar, hacer aborrecer. "Adducere in odium, higuiñarazi, [...] higuintzarazi" Urt I 164s.<br />

"Faire prendre en aversion" Dv. � Higuiñaraz dietzadatzu / munduko xarma emeak. Gç 103. Badire bertze<br />

batzuk [mundua] higuiñ arazten darokutenak. Ch III 20, 4 (SP mespreza arazi, Ip hastiatü, Ol iguindu).<br />

Trabaillua higuiñ arazten darokularik. He Gudu 121. Hok aski izan behar likezie medisenziaren guri higuntarazitzeko.<br />

AR 436. Damuari bat zeinek iguinarazo edo gorrotau eragiten deuskun pekatuba. CrIc 156. [Daniel<br />

eta bere lagunak] asi ziran Nabukodonosor-i iguinerazotzen. <strong>Lar</strong>d 307. Jentiak ehün urthe beno gütiago aski dü<br />

bere büriaren hügünterazteko. Herr 16-4-1959, 3. Betetasunak higuinerazi digu goxoa. MIH 138. v. tbn. Hb Esk<br />

173. Dih MarH 368 (ap. DRA). �2. "Higuintarazi, faire sevrer" Dv.<br />

higuinarazle, higuintarazle (Dv). �1. "Celui qui fait prendre en aversion" Dv. �2. "Higuintarazle, celui qui fait<br />

sevrer" Dv.<br />

higuindu (Ht VocGr 346, <strong>Lar</strong>, Añ, H, A), higundu, iguitu (<strong>Lar</strong>, H (V, G)), higoindu (SP (sin trad.), H),<br />

huguntu (S ap. Lrq; H). � Tr. Documentado desde principios del s. XVII, sobre todo en textos septentrionales.<br />

La forma más extendida es higuindu; hay además higundu en Etcheberri de Ziburu, Oihenart (rad. higunt),<br />

Harizmendi, <strong>Lar</strong>reguy, TB y Duhalde; (h)uguntu en textos suletinos y roncaleses; higoindu en Pouvreau; iguitu<br />

en Guerrico, Iturriaga y <strong>Lar</strong>dizabal, y uguitu en Iturriaga.<br />

�1. (Aux. intrans. bipersonal). Hartar, producir hartazgo; repugnar, hacerse repugnante. "Higoindu zait" SP.<br />

"Dégouter" Ht VocGr 346. "Desagradar", "di<strong>sg</strong>ustar", "tediar" <strong>Lar</strong>. "Empalagar" Añ. "Devenir détesté [...]<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

237

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

hügüntü zitak, il m'est devenu détesté" Lrq. No está claro si los ejs. de Etcheberri (Man II) y Oihenart<br />

corresponden a esta acepción o a la siguiente. � Tr. Documentado en textos septentrionales del s. XVII. �<br />

Halako moldez non munduko plazerak eta kontentamenduak higuin dakizkidan. Mat 263. Gehiago atsegiñak<br />

eztire higunduren. EZ Man I 133. Orain apart nadukazu higuindutzat utzirik. EZ Man II 73. Etzitzaitzun<br />

gizonaren / libratzeko iguñdu / Birjinaren sabelean / egitera ostatu. EZ Eliç 188. Ase eztezazun [adiskidea],<br />

higuin etzakitzan eta gaitzets etzaitzan. Ax 43 (V 27). Asez gero, gozatuz gero, higuintzen da bianda. Ib. 388 (V<br />

254). Uzki maite higunt elaite. "Un cul une fois chéri ne sauroit jamais être haï". O Pr 474. Birjinaren sabel hura<br />

/ etzitzaitzun higundu. Hm 75. Zeraman bizia higointzen zitzaiola. SP Phil 362. Jadanik higuindu zitzaion / bere<br />

xarmekiñ mundua. Gç 195.<br />

�2. (AN, BN; Urt I 22, <strong>Lar</strong> Sup, Añ (AN), Lecl, Dv, H), higundu (BN; Arch VocGr), iguitu (Lcc, <strong>Lar</strong> Sup, Añ),<br />

igindu (BN-baig), huguntu (S, R; Gèze), hugutu (Gèze, Dv � A). Ref.: A (higuindu, higundu, huguntu); Iz R<br />

294 y 312; Satr VocP (igindua). (Aux. trans. bipersonal). Detestar, aborrecer; rechazar. "Aborrecer" Lcc, <strong>Lar</strong><br />

Sup, Añ. "Prendre en aversion" Dv. "Ugúntu diézt mázte kóri" Iz R 294. v. HIGUIN IZAN. � Tr. Bastante más<br />

frecuente al Norte; se documenta desde principios del s. XVIII. � Eskuarak handirozki higuintzen eta<br />

gaitzerizten duena [nahastakadura]. ES 99. Higuin dezazun lehen on zitzaizuna. Ch III 11, 2 (SP higoin dakizun,<br />

Mst desplazer egin dizazün). Hala higuindu izan zuten oraño gehiago [Iosep]. Urt Gen 37, 8 (tbn. Bibl; Ol aien<br />

gorrotoa areago egin, Ker gorroto geiago eutsoen). Higuiñtzen dugun gauza bat. He Gudu 69. Mundu guziaz<br />

persekutatuak eta higunduak izanen zarete. Lg II 247. Hantik otso gizonak bezala nahi dügü gure pare dena<br />

hügüntü. Egiat 224. Higuindu behar zintuzkenen sakrifizioa. Mih 96. Euren gurasuak iguindu edo gorr[ot]etan<br />

ditubenak. CrIc 65. Has bedi orai beretik / higuintzen iragan bizia. Monho 114. Abarizia iguitzeko. Gco II 30.<br />

Elkhar higuintzea. Dh 251. Higunduko du bat, eta maithatuko bertzea. TB Mt 6, 24 (Lç gaitz eritzi, He y Dv<br />

higuin izan, Ip hastio ükhen, SalabBN hastiatu, Echn gaitsetsi, Ol, Or, IBk, IBe, Ur (V y G) y Ker gorroto izan).<br />

Laster iguindu bazuen ere [Saulek Dabid]. <strong>Lar</strong>d 165. Iguitzen zituztelako [Juduak]. Ib. 539. Higuindu eta ehortzi<br />

behar duzuena. Hb Egia 126. Lurreko gauzen higuintzen. Dv LEd 280. Ekharriak izanen gare haren higuintzera.<br />

Jnn SBi 9. Ire ama gaixoa txiro, beartsu, iguinduta ikusiarren. Ag G 271s. Gizartekeria [...] iguintzera ere beste<br />

zerbaitek garakar. Ol Imit III 20, 4 (Ch higuiñ arazten). Eremu madarikatu hek higuintzeko bizi nizeno. Zub 51.<br />

Orotzaz arnegatürik eta hügüntürik. GH 1932, 404. Guziak iguinduko zaituztee nere izenagatik. Ir YKBiz 198. Yi<br />

yaz guziuen uguntiua (R-vid). A EY II 445. Engelanda higuin dezazuen. Mde Pr 295. Ezagun gaitun orok<br />

iguindu gaitzaken eran? Or Aitork 293. Gure kapitainak franko higuintzen baititu andreak. Arti Tobera 263.<br />

Nehork ez zuela ere madarikatzen eta higuintzen. JEtchep 47. Gureak diren gauzak ditugu higuindu. Xa Odol<br />

232.<br />

v. tbn. CatLav 120 (V 66). Lg I 370. Brtc 128. JesBih 455. MarIl 111. Jaur 409. Dih GirLeg 136 (ap. DRA).<br />

Higundu: Dh 207.<br />

� (Part. en función de adj.). v. higuin (2). � Etsai iguindu onen sarreran. <strong>Izt</strong> C 402.<br />

� (L-ain, S, Sal ap. A; H), huguntu (S ap. A). "Repudiar un hombre a su mujer, una ave los huevos, etc." A.<br />

"Txori batek üsü ikusten badü norbait habi-kantean, hügüntzen tüzü berehala arrautzeak" Ib. v. gaitzetsi. �<br />

Henry VIII.ak [Testamentan ikusi du] nahi bezainbat andre har zitekela, beldur gabe hilarazteko higuintzen<br />

zirenak. Hb Egia 119. Hartaz laster higuindua, hil usteldua etxe galdu batean. Ib. 27.<br />

� (L ap. A; Dv, H), higundu (BN ap. A � VocBN). Destetar. "Sevrer" VocBN. � Higuintzen dira [umeak] bi<br />

hilabethetan. Dv Lab 284. Haurra larritu zen, eta izan zen higuindua: eta Abrahamek, higuintzeko egunean egin<br />

zuen barazkari handi bat. Dv Gen 21, 8 (Bibl higuindu; Urt bulharretik khendu, Ur titia kendu, BiblE bularra<br />

kendu).<br />

� Rechazar, expulsar. � Nula lasterka dütützien / hügüntü gure etsaiak. Casve SGrazi 136.<br />

�3. (V), iguitu (G; <strong>Lar</strong>, Dv, H), igoindu (V-gip), iruindu (A Apend), uguitu (G; Dv). Ref.: A (higuindu, iguitu);<br />

Etxba Eib (igoindu); Elexp Berg; Gte Erd 257. (Aux. intrans.). Asquearse, hartarse; hartarse de comida.<br />

"Ahitarse" <strong>Lar</strong>. "Orduantxe igoindu nintzan betiko" Etxba Eib. � Iguitzen da eta ez du ongi txigoitzen. It Dial 47<br />

(Ur aseten, Dv higuintza hartzen, Ip asetzen). Jan eta jan ari da / ezin uguiturik. It Fab 36. Nere biziarekin<br />

iguindurik nago Heten alabak gatik. Ur Gen 27, 46 (Dv ene bizia higuintzen dut). Hugunturik ezpeitzien /<br />

Españalat joan zaitzu. (Interpr?). Balad 131. Eman zakoten apainduraz higuindurik, uzten baitzuen hau. JE Bur<br />

176. Ikastolaz iguintzeko biderik egokiena. Belaus LEItz 118. Iguinduta atera zen aurreko txandan etxetik. Etxde<br />

JJ 147. Ez zebilen hirietako bizitzaz higuindurik ihesi mendi bila. MIH 262.<br />

� (V, AN; Añ), iguitu (<strong>Lar</strong>). Ref.: A; Etxba Eib; Iz ArOñ; Gte Erd 161. (Aux. trans.). "Hartar hasta fastidiar",<br />

"ahitar", "de<strong>sg</strong>anar", "empalagar", &c. <strong>Lar</strong>. "(Provocar a) vómito" Añ. "Iguindu nau, me ha asqueado" A. "Bere<br />

berba legun guzurrezkuegaz, igoiñdu ginduzen betiko" Etxba Eib. � Iguñduko lituzkean ala esaleak nola<br />

enzunleak. <strong>Izt</strong> D 48. Heien argi goxo eta usain onak [...] arraitzen daut barnea, behin-ere higuindu gabe. JE Bur<br />

74. Guduak eta odol ixurtzeak higuindurik. Barb Sup 67. Gozo batek ere, geiegi ianez, iguintzen gaitu. Or QA<br />

132. Bere asmo dollorrak agertzean iguindu egin natxeon. Etxde JJ 80. Okitu ta iguindu egiten nau gaur arratsa<br />

urbiltzeak. Txill Let 80.<br />

�4. (Con aux. intrans. bipersonal). Ser rechazado (por). � Aitetamer beininzan haurreti hügüntü / edertarzünez<br />

praube ninzalakoz sorthü. Etch 172.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

238

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

- EZIN HIGUINDUZKO. "Qu'on ne peut détester" Dv.<br />

higuindura (L, BN ap. A; Dv), higoindura (SP, sin trad.). � Repugnancia, aversión. "Aversion, répugnance,<br />

dégoût" Dv. � Gauza kreatuaren alderako amudio eta higoindura desordenatuaz. SP Imit IV 15, 3 (Ch herra,<br />

Mst hügüntarzün). Gaitzerizte arin eta ezdeus bezalako batek bihotzean emaiten derauku hogoindura bat<br />

gaitzesten dugunaz. SP Phil 30. Haserraldiak eta higoindurak gatik. Ib. 407 (He 412 dedeiñu).<br />

higuingarri (L, BN; Urt I 35, Ht VocGr 371, <strong>Lar</strong>, Aq 844, Dv, H), higungarri (Ht VocGr 347), iguigarri (H),<br />

iguinkarri (<strong>Lar</strong>), higugarri (H), higoingarri (V-gip; SP, H), hugungarri (S; Gèze, H), igingarri. Ref.: A; Lrq<br />

(hugungarri); Etxba Eib (igoiñgarrixa); Elexp Berg; Gte Erd 257. �1. Repugnante, asqueroso; detestable,<br />

desagradable; que harta, tedioso. "Desagradable", "horrible", "tedioso" <strong>Lar</strong>. � Tr. Documentado en todos los<br />

dialectos. En DFrec hay 9 ejs. de higuingarri. � Usain iguñgarriak. EZ Eliç 301. Bizio bat hagitz higuingarria.<br />

ES 182. Horrengatikan higuingarri zitzaizkoten Israelen haurrak. Urt Ex 1, 12 (Bibl okaztatuak ziren).<br />

Ihardukitze horiek [...] bethi dire higuingarri sainduentzat. Ch III 58, 2 (SP y Mst desplazer egiten).<br />

Humiltasuna maitagarria bezain da higungarria urguillua. Lg II 234. Bekatü higüngarri hotara. CatLan 93.<br />

Egin lezake sakrilejio hügüngarri bat. Ib. 149. O! beraz bekhatu beniala, ala hire higuingarria. Brtc 108.<br />

Edaaririk mingotx, garratz ta iguingarrijenak. Mg CO 290. Zein gauza iguigarria eta kaltegarria dan soberbia.<br />

Gco II 24. Zer monstro higuingarri horiek. Dh 256. Gauza higuingarri bat. Jaur 126. Lasaikeria iguingarrietan<br />

sartu zanean. <strong>Lar</strong>d 216. Usteltasunetik datozala gauza iguingarrijak. Ur Dial 38 (It nazkagarri, Ip greügarri).<br />

Hegazti tzar eta hügüngarri ororen ziloka. Ip Apoc 18, 2 (He, Dv, Ol, Ker e IBk (h)iguingarri; Lç exekrable, Ur<br />

(G) e IBe nazkagarri, Ur (V) gorrotogarri, Echn gaitse<strong>sg</strong>arri). Higuingarri zait askotan hainitz irakurtzea. Dv<br />

Imit 7, 6 (ap. DRA). Emazte edalea da higuingarri. Léon Elissamburu in Elzb Po 217. Euren oiñkada<br />

iguiñgarriai jarraituaz. AB AmaE 440. Framazon tzar horien banda higuingarria. HU Aurp 56. Arrotz izango<br />

aiz edonun, arrotz iguingarri. Ag G 328. Presuneren larrutzale higuingarri. StPierre 31. An gertatzen zana<br />

iguingarria zan. GMant LEItz 62. Arno-untzi higuingarria. Barb Sup 74. Español olio higuingarriaren usainak.<br />

JE Ber 28. Háu zü (düzü) süérte hügüngaría! Lrq <strong>Lar</strong>raja RIEV 1931, 234. Iguingarri dodaz nik olakuak. Otx<br />

131. Kalte orrein gomuta iguingarria. Eguzk GizAuz 15. Diruak erositako eztarri iguingarri (repugnante) aren<br />

ondoraño. Etxde AlosT 80. Sensualitate izendun or-eme higuingarria. Mde HaurB 34. Iguingarri bait-dira zure<br />

Yainko Yauberentzat. Ol Deut 7, 25 (tbn. Ker). Mamorro iguingarria. Anab Poli 31. Lurra aphalegi atzamaiten<br />

denian, lana hügüngarri. Herr 7-7-1959 (ap. DRA). Askorentzat aspergarri ez-ezik iguingarria ere baita<br />

[Jainkoa]. Vill Jaink 24. Istil iguingarria. Erkiag BatB 197. Debruaren esklabo higuingarri bezain nigaregingarri.<br />

Ardoy SFran 212. Sordeis eta higuingarritzat zauzkaten [Turkoak]. Lf in Casve SGrazi 10. Honentzat<br />

maitagarri, harentzat higuingarri. MEIG IV 128.<br />

v. tbn. He Gudu 60. CatLav 131 (V 69). Lg I 192. Gy 182. Hb Esk 166. Altuna 98. Enb 54. Zub 70. Ldi IL 36.<br />

Sabiag Y 1934, 20. Zerb IxtS 58. Zait Sof 174. Or Aitork 122. Osk Kurl 48. Igingarri: Otag EE 1882c, 477.<br />

Hügüngarri: Egiat 165.<br />

� Emeko gustijoen iguingarri ixango gareana luzaro andi barik. Otx 125.<br />

�2. (Sust.). Repugnancia (?). � Pekatu ezaina eta itsusiya, bera egiten dabena lotsariz eta iguingarriz betetan<br />

dabena. Itz Azald 103. � Hecho repugnante, desagradable. � Yasandako iguingarriak ez azaldu-erazi. Zait Sof<br />

120.<br />

- HIGUINGARRIAREN HIGUINGARRI. Intens. de higuingarri. � Au gauaren luzea, ta iguingarriaren<br />

iguingarria! Erkiag BatB 190.<br />

- HIGUINGARRIXE. "Même sens que hügüngarritto; hügüngarrixigo, un peu plus insupportable" Lrq.<br />

- HIGUINGARRIZKO. Repugnante. � Iguingarrizko / Obendi anker. Enb 100.<br />

higuingarrikeria. � Cosa, acción asquerosa. � Odolkiren iguingarrikeriak. Ldi UO 25.<br />

higuingarriki (L, BN ap. A; Ht VocGr 437, <strong>Lar</strong>, Dv, H), iguigarriki (H), higoingarriki (H), higugarriki (H),<br />

hugungarriki (S ap. Lrq; H). � Detestablemente. "Desagradablemente" <strong>Lar</strong>. � Hargatik bekhatutan erorzen<br />

gara eta higuingarriki nothatzen gara. Harb 17.<br />

higuingarritasun (Dv, H), iguigarritasun (H), higoingarritasun (H), higugarritasun (H), hugungarritasun<br />

(H). � "Mauvaise qualité qui fait prendre en aversion" Dv. � Ikhusaraz bietzat hekien itsusitasuna eta<br />

higuingarritasuna. EucolT 30 (ed.?) (ap. Dv).<br />

higuingarritto (hügün- S). � "Un peu trop insupportable" Lrq.<br />

higuingo, hugungo. � Aborrecimiento, odio. � Igoriaz edo hügüngoaz. Egiat 223. Damnia, ahalkia, desohoria<br />

lütüke gütiagorik, hügüngoaren ez astakürürik. Ib. 225.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 239<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

higuinka. � Con expresión de repugnancia. � Neskak berriz, iguinka, mingaña erakutsi nagusiari. Anab Poli<br />

56.<br />

higuinkeria (Lecl), hugunkeria, huguntkeria. �1. Aborrecimiento, odio. "Aversion" Lecl. � Hügünkeria,<br />

ieloskeria, mendekü, edo ohoinkeriazko zirenez [gogo gaistoak], eta zonbatetan. Bp I 105. Jententako aritzia da,<br />

nuiz eta, hügüntkeriaz edo herraz ororen huna bazterrialat eizten beita. ArmUs 1907, 117 (ap. DRA). �2. "(Hb),<br />

action blâmable" Lh.<br />

higuinketa. "Repugnancia" Iz ArOñ.<br />

higuinle. "Qui déteste, qui a en aversion" Dv.<br />

higuintasun (Urt I 35), iguitasun, huguntarzun. � Aversión, repugnancia. � Bekhatuaren higuintasuna.<br />

CatLav 320 (V 159). Amurio edo hügüntarzün orotarik. Mst IV 15, 3 (SP higoindurak, Ch herra). Pekatu mota<br />

guzien iguitasuna. Gco I 444. Bizio orren iguitasun andi bat edukitzea. Gco II 62. Obra onak egiteko iguitasuna.<br />

Ib. 21. Ala beikunuke huguntarzun handia Inferniarentzat. UskLi 242 (ap. DRA).<br />

higuintza (L, BN ap. A; Urt I 35, Ht VocGr, <strong>Lar</strong>, Dv, H), higuntza (L ap. A), higointza (SP, sin trad.),<br />

huguntza. �1. Aversión, repugnancia. "Dégout" Ht VocGr 346. "Horreur" Ib. 371. "Di<strong>sg</strong>usto, enfado", "tedio"<br />

<strong>Lar</strong>. � Tr. Exclusivamente septentrional; es muy escaso en el s. XX. En Duhalde hay higuintz (63) y higuntz<br />

(208). � Haur da fruitu ondu gaben ondorea, horzkidura, higuintza. Ax 431 (V 280). Bihotzeko herstura,<br />

nagitasuna, higointza, ielosia. SP Phil 465. Hunentzat higuintza dutenei berei ere eder baitzaie. ES 191.<br />

Zuretzat higuintzarik baizen ez dutenei. Ch III 8, 3. Trabailluarentzat dugun higuintza. He Gudu 120.<br />

Munduaren alderako higuintza saindu batez. Lg I 222. Pasione hark gure higuntza guzia ungi merezi duela. Ib.<br />

282. Bekhatuaren higuinzak. Mih 26. Bekatiaren hügüntzaren [...] hartzen. CatLan 159. Populuaren higuintza<br />

du bereganatuko. Monho 48. Bere buruen kontrako higuntza seindu bat. Dh 130. Bertzela higuintza hartzen du<br />

eta ez du ongi ehaiten yana. Dv Dial 47 (It iguitzen da, Ur, Ip aset(z)en da). Liburuentzat higuintza berri batez<br />

bethe. Laph 79. Aiherkunde edo higuintza itsu bat erregetasunari buruz. Elsb Fram 58. Bat maite-ta bertzeaz /<br />

higuintza. Etcham 135.<br />

v. tbn. CatLav 173 (V 89). Brtc 257. MarIl XIV. Gy 239. Hb Egia VII. Prop 1876-77, 40. Jnn SBi 154. Zby RIEV<br />

1908, 208. Prop 1906, 134.<br />

�2. Destete. "Higuitza ephea ethorri zenean" H.<br />

- HIGUINTZA EMAN. Producir repugnancia. � Munduko plazentziek [...] denborarekin unhatzen dute, bere<br />

batez aitzinago higuintza emaiten dute. Ax 491 (V 317). Eman baitezoke higuintza edo goragalea. ES 167.<br />

Erraintzentu zure spirituan gogoeta gaixtoak zuri deskustu eta higuintza emateko. Ch III 6, 4. Higuintza eman<br />

harma zuzen kontrakotan. Hb Esk 23.<br />

- HIGUINTZEN HIGUINTZA. Intens. de higuintza. � Bekhatua delakotz gaitz guzien gaitza, / harentzat izan<br />

ezak higuintzen higuintza. CantIzp (1826), 32 (ap. DRA).<br />

higuintzaile. � "Qui déteste, qui a en aversion" Dv. � Maleziaz eta inbidiaz betheak ginabiltzala, higuingarri<br />

eta elkharren higuintzaille. He Tit 3, 3.<br />

higuintzarazi. v. higuinarazi.<br />

higuintze. � Repugnancia (causada por el hartazgo). � Zeren ezta han asetzerik eta ez higuintzerik. Ax 490s (V<br />

317).<br />

iguitu. v. higuindu.<br />

igukoka. � Con aversión, con repugnancia. � Izurri denboran Ignaziori erriari bezala askok igukoka<br />

begiratzen zion. Cb SIgn 46 (pudiera tratarse de errata).<br />

igun (V-arr, S), iguin (S; H), igoin (S, R), idun (V), iruin (G-to), irun (V-m), hugun (S; SP � Dv, H), huguin<br />

(SP, s.v. giderra), ugi (S), urin (G). Ref.: A (igun, higuin, igoin, idun, iruin, irun, hugun, ugi, urin); Lh (ügi);<br />

Lrq /igún'/. �1. "Manche de couteau, serpe, &c." SP. "Mango de instrumento de hierro, de cuchillo, hoz" A.<br />

"Iruin (G-to), esteva, mancera de arado" Ib. Cf. gurtigun; cf. tbn. idun. � Ona [...] burdijaren [...] azterketia:<br />

Iduna, pertikak, etxia, zirijak [...]. Mg PAb 148s. [Baserriko tresnen izenak] nabasaija bere idunaz, iruortza,<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 240<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

nabarra [...]. Ib. 148. Materiala da on axkora igointako. Mdg 131. Haitzur iguñ phüntara bi eskiak eta papua<br />

phausatürik. Eskual 2-10-1908, 3. Errelikaz beitük iguña betherik. Andurain Uskaldunak Ibañetan 127 (ap.<br />

DRA). Aita-amek beren umen artean, igoinetik arrapatruk, zartagia bear dei xakin guardatan (R). A EY III 122.<br />

� "Martinete [...] (Mg PAb 127)" A (en realidad 'brazo del martinete'). � Alan igunpian ta mallupian<br />

apainduten dau agoia urtzalliak. Mg PAb 127. Darua agoia urtzalliak mallutzarpeti gabi-igunaren azpira. Ib.<br />

127. Ingude gainean burni-zati bat igunez (martinete) ioten zuen aldizka. Zait Plat 54.<br />

�2. "Igoin (Sal; SP), pedúnculo de los frutos" A (no lo encontramos en el dicc. de Pouvreau).<br />

- IGUINEAN. "(S), estado normal de una persona. Barda moxkor nintzen, enük orano higuinean (S), anoche<br />

estaba borracho, todavía no estoy en mi ser" A. "(Au fig.), forme, bonne disposition. Ez niz iguñean, je ne suis<br />

pas en forme" Lh.<br />

� Etim. Para su relación con idun, v. FDA 97, n. 53.<br />

higun. v. higuin.<br />

igundaino. v. egundaino.<br />

higunika (Lh, T-L). � Balsamina. "Impatiente, plante", "balsamine" T-L. � Zertako beraz han-hemenka<br />

"higunika" erraten othe diote? Zerb GH 1931, 326.<br />

iguntzi. v. 1 inuntzi.<br />

igunxuri (Darric ap. DRA), iyuntxuri (<strong>Lar</strong>, <strong>Izt</strong> C 199), iunxuri (H), iyuntxori (Arzdi Aves). � "Zarapito, ave"<br />

<strong>Lar</strong>. "Cierta ave de marismas (Darric)" DRA. "(Numenius phaeopus), zarapito" Arzdi Aves 165.<br />

iguñarta. v. UHIN-HARTA.<br />

igura. � Afrunteriaz debria / hik erakats iro, / bahekike artifizio / eta igura franko. StJul 174 (ap. DRA, que<br />

traduce "trampa, engaño").<br />

igurai (G-nav, AN; Aq 208 y 385 (AN), Dv), igurain (B), iguri (A), igurin (Aq 385 (AN)), irurai (AN-ulz, BNbaig),<br />

irugai (G-nav, AN-larr-araq), egurai (AN-araq). Ref.: A (igurai, irurai, isundu); Iz Als, IzG (iruraie). �<br />

Guarda rural; vigilante, guardia. "Guarda de montes, viñas, etc." Aq 208. "Meseguero" Ib. 385. Cf. O-SP 222:<br />

"Egiraia (forsan, iguraia), sentinelle, garde". Azkue da "iguri, centinela, guarda (Dv)", pero lo que aparece en el<br />

dicc. de Duvoisin con esa acepción es igurai, mientras que s.v. iguri traduce "qui attend". � In loco quem<br />

bascones vocant Ygurai Mendico (Lizasoain, 1085). VM 31. Sanso Iguraia (Olaz, s. XIII). TAV 2.1.7, 34. �<br />

Jesusen Ama gure bidari, igurai ta lagunle egiteko. Mb IArg I 324. Zentinel igurai-zaiak an utzi. Ib. 390 (no<br />

parece var. de igurazai, sino simple agregación de sinónimos al estilo de Mendiburu). Uste duelaik urrun<br />

iguraia, sartzen baita debekatuan sueltoago (257). LE-Ir. Jangoikoaren iguraia da eriotzea, goardarazteko bere<br />

legea. LE-Or. Alorretako, eunzetako eta oianetako iguraiek (Goldaraz, 1833). ETZ 228. Matxin Erreka,<br />

landaren irurai. Or Eus 285 (v. tbn. Or Mt 5, 25). Guziak, iguraia barne, erriratu dira elizbira ikusteko. Amez<br />

Plat 62 (ap. DRA). Toki artan, aurreko gabean ez bezela, bazegoan iguri edo guardia. Zubill 100.<br />

� Etim. Es posible que en su formación se halle -zai(n).<br />

igurazai. v. irurazai.<br />

igurdausi. v. inarrosi.<br />

igurdi (V), igordi (V-ger-ple-arr-gip; Añ, <strong>Izt</strong>), iurdi (V-ple). Ref.: A (igurdi, igordi); EI 65. v. igurtzi. I (Vb.).<br />

�1. Restregar, frotar. "Estregar", "fregar", "frotar" Añ. Cf. egordi. � Benita deuna asun eta arantz artian igordi<br />

oi zan. JZ 1921, 56 (ap. DRA). Ur otzaz kokotian igurditen. Kk Ab II 88. Min au kentzeko biuzturia ondo igurdi,<br />

ta gogor badauko, enplastutto bat iminten ddako (V-arr). A EY IV 233. � "Untar, [...] igordi (V)" Añ. �2. (Vger-ple-arr-oroz-och<br />

ap. A), igordi (V-ger-ple-arr ap. A). Sacudir. �3. "Igordi, remorder la conciencia" A Apend.<br />

II (Sust.). �1. + igordi (Añ). "Friegas" Añ. � An emon eutsiezan ur-otzaz igurdiak. Kk Ab II 43. �2. "Igurdi bat<br />

emon (V-arr), dar una sacudida" A.<br />

- IGURDI EGIN (V-gip). "Frotar" Iz ArOñ e IzG.<br />

- IGURDIKETAN (V-gip). "Frotando" Iz IzG.<br />

igurdi. v. eguerdi.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

241

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

igurdika. � Frotando. � Eskubei igurdika ta barre-barreka. Kk Ab I 74.<br />

igurdizi. � "(V-ger), actividad, maña. Ori baiño igurdizi geiago ez eukitea gauzea egiten!" A. � Onelako<br />

igurdiziz yakintsu, batena oker-bidera saiesten da; bestean, bide onez dijoa. 'Destreza para ingeniar recursos'.<br />

Zait Sof 171.<br />

igurea (det.). � "Nutria" Aq 344 (tachado, no aparece en la ed. de Fita). v. igaraba.<br />

igur-gatu. v. igur-katu.<br />

iguri (Dv). � Esperando. "(Adj.), qui attend. Iguri egotea, rester à attendre" Dv. � Eta zu, jauna, zeinen on eta<br />

amultsu [izatu zaren], niri iguri. Dv LEd 137 (Cb Eg II 73 etxedeten). Etzanak egoten ziren, uraren higitzeari<br />

iguri. Dv Io 5, 3 (Lç, He, Or begira, EvS egürükitzen, Ker e IBe zain). Sehi batzu, nausiaren iguri daudezenak.<br />

Dv Lc 12, 36. Nere iguri dudan bizia. Zait Sof 153. Orren iguri nagokizu. Ib. 17. � "Iguri! attendez!" Dv.<br />

iguri. v. euri; igurai.<br />

igurika. � Esperando, aguardando. � Theresak burua eraiki zuen, igurika. Mde HaurB 29.<br />

- IGURIKAN. Esperando, en la esperanza; esperando, aguardando. � Salbatzaile baten igurikean [sic] zagozila.<br />

Lap 151 (V 67). Zezenen sartzearen igurikan. Zub 110. Zerbait gertakari itsusi igurikan eta herabean. Ib. 43.<br />

Gauden udaberriaren igurikan. Ib. 122.<br />

igurikaldi. "Garde, temps que l'on met à attendre" Dv.<br />

igurikantza, egurikantxa (S-gar ap. Lh), gurikantza (BN-ciz ap. A Apend). � "Esperanza" A Apend.<br />

"Espérance, attente" Lh.<br />

igurikatu (L, BN-lab; Dv, H), idurikatu (BN-arb; Lh), egurikatu. Ref.: A; Gte Erd 161. � (Aux. trans.<br />

bipersonal). Esperar. � Tr. Documentado en textos septentrionales. Es especialmente frecuente en el s. XX. En<br />

DFrec hay 6 ejs., septentrionales. � Igurika dezagun argia. AR 77. Baitzauden [...] igurikatzez uraren igidura.<br />

TB Io 5, 3 (Dv iguri). Igurikatzen zutu zartaginak / gure etxen. Arch Fab 157. Nik hemen igurikatuko zaitut.<br />

Laph 120. Adixkidek bozkariorekin egurikatzen zaituztela. Ib. 146. Idurikatu ukhan behar zuten argi<br />

urratzeradino. Prop 1876-77, 9. Behar da jabea bilhatu, eta agertuko denez igurikatu. Dih GirLeg (ed. 1897),<br />

60. Gure Herria noiz ekarriko dioten, ezin igurikatuz diaudek. Barb Sup 15. Igurikatu behar ukhan zuten. Zerb<br />

IxtS 36. Oporraldia ez igurikatzea. Or Aitork 213. Ixtaño bat igurikatu. JEtchep 92. Ustez eta idurikatuago eta<br />

gehiago bilduko dutela Frantziarenganik. Herr 30-11-1961 (ap. DRA). Aspaldian igurikatzen zuen untzi xar<br />

hura. Ardoy SFran 263. Jateko elkartzen zaretenean, elgar igurika ezazue. Bibl 1 Cor 11, 33 (Lç iguriki). �<br />

Esperar, tener esperanza de. � Ez baitu nitarik deus onik igurikatzen. Laph 208. Idurikatu behar dugu Jainkoak<br />

hitzemana, zerua. Dih MarH 383 (ap. DRA). Ez nihaurek hain luze bizitzea igurikatzen dutalakotz. Barb Sup<br />

171. Orduan erranen dautzut zer igurikatzen dutan ene errege eta senharrarenganik. Zerb IxtS 73. Asitako<br />

bideari jarraikiko zaiola gero ere igurikatzen dugu. AIr in Izeta DirG 13. Nahi duen haren idurikatzen badaki.<br />

Othoizlari 1969 (55-56), 29. Igurikatzen dituzte beren jainkoarekilako betiko eztaiak. Lf CEEN 1973, 129.<br />

igurikatze (H). � Espera. � Yuiamenduaren igurikatze ikharagarri bat. TB He 10, 27 (Dv igurikitze).<br />

iguriki (L, BN-ciz-lab; Volt 50, SP, Ht VocGr 329, <strong>Lar</strong>, VocBN, Dv, H), igurikitu, iguruki (L), iduriki (Hb ap.<br />

Lh), eguriki (S; Dv), eguruki (S; Gèze, Dv), eguki (S), eulki (R), eurki (R-uzt), orki (R), orkitu (R), uguriki (S;<br />

Lecl, Hb ap. Lh, Dv, H). Ref.: A (iguriki, iguruki, eguriki, eguruki, eguki, eurki, orki, orkitu, uguriki); Lrq<br />

(eguruki, eguiok); Iz R 394; Gte Erd 161. � Tr. Propio de la tradición septentrional. En el s. XX parece que se<br />

emplea más al Sur que al Norte. En DFrec hay 3 ejs., meridionales. Aparte de la más extendida var. iguriki, se<br />

encuentra iduriki en autores labortanos del s. XVIII y primera mitad del XIX; entre los suletinos, incluyendo a<br />

Tartas, la forma más usual es egürüki, hallándose además ügürüki en Belapeyre y Eguiateguy (en ambos<br />

alternando con la anterior). Hay además orki(tu) en textos roncaleses, iguruki en Tartas y Mirande, eguki en<br />

GaztAlm e igurikitu (un sólo ej.) en J. Etchepare (Ber 11). Duhalde emplea higuriki. El radical vbal. es iguriki -excepto<br />

en formas de imperativo del tipo igurikazu-- hasta el s. XVIII, encontrándose desde esta época igurik,<br />

que a partir del s. XIX es con mucho la forma más usual, aunque todavía se puede encontrar algún ej. de -ki: así<br />

p.ej. en Duhalde o en Goyhetche (30). En algunas formas de imperativo pierde la -k de la raíz: p.ej., egurion<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 242<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

(AstLas 33).<br />

I (Vb.). �1. Esperar. "Atender, esperar" <strong>Lar</strong>. "Egüki nezazü (S), iguriko zaitugu (BN-lab)" Gte Erd 161. � Tr.<br />

Hasta el s. XVIII se encuentra con complemento en dativo (aunque no en Leiçarraga); a partir de esa época es<br />

general el complemento en caso absoluto, aunque todavía hay algún ej. con dat. (en Duvoisin y Aresti). Pouvreau<br />

lo utiliza en alguna ocasión con aux. intrans. bipersonal. � Biltzen zaretenean iatera batak berzea iguriki<br />

ezazue. Lç 1 Cor 11, 33 (Dv iguriki; Bibl igurika ezazue). Orai arteiño iguriki baiterautazu. Mat 238. Igurikak,<br />

banua hirekin. Volt 276. Alabaiñan iguriki / ziñoen tormentari. EZ Noel 149. Neure dolamenak erran artean<br />

iguriki diazadazu. Harb 253. Igurikiko zerauela ehun eta hogoi urthez. Ax 122 (V 81). Zeren gaua denean<br />

igurikhi behar diogu argiari. SP Phil 497. Prest egoitera egurukiteko grazian gure herioaren. Tt Onsa 48.<br />

Zergatik berrogei egün hurak ügürüki zütian? Bp II 67. Idurikazu aphur bat. Ch III 16, 1. Ethorriko da<br />

zerbitzari haren nausia igurikitzen ez duen egunean. He Mt 24, 50. Egürüki nazazü (dio Jaunak) Jinkuaren<br />

erresoma jin artio. Mst III 49, 3. Saulek iguriki zuen Samuel. Lg I 267. Jiteko orena edo tenoria igurikiten duten<br />

bezala. AR 335. Zorion berak higurikitzen nau. Dh 182. Erresuma bat idurikitzen gaituena. Jaur 191. Bertze<br />

askori ez diozute iguriki. Dv LEd 134. Iguriki nauzu. Ib. 162. Xinen da [...] orkitan eztion egunian. Hual Mt 24,<br />

50. Nahi baninduzue iguriki apur-apur bat. Jnn SBi 143. Egürükitzen zian Jaunaren orena. Ip Hil 84. Azken<br />

mementoa iguriki gabe. CatJauf 128. Lehen hitza atheratu artio igurik zazu bethi. JE Bur 38. Luzarotxo bera<br />

igurikitzen (berari begira). A Ardi 121. Zezenak geldi igurikitzen du oldarra. Or Mi 49. Ez zuen luzaro iguriki.<br />

Mde HaurB 39. Iguriki nion ene maitaleari. Arti MaldanB 205. Entzunaldi asperkarria noiz bukatuko zan<br />

igurikitzen. Osk Kurl 128. Gorderik egürükiko. Casve SGrazi 146.<br />

v. tbn. CatLav 235 (V 119). He Gudu 41. CatLan 155. Hb Egia 51. Laph 86. Elsb Fram 90. Lap 157 (V 69). HU<br />

Aurp 159. Zerb IxtS 14. Gazt MusIx 107. Iguruki: Tt Onsa 59. Mde Pr 86. Iduriki: He Phil 1, 20. Mih 61. Monho<br />

150. Brtc (ed. 1877), 234 (ap. DRA). Egürüki: CatS 117. EvS Io 5, 3. Mde Pr 122. Eguki: GaztAlm 1934, 43 (ap.<br />

DRA). Egunaria 17-4-1962 (ap. DRA). Ügürüki: Egiat 245. Orkitu: Mdg 121.<br />

� (Ht VocGr 354, Dv, H), eguruki (S ap. Gte Erd), iduriki, uguruki. Esperar, tener esperanza de. "Deus ere<br />

abantaila egürüki gabe (S)" Gte Erd 161. � Nola nehork haren aitzinean ezin iguriki dezakeen haren<br />

miserikordiaz baizen. Lç Ins B 7v. Iainkoaren miserikordiari iguriki behar gaizko. SP Imit I 22, 5. Bekhatien<br />

parkamentia ügürükiten düzüla. Bp I 49. Egürükiten dizüt Paradüsia. Ib. 153. Norenganik igurik ahal dezaket<br />

konsolamendurik. Ch III 59, 1. Jainkoaganik igurikitzea [....] gauza usatuak ez diren batzuek. CatLav 201 (V<br />

103). Zer igurik daiteken [...] itsu bat ganik. He Gudu 157. Egürüki Jinkuaren meserikordia. Mst I 22, 5. Iguriki<br />

ahal dezakezuen baino handiagoa. Lg II 192. Eztezakete bertze sorterik higuriki. Dh 256s. Idurik dezan bere<br />

salbamendua. JesBih 460. Zer gozo, othoi, bada dezakezue igurik? Gy 150. Ez zakien zer gaitz othe zuen<br />

igurikitzeko. Arb Igand 86. Illhe xehetan izan da ügürükiten etzien gorentze bat handia. ArmUs 1900, 72 (ap.<br />

DRA). Giristinoek igurikitzen dute gizon guzien phiztea. CatJauf 31. Deus onik ez dezaket igurik. JE Bur 120.<br />

Berak igurikitzen (espero) zuten Mesia. Ir YKBiz 244. Emazteki adintsu batenganik ihork igurik ez zezakeen<br />

indarrarekin. Mde Pr 157. Berak igurikitzen zuan bezela. Osk Kurl 58.<br />

v. tbn. He Gudu 232. Brtc 232. Hb Esk 167. Jnn SBi 53. Lap 44 (V 24). HU Aurp 213. Ox 75. Iduriki: Mih 47.<br />

MarIl 67. Jaur 396. Egürüki: Mercy 17. Egiat 160. Etch 626. CatS 42. Const 19. Ügürüki: Egiat 251.<br />

�2. Escapar, librarse de. � Nihork ezin iguriki ziezekek hireei / bi aldetara ebakitzen duten arma zorrotzei. EZ<br />

Man I 44.<br />

�3. iduriki. Retener. � Zertako behar zinituen bada asaldatua ibili han zur-idurikitzekotzat. "Pur vous y<br />

retenir". Birjin 70. Atsegin zoro batekin gogoan zerabiltzan Birjiniari erranen ziotzan guziak, baldin luzekiago<br />

iduriki ahal ukhan balu. "La retenir". Ib. 78.<br />

�4. Preservar. � Gizonen lanak bizian dire; Yesusek oro heriotik iguriki ditu. Hb Egia 90.<br />

�5. iduriki (Urt). Comprender, abarcar. "Aperimetros, ezin konpreni daitena, [...] eziñ iduriki daiténa, eziñ<br />

idurikizkoa, eziñ idurikituzkoa" Urt II 160.<br />

II (Adv.). � Esperando. "Orki dago (R-vid), está aguardando" A. "Urliari orki niak (R), estoy aguardando a<br />

fulano" Ib. v. iguri. � Juiearen tribunal-aintzinean sententziaren iguriki zaudenean. Dv LEd 198.<br />

III (Sust.). �1. iduriki (Urt). Espera. "Angi desiderio, expectatione [el ed. transcribe erróneamente exputa-],<br />

gutiziaren, idurikiaren podorez tromentátzea, [...] gutiziak, idurikítzeak ithótzea" Urt II 88.<br />

�2. eguruki. Esperanza. � Zütan, Jauna, ezari dit ene egürükia. Ip Hil 83.<br />

- EZIN IGURIKIZKO. "Qu'on ne peut attendre, espérer" Dv.<br />

- IGURIKIAN. Esperando; en la esperanza de. � Esperantzaren izairia dago zerbaiten ügürükian. Egiat 243.<br />

Luzatze enheagarri haren idurikian egon gabe. Jaur 367. Horra nun zaikun [...] agertzen igurikian ginaudena.<br />

JE Ber 10.<br />

- IGURIKI GABE (Dv). Inesperado. � (i. gabeko Lecl, Dv � A, H). Inesperado. � Iguriki gabeko sofrikari<br />

batez. He Gudu 106.<br />

- IGURIKIZ. � Behar beitzütian ürkhatü emeki emeki, batak arrunt eta borthizki, bestiak eztiki eta egürükiz,<br />

Frantziako fraide kente eta serora kente güziak. Eskual 18-9-1908, 4 (DRA traduce "despacio").<br />

� Etim. Quizá de egun + eduki, litm. 'diem tenere'.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

243

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

igurikiarazi, igurikarazi. �1. Hacer esperar. � Athean iguriki arazitzea. Ax 555 (V 355). Hanbat iguriki<br />

arazitzea, geroko luzatzea. Ib. 555 (V 355). Xaxtre madarikatu harrek ungi igurikarazten nau. Darthayet Manuel<br />

383 (ap. DRA). Hargatik nahi izan zen oraino igurikarazi gure fededungaia, eta bi urthe oraino iraun zuen<br />

haren frogantzak. Prop 1898, 171 (ap. DRA). �2. igurikarazi (<strong>Lar</strong>, H), igurikierazo (H (V, G)). "Esperanzar"<br />

<strong>Lar</strong>. � Igurik-arazten daizkuna bizitze eternala eta hartarat heltzeko grazia. CatJauf 92. �3. igurikarazi (H),<br />

igurikierazo (H). Hacer esperar, demorar.<br />

igurikiera. � Espera. � Bost minituko igurikierarik ere, ezta permitituko. Arti Tobera 276.<br />

igurikimen (Dv, A), igurrikimen (Dv). �1. Esperanza. � Sinheste berak, igurikimen berak dituzte handi ala<br />

ttipiek. Hb Egia 99. Norbait handiren igurikimena bazen. Ib. 80. Eta jendaiek haren izenean izanen dute beren<br />

igurikimena. Dv Mt 12, 21 (Lç speranza, He e Ip esperantza, Ol itxarobide, Ker, IBk e IBe itxaropen).<br />

Igurikimen hoberenez barnea bethetzen daroku. Prop 1906, 107. Ezker bihurtzen bada orratza, aro txararren<br />

pheskiza edo igurikimena. EskLAlm 1908, 24 (ap. DRA). Salbatzaile baten igurikimena. Zerb IxtS 17. Hori da<br />

ene igurikimen bizia eta ene esperantza. Bibl Phil 1, 20 (Lç igurikite). �2. (Dv), igurrikimen (Dv). Espera.<br />

igurikitza (H). �1. Paciencia. � Eta halakoak nola bera ezin baitagoke, uste du ezen bertze guztiak ere hura<br />

bezala direla, hark bezain igurikitza eta pairu guti dutela. Ax 386 (V 253). �2. (SP, Dv, H). Espera. "Attente"<br />

SP. �3. (Dv, H). Esperanza. � Handik ilkhitzeko igurikitzan. Dv LEd 217. Eta ni bizi naiz, eta zeruaren<br />

igurikitzan. Ib. 133. Itzurrarazi nauela Herodesen aztaparrei eta Judu populuaren igurikitza guziari. Dv Act 12,<br />

11 (TB iguritzapen).<br />

igurikitzaile (Dv), egurukizale (S ap. Lrq), egukitzale (Lh). � "Celui qui attend" Dv. � "Celui qui espère" Dv.<br />

igurikitzapen. � Expectativa. v. iguritzapen, iguripen. � Nun gizonak izanen baitira beren baithatik kanpo<br />

beldurrez, eta mundu guzian gerthatuko diren gauzen igurikitzapenez. TB Lc 21, 26 (Lç y Ker begira, He<br />

iguripenez, Dv igurikimenean, Leon beha).<br />

igurikitze (H), igurikite (H), idurikitze (Urt). �1. Espera. "Angi desiderio, expectatione [el ed. transcribe<br />

erróneamente exputa-], gutiziaren, idurikiaren podorez tromentátzea, [...] gutiziak, idurikítzeak ithótzea" Urt II<br />

88. � Igurikite luzearen abrastasuna. Lç Rom 2, 4 (He igurikitze; Dv luzakortasuneko). Egiten zaio pruinki<br />

idurikitzerik gabe. Jaur 347. Juiamenduaren igurikitze ikharagarri bat. Dv He 10, 27 (Lç begira egoite, TB<br />

igurikatze).<br />

�2. + igurikite, ugurukite. Esperanza, expectativa. � Ene igurikite fermuaren eta speranzaren araura. Lç Phil<br />

1, 20 (Ker, BiblE itxaropen, IBk uste on, Bibl igurikimen). Zalduna senharzat kausitu ustean (igurikitzean). O<br />

PrASJU 369 (cf. O Pr 705). Elizak nola erakusten dü ügürükite hori hil ohoretan? Bp II 128.<br />

igurikor (Dv � A). � "Patient à attendre" Dv. � Poz igurikor, susmorik gabeko baten egoetan eramana. Mde<br />

HaurB 97. Atsegin igurikor batez gainezka zedukan bihotza. Ib. 84.<br />

igurikortasun. "Patience" Dv.<br />

iguripen (A). �1. Esperanza, expectativa. v. iguritzapen, igurikitzapen. � Non ihartuko ere baidire gizonak<br />

izialduraz eta mundu guziari ethorri beharko zaizkon gaitzen iguripenez. He Lc 21, 26 (TB igurikitzapenez).<br />

Iguripen sendoak aizatu ta zuzpertzen ditualako. Erkiag Arran 197. �2. Espera. � Iguripenezko denbora luze<br />

hortan. Lap 156 (V 69).<br />

iguritzapen. � Expectativa, esperanza. v. igurikitzapen, iguripen. � Eta begiratu nauela Herodesen eskutik<br />

eta Juduen iguritzapen guzietarik. TB Act 12, 11 (Lç y He ustekari, Dv igurikitza, Ur itxedopen, IBk ikusinahi).<br />

igur-katu, igur-gatu. � Igurgatuak azeriaren eite handia du. [...] Alimale horrek badu buztan azpian sakela<br />

berezi bat eta hartan materia horixka bat, airean beltxaran bilhakatzen dena. GAlm 1950, 37 (DRA traduce<br />

"gato de algalia").<br />

igurki. � Estropajo (?). � Beti zai berealaxen ordu guzietan astintzeko [gela], bear bada igurki edo eskobilla<br />

goxoaz. Telleria EEs 1925, 187.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

244

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

igur-orein. � Igur-oreina orein kastakoa da, eta Xinan bizi da. [...] Alimale hoitan arrek edo kotzoek dute xoilki<br />

usain-sakela; sabel azpian dute. GAlm 1950, 37 (DRA dice que es "cierta especie de cérvido").<br />

igurtaldi. "(V-arr-oroz), sacudida" A.<br />

igurtu. v. 2 igurtzi.<br />

igurtza, igortza. � Unción. � Boskarrena, Azken-igortza (Oleaziñoa). KIkV 83.<br />

igurtzaldi. v. igurtzialdi.<br />

1 igurtzi (V-ger-arrig-m-gip, G), igortzi (V-ger-och-m-gip, G-azp-nav, AN, Ae; <strong>Lar</strong>, Añ, Dv, H), igorztu, igutzi<br />

(V-arr-arrig; Añ), iguzi (V-ger), igotzi (V-ger-arrig; Añ), idurtzi (G-to, AN-5vill), idortzi (AN-gip-5vill), iurtzi<br />

(G, AN-sept (no gip)), iortzi (V-m-gip, G-goi, AN-gip-araq-arce-erro), iyortzi (G-azp-nav, AN-araq-erro),<br />

egortzi (G-bet, B), egurtzi (G-to), egurtsi (A Apend). Ref.: A (igurtzi, igoz, iguzi, egortzi); Asp Leiz (iurtzi); Iz<br />

ArOñ (igústie), Als (iyortzi); EI 65; Etxba Eib (igortzi); Elexp Berg. En EI se dan además las formas igotxi, igosi,<br />

igusi, iyurtzi e irutzi. � Tr. Documentado en autores meridionales desde mediados del s. XVIII. Hasta finales del<br />

s. XIX no encontramos ejs. de igurtzi, que sin embargo es la forma más frecuente en el XX. Hay iortzi en un<br />

texto guipuzcoano del s. XVIII; igorztu en fray Bartolome (Ic II 190), junto con igortzi; igotzi en Añibarro;<br />

idurtzi en Mocoroa, e igutzi en Bilbao. La forma más frecuente de sust. vbal. es igurtzitze; hay -rzte en Moguel,<br />

fray Bartolome, Enbeita e Ibiñagabeitia, y -zte en Moguel, Apaolaza y Orixe. En DFrec hay 8 ejs. de igurtzi y<br />

uno de igortzi.<br />

I (Vb.). �1. Frotar, restregar. "Fregar", "estregar", "refregar" <strong>Lar</strong>, Añ. "Afretar", "aljofifar", "almohazar", "ludir,<br />

rozar", "sobajar" <strong>Lar</strong>. AxN explica ferekatzen (32), ferekatzeko (290) por ihortzitzen, iortzitzeko. � Igozteko<br />

lurra minaz. Mg CO 35 (CC 26 igortitzeko). Igortzitzen zio bitarteo [...] bularra esku bates. LE-Ir. Ondo igortzi,<br />

labandu ta leundu egiten deutsa besua. fB Ic II 190. Orriak igortzi. <strong>Izt</strong> C 165. Ezin sinisturik, igurtzitzen zituan<br />

begiak. Bv AsL 137. Ontzia [...] inguru guztian igozten. Apaol 32. Esku autsez beteak igortzi zituan mokor<br />

ondoan. Ag Kr 13. Pantorrilak igortzitzeko tella puska batekin. Iraola 45. Loteriko txartel bat Jenaroren<br />

koxkoxian igurtziko du. Alz Txib 100. Arpeia argitzeko ona da uraz igurztia. Enb 164. Eskuz txukatuz, iguzten<br />

dute / biko sardearen kidar. Or Eus 309. Bere burua lokabe sumatzean aztalak igurtzi zituelakoak. Zait Plat 83.<br />

Beatzen artean igurtzi ta erabil ditekena baizik eztu siñesten. Vill Jaink 35.<br />

v. tbn. Ldi BB 150. Otx 36. Lek EunD 37. JMB ELG 30. EA OlBe 5. JAIraz Bizia 26. Mde Pr 266. Anab Poli<br />

126. SM Zirik 91. Bilbao IpuiB 162. Izeta DirG 60. Osk Kurl 76. Erkiag BatB 115. Ibiñ Virgil 109. Igortzi: CrIc<br />

141. DurPl 84. VMg 20. Arr GB 66. Zab Gabon 82. A BeinB 90. Zait Sof 5. Mok 14. Altuna 90. TAg Uzt 24.<br />

Anab Poli 13. MEIG IX 105. Idurtzi: Moc Damu 31.<br />

� igortzi (Dv y A (que citan a LE)). Secar frotando. � Asten dá garbítzen diszipuloen óñak, ta igórtzen oiál<br />

zeukanaréki gerrúntzean. LE Io 13, 5 (Lç ixukatu, He, Dv y Leon xuk(h)atu, Ol legortu, Or e IBe txukatu, Ker<br />

sikatu, IBk lehortu). Begiak igortziaz amantalaren ertzakin. Apaol 81. Igortzitzen ditu begiak berriz ere negar<br />

egiñaz. Moc Damu 19. Malko gori andi batzuk igortzi. Ag Kr 115. Ezpaiñak igortzi. And AUzta 70. v. tbn.<br />

AzpPr 49. Igortzi: Altuna 68.<br />

� Acariciar (sentidos prop. y fig.). v. ferekatu. � Lepoa [...] igortzi ta palagatu. A BeinB 85. Gizonaren<br />

edermenak igortzia: laztan oien bidezko ume da ertia. Ldi IL 124. Aize meetxu batek igurtzia. Erkiag Arran 7.<br />

Eskuaz lepoa igutzitzen eutsolarik. Bilbao IpuiB 64. Nik ezingo dot igurtzi / ule gorridun bururik. Gand Elorri<br />

90. Oroiak igurtziz. Ib. 216. Ta Zure arnas -- zerutar orrek / igurtzi naunean. Or in Gazt MusIx 216. Arkaitzek<br />

igurtzi zion arpegia bere semeari. NEtx LBB 98.<br />

� (Part. en función de adj.). � Kapa igortzi bat. "Un sayo raído". Or Tormes 119. Gogoangarri igurtzi-igurtzia.<br />

Lek Egan 1956 (3-4), 109. � "Ogi egortzia, pan sobado" A. � "Igurtzia (G-to), delgaducho" A.<br />

�2. (G-azp), igortzi (G; Añ, Dv, H), iortzi, iyurtzi. Ref.: A (igortzi); Gketx Loiola (pizar-auts). Untar; ungir. �<br />

Senpiterna berde pisko batekin bear du untatu edo iorzi zepoa (Berastegi, 1763). ETZ 129. Orio santuagaz igorzi<br />

edo unjietan deutsaz geisoari begiak. Oe 145. Ubientu usaintsuakaz igotzi ta gantzatu. Añ EL 2 223. Ze<br />

ugentugaz igortzitzen deutsezu zauri oneei? Ur MarIl 117. Zere burua igortzi eta arpegia garbitu ezazu. <strong>Lar</strong>d<br />

383. Salomon Israelko Erregetzat igortzi zezatela. Ib. 207. Igurtzi ziozkan bere txistuaz betazalak. Bv AsL 102.<br />

Abadegeiak igortzi. KIkV 103. Jesusen gorputza igortzitzeko. Inza Azalp 76. Gurdia gaitu, ardatza igurtzi. Or<br />

Mi 115. Zurezko ardatzak lumerarekiñ / al zan maizena iyurtzi. Tx B II 112. Gaztanberaz ondo ta lodi igurtzi.<br />

Otx 63. Olio-ondakin garratzarekin soiña igorzten die. Ibiñ Virgil 103.<br />

v. tbn. KIkG 78. Tx B III 56. Etxde JJ 87. Salav 12. Lab SuEm 205. Igortzi: fB Ic III 275. Itz Azald 131. KIkG<br />

17. Or Mi 9. Ir YKBiz 130. TAg Uzt 235. Munita 41. Anab Poli 34.<br />

� (Uso sust.). Ungido, mesías. � Nork Jaunaren igortzi bati eskua ezarriko dio. <strong>Lar</strong>d 177.<br />

� (Fig.). Impregnar, llenar de. � Otoitzez lana igurtzita. Jaukol Biozk 47. Yainkozko gantzu bereziz igurtzitako<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

245

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

giza-gurenen gogai-aria. Markiegi in Ldi IL 8. Begikalduz baino buru-eraginez igurtzigoak [Sineste-egiak]. In<br />

Or BM 22. Itz eder eta barkaberak maitasunezko malkotan igurtzirik agertu. Etxde JJ 163. <strong>Euskal</strong>-arnas beroz<br />

igurtzirik ainbeste ipui ta eleberri mamitu dizkigun Arturo Campion. Ib. 4. Herri-min atseginez igortzirikako<br />

oroitzapen gozoak. MEIG III 134.<br />

�3. Sobornar. � [Ontzakoekin] igortziaz eskuak txori zaitzalleari, ateratzen ote degun eguzkitara an<br />

kalabozoan usteltzen dagoana. Apaol 99. Mirabe ta adiskide batzuk diruz ondo igurtzirik. Etxde AlosT 59.<br />

�4. Halagar. � Onen legunkeri likitsez usteltzen zan gure gogoa, belarriak igurtziz. Or Aitork 85s. Goian<br />

dagonai ondo igortzi / eta zapaldu makala. BEnb NereA 262.<br />

II (Sust.). �1. (V-gip), igortzi (V-gip; <strong>Lar</strong>, Añ, H), idurtzi, iurtzi (AN-larr). Ref.: Asp Leiz (iurtzi); Etxba Eib<br />

(igortzixa); Elexp Berg. Frote, frotación; friega. "Refregón" <strong>Lar</strong>. "Friegas", "fregación" <strong>Lar</strong>, Añ. "Patxarrakingo<br />

igortzixak emon gentzazen biztutzeko" Etxba Eib. � Mallu burdinazkuakaz dabillenaren eskubak ur ta igorzi<br />

geijago biar dabee. Mg CO 19. Txakurtxoari egiten ziozkan palagu ta ille igortziak. VMg 19s. Oiñetako<br />

igortziak. A BeinB 69. Eman bear zaiozka idurzi batzuek gorputzean. Aran-Bago ManMed 221. Lenago ere<br />

naikoa igortzi artuak daude. Ag G 53. Sabelean igurtzi batzuek egin. Lab EEguna 66. Igurtzi beroen bitartez.<br />

Etxde AlosT 103. Golde muturra berriz ildoen igurtziz dirdaika. Ibiñ Virgil 70. v. tbn. Otx 179. Igortzi: TAg Uzt<br />

261. Erkiag BatB 82.<br />

� Caricia. � Iduritu zitzaion igurtzi geiegi egiten ziola bere gorputzari. Bv AsL 109. Arpegian igurtzi batzuk<br />

egiñaz. Etxde AlosT 29. Zure igurtzi loxiña nire biotzean. Gand Elorri 130. Asmo ta itxaropen barria igurtzi<br />

gozoz dabil edonoiz gizonaren biotzean. Erkiag BatB 194. � (Fig.). Roce. � Ze esku eta indar ematen didan<br />

axaleko igurtzi horrek literaturaz [...] mintzatzeko. MEIG IV 49.<br />

� (Fig.). Acabado, repaso. � Zenbait igortzi eta ukituren premian ere dela [liburua]. MIH 124.<br />

�2. (H). Unción. � Orio santuben igortzi edo bustiketak. CrIc 131. Ill ordurako gaixuai emoten jakuen orijoigortzizkua.<br />

fB Ic III 260. Oriyo-igortzi edo unzinoetatik dalako azkenengoa. Itz Azald 166. Azken-igurtzia.<br />

KIkG 77. Azken-igurtziak eman zition. Or Mi 147. Arren, demonios, esan da, igurtzi bat emon-da joaten zian<br />

sorgiñak (V-gip). Gand Eusk 1956, 213. v. tbn. Etxde JJ 49. � (Fig.). � Baiñan [bertso] danak auek añako<br />

piper-igurtziaz ornituta zeuden. Etxde JJ 176. Euskarak aurrekoen ahoan eta lumetan hartu zuen igortzia,<br />

gantzua, arnasea eta lurrina. MIH 140. Ez poesi igortzirik [film honetan]. MEIG I 181.<br />

�3. "Soba, paliza. Aurtengo jela onek igurtzi txaarra eman dio ardi-ganaduari" Gketx Loiola. � Emango<br />

balitzaie / bêr aña igurtzi, / aurreko zarrak ondo / zuten erakutsi. Uzt Sas 213.<br />

- IGURTZIAN. (Precedido de gen.). Al frotar (con). � Orri igarrak, alkarren igortzian, ateratzen duten otsak.<br />

TAg Uzt 278. Arraunak lokarriaren igortzian. Ib. 135.<br />

- IGURTZIAREN-IGURTZIZ. De tanto frotar. � Ze usturi, pitu<strong>sg</strong>arri, ze barrua garbitzeko osakaik igurtzienigurtziz,<br />

atera ete legiz Ingelandarrok emendik? <strong>Lar</strong>rak EG 1957 (9-12), 122.<br />

- IGURTZI-IGURTZI EGIN. Intens. de igurtzi. � Esku artean erabilliz, igurtzi-igurtzi eginda. Lek Egan 1956<br />

(3-4), 109.<br />

� Etim. Para su relación con igurdi y ekortu, v. FHV 527s.<br />

2 igurtzi (S ap. A; Gèze, Dv), igurtu (S ap. A; H, Foix ap. Lh). � Sufrir, soportar. "Souffrir" Gèze. Cf.<br />

igurzpen. � Hanitx falsün kargü eta mesperetxü igurzten zielarik. Mst I 18, 1. Iseia zite ororen pazientki<br />

igurztera. Mst III 19, 1 (Ip igurstera; Ch pairatzerat, Leon jasaiterat). Untsagatik goitzarren igurzten dienak. Ip<br />

Mt 5, 10 (He jasaten, Dv egartzen). Eztütü ere haren ondorio gaistoak igurtzi. Ip Hil 33. Gure egitaten phena<br />

igurzten beitügü. Ib. 130.<br />

igurtzialdi, igurtzaldi. �1. Friega, frotación, frotada. � Bustialdirik onena naiz txukuntasunarentzat naiz<br />

osasunarentzat igurtzialdia da. EEs 1925, 105. Galburutxo bat bereizi nizun / garia ondu zanean; / eun erregu<br />

kendu nition / igurtzi-aldi batean. Or Eus 56. Igurtzaldi eder bat lepoan ta berealaxe joango zaizu. Egunaria 11-<br />

7-1960 (ap. DRA). � igortzialdi (<strong>Lar</strong>, Añ). "(Darse un) refregón, igortzi aldi bat artu [= hablar ligeramente sobre<br />

algún asunto]" <strong>Lar</strong>, Añ. �2. "Sacudida, meneo (V)" DRA.<br />

igurtzidura, igorzdura (Lh). � Ungüento.<br />

igurtzigai, igortzkai. � Ungüento. Cf. <strong>Lar</strong>: "Estregadera, igorkaia". � An gaitzen ditue [sorginak] igortzkai<br />

ezaugabeak. TAg GaGo 31. � (Fig.). Bálsamo. � Mutillaren gogo osoa igurtzigai batek gozatzen eban artean.<br />

Erkiag Arran 196.<br />

igurtzigarri, igorzgarri (H). � "[Ce] qui peut être enduit, rincé, poli, baumé, ratiné" H.<br />

igurtzika, igortzika, igorzka (H), igorka (<strong>Lar</strong>). �1. Frotando, restregando. "Revolcarse [...] igorka egon, ibilli"<br />

<strong>Lar</strong>. � Arpegia igortzika. Ag G 275. Ene aurra yaiorik zan, ta igurtzika ari nintzaiolarik, gantz erantsiez<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

246

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

garbitzen. Ldi IL 30. Igurtzika ari zaizko berotuz odola. Or Eus 30. Lurrari maite-igortzika dijoakion galartzu<br />

urdiña. TAg Uzt 93. Begi igurtzika asi nintzan... Amesetan ote nabil? NEtx Nola 29. Eskuak bataz bestea<br />

igurtzika asi. Erkiag Arran 98. Esku-joka ta lepo-igurtzika jarduten dabe. Ib. 189. � Secando. � Gona<br />

barrenakaz malko samiñak igortzika. Ag Kr 14. � Acariciando. � Ama Birjiñak, biotzean estutuz, igortzika, lo<br />

pixkat egiteko dasaio. Loram 173. Katu-ama igurtzika. NEtx Antz 141. �2. igorzka (H), igozka. (Sust.).<br />

"Frottement, friction [...]. Spécialement l'action d'une bête qui se roule" H. � Urean batek zenbait erabilze,<br />

igozka ta golpe emanagatik geldituko da lensu bezala. Mb IArg I 279.<br />

igurtzikatu, igortzikatu, igorzkatu (H), igorkatu (<strong>Lar</strong>). �1. Frotar, restregar; revolcarse. "Encenagarse" <strong>Lar</strong>. �<br />

Lai-ortzetan karraska igortzikatuz askatzen zaie alea. TAg Uzt 292. Eskuak alkar igortzikatzen zituen. Ib. 222.<br />

Eskuazpian igortzikatzen due astiro toxatik ixuritako kebedarra. Ib. 81. �2. igortzikatu. Untar. � Gozoen ordez<br />

pipar gorriz ezpainondoak igortzikatu diozkaten umekondoa. TAg Uzt 198s.<br />

igurtziketa, igurketa. �1. Unción. � Opamai igurtziketako eskeintza zazpi egunez berritu. Ol Ex 29, 37 (Ur<br />

okendua). Lurraldearen antsi birjiña, Jainkoz anaitua, zure igurketaz kutsutua. LMuj BideG 214. �2. igurzketa.<br />

Frote, roce. � Eta itz ori, igurzketa osasuntsu bailitzan datorkit. "Saludable roce". LMuj BideG 88.<br />

- IGURTZIKETAN. a) Frotando, restregando. � Ezak, begien igurtziketan, / eure biziko nekea. Or Eus 166. b)<br />

Halagando. � Igurtziketan nor-bereari / ekarri-âla ari dira. Or Eus 389.<br />

igurtzikizun, igorzkizun (H). � "Qui doit être frotté, frictionné, rincé, enduit, oint, poli, bruni, ratiné" H.<br />

igurtzitxo, igortzitxo. � Dim. de igurtzi (sust.). � Koipe onezaz igortzitxo bat miñ dan tokian eman ezkero. Ag<br />

G 184.<br />

igurtzitze. v. igurzte.<br />

iguruki. v. iguriki.<br />

igurzle, igorzle (H). � "[Celui] qui frotte, frictionne, ouit, enduit, polit, baume, ratine" H.<br />

igurzpen. � Paciencia. Cf. 2 igurtzi. � Begiratü beitüzü ene igurtzpeneko hitza. Ip Apoc 3, 10 (Lç<br />

pazienziazko, Dv jasanpeneko).<br />

igurzte, igurtzitze, igortzitze. �1. Unción. Cf., en un grado menor de nominalización, "Unción, [...] orioagaz,<br />

etc., igoztea" Añ. � Dabiden bigarren igortzitzea. <strong>Lar</strong>d 183. �2. Frotación. � Adar-igurtzitze au ez da eskuz<br />

egin bear: erratz txiki edo beste tresna berezi batzuez egin bear da. EEs 1916, 254.<br />

iguski. v. eguzki.<br />

igutatu. "Divertir" Dgs-<strong>Lar</strong> 11.<br />

iguti. "Retozo" A Apend. "Iguti egin, retozar" A DBols.<br />

igutika. "Retozando" A Apend.<br />

igutzi, iguzi. v. 1 igurtzi.<br />

iguxkitu. v. iruski.<br />

iguzki. v. eguzki.<br />

ihi (V, G, L, B, BN-baig, ¸)h¸) S; SP, Urt III 324, Ht VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H, Alth Bot 9), ia (Dv (G); + ya<br />

<strong>Lar</strong> y H; iya G; Lcc, H; ixa V-gip), i (Dv (G)), iin (AN-gip), ina (AN-5vill, B), ine (B), inhi (H), ei (G-goi).<br />

Ref.: Lcq 168; A (ii, ia, iña); Arzdi Plant1 276; Lrq /¸)h¸)/; Iz ArOñ (ixa batzuk), To (iya, iye), UrrAnz (ixia), Als<br />

(iyak), IzG (iiñak); Satr VocP; VocNav (iña); JMB At (ei); Izeta BHizt (iñe); Elexp Berg (ixak). �1. Junco. v. 3<br />

ira. � Ihiz egiñikako kofretxo bat. Urt Ex 2, 3 (Ur, Dv y Bibl i(h)izko, Ol y Ker zumezko). Yezko saski bat [...]<br />

egin zuen. Gco I 113. Arria eta iya / ugari izanik. It Fab 180s. Adios ihi, adio intzurak. Gy 211. Goroldio, ihi eta<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 247<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

belhar tzarrak. Dv Lab 196. Ihizko xistro edo saskitxo bat. Etcheberry 59. Haitza eta ihia. Zby RIEV 1908, 771.<br />

Ihizko mihise edo estalki puska bat. Jnn SBi 385. Sahetsak beltz, ihia abere ongarriarekin gogortuz eginak. JE<br />

Bur 8. v. tbn. Ag G 129 (iak). Erramua, ereñotza, ideta, eia eta orrelako belar eta landarak. JMB LEItz 96.<br />

Ihizko hesi batez. Barb Leg 64. � Huna non gaituzkan hemen ihi xorrosten! ['perdiendo el tiempo']. Atheka 69. �<br />

Ihi bat bezain xut zohalarik. Elzb PAd 31.<br />

�2. "Iña (AN-5vill, B), mimbre" A.<br />

- IHI-BELAR. "Iyebelarra, la hierba de prado que es parecida al junco" Iz To.<br />

- IHI-MUIN. Médula de junco. � Ii-muiñaren kizkiña. Zait RIEV 1933, 63.<br />

- IHI-XIXTERA. "Caudea cistella" Urt IV 314.<br />

- IHI-ZARE. "Iñazara (AN-5vill), cesto de mimbres" A.<br />

- IHI ZORHO. Figura en SP, sin trad.<br />

ihi. v. 1 ehi.<br />

ihiabali. v. ihabali.<br />

ihidoi (T-L, s.v. jonc), ihidi, ixedoi (V-gip ap. Iz To), inadi (B ap. A). � Juncal. v. ihitegi. � Unum<br />

monasterium nomine Yhidia quod est circa Garango (37, 1066). Lac Irach 50. � Dena intha, dena ihidoi. Herr<br />

17-9-1959, 2. Kaiku esnea, fresko-freskoa, / ihidoietik hartzera. Herr 24-1-1963, 4.<br />

ihidun, iadun (<strong>Lar</strong>). � "Juncoso" <strong>Lar</strong>.<br />

ihieta. v. ihitzeta.<br />

ihiki. v. ehiki.<br />

ihikin. v. ihakin.<br />

ihikistatu, -kitatu, -kixtatu, -kiztatu. v. ihakinztatu.<br />

ihime, iame (Lcq 143), iyame (<strong>Lar</strong>, <strong>Izt</strong> C 45, Arzdi Plant1 276). � Bejuco.<br />

iimi. v. imina.<br />

iin. v. ihi.<br />

ihintz (L; Volt 115, SP, Urt I 349, Ht VocGr 419 (-nz), Dv, H), ihitz (BN, S; Arch VocGr, VocBN, Gèze, H), intz<br />

(V-gip, G, AN, B, Ae, Sal, R; <strong>Lar</strong>, Añ, Dv, H, VocB (inz)), inhitz. Ref.: A (ihintz, ihitz, intz); Lrq /¸)h¸)c/; Iz Als y<br />

Etxba Eib (intza); Gketx Loiola (errillara); Echaide Nav 33. � Tr. Documentado desde principios del s. XVII.<br />

Usan ihitz autores suletinos (Eguiateguy (184) y Archu (Gram 121) tbn. inhitz, 143) y bajo-navarros (ya desde<br />

Oihenart).<br />

�1. Rocío (usado tbn. en sentido fig.). "Rosée", "eau en petite quantité, répandue par gouttelettes sur un corps<br />

quelconque" VocBN. "Gau-ihintza, le serein" H. Cf. intziar. v. iruntz. � Perla bezala airetik iautsten aizen<br />

ihintza. EZ Man II 18. Zeure garaziaren ihinzaz. Harb 278. Guk uri badugu, izanen duzue ihitz. O Pr 698.<br />

Belhar gaisto ihitzez bustia. Mong 589. Isur beitez hitz saindu hek ihintza bezala. Ch III 2, 1. Zelüko ihitzaz<br />

busta ezazü ene bihotza. Mst III 23, 5. Intza ta euria. Mb IArg I 51. Ihintzak busti zezan landa. Lg I 209. Zerutik<br />

intza gisan gau oro erortzen zan janari gozo bat. Ub 25. Ez goizeko ihintzen [beldur]. Monho 52. Intz tantakaz<br />

perlak bere barruan sortuteko. Añ LoraS 61. Belarra [...] inzez betea. AA II 185. Ingurua intzez bustia gelditu.<br />

<strong>Lar</strong>d 128. Ihintz perladena. Hb Egia 38. Loriak udan intza bezela / maite det dama gazte bat. Bil 104. Intz<br />

naikoa edanda artoa azia. AB AmaE 377. Mesederik ederrenen intz atsegiñaz bustitzen zituen. Arr May 190.<br />

Intzez datorz ardijak. Laux BBa 104. Intza aundi dala, belarra pisu. Or Eus 298. Gau-intzezko pitxiak. TAg Uzt<br />

145. Ihintz berezi bat, dena pikor. Zerb IxtS 37. Zeruko intzez garaztaturik. Zait Sof 125. Nun-nai zerion ederintzaz.<br />

Etxde JJ 239. Arratseko ihintzen freskura. Arti MaldanB 200. Bilhoak ordukotz ihintzez bustitzen hasiak.<br />

JEtchep 111. Malko-intz oiek. NEtx LBB 137.<br />

v. tbn. Hm 92. SP Phil 9. Gç 206. ES 88. Mih 90. Dv Lab 273. Elzb Po 219. CatJauf VI. Leon Imit III 2, 2. Or<br />

Mi 124. Etcham 163. Iratz 65. Mde Pr 118. <strong>Lar</strong>z Senper 64. Intz: Mg CC 219. <strong>Izt</strong> C 235. Sor Bar 62. Apaol 21.<br />

Ag G 23. A Ardi 120. Jaukol Biozk 80. Munita 95. Erkiag Arran 184. Gand Elorri 34. And AUzta 139. Ibiñ<br />

Virgil 86. Uzt Sas 69. Berron Kijote 140.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 248<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

� Escarcha. � Ihitz güzia hurtü baino lehen. Arch Gram 121.<br />

� "Ori ez dek gaur goizeko intzak eantsiya [...] cuando se trata de costumbres inveteradas (G-azp)" AEF 1921,<br />

55. � Izan ere, atzo goizeko intzak ekarrie ez da [organua]. J.B. Ayerbe EEs 1912, 62.<br />

�2. (H), ihitz (BN-ciz ap. A). "Arno, ur, esne ihintz bat, une goutte de vin, d'eau, de lait" H. "Gota. --Nahi duzia<br />

edan? --Ez, ihitzik ere" A. � Odol ihintz bat franko zen gure erospenarentzat. Lg II 273. Ez dut ur ihintz bat ere.<br />

Brtc 154. Arno xorta bat, ihintz bat. JE Ber 27. � (En oraciones negativas). (Ni) pizca, nada. � Ain otz eta<br />

damuren intzik bagea da aren horduko konfesioa. Mb IArg I 81. Grazi-inzik bage. Ib. 85. Jan ez edan gabe, lo<br />

ihitzik egin gabe. Laph 119.<br />

�3. "Cardaveraz nomme intza le pollen que récoltent les abeilles" Dv.<br />

�4. "(Foix), au fig., correction, réprimande" Lh.<br />

- IHINTZA EGIN (intza V-gip). "Producirse el rocío. Bart gau idorra; ez dau intzik eiñ" Etxba Eib.<br />

- IHINTZ ARTEAN. Al raso, a la intemperie. � Gau askotan lo egin bearrean arkitu izan zan [...] inz artean.<br />

Aran SIgn 35.<br />

- IHINTZ ERAGIN. � Nihork ez du [serorek baino] hobeki ihintz eragiten, / arimako beharrak hala erakusten.<br />

(Interpr?). Hb Esk 175.<br />

- IHINTZETAN (intz- V-gip). En el rocío; al raso, a la intemperie. "En el rocío. Ortozik intzetan, ona dala<br />

esaten dabe osasunerako" Etxba Eib. � Eperrak kantatzen du / goizean intzetan. Canc. pop. ap. Inza in Jaukol<br />

Biozk X. <strong>Lar</strong>ru gorririk irauliz intzetan. Or Eus 285. Belar gariak asi dira ausarki intzetan. Ib. 288. Ur otza<br />

gaueen intzetan euki (G-goi). Arin AEF 1980, 65. � Landetako intzetan ibiltzea. JMB ELG 81. Belar-intzetan<br />

oñutsik ibiltzea. Ib. 80. Mendiko ihintzetan ibilki. Zerb Azk 88. � (Fig.). � Nonbait malko-intzetan. Ldi UO 21.<br />

- IZAR-IHINTZ. v. izar.<br />

� Etim. De *ini(n)tz.<br />

ihintzaile, ihinzalle (H). � "Qui arrose, asperge" H.<br />

ihintzirape. "Ihinzirapea. Ihinzirapean sartu naiz" SP (sin trad.).<br />

ihintzola (H; -nz- SP (sin trad.) � A). � Pantano, cenagal. v. ihiztoka. � Orain paillarta darama Asmodea<br />

lizunak, / ihinzola eta hararte ikhustera illhunak. EZ Man I 108.<br />

ihinzle. "Qui arrose, asperge" H.<br />

ihinzta. "Aspersion. Ihinzta bat ona eman dio aphezak, le prêtre l'a bien aspergé" Lh.<br />

ihinztadura (Dv � A), ihiztadura (Dv � A), ihintztadura. � Riego, aspersión (sentidos prop. y fig.). �<br />

Benedizinozko ura, bere ihinztaduraz gure desira onen landareak berriz heza eta lora arazitzen dituena. SP Phil<br />

90 (He 92 ihinztaduraz). Yin zauku euria. Dohainaren igurikan egarri zauden laborariek hor dute beren lurren<br />

ihintztadura. Zub 123.<br />

ihinztakizun (H), ihiztakizun (H), intzakizun (H), iztakizun (H). � "Qui est à, que l'on doit arroser. Ihinzta<br />

zatzu baratzean landare ihinztakizun direnak oro, arrosez dans le jardin toutes les plantes qui doivent être<br />

arrosées" H.<br />

ihinztaldi (Dv � A), ihiztaldi (Dv � A). � "Aspersion, arrosement" Dv.<br />

ihinztatu (L; SP, Urt II 415, Dv, H), ihiztatu (L, BN, S; SP, Urt I 442, VocBN (-itzt-), Gèze, H), ihistatu (Foix<br />

ap. Lh), inhinztatu (Urt V 80), intzatu (<strong>Lar</strong>, H (G), A (que cita a Ur)), iztatu (H), intzeztatu (Sal). Ref.: A<br />

(ihinztatu, ihiztatu, intzatura); Lrq (ihizta); Satr VocP (ihiztatu). � Regar; rociar; caer rocío. "Rociar, caer el<br />

rocío" <strong>Lar</strong>. "Se couvrir de rosée, tremper les pieds ou les jambes en marchant sur l'herbe mouillée", "répandre de<br />

l'eau à petites gouttes sur une pièce pour la balayer, ou sur du linge pour le repasser" VocBN. "Abereak belar<br />

intzeztatuak jatetik antzen txu (Sal)" A (s.v. intzantura). � Tr. Documentado al Norte desde Leiçarraga, lo<br />

encontramos además en textos guipuzcoanos desde principios del s. XIX. Los autores labortanos emplean<br />

ihinztatu, mientras que los suletinos y la mayor parte de los bajo-navarros usan ihiztatu; al Sur se usa tanto<br />

intzatu como iztatu (cf. tbn. algún ej. de intzeztatu y de ihiztatu). � Hisoparekin bai liburua bai populu guzia<br />

ihizta zitzan. Lç He 9, 19 (IBk e IBe zirtatu). Haren odolaz izatu / zare ihinztatua. EZ Noel 104. Karitateak<br />

arima bat ihinztatzen duenean. SP Phil 173 (tbn. He 175). Eta baphore batere igaten etzen lurretikan<br />

ihinztatzeko lurgaña. Urt Gen 2, 6 (Bibl urtatzen). Hek kanpotik ihiztatzen dizie. Mst III 2, 2 (Ch ihinst-; Leon<br />

ihintza ixurtzen). Haren ihintztatzeko igorri dioen uri salbagarria. Lg I 210. Zointan bertutiaren landare guziak<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

249

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

behar baitute ihistatiak izan. AR 135. Urez iztatzen bada saldu bear dan garia. AA II 183. Urez intzatzen [...]<br />

bataiatzen zana. AA I 57 (corregido sobre iztatzen). Ihinztatuz lurra. Hb Egia 132. Belharra bildü eta ihiztatzen<br />

die. Ip Dial 57 (Dv ihinzt-; It busti, Ur ezkotuten). Intzatuko dituzu Aaron eta bere soñekoak. Ur Ex 29, 21. Ongi<br />

ihiztatzen dautzute Arbola. Elsb Fram 142. Izerdiz aña odolez intzatuak. Ag G 217. Ihinztatuz belharra. Ox 166.<br />

Yanariak [...] arno gorri lodisko batekin ihintztatuak. Zub 98. Aren odolaz ihiztatu zituen Israeldarrak. Ir YKBiz<br />

445. Zugan dan ango xortaz gure neurrian ihiztaturik. Or Aitork 231 (28 iizt-). Malko-tantak iztatu dituzte nere<br />

ezpain egartiak. Txill Let 69. Irrisa [...] ihiztatzen. JEtchep 94. Lurrak intzeztatzen dituenean. Ibiñ Virgil 75.<br />

v. tbn. Prop 1898, 140. Zerb IxtS 46. Ihinstatu: Gç 75. Ihiztatu: Xa Odol 173. <strong>Izt</strong>atu: Ol Lev 14, 7.<br />

ihinztatzaile (Urt II 229, H), ihiztazale (S ap. Lrq). � (El) que riega, que rocía.<br />

ihinztatze (H), intzatze. � Derramamiento. "Arrosement, aspersion" H. � Fedeagatik Pazkoa zelebratu zuen,<br />

eta bildotsaren odolarekin egin zuen intzazen hura. Ur He 11, 28 (Lç, He isurtze, Dv ixurpen).<br />

ihinzte, ihizte (BN ap. A Morf 164; Dv (que cita a Chaho)). � "Temporada de rocío" A. � Apirilean ihinzte,<br />

gero ogi-urte. GAlm 1960, 4.<br />

ihinztero. "Aspergillum, ihinztéroa, hisópoea, ihiztarioa, ihinzteltzea" Urt II 415.<br />

ihinztu (H), ihiztu (H). � "Faire de la rosée. Gaur ihinztuko du" H.<br />

ihipe. � "Jonchère" SP. "(L?, BN?), juncal" A. � Edo urpera pulunpaka, / edo seska eta ihipera, / intzurak<br />

zituen zilhoska orotara. Gy 110.<br />

ihiratu. "Tourner, se tourner vers, regarder. Munduari hotzki sogitendit, eztut batere ihiratzen harganat" H.<br />

iisi. v. 1 ihesi.<br />

iisko. v. idisko.<br />

iisto. v. inizitu.<br />

ihitai. v. igitai.<br />

i(i)te. v. eite.<br />

ihitegi (Urt IV 236, T-L (s.v. jonc)), itegi (G ap. A; <strong>Lar</strong>, Dv, H), ietegi (<strong>Izt</strong> VocC), iategi (L ap. Lh � Hb). �<br />

Juncal. v. ihidoi. � Etorri zan Irun-aranzundik Ondarribiara bitarteko itegira. <strong>Izt</strong> C 320.<br />

ihitegi. v. igitai.<br />

ihitoki (G, BN, S ap. A; Urt IV 236, Foix ap. Lh). � Juncal.<br />

ihitsu (L, BN, S; Urt II 381, Dv, H), iyatsu (<strong>Lar</strong>, H (V, G)). Ref.: A; Lrq. � "Juncoso" <strong>Lar</strong>. "Paraje abundante en<br />

juncos" A. � Ibaia ihitsu eta sukhar emaileen orde. Prop 1884, 219.<br />

ihitu (Dv � A). �1. "S'emplir de joncs, en parlant de terres humides" Dv. �2. "(Sc), abarquillarse, litm.:<br />

ahuecarse, por ej. una hoja de maíz a causa del calor" A.<br />

ihitz. v. ihintz.<br />

ihitza, itza (A), iza (H), iyatza (V-m ap. A). � Juncal. � Yiza (1079), Ihiza (1124). ApV 99. Illos collatos de<br />

Cambir et de Galleco Inza (1134). Arzam 282.<br />

ihitze. �1. Alfombra vegetal. � Horiek guziak xuxen angoldurikako ihitze bat iduri. "Jonchée". Lf GH 1924,<br />

392. �2. "Jonchaie" Lh. �3. "Pousse de jonc" Lh.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

250

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ihitzeta. "Jonchère (EZ)" SP. Duvoisin y Azkue citan a Pouvreau, aunque dan la forma ihieta.<br />

ihitzi-belar (S ap. A � Alt Bot; Foix ap. Lh), ihitz-belar. � "Verveine, ihitzi belharra" Alth Bot 24. � Ihitzbelarra<br />

(verbena) ta urdamutur iangarriak landatzen zituen. Ibiñ Virgil 110.<br />

ihize (S ap. A), ihizi (A). � Cercado, redil al aire libre.<br />

ihizi. v. ehiza.<br />

ihizikoi. � Aficionado a la caza. Cf. ehiza. � Gizonki fanfarrun ihizikoi bati / hill baitzitzaion berriki / zakur<br />

arraza oneko bat. Gy 323.<br />

ihizki. v. ehizaki.<br />

ihizor. v. EHIZA-OR.<br />

ihizt-. v. ihinzt-.<br />

ihiztailu. � Hisopo. � Gurutzea ta iiztailua (isipua) eskuetan. Or Mi 136.<br />

ihiztari. v. ehiztari.<br />

ihiztatu (H, A), iztatu (H), inhiztatu (H). � "Kadira bat ihiztatzea, garnir une chaise de jonc, la joncer. Bidea<br />

ihiztatzea, répandre une jonchée sur le chemin" H. "(L?, BN?, S?), embalar, cubrir de junco" A.<br />

ihiztekatu. "(S; Foix), asperger" Lh.<br />

ihiztoka (L-ain-sar, BN-ad-baig-lab; Dv, H; iiz- L-sar-ain), ixtoka (Hb ap. Lh, H). Ref.: A; EI 127. � Pantano,<br />

cenagal. v. ihiztoki. � Aintzi edo ihiztoka hura. Prop 1897, 77. Itsasoa du alde batetarik, eta ihiztoka lohitsu<br />

batzu ditu bertze aldetik. Prop 1906, 122. Ilhunpez ginen, aro gaixtoan, / ihiztokarat erori. Ox 23.<br />

ihiztokatsu. � Pantanoso. � Urtsu eta ihiztokatsu da irla hau. Prop 1900, 220.<br />

ihiztoki (L-côte, BN; Urt IV 236, VocBN, Dv), iztoki (V-arr-oroz), istuki (V-arr). Ref.: A (ihiztoki, iztoki); EI<br />

127; Totor Arr (istuki). � Ciénaga, terreno pantanoso. "Terrain où la rosée séjourne longtemps, d'où elle<br />

s'évapore difficilement" VocBN (la trad. parece etimológica). "Lieu humide couvert de joncs" Dv. v. ihintzola.<br />

� Laster gal litake hemengo ihiztokietan. Prop 1876-77, 89. Ihiztoki heien gibelean ikhusten gindituen oihan<br />

eder batzu. Prop 1883, 218. Eguzkiak zingira, iztinga, iztoki, oxin eta ur geldietatik edoski ta zurrut egiten<br />

dauzan kutsu guztiak. <strong>Lar</strong>rak EG 1959 (3-6), 204.<br />

ihiztor. v. EHIZA-OR.<br />

ija. v. 1 ia; 1 ja.<br />

ijada (V-gip, AN-mer, Ae, Sal, R; Lcc), ijara, injada (V-ger-m). Ref.: Bon-Ond 140; VocPir 343; A (injada);<br />

Etxba Eib. � Ijada. "Flanc" Bon-Ond 140. "Ijada de peces" A. "Parte del tronco del pescado mayor, inmediato a<br />

las branquias" Etxba Eib. � Ijadako miñes. LE Ong 67r. Kostilletan barrena / ijaran sartuba [mandoa]. Noe 41.<br />

Isatsik ez du, mutur luzia, / ijara pranko gizena [kukusuak]. Ib. 124. Sano du ijara. Xe 300. Ijara, saiets-ezur<br />

edo kostilla eta erreum-ezur eta bizkar-ezurren tartean gelditzen dan zuloa da. Oñatibia Baserria 136.<br />

- IJARA-HANDI. "Ijara aundi, comilón" BU Arano.<br />

ijajoka. "Pelear, luchar [...] ijajoka egin" Dgs-<strong>Lar</strong> 4.<br />

ijajokatu. "Pelear, luchar" Dgs-<strong>Lar</strong> 4.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

251

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ijan. v. igo.<br />

ijara. v. ijada.<br />

ijeki. v. ieki.<br />

ijele, igele (<strong>Lar</strong>, Añ, H), ijela (A), igela (G-azp, AN-5vill ap. A), iele (Añ), irela (A Apend). � Laminador.<br />

"Herrero" <strong>Lar</strong>. "Llámase yele o iyele, tirador" <strong>Lar</strong> Cor 72. "Herrero, tirador, igelea, ielea" Añ. "Laminador,<br />

oficial de ferrería" A. v. iraile. � Ijeliak esan gura dau ijeztu edo irunduten dabela burdiñia. Mg PAb 126. Olaijeliak<br />

burdiña biribildu ta moltsotuta daguana dakar miatubaz. Ib. 126. Ijela ta gatzamalliak. Ib. 127. Nik<br />

burnia meetu edo igezten detalako igela det izena. Garayalde Elezar 75.<br />

� Etim. De *i(g)ez-le, -la; cf. ijeztu.<br />

ijeltseru. v. igeltsero.<br />

ijendro (V-m ap. A), izendru (V-ger ap. A). � "Reliquia, residuo de algo" A.<br />

ijenio. v. injenio.<br />

ijerro. "(V-m), odio" A.<br />

ijetsi. "(V ms.), ajarse" A. Cf. ihetxe.<br />

ijetu, iyetu. � Laminar. "A falta de mejor explicación, podría pensarse que ijetu está aquí por ijeztu [q.v.]<br />

'laminar hierro' que AG habría tomado, con toda probabilidad, de Moguel (PAb 126)" NeolAG (s.v. ijeki). v.<br />

ijeztu. � Ijeki: ijetuten dan gauza bakotxa. Baserr n.º 5 nota (ap. NeolAG). Lurrin-ontziak malluka iyetuak izan<br />

beitez. Ol Num 17, 3 (Ker metalezko orriak egizuez).<br />

ijezta. � "Laminación de hierro [...] Ijeztea egin (V-och), hacer la laminación de hierro" A.<br />

- IJEZTAN. "(V-och), laminando" A.<br />

- IJEZTA EBAKI. "Ijeztea ebagi (V-och), cortar el hierro" A.<br />

ijeztu (V-och ap. A), igeztu. � Laminar; laminar hierro. Azkue da además ijetzi, que atribuye a Moguel (aunque<br />

en éste sólo hallamos ijeztu e ijezte-). Cf. ieki. � Ikusi dituzu sarri gorulak, zelan amulu edo kirru goruban<br />

biribilduba ijezten edo iruten dabeen, moltsoti ari meia egiteko? Mg PAb 126. Ijeztu edo irunduten dabela<br />

burdiñia. Ib. 126. Ijestea edo irutia burdiñia. Ib. 127. Burnia meetu edo igezten detalako. Garayalde Elezar 75.<br />

iji. � (Onomat. de la risa). � Uju batetik eta iji bestetik. Norbaitek zerbait esan eta guztiak parrez. Anab Poli<br />

101. Gazte jendea, iji ta oju. NEtx LBB 19.<br />

- IJI-AJA (V, G, AN, L ap. A). a) Risa. "Escarnio" A. � Iji-ajaz ta irriz. Mb OtGai II 351 (ap. A; no lo<br />

encontramos en esa pág.). b) Riendo. � Guazen, guazen, / guazen, iji aja. Sor AKaik 112.<br />

- IJI ETA AJA. a) Risa. � Barre-algara andiyak, iji ta aja ta ujujuak. Kk Ab II 160. Pilarmonika, krixkitiñak, iji<br />

ta aja, irrintzik... JAIraz Joañixio 111. b) Riendo. � Biak ibilli ziran iji ta aja ioranean. Ag Kr 169. Neska<br />

mutillak iji ta aja, / dantza eta umorean. Imaz Auspoa 68-69-70, 227 (ap. DRA; la ref. es incorrecta). Ipui<br />

kontari, iji ta aja / mutillak ere aien jiran. And Auspoa 52-53, 148.<br />

hijiene, higiene. � Higiene. � Higiene deritxon zeraz. Kk Ab I 20. Han baino hijiene eta osasun bide<br />

guttiagorekin bizi dira. Arti Ipuin 81. Beren higiene-faltaz. Vill Jaink 31 (v. tbn. 18). En DFrec hay 18 ejs. de<br />

higiene.<br />

hijieniko. � Higiénico. � Oitura "hijienikua", arraietan! Kk Ab II 181. Zu, papel "ijienikorik" badaukazue?<br />

SM Zirik 115.<br />

ijiji. �1. (Onomat. de la risa). � Ijiji, aiene! Ag G 296. Bertako lagunagatik ijiji ta aldameneko ezagunagatik<br />

ajaja. Ib. 163. --Luixarekiñ ezkontzen danean, eztiotela Azkarragakoai eztaietara deituko. --Ijijiji! Baña guri bai,<br />

Pedro, guri bai. Ib. 46. � (Onomat. del relincho). "Dicen las mozas al relinchar cuando van a las bordas. Gaur<br />

gure bordala, biar arratsean zieneala, amak eman beidita urdaki-puxka bat, ñiaurek artrik beste bat iiiiijijiji<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

252

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

(Sal)" A. � Apa, ijiji! Itzi, itzi neuri estekea! Otx 178. �2. Risa. � Ijiji ta oiualdi zoroetan. TAg Uzt 248. Ango<br />

ijijia ta ango parrezka lertubearra! Ib. 293.<br />

- IJIJI-AJAJA. Risa. � Ango ijiji-ajaja! Ango oiuak! TAg Uzt 182.<br />

- IJIJI-UJUJU. Risa. � Bazan orduan ijiji ujuju ta deadar alaia galanki. Ag G 235.<br />

ijika. � Riendo. � Euren zeregina da kortejetia, alkarregaz dantzau, egitia olgetia, ijika ta ajaka ibiltia. Itz<br />

Berb I 202.<br />

ijimaja. "(V-ger-m), gangoso" A.<br />

ijinebra. v. jinebra.<br />

ijiniero. v. injinero.<br />

iji-paja. "Iji-paja danak, muebles" Iz ArOñ.<br />

ijipto. v. ijito.<br />

ijitano (V-gip ap. Elexp Berg; G-azp), ijitanu, ikitanu, jitano. � Gitano. v. ijito. � Errejimentu gustixa egon<br />

deella kontuban, da kuidado egin daixela, baita prozedidu bere jitanuen bagamunduen [kontra?]. (Eibar, c.<br />

1755). RIEV 1908, 732. Ikitanu ardau-edatzaille bizkor bat. Ezale 1897, 365b. Motzailla edo ijitanoren batek<br />

txala ostuta. A BGuzur 152. Egia zan Josetxo jitanoak ekarri ebena. Echta Jos 63. A ijitano gixajua. Kk Ab II<br />

43. Lapur-saillen bat edo ijitano mordoa. Erkiag Arran 120. Txinpasen antzekoak balira ijitanu guztiak! Bilbao<br />

IpuiB 82. � Egipcio. � Antziñako ijitanuak Piramideetako arritzarrak jartzeko egin zuten antzera. Vill Jaink<br />

131. � ijitana. (Forma de fem.). "Dotore jantzittako ijittania ikusi dot" Elexp Berg. � Ni naz jitana bat. Echta<br />

Jos 357.<br />

ijitar. v. ejiptoar.<br />

ijito (V-gip, G, AN-gip), ijitu, jito (V-gip, G-nav, AN-ulz; Dv), gito (BN; Dv, H), kito (B), kitu (B), ejito, zito<br />

(Sal, R), xito (Sal, R). Ref.: A (ijito, gito, kito, xito, zito); Iz ArOñ (jitto), Als (jituk), Ulz (jítuat), To; Etxba Eib;<br />

Elexp Berg; Izeta BHizt (kito); Gte Erd 46, 302. � Gitano. � Tr. Documentado desde finales del s. XVI. Lo<br />

emplean autores guipuzcoanos, navarros y (en menor medida) labortanos; entre los vizcaínos sólo hallamos<br />

algún ej. moderno. La forma jito es la más usual en los textos navarros y labortanos. Ijto, que aparece en Axular,<br />

podría ser errata por ijito o por jito. � Berze ijitorik ere baduk Baztanen (Sumbilla, 1597). ConTAV 5.2.5. Zeren<br />

hura da ohoiñen kapitaina, ijtoen kondea. Ax 417 (V 271). Estirela askotan xitoak ollo-arrapatzalleak (206).<br />

LE-Ir. Gero estudiante / eta ijitoak. Echag 187. Sartu zan ijito bat eskian. Sor Bar 61. Edonongoa ta iñongoa ez,<br />

ijitoak bezela. Ag G 353. Ijito arraza guzia an zan. Urruz Zer 29. Ijito-euskera zala [noka izketa]. A Ardi 23.<br />

Ejituen ezkontzia. Tx B II 67. Jitoa? Buhamisa? Lf Murtuts 18. Jitoek ez dute odol bera. Zerb Azk 14. Zito ohoin<br />

lapurra zen hirugarrena. Zerb "Kaskarotak" (ap. DRA; parece más bien que Zito es un nombre propio).<br />

Andrearen lagun ijitoa. Arti Ipuin 82. Ijito-sallak ikusten dira. Basarri 113. Zituen (ijitoen) gise: azken itze bere<br />

(AN-erro). Inza NaEsZarr 2337. Honako ijitoen ahoan ipintzen dituen hauek. MEIG III 132.<br />

v. tbn. Iraola 79. Alz Bern 79. Ayerb EEs 1916, 171. Ill Testim 29. ADonostia Itzald II 30. Noe 70. Tx B II 186.<br />

Lab EEguna 109. Or Eus 364. Osk Kurl 86. Erkiag BatB 120. Salav 12. NEtx LBB 208. Uzt Sas 70. Ijitu: SMitx<br />

Aranz 20. Etxde JJ 274. Zito: ZMoso 51.<br />

� + ijipto. Egipcio. � Ito an bertan ijito guziak. Mb IArg I 270. Ijitoen artean katiberio gogorrean bizitu ziran<br />

bitartean. AA I 413. Ijipto bat ikusi zuen Israeltarra jotzen. <strong>Lar</strong>d 65. Neskatx ijito Agar-ekin ezkondu. Ib. 16.<br />

Fedeagatik irago zuten itsaso gorria, lur legorra bezela, eta au probatzera zijoazela ijitoak ondatuak izan ziran.<br />

Ur He 11, 29 (Lç ejipzianoak, He israeldarrak, Dv egiptoarrak, BiblE egiptiarrak).<br />

� (Adj.). Tramposo (en los tratos, negocios). "Karnazero hori ijitto samarra da eta kontuz ibilli, bestela zirixa<br />

sartukotsu" Elexp Berg.<br />

- IJITO-ARROSA. "Jitoarrósak, las rosas silvestres" Iz Ulz.<br />

- IJITO-ARTETIK, IJITARTETIK. De entre los egipcios. � Israeldarrak ijitartetik Promisioko bazter onetara<br />

eraman zituen denboran. Mb OtGai III 109. Ijitartetik irtetean. Ub 26.<br />

- IJITO-DANTZA. "Zarambeque, danza y tañido, [...] ijitudantza" <strong>Lar</strong>.<br />

- IJITO-EGUZKI. Luna. � Ijito-euzkirik ez bada ere, / sortuko dirdir izarra. Or Eus 318.<br />

- IJITO-EURI (AN-gip; jito- G-nav). "Jito euria [...] llovizna bastante persistente" Satr CEEN 1969, 73. "Ijitoeuria<br />

ari du (AN-gip)" Gte Erd 111.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

253

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

- IJITO-SARDINA. "(G-azp, AN-gip), sardina grande" A. "Arenque" FauMar 33. Cf. jito.<br />

- IJITO-SEME. Gitano. � Zalpurdi bi agiri dira, ijito-semeen etxe ibiltariak. Erkiag BatB 117.<br />

- IJITO-XAKUR. "Kito-xakur (B), perro carlín" A.<br />

� Etim. De Egipto.<br />

ijitokeria. � Engaño (en los negocios, tratos). "Neri, tratuan nabillenian serixo berba eittia gustatzen jatak,<br />

ijittokerixa barik" Elexp Berg.<br />

ijitoketa, jitoketa. � Cantidad de gitanos. � Sekulako jitoketa dugu, guhaurretaz bertzalde, zoko huntan. Herr<br />

26-7-1956, 2.<br />

ijitoko, ijituko (<strong>Lar</strong>, Añ). � Gitano. � Hiztunen ergelkeriaz ta aroikeriaz ozta aditzen degu naspilla ta Ijitukoen<br />

marmariza. <strong>Lar</strong>, carta a Mb 280.<br />

- IJITOKO UME. Gitano. � Ijitoko-ume alena. Alz Bern 77.<br />

ijitotegi, kitotei (B). � Casa de gitanos. "Hau kitoteia!" Izeta BHizt (s.v. kito).<br />

ijitotxo, gitotxo. � Dim. de ijito. � Gitotxo bat bedere hobeko dek hartu. "Kanta jartzera noa" (ap. DRA).<br />

ijitotzar. � Aum. despectivo de ijito. � Ijitotzarren bat sendu ote du? TAg Uzt 13. Nork eta ijitotzar arek<br />

makilkatu bear! Ib. 186.<br />

ijo. v. eho.<br />

ijor. v. idor.<br />

ijote. v. inaute.<br />

iju. � Grito. v. oihu. � Zu aixa ari zerade emen / ijua eta marrua. Tx B 244.<br />

- IJU EGIN. Gritar. � Aitak Jesusi iju în ziyon. Tx B II 91.<br />

ijui. � "(Vc, ...), relinchos de los mozos" A. Cf. ikoti. � Ijuijak, barriak, bulliak. JJMg BasEsc 133.<br />

- IJUI EGIN. Burlarse. � Zer esan biar jake onai siñu, koko ta ijui egiten deutsenai, eurak legez sartu nai<br />

eztabelako lurreko [...] atsegin bidetan? CrIc 96. Zeintzubei egiten geuntsen barre ta ijui. Ib. 34.<br />

ijuika. � Gritando. � Ijuika ta ikoitika goguak biztuaz. Enb 207. Ijuika ta ikotika. Ib. 164.<br />

ijuilari. "(Vc,...), el que se dedica a este ejercicio de relinchar" A.<br />

ijunz. v. iruntz.<br />

ijuti. v. ikoti.<br />

ijutika. v. ikotika.<br />

ijutuko. "Iiutuko Deustu-aldeko zaarrai entzunikoa da kedarre edo gedarreren ordez" A Ezale 1897, 318n.<br />

ika. "(S), garceta, pelo de la sien que cae a la mejilla" A.<br />

ika. v. ike.<br />

1 hika (V, AN, L, BN, S, Sal, R ap. A; SP, <strong>Lar</strong>, Añ, H). � Tuteando, empleando el tratamiento de hi. "Hika hari<br />

dire, ils se tutoient" SP. "Tutear, [...] hika ta noka egon, hitzegin" <strong>Lar</strong>, Añ. � Illen gogo edo animai ika itz egiten<br />

zaie. JMB ELG 86. Seinari eztautsazu ika berba egiten? A EY I 241. Ta, ganera, ika diarduk neugaz? Erkiag<br />

BatB 30. Zergatik ez diogu elkarri ika itzegingo? Lab SuEm 213. I'ka ere, gozo itzegin ziteken, bai! NEtx LBB<br />

208. Euskaraz hika ari garelarik. MEIG VI 179.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

254

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

- HIKAKO. De tuteo. � Okerragoa da hemen agertzen den hikako hizkera ikaragarria. MIH 353.<br />

- HIKAN. Tuteando. � Ikan tratatzen najok eta. SM Zirik 78.<br />

2 hika (L, S ap. A; Gèze � Dv, H, Foix ap. Lh). �1. "Callo en el pie" A. �2. "Verrue" Lh.<br />

- HIKA-BELAR (S ap. A; Alth Bot, Foix ap. Lh). "Geranium dissectum" Alth Bot 8. "Una variedad de geranio"<br />

A (que lo relaciona con hika "cenagal").<br />

3 hika (L-ain ap. A; Dv, H). � "Boue profonde sur les routes défoncées" Dv. "Ez iragan hor gaindi: hika<br />

handiak dira bide hontan" H. "Barrizal, lodazal profundo" A.<br />

4 hika. "(Hb), soupir, gémissement" Lh.<br />

ikabe. "Atomo" <strong>Lar</strong> � H.<br />

ikai (BN? ap. A; Dv (+ -kh-), H (-kh-)). � Subida. Cf. part. ikhan (s.v. igo), e ikhaitza 'montée' en SP. v. ike. �<br />

Ezt' ikhaia non eztuen bere iztaia. "Il n'y a point de montée qui n'ait sa dévallée". O Pr 164.<br />

ikain. v. 1 itain.<br />

ikaitza. v. 1 igaitza.<br />

ikakor. v. ikarakor.<br />

ikal (<strong>Lar</strong>, H (V, G)). � "Cierto" <strong>Lar</strong>.<br />

ikal-dardaran. v. IKARA-DARDARAN.<br />

ikan. v. igo.<br />

ikara (V-gip ap. Iz ArOñ (s.v. tirakaarixa); -kh- VocBN, H).<br />

I (Adv.). � Temblando. Cf. IKARA IZAN. � Tr. Desde principios del s. XVIII sólo se documenta en autores<br />

meridionales y suletinos. En DFrec hay 29 ejs. de ikara adv. o sust. � Oñetako lurrau jabilt ikara, / lau aragiok<br />

bere an berala (Endechas por Martin Bañez de Artazubiaga). TAV 3.1.9 (v. tbn. una fórmula casi idéntica en<br />

TAV 3.1.6, y los ejs. de Lazarraga). Deabruek ere sinhesten dié, eta ikhara diabiltzak. Lç Iac 2, 19. Oi ta<br />

bildurrak ikara nabil. Lazarraga 1175r. Ikara jabilt / lau laurenok bildurrez. Ib.(B) 1203v. Ene aragiok ikara<br />

dabilz. Ib. (B) 1153vb. Beldurrez ikhara nabilala. Mat 223. Iainko ahal guztietakoa eta egun hunen hastera<br />

ikhar[a?] gaitutzuna. EZ Eliç 213. Ikhara dirakidala. Ax 150 (V 98). Ikhara dabilzala. Bp I 45. Korputz gustia<br />

ikara jarri. Acto 228. Zure juiamentü ezin ezagützen denaz ikhara jarten. Mst III 50, 4. Ikusi zuen ikara. Cb Eg<br />

III 236. Ikara ebilkon bijotza. Mg PAb 216. Bere Majestadearen aurrean ikara bezela dauzkana. Gco I 406.<br />

Otzak ikara zegoan. Arr GB 42. Lotsaz ikhara jarririk. CatS 103. Dozu aiñ ikara [pultsua]. AB AmaE 219.<br />

Aurretik ixerdi, atzetik ikara. Otx 68. Egoak ikara. Ldi BB 130. Eskuak pitin bat ikara, paketa ireki zuen. Mde<br />

HaurB 68. Haizeak berak dauka / barrenean ikara. Arti MaldanB 231. Oinak lur sakratuan, begiramenez ikara,<br />

ipini. MEIG IV 115.<br />

v. tbn. Tt Onsa 140. <strong>Lar</strong> Gram 395. Mb IArg I 85. Añ EL 1 188. Astar II 11. Zav Fab RIEV 1907, 529. Etch 242.<br />

Ur MarIl 95. Bv AsL 53. Apaol 81. Echta Jos 340. Enb 53. SMitx Aranz 174. Or Poem 519. NEtx Antz 50. Ibiñ<br />

Virgil 99.<br />

� (Precedido de gen.). � Üdüri düzie Xarlemaiñaren / ikara zaudiela. Xarlem 1220.<br />

� (Con suf. de comparación). "Lertxun orri baño ikaraago gaur, ori entzun dounazkero" FSeg. � Bata baño<br />

bestia ikarago must egin uretan. Otx 137.<br />

� (Con reduplicación intensiva). � Ikara-ikara utziko duala Mundu guzia. Ub 137. Asi yakan biotza ikaraikara.<br />

Añ EL 2 216. Lurrikareaz lez ebillen gau guztian ikara-ikara. Echta Jos 341. Abo gustija legortuta, ikaraikara.<br />

Kk Ab I 15.<br />

II (Sust.). �1. (V, G, L, AN-erro, B, BN-baig, R; <strong>Lar</strong>, Añ, H, VocB; -kh- S; SP, Urt II 378, Ht VocGr 431, Arch<br />

VocGr, Gèze, Dv, H), ikare (BN-baig, Sal, R; -kh- S; Foix ap. Lh), ikera (V, G-azp, AN; Dv). Ref.: A (ikara,<br />

ikare, ikera); Lrq; Satr VocP (ikara, ikare); Etxba Eib; Elexp Berg. Temblor; miedo, espanto; conmoción.<br />

"Tremblement" Gèze. "Susto, temblor" A. Cf. BELDUR-IKARA, BIHOTZ-IKARA, etc. � Tr. Documentado en<br />

todas las épocas y dialectos. � Infirmitaterekin eta beldurrekin eta ikhara handirekin izan naiz zuek baithan. Lç<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

255

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

1 Cor 2, 3. Nigarra begira eta / ikhara gorputzera. EZ Noel 75. Orduko maldizinoaren ikhara. Harb 142.<br />

Bekhatu benialarenzat ikhara handia izan behar da? CatLav 167 (V 85). Ene ezürrak lotsaz eta ikharaz<br />

bethatzen dütüzü. Mst III 14, 1. Ikarak konfesatzeko animoa kentzen zion. Cb Eg II 197. Ikhara sarthu zen heien<br />

bihotzetan. Lg I 224. Ikhara seinduzko sentimenduetan. Dh 224. Bildurragaz ta ikariagaz jadiitxi biar dogula<br />

geure arimako salbazinoia. fB Ic I 37. Zergatik ikarakorra da [elea] eta ikarak argaltzen du. It Dial 47 (Ur<br />

bildur, Dv beldur, Ip lotsa). Nongo erresuma izan da Franzia bezin gaizki ikharako ['la Terreur'] egunetan? Hb<br />

Egia 23. Belaunetako ikarak. Arr GB 34. Unetaraño zuk beti sartu ikaria. AB AmaE 65. Ikare bat bozean. Barb<br />

Sup 174. v. tbn. Const 15. Aldaketa oien ikararik ez zan <strong>Euskal</strong>erriraño iritxi. JMB ELG 59. Ikara-miña sortuko<br />

lizueke, bestela, begininietan. TAg Uzt 37. Orrelako ikara nabaitzen dut besteak aztertuta nagoela oartzean.<br />

Txill Let 96s. Ikara bat ukan zuen berehala. JEtchep 116. Haurtzaroko ikara berri haren bizia. MEIG II 102.<br />

� Tremblante, enfermedad de las ovejas. � Ikara: zainetako gaitza. Ardiari dardaratzen zaio burua. Gatxitegi<br />

Laborantza 187 (ap. DRA).<br />

� Movimiento. � Sei ikara oien ondoren, aurrera jarrai bezate [dantzariak]. NEtx LBB 320.<br />

� "Ikhara, tremblement de terre" Gèze.<br />

�2. (L-côte ap. A; Dv). "Tremielga, torpedo (pez)" A. "Torpedo marmorata", "Raja picta", "Raja asterias"<br />

FauMar 27, 29 y 30. "Torpille" Lf GAlm 1957, 33. v. eskuikara, ikaraio.<br />

�3. (L ap. A; -kh- Dv). "Temblón (árbol)" A (que probablemente lo toma de Lcq 153).<br />

III (Adj.). � Tembloroso. � Nexkak osto artetik esku ikara ateratzen zuelarik. Or Mi 21. Neskatoak esan<br />

zizkionak oro, bere botz ikara, hukigarrian. Mde HaurB 24. Pizten zaigu gogoan, kandel-argi ikara baten gisa,<br />

aspaldiko nahi izkutua. MEIG I 131.<br />

- IKARA-ANTZ. Especie de temblor. � Mañaxiren aldamenetik igarotzeakoan onek ikara antza egiten du. Alz<br />

Burr 32. Eskuetan ikara-antza jarri zitzaion aurrenengo. NEtx LBB 55.<br />

- IKARA-ANTZEAN. Como temblando. � Ikara-antzean esan eustan. Or Tormes 87.<br />

- IKARA-BARRESTAZ. "Ikhare-barrestaz (S; Foix), en tremblant beaucoup" Lh.<br />

- IKARA-DARDARAN, -DARDARETAN. Temblando. � Burregoa bera ikhara daldaretan zuela. Jnn SBi<br />

141. Ikare daldaretan zagon urtxintxa pollit pollit bat. Barb Sup 30. Ikhare-daldaran, hortzek klak klak egiten<br />

ziotela. Ib. 118. Ikhara daldaretan, lanhotsu gogoa. Ox 124. Heriuaren lazkuak ikhal dardarran zabilan. GH<br />

1932, 406. Ikhara daldaretan. <strong>Lar</strong>z Senper 74.<br />

- IKARA EGIN. a) (Aux. intrans. bipersonal). Sobrevenir el pánico. � Ikhara handi bat eginen zaitzuela. Hala<br />

egin zeikan ikhara handia Kaini. Ax 434 (V 282). b) (V-gip, G-goi; H). Ref.: VocZeg 287; Etxba Eib. (Aux.<br />

trans.). Temblar. "Estremecer" VocZeg. "Lurrak ikara eiñ dau bart goizaldian" Etxba Eib. � Belaunak ikara<br />

egiten ziela. Mg CC 125. Pulsubak ezteuts ikararik egiten. Mg PAb 77. Ikara egiten eutsan gorputz gustijak.<br />

JJMg BasEsc 84. Zeruko abeak ere ikara egingo dute. Echve (ap. H). Lurrak ikara egin zuan. Bv AsL 183.<br />

Eskubak ikara egitten dautsen bixargiñari. Otx 98. Ikara egin zun lurrak. Uzt Sas 266. � (V-m-gip). Ref.: A; Iz<br />

ArOñ; Elexp Berg. (En frases negativas). "Ikararik eztau egin, no se ha movido" A. "Hacer un pequeño<br />

movimiento" Iz ArOñ. � Etxok ikararik ein. Kk Ab II 33. Ikararik ez zirkiñik egiten ezten lurraldean. Vill Jaink<br />

146. Ez zan ausartu ikararik eittera. Etxba Ibilt 467. Bertatik ikararik egin eziñik, arri baten moduan. Alzola<br />

Atalak 42. Iñork etzuan ardangela ustutzeko ikararik egingo. NEtx LBB 39s. � "Pertsona bat zoro xamartua<br />

dagoenean esaten da. Etxakiat, baiña Luix puxkat ikara eindda dagola uste juat" Elexp Berg. c) Vacilar, dudar.<br />

� Ikararik egin ez egien, baizikan [...] sinistu egien. msOñ 200.<br />

- IKARA-EMAILE. Terrorífico. � Errege ori nola añ braboa, ta ikara emallea zan. Cb Eg II 201.<br />

- IKARA EMAN (V-gip, G-azp, AN-gip-5vill, BN-arb ap. Gte Erd 162). a) Asustar, espantar, horrorizar;<br />

conmover, impresionar. � Erioa bezalako gauza izugarriak, ikara ematen etzidan? Cb Eg II 92. Orhoitzapenak<br />

berak ikhara ematen du. Dv LEd 172. Bildurra ta ikarea emoten eutsan. Ag AL 69. Aren bizkarreko ezkatak eta<br />

geziak ikara ematen dute. Or Mi 136. Ez damaio nazkarik, ez ikararik. TAg Uzt 31. Illunak ikara ematen dio Ñori.<br />

NEtx LBB 108. v. tbn. Ag G 318. Lab SuEm 209. Bilbao IpuiB 212.<br />

� "Ark eman zidan ikaria (G-azp, AN-gip), ura ikaria eman zidan (G-goi-azp, AN-gip)" Gte Erd 278. �<br />

Biotzeko ikara ematen ziona. Cb Eg II 142. Lotsak eztereioke dremendena ikhara emaiten. Egiat 255. Dei hunek,<br />

zer ikhara emanen darot orduan! Dv LEd 254. Ikara ederra eman. Or SCruz 79. Bestelako ikarea emon deutse.<br />

Erkiag BatB 144. v. tbn. Arr GB 130. Iraola 48. Anab Poli 134.<br />

b) Temblar. � Zer ikara eman bear dezun! Cb Eg II 83.<br />

- IKARA ERAGIN (V-gip ap. Etxba Eib; ikhareragin Urt IV 28). Hacer temblar; conmover, causar impresión.<br />

"Conmover, conmocionar. Ikara eraiñ netsan esan biar izan netsan barrixagaz" Etxba Eib. � Kulpa bakar bat<br />

ikara eragiteko sobra bada. Cb Eg II 28. Durundija, orma ta lur berari ikara eragiten deutsana. Mg PAb 127.<br />

Gomuta onek ikara eragiten deust. Ur MarIl 34. Toki bat ikara eragiteko modukua. Bv AsL 148. Ikara eragiten<br />

dio anima guziari. "Estremece". Or in Gazt MusIx 40. v. tbn. fB Olg 76. Arr GB 26. Etxba Ibilt 480. � (V-gip<br />

ap. Iz ArOñ y Elexp Berg). "Ikára eraiñ, mover" Iz ArOñ. � Beste askori ez eutsien bape ikerarik eragin. Akes<br />

Ipiñ 15.<br />

- IKARA GORRI. Pánico. "Ikara gorria (Vc), (el) susto atroz" A (s.v. gorri). � Ikhara gorri batek hartu zituen.<br />

Zerb IxtS 91.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

256

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

- IKARA IZAN (-kh- S ap. Lrq; SP, H). a) "Ikhara naiz, je tremble" SP. � Aen bizarrak ikara zirean (Cantar de<br />

la quema de Mondragon). TAV 3.1.7. Deusen perilik ez izanagatik ere, latz da, beldur da, izi eta ikhara da. Ax<br />

432 (V 281). Hau Ierusalemen ezta / ikhara nihoiz ere. Hm 135. Arkanjeluak ikhara dire. SP Imit IV 1, 3. Ikhara<br />

naiz beldurrez. CantIzp (ap. H). Ikara zen bakartegian. Mde Pr 119. � (Con suf. de comparación). � Ikaragoa<br />

aiz oen egiten (Tolosa, 1619). TAV 3.1.25. b) (Aux. trans.). Temer. � Ez dut ikara lur otza. Or Eus 123.<br />

- IKARAK AIREAN. "Ikarak aidean gaude (AN-5vill)" Gte Erd 274 (junto a atheka gaixtoan, kinka larrian,<br />

etc., de otras zonas).<br />

- IKARAK HARTU (-kh- H). Estremecerse. � Ihes egin zezaten monumentetik; ezen ikharak eta iziapenek har<br />

zitzan. Lç Mc 16, 8. Ikarak arturik baitzeuden. Ir YKBiz 88. Berriro ikarak artura. Etxde JJ 241. Entzutean<br />

ikarak artu nindun. Or Aitork 219. � (Con determinantes). � Ikara andiak artzen nau. Cb Eg II 76. Ikhara<br />

handi batek hartu zuen Jesusen gorphutza. Lg II 256s. Artu zuen espiritu edo biotzeko ikara ta larri batek. Mg<br />

CC 249. Oi zer ikharak hartzen nauen ni! Dv LEd 192. Bihotza daut ikhara batek hartzen. "Sarako andregaia"<br />

(1869) (ap. DRA). Gorputz guziko ikarak artu. Arr May 128. Halako ikara batek hartu ez banindu. MEIG VI<br />

122. v. tbn. StPierre 35. Ikare: Barb Sup 58.<br />

- IKARAK EGON. Estar atemorizado. � Gizona, ikarak zaude aitortzeko? Ill Testim 28.<br />

- IKARA-LABORRI. Temblor; pánico. � Ikara lauorrian gelditu zan. Or SCruz 52. Ikara laborritan. Or Mi<br />

141. Belauniko otoitz egin-da, arekin / uzten ikara lauorri. "Su miedo cerval". Or Eus 344. Ikara lauorriz. Or<br />

Poem 552.<br />

- IKARA LARRI. Temblor; pánico. Cf. Mg CC 249: Ikara ta larri batek. � Sartu zitzaion ikara larria. VMg 40.<br />

Mundu osoa beldurraz ikara larrian zeukaten. <strong>Izt</strong> C 260. Dau ardura andia ikara larria. AB AmaE 344. Ikara<br />

larriak artua zegoen. Arr May 94.<br />

- IKARA-LEKU. � Burniak berekin du bere ikara-lekua. "Espacio de sus propias vibraciones". MEIG IX 122<br />

(en colab. con NEtx).<br />

- IKARAN (-kh- Urt II 379, Dv, H). Temblando. v. IKARETAN. � Eta ikaran eztela / Ienkoaz gabe dena. Arg<br />

DevB 5. Deabruak ikharan ezarri. Gç 80. Ikharan egon zaitezte. CatLav 450 (V 210). Galde hunek ikharan<br />

eman zuen apostolu flakoegi hura. Lg II 264. Betiko irrisku ta ikaran egotea. VMg 14. Nor ezta ikharan jarriko?<br />

Dh 214. Hotzez ikharan. Laph 64. Bethi ikharan bizi. Barb Sup 33. Belaunak ikaran. Or Eus 115. Turkoen<br />

beldurrez ikaran zauden bazterrak. Lf in Casve SGrazi 10.<br />

v. tbn. Ch I 20, 3. Brtc 255. Xarlem 749. JesBih 451. Jaur 106. Gy 300. Dv LEd 72. Hb Egia 126. Elzb PAd 216.<br />

Zby RIEV 1908, 774. Jnn SBi 73. Arb Igand 87. HU Zez 210. JE Bur 192. Ox 161. Zub 106. Etcham 118. Zerb<br />

IxtS 23. Mde Pr 371. JEtchep 115. Mattin 47. Xa EzinB 94.<br />

� (Con determinantes). "Ikhara guzietan ihardesten diote (Etch I), ils lui répondent tout tremblant" Dv. �<br />

Mundu guzia ikara gorrian sartzeko diña. Cb Eg II 200s (v. tbn. i. gorrian en A BeinB 76, Barb Leg 134 (ikha-),<br />

Zerb IxtS 29 (ikha-), Anab Aprika 103). Yarri zen ikhararik handienean. Lg II 122. v. tbn. Or Aitork 218 (i.<br />

latzetan). Ikara bizian. Txill Let 132. � (i. batean). Temblando. � Eta eskua Mayiren ganbarari buruz keinatua<br />

zuen, ikhara batean. Lf Murtuts 53. Izarren argiak ikara batean daudela. Vill Jaink 30. � Ikhara handi batean<br />

egon. CatLav 64 (V 40). Egotia beti ikara santu baten. Mg CO 100. Ikhara saindu batean. Jnn SBi 4.<br />

- IKARAPEAN. Temblando. � Uleak [...] zutunik eta gorputza ikarapean eukiten [...] daben bakotxean. A<br />

BeinB 78.<br />

- IKARAREN IKARAZ. De tanto miedo. � Nola ikararen ikaraz iges egingo lukeen. VMg 75. Ikarien ikaraz<br />

iye larrittuan jarri zan. E.B. Akordagoitia EEs 1916, 194. Gaxo aiek ikararen ikaraz etzekiten zer egin. Or<br />

SCruz 30. Ikarearen ikaraz [...] lurra jo ez ebenian! Bilbao IpuiB 264.<br />

- IKARARIK. Temblando. � Eta emaztea beldurrik eta ikhararik. Lç Mc 5, 33. Ikhararik egonen da nihor<br />

haren beldurrez. EZ Man I 69.<br />

- IKARATAN. Temblando. v. IKARETAN. � Aztiak dagoz ikharatan. Mde Po 77. Botza ikaratan. Mde HaurB<br />

89. � Ikusten dan gustija / lau ikaratan dau. Enb 169.<br />

- IKARAZ (A DBols). a) Temblando. � Ikharaz gabilza, izi eta beldur gara. Mat 300. Ikharaz nago zuregatik /<br />

doloreak harritua. Gç 104. Arrituta bezala daude ikaraz. Cb Eg III 277. Ikaraz humildurik badagoz. Añ EL 1<br />

156. Jaio da otzak ikaraz / gaurko gaberdiyan. Echag 27. Ikaraz jarri zan. <strong>Lar</strong>d 442. Ikharaz erortzeko. Hb Egia<br />

25. Bildur ta ikaraz bat eben jarten. AB AmaE 364. Belaunak ikaraz zituala. Apaol 85. Esan zuen Mireik ikaraz.<br />

Or Mi 74. Ikaraz duaz usuak. Laux AB 53. Nola ikaraz eta dardar datorren. Arti Tobera 281.<br />

v. tbn. Arg DevB 137. Mb IArg II 288. Mg CO 180. VMg 66. JJMg BasEsc 64. Zav Fab RIEV 1907, 531. It Fab<br />

145. Bil 165. Noe 23. Bv AsL 206. Iraola 105. Ag G 153. Altuna 96. Ir YKBiz 97. Eguzk GizAuz 132. ABar Goi<br />

73. EA OlBe 83. Etxde JJ 250. Etxba Ibilt 476. Ibiñ Virgil 76. NEtx LBB 27. Lab SuEm 176. Berron Kijote 106.<br />

� Atsegiñezko ikaraz. Altuna 39. Kale-zearka, ibil-ikaraz ['con paso vacilante'] doan moskorraren gisan. TAg<br />

GaGo 64. Esku ikaraz luzatu dek agiria. Ldi IL 42. Belaun-ikaraz. Or Eus 306. Sekulako ikaraz ta dardaraz<br />

ebilkion gorputza. Erkiag Arran 158. � (Con adj.). � Ta ikara andiaz nere biziaren prozesoa irakurri dezala<br />

eskatzen diot. Cb Eg II 109.<br />

b) "Pavorosamente" <strong>Lar</strong>. � Batzuetan amorez ta erregaloz [deitu didazu]; besteetan ikaraz ta bildurrez. Cb Eg<br />

II 71.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

257

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

- IKARAZ DAR-DAR. Temblando. � Gorputz guztia ikaraz dardar jartzen dit. ArgiDL 31. Illun ta ikaraz dardar<br />

/ dago mundua. Jaukol Biozk 99.<br />

- IKARAZKO. (Adnom.). a) Terrible. � Ikharazko Majestate / Handiaren Ienkoa. Arg DevB 211. b)<br />

Tembloroso. � Zeruko Tronuan ikarazko amoreaz adoratzen dezute. Mg CC 245. Boz ergel eta ikarazko bat.<br />

Arr GB 27.<br />

- IKARETAN. "Ikharetan sarthu zen, il tomba dans l'effroi" Dv. v. IKARAN. � Bizi naiz ikharetan. Arg DevB<br />

212. Eta natura ikharetan / galtzeko utzi gustia. Gç 88. Legorpe bat eziñik / otzak ikaretan. Echag 259. Gauza<br />

izigarriak, ez ninduen ikharetan ematen? Dv LEd 168. Hotzez ikharetan. Jnn SBi 86. Hettoko alderdirat hartu<br />

zuten ikaretan. Barb Sup 139. Aragiak ikaretan. Or Mi 60. Etzegon, beraz, arrazoirik ikaretan egoteko. Etxde JJ<br />

136. Ikaretan zen Fernandez. Ardoy SFran 230. v. tbn. Zby RIEV 1909, 231. Etcham 204. TAg Uzt 274. Iratz<br />

39. � Aragi ikaretan, altxa zinan aurpegia. Or Mi 15.<br />

- IZU-IKARA. v. izu.<br />

ikarabide. "Ikharabide, raison ou occasion de trembler" Dv.<br />

ikaradi. "Ikharadi, tremblaie" Dv.<br />

ikaradun. "Ikharadun (Hb), craintif, tremblant" Lh.<br />

ikaradura (-kh- SP (sin trad.), H). � Temblor. � Lurraren ikaradurak, pesteak, goseak. LE-Fag. Ez har<br />

tupuzteko ikharadurarik. Dv Prov 3, 25 (BiblE ikara).<br />

ikaragabe, ikarabage (Añ). �1. Firme. "Impávido" Añ. � Eskutur sendo ta ikara bagiaz ateraten deutsala<br />

ederto odola gaisuari. Mg PAb 45s. �2. (Adv.). Con firmeza, sin temblar. � Esan ikara gabe. Mg CC 236.<br />

Nikanor-ek arretaz ta ikarabage, esku artetsuz egiña [firmea]. Erkiag BatB 162.<br />

ikaragarri (V, G, AN; <strong>Lar</strong>, Añ, Lecl, H; -kh- Urt III 20, Dv, H), ikeragarri, inkaragarri. Ref.: A; Etxba Eib;<br />

Elexp Berg. �1. "Formidable", "pavoroso", "tremendo", "temible", &c. <strong>Lar</strong>, Añ. "Terrible, effroyable, inmense,<br />

énorme" Dv. � Tr. Empleado en la segunda mitad del s. XVII por algunos autores septentrionales; desde el<br />

XVIII es de uso general. En DFrec hay 101 ejs. de ikaragarri. � Hotz ikharagarriak. Hm 158. Gau<br />

ikharagarriaz. Arg DevB 8. Izigarri, ikharagarri. Tt Onsa 135. Egun ikharagarri hartaz. CatLav 90 (V 52).<br />

Eleizaren etsai ikaragarri guztiak. <strong>Lar</strong> SAgust 9. Zunbat nahi beita ikharagarri den hiltzia. Mst I 23, 2. Izango<br />

dira ikaragarriak [iku<strong>sg</strong>arriak]. Añ EL<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 258<br />

mende.<br />

1 39. Eriotza ikaragarriaren gañean. AA III 567. Sakrilejio inkaragarri<br />

bat. CatBus 50. Gogortasunik ikaragarrienarekin. <strong>Lar</strong>d 456. Ikaragarria zan aren etorria. AB AmaE 218. Zer<br />

hotztarzün ikharagarria! Ip Hil 237. Ikaragarri da aipatzea bera. HU Zez 107. Naiz berrogai-aldi ezoak naiz<br />

legor ikaragarriak. Or Mi 90. Indar ikharagarriko gizona. Zerb IxtS 48. Arek izan biar eban gaba, arek!<br />

Ikaragarriagorik ezin! Bilbao IpuiB 105. Kalte ikaragarria. MEIG VIII 37. v. tbn. Munita 139. Ikeragarri:<br />

<strong>Lar</strong>rak EEs 1927, 92. Akes Ipiñ 23. � Zure jujamenduen ikharagarriak! Dh 153.<br />

�2. (Sust.). (<strong>Lar</strong>, Añ). (Lo) que causa terror. (Precedido de gen.). "Asombro, admiración" <strong>Lar</strong> y Añ. � Ni<br />

Jangoiko mundu guziaren ikaragarria. Mb IArg I 150. Begietarik suia aurtikiten edo egozten dugularik, eta<br />

Demoniuaren beraren ikaragarri. AR 219. Jainkoaren Guruztari, / Satanen ikaragarri. "Terror". Or Eus 265. �<br />

"Espantajo de huertas, sembrados" <strong>Lar</strong>. � Cosa tremenda; prodigio. "Ikaragarria, izugarria, beldurgarria<br />

gertatu da (V-gip, G-azp, BN-arb)" Gte Erd 285. "Ori ikaragarria egin du (AN-5vill)" Ib. 285. � Ikaragarri<br />

baten kontua da, oraingo amonak txikitan beren amen aotik ikasia. ADonostia Itzald II 31. Ikaragarriren bat<br />

asmatu ezik etzegon an igespiderik. Etxde JJ 46. Ikaragarriak ikusi doguz gaur. Ker EMeza 322 (ap. DRA). �<br />

"Terribilidad, terribleza" <strong>Lar</strong>.<br />

�3. (-kh- S ap. Lrq; Dv). (Adv.). Terriblemente. "Ikharagarri handia, extrêmement grand" Dv. � Ikaragarri<br />

zaharrak. GH 1921, 268. Ikharagarri handia zen philistindar hura. Zerb IxtS 53. Ikaragarri ona. Mde Pr 88.<br />

Hau da memento ikaragarri / txarra pasatzen duguna. Xa in Uzt Noiz 26.<br />

- IKARAGARRIKO. "Ikharagarriko, épouvantable, effroyable. On l'emploie aussi dans le sens de énorme" Dv.<br />

� Ikharagarriko gosetea. Laph 180. Ikharagarriko martilu kolpe bat. Elzb PAd 84. Ikaragarriko erdara latz<br />

trukes batean. StPierre 20. Ikharagarriko karraska bat entzuten dela. Barb Sup 143. Ikaragarriko aro<br />

gaixtoarekin. JEtchep 49.<br />

- IKARAGARRIZKO. a) Terrible; formidable. � Ikaragarrizko abiso bat. Cb Eg II 185. Ain ikaragarrizko<br />

karga. Astar II 15. Ikaragarrizko oju bat. Bv AsL 85. Neke ikaragarrrizkoak. Itz Azald 44. Ekatxa etorri zan,<br />

baltza, zematzallea, ikaragarrizkoa. Ag Kr 175. Emen ditugu! Ikaragarrizko jendeak dira! [se ref. al número].<br />

Lab EEguna 114. Ikaragarrizko lujoz apainduak. Vill Jaink 130. Ikaragarrizko nahas-mahas bat. MEIG IV 58.<br />

v. tbn. Añ EL 2 41. Echta Jos 207. Alz Txib 86. ArgiDL 96. Tx B I 84. TAg Uzt 197. Etxde AlosT 16. Munita 19.<br />

Lek SClar 104. Erkiag Arran 163. Anab Poli 78. Bilbao IpuiB 253. Akes Ipiñ 32. Zait Plat 30. Ibiñ Virgil 88.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

Salav 83. Berron Kijote 55. Ikeragarrizko: Akes Ipiñ 30.<br />

b) (Con adj.). Terriblemente. � Eriotza ikaragarrizko gogor au. Añ EL 2 222. Gizaseme, ikaragarrizko aundiyak.<br />

Alz Burr 39. Ikaragarrizko txarra. ABar Goi 54. Bertako ikaragarrizko plaza aundiak. Anab Aprika 97.<br />

ikaragarrikeria (-kh- Dv). � "Chose effroyable, énormité" Dv. v. izugarrikeria. � Eta izanen dire tokika lur<br />

ikhara gaitzak [...] eta zerutik ikharagarrikeriak eta sendagaila lazgarriak. Dv Lc 21, 11 (Lç izidurák, He gauza<br />

ikharagarri batzu). Nestorius dohakabeak halako ikharagarrikeriak atheratu zituen. Zerb IxtS 100. Bere<br />

pekatuen ikaragarrikeriaz konturaturik. Etxde AlosT 105.<br />

ikaragarriki (G, AN, -kh- S; Urt, Dv, H). Ref.: A; Lrq (ikhara). � Terriblemente; enormemente. "Atrociter, [...]<br />

ikharagarriki" Urt III 32. � Zeina izan baitzen arthikia hain ikharagarriki. CatLav 74 (V 45). Populatuko zaitut<br />

ikharagarriki. Dv Gen 17, 2 (Urt hagitz largoki, Bibl anitz, anitz). Ona zen ikaragarriki. Mde Pr 88.<br />

ikaragarriro (V ap. A; <strong>Lar</strong>, H). � "Atrozmente", "espantablemente", "terriblemente" <strong>Lar</strong>. � Arpegi ta begijak<br />

ikaragarriro jarririk, asten da didarka. Kk Ab I 94. Ikaragarriro orru egin gixagaixoak. Zait Sof 93. Talde bik<br />

ziarduen ikaragarriro alkarren kontra. Erkiag BatB 89.<br />

ikaragarritasun (H (+ -kh-)). � "Qualité de ce qui est effroyable, terrible, affreux" H.<br />

ikaragarritu (H (+ -kh-)). � "Devenir effrayant, épouvantable, affreux" H.<br />

ikaraio (V-m, G-azp; Dv). Ref.: Arzdi Peces; Zubk Ond 236. � "Tremielga, temblón, vaca, torpedo, ortiga"<br />

FauMar 27. v. ikara II (2).<br />

ikaraka. � Temblando. � Orriak ikaraka. AB AmaE 362. Arnasarik artu eziñik, ikaraka. Kk Ab I 38.<br />

Emakumezkoen beldurrez ikaraka ez naiz bein ere lotuko. Zait Sof 44. Burutik beatzetara dardaraka, ikaraka.<br />

Erkiag Arran 117. Zezen-iltzaillea ikaraka. Alzola Atalak 70. � (Como segundo miembro de comp.). � Buztanikaraka.<br />

TAg Uzt 226. Ibil-ikaraka zutitu zan. Ib. 269. Itaundu zion mintzo-ikaraka. Ib. 123.<br />

- IKARAKAN. Temblando; atemorizado. � Eriyotziaren garrasiya dirudi, eta nere biyotza ikerakan dago (Gnav).<br />

Orreaga 42.<br />

ikarakaitz. "(G), impávido" A.<br />

ikarakeria. � Tremendismo (?). � Labayen jaunak goresten ditu irria eta omore ona, eta guti prezatzen dena<br />

ikarakeria eta etsimendu diren antzerki buru-joangarriak. Lf ELit 315.<br />

ikarakoi (H; -kh- Hb ap. Lh, H). � Miedoso. � Izaten oi da gizon / txit ikarakoia. It Fab 95.<br />

ikarakor (V, G, B ap. A; <strong>Lar</strong>, Añ, Dv, H (+ -kh-)), ikaror (Vc ap. A), ikakor. �1. Miedoso. "Espantadizo" <strong>Lar</strong> y<br />

Añ. "Tímido, asustadizo" A. � Anima beldurtiegi, ikarakor edo egiaz eskrupulosoak. Mg CC 157. Ikarakor ta<br />

biotz gabea. VMg 25. Ain beldurtia zera erriertaren? ain ikakorra? AA III 368. Zergatik ikarakorra da [elea]<br />

eta ikarak argaltzen du. It Dial 47 (Ur bildurti, Dv izipera, Ip lotsor). Arkume ikarakor gaisoentzat egiñak. It<br />

Fab 261. Adalbaldo etzan ikarakorra. Ag AL 111. �2. Espantoso. � Egi ikarakorra! / Jaungoiko andija / otsein<br />

zittalen jakija (1902). AG 2418. Amets gaizto ikarakor, / zoazte urrun gau ontan. Or MB 689.<br />

ikarakortasun (H (+ -kh-)). � "Qualité d'une personne, d'un animal qui est prompt à s'effrayer" H.<br />

ikarakortu (H (+ -kh-)). � "Devenir trembleur, timide, peureux" H.<br />

ikaralaztu. "Abhorrescere, laztu, ikharatu, ikharalaztu" Urt I 22.<br />

ikaraldi (-kh- Dv), ikara-aldi (Añ). � Temblor; susto. "Pánico, terror" Añ. "Moment d'épouvante. Ikharaldi bat<br />

eman diot" Dv. � Etsaien ikara-aldia. MSIgn 344. Bihotzeko ikharaldiez, nahigabeez, liburu onez [...] deithu.<br />

Dv LEd 257. Batbateko ikaraldiak jo zun neskatxaren soiña maindirape epelean. TAg Uzt 249. Emon euskun<br />

ikaraldia iraganik. Erkiag Arran 80.<br />

ikaraldika. � Temblando. � Ikaraldika eldu zion lepotik amari. TAg Uzt 129. Maite-ikaraldika bailebiltz. Ib.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

259

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

146. Mintzo-ikaraldika. Ib. 275.<br />

ikaralditxo. � Dim. de ikaraldi. � Ikaralditxo batek eraginda. Or Mi 101.<br />

ikaraldura, ikealdura (B). � Susto. "Animaleko ikealdure (e)man zatan, artu nuen (B)" Gte Erd 278. v.<br />

izialdura.<br />

ikaramendu. "Tremblement, ikhara ou ikharamendua" Urt Gram 40.<br />

ikarantza. � Temblor. � Badator bereala lurraren ikaranz eta asaldazio andi bat. Mb IArg I 368.<br />

ikaraño.<br />

� (Dim. de ikara). Ligero temblor. � Nor edo nor orhoituko bide da nola ttipian amatxi batek kondatzen<br />

ziozkan halakotsuak, [...] lamiñak edo zikilimarroa aipatzen zituelarik bozan ikaraño batekin! Lf Herr 24-10-<br />

1957, 1.<br />

ikara-otso. "Ikara-otzo (msLond), espantalobos (Bot.)" A.<br />

ikararazi (-kh- Urt IV 28, Dv), ikarerazo (<strong>Lar</strong>), ikaraerazo (Añ), ikar(a)erazi, ikarazi, ikaratuazi. � Hacer<br />

temblar; asustar. "Estremecer a otro" Añ. � Photere oro dianaren kolerak ikhara erazi zitzan. Mst III 4, 4. Eta<br />

Romanuak oro ikharaerazi. Mustafa 130 (ap. DRA). Bere itzak [...] ikara erazi zidaten. Otag EE 1881b, 90.<br />

Mende guzien lazteko, ikhararazteko. Elsb Fram 102. Ezi ikharerazten diztatzut zainak eta foltsia. Ip Dante (ap.<br />

DRA). Ifernia ikhara-erazten. Ip Hil 214. [...] non ikaratu azten dituan gurasoak. Aran-Bago ManMed 288.<br />

Ingalaterra berbera ikarazi zuten. Ldi IL 170. Zertako ikararazi iñor. Or QA 116. v. tbn. Iratz 176. Ikara erazi:<br />

Egiat 276. EE 1880a, 130. Ikarazi: Ir YKBiz 425.<br />

ikararbola, ikararbole (Sal ap. A). � "Temblón" A.<br />

ikararia. v. ikareria.<br />

ikararia. v. ikareria.<br />

ikaratasun (Añ), ikeratasun (h- Dv). � "Asombro, espanto", "susto" Añ. � Ikeratasunareki ezin lorik<br />

egin do Karlomanok (G-nav). Orreaga 43.<br />

ikarati (V ap. A; <strong>Lar</strong>, Añ, H; -kh- Dv, H), ikareti (Aq 1348), ikati (AN-larr ap. Asp Leiz2). � Tembloroso;<br />

miedoso. "Trémulo, tremulante, tremulento" <strong>Lar</strong>. "Asombradizo" Añ. � Bildur dan ikaratia. <strong>Lar</strong>d 128. Itzera<br />

ikarati eta mugitatuarekin. Otag EE 1882c, 582. Lanpararen argi ikaratia. Arr Bearg 398 (ap. DRA). Krisallu<br />

zurbil ikaratietatik. Or Mi 65. Usakume ikaratia. TAg Uzt 52. Burges ikarati ta umore gabetzat. Lab SuEm 203.<br />

v. tbn. Erkiag BatB 20. NEtx LBB 111. Azurm HitzB 59.<br />

ikaratu (V, G, AN, L, BN-baig, R; Volt 60, <strong>Lar</strong>, Añ, Mg Nom 67, H, VocB; -kh- BN, S; Volt 119, SP, Urt II 379<br />

y IV 28, Ht VocGr, VocS 143, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H), ikatu (AN-larr), ikeratu (V, G-azp, AN; Dv).<br />

Ref.: Bon-Ond 160; A (ikaratu, ikeratu); Lrq; Iz Ulz (ulíek); Holmer ApuntV; Asp Leiz2 (ikatu); Etxba Eib;<br />

Elexp Berg; Gte Erd 37, 149. � (Aux. trans. e intrans.). Temblar, estremecerse; hacer temblar; asustar(se),<br />

amedrentar(se). "Temblar", "espantar", "amilanarse", &c. <strong>Lar</strong> y Añ. "Etxe hori ikharatzen da haize handietan"<br />

Dv. "Asombrar" Etxba Eib. AxN explica narda den (350) por ikaratzen den. � Tr. De uso casi general al Sur<br />

desde RS. Al Norte es tbn. general hasta la segunda mitad del s. XIX, cuando disminuye progresivamente su<br />

frecuencia en los textos. Hay ikeratu en Akesolo (Ipiñ 35) y en EusJok (II 97). Orixe utiliza alguna vez ikara<br />

como part. (Eus 103). En DFrec hay 16 ejs. de ikaratu. � Zeru eta lur guzia daude ikharaturik. E 51. Izitu naiz<br />

eta ikharatu. Lç He 12, 21. Gatx txipiak nau ikaratzen. RS 352. Habarrotsak darot ikharatzen bihotza. EZ Man<br />

II 111. Ene etsai guziak [...] ikhara beitea. Harb 321. Ikaratu bidi edozeinbere pekatu mortalegatik. Cap 126.<br />

Lürra bortizki ikharatü. Bp II 49. Ez gaitu heriotzeak ikharatu behar. CatLav 71 (V 43). Etzaitu [...] ikaratzen<br />

ain suerte kontrario abek? (Munarriz, 1749). FLV 1989, 113. Neu legez ikaratuta. Acto 231. Ainbeste etsaiez<br />

ikaraturik. <strong>Lar</strong>, carta a Gandara 162. Nor dagoke laztu eta ikharatu gabe. Lg II 190. Ikaratuten dau luurra. fB Ic<br />

I 73. Ikaratzen baditu agin eta ortzak. <strong>Izt</strong> Po 118. Pakea zuekin, ez ikaratu. <strong>Lar</strong>d 57. Zorigaitzaren beldurrak<br />

ikhara zaitzala. Dv LEd 100. Jausteak zau ikaraketan. AB AmaE 324. Tenploak ikharatü zirela. Ip Hil 127. Ur<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

260

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

otzak ikaratu zuen. Goñi 26. Ikharatu ziren jendeak, alimaleak eta kasik ere gauzak. Barb Sup 141. Ez adi<br />

ikaratu orregattik. Otx 124. Etxekoak ikaratzen asi ziran. Etxde JJ 250. Ene egitateaz ikharatua. <strong>Lar</strong>z Senper<br />

10. Ez da [...] zerurik ez lurrik ikaratuko. MEIG I 194.<br />

v. tbn. (Sólo autores septentrionales a partir de 1850): Gy 110. Bordel 183. Laph 220. CatS 103. Elzb Po 205.<br />

Jnn SBi 102. HU Zez 171. UNLilia 14. Xikito 6. JE Bur 78. Zub 38. Etcham 82. Lf Murtuts 13. Zerb IxtS 90.<br />

� Asombrar(se). � Gauza batek ikaratuten nau zugan, zein ederto euskera berba egiten dozun. Mg PAb 81.<br />

Ikaratu zan jende guzia zekusanaz. VMg 42. Jose Urnietakoak ikaratu du plaza guzia [...] konzierto guziarekin<br />

jokatuaz. CartAnd 378. Ikaratu zan Paustaren agotik ezetza entzun ebanean. Echta Jos 223. Ezta bape<br />

ikaratzekua izen ori emotia Euzkelerriko mutillai. Kk Ab II 162.<br />

� Volverse vacilante. � Fedea ahuldu zitzaion, goibeldu, ikharatu, bainan ez behinere suntsitu. Lf ELit 276.<br />

� (Part. en función de adj.). � Mintzo ikaratuz berriro belar-izpiari diotsa. Or Mi 71s.<br />

- IKARA-SAMARTU. (Part. con -samar-, de valor aprox.). � Eta orra gu ikara-samartzeari eman, asmoaren<br />

azken negargarrien bat sumaturik. Ldi IL 103.<br />

- EZIN IKARATUZKO. "Ezin-ikharatuzko, qu'on ne peut faire trembler, inaccesible à la crainte" Dv.<br />

- IKARATUXE. (Forma con suf. -xe, de valor aprox.). � Bota zizkion itzak ikaratuxe utzi bazuten. Etxde JJ 31.<br />

Bere ausartzia galdu zuen eta ikaratuxe zen. Mde Pr 97.<br />

ikaratxo, ikaratxu. � Dim. de ikara. � Gorputzeko ikaratxo baten ondoren. Ag Kr 222. Lengo atunetean<br />

gonioagaz apurtxu bat algaretean ibilli gara-ta..., beti ikaratxua. Berriat Bermeo 388.<br />

ikaratzaile (<strong>Lar</strong>, H (+ -kh-)), ikarazale. � (El) que asusta, amedrenta. "Terrífico" <strong>Lar</strong>. � Hura [Jesus] da<br />

Deabruaren ikharatzailea. CatLav 368 (V 178). Etsaien ikharazalia. Roland 90 (ap. DRA). Deabruaren<br />

ikaratzallea. Gco I 181.<br />

ikaratze. � Temblor. � Besteak haren eskuen ikaratzea ikus ez zezan. Mde HaurB 77.<br />

- LUR-IKARATZE. v. lur.<br />

ikarauski (V-ple ap. A), ikerauski (V-arr ap. A). � "Devanadera" A.<br />

ikarazerra. "Raya de espejos" FauMar 28.<br />

ikardura. v. ikerdura.<br />

ikare. v. ikara.<br />

ikareria (R-vid), ikararia (H), ikarari (AN; Hb ap. Lh (-kh-)), ikareri (B; VocB), ikererie (B). Ref.: A (ikarari,<br />

ikareri, ikareria); Asp Leiz2; Izeta BHizt (ikererie). � Temblor. "Temor, espanto" A. "Temblor de tierra" VocB,<br />

A e Izeta BHizt. "Bartatsean ikererie izan dugu" Izeta BHizt. � Orrelako zerbait ikararia sartu izandu ba-litzait<br />

niri. Mb OtGai II 185. Andia da oraingo gure ikareria. Mb OtGai III 210. Lurraren ikararia. Mb (ap. H). Hire<br />

ürzain batek emaiten dik lürrari ikhareria. Chaho AztiB 9. Gudariak ikareriz ta bildur ezin aundiagoaz beterik.<br />

Inza Azalp 75.<br />

ikar-ikar. � Temblando. En Harriet encontramos la cita "Job santuak zion ikar-ikara", atribuida a Lizarraga. �<br />

Deabruak ere egoin dire ikar ikar (29). LE-Ir. S. Rosa de Lima zegoláik bere kondenazioarén beldúrrak ikár<br />

ikár. LE Ong 47v.<br />

ikaror. v. ikarakor.<br />

ikarrastu (<strong>Lar</strong> � H). � "Rozar, tocar ligeramente una cosa a otra" <strong>Lar</strong>.<br />

ikartu. v. ikertu.<br />

ikartu. v. ikertu.<br />

ikasaldi. v. ikastaldi.<br />

ikasarazi (<strong>Lar</strong>; -kh- Urt Gram 399, Dv, H), ikaserazi (-kh- S ap. Lrq; H), ikaserazo (<strong>Lar</strong>, H), ikasierazo (Añ),<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

261

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ikasazi. � Hacer aprender. "Doctrinar" <strong>Lar</strong>. "Enseñar" <strong>Lar</strong>, Añ. "Forcer à apprendre" Lrq. � Haurrer onsa ikhas<br />

erazirik. Bp II 133. Ikaserazo bear diezue. AA II 17. Eliz Ama Santaren alegiñak dotrina guri ikas-erazteko. AA<br />

III 399. Ikasarazi ziñidan guria nola egiten dan. It Dial 86 (Ur y Dv irak(h)atsi, Ip erakatsi). Haurreri ikasarazten<br />

den liburutto bat. Lap 23 (V 14). Enazala trebe llober uskararen ikasaraztra. Mdg 121. Ebanjelioa<br />

ikasarazten diote. Herr 29-3-1962, 4. Guri ikhasazi. Casve SGrazi 52. v. tbn. HU Zez 123. CatJauf 81. En DFrec<br />

hay 2 ejs. de ikasarazi.<br />

ikasarazle, ikaserazle (S ap. Lrq). � Profesor. � Uskal-herriko ikhaserazlek behar dutela bere skolierer<br />

franzesa erakutsi. Arch Fab 11.<br />

ikasari (<strong>Lar</strong> � H, Añ � A). � "Aprendiz" <strong>Lar</strong> y Añ. v. ikaslari.<br />

ikas-aro. v. ikastaro.<br />

ikasbehar. �1. Aprendiz. � Nola bethiere aprendiz eta ikhas-behar baikara. Mat XXV. �2. ikasibehar. Materia<br />

de estudio; estudio. � Bukatu ditut, beintzat, nire ikasibearrak. Orain atsedena. TAg Uzt 15. Eskola ere<br />

euskaraz egin balaukute, ikasi beharrak errex ikasiko nituen nik ere. Xa Odol 26.<br />

ikasberri (<strong>Lar</strong>, Añ, H (+ -kh-)), ikasbarri (Añ). �1. "Bisoño" <strong>Lar</strong> y Añ. � Ikasberria degu oraindik [apaiza],<br />

ikasberria. A Ardi 88. �2. (-kh- S), ikasi berri (-kh- S). "(Chose) nouvellement apprise" Lrq.<br />

ikasbide (vEys, H), ikaspide. �1. Doctrina. "Catéchisme, livre qui enseigne la doctrine chrétienne" H. � Tr.<br />

Documentado en la tradición meridional desde mediados del s. XVIII. En DFrec hay 17 ejs. de ikasbide, y<br />

sendos de ikasibide e ikaspide. � Ikasbidea. Kristauen doktrina azalkera laburrakin. CatBurg 1. Kristabak jakin<br />

ta sinistu behar dituan egien erakustea ta ikas-bidea. Ub 1. Kristinaubaren ikasbide edo doktriniaren laugarren<br />

zatija. Astar II 249. Jesukristoren ikasbide zuzena. <strong>Izt</strong> C 210. Bere ikasbidea edo dotriña agertzeko. <strong>Lar</strong>d 527.<br />

Ikasbide kristinaukorraren azalduerea. Itz Azald 7. Eliza donearen ikasbidean iratsita dagozanak. Kk Ab II 114.<br />

Karmaren ikasbidea. Mde Pr 351. Sokrateren ikasbide iatorrari. Zait Plat 117.<br />

v. tbn. Legaz III. Ag Kr 39. A EEs 1916, 112. LEItz 67. KIkV 2. KIkG 2. ArgiDL 71. Inza Azalp 101. Lab EEguna<br />

107. Ldi IL 53. Or Eus 202. Eguzk GizAuz 7. Munita 154. Etxde JJ 270. Akes Ipiñ 12. MAtx Gazt 16. MIH 352.<br />

Ikaspide: Inza Azalp 125.<br />

� (Añ, Dv (+ -kh-), H, A), ikaspide (A DBols). Enseñanza, lección; ejemplo. � Zuei ikasbiderik oneenak<br />

emotera datorren maisu jakintsu bat. Añ LoraS 79. Ejenploa edo ikasbidea. Gco I 233. Ikasbide berriak<br />

aditzeagatik. <strong>Lar</strong>d 507. Beste guziai, guzien buru naguan ezkeroz, ikas-bidia eman. Bv AsL 185. Ejenplugarri<br />

edo ikasbide gisan. AB AmaE 245. Au zan lenengo ikasbidea bere ekandu okerrak zuzentzeko. Echta Jos 106.<br />

Azaldu nituen ikaspide (dotrina) guztiak. A Ardi 124. Zer ikasbide ederra haundinahientzat. Zub 46. Bere<br />

amaren jokaeran ikasbide artuz. Etxde AlosT 94. Alegiko erria ipiñiko dizutet ikasbide ta jarraibidetzat. Munita<br />

113. Ikasbidea emon dautsuet [...] zeuek be egin dagizuen. Ker EMeza 227 (ap. DRA).<br />

v. tbn. JJMg BasEsc 28. Astar II I. EE 1885a, 132. Ant JesBi 95. Arr May 121. Kortazar Serm 392. Ag G 131.<br />

JBDei 1919, 279. Garit Usand 52. Inza Azalp 62. Or Mi 37. Enb 96. Laux BBa 124. Otx 122. Ldi IL 133. Ir<br />

YKBiz 440. Eguzk GizAuz 159. TAg Uzt 281. Anab Poli 7. Zait Plat 114. Basarri 51. Vill Jaink 129. NEtx LBB<br />

39. Ikaspide: Enb 38.<br />

�2. (B, -kh- S; H), ikaspide. Ref.: A; Lrq. Modo de aprender, medio de aprender. "Nola jakinen nuen?<br />

Ikhasbiderik ez nuen" H. � Ikasbidea eman dedan modu berperean, bost izen oek banaka ta biñaka batetik<br />

bestera erabilliaz, ezagungarritzen dituzte mendi guztiko artaldeak. <strong>Izt</strong> C 223. Or baino ikaspide obeak dira<br />

emen, irabazpide geiago. A Ardi 1. Ikaspide au [igarian ikasteko] egokia dala gorputza [...] azke uzten dualako.<br />

Anab EEs 1919, 153. Amets horretan euskara ikusten dugu ikasbide eta irakasbide nagusi eginik. MIH 85. �<br />

(VocB), ikaspide. Método, manual. "Gramática" VocB. Cf. infra IKASBIDEZKO. � Ber-berak egin ta idatzita<br />

eman zion ikaspide bat. Garit Usand 20. Ikaspide-idaztiak (libros de texto) bear ditugu. EEs 1922, 64. Asteko<br />

arabikoaren ikasbide bat erosi dut. Mde Pr 198. Etxeko andre onaren ikasbide honek. MEIG I 233. Txistulariei<br />

utzi diet nere ikasbidea. Ib. 61. Gramatika pixarrik ere ez dakarren euskal ikasbidea. MEIG III 62.<br />

�3. Estudio. � Ber-ikhas bidetan aintzinatuak ziren. Birjin 341. Gizon ikasbide edo estudio ta letra gabekoak.<br />

Kortazar Serm II 4 (ap. DRA). Bere ikhaspidean bururaturik, ordenatzearen aiduru egoteko dutenak. Prop 1906,<br />

73. Gaiztakerian eta ezjakiñean berdintasun aundigoa ikusten da ordea, aurrerapenean eta ikasbidean baño.<br />

Ayerb EEs 1915, 260. Ikasbide guzietan aurreratzen zan Platon. Zait Plat 11. � Materia de estudio. v. ika<strong>sg</strong>ai<br />

(2). � Jakinzaleak geiagorako ikasbidea izan dezaten. Ag RIEV 1918, 69.<br />

- IKASBIDEKO. Doctrinal. � Urteko domeka gustijetarako berbaldi ikasbidekuak. Astar II I.<br />

- IKASBIDERAKO. (Precedido de gen.). Para instrucción de. � Guardadi itsastarren ikasbiderako. <strong>Izt</strong> C 466.<br />

Onek gure ikasbiderako egiten zituen penitenzien gisakoak. Arr May 194s. <strong>Euskal</strong>dunen ikasbiderako. MIH 205.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

262

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

� Hortxe dugu ikasbiderako bere lan ederra. MEIG III 147.<br />

- IKASBIDEZKO. De aprendizaje; didáctico. � Euskararen ikas-bidezko Libruan egin duena [<strong>Lar</strong>ramendik].<br />

Mb JBDev (ed. 1900), 8. Ez da erraz esaten zer egin duen: ikasbidezko ipuia, hitzaldia [...], film bat ez beste<br />

edozer. MEIG I 181.<br />

ikasdun. v. ikastun.<br />

ikas-ehi. � Fácil de aprender. v. ikaserraz. � Arabez mintzatzaileek ikas-ehi zuten [hebraiara]. Mde Pr 205.<br />

ikasera. � Lección. � Orren ikas-era politagaitik ez ete dogu merezi gero koneju-iztar edo ollandatxuen bat?<br />

Bilbao IpuiB 77.<br />

ikaserraz, ikaserrex (-kh- Hb ap. Lh), ikasi-errex. � "Facile à apprendre" Lh. � Gauzaren bat danean ikasi<br />

bearra ta ikaserraza. Mg CC 30. Egia ikasi-errexak zirala ango gauzak. Anab Poli 127. Al dedan ondoen eta<br />

ikas-errezen egiten saiatu nauzu [idazki au]. MAtx Gazt 11.<br />

ikasetxe. v. ikastetxe.<br />

ika<strong>sg</strong>abe (V, G, AN ap. A), ikasigabe (-kh- Urt II 71, Dv), ikasbaga (V ap. A). �1. Ignorante. � Anderetxo<br />

ikasigabeak. TAg Uzt 7. Aiek ederki ikasirik ere ba ziteken ontan ika<strong>sg</strong>abe. Or Aitork 107. �2. (V, G, AN ap.<br />

A). (Adv.). Sin aprender.<br />

- IKASGABEKO. No aprendido. � Esna nazate egaztitxoen / ika<strong>sg</strong>abeko kantotsak. Otag CancB III 331.<br />

ika<strong>sg</strong>ai. �1. "Capable d'apprendre" SP. �2. + ika<strong>sg</strong>ei, ikasigai. Materia de estudio. � Bai, hori izanen da nerikhas<br />

gei guzia. "J'en ferai tout mon étude". Birjin 332. Eta arterañokoan baño obeto bere ikasigaiak aurrerako<br />

zuzentzea. 'Materias que había de estudiar'. Aran SIgn 64. Euskera da gaur egunean mundu zabalean<br />

izkelarientzat ika<strong>sg</strong>airik goratsuena. A LEItz 132. Ortzi ta ortzikikoak zituzten ikas-gaitzat. Zait Plat 88.<br />

Arrastian, ogipideren bat izango eban ika<strong>sg</strong>ai: zapatari, bizarregille edo... Erkiag BatB 27. Orain Garateren<br />

eskuetan ika<strong>sg</strong>ai dabillen euskalari aundia [se ref. a Aizkibel]. Alzola Atalak 72. � Asignatura; disciplina. �<br />

Mundakako ikastolara, ika<strong>sg</strong>ai batzuk ikastera. Echta Jos 237. Ederraren suma edo aztarrena artzea ere berekin<br />

baitu ika<strong>sg</strong>ai onek. Or EG 1950 (11-12), 60. � + ika<strong>sg</strong>ei (-kh- Dv), ikaskai. "Leçon à apprendre" Dv. � [Erasia]<br />

goxo-goxoak ematen zaizte, bere katexima edo ikha<strong>sg</strong>eia ontsa jakin dutenean. "Leur cathéchisme ou leur<br />

leçon". Birjin 422. 39 ta 41 g. ikaskaietan. LzM EEs 1912, 119. Liburuko ika<strong>sg</strong>ai osasungarriak. ArgiDL 3.<br />

Liburuen ika<strong>sg</strong>aien [...] ondotik. Zub 94. Aitak arimetikako ikaskai bat erakutsi gure deutso. EgutAr 1-8-1959<br />

(ap. DRA). Galde-erantzunotan zenuen Pitagoraren ikaskairik mamitsuena. Zait Plat 58. Ikaskaia etzutelako<br />

ikasi. Osk Kurl 198. Harek eman ika<strong>sg</strong>ai zatiak osoki ikasten. Xa Odol 26. 12garren eta 25garren ikaskaien<br />

ondotik. MEIG III 153 (v. tbn. II 98). En DFrec hay 36 ejs. de ika<strong>sg</strong>ai y 14 de ikaskai. v. tbn. IPrad EEs 1915,<br />

120. Osk Kurl 168. Munita 32.<br />

�3. Ejemplo, enseñanza. � Egungo ika<strong>sg</strong>ai-zuurbidea [...] dan Edestia. "Ejemplo y aviso de lo presente"<br />

(Quijote IX). Ldi RIEV 1929, 210. Gure Jaungoikoak emandako ika<strong>sg</strong>ai ederra bazterretsi. Etxde JJ 100. Ezin<br />

beraz idatzi Patxirekin ikas-gai oneko libururik. Osk Kurl 136. � Estudio. � Aietan dauden inkenieroak emango<br />

dituzte beren ika<strong>sg</strong>aiak. Munita 132.<br />

ika<strong>sg</strong>aitxo. � Dim. de ika<strong>sg</strong>ai. � [<strong>Lar</strong>ramendi] izan zan, dakizutenez, ika<strong>sg</strong>aitxo aien aztertzaille [...]<br />

aurrenetarikoa. A Y 1934, 13.<br />

ika<strong>sg</strong>aitz, ikaskaitz (V, G, AN ap. A Morf). �1. "Difícil de estudiar" A Morf 188. �2. (L, BN, S ap. A),<br />

ika<strong>sg</strong>atx (V-m ap. A), ikaskaitz (G-azp ap. A), ikaskatx (V ap. A). Mal estudiante. �3. "Ikaskaitz (B), estudio<br />

difícil" A.<br />

ika<strong>sg</strong>arri, ikaskarri. I (Sust.). � Enseñanza, ejemplo, lección. � Orra gaur Jesusek bere iges-egite<br />

nekezkoarekin erakusten digun ikaskarria! Mb OtGai II 9 (tal vez errata por ikaskaria, término que aparece en la<br />

siguiente frase, y por el que se corrige en la ed. de 1905 (15)). Ika<strong>sg</strong>arri okerrak [umeai] emoten deutsiezalako.<br />

Ag Kr 107. Gaitz hartü eta egarian ikha<strong>sg</strong>arri. ArmUs 1906, 70 (ap. DRA s.v. egari).<br />

II (Adj.). �1. Digno de aprender. � Gauza bene-benetan ika<strong>sg</strong>arriak ikasten saiatu gaitezan. Ag AL 9. Idaztitxu<br />

onek ezer jakingarririk edo ikaskarririk beronengan baldin badau. Otx 6. Zer dezu emen ika<strong>sg</strong>arririk? Ldi IL 12.<br />

� Digno de ser estudiado. � Medel gero baino gero ika<strong>sg</strong>arriago nuen. A Ardi 59.<br />

�2. (H (+ -kh-)). Que se puede aprender. "Ezta gauzarik hastean errexki ikha<strong>sg</strong>arri denik" H.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

263

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ika<strong>sg</strong>ela. � Aula. � Ikas-gelan sartu zan. GMant LEItz 72. Ikas-gela handian. Osk Kurl 212. En DFrec hay 22<br />

ejs.<br />

ika<strong>sg</strong>ia. v. ika<strong>sg</strong>u.<br />

ika<strong>sg</strong>intza. v. ikaskintza.<br />

ika<strong>sg</strong>o (Sal, R ap. A; -kh- SP � Dv). � Aprendizaje; estudio. En vEys (de donde lo toma Lhande) aparece<br />

"ikha<strong>sg</strong>asa, apprentissage", seguramente errata. � Ika<strong>sg</strong>oan ebiltzazan mutil gazte bi. Echta Jos 264. Apaiz<br />

ika<strong>sg</strong>oa egiten. Inza in Jaukol Biozk XV. Bere ika<strong>sg</strong>orako nai sutsuaz arriturik. Etxde JJ 17. Han egin zituen<br />

bere aphez eginbiden ikha<strong>sg</strong>uak, aprendizguak. Etcheb MGaric 24 (ap. DRA; quizá podría interpretarse como<br />

ika<strong>sg</strong>u). Bigarren mailako ika<strong>sg</strong>oak. Lf ELit 196. Arkitektura ika<strong>sg</strong>oan gaitzera. MEIG IX 141 (en colab. con<br />

NEtx).<br />

ika<strong>sg</strong>ogor. � Duro de mollera. � Jende jakintsun guti da oraino heien artean; ez tontoak direlakotz edo ikha<strong>sg</strong>ogorrak.<br />

Prop 1885, 147.<br />

ikas-gose. � Ansia de aprender. � Ika<strong>sg</strong>osea gehitzen eta larritzen hasi zaigun une honetan. MEIG V 69.<br />

ikas-grina. � Ansia de aprender. � Adiskidego ua xamurregia zan, ikas-griña berak piztua. Or Aitork 80.<br />

ika<strong>sg</strong>u (S (-kh-), R-vid), ika<strong>sg</strong>ia (S (+ -kh-)). Ref.: A; EI 166, 167; Lrq /ikhas!gü [oxítona]/. �1. Centro de<br />

enseñanza (escuela, colegio, instituto, etc.). "Todo sitio en que se enseña" Mdg 123. Figura como neol. de Azkue<br />

en Eusk 1919-20 (II), 93. � Mutilkotxotan ika<strong>sg</strong>ura sartu baiño be lenago. A Latsibi 12. Nun da [...] erriika<strong>sg</strong>urik<br />

(eskolarik)? A EEs 1916, 107. Ika<strong>sg</strong>u (colegio) orretan. A Ardi 18. Eurak [Aldundiak] eta euren<br />

magalpeko ika<strong>sg</strong>u ta idazki guztiak <strong>Euskal</strong>tzaindiaren izkelerabagiak aintzat artu dagiezantzat. EEs 1920, 12.<br />

<strong>Euskal</strong>-ika<strong>sg</strong>urik ez daukagu. Eguzk LEItz 17. Platonen ika<strong>sg</strong>uak [...] iraun zuen. Zait Plat 21. Ika<strong>sg</strong>u-irazlearen<br />

urteberrian. Ib. 21. Izlari-ika<strong>sg</strong>ua. Ib. 113. Neskatoen ika<strong>sg</strong>ua andik aparte samar egoan. Erkiag BatB 18. Titulu<br />

ori bere Ika<strong>sg</strong>uari erantsiz. Gazt MusIx 58.<br />

�2. "(R-vid), la enseñanza misma" A. � Ez al dago Nefarro guziuan iri kain lazorik nola kaur, ika<strong>sg</strong>iuaren<br />

gainian. Mdg 122. � Zure ika<strong>sg</strong>uan eskolatzeko. "In disciplina tua". Or Aitork 223. � Estudio. � Ika<strong>sg</strong>u<br />

aitorren epazartea. "Estudios nobles". Gazt MusIx 113.<br />

- IKASGU NAGUSI. Universidad. � Salamankako Ika<strong>sg</strong>u nagusi aipatuan. Gazt MusIx 57.<br />

ika<strong>sg</strong>ura (V, B), ikaskura (V). Ref.: A (ika<strong>sg</strong>ura, ikaskor); A Morf 200. �1. Deseoso de aprender. � Zaarrago<br />

ikaskurago. "Más deseoso de saber". RS 22. �2. Deseo de aprender. "(V), aplicación" A Morf 200. � Andre<br />

gazte heien ikha<strong>sg</strong>urari amor gitekotzat. Birjin 121.<br />

ikasi (V, G, AN, B, L, BN, R; Lcc, Ht VocGr 344, H, VocB; -kh- L, BN, S; Volt 48, SP, Urt I 11, Ht VocGr,<br />

Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H), ikesi (AN-olza), ikisi, ikixi (G-azp). Ref.: Bon-Ond 158; A; Lrq; Etxba Eib;<br />

Iz ArOñ; Elexp Berg; Gte Erd 19, 113, 162, 164. � Tr. Documentado desde Dechepare. Hay ikisi en Noe (90) y<br />

Akesolo (Ipiñ 5) e ikixi en Auspoa 86-87 (Iturzaeta, bersolari de Azpeitia). En DFrec hay 635 ejs. de ikasi.<br />

�1. Aprender; estudiar. "Deprender" Lcc. � Tr. De uso general. � Eskribatuz hal balute ikhasteko desira. E<br />

259. Nolatan hunek letrák dakizki, ikhasi gabe? Lç Io 7, 15. Garrastu adi ikasterren ta neka adi euterren. RS<br />

553. Salamankako zuloan egondu inzan ikasten (Tolosa, 1619). TAV 3.1.25. Jendartean hasi ziñen / [eskolan]<br />

ikhasiak banatzen. EZ Noel 151. Iesu Kristoren eskolan ikhasiak garela. Ax 338 (V 225). Salbea noganik ikasi<br />

zenduan? Cap 40s. Ikhasten da mintzatzen. ES 385. Beste lenguajen irakurtia ikhasten. Mst XXI. Orretarako<br />

behar adiña ikasirik daudenean. Ub 198. Ikasázu emastéki lanetán. LE Prog 118. Ez dabeela izango emen zer<br />

ikasirik. JJMg BasEsc IV. Eraiten ikhasiko duzu. Dv Lab 66. Ikasi zuan buruz [itz-aldia]. Bv AsL 177.<br />

Abadetzarako [...] ikasten. Itz Azald 200. Egaka ikasten. Ag G 43. Gogoan hartuak baitezpada bururatzen<br />

ikasia. StPierre 30. Bizi izaten ikixi biar / sistema berri-berriyan. Auspoa 86-87, 142. Lanean ikastera. JE Ber<br />

74. Ikasiko didazu azkar zure gizonari zor diozun legea gordetzen. NEtx Antz 122. Oñez ikasi duan umetxoaren<br />

atzetik. MAtx Gazt 47. Ze ikusi, ura ikasi (G-nav). Inza NaEsZarr 97. Ikasi du zarrak erakutsi-ta bearrak (B).<br />

'Zarra urte luzetan ikasle izaki, asko ikusi ta ikasi'. Ib. 2163.<br />

� (V-gip, G-azp, AN-gip-5vill ap. Gte Erd 162). (Precedido de instr.). Aprender, estudiar (un idioma). Cf., con<br />

el sentido de 'aprender, estudiar en un idioma' en HU Aurp 212, Enb 41, Zerb Azk 31, Or in Gazt MusIx 20 y<br />

NEtx LBB 322. � Tr. Sólo meridional, frente al uso más extendido con caso absoluto. � Latinez ikasi, ta bere<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

264

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

buru egokiaz txit aurreratu zan. Cb Just 28. Gaztelarrez ikastera naita naiztuak gagozala. Ag Kr 95. Euskeraz<br />

ikasteko / belarriak motzak. Tx B III 65. Euskeraz ikasten ibilli zan. Kk Ab II 106. Ezta erderaz ikasi dutelako.<br />

Ldi IL 53. Lenik greko-elez ikasia. Or Aitork 93. Txinoz ikastea. MIH 199. v. tbn. Urruz Zer 92. Altuna 5. BEnb<br />

NereA 135. Osk Kurl 56. Alzola Atalak 91.<br />

� (V-gip, G-azp, AN-gip ap. Gte Erd 162; H). Saber, enterarse de. � Tr. Documentado al Norte desde<br />

Dechepare, y al Sur desde Lazarraga, aunque en textos vizcaínos sólo lo hallamos en las traducciones del<br />

Evangelio de Uriarte y Kerexeta (Mt 11, 29). � Orai dute ikhasiren nola gauza hona zen. E 257. Ikhas ezazue<br />

eneganik ezen eme naizela. Lç Mt 11, 29 (Leon jakizue; en las demás versiones, tbn. ikasi). Oi bear dozu ikasi /<br />

zure amorez, ene laztana / nola nagoan galdurik. Lazarraga 1170v. Oi Gaztelako errege jauna / erregiagaz<br />

ikatsu / zure kortean dama ederrik / nola bapere ez dozun. Ib. 1169v. Ikasirik nola berzea ill zen. Ber<br />

Trat 111v. Bekhatorearen intenzionea ikhasi. EZ Man II 170. Non ikhasi zien Profezien arau Jesüsek Betleemen<br />

izan behar ziala? Bp II 25. Mundu guzia[k] ikasi du Juanes gure berria. LasBer 574. Aitaren naikunza ikasi<br />

bezain laster. Mb IArg I 94. Ai, ai, ai ikasi / nola naizen bizi. Echag 166. Ikhasi dut [...] gure prinzesa maitearen<br />

bizia irrisku handian dela. Elzb PAd 60. Urrutitik kontuak / nik ditut ikasi. Tx B II 215. Hirian zela ikasirik.<br />

Zerb IxtS 48. Nondik ikasi zun gure erri kaxkarraren berri? Or QA 42. Alkarren berri ikasi. Uzt Sas 147.<br />

v. tbn. Harb 101. Tt Onsa 44. Xarlem 968. Jnn SBi 18. Ag G 302. Mok 19. Ldi IL 134. Ir YKBiz 373. Zait Sof<br />

142. Etxde JJ 251. Arti Ipuin 77. Xa Odol 182. BasoM 152. Berron Kijote 68. Ataño MLanak 183.<br />

� (V-ger-och, Ae), ikisi (V-gip). Ref.: A EY III 298; Iz ArOñ. "Txori ikasten, buscando y hallando nidos [...] (Vger).<br />

Abia bat ikasi (V-och), kafia bat ikasi (Ae), hallar (aprender) un nido" A EY III 298. "Txorixeiri ikistan,<br />

buscando nidos" Iz ArOñ.<br />

� "Ikasi ez ta aaztu ez, ¡qué ignorante!; litm.: no lo aprendió y no lo olvidó" A EY III 301.<br />

�2. (V-gip ap. Elexp Berg; <strong>Lar</strong>, Añ, H (+ -kh-)). (Part. en función de adj.). Culto, instruido; sabio. "Entendido,<br />

sabio" <strong>Lar</strong>, Añ. � Hunela zinaizten Dotor / ikhasiei mintzatu. EZ Noel 166. Jakina eta ikhasia dela naturaleza<br />

ikhasi gabetarikan. "Erudita". ES 190. Jende ikasiak ardura mutiri. JE Bur 132. Eusko elertilari ta ikasien<br />

emaitzak. "Intelectuales". Y 1933, 2. Irakasleme azkarren artean [...] ikasiena. Erkiag Arran 138. Gaur egunean<br />

ere ikasi askoren artean nabaritzen dugu aje ori. Vill Jaink 8. Erakusten zuen gizon ikasia. Lf in Casve SGrazi<br />

11. Burulangile ikasiak. MIH 120.<br />

v. tbn. HU Aurp 189. Inza in Jaukol Biozk VI. FIr 184. TAg Uzt 163. Or Aitork 326. Basarri 32. Zait Plat 1.<br />

Alzola Atalak 103.<br />

� Cualificado, con estudios. � Basek ikasiak direnei kalte dakartela. JE Bur 196.<br />

� (No ref. a personas). � Etxe aberatsenetan, ikasienetan. HU Aurp 216. Errikoitasun gorritik bertso<br />

ikasietarako tartean. Ldi IL 82. Mintzo legun ikasiak eresten dunean. Or Aitork 284. Eleki ikasiak eta errielekiak.<br />

Gazt MusIx 159. Liburu ikasiak eta landuak. MEIG VI 180.<br />

� Experimentado, entendido. � Arraunlari ikasiak. TAg Uzt 138. Epailaririk ikasienak. Ib. 224. � (Con ines. o<br />

-t(z)en). � Esku-lanetan baino are ikasiagoak buru-lanetan. HU Aurp 189. Jende [...] bizitzen ikasietan. Ib. 218.<br />

Antze-idazketan ikasiaren tankera. In Or BM 20. Jardun orretan ikasia izan bear du. TAg Uzt 137. Artan ezpaita<br />

langile ikasia. Zait Plat 132. Ezbearretan ikasiago dala bertsoetan baiño. Berron Kijote 83.<br />

� (-kh- Dv, H). "(Adj.), bien appris" Dv.<br />

� Estudiado, afectado. � Ongi naiezean bezela, baldan itxura ikasian. Ag G 163.<br />

�3. Enseñar. � Hain sarri ikhasten derikie eztügüla behar iarraiki gaiza soberari. Bp II 37. Dakielakoz<br />

ürkhategiako bidia, bere adiskider ere nahi dereia ikhasi. Egiat 199. Aitak zarotan ikhasi / [...] zorion<br />

bilhakatzen. Elzb Po 211. Nok ikasi deutso berorri baserriko mutil satarrokaz ibilten? Echta Jos 65. v. tbn.<br />

UNLilia 19.<br />

�4. (Sust.). Estudio. � Zeinbatek egunazko ikasijari gitxi eritxita, gabak galduten ditubee, liburubak irakurten.<br />

fB Ic I 41. Dotrina eta irakatsi au [...] ain ederto argitu eta sendatua Elexa santiaren uste, erakutsi, ikasi,<br />

argitasun eta yakituriya pisu andikoagaz. Ur BulaAl 25s. Ez da ikasi aundietako gizona izan, diñoienez. Alzola<br />

Atalak 111. � Enseñanza. � Gor-mutuak jaio ziran, baiña ikasi onak artu ebezan. Alzola Atalak 78.<br />

- EZIN IKASIZKO. "Ezin-ikhasizko, qu'on ne peut apprendre, qu'il est impossible d'apprendre" Dv.<br />

- GAIZKI-IKASI. v. gaizki.<br />

- GUTXI-IKASI. Maleducado. � Haiñ guti-ikhasiak eta haiñ bihurriak badire. He Phil (ed. 1853), 140. Zaldi<br />

guti ikhasi baten konpaiñian. "Peu courtois". Gy 126. � Inculto. � Gizon gutxi-ikasi batek buruz gogoraerazi<br />

zidan. Or BM 14.<br />

- IKAS-HAIZE. Viento doctrinal. � Gaitz au [...] edozein ikas-aizek ez deramaño. "Vento doctrinae". Or Aitork<br />

108.<br />

- IKAS-HAZKURRI. Alimento intelectual. � Maiean zer ikas-azkurri ematen zidan. Or Aitork 103.<br />

- IKASIAREN IKASIAZ. A fuerza de estudio. � [Eladeren] egon-ezina geldi-erazi ikasiaren ikasiaz ta<br />

irakatsiaren irakatsiaz. Zait Plat 37.<br />

- IKASI ERAGIN. Hacer estudiar; hacer aprender. � Itxasorako pillotukuntzea ikasi eragittea. Echta Jos 156.<br />

Seminarioan ikasi eragin zioten. A EEs 1916, 304. Begiraldi batzuk bein betiko ikasi eragingo eutsen [...] "Aita<br />

Gurea". Bilbao IpuiB 76.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

265

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

- IKASI ONEKO. Bien educado. � Gizon apala eta ikasi onekoa zan. Alzola Atalak 139.<br />

- IKASI-PASADA. Pasada rápida de estudio, repaso ligero. "Ikasi pasaria einddakuan joango naiz oera" Elexp<br />

Berg s.v. pasara.<br />

- IKASIXE. (Forma con suf. -xe, de valor aprox.). � Ikhasixe ditugu horiek oro. Prop 1896, 103.<br />

- IKASIXEAGO. Algo más instruido. � Baiña iende ikasixegoek ere, bidemodu ortara ioten dute baitaratzen ez<br />

dirala. Or in Gazt MusIx 18.<br />

- IKASIZKO. Culto. � Ikasizko ta erritikako antzea. In Or BM 24.<br />

- IKAS-MISTIKA. Mística aprendida, intelectual. � Geiegiko idurikizun oriek ikas-mistika diralarik, ez dira<br />

bizi-mistika gertatzen irakurlearentzat. Or in Gazt MusIx 32.<br />

- IKAS-MOLDE. Arte, instrucción (?). � Bertsotan hasi eta hamar urte pasan / jardun nuen mendiko ikas<br />

molde basan. Xa Odol 315.<br />

- ONGI-IKASI. v. ongi.<br />

ikasiez. "Indocto" Añ.<br />

ikasiezin. � Imposible de aprender. � Bene-benetan ikasi-ezina dugu erabat ez-iakina. Zait Plat 62.<br />

ikasi-nahi. v. ikasnahi.<br />

ikasi-zale, ikastzale. � Estudioso; aficionado al estudio, deseoso de aprender. � Mendiburu, Astarloa, Erro ta<br />

beste euskeralari ta ikasizale argienekoetan. Aran SIgn 209. Mutil zoli adimen argiduna ta era batez ikasi-zalia<br />

barriro agertu zan. Kk Ab I 112. Adimen izugarrikua ta ikastzale ta gogatsua. Garit Usand 21. � Batzuek oso<br />

izkuntza asko / ikasi-zale dirade. Uzt Sas 291.<br />

ikasjardun (<strong>Lar</strong>, Añ, H). � "Aprendiz" <strong>Lar</strong> y Añ. � Ofizijoko batek arzen badau norbait ikasjardun edo<br />

aprendiztzat. Astar I 19.<br />

ikaska (BN, S (-kh-) ap. A). � Estudiando.<br />

ikaskai. v. ika<strong>sg</strong>ai.<br />

ikaskari (AN ap. A; ikh- vEys, Dv, H). � Doctrina, enseñanza. "Matière à étudier, objet d'instruction" Dv. �<br />

Ikhaskaririk gorena eta probetxosena da gere buruen ezagutzea. Ch I 2, 4 (Mst jakite, Ol irakaskizun). Nolatan<br />

itzultzen zarete berriz ikaskari herbal eta pobre hetarat. "Elementa". He Gal 4, 9 (Lç element, Dv irakhaspen,<br />

IBe y Bibl indar). Orra ikaskari oraindañokoan zuk ongi beintzat ikasi ez dezuna. Mb OtGai II 9.<br />

ikaskarri. v. ika<strong>sg</strong>arri.<br />

ikaskera. � Educación. � Azikera ta ikaskera onik ba-deutse an emongo. Otx 114.<br />

ikasketa. � Estudio; (gralmte. pl.) estudios, carrera. � Tr. Documentado en textos meridionales del s. XX. En<br />

DFrec hay 105 ejs., meridionales. � Gizonen ezagutzea ikasketarik zallenetakoa da. Zink Crit 45. Bere<br />

zuzenbidez ta artezkaritzaz ikasketak egitera. Garit Usand 42. Irakasletzako ikasketak egin zitzan. TAg Uzt 54.<br />

Apalondoan ikasketari [...] burua lotu. Ib. 68. Lenengo ikasketen maillaz goitiko beste ikastetxe nagusiago bat.<br />

Erkiag Arran 133. Salamankako Ika<strong>sg</strong>u nagusi aipatuan asten ikasketa. Gazt MusIx 57. Burua ikasketan / nastua<br />

niñan. NEtx LBB 238.<br />

v. tbn. ABar Goi 45. Enb 196. Etxde JJ 18. Or Aitork 57. PMuj in MEIG I 97. Zait Plat 8. Ibiñ Virgil 22. MEIG<br />

VIII 119.<br />

� Estudio, investigación. � Katenbusch eta Casparik egin dituzten ikasketaz. Inza Azalp 27. <strong>Euskal</strong> ikasketa<br />

meta pillatzeko aurrerakada aundia <strong>Euskal</strong>erriaren alde-k emana. Y 1933, 6. Esku-tartean darabilgun ikasketa<br />

ontan. Ldi IL 78. Toki batzuetan berarizko ikasketak egin dira. Eguzk GizAuz 184. Egin ikasketa edo prueba<br />

batzuk. Munita 83.<br />

- IKASKETA-ARO. Epoca de estudiante. � Ikasketa-aroko ingurraztitik aren leen-idazlanetatik zenbait.<br />

Markiegi in Ldi IL 9.<br />

ikaskide (V?, G? ap. A; H (+ ikh-)). � Condiscípulo. "Batzuk ikaskideak esan oi dautse" Ezale 1897, 230n. v.<br />

ikaslagun. � Nere ikaskide ta adiskide andia. A EEs 1916, 307. Txurrukaren ikaskide. Muj EEs 1921, 191.<br />

Tomak ikaskideei esan zien. Ol Io 11, 16 (TB ikhaslekide). Ikaskide zaarra. Ldi IL 54. Bikia deritzanak esan zien<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 266<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ikaskideai ['los otros apóstoles']. Ir YKBiz 356. Ikaskide guzien aintzinean. Etxde JJ 20. Ez dut urteren buruan<br />

baizik jakin Donostiako Institutoan zenbait ikaskide [...] euskaldun zirenik. MIH 370n.<br />

ikaskintza, ika<strong>sg</strong>intza. � Estudio. � Ikaskintzak: Bigarren ikaskintza (Segunda enseñanza): Bergaran. Eusk<br />

1919-1920 (I), 24. Kistok irakatsia deunen ika<strong>sg</strong>intza baño gorago dago. Pi Imit I 1, 2. Ikaskintza guztik<br />

euskeraz. JAIraz Bizia 8. En DFrec hay 3 ejs. de ikaskintza y 1 de ika<strong>sg</strong>intza.<br />

ikaskizun (V ap. A; H (+ -kh-)), ikasikizun, ikaskixun. � Tr. Documentado en textos meridionales de los ss.<br />

XIX y XX. En DFrec hay 6 ejs. de ikaskizun y 1 de ikasikizun. �1. Lección; doctrina, enseñanza, ejemplo.<br />

"Lección, objeto de estudio" A. � Pulpitoti esateko edo predikeetako ikasikizuneetan imini biar nitubala. fB Ic I<br />

VI (III 279 ikaskizun). Bear ziran ikasikizunak San Pablo eta Sila<strong>sg</strong>andik artuta, bataiatuak izan ziran. <strong>Lar</strong>d 513.<br />

Entzunik bost sermoe edo ikaskizun. EgOn 5 (ap. DRA). Iru ittaun orrek erantzungo dautzudaz emen,<br />

Ikaskixunak asi baño lenago (1897). AG 1019. Ez gelditu seme ikaskizuna entzutetik. "Doctrinam". Inza Azalp<br />

18. Ez dugu au ikaskizun zokoragarri gaurko pizkunde-egun auetan. Markiegi in Ldi IL 10. Zugur dan<br />

ikaskizuna ez baita ausartuko [...] esaten. Or Aitork 363. Liburuetako ikaskizunak. NEtx Antz 77. Lau berbatan<br />

aze ikaskizuna izan dodan. SM Zirik 115. v. tbn. KIkV 7. KIkG 3. TAg Uzt 280. � Doctrina, cuerpo doctrinal. �<br />

Kristau ikaskizunak (dotrina) azaltzera igoten nintzan. A Ardi 113. Dotriñetan edo kristau ikaskizunetan<br />

dagoana. Inza Azalp 27. Kristau ikaskizunak irakatsi zitien. Or Mi 137. Zure ikaskizunetan azi. Or Aitork 222.<br />

�2. Estudio; (gralmte. pl.) estudios, carrera. � Bere ikasikizunai bukaera ona emateko. Aran SIgn 64. Ikasikizun<br />

onik bage eraso zalla dala. Ib. 49. Nik ez jakin-bearra, beronen ikaskizunetan aria emateko adina! A Ardi 30.<br />

Aginduta dauden beste ikaskizunak aldia osoro betetzen dutelako. EEs 1920, 87. Gaztetan ikaskizunak egiteko<br />

aitorrek bidaldu ebala Montpeller Parantzekora. Kk Ab II 107. Ikaskizun aitorrean erantzia zegola. Or Aitork<br />

109. Dirua baiño ikaskizuna maiteago dezaten. Ib. 120. Norbere burua ongi ezagutzea baita ikaskizunik gorengorenekoa.<br />

Zait Plat 88. Deustura etorri nintzenean ikaskizunetara. MIH 147. � Estudio, investigación. �<br />

Euskerea bera azaltzeko ikaskizunak. A EEs 1916, 110. Gizadi-ikaskizun Bazkuna. EEs 1918, 154. Atal-buruko<br />

ikaskizun baten bidez. Gazt MusIx 8.<br />

�3. Materia de estudio; materia de aprendizaje. � Oien agintarietan begirakizun eta ikaskizun ere asko dago.<br />

Arr Bearg 301 (ap. DRA). Irakasleak emondako ikaskizunari ekiñean. Alt EEs 1912, 244. Irlandara ikaskizun da<br />

Lehen Mailako eskoletan. Mde Pr 243. Biotzak eta irudimenak ere argitu egiten dizkigute maiz egia eta<br />

ikaskizunak. Zait Plat 54. Ikaskizun gutxi utzi digute aurrekoek. MIH 173.<br />

ikaskoi (AN ap. A). � Discípulo. � Izanen díre guziák ikaskóiak Jangoikoarén. "Docibiles". LE Io 6, 45 (He<br />

ikhasdiar, Dv irakhasmenaren menean, Ol e IBk ikasle).<br />

ikaskor (V ap. A; ikh- Ht VocGr 428), ikasikor. � "Estudioso, aplicado" A. � Biarrian, bizkorra, / eskolan,<br />

ikasikorra. Neskatilla ondo aziaren begirakaia, 1 (ap. DRA).<br />

ikaskuntza (ikh- Dv). � Estudio, investigación. � Liburu bilha nindabilan, ezen nere izpiritua mantena eta<br />

lagunt zezakien zerbait ikaskuntzaren eskasian, tristeziaz gainditua nintuen. Dv Telem 34. Ikaskuntz, lan ta<br />

azterpen. Y 1933, 8. Igazko udako azterpen eta ikaskuntzaz gañera. Ldi IL 149. Gizarte-ikaskuntzarako idaztisorta.<br />

In Eguzk GizAuz 3. Erri-ekanduetaz iakitun [Erodoto] eta [...] ikaskuntzetan ikasia [Enpedokel]. Zait Plat<br />

119. Ikaskuntza horiek [...] bestetarako utziak ditugu. MEIG VIII 108. � Estudio; estudios, carrera. "L'action<br />

d'apprendre, le résultat ou la sciencie" Dv. � Neure ikaskuntzak asteko. Kk Ab I 107. Arabe-ikaskuntza bat ipiñi<br />

biar zala. Kk Ab II 107. Bera ikaskuntza goitarren zale da. Ldi IL 60. Ikaskuntza aitzinatuetarako Institutak.<br />

Mde Pr 243. � Aprendizaje. � Ezin bestean erabaki behar genukeen istilua, irakaskuntzari eta ikaskuntzari<br />

dagokiolako. MEIG VIII 105.<br />

- HAZI-IKASKUNTZA. Educación. � Umien azi-ikaskuntzea. Eguzk GizAuz 185.<br />

- GOI-IKASKUNTZA. v. goi.<br />

ikaskura. v. ika<strong>sg</strong>ura.<br />

ikaslagun. � Condiscípulo. v. ikaskide. � Tratatuko ditu gozotasunarekin ta korteskiro ikaslagun guztiak.<br />

Cortesia 136. Salamankako ikas-lagunai. Ezale 1897, 230a. Bere ikas-lagun izana. Or SCruz 44. Aita Nemesio<br />

Otaño ere ikas-lagun zuan. A. Zavala in Goñi 11. En DFrec hay 3 ejs.<br />

ikaslan, ikasilan. � Estudio; estudios, carrera. � � Galdetzen diyo zer ikasilanak zeduzkan egiñak<br />

ordurañokoan. Aran SIgn 59. Bere ikasilan guztiari buruzpide ederra eman zion. Ib. 65. Egokindea ta oni<br />

alkartuten iakozan beste ikas-lanak goituten euazala. Ezale 1897, 230a. Ikaslana eragozten baitiete. Or Aitork<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

267

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

22. Aspaldi aundian, ikaslanak asi ta laister. Or in Gazt MusIx 12. � Estudio, investigación. � [Pasteur-ek] egin<br />

zituen asko eta asko ikus-lan eta ikas-lan. HU Aurp 76.<br />

ikaslari (V), ikasilari. Ref.: A (ikasla); Etxba Eib. � Estudiante; discípulo, alumno, aprendiz. "Ikaslari indica<br />

'profesión'; las otras dos [ikasle e ikasla] denotan al estudiante en un acto aislado" A. Arana Goiri (975) lo da<br />

como neol. � Bere ikaslari edo diszipulu Timoteori. Astar II 174. Beste ikasilarien begiaurrean. Aran SIgn 67.<br />

Eta bere ikaslarijetara etorri zan eta lotan aurkittu euzan (1897) (Mt 26, 40). AG 1430 (Ur (G) ikasle). Ikaslari<br />

edo estudiante pillo bat. Kk Ab I 18. Ikaslariak aguro ikasten du igel-igaria. Anab EEs 1919, 185. v. tbn. Aran<br />

SIgn 54. AB AmaE 84. A Txirrist 36. JMB LEItz 97. Balad 235. Berron Kijote 137.<br />

ikasle (V, G, AN, BN-arb, S; <strong>Lar</strong>, Añ; -kh- SP, Ht VocGr 356, Dv, H), ikasla (V; H). Ref.: A (ikasla); Lrq; Gte<br />

Erd 162. � Estudiante; discípulo, alumno, aprendiz. � Tr. Documentado en Etcheberri de Ziburu y en muchos<br />

autores, sobre todo meridionales, a partir de mediados del s. XVIII. En DFrec hay 342 ejs. de ikasle, 11 de ellos<br />

septentrionales. � Itsusi duk eskolatik etxera itzultzea / zerbait hartu gabetarik gogoan ikhaslea. EZ Man I 34.<br />

Munduko ikasle guzien Erakaslerik jakinsuena. Cb EBO 50. Diszipulu asko edo bere erakustearen ikasle asko.<br />

Ub 77. Atera eruazan maisubak mutiltxu ikaslak. Mg PAb 217. Jesusen ikasle batzuek. <strong>Lar</strong>d 498. Etorri zan bere<br />

ikasleak gana. Ur (G) Mt 26, 40 (Ol, Or, Ker, IBk e IBe ikasle; en las demás versiones, dizipulu o var.). Ikusi<br />

gabe ikasle. HU Aurp 188. Apostolu ta Ikasle-talde aundi baten aurrean. KIkG 21 (v. tbn. KIkV 31). Beste<br />

"famulo" (ikasle-otseña) bat. Kk Ab II 49. Yoanen ikasleak maiz barutzen dira. Ir YKBiz 93. Eliza katolikuan<br />

ikasle berri egotea erabaki nuan. "Catechumenus". Or Aitork 123. Ikasle aurreratuenekin. Zait Plat 23.<br />

Aukerako ikaslea bizikletan ibilteko. Erkiag BatB 74. Teologi-Jakintzako ikasle. Gazt MusIx 143. Banintuen 45<br />

laborari gazte, enekin ikasle. <strong>Lar</strong>z in Alzola Atalak 117. Ikasle-jantziak. Berron Kijote 134. Matematika ikasle<br />

dela. MIH 196.<br />

v. tbn. Mb JBDev 157. Añ EL 1 88. AA III 507. Hb Egia 110. Laph 1. Aran SIgn 58. Bv AsL 192. Arr May 55.<br />

Jnn SBi 125. Ag Kr 42. JE Bur 48. Lander RIEV 1912, 554. Urruz Zer 53. A Ardi 30. Inza Azalp 3. Enb 200. Otx<br />

110. Y 1933, 4. Iratz 133. Mde Pr 152. Bilbao IpuiB 159. Osk Kurl 160. Vill Jaink 129. Alzola Atalak 77. NEtx<br />

LBB 310. Ardoy SFran 100. Xa Odol 25. Berron Kijote 134. Balad 234. Ikasla: Astar II 85. Ur MarIl 35. Itz<br />

Azald 200.<br />

- ELKAR-IKASLE. Condiscípulo. � Alkar-ikaslen gogoetan. Ezale 1897, 230a.<br />

- IKASLE-IRAKASLE. (Pl.). Profesores y alumnos. � Ikasle-irakasle guztien arpegiak. Erkiag Arran 137.<br />

Ikasle-irakasle oiek. Zait Plat 124. Ikasle-irakaslerik gehienak. MEIG IX 31.<br />

- IKASLE-LAGUN. Condiscípulo. v. ikaslagun. � Ikasle-lagun eta / jolas-lagunak. Enb 109. Gogoan daukat<br />

ikasle lagun bat. Or QA 141. Honela esan zien beste ikasle-lagunei. IBk Io 11, 16 (TB ikhaslekide).<br />

- IKASLE-ZAIN. Tutor (?). � Millan-ko eskola baterat igorri zuten ikasle-zain bi urtez. Lf ELit 247.<br />

- IKASLE-ZALE. Aficionado al estudio. � Ez da ikasi aundietako gizona izan, diñoienez. Ikasle-zale aundia<br />

bai. Alzola Atalak 111.<br />

- LUR-IKASLE. v. lur.<br />

ikaslegai. � Futuro alumno. � Gure ikasle-gaiak, gure ikasleak eta are gure irakasleak horren premia gorrian<br />

daude. MEIG IX 31.<br />

ikaslego (H (+ -kh-)). � "Apprentissage, écolage" H.<br />

ikaslekide. � "Condiscípulo" <strong>Lar</strong>. v. ikaskide. � Orduan Thomasek [...] erraiten du bere ikaslekider. TB Io 11,<br />

16 (IBe ikaslekideei; Lç, Dv y EvS di(s)zipulu lagun, He lagun dizipulu, IBk ikasle-lagun).<br />

ikasleku (-kh- Hb ap. Lh), ikasileku. � Centro de enseñanza; lugar donde se aprende. � Zein ikusteko ederra<br />

azitegi ta ikasleku eginda Munibeko Etxea. VMg VI. Pekatu guztien eskolia edo ikasi lekuba. fB Ic I app. 19.<br />

Kristandade guziko ikasi-lekurik ospatsuena zan jakinbide sagraduetan [Parisko unibersidadea]. Aran SIgn 63.<br />

Uriko Agintari guziai eta bertako Ikasleku eta Jakinduri billerako Batzarreai (1879). JFlor. Ez det gero entzun<br />

ikaslekuetan bizi izan zeratenik. AJauregi EE 1885b, 175. Badabill seme ori ikaslekurik ikasleku. Ezale 1898,<br />

298a. Bitoriko ikasleku edo seminarioko erretore. EE 1899b, 243. Ez da berez, besterik gabe, halabehar hutsez,<br />

ikas-leku nagusi bihurtuko [<strong>Euskal</strong>-herria]. MEIG VIII 70.<br />

ikasleme. � Alumna, estudiante (mujer). � Ikasleme gazteen arduradun, begirale ta irakasletzako. Erkiag<br />

Arran 135.<br />

ikasliburu. � Libro de texto; manual. � Bere ikasliburuak [...] eratu. TAg Uzt 55. Bi ikasliburu oso onak egin<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

268

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ditu: Lessons in spoken Cornish (1931) eta Cornish simplified (1939). Mde Pr 260. Idazle, olerkari, ikas-liburu<br />

egile, e.a. Ib. 257.<br />

ikasmahai. � Pupitre. � Ikas-mai-gañean zeuden argizagiak. Or SCruz 20. Ikasmaiai nork eragiten zien. Ib. 20.<br />

ikasmen (V ap. A). � Estudio; (pl.) estudios, carrera. "(V; Ast), estudio" A. v. ikaspen. � Itxasorako ikasmenak<br />

Ferrolen egin. A in Azc PB 5. Josetxoren ikasmenak (estudio). Echta Jos 57. Ikasmen guztiaren ardurea eukana.<br />

Ib. 245.<br />

- IKASMEN-ORDU. Hora lectiva. � Ikasmen orduak zirean goizean zortziretatik amaikakarte. Echta Jos 57.<br />

ikasmin. �1. Deseoso de aprender. � Oinetan nadukazu / itz danak ikasmin. Or BM 94. �2. Deseo de aprender.<br />

� <strong>Euskal</strong>dunak beren izkuntzaren ikasmiñez (ikasteko gogoz) baitaude. Etxde AlosT 10.<br />

ikasnahi (V, G ap. A; vEys), ikasi-nahi (L, B, S ap. A (s.v. ikasi); SP, Dv). �1. Estudioso, deseoso de aprender.<br />

"Ikasi nahia, qui veut apprendre" SP s.v. nahi. "Gizon gazte hori ikasi-nahia da" Dv. � Bere lobiaren<br />

entendimentu iratzarri ta ikasi naija. JJMg BasEsc 1. Ikasinaia ta letrazalea izanarekin. Aran SIgn 108.<br />

�2. Deseo de aprender. � Ez ordea ikhasi nahiak etzeraien gutitu bere jaiera. Birjin 445. Zure ametsak pake<br />

denboran / Liburu ta ikas naiak. EE 1880a, 132. Bakoitzak daukagu [...] geron lasatu bearra, ikasi naia,<br />

elburua. Ayerb EEs 1915, 262. Jaun erretorak ezagützen zian tai gabeko zela haurraren ikasi nahia. Const 16.<br />

Ikasi-naiak eraginda. Markiegi in Ldi IL 11. Berezko ikas-naia obe dala bortxazko bildurgarria baiño. Or Aitork<br />

28. Ezeren ikusnai eta ikasnai txororik ez dutala. Ib. 289. Ez baita jakintsu ez ez-jakin, ikas-naia du. Or in Zait<br />

Plat 154.<br />

ikasola. v. ikastola.<br />

ikaspen (-kh- Dv). �1. Estudio; (pl.) estudios, carrera. "Action d'apprendre, étude" Dv. v. ikasmen. � Ikaspen<br />

barriai ekiteko asmoak. Erkiag Arran 27. �2. "Ikhaspena, ikaspena, enseignement, instruction, leçon; ce que l'on<br />

apprend. Lagun gaixtoekin hartzen diren ikhaspen tzarrak" H. � Ezartzen zutelarik ikhaspena buruko alderdi<br />

hazkarrenean, ahantz beldurrez. Hb Egia 138. Ikaspenok jakindda gero, zein irazti edo liburu emongo yauskuk<br />

irakaslarijak? (1897). AG 1057.<br />

- OHAR-IKASPEN. v. ohar.<br />

ikaspide. v. ikasbide.<br />

ikastaldi, ikasaldi. �1. Estudio, investigación. � Baña geroago eginiko ikasaldiak desegin dituez. Itz Azald 15.<br />

Itzaldi ta ikastaldien agerbidea. EEs 1920, 106. �2. + ikasaldi (V, G ap. A). "Curso, tiempo dedicado al<br />

estudio" A. � Tr. Documentado en textos meridionales del s. XX. En DFrec hay 82 ejs. (6 septentrionales) de<br />

ikastaldi y 4 (1 sept.) de ikasaldi. � Iru eguneko egotaldi-ikastaldi-ikertalditxo bat egin nuen. A Ardi V.<br />

Batxiller ikastaldijan beti goirengo mallea [...] arrapateban. Kk Ab I 108. Urtero, ikastaldi ondoren etortzen zan<br />

Donostira. Garit Usand 22. Parisen nere ikastaldiak egin ezkeroz. Inza Azalp 35. Ikastaldijan eta / olgaldietan.<br />

Enb 109. Batzokiko ikastaldietara etortzea. Ldi IL 155. Jesusen Lagundiaren ikastetxeko ikastaldian. Gazt<br />

MusIx 164. Gerrak harrerazi ziola jeneraltza bere ikastaldien kaltean. MIH 145. Ikastaldi hau horren ederki<br />

argitara dutelako. MEIG III 73. � Clase, lección. � Ikastaldietarik batzu Irlandaraz egin zitezen. Mde Pr 242.<br />

Erretore jaunak berak eman zizkion lenen ikastaldiak arratsetan. Etxde JJ 17. Egunean bi ikasaldi edo bi<br />

eskola-alditik kanpora egon bearra bazun. Manzi GPatroi 111 (ap. DRA). Ikastaldia, egunero izaten da. Erkiag<br />

Arran 135. Ikasaldiak gizategi (saloi) nagusietan izaten zituzten. Zait Plat 21. Ikastaldi sorrak / amaitu ondoan.<br />

Gand Elorri 217. Bi edo hiru ikastaldi egunean. MIH 148. � Estudios. � Berandu utzi nere apaizetarako<br />

ikasaldiak. NEtx LBB 87.<br />

ikastalditxo, ikastalditxu. � Dim. de ikastaldi. � Asitako arloan eguneroko ikastalditxua egin ostean. Erkiag<br />

Arran 105.<br />

ikastaro, ikas-aro. � Curso. � Lenengo ikastaruan estalduriko lengo mutil zoli adimen argiduna. Kk Ab I 112.<br />

Lau ikastaro (curso) igaro zituan Parisen. Garit Usand 22. Urte biko ikastaroa eginda gero. Eguzk LEItz 15.<br />

Aurtengo uda-ikastaroko euskel-izketaldietara. Ldi IL 79. Hitzaldi bat egin du ikas-aro baten hastapen gisa.<br />

Herr 17-12-1959, 2. En DFrec hay 135 ejs. de ikastaro. v. tbn. FIr 131. Enb 197. � Estudios, carrera. �<br />

Ikastaroak amaituta yaupari egin zanean. GMant LEItz 71. Ikastaroan (karreran) bear izan zuen diru guzia. A<br />

Itzald II 70. Apaizgaien ikastaroetan. Vill Jaink 20. Ika<strong>sg</strong>u nagusi berean jarraitzen ikastaroa. Gazt MusIx 57.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

269

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

Ikastaroetan adiskide izana. "En los estudios". Berron Kijote 137. v. tbn. Inza in Jaukol Biozk VI. Or Aitork 40.<br />

Zait Plat 8. Osk Kurl 82. � Período de aprendizaje. � Gero, ikastaroa igaro ondoren, egonaldia luzatzeko akiakularen<br />

bat sortuko al-zan. Etxde JJ 108. Prantsez izkuntza ez ezagutzeak asko gordindu zion <strong>guda</strong>ritzako<br />

ikastaroa. Ib. 66.<br />

- IKASTARO GABE. Inculto, sin estudios. � Ikastaro gabetan ainbeste diran tokian. Inza in Jaukol Biozk VI.<br />

ikastasun, ikastarzun. � Enseñanza. � Legeak zabaltu duela muga berri bat ikhastarzunari. "Instruction<br />

primaire". Arch Fab 11.<br />

ikaste. �1. Instrucción, enseñanza. � Hoier [parropier] dira ikhastiaren eta sakrementien üthürriak. Bp II 12.<br />

Komeri zâr baten bidez emanik ikaste. "Sus enseñanzas". Or Eus 59. � Doctrina. � Kristar-Ikaste (Dotriña)<br />

irakaslien biltze ta eraltzea. JBDei 1919, 288. Kistar-ikaste edo dotriñarik. Belaus LEItz 110. Galdetzen du<br />

dotriñak edo kristau-ikasteak. Inza Azalp 87. �2. (c. <strong>sg</strong>. A; -kh- Gèze, H). Estudio; estudios, carrera. � Nere<br />

Relijioko birtut-ikasteak eta estudi guziak Gaztelerrian egin. Mb IArg I 51. Neglijatzen badu ikatstia [sic].<br />

CatLan 4. Ikaste eskasaren ondorioak. HU Aurp 218. Ikasteak oso amaitzean. Ag G 334. Legegizon (abogadu)<br />

izateko ikaste gutxi bear baitzuen. A EEs 1916, 304. Ikastiak egiteko biar ebazan liburuak. Kk Ab I 112. <strong>Euskal</strong>ikasteak<br />

egiten onantz etorri zanean. GMant LEItz 72. Zertarako ikasi, ikaste oien bitartez [...] ontasuna<br />

arkitzen ez badakit? ABar Goi 45. Abadetzarako ikasteak. Alzola Atalak 102. Utz lezazketela beren ikasteak.<br />

Ardoy SFran 337. En DFrec hay 7 ejs. v. tbn. Zink Crit 65. Enb 45. Etxde JJ 17. Mde Pr 209. � "Ikaste oneko<br />

haurra, enfant de bonne intelligence" Lh. � Aldi aretan, buruz ikaste lanak ziran nagusi. Erkiag BatB 41.<br />

- IKASTE-ATAL. Asignatura. � Beste ikaste-atalak (asignaturak) ondo atara ebazan. Kk Ab I 109.<br />

- IKASTE GABEKO. Inculto, sin estudios. � Guraso ikaste bako / txiroen semeak. Azc PB 35 (Ur PoBasc 254<br />

eskola bako).<br />

- IKASTE-SARI. Premio académico. � Ikastijetan nausi urten dok / ikaste-sari ta gusti. Enb 131.<br />

ikastegi (-ei V-gip ap. Etxba Eib; -kh- Urt I 68, Hb ap. Lh). � Centro de enseñanza. � Hemen mintza behar gira<br />

bere Gli-Anjeliko hiriskan altxatua izan zen ikhastegi on-onaz. Birjin 432. Bere eskolan edo ikastegian azi. Ub<br />

151. Ikastegi orregaz. AB AmaE 181. Aurkeztu zan Bilbon, ikastegiko atariyan, Jesusen Lagundiko soindoñaren<br />

eske. Ag <strong>Lar</strong> 547. Itxas-gizonentzako ikastegia. A in Azc PB 5. Eskola edo ikastegijetan (1895). AG 544. Haur<br />

gazteen ikhastegi bat. Prop 1906, 58. Latiñ-ikastegiitan. Or LEItz 50. Jesuiten San Isidro-ikastegian. A. Pagoaga<br />

Itzald II 130. Tolosako ikastegi famatuan. Zerb Azk 83. Denen lanetik bildu zergak ez dira denen ikhastegietarat<br />

ixuriak. SoEg Herr 14-3-1957, 1. En DFrec hay 27 ejs. de ikastegi, 7 de ellos septentrionales. v. tbn. Ormetxe<br />

EEs 1917, 99. StPierre 38. Mde Pr 242. Lf ELit 124.<br />

- GOI-IKASTEGI. v. goi.<br />

- IKASTEGI HANDI, NAGUSI. Universidad. � Holandako ikhastegi edo eskola nagusian. Jnn RIEV 1908,<br />

355. Uztaritzeko Ikastegi handian. Lf GH 1927, 407. Alcalako Ikastegi nausirat. Ardoy SFran 99s. Coimbrako<br />

Ikastegi Handiaz arta hartzeko. Ib. 147.<br />

ikasteleku. � Lugar donde se puede aprender. � Jakitturi ta ikaste leku bakarrak geuri irudittuten yakuzan<br />

urijotan. Otx 119. � Centro de enseñanza. � Beste ikaste-leku berezi-bereziak. Erkiag Arran 133. Ba etozan<br />

mutikoak banan banan euren ikastelekurantz. Erkiag BatB 17.<br />

ikastetsu. � Estudioso, aplicado en el estudio. � Ikastetsua zala, biurri-antza ba zan ere. Or SCruz 19.<br />

ikastetxe (-kh- L ap. Lh; Zam Voc), ikasetxe, ikas-etse, ikasteetxe, ikastetetxe. � Centro de enseñanza (escuela,<br />

colegio, seminario, universidad, etc.). � Tr. El primer testimonio es de finales del s. XIX. Hay ikasteetxe en<br />

Kirikiño (Ab II 115). Ikastetetxe, que aparece en Belaustegigoitia (LEItz 110) puede tratarse de una errata. Sólo<br />

encontramos algunos pocos ejs. de ikas-etxe. En DFrec hay 192 ejs. de ikastetxe, todos menos 2 meridionales. �<br />

Errikoetxe edo konsejua, alondeia, ikastetxea. Urruz Ezale 1899, 12b. Ikastetxeko (escuela) mutiltxoak. Ag Kr<br />

15. Oñatiko ikas-etxe "Universidad" deritzana eta Bergarako ikas-etxea. EEs 1915, 60. Aurtxoak lenengo<br />

ikastetxean ikasten baidittu. Inza Azalp 29. Baziren idekiak mila ikastetxe baino gehiago gazteriarentzat. JE Ber<br />

66. Platonek irakatsi bear zukean ikastetxea. Zait Plat 19. Iruñeko apaizgaien ikastetxean. Alzola Atalak 122.<br />

Hiruetan-hogoi ikastetxek zuten moldatzen "Université" hori. Ardoy SFran 86. Fraile-mojen ikastetxeetara<br />

bidali ohi zituzten haurrak. MEIG IX 27. Jesusen Konpainiaren ikastetxera. MIH 259.<br />

v. tbn. Echta Jos 157. EEs 1912, 44. Bera EEs 1915, 227. IPrad ib. 101. Etxbe EEs 1917, 85. Kk Ab I 110. JBDei<br />

1919, 277. Lh Eusk 1919-1920 (I), 23. Alz Ram 39. GMant LEItz 68. Or SCruz 19. Enb 43. FIr 131. Ldi IL 171.<br />

ABar Goi 43. Eguzk GizAuz 47. TAg Uzt 52. Iratz 54. Othoizlari 1954, 2. Etxde JJ 18. Mde Pr 234. Zerb Azk<br />

83. Bilbao IpuiB 159. Osk Kurl 82. Gazt MusIx 143. Ibiñ Virgil 22. Ikas-etxe: Etcham 236. SoEg Herr 14-3-<br />

1957, 1. Ikas-etse: Mde HaurB 59.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

270

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

- GOI-IKASTETXE. v. goi.<br />

- IKASTETXE HANDI. � Basarteko Ikastetxe andiko <strong>Euskal</strong>-irakaslea. "Universidad". A in Mg PAb (ed.<br />

1899), tít. � "Santa Fe" ikastetxe handia uzten zuela Paul Camerinoren gain. "Grand collège". Ardoy SFran<br />

161.<br />

- IKASTETXE-LAGUN. Compañero de estudios. � Neure antxiñako ikastetxe-laguna. Echta Jos 238.<br />

- IKASTETXE NAGUSI. Universidad. � Oñatek ditu 6.420 biztanle ta Ikastetxe nagusi agitz ospatua. Bera EEs<br />

1915, 217. Toulouseko ikastetxe nagusian. Eguzk LEItz 21. <strong>Euskal</strong>-Ikastetxe Nagusia sortuko da. Zait Plat 2. v.<br />

tbn. EEs 1920, 86. GMant LEItz 57. Ldi IL 21. Osk Kurl 116. Alzola Atalak 131. � Escuela superior, seminario<br />

mayor. � Fraide nai apaizgai Ikastetxe Nagusien arte. Alzola Atalak 137.<br />

ikastetxeratu. � Ingresar en un centro de enseñanza. � Txomin ikastetxeratu zen urtean, janariz urri zebiltzan<br />

apaizgaitegian. Etxde JJ 18.<br />

ikasti. �1. Doctrina. � Beron elezko Ikasti edo Dotrina. Bera EEs 1916, 40. X-garren Pio zenaren kristau<br />

ikastiak galdetzen du. Inza Azalp 81. Eztago bide zuzenagorik / kistar-ikasti bidia baño. Enb 144. En DFrec hay<br />

3 ejs. �2. Estudios, carrera. � Ikastijetan nausi urten dok / ikaste-sari ta gusti. Enb 131.<br />

- IKASTI-ZALE. Partidario de la doctrina (de). � Kistoren ikasti zale gartsu, txadonkoi (elizkoi), begirapendun.<br />

Ayerb EEs 1912, 179.<br />

ikastiar, ikasdiar. � Discípulo, alumno. � Izanen dire guziak Jainkoaren ikhasdiarrak. He Io 6, 45 (LE<br />

ikaskoi). On ere liteke behari ongixko holakotan bil balakiote ikhastiar gazte hoieri plazarat. Zby RIEV 1908,<br />

87.<br />

ikastobi. v. ikaztobi.<br />

ikastoki (-kh- Dv), ikasitoki. � Centro de enseñanza. � Salamankako ikasitoki edo ikasola aiñ izendatuan. Aran<br />

SIgn 58. Koka-ala ikasle bazuen ikastoki berriak. Zait Plat 21.<br />

- IKASTOKI HANDI. Aula magna. � Ikasitoki andira sartu bearrean. 'En el general'. Aran SIgn 68.<br />

ikastola, ikasola (<strong>Lar</strong> � H). � Centro de enseñanza (escuela, colegio, instituto, universidad, etc.). "Escuelas",<br />

"universidad, Academia" <strong>Lar</strong>. Cf. A Morf 139: "Colegio, escuela [...] no es, ni ha sido, ni puede ser (con arreglo<br />

a lo que nos dicta la lengua) ikastegi ni ikastola, sino ika<strong>sg</strong>u". � Tr. Documentado en autores meridionales, y al<br />

Norte en Birjin. La forma ikastola, empleada por vez primera por Arana Goiri, es casi la única usada en el s. XX<br />

(en dicho siglo sólo encontramos ikasola en Echeita y Etxegarai). � Har nazazu zure ikhaslen artean zure<br />

jainkozko ikhas-olan edo eskolan. Birjin 559. Eregiten ikasola edo unibersidadiak. Astar II IV. Salamankako<br />

ikasitoki edo ikasola. Aran SIgn 58. Bijar etorriko don ikastolara (1897). AG 1055. Pillotukuntzako ikasolara.<br />

Echta Jos 156 (164 ikastola). Salamankako Ikastolan. J.B. Ayerbe EEs 1912, 49. Margotza-ikastolan. Ayerb<br />

EEs 1915, 262. Ume-ikastolak ta beste ikastolak. Belaus LEItz 110. Bermeoko karmeldar lekaimien ikastolan<br />

antzeztua izan deiten idatzi neban jolantzerki au. Ort Oroig 63. Estadoarenak eztiran ikastoletan. Ldi IL 64.<br />

Ikastolan aurrak. Or Poem 530. Dantza ikastoletara. JAIraz Bizia 30. Baserri-ikastolak. Akes Ipiñ 10. Jesusen<br />

Lagundiko Elerti-Ikastolan. Gazt MusIx 143.<br />

v. tbn. Ag RIEV 1907, 435. J.M. Tolosa EEs 1913, 162. IPrad EEs 1915, 101. Ormetxe EEs 1917, 100. JBDei<br />

1919, 258. Alz Ram 19. GMant LEItz 68. IArt Itzald II 45. Izur JerOs 126. ArgiDL 9. Etxeg in Muj PAm 19.<br />

Altuna 57. Enb 46. Kk Ab II 129. Otx 96. Lab Y 1933, 253. ABar Goi 34. MAtx Gazt 29. Ibiñ Virgil 23. NEtx<br />

LBB 267.<br />

� (V-gip ap. Etxba Eib). Escuela en lengua vasca. Cf. euskal ikastola en Enbeita (86), Lizardi (IL 121), N.<br />

Etxaniz (LBB 213); euskerazko ikastola en Uztapide (Sas 292). � Eusko-langillek eta Ikastolak / beartsu<br />

direalako. Enb 89. Gure ikastoletako aurrak. NEtx LBB 8. Ikastolak non hasi eta lehenik zabaldu ziren. MIH<br />

122. En DFrec hay 721 ejs. de ikastola.<br />

� Academia (cf. supra "academia" de <strong>Lar</strong>). � Hiztegi Ikasolakoan. <strong>Izt</strong>, carta a JJMg 37. Madrilleko Ikasola<br />

Erregezkoak argitaratu. <strong>Izt</strong> C 132. Ikasola errealeko etxegille-maisu. "Arquitecto de la Real Academia". Aran<br />

EE 1883b, 70. Galizitarrak beren ikasola ipiñi zuten. EEs 1908, 104. Ikastola (Academia) bat egitia ondo<br />

litzake. Ormetxe EEs 1915, 65.<br />

� Escuela, grupo artístico, intelectual, científico, etc. � Ikasola kondairatar Madrillgoak uste du [...]. Etxeg<br />

RIEV 1908, 191. Arana-Goiri Sabinen lagun, beren ikastolakua. Enb 148.<br />

- IKASTOLA HANDI, NAGUSI. Universidad. � Oñateko Ikastola Nagosija idegitten da (1897). AG 1536.<br />

Balladolid-ko ikastol aundiyaren aginpean. IPrad EEs 1915, 101.<br />

ikastolari, ikasolari. � Académico. � Lau ikasolari (académicos) izendatubak zeuden. EEs 1908, 103.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

271

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ikastolatu. � Educar en una ikastola. � Ez ezakezue euskaldun haurrik ikastola: eskola ezakezue. Arti HaHeH<br />

126 (ed. 1970; cf. sobre este verso MEIG IV 80s.).<br />

ikastolerki. � Poesía didáctica. � Lirika ta ikastolerkia naaste emaiten deuzalako. Or in Gazt MusIx 32.<br />

ikastolerti. � Poesía didáctica. � Esan diteke olerki-mota ori ikast-olerti dala. Or in Gazt MusIx 28.<br />

ikastsu. "Studieux" Ht VocGr 428.<br />

ikastun (Añ, -kh- SP, H), ikasdun (B ap. A; VocB). �1. Estudiante; aprendiz, discípulo. Duvoisin, que lo toma<br />

de Pouvreau, copia erróneamente ikaskun. � Haurrei eta ikastun berriei bezala. SP Imit I 22, 7 (Ch aprendizak,<br />

Ol asi-berri). Estudiante gogor, ikastun gaistoa (222). LE-Ir. Iartzen naiz nere iru ikastunekin. Or LEItz 45.<br />

Yainkoaren ikastun (eskolakoak) izango dira guziak. Ir YKBiz 219. Gazteri ikastuna. "La juventud aprendiz". Or<br />

Eus 374. �2. (V, G, AN-erro ap. A; Aq). (Adj.). "Dócil y bien dispuesto para aprender (G) [...]. Gure mutil<br />

guztiak ikastunak dira" Aq 335. "Estudiante aprovechado. Se distingue de ikaskoi, ikaskor, ikaskura e ikasnai en<br />

que estas palabras sólo indican 'aplicación', al paso que ikastun significa también 'aprovechamiento'" A. �<br />

Ikastunentzat onenak. Azc PB 290. Ikastun egon zan beti ikastolan. Echta Jos 164. Biak zirala azkor ta ikastun.<br />

Ag G 59. Mutiko bizkor, esangin eta ikastuna. Alt EEs 1912, 243. Ikastuna genduan oso. Erkiag Arran 27. Gizon<br />

ikastun neurritsua zan. Zait Plat 82. v. tbn. Enb 131. Altuna 66. �3. Estudioso, investigador, experto. � An<br />

topauko dau zolia danak / Paulo ikastun andia. AB AmaE 123. Edesti-jakitean adituak eta ikastunak ziran<br />

gizonai galdetzen zien. Ayerb EEs 1915, 292. Igarle, ikastun ta yakitunak bidaltzen dizkizuet. "Sapientes". Ol Mt<br />

23, 34 (tbn. Or MB 81; Lç, He, Dv e Ip zuhurrak, Ur (G), Ker, IBk e IBe jakintsuak, Ur (V) jakitunak). Eun<br />

gixon ikastun eta jakittuneri baño. Otx 173. Ikastun zarren gaia. Zait Plat 27.<br />

ikasturte, ikas-urte. � Curso, año académico. � Azkeneko ikasturte onetan. EEs 1920, 86. Lenengo ikasurteetan<br />

ikasi omen zitun. Or Aitork 79. 1976-77ko ikasturtean. MEIG VI 138. En DFrec hay 29 ejs.,<br />

meridionales, de ikasturte.<br />

ikati. v. ikarati.<br />

1 ikatu. � "(B), disputar, enzarzarse en una contienda" A. � Ikatu diteke zifra oietaz. LMuj BideG 36.<br />

2 ikatu "(BNc), poner al revés" A.<br />

3 ikatu (G-nav). "Marchitarse con el calor" Ond Bac.<br />

1 hikatu (B ap. A; SP, <strong>Lar</strong>, H). � Tutear.<br />

2 hikatu (L ap. A � Dv; H). � "Embourber, s'embourber" Dv. "Atascarse, enlodarse" A. � [Matxina] hikatzea<br />

edo hondatzea laiteke! Ez gintezke berritz abia! Prop 1911, 229 (ap. DRA). Ez dira nihun hikatzen [kamiunak].<br />

Herr 22-10-1959, 4. � Gainera, ideologiak ikatu, blokeatu egiten du. PPer Harrip 36.<br />

ikatz (V, G, AN, Ae, Sal, R; Lcc, IC 449, Mic 6r, <strong>Lar</strong>, Añ, Dv, H, VocB (ikaz), ZMoso 69; -kh- L, BN; SP, Urt II<br />

145, VocBN, Dv, H), iketz (V, G-azp-nav, AN-ulz-olza; <strong>Lar</strong>, Añ, H (+ -kh-)), inkatz (V-ger; Lcc; -kh- S; Gèze,<br />

Dv, H). Ref.: VocPir 96; Bon-Ond 137; A (ikatz, iketz, inkatz); Lrq (inkhatz); Iz ArOñ, Als (iketz), Ulz (iketz), R<br />

403; SM EiTec2; Etxba Eib; Holmer ApuntV; Elexp Berg; Ibarra Dima 267. � Tr. Los suletinos emplean la<br />

forma inkhatz; hay algunos ejs. de iketz, casi todos vizcaínos. En DFrec hay 13 ejs. de ikatz.<br />

�1. Carbón. "Iketza baño baltzaua (V-ple)" AEF 1921, 59. � Sancho Ycazatea (1366). Arzam 279. � Ikhus<br />

zitzaten ikhatzak ezarriak, eta arraina gainean ezarria eta ogia. Lç Io 21, 9 (tbn. He y Dv; LE brasak, Ol ikatz<br />

bizi, Ol txingar bizi, Ker txingar, IBk sua, IBe su-txingarrak). Berehala ikhatzak ilhaunez estaltzen baitira. Ax<br />

325 (V 215). Ikhatz lehen hillak berriz pitz eta irazeki ditezke. SP Phil 437. Ilhintien edo inkatzen begiratzia. Bp<br />

II 115. Ene obratto hau [...] agian ikhatzat bederen zerbitzatuko dela. ES 195. Infernuko su-gai ta ikatz belz<br />

itsusi. Mb IArg I 65. Karga iketzari. fB Ic II 119. Euren [ikazginen] erruz ondo egosten ezpada ikatza. Astar II<br />

162. Soldadu txarrei harenga egitea / ikhatz ethenduer da haize emaitea. Gy 254. Ezartzen bazaio inkhatz. Ip<br />

Dial 38 (It, Ur y Dv ik(h)atza). Munduko gauza baliyosuak / erre ta ikatz biurtu. Xe 383. Ikatzezko kapeagaz.<br />

AB AmaE 365. Ikatzak belztuak. StPierre 39. Ikatza baiño beltzago illea. Or Eus 335. Labe txiki batekin ikatzak<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

272

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

erretzen. Anab Aprika 31. Ez auts eta ez iketz (Ae). Inza NaEsZarr 2345. Ikatza, nahiz Asturiaskoa izan, beti da<br />

ikatz. MEIG VIII 36.<br />

v. tbn. Cb Eg II 194. Lg II 293. CrIc 110. Mg PAb 48. VMg 61. AA III 556. JJMg BasEsc 198. Astar II 171. <strong>Izt</strong><br />

C 130. Ur MarIl 20. ChantP 92. HerVal 131. Elzb PAd 25. Arr May 118. Jnn SBi 151. HU Aurp 97. Iraola 15.<br />

Ag G 345. Echta Jos 15. Bera EEs 1915, 227. A Ardi 129. JanEd II 122. Ox 188. Tx B 61. Zub 115. Lf Murtuts<br />

1. Munita 39. JAIraz Bizia 15. Zerb IxtS 58. Erkiag Arran 13. Anab Poli 62. Bilbao IpuiB 32. Osk Kurl 112.<br />

Salav 62. NEtx LBB 203. Uzt LEG II 41. Iketz: A BGuzur 142. TAg Uzt 179. Akes Ipiñ 24. Inkhatz: Egiat 189.<br />

Xikito 5. Const 43. GH 1931, 446.<br />

� Nork bere opilari ikatza. RG A 4. Nork bere opilari ikatza eraman beharrean ahaleginean ari direla. MEIG<br />

III 98.<br />

� "Ikatza lore zenean sorthua (L-côte) [...] (se aplica a un hombre muy moreno)" A.<br />

�2. "Charbon des plantes, principalement des fromments [...]. Ikhatza heldu zaio ogiari hongo mota batetarik"<br />

H. � Galburuaren eta galmintzaren ikatz minduak. 'Le charbon amer'. Or Mi 81.<br />

�3. "Charbon des hommes ou des animaux. Ikhatza duen aberea bertzetarik aldaratua behar da, ezen kotsukor<br />

da guziz eritasun hau" H. � Zenbat ikatz ere ez da ethortzen hala ibili ulien askitik! Almanaka berria 1880, 31<br />

(ap. DRA). Golpez jotzen du ikatzak ardia. Gatxitegi Laborantza 187 (ap. DRA).<br />

�4. (Como primer miembro de comp.). Carbónico. � Ikatz-oxydarik emaiten ez duen motor bat. Herr 7-8-1958,<br />

1.<br />

- IKATZ-ABAR. "Ikatz-abarrak, residuos de carbón" A (s.v. abar).<br />

- IKATZ-AIRE, -HAIZE. Anhídrido carbónico. � Bizidunak botatzen duten "ácido carbónico" (ikatz aidea)<br />

deritzan izaki kaltegarria. Munita 20. Egosketa orrek "ikatz-aizea" sortzen du [...] erderazko izenez "ácido<br />

carbónico". Ib. 142.<br />

- IKATZ-HARROBI. "Charbonnière, ikaztoi, ikatz-harroi" T-L.<br />

- IKATZ-HAUTS. Cisco. v. 2 iduri. � Gero botatzen zaio ikatz auts piska bat. "Carbón en polvo". It Dial 117<br />

(Ur ikatz auts). Galbaia ere bearrezkoa du, lurra eta ikatz-autsa apartatzeko. Garm EskL I 84.<br />

- IKATZ BIZI (-kh- Dv, H; ikazbizi V, G, AN, L, BN, R ap. A; <strong>Lar</strong> Sup, Añ). Ascua. � Ikhatz bizien gaiñean<br />

orthusik. Ax 397 (V 259). Ikatz biziaren kharra baino su goriagoa. ES 152. Aldare sainduko ikhatz bizietarik<br />

bat. He Phil 354. Su eztian edo ikhatz bizi gainean. ECocin 22. Ikatz bizi pillo bat ikusi zuten. Ol Io 21, 9 (Lç<br />

ikhatz). Ikatz bizi batzuk. Or QA 144. Inguruan ikusten dituen bidegabekeriek ikatz bizien antzera erretzen<br />

dutena. MEIG III 117.<br />

- IKATZ(A) EGIN (-tza V-gip ap. Etxba Eib; iketzite- AN-ulz ap. Iz Ulz). a) Hacer carbón. "Oyanera yuaten<br />

giñe iketziteraré kontent asko geldittu yuen" Iz Ulz (s.v. aldi). � Salzen deutsa [...] baso bat ikatza egiteko.<br />

Astar II 162. Ikatz eiten egun bat. HerVal 161. Egur batzubekiñ santubak egiten dirala, eta bestiekiñ ikatza. Sor<br />

Bar 31. Udan ikatz egiten irabazten dituen diruak. Urruz Urz 22. Zer mutil zuriya dan! (Ikatza egiteko). Iraola<br />

127. b) (V-gip ap. Etxba Eib; Urt, <strong>Lar</strong>). Carbonizar(se). "Carbunculare, [...] ikhatz egin" Urt IV 229. "(Hecho<br />

así) carbón, [...] ikatz egiña" <strong>Lar</strong>.<br />

- IKATZ-ERRAUTS (Sal, R, inkhatz- S ap. A). "Cisco, carbón muy menudo" A. v. IKATZ-HAUTS. � Barnera<br />

botatzen bazaio ikhatza edo ikhatz herrautsa. Dv Dial 38. Salboin ura ikatz herrautsarekin nahastekaturik.<br />

StPierre 34.<br />

- IKATZ-ERRETZE. Combustión de carbón. � Aren kea, aren sua, aren ikatz-erretzea ikustekoak zitukan. A<br />

Ardi 18.<br />

- IKATZETAN. En el (negocio del) carbón. � Ikatzetan lanean gebiltzala. Salav 62.<br />

- IKATZ EZIO (<strong>Lar</strong>, H (-kh-)). Brasa.<br />

- IKATZ-GALBAHE. "Ikazgalbai, harnero de carbón (V-gip)" A Apend.<br />

- IKATZ-GELDO. "Escarbille" T-L.<br />

- IKATZ GORRI, GORI (Urt IV 230, H). Ascua. � Aldare sainduko ikhatz gorrietarik bat. SP Phil 351 (He 354<br />

ikhatz bizi). Ikhatz gorrien gainean etzana. Dh 163.<br />

- IKATZ-ILINTI. Ascua. � Hemen metatu ditu ikatz-ilintirik bizienak. MIH 349.<br />

- IKATZ-JABE. Propietario de carbón. � Ikazgiñak euren ikaz-jaubiaren borondatia eztala, egurrak euren<br />

etxerako artu. CrIc 81.<br />

- IKATZ-KAKO. Gancho de carbonero. "Burnizkoa izaten da, ogei bat zentimetrokoa, bere zurezko eldu-lekuak<br />

metro bat eta berrogeita amar zentimetro ditu" Garm EskL I 85.<br />

- IKATZ-KANBOR (SP � A; ikazkanbor <strong>Lar</strong>; ikaztxanbor <strong>Lar</strong>). Brasa. "Ascua" <strong>Lar</strong>. � Eta zeuden han<br />

zerbitzariak eta ofizierak ikhatz khanborra eginik. "Ayant fait du brasier". Lç Io 18, 18 (Ol, Or, IBk e IBe su).<br />

- IKATZ-KOSKOR. Trozo de carbón. "Galbaia iru tokitan erabilten dabe: [...] ta, azkenez, ikaztoian, ikatzkoskorra<br />

banatzeko (V-m)" Onaind EEs 1931, 59. � Zeñek tira du ikatz koskor au? Iraola 102. Mugarrietan ere<br />

ikatz-koskorrak jarri oi dira. JMB ELG 86.<br />

- IKATZ-LAN. Transporte y venta de carbón. v. ikazketa. � Garai artan ni ikatz-lanean ibiltzen nintzan<br />

Donostian. Salav 55.<br />

- IKATZ LARRI. "(BN, S), carbón grande" A (s.v. ikatz).<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

273

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

- IKATZ-LEKU. "Carbonaria, ikhaz lekhua, ikhatz lekhua" Urt IV 227.<br />

- IKATZ-LUGAR. Antracita. � Errekaietan daude arrikatza, arroliyoa, ikatz-lugarra (antrazita) [...]. LzM<br />

Xabi 130.<br />

- IKATZ-MAILA. Estrato de carbón (?). � Neolitos edo Arlaban-garaiko lurrontzi eta ikatz-malla baten azpian<br />

zeuden [pikotxak]. JMB ELG 58.<br />

- IKATZ-MOKOR. Trozo de carbón. � Ikatz-mokor baten bertutea. Lf CEEN 1973, 131.<br />

- IKATZ NAGUSI. "Ikatz-nagosi (V-m), carbón grande" A (s.v. ikatz).<br />

- IKATZ-NEURTZAILE (V-gip ap. Etxba Eib). Medidor del carbón (cargo municipal).<br />

- IKATZ-SU. Fuego de carbón. � Legorrera ziranean, ikatz-su bat ikusi zuten. Ir YKBiz 537.<br />

- IKATZ-TRATUGILE. "Carbonarius, [...] ikhatz tratugillea" Urt IV 228.<br />

- IKATZ-TXORI (-xori BN ap. A). "Colirrojo (pájaro)" A.<br />

- IKATZ XEHE (ikhaz-xehe Hb ap. Lh; ikatz-zee A; ikaztxe <strong>Lar</strong>). "Picón, especie de carbón menudo, sutil" <strong>Lar</strong>.<br />

v. galbikatz.<br />

- IKATZ-ZAKU. "Ikhatz zaku, sac à charbon" VocBN. � Ikhatz zaku ederren jabe dabilla. ChantP 90. Aldapa<br />

bera ikatz zakua ere ioan baititeke. Or QA 148. Ikatzsakuak erriratzea zan bere ogibidea. Bilbao IpuiB 31.<br />

Atzean ikatz sakuak. Osk Kurl 65.<br />

- IKATZ-ZAPART. "Inkhatz-zapart (Sc), chispa" A.<br />

- IKATZ-ZORRO. Saco de carbón. � Beteten ezpaditubez ikatz sorro edo sakubak. Astar II 165. Ikatz-zorro bat<br />

legez astoari leporatu-ta. Bilbao IpuiB 34.<br />

� Etim. De *eni- o *inikatz.<br />

ikatz-. v. ikaz-.<br />

ikatzari, inkatzari. "Carbonero, intzaria " Lcc (posible error por inkatzari).<br />

ikatzarri (L-sar, R ap. A). �1. Carbón mineral. v. harrikatz. �2. (-harri T-L). Diamante. � Andereak arraña<br />

garbittutian beronen erraietan ikatzarri (diamante) andija aurkittu eban. Euzk 1931, 612. Mendi bakoitzak bere<br />

ur-jauzia dik, eta ikatzarri urtuzkoak dirala ematen ditek. Sabiag Y 1934, 26. � Piedra preciosa. � Ikatzarri eder<br />

bi [...]. Bata gorrija ta oztiña bestia. Altuna 21.<br />

- IKATZARRI GORRI. Rubí. � Ezpata-muturrian ikatzarri gorri (rubí) bat eukon. Altuna 9.<br />

- IKATZARRI OZTIN, URDIN. Zafiro. � Ikatzarri oztiña ikusi eban. Altuna 20. Bere begijak ikatzarri urdin<br />

(zafiro) dizdiratsu bi ziran. Ib. 9.<br />

ikatzato. � Carbonato. � Kare-ikatzatoa edo kare-arria erreta yaristen da kare-ordeia. GJaur Kimia 156.<br />

ikatzontzi, ikatzuntzi (Dv � A). � "Brasier" Dv.<br />

ikaz. v. iaz.<br />

ikazdun (-tzd- V-gip ap. Etxba Eib), ikeztun (V-ple-arr ap. Holmer ApuntV). �1. "Vendedor de carbón.<br />

Ikatzduna zan deika kaletik" Etxba Eib. �2. ikaztun (H (+ -kh-)), ikeztun (H), inkazdun (Casve). "Artho<br />

ikaztuna, maïs charbonné" H. "Houiller, inkazdün" Casve. � "Xikhiro ikhaztuna, mouton qui a le charbon" H.<br />

ikazgai (B), ikazgei (V), ikezgei, inkhazgei (S). Ref.: A (ikazgai, ikazgei, inkhazgei); Lrq (inkhatzgei). �<br />

Madera destinada a hacer carbón. "Arte, pago, aritzak eta elorri zuria dira ikazgei onenak" A. Cf. ikazkai. �<br />

Ikezgeijak ta materialgeijak erre edo saldu. fB Ic II 147. Ikatz-gai eta ezkurrarekin ematen duten aberastasuna.<br />

<strong>Izt</strong> C 125. Ikazgaiak erosirik. HerVal 143.<br />

ikazgela (V ap. A, que cita a Mg). � Depósito de carbón. "Ikazgelaak" Mg PAb 135 (en una lista de términos de<br />

ferrería). � Erdi batean ziran sartzera, ikatzgela, gizategia [...]. EE 1895b, 493.<br />

ikazgile (Volt 61 (ikatz-), Urt IV 228 (ikhatz-)), ika<strong>sg</strong>ile (V-gip ap. Iz ArOñ), ikezkile (AN-ulz ap. Iz Ulz),<br />

inkhatz egile. � Carbonero. "Ikezkillen illunezkílle, el ciervo volante" Iz Ulz (s.v. kakalárdo). v. ikazkin. �<br />

Inkhatzegile batena. Egiat 262. Ikatzgilleai ainbeste eskubide eman gabe. <strong>Izt</strong> C 154. Ganbelu anaiak ziran bi<br />

ikazgille oso beltz. Urruz Urz 11. Ikatzgileak eskuak garbi. Ezale 1897, 148b. Ikatz-egile Sarako. Zerb Azk 98. �<br />

Ene fedia, inkhatz egiliarena dena. Egiat 196.<br />

ikazgin. v. ikazkin.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

274

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ikazgite (ikatz- Urt IV 227). � Fabricación de carbón. v. IKAZKINEN. � Naiago dutela jardun nekazaritzan,<br />

ikatzgiten, mea ateratzen. <strong>Izt</strong> C 183.<br />

ikazi. "Trepar" A Apend.<br />

ikazkai. � Carbono. Cf. ikazgai. � Ikazkaiak eta urgaiak alkarregaz batuta sortzen dabezan gorputz alkartuak.<br />

GJaur Kimia 183.<br />

ikazkari, inkhazkari (S). � "Carbonnier" Lrq.<br />

ikazketa (-kh- Dv). �1. Transporte y comercio de carbón. "Ikhazketako mandoa" Dv (tbn. en ChantP 86). �<br />

Egurketan edo ikazketan. FIr 173. Itzai nenbillelarik ikazketan. Or Eus 302. �2. (-kh- Dv). Cantidad de carbón.<br />

ikazketari (-kh- Dv). � Comerciante o transportista de carbón. � Hara ikhazketariek duten girua. ChantP 94.<br />

Frantzia iparreko ikazketari eta ikazkinak ateka gaixtoan dira. Herr (ap. DRA; quizá 'minero' o 'dueño de minas<br />

(de carbón)' (?)).<br />

ikazki. � Madera para hacer carbón (?). � Errezibitia ikazkia erdizka. HerVal 251.<br />

ikazkin (V, G, AN, L, BN; <strong>Lar</strong>, Añ, H; -kh- Hb ap. Lh, Dv, H), ikazgin (V, G, Sal, R; Urt IV 228; ikhatzgin Urt<br />

IV 228, VocBN), ikezkin (G-nav, AN-ulz; <strong>Lar</strong>, Añ, H), ikezgin, inkhazkin (S; Arch VocGr, Foix ap. Lh),<br />

inkhazgin (Gèze). Ref.: A (ikazkin, ikazgin, inkhazkin); AEF 1955, 73; Iz Als (ikezkinak), Ulz (ikezkiñe); Etxba<br />

Eib (ikatzgin); Elexp Berg (ikazkiñ, ikazgiñ). �1. Carbonero. v. ikazgile. � Okin, sagardo saltzalle, ikazkin. <strong>Lar</strong><br />

Cor 152. Ikazkin egin zan. Cb Eg II 194. Txabola baten daguan ikezgin tristia. fB Ic I 52. Egiten dabee pekatu<br />

ikazginak euren erruz ondo egosten ezpada ikatza. Astar II 162. Ikhazkinik ezkontzaz ez niro trata. ChantP 92.<br />

Zaibegiko ikazkiñ bat. AB AmaE 365. Ikazgin bat txendorrari betegarriya sartzen. Apaol 63. Pethiri inkhazgina.<br />

GH 1929, 72. Ikazkinak ziren sortzez eta izaitez. Barb Leg 147. Ikazkin-txabola. JMB ELG 84. Baso maitea<br />

dago, ikazkin-lantegi. Or Eus 11. Egurgille ta ikazkiñak. Gand Elorri 197. Ikazkin gizona ondo zaildua izaten<br />

zan. Garm EskL I 74. Artzain edo ikazkin euskaldun bati. MIH 86s.<br />

v. tbn. msOñ 31r. CrIc 63. Añ NekeA 218. Bv AsL 126. Elzb PAd 26. Iraola 93. Ag G 256. Alz Bern 68. Ox 93.<br />

Etxde JJ 93. Bilbao IpuiB 31. And AUzta 41. Lab SuEm 195. BasoM 59. Ikatzkin: Mg PAb 129. Gy 60. Zby<br />

RIEV 1908, 772. Ikazgin: CrIc 81. Mg CO 223. <strong>Izt</strong> C 215. SM Zirik 15. Ikatzgin: Mg CO 95. Astar II 67. <strong>Izt</strong> C<br />

190.<br />

� Ikazkiña baño askozaz obeto ta beroago siñistetsu diran arrantzaleak. Ag Kr 221. Ez karismarik eta ez<br />

ikazkinaren federik ez dugun Kanten ondoko batzuek. MIH 383.<br />

� Ikatzkiñaren lapikotua, andija baña erua. Mg PAb 122 (v. tbn., con alguna pequeña variante, en A EY III 43,<br />

que lo recoge en V-och). � "Ikazkina, eskekoaren urrengoa (V-ger)" A EY III 43. � "Ikazkin beltzak sakela<br />

zuri" / esana betetzen digu. Or Eus 194. � Ikazkiñarekin beltz, errotazaiñarekin xuri. 'Nor norekin dabillen, eta<br />

bera ere alako (B)'. Inza NaEsZarr 2164.<br />

�2. "(G-azp), escarabajo" A.<br />

- IKAZKINEN, IKAZGINEN. "Ikáskiñen nebillen, haciendo carbón" Iz ArOñ. � Batzuek artzaintzan, ikezginen<br />

besteak. Akes Ipiñ 22.<br />

- IKAZKIN-BABA. Haba de Egipto, colocasia. � Artzain nintzala, ikazkin-baba / biok jana dut gogoan. "Habas<br />

egipcias". Or Eus 83.<br />

ikazkingo(a). � Trabajo de carbonero. � Ikazkingoatik guziak hazteko sobera izanez. Barb Leg 147.<br />

ikazkintza (V-gip (-tzaa), G-goi; <strong>Lar</strong>, Añ, H (+ -kh-)), ikazgintza (V, B), ikezkintza (<strong>Lar</strong>, Añ, H), ikaskintzaa<br />

(V-gip). Ref.: A (ikazgintza); AEF 1955, 73; Iz ArOñ (ikazkintzaa, lanbide); Etxba Eib (ikatzgintza); Elexp Berg<br />

(ikazgintza). �1. Trabajo de carbonero; fabricación de carbón. "Fábrica de carbón" <strong>Lar</strong>. "Lanbíde zakarra da<br />

ikaskintzaia" Iz ArOñ. � Baso eremuetan ikatzgintzan diarduten langilleak. <strong>Izt</strong> C 76. Atxurrean da, laietan da,<br />

ikazkintzan da, zama jasotzen da. Ag G 254. Ikazkintzarekin batean, oitura aundia zuten [...] eser-aulkiak<br />

egiteko ere. Garm EskL I 130. Basoan ibillia omen zan ikazkintzan. BasoM 59. v. tbn. Or Eus 84. Basarri 75.<br />

And AUzta 49. �2. "Ikazgintza (V, B), carbonería (oficio y también depósito de carbón)" A.<br />

ikazkintzatxo, ikezgintzetxo. � Dim. de ikazkintza. � Urtero artzean oan ikezgintzetxoen bat. Akes Ipiñ 33.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

275

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ikazlabe (R-uzt ap. A). � Carbonera. AxN explica ikhatztobia (465) por ikazlabea.<br />

ikazlabetxo. � Dim. de ikazlabe. � Maia, alkia ta lurrean zulo bat ikatz-labetxo gisakoa. AGoen Agurea 17.<br />

ikazlarrain (G ap. A), ikazlarrin (V ap. A), ikustularren (A Apend). � "Carbonera, era en que se hace el<br />

carbón" A.<br />

ikazlau. "(V-arr), carbonera, era en que se hace el carbón" A.<br />

ikazmaisu (V-arr ap. A Apend). � Carbonero.<br />

ikazplaza. "Carbonera, era en que se hace el carbón" Asp Leiz2.<br />

ikaztegi (c. <strong>sg</strong>. A; <strong>Lar</strong>, msOch 21, H; -kh- Urt IV 227, Dv, H), ikatztegi (-kh- Urt IV 227, VocBN (-tei), vEys),<br />

ikeztegi (H), inkhaztegi (S ap. Lrq). �1. "Carbonera" <strong>Lar</strong>. "Depósito, almacén de carbón" A. � Sutegitik atra ta<br />

ikaztegian sartu (B). A EY III 224. Aldixe batez nintzan / inkhaztegietan. Canc. pop. (ap. DRA). �2. Mina de<br />

carbón. � Oviedoko ikaztegietan langileak lanophor edo greba hasirik. Herr 20-3-1958, 1.<br />

ikaztobi (V; -kh- SP (-tzt-), H), ikaztogi (V-ple; Añ), ikaztoi (V-ger-m, G, L-ain, B; -kh- Dv, H), ikaztubi (Varr),<br />

ikeztogi (Añ), ikeztoi (V-gip), inkhaztoi (S; Foix ap. Lh), ikastobi (Añ, msOch 23), ikastogi, ikastoi (msOch<br />

23). Ref.: A (ikaztobi, ikaztubi); Lh (inkhaztoi); Iz UrrAnz (ikéztoixa). �1. Carbonera. "(La hoya donde se hace<br />

el (carbón)", "carbonera" Añ. � Dollorrakpere andizurenen ospea, gora joaku ikaztobiko kea. RS 507.<br />

Ikhatztobia haize handiarekin handitzenago eta sendotzenago da. Ax 463 (V 301). Itxi ezin dabenian bakarrik<br />

ikaztogi su emona. CrIc 98 (63 ikastogi). Ikastobija edo karobija neukan subagaz. Astar II 71 (tbn. ikastogi en la<br />

misma pág.). Bi ikaztoi egin behar ditiagu. Barb Leg 147. �2. ikaztoi. Mina de carbón. "Galbaia iru tokitan<br />

erabilten dabe: [...] ta azkenez, ikaztoian, ikatz-koskorra banatzeko (V-m)" Onaind EEs 1931, 59. � Ikaztoietako<br />

langilek lana utzi dute asko tokitan. Herr 7-3-1963, 1. �3. "Ikastoixa, el lugar donde se guarda el carbón" Iz<br />

ArOñ.<br />

- IKAZTOBI-ZULO (-ztoi G-to, -stoi V-gip, ikeztoi V-gip). Ref.: A; Iz ArOñ (ikastoixa), UrrAnz (ikéztoixa).<br />

"Hoyo de la era en que se levanta la pira de leña" A. � Iruri ta ikastogi zuloko lur nastu argitzen diran guztiak.<br />

NecCart 14. Eskutaten da berezi-barruko ikeztoi-zuluan. Kk Ab I 56.<br />

ikaztoki (ikatzt- V-gip ap. Etxba Eib; vEys, H; ikhaz- Urt IV 227 (+ -tzt-), H), ikeztoki (H). �1. Depósito de<br />

carbón. "En las ferrerías llaman al depósito de carbón" msOch 21. � Su-ondoko eskubi-aldera, ikaztokia; atzean,<br />

ontziak apaletan. Anab Poli 40. �2. (V-ger ap. A (s.v. ikaztobi); vEys), ikeztoki (<strong>Lar</strong>). Carbonera. � Ikatztoki<br />

eta putzu zuloetako ur zikin ustelak eran [ardiak]. <strong>Izt</strong> C 226. �3. "Inkhaztoki (S-saug), trou pour meule à<br />

charbon" Lh.<br />

ikaztto. "Carbunculus, [...] ikhatz txikia, ikhatzttoa" Urt IV 230.<br />

ikaztu (c. <strong>sg</strong>. A; <strong>Lar</strong>; -kh- Urt IV 229, VocBN (-tzt-), Dv, H), ikeztu (<strong>Lar</strong>). �1. Hacer(se) carbón; carbonizar(se).<br />

"(Hacerse) carbón" <strong>Lar</strong>. "Egurtzat on eztiren amezkiak, ikhazten ohi dituzte, les parties de tauzin qui ne sont pas<br />

bonnes pour bois de chauffage, on en fait d'ordinaire du charbon" H. � Gorputz ikaztuen artean zeuden inzensuontziak<br />

artu. <strong>Lar</strong>d 95. Gaztain-azala ikazten zaigu. Or Eus 91. Nere soiña engoitik surtan illaundu ta ikazturik<br />

datzala. Zait Sof 14. �2. "Contracter le charbon, en parlant de graminées. Hainitz ogi ikhasturik duen alhorra"<br />

H.<br />

ikaztubi. v. ikaztobi.<br />

ikaztun. v. ikazdun.<br />

ike (L (-kh-), BN-arb ap. A; <strong>Lar</strong> Sup; -kh- Urt I 82, Ht VocGr 399, H), ika (H), ige (<strong>Lar</strong> Sup � Dv y A, H), iki<br />

(H � Ast). � Cuesta; (fig.) dificultad. Azkue, siguiendo a Pablo P. Astarloa, relaciona con este término el suf.<br />

toponímico -ika, frecuente en Vizcaya y Alava, sin mucho fundamento (v. ApV 317). La variante ige (, tal<br />

vez ije en grafía moderna) puede tratarse de una corrupción. Cf. piko. v. ikai. � Eta ikhean ioatera bortxatzen.<br />

EZ Man I 108. Iñdazu iautstegi eta ikheetan indarra. EZ Man II 124. Hain ikhe xut eta gora batetan. SP Phil<br />

183. Zu ikhean gora sustengatzeko. He Phil 65. Astea da iketakorik gaitzena, zailena. M.A. Iñarra Ezale 1897,<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

276

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

101a. � (-kh- SP � A, H). Colina. "Ikhez ikhe, de colline en colline" SP. � Iaunak gobernatzen nau eta eztut<br />

izanen deusen eskasik. / Ikhe bazkatzeko lekhuan han eman nau (Ps 23, 1). EZ Eliç 240 (Interpr?; han puede<br />

estar por hark).<br />

ikealdura. v. ikaraldura.<br />

ikedun. "Acclivis, igoteko gaitza, [...] ikheduna", "solum acclive, lur ikhedúna, bizkardúna" Urt I 81. v. ikezu.<br />

ikeki. "Acclivitas, ikhe, ikhekia" Urt I 82.<br />

ikel (AN ap. A � Aq 1102; H (-kh-)). � (Vaca, buey) cebón. v. itel. � (-kh- BN ap. A � VocBN; Dv, H),<br />

inkhel (H). (Sust.). Buey cebón.<br />

ikel. v. 1 igel.<br />

iken(du). v. izan.<br />

iker. v. las exprs. iker egin, iker eta iker..., s.v. ikertu.<br />

ikera. v. ikara.<br />

ikerdura, ikardura (-kh- Hb ap. Lh). � Examen, investigación.<br />

ikergai. � Objeto, materia de investigación. � Jakitun horiek kornubierari ikergai bati bezala so egiten zioten.<br />

Mde Pr 261. Gerta daiteke gaia, ikergaia, lekuan lekukoa izatea. MEIG VIII 65.<br />

ikergaitz. � Inescrutable. � Zeñen ikergaitzak Aren erabakiak! Ol Rom 11, 33 (Ker aztergatxak, IBk e IBe ezin<br />

aztertuak).<br />

ikergarri. "Explorable" T-L.<br />

ikergu (S), ikergia (S (+ -kh-)). � "L'enregistrement" EI 167.<br />

ikerka. � Examinando, escudriñando. � Begiak alde orotan ikerka. JE Bur 161. Gizonkia hasten baizaiote<br />

beren baitan, miaka, ikerka, zer estakuru bilha, Heletako feiriarat abiatzeko, etxetik ihes. SoEg Herr 2-12-1965,<br />

1. Etzabiltzan gure gizonak ikuska eta ikerka, bainan otoizka. Ardoy SFran 132. [Alemania] ikerka dago<br />

Franziari. SoEg Herr 5-12-1968, 1.<br />

- IKERKAN. Examinando, escudriñando. � Behakoa beltz, dirdira leunekoa, beribil-barnerat ikherkan<br />

derabilana. JE Ber 21.<br />

ikerkari. � Escudriñador, investigador. � Gizonaren buru ikerkari samurrean jalgi dira arroltzetik, ernatu eta<br />

azkartu [ref. a los satélites artificiales]. SoEg Herr 15-1-1959, 1.<br />

ikerkatu. � Examinar, registrar. � Hirur aldiz Anaia baten gela ikherkatu dute. Prop 1899, 288.<br />

ikerketa (T-L), ikarketa (-kh- Dv). �1. Examen, investigación. "Exploration", "inspection" T-L. �<br />

Parapsikologiazko ikerketen bidez. Mde Pr 351. Kemen berriz hasi behar dugun ikerketan. MEIG VI 133. En<br />

DFrec hay 55 ejs. de ikerketa. �2. A investigar, a examinar. � Jakintsu batzu su-mendi iraungitu batetara<br />

doatzi ikerketa. Herr 7-4-1960, 4.<br />

ikerkunde (BeraLzM). � Visita. � Ama-Birkiñaren Ikerkundia (1896). AG 998. Jainkoaren esku altsupean<br />

zeuen burua apaletsi egizue, ikerkunde-aldian gozatu zagiezan. Eguzk LorIl 165 (ap. DRA).<br />

ikerkuntza, ikarkuntza (-kh- Dv � A). � Examen, investigación. � Munduko jakintsu haundienetatik zenbait<br />

ikerkuntza horietaz guti edo asko arduratu dira. Mde Pr 317. En DFrec hay 12 ejs. de ikerkuntza.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

277

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ikerlan. � Trabajo de investigación. � Ene ikerlanak arrazoiaren bide segurrari jarraikiz. Mde Pr 181. Orain<br />

artekoak baino ikerlan sakonagoei ekingo bagenie zer-nolakoak ziren jakiteko. MEIG VI 49. En DFrec hay 11<br />

ejs.<br />

ikerlari. �1. Inspector, examinador; investigador. � Naparrako Aurtzaro Irakaskuntzako Ikerlari Garziatar<br />

Eladio Y. EEs 1920, 106. Epaitegiko ikerlariak. GMant LEItz 63. Ustekizun ugari ialki ditute ortan ibilli diran<br />

ikerlariek. Ibiñ Virgil 42. �2. Visitante. � Anderaño ta andera / bikañak ugari / dira gaur Jel-baratza / orren<br />

ikerlari. Enb 59.<br />

ikerle (Sal, R ap. A), ikarle (-kh- Dv). �1. Inspector, examinador; investigador. "Perito, experto, apreciador,<br />

p.ej. de una avería" A. � Ni naiz Jaun biotz-ikerle ta barren-aztertzaille. Or MB 211. Yosuek ikerle bi Setin-dik<br />

igorri zitun ta esan zien: "Zoazte lurraldea ta Yeriko ikertzera". Ol Ios 2, 1 (Dv ikhusliar, Ker zelatari). Ikerle<br />

apal bezala agertu oi zan Sokrate. Zait Plat 89. Geometrizale, ederzale, hitz-ikerle. Lf ib. XV. �2. ikarle.<br />

Profeta. � Ikarleen doaia galdu egingo da. Ker EMeza 93 (ap. DRA).<br />

ikermen (A DBols, T-L). � "Examen, recherche", "inquisition" T-L. � Edateko uretik altxatu duela ikermen<br />

baten egiteko. Herr 2-1-1958, 2.<br />

ikermendu. "Perquisition, ikhermendu" T-L.<br />

iker-mikerka. � Examinando, escudriñando. � Pettiri arraintzale xaharra ur-handian haga luze batekin ikermikerka.<br />

Lf Murtuts 7.<br />

ikerpen, ikarpen (-kh- Dv � A). � Investigación. � Elizti-ikerpenezko gutun onenak (obras de lingüística)<br />

jakiteko. Eusk 1919-20 (I), 74. Belaustegigoitia'tar P. euskaltzain urgazleak [...] egindako ikerpena. Ib. (II), 62.<br />

En DFrec hay 3 ejs. de ikerpen.<br />

ikerpide. � Método de investigación. � Soin-iñarmentzazkunak oi dituan ikerpideak erabilli bear dira<br />

artarakoxean. Ol EEs 1919, 1.<br />

ikerraldi (T-L), ikarraldi (-kh- Dv � A), ikertaldi. �1. Examen, inspección, investigación, pesquisa. "Enquête,<br />

iker-aldi" T-L. � Nahi zuen noizera barnagorik ukhan zezaten ikher-aldi bat [lurrak]. EOnAlm 1905, 20 (ap.<br />

DRA). Süperiürra abiatü zen kanberetan iker-aldi baten egitera. Const 21. Sallaberry jaunak [...] egin zütiala<br />

leherka [seguramente, error de lectura por tcherca] edo ikheraldi horik. J.B. Mazèris GH 1933, 307. Orretaz<br />

ikerraldia egin zan Paraoketz. Ol Ex 9, 7 (Ker arakatzeak). Iker-aldi asko egin zituzten paper horien ondotik,<br />

Lapurdin gaindi, bainan alferretan. Lf ELit 149. � Visita médica. � Lan askorekin nabillela. Bost ikertaldi egin<br />

ditut dagoaneko. Lab EEguna 110. �2. ikarraldi, ikertaldi. Visita. � Ikertaldi bakoitzean barkapen osoa irabazi<br />

leike. ArgiD 28. Obe da bakarrik itxi, ikertaldirik (bisitarik) egin barik. Altuna 56. Orain urrengo onera egin<br />

zenduten ikarraldi oroigarri arekin. Carta de Otarra a Ldi, 17-12-1929 (ap. DRA).<br />

ikerralditxo, ikertalditxo, ikertalditxu. � Dim. de ikerraldi. � Iru eguneko egotaldi-ikastaldi-ikertalditxo bat<br />

egin nuen. A Ardi V. Ikertalditxu (bisitatxu) bat egitten. Altuna 46.<br />

ikerrarazi (Lh), ikarrarazi (-kh- Dv), iker erazi, ikerterazi. �1. "Faire rechercher, examiner, visiter" Dv. �<br />

Ikherterazi dü gorderik zagoana. Egiat 262. Gizon jakintsienez ikher erazirik. Ip Hil 209. �2. "Ikherrarazi (BNmix),<br />

presentar una hembra al macho" A.<br />

ikerreste (-kh- BN ap. A � VocBN; Dv, H). � "Reconnaissance" VocBN.<br />

ikerretsi. "Ikherrestea [...] (BN), avoir de la reconnaissance pour les bons soins, les attentions reçues" H.<br />

ikerri. v. ikertu. �1. Examinar, investigar. � Ta ikur ori ikerri ta azaltzen duanean, Ikurtzazkuna (semantike)<br />

deritza. Ol EEs 1919, 2. Yakingaiak laster ta erraz bururaño ikerriko lirake. Ib. 25. Orraitio ikerri bear dot ia<br />

zeozeren bearrik ete dauan ikusteko. EEs 1924, 208. �2. Visitar. � Gaxo, ta ikerri niñuzuten. Ol Mt 25, 36 (Lç<br />

bisitatu, Ur (G) ikusi).<br />

iker-sail (S ap. Lh). � Comisión de investigación. � Batzordeak: I. Ikersailla. Comisión de investigación. Eusk<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

278

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

1919-20 (I), 18. Badituela <strong>Euskal</strong>tzaindi honek bi sail berezi, jagon eta iker-sailak. MEIG VIII 106.<br />

iker-saio. � Investigación. � Gai ontaz egiten duen iker-saio iakingarrian. Ibiñ Virgil 93n. Zalantzaren<br />

iturburua egin diren iker saioen eskasean dago. MEIG VIII 101.<br />

ikertaldi. v. ikerraldi.<br />

ikertegi. � Centro de investigación. � Biarritzen ikertegi bat muntatzen dute; ikertu nahi dute jakintsunek nola<br />

dabilan arrainen bihotza. Herr 30-3-1961, 1.<br />

ikertu (BN-ciz-arb, Sal, S, R; -kh- BN, S; SP, VocS 133, VocBN, Gèze, Dv, H), ikartu (<strong>Lar</strong>, H; -kh- SP, Ht<br />

VocGr 357, H, A). Ref.: A; Lrq; Gte Erd 269. v. ikerri. �1. Examinar; registrar, escudriñar; investigar.<br />

"Regarder" SP. "Visiter dans l'objet d'une recherche" VocBN. "Tantear, p.ej. los daños de un sembrado" A. � Tr.<br />

Documentado desde Leiçarraga y empleado por autores septentrionales (generalmente suletinos o bajonavarros);<br />

a partir del s. XX su uso se extiende a los meridionales (antes sólo encontramos un ej. de Beovide).<br />

Usan ik(h)artu Leiçarraga, Belapeyre, Duvoisin y Beovide. En DFrec hay 59 ejs. de ikertu, de ellos 52<br />

meridionales. � Eta ikhartzera beheititurik ikhus zitzan mihise hutsak. Lç Lc 24, 12. Eta luen ikertu eta lotu<br />

[axeterrak]. O Po 52. Bere konzenzia onsa ikhar. Bp I 67. Kontzentziaren ikhertzeko. Mst III 43, 2 (SP y Ch<br />

miratu, Ol azterkatu). Ikher bageneza hastioaren arrazoa. Egiat 225. Ogen handien ikhertzera. Arch Fab 207.<br />

Izpirituak ezen ikhartzen ditu guziak, Jainkoaren barne minenak ere. Dv 1 Cor 2, 10 (Ol y Bibl ikertzen; Lç y He<br />

penetratzen, IBk e IBe aztertzen). Ikherrazue hil ala bizi den. Laph 206. Ikartu, examinatu zituban dotrinan. Bv<br />

AsL 83. Konbertitze miraküllüzko hori [...] izan ledin xeheki ikhertürik. Ip Hil 12. Alperrik aratu ta ikertzen<br />

zituen [...] zoko-bazterrak. A Ardi 89. Xokuen ikertzen. Const 21. Sakela bat ikhar, bestea ikhar [...] eta paperik<br />

ez. GH 1930, 176. Liburu aiek ikerturik. Or Aitork 167. Muthiko horiek, bai izkirioz bai solasez ontsa ikertuak<br />

izan dira. Herr 12-6-1958, 3. Ama ikertu eban medikuak. Erkiag BatB 98. Xeheki ikertuko dugu gure kantuen<br />

arabera zer den amodioa. Lf ELit 71. Gaia horratik astiroago ikertu beharrekoa da. MEIG III 107s.<br />

v. tbn. AR 285. Dv LEd 272. CatS 82. Prop 1876-77, 143. Jnn SBi 330. Arb Igand 129. HU Zez 126. JE Bur 177.<br />

StPierre 36. Barb Sup 83. Zub 54. Ir YKBiz 318. Eguzk GizAuz 22. SMitx Aranz 91. Txill Let 74. Arti Tobera<br />

263. JEtchep 54. Zait Plat 35. <strong>Lar</strong>z Senper 38. Ibiñ Virgil 69. Ardoy SFran 338. Casve SGrazi 52.<br />

�2. (SP � A, Bera). Visitar. "Ikhertzea, visiter, traiter un malade" SP. Cf. supra con el significado de 'visitar<br />

para examinar'. � Eriak ikhertzea, ondikatuak konsolatzea. SP Phil 421. Geu bixittau edo ikertu gauzala<br />

Sorkaldeko gottik (Lc 1, 78). AG 1529 (tbn. Arriand; Lç, He y Oteiza bisitatu). Askok ikertzen (bisitatzen)<br />

dutena udaretan. IPrad EEs 1915, 106. Eliza ikertzea (bisitatzea) eskatzen danean. ArgiD 26. Guraso ta<br />

nebarrebak / Gabonez ikertzera. Enb 164. Eri nintzan, ta ikertu ninduzuten. Ir YKBiz 422. Ikertu egin naute<br />

eriotzaren mandatari diren eritasunak. Txill Let 92. v. tbn. Ayerb EEs 1912, 153. FIr 188. Laux BBa 68. Gand<br />

Elorri 161.<br />

�3. ikartu. "Ez dut haren zuzentasunik ikhartu, je n'ai pas expérimenté sa probité" Lh.<br />

�4. "Couvrir (femelle)" Lh.<br />

- EZIN IKERTUZKO (T-L; ikhar- Dv). Inescrutable. "Inexplorable" T-L. � Giza-biotza gaizto ta ezin-ikertuzko<br />

da. Nork ezagutu? Or MB 211.<br />

- IKER EGIN. Visitar. � Bertoldin enetxuba, etorri akit sarritan iker egitten. Otx 126.<br />

- IKER ETA IKER. Buscando, investigando afanosamente. � Iker eta iker, mia eta mia ari zen. Barb Sup 102.<br />

Bazter guzietan ari dira hor jakintsuak iker eta iker. JE Med 113. � A fuerza de escudriñar, examinar. �<br />

Halarik ere, iker eta iker, konfidantza hartu zuen besteak ez zuela gibel-asmorik. Mde HaurB 75.<br />

- IKER ETA MIKERTU. Escudriñar. � Ez zabiltzan gu bezala bertzeen harat hunatak ikher eta mikhertuz. GH<br />

1932, 413.<br />

- IKERTU-MIKERTU. Examinar, registrar. � Nahi luzketela ikertu-mikertu dorre debru horren bazterrak,<br />

jakiteko errotik zer den. Herr 7-3-1963, 3.<br />

ikertxo. � Visita (con suf. dim.). � Orduan, nere guraso, anai-arreba ta maite-miñari ikertxo bana egingo al<br />

diek? Ataño MLanak 40.<br />

ikertza, ikartza (<strong>Lar</strong>, H (V; + -kh-)). � Examen. En G-nav significa 'tasación'; ikertza bota, 'tasar' (cf. ikertzatu).<br />

� Biar dan kontu ta arretako ikartza edo examiña bat iduki ta gero. Kortazar Serm 95.<br />

ikertzaile, ikartzaile (<strong>Lar</strong> (-ale); -kh- SP, Dv), ikerzale (-kh- S ap. Lrq), ikertzale (T-L). � Examinador,<br />

inspector; investigador. "Ikhartzaille bortitza" SP (sin trad.). "Inquisiteur" T-L. � Bihotz xokhuen ikherzalia.<br />

Mst III 46, 4. Ni nizala [...] bihotzen ikherzalia. Ip Apoc 2, 23 (Ur (G) azterlari, IBk aztertzaile). Nahi duten<br />

bezain urrun eta barna hel ditela ikerzaleen behakoak. JE Bur 177. Azkue ta Arana-Goiri dira gure ikertzallerik<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 279<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

maratzenak. Ol EEs 1919, 1. Contrôleuse bat, billet ikerzale bat. Barb Sup 83. Huna bertze bi hitz-ikertzale.<br />

Zerb Azk 6. Goberniak haitatü zian soldadu kolpatü ikherzale. Herr 17-3-1960, 3. Eskola giristinoen ikertzale.<br />

Herr 15-9-1960, 4. Gauerdi aldean [hila], ikhertzaleen arabera. <strong>Lar</strong>z Senper 56. Tovar [...], ikertzaile bezain<br />

irakasle entzutetsua. MEIG VIII 84. En DFrec hay 11 ejs. de ikertzaile 'investigador'.<br />

v. tbn. Zub 33. A EY III 378. Or Aitork 391. Ikertzale: Mde Pr 41. Ardoy SFran 183. Lf CEEN 1973, 122. MEIG<br />

I 215.<br />

� (Adj.). � Gastonen izpiritu ikertzaleari eskerrak. Mde Pr 183.<br />

ikertzatu (G-nav). � Tasar los daños. Cf. ikertza.<br />

ikertze (S ap. A; O VocPo, H), ikartze (-kh- H). �1. Respeto, deferencia; buen trato. "Cuidado, buen trato" A. �<br />

Eta ikhartze duzuen prezioski beztitua denagana. Lç Iac 2, 3 (IBe sekulako begiramenez). Nizaz eztuzu<br />

orhitzerik, / ez, hurrentzen nizanean, / zein ere den ikertzerik. O Po 21. Mintza zaite [Jainkoaz] bethi<br />

ikharzerekin edo atenzionerekiñ. He Phil 338. �2. ikartze (<strong>Lar</strong>, H (-kh-), A). Mirada. "Aspecto" <strong>Lar</strong>. Cf.<br />

betikertze. � Eta zen haren ikhartzea xistmista bezala eta haren abillamendua xuri elhurra bezala. "Regard".<br />

Lç Mt 28, 3 (He behakunde; en las demás versiones, aurpegi o begitarte; cf. el ambiguo "aspectus" de la<br />

Vulgata). �3. (T-L; -kh- H). Examen; estudio, investigación. "Inspection" T-L. � Irakurtze eta ikhertze arthots<br />

baten ondotik. Laph 182. Zer egin behar da ikhertze horren aisakiago egiteko? CatS 82. Ikhertze batzu urean<br />

eginik. Prop 1900, 138. Elhe hanitz, itzulika, harat-hunat, estakuru, ikertze, zimardika [laboraria eta erostuna].<br />

JE Bur 170. Ikertze barna eta luze horietarik, Biblea sekulan baino azkarrago atera da. Othoizlari 1957, 113.<br />

Gramatikako ikertzeren bat. Erkiag BatB 41. Behar ziren ikertzeak Indietan eginik, bildu xehetasun guziak<br />

Erromarat igorri. Ardoy SFran 270. En DFrec hay 12 ejs. de ikertze. v. tbn. Ox 130. Mde Pr 230. <strong>Lar</strong>z in<br />

Alzola Atalak 118.<br />

ikertzego(a). � Cargo de inspector. � Gobernamenduak eskoletxeen ikertzegoan ezarria. JE Bur 44.<br />

ikertzepen. � Experimento. � Ikertzepen, sos hanitx igorri gabe egin daitekianak. ArmUs 1892, 154 (ap.<br />

DRA).<br />

iker-zentru. � Centro de investigación. � Ez dugu esateko moduan goi mailako iker-zentrurik izan <strong>Euskal</strong><br />

Herrian. MEIG VI 125.<br />

ikesi. v. ikasi.<br />

hiketa (gral.). Ref.: A Morf 155; Etxba Eib. � Tuteo. � Baña antziña iltzan Arranondon da orregaitik ezta<br />

emen agertuko iketa zar ori. Ag Kr 10. Iketa edo toketa egoki derabil. Or EEs 1927, 208. En DFrec hay 2 ejs.<br />

- HIKETAN. Tuteando. "Itxeko-andriari be, iketan eitten zetsan" Etxba Eib. � Zuketan beti, iketan iñoiz bere<br />

ez. A BGuzur 121. Gaur euskeraz itsusi dana, azkenetan iketan asi zitzaionan Yesukristori. Or QA 43. Ekin zion<br />

Piarresek iketan. Etxde JJ 278.<br />

ikete. v. izate.<br />

iketsu. v. ikezu.<br />

iketxe (SP � A). "Petite colline" SP s.v. mulhoa.<br />

iketxo. "Clivulus, ikhetxoa, menditxoa" Urt V 223.<br />

iketz. v. ikatz.<br />

hiketz (R-is ap. Iz R), yiketz. � Tuteo. "Nik elerraitan diar iketz, zuketz, yo hablo de tú" Iz R 308. v. hiketa. �<br />

Gore uskarak irur tratamentu diola. Dra: duketza, zuketza eta yiketza. Mdg 147. Yiketzian berextan digu gizakia<br />

emaztekitik. Ib. 147.<br />

iketze. v. ihetxe.<br />

ikezu (<strong>Lar</strong>, H, A), iketzu (-kh- H), iketsu (-kh- Urt, H), ikesu (vEys). � Empinado. "Acclivis, igoteko gaitza, [...]<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

280

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ikhetsua", "solum acclive, lur ikhétsua, ikhedúna" Urt I 81. "Clivosus, ikhetsua, menditsua" Ib. V 223. "Aspero"<br />

<strong>Lar</strong>. � Makhur diraden gauzák xuxenduren dirade, eta bide ikhezuak planaturen. Lç Lc 3, 5 (He bide gaitzak,<br />

Oteiza bide aldapadunak, Dv, Ol e IBk malk(h)arrak, IBe bide malkarrak).<br />

� iki. v. eki.<br />

ikialte. v. ekialde.<br />

ikidetu. "Devenir camarade" Arch VocGr.<br />

1 hikika. "(S; Foix), bouche bée, les yeux fixes" Lh.<br />

2 hikika. "Dispute, querelle, propos animés dans lesquels on s'oublie jusqu'à se tutoyer" Arch ms. (ap. DRA).<br />

hikilimikiklik. � (Onomat. del vaso bebido de un trago). � Bizia iragaiten zaiote, baso bat arno edaten den<br />

bezala: hikilimiki klik. Iratz Argiz 108 (ap. DRA).<br />

1 ikin (-kh- Dv, H, A), ekin (-kh- Lh). � "Un peu; en parlant des liquides, une goutte" Dv. "Ikhin bat emadazu<br />

[...]. Ikhinik eztut ikhusten, je n'y vois goutte. Lo ikhinik eztut egin" H. "Ekhin bat arno" Lh. � Zeren ez baitut<br />

ogirik, ahurraz atxik ahala irin baizik pitxer batean eta olio ikhin bat olio-untzian. Dv 3 Reg 17, 12 (Ol pittin<br />

bat, Ker apur bat).<br />

2 ikin (-kh- S ap. A). � (Persona) precoz. v. 2 ekin.<br />

3 ikin. � "Ikin (igi-gin) [...] motor" Bera app. � Ordularia ikiñak erabilli azitzen duen bezela, gorputzaren<br />

atalak biotzak erabilli azitzen ditu. Alz EEs 1929, 8.<br />

ikindu, ikintu (S-saug ap. Lh). � (Part. en función de adj.). "Fat" Lh.<br />

1 ikino. "Ikhinoa, ezdeusetakoa, propre à rien" SP (� vEys, Dv y H).<br />

2 ikino (Dv (-ño), FauMar 115), ikinona (FauMar 115). � Erizo de mar. "Oursin" Lf GAlm 1957, 33.<br />

ikiriki. � "(V-arrig-oroz), caballo (es voz familiar)" A. � Berak apapa eroango zaituz / ikirikiaren ganean.<br />

Zam EEs 1917, 195.<br />

ikisi, -xi. v. ikasi.<br />

ikitanu. v. ijitano.<br />

iko. "(V-m), moña de lino" A.<br />

(h)iko. v. piku.<br />

ikoatu (<strong>Lar</strong>, Hb ap. Lh), ikoetu (<strong>Lar</strong>, H), ikoitu (<strong>Lar</strong>, H). � "Asurcar, hacer surcos", "emelgar" <strong>Lar</strong>.<br />

ikobilkazo. v. ukabilkazo.<br />

ikoe (<strong>Lar</strong>, Hb ap. Lh, H). � Surco.<br />

ikoetu, ikoitu. v. ikoatu.<br />

ikoitika. v. ikotika.<br />

ikol (V ap. A). � Encogido, raquítico; huero. "Gaztaina ikolak (V), castañas hueras" A. v. iskol. � Beste lora<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

281

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

txatxar bat egoan, ikola, kakotua, zimela, erkiña, usaingea ta maluskaua. A Ezale 1897, 149a. Ugatzak ikol,<br />

sabela sakon. Arrospide "Axular eguna" (ap. DRA). Beste zazpi galburu ikol, mee eta sargoriz zizpil ernetzen. Ol<br />

Gen 41, 23 (Urt ttipi, Bibl eihar). Gorputz ikol horretatik atsegin apur bat atera nahirik. Mde HaurB 35.<br />

Eskumen ikol eta zizpila bildu dugu Eladeko iakintzaren alorrean. Zait Plat 81. � (V-ger-ple-m). Ref.: A Apend;<br />

A EY III 298. "Ikola dauket tripea, tengo hambre (V-ger)" A Apend. � Gosikilleko azeri zabel-ikol bat idoro<br />

eban. I. Uribitarte Euzk 1930, 486. � (Fig.). � Mundu hain ikol horretan. Mde HaurB 60.<br />

ikolaski. v. ikoroski.<br />

ikoldu. �1. Presionar, oprimir, aplastar. � Astuntasun ikaragarri onen azpian ikoldua ta zapaldua izango<br />

intzake. A Ezale 1897, 124a. �2. Ajar, de<strong>sg</strong>astar. � Akile argia erio lasterrak / ondatu, ta Titon zartzaro luzeak<br />

/ ikoldu omen zun. Zait Gold 214. Neguan ikoldu ta usteltzen dan landara berbera. Ibarg Geroko 133 (ap. DRA).<br />

�3. Disminuir. � Zoritxarrok [...] ikoldu orde, gero ta areago azten baitakuskit. Zait Sof 18.<br />

ikoltar (V-ger ap. A EY III 373). � Roñoso, agarrado, avaricioso. "Gente roñosa que no da convites fúnebres" A<br />

Apend.<br />

ikoltasun. � Encogimiento. � Loren ikoltasuna ta gizakumeen apaltasun edo umiltasuna bat dira. A Ezale<br />

1897, 149a.<br />

ikondo. v. 1 pikondo.<br />

ikonoklasta. � Iconoclasta. � Pelajiotarrak, Ikonoklastak, Albitarrak eta beste ainbeste. Inza Azalp 90s.<br />

ikoroskada (ikooskaa, -kara V-gip). � Cantidad de hilo que cabe en una devanadera. "Ikooskaa, ikooskara<br />

batekiñ eiten zan matasia" Iz LinOñ 182.<br />

ikorosketa. "Astalketa aritzea, matazuraketan, ikorosketan jardutea: dévider, mettre du fil en écheveau" H s.v.<br />

astalketa (tras hari-zuntza).<br />

ikoroski (V-ple-och, ikooski V-gip; <strong>Lar</strong> y Añ (s.v. aspa), H), ikorozki (Dv (V), H), ikolaski (V-oroz), ikurizki<br />

(G; Aq), ikuruski (Añ, A), ikuski (V-ger-arr-och-m). Ref.: A (ikoroski, ikolaski, ikurizki, ikuski); Iz LinOñ<br />

(ikootza). �1. Devanadera. "Aspa para hacer madejas [...] (G)" Aq 430. � Arturik izpija ikoroskijan, egiten da<br />

matazia askatubaz doian legez. Ur Dial 6 (It matazuran, Dv hastalkaian, Ip khotxeian). � "(V-m), tenaza" A<br />

(s.v. ikuski). �2. ikuski (V? ap. A � Añ). "(Quítate de ahí) trasto, ken ortik [...] ikuski ori" Añ. � Enas ni ikuski<br />

zantar ezetarako bat. Añ EL 2 170. Asto ikuski ta lotsa bâkoa. Zav Fab RIEV 1907, 95.<br />

ikoroskitu (ikoos- V-gip ap. Iz LinOñ 182; <strong>Lar</strong>, H), ikorozkitu (H), ikuruskitu (Añ). � Devanar. "Aspar" <strong>Lar</strong> y<br />

Añ.<br />

ikorostu (ikoos- V-gip ap. Iz LinOñ 182). � Devanar.<br />

ikorotz (ikootz V-gip). � Devanadera. "Ikootza bati bakarrik entzun diot" Iz LinOñ 181.<br />

ikortzirin (H; -rz- O-SP 223, Dv, A; -kh- O-SP 229, SP). � Ampolla. "Tumeurs qui viennent aux mains à ceux<br />

qui travaillent" O-SP 223. Ikhortzinira, que traen Duvoisin y Harriet, citando el ej. de Axular, es sin duda una<br />

errata de la 2. a ed. de éste. � Etzaitza hain fite eskuak maskurtzen, ikhorzirinak egiten eta ez haragiak ethentzen.<br />

Ax 90 (V 61). Lokarri horrek larruari halako zimurdura bat egiten dako, bi ikorzirin lodiekin batean. GH 1927,<br />

339. � "Igortzirin, tumores en las venas (B)" A Apend.<br />

� Etim. Podría tratarse de un compuesto cuyo primer miembro sería bikor 'grano'.<br />

ikortzirindu (H). � Ampollar(se). "Aitzur-lanak ikhortzirindu darozkit eskuak [...]. <strong>Lar</strong>rua mehegi duzu, laster<br />

ikortzirinduko zaitzu eskua" H.<br />

ikortzirintsu. "Ikorzirintsu, caleux" Dv.<br />

ikoti, ijuti (V-m ap. A), ikuti (A DBols). �1. "Retozo, brinco" A. "Saltos y recovos, zapart eta ikuti" A DBols.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 282<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

� Dzapartada edo iiuti baten burkanera igon eban. A Txirrist 32. Zekor batek bezelako ijutiak eginez. A Ardi<br />

124. Zangurrubak beñola, sartagittik ijuti. Otx 32. �2. Saltando, brincando. � Txuntxun soñuan uju ta ikoti.<br />

Enb 36. Ijuti datoz izar gordiñak. Gand Elorri 47.<br />

- IKOTIAN (Dv (que cita a AB) s.v. akiti). Saltando, brincando. � Bildots ta txalak ikotian. AB Olerk 179.<br />

ikotika, ijutika. �1. Salto, brinco. � Alkarren artian egiten ditubeen salto, ijutika ta leenago esan nituban<br />

erokerijaak. JJMg BasEsc 158. Txapeldun [...] pelotan [...] añeketa ta ikotikan (carreras y saltos), aga-ikotikan<br />

(salto de pértiga). Anab EEs 1919, 63. Egiten zizkitzun sekulako ikotika arrigarriak. Anab Poli 87.<br />

�2. (V-ger ap. A), ijutika (V-m ap. A), ikoitika. "Brincando" A. "Abereak saltoka ibilteari i-iutika edo ijutika<br />

esaten dautse" Ezale 1897, 132a. � Bildotsak legez mendiskak bere ikotika. AB AmaE 126. Bedartza luzian,<br />

mutiko-neskatoak ijutika. Arriaga Lekob 6. Mutikuak ikotika pozaren pozez. Kk Ab I 62. Ijutika urten eban<br />

Yulitxok bere kortatik. EEs 1928, 15. Ijuika ta ikoitika goguak biztuaz. Enb 207. Ijuika ta ikotika. Ib. 164. Ikotika<br />

ioan zan. Or Aitork 41. Soka-jokoan ikotika ziarduen. Erkiag BatB 22.<br />

ikotu. � "(V-ger), saltar, retozar" A. � Poztu ta ikotu zaitezte. Ol Mt 5, 12 (Dv jauz). Iauna da Errege: ikotu<br />

bedi lurbira, / poztu bitez izaro guziak. Or Ps 96, 1.<br />

ikozoro. "(msLond), estramonio (Bot.). Según otros es el sicomoro" A.<br />

iktiosauro. � Ictiosaurio. � Garai batean baziran iktiosauro, dinoterio eta beste olako piztitzarrak. Vill Jaink<br />

61.<br />

hiku. "Barro, lodo (Darric)" DRA.<br />

ikubil. v. ukabil.<br />

ikuilu. v. ukuilu.<br />

ikuitu. v. ukitu.<br />

ikuka. v. ukituka.<br />

ikukatu (SP � vEys). � "Ikhukatzea (O), urhentzea (O), achever" SP. Duvoisin, que lo toma de SP, lee<br />

ikuratzea, pero en Pouvreau la -c- es clara.<br />

ikulondo. v. ukalondo.<br />

ikur (Lh). Neol. de AG, derivado de ikurri (q.v.). �1. Signo, señal; símbolo; signo de escritura. � Kentzen<br />

doguz ss eta c izkijak (aboska ta ikurrak) (1897). AG 1021. Ikur edo kiñuba au ixango yatzube (Lc 2, 12). Ib.<br />

1655 (Lç, Oteiza e IBe se(i)nale, Arriand lorratz, Ker ezaugarri). Menpetasun ikur noiz diran eta noiz ez. Zink<br />

Crit 34. Gurenda-ikurtzat dakartzuela / burestun zorunezko bat. Enb 45. Andra Mari jainkesaren irudi edo<br />

ikurra da. JMB ELG 85. Ikur horiek Latin etorkiko direla. Mde Pr 230. Ikurrez eta ispilluz bezala [ikusi]. Or<br />

Aitork 183. Arabe-ikurrez idatzia. Berron Kijote 108. Ikur bilduma, nolazpaiteko alfabetoa. MEIG VI 134. En<br />

DFrec hay 22 ejs.<br />

v. tbn. JBDei 1919, 166. Eusk 1919-20 (I), 64. Eguzk RIEV 1924, 595. Altuna 98. ZA RIEV 1928, 588. Laux<br />

BBa 100. BEnb NereA 129. Onaind in Gazt MusIx 154.<br />

� Lema. v. ikurritz. � Euskera aundiki-soiñekoz yantzi-bearra izaki nonbait bere ikur. Markiegi in Ldi IL 11.<br />

�2. (Bera, Lh (que cita a Lf)). Significado. � Ikur ori ikerri ta azaltzen duanean, Ikurtzazkuna (semantike)<br />

deritza. Ol EEs 1919, 2. Nehork ez baitaki xuxen zer ikur dauketen. JE EuskG 239. Pantheon erromanoa frango<br />

berritua zen, ez xoilki kanpoz bainan ikurrez eta balioz. Lf CEEN 1973, 124.<br />

- IKUR-HEGAZTI. Ave simbólica (heráldica). � "Belatxikia", Kornubiaren ikur-hegaztia. Mde Pr 259.<br />

- IKUR EGIN. Hacer un signo. � Ikusten baeban ixara andi bategaz ikur-egijon (señalia-egin), gelditxeko. Kk<br />

Ab I 83.<br />

- IKURPEAN. Bajo el lema. � XIX. mendean "Zazpiak bat" ikurpean bilduko den lurralde mordoa. MEIG VI<br />

49.<br />

ikurazi. � "Demonstrar" <strong>Lar</strong>. � Ikurasten edo argitzen dutenak euskal-izkuntzaren ezaguera andia. EE 1881b,<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

283

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

37.<br />

ikuraztu. � Declarar. � Errian zegoen ardandegi bakarra ikuraztu zuten biltzar-toki. EG 1956 (5-6), 21.<br />

ikurburu. "Devise" T-L.<br />

ikur-buruka. � Ordenando según el significado. � Beste aurkibide berri batetik iztegian ibilli bear da. Itzak<br />

moltzokatu bear dira ikur-buruka. Ol EEs 1919, 27.<br />

ikurdi. � Escudo heráldico. � --Zein margo yaukak (ala yaukan) Bizkaiaren ikurdijak? --Gorrija (1897). AG<br />

1060. Etxiak bere ate-buruban ikurdi edo arma-arrija dauko. Kk Ab I 87. Beraren ikurdia Areitz Gurutzeduna<br />

izango zala. Eusk 1919-20 (I), 64. Zure ikurdia ahaztu dut. Mde Pr 110. Arangurendarren ikurdi edo eskudoa.<br />

Akes Ipiñ 18. Laurdenkatua dakar bere ikurdia. Berron Kijote 196s. v. tbn. EEs 1920, 12. Etxeg Itzald II 156.<br />

Enb 147. � Escudo. � Gudari batek ikurdija (eskudua) jaso. Altuna 110. Bata larruzko ikurdiarekin estalia<br />

(Quijote IX). Anab RIEV 1928, 610 (AIr ib. 603 mazmarro). Eun urre-ikurdiz eder jantzia. Onaind in Gazt<br />

MusIx 207. v. tbn. Goen Y 1934, 183.<br />

ikurdura (T-L). � Curva. "Inclination" T-L. Cf. ikur-makurka. � Arheak, bereber uztarturik, egiten dute lan<br />

hobea. Bakotxa barrari laxoan lothurik, hartzen dituzte lurraren ikurdurak. Gatxitegi Laborantza 52 (ap. DRA).<br />

ikuri-ikuria. "Jinetico o jinetecito" Mdg 121.<br />

ikurik. � Quieto. Cf. ekuru. � Yi egon adi kemen ikurik. Mdg 169.<br />

ikurizki. v. ikoroski.<br />

ikurka. � Seña, gesto. � Kiñuz edo ikurkaz ittantzen yakon zelango ixen ezarri gura eban (Lc 1, 62). AG 1527<br />

(Lç keinu, Dv kheinuz, Ol, Arriand y Ker kiñuka, IBk e IBe keinuka).<br />

ikurka-makurka. v. ikur-makurka.<br />

� ikurkari. v. ikuskari.<br />

ikurki. � Signo. � Bere nausitasunaren ikurkija (señalia) an dauko lurrian sartuta. Kk Ab I 93.<br />

ikurki-makurki. "(AN-ulz), dando rodeos" A EY III 333.<br />

ikurkin. � Signo. � Idazkietan bakarrik beren azkua daramate batzuek, bestetzuek irudietan, eta batzuek,<br />

berriz, ikurkin eta agerbide nabarietan. "In signis exterioribus". Ol Imit III 4, 4 (Pi ikurkin eta agerbide; Mst<br />

señale eta figura).<br />

ikurkor. �1. Símbolo. � Maitasunaren ikurkorra zan / zure leioko maoa. Laux BBa 28. �2. "Significatif,<br />

ikhurkor" T-L.<br />

ikurkun (AG 1065, Bera app.). �1. Marca. �2. Símbolo. � Euzko-abendaen ikurkuna. Euzkadi 1910, 131s.<br />

(ap. NeolAG). Zure oroia euskaldunentzat / ikurkun eder-bizia. Goiria EG 1956 (9-10), 8.<br />

ikur-makur. � Viraje. � Luhosotik Kanborako bidean [...] otoa, ikur-makur bat egin-eta, aintzinean heldu zen<br />

oto batekin kaskatu da. Herr 14-6-1962, 2.<br />

ikur-makurka (BN ap. Lh, que cita a Lf), ikurka-makurka (G-nav ap. A). � Con paso vacilante. "Cayéndose a<br />

cada paso" A. "Trébuchant" Lh. � Oinak ikur-makurka baitzabiltzan! Ox 183. Hari buruz ikur-makurka [otsoa]<br />

zetorrela ikusi zuen. Mde Pr 92. Haur xume zelarik [...] lasterkari hoberena ikur-makurka eta xuti-punpaka<br />

ibiltzen. Lf ELit 311. � "(AN-araq), trazando ra<strong>sg</strong>os" A Morf 596 (tal vez la trad. esté influida por ikur). "Bidea<br />

ikurke-makurke doaie, el camino va en zig-zag" (AN-ulz). � Etxeari buruz abiatu zen, sigi-saga, ikur-makurka<br />

eta kantuz. GAlm 1958, 22. Otoa hasi da [...] karrikan ikur-makurka. Herr 10-4-1958, 2. Ikurke-makurke egin<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

284

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

du goldatza (AN-ulz). 'Golde-lana, erreka, ildoa ez du zuzen zuzen egin'. Inza NaEsZarr 1936.<br />

ikurpen. � Significado. � Ikurpen onegaz itz ori iminten da (1895). AG 442. Itzen ikurpena eta esanguria.<br />

Eusk 1919-20 (I), 40. Izkien ikurpenatzaz euki eban aburua. GMant LEItz 74. Neronei idastekoan gogoratu ez<br />

zaizkidan ikurpen ta xedeak otutzea. Lab Y 1933, 195. Egun orrek uskurtz edo erlijiozko ikurpen eta kutsua<br />

gureganaiño ekarri du. JMB ELG 78. Bai itz barri, ta bai ez ezagunen esangura edo ikurpena. Ibarg Geroko 6<br />

(ap. DRA).<br />

ikurratz, ikurrats. � Sello. � Etxe Argittaldari onen argittalben gustijok dauke bere ikurratza, Euzkadiren<br />

ikurdiduna (1897). AG 1016. Jesukristoren ikurratsik (selloa) ez daukatenei bildurrez begiraturik. JBDei 1919,<br />

309. � Aldi aretan euzkotarrak <strong>guda</strong>ketara eroezan ikurriñak ikurratz motza euken. "Signo rudimentario".<br />

Arriaga Lekob 11.<br />

ikurratzatu. � Sellar. � Illobija jagon eben, arrija sillutan edo ikurratzaurik (Mt 27, 66). AG 1475 (Lç, Dv e<br />

IBe zigilatu, Ur (G) sillutu, Ip kaxetatü, Ol zildaikatu, Arriand ikurraztu, IBk seilatu).<br />

ikurraztu. � Sellar. � Ain odol deun-deunez bere maitasunak / ikurraztu zindun pake ikurritza. Tene Muxika in<br />

Onaind MEOE 851. Zupu-arrija ikurraztu eta jaboliakin sendetsi leben. Arriand Mt 27, 66 (AG 1475<br />

ikurratzau).<br />

1 ikurri. Neol. creado por Arana Goiri en 1892 (AG 99), a partir de irakurri, interpretando éste como i-ra-kurri<br />

'hacer significar', causativo de un supuesto ikurri 'significar'. �1. (Vb.). Significar. � Ontxe bere daukagu<br />

atzittu, erderazko asir-a ikurtzen dabena (1895). AG 442. Emoten daben grazia ikurri ta adierazten dabelako.<br />

KIkV 83. Lenago beatza ikurtzeko bezela, geroago zenbakia ikurtzeko ere erabilli edo zan. ZA RIEV 1928, 591.<br />

Itzak adierazi edo ikurri bear duana. EEs 1930, 22. Iturritxoak garbitasuna dikur bere ur gardenaz. Olerti 1960,<br />

160. �2. (Sust.). Signo. � Gorabera ori adierazteko ezpaita asmatu ikurri (siñale) berezirik. Or LEItz 44. �3.<br />

(Sust.). Significado. � Aditzen du, bainan adituek ez dute harentzat ikurririk. JE Med 34.<br />

2 ikurri. "(G-nav), caerse" A. Cf. ikur-makurka.<br />

ikurrin. Neol. creado por AG en 1897, de ikur 'signo' y eun 'lienzo'. � Bandera. � Bizkaiaren Ikurritxa, Ikurdija<br />

ta Ikurriña (1897). AG 1060. Ontzi batak besteari bandera edo ikurriñakaz egin bear eutsezan ezaugarriaren<br />

[sic] ganean. Echta Jos 265. Herriko ikurrina aitzinian. Zub 54. Ikurrin bat, kate ta lili. Laux AB 99. Erlijioaren<br />

ikurriña dakartenak. Or QA 86. Antikonformismuaren ikurriña. Mde Pr 194. Ikurrin gorri-ori bat! Ugalde Iltz<br />

14. Ikurrin gorria izango dabe beartsuak. Erkiag BatB 128. Ate-gainean heien [onen] ikurrina. Lf in Casve<br />

SGrazi 11.<br />

v. tbn. JBDei 1919, 191. ArgiDL 167. Inza Azalp 16. EusJok II 151. Eguzk RIEV 1927, 424. Enb 32. Kk Ab II<br />

126. Goen Y 1934, 183. SMitx Aranz 169. Ibiñ Virgil 109.<br />

� Bandera vasca. � Emakumak eitia ikurrin barrija. Enb 147. Gaste orreik goruntz duaz / abesti eta ikurriñez.<br />

Laux AB 53. Nola hiltzeraino / kurutze ikurrinak dituzten atxiki! Iratz 30. Ikurriñak zabaltzen eta ormak<br />

pintatzen dabiltzan oiek. Ugalde Iltz 60. Bizkaitar asmatu zuen ikurrina euskotar bihurtu. MEIG IX 152. En<br />

DFrec hay 168 ejs., mayoritariamente en esta acepción.<br />

� Sello. � Gotzai ikurriñak onela dio: Obispado de San Sebastián. Vicaría general. In MAtx Gazt 4.<br />

ikurrindun. � Agura, emakume, nestatilla, mutiko-neskato, ikurrinduna ta <strong>guda</strong>ri-taldeak. "Porta-estandarte".<br />

Arriaga Lekob 11.<br />

ikurringi. "Diploma" Zam Voc.<br />

ikurrintxo. � Dim. de ikurrin. � Ikurrintxo gorria jartzen dute goizean-goiz Anaidiaren exteko leio batean.<br />

Eguzk RIEV 1927, 436.<br />

ikurritz, ikurritx. � Lema. � Bere lema edo ikurritxa edonun irakusteko (1897). AG 1544. Bi itz oriek,<br />

<strong>Euskal</strong>tzaindian ikurritz-tzat autatu ginituenean. Lh Itzald II 120. Baietza du ikurritz. Ldi IL 71. Ikurritzat<br />

langille alkartasuna ta eusko-anaitasuna daukaz. Eguzk GizAuz 194. --Eta ikur-hitza? --"Nemo me impune<br />

laccessit". Mde Pr 110. Politique d'abord izan zitekeen gure ikurritza (horrela esaten zen, nik uste, erdarazko<br />

"lema"). MEIG VIII 44. En DFrec hay 2 ejs. de ikurritz. v. tbn. EEs 1911, 116 y 1920, 12. Eusk 1919-20 (I), 64.<br />

� Símbolo. � Ain odol deun-deunez bere maitasunak / ikurraztu zindun pake ikurritza. Tene Muxika in Onaind<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

285

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

MEOE 851. � Inscripción. � Eraikierazi zion hilarria, kornubierazko ikur-hitz batekin. Mde Pr 256.<br />

ikurroihal. "Bandera" Zam Voc.<br />

ikurrune. � Seña, signo. � Emazteak, amantalaren ertzakin ikurrune maitakoiak zegitzan. Elizdo EEs 1913,<br />

89.<br />

ikurton. Neol. creado por AG en 1897, de ikur y deun. � Sacramento. � Ikurtonak edo sakramentubak eta<br />

Arrendi edo Oraziño nagosijak jakiñaz (1897). AG 1058. Azkenengo Ikurtonak edo Sakramentubak. Kk Ab I 49.<br />

Ikurton edo Sakramentuak. KIkV 83. Sakramentu edo Ikurtonak artzeko. Inza Azalp 7. Eman ziozkan ikurtonak.<br />

TAg GaGo 100.<br />

ikurtu. "Signifier, vouloir dire, [...] ikhurtu" T-L.<br />

ikurtz. � Señal, seña. � Eta emon ebanak kiñu edo ikurtza egin eutsen (Mt 26, 48). AG 1471 (Lç e Ip se(i)ñale,<br />

Ur (G) siñale, Dv ezagutkari, Ker e IBe ezaugarri, IBk ezaupide).<br />

ikurtzatu (Bera). � Señalar. � Zer ikurtzauko dogu, ba, berori-gaz? NeolAG. � Marcar. � Lapitz gorriaz<br />

ikurtzatuta dagozan idazkiak. K. Arzubiaga, carta a Lizardi 11-1-1930 (ap. DRA).<br />

ikurtzazkun. � Semántica. � Ikur ori ikerri ta azaltzen duanean, Ikurtzazkuna (semantike) deritza. Ol EEs<br />

1919, 2.<br />

ikuru. v. ekuru.<br />

ikuruski. v. ikoroski.<br />

ikusala. � Panorama. � Bai begiak ere nik emendik goitik baño --irugarren lerroan bainago-- ikusala<br />

zabalagorik. Ldi IL 20.<br />

ikusalde (-kh- S ap. A � Gèze). � "Vision" Gèze.<br />

ikusaldi. v. ikustaldi.<br />

ikusarazi (B, BN, S ap. A; Urt II 431 (-kh-), <strong>Lar</strong>, Dv, H (-kh-)), ikuserazi (-kh- S ap. Lrq; H), ikuserazo (<strong>Lar</strong>,<br />

H), ikusierazo (Añ), ikustarazi, ikusirazi, ikusiazo, ikusazi, ekuserazi (-kh- S ap. Lrq), ekusarazi. �1. Hacer<br />

ver, mostrar. v. erakutsi. � Errege Yaunari ikusi erazo bear dan gogoangarri ori. <strong>Lar</strong> Fueros 49. Ekuserazi<br />

zien [...] egi hau. Mb OtGai III 64. Ikusaraziko ziotzoten urguilleriaren antze eta artifizio guziak. Mih 37. Nik<br />

ikhus-arazi dauzkiat lagunak. Gy 170. Ikus erazi zaguzu zure sabeleko frutu bedeinkatua. Arr May 116.<br />

Ekusaraz bezau Jesus. Mdg 159. Ez diteke [...] etxe-barne-ikuskizun ori bizikiago ikus-arazi. Markiegi in Ldi IL<br />

13. Argi ikusarazi zenidan on oro zuk egiña dala. Or Aitork 172 (223 ikusirazi). Susmo txarrak ez dagoenik<br />

ikusarazi ez badit. MEIG III 88 (I 143 ikuserazi, MIH 321 ikustarazi). En DFrec hay 2 ejs. de ikusarazi.<br />

v. tbn. Ikuserazi: Otag EE 1882c, 582. Ikusierazo: Cb Eg II 208. Ikustarazi: Berron Kijote 201. Ikusiazo: Akes<br />

Ipiñ 29. Ikusazi: FIr 170.<br />

� ikusierazi (Añ), ikusierazo (Añ). Demostrar. � "Faire voir, faire visiter. Eria ikhus araztea" H. � "Faire<br />

visiter, faire passer à l'inspection. Eskola ikhus-araztea, faire inspecter l'école" H.<br />

�2. "Otharrean zuena ikhus-arazi dio, il l'a obligé à montrer ce qu'il avait dans le panier" H.<br />

�3. (B, Sal, S, R ap. A; Lh), ikusiarazi. Hacer sufrir. "Zerbait ikhus-arazia dauku, il nous a fait bien souffrir"<br />

Lh. � Giza-Semeari ere neke aundiak ikusi-araziko dizkiote. Ir YKBiz 245.<br />

ikusari (B, BN-baig ap. A). � "Presentes, regalos a la recién parida" A. v. iku<strong>sg</strong>arri II (2). � Seme berrien<br />

Epifaniko / ikusaria artzeko zain. SMitx Aranz 60.<br />

ikusbehar. v. ikusibehar.<br />

ikusbegi. v. ikuspegi.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

286

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ikusbera (V-ger-arr-oroz-m ap. A), ikuspera. � Curioso, deseoso de ver. � Beste gustijak baño ikusperagua<br />

antza, barruban gordeta zer egon ete lettekian ikusteko gutizijaturik. Otx 51.<br />

- BELTZ-IKUSBERA. Lúgubre. � Odol eri batek ezetua iduri, / beltz-ikusbera uan, izukoi, urduri... 'Lúgubre'.<br />

Ldi BB 80. Olerkari negarti beltz-ikusbera dan batentzat, zer gaia! Or Y 1933, 418. � Bere ingurukoen "idola<br />

fori" gehienak ontzat hartzen dituen gizona baizik, nahiz asko baino buruz argiago eta beharbada beltzikusberaxeago<br />

izan. MEIG III 71s.<br />

ikusbide (H (+ -kh-)). �1. Demostración. "Basajaunik ez delako ikhusbiderik argiena" Lh. � Ta egia onen<br />

ikusbidea zure libru hau izango da. <strong>Lar</strong>, carta a Mb 278. Fedeko ikusbide edo Demostraciones Católicas-en<br />

izenarekin. <strong>Izt</strong> C 497. �2. ekusbide. Medio de ver. � Hostia bera leio edo ekus-bide utsa da gure<br />

Jangoikoarentzat. Mb OtGai III 165. Illundu zan ordurako zearo basopea. [...] azaltzen ziran zuriuneai zerien<br />

argitxirrista zan itzalpeko ikusbide bakarra. TAg Uzt 269. �3. + ikuspide (V-arr). Vista, sentido de la vista.<br />

"Ikuspide ona (V-arr), buena vista" A Apend. � Eskatu zion bezela Ebanjelioko itxuak Jesu-Kristori [begi]<br />

korputzekoen ikusbidea. Mg CC 23. Begijetako ikusbidia. Mg CO 31. Itsu askori eman zien ikusbidea. Ir YKBiz<br />

151. �4. Ocasión de ver. � Ez nintzen hargatik hortarat arrimatu zenbeiten ikhus bide maiz ukhan gabe.<br />

"Occasion de voir". Birjin 442. �5. (Añ), ikuspide. Visión, acción de ver. "Vista, acción de ver" Añ. � Eguzkiak<br />

[...] begiei ikuspidea galerazoten eutsen. Erkiag Arran 23. Bere bizitza-arteko guztia gibel-ikustez ikusita ematen<br />

baitigu, ta ikuspide ori "Faidon" elkar-izketako berri barrukoienez oso, borobil, adieraz dezakegu. Zait Plat 83.<br />

Tarteko kausa urbillek Jainkoaren ikusbidea galerazten digutela. Vill Jaink 32. �6. (Dv; -kh- S ap. Lh). Vista,<br />

alcance de la vista. v. ikuspegi. � Gorda gitzatzie tronuan jarririk denaren ikhusbidetik. Ip Apoc 6, 16 (tbn. Ur<br />

(G); Ur (V) ikusbegitik). Egun baten alkarren ikusbidean jarri zirean arte. Echta Jos 238. Bakar-bakarrik<br />

zengozen ikusbide guztian? Ib. 271. � (V-ger, B ap. A; Dv). "Vista, perspectiva. Lurpillo orrek ikusbide andia<br />

kentzen deutso erritxu oni" A. � Ikusbide ederra ta baketsua egoan zeruan zein lurrean. Echta Jos 250. �7.<br />

(Lh). Ejemplo; modelo. "(Eskual), exemple. Ikhusbide hoberik ez baduzu emaiten" Lh. � Herritar guziek<br />

ikhusbidetzat baitzedukaten [gizon gazte bat]. Arb Igand 135. Bertzeen etsenplu edo ikhusbidea. Ib. 115. Ene<br />

ikusbidea yarraikirik. Zub 94. �8. Noticia, informe. � Bihotz guziz igortzen derauzkitzut, Jauna, ikhusbide<br />

horiek. "Renseignements". Arb Igand 35. �9. ikuspide (S ap. A). "Miramiento, consideración" A. �<br />

"Reconnaissance, gratitude. Egin zaitzun ongiez ukhan behar duzu ikhuspide" H. �10. Aspecto. � Josetxoren<br />

berbetea ta ikusbidea ederretxi jakazan Atanasiri. Echta Jos 200s. �11. Visión. � Apezpiku ari ikusbidez agertu<br />

zenion [...] gorputzak non gorderik zeuden. "Per visum". Or Aitork 224. �12. ikuspide. Punto de vista. v.<br />

ikuspuntu. � Ikuspide estetikoa. Azurm Mirande eta kristautasuna 74 (ap. DRA).<br />

ikusbidetsu, ikuspidetsu (-kh- S ap. A � Gèze; Dv, H). � "Reconnaissant" Gèze.<br />

ikusbira. v. ikusmira.<br />

ikusbitarte. � Panorama, horizonte. � Non da begientzat ikus-bitarterik zugan bezain aundi? Or Poem 531.<br />

Zeru izar onen ikusbitartea. Or EG 1952 (5-6), 12. Iñon bañon ikusbitarte zabalagoa. Or QA 50.<br />

ikusera. v. ikuskera.<br />

ikuserraz, ikuserrez, ikus errex, ikusi erraz. � Fácil de ver; fácil de entender. � Nolaz bada hori? Ikus errex<br />

da: zeren duten, elgar lagunduz, orok bat egiten. JE Bur 199. Bera agirian jartzen duen era bezain ikus-erreza<br />

behar dugu. MEIG IX 135 (en colab. con NEtx). Oso ikusi erraza dago / jarririk guri begira: / opiziorik ez<br />

gendulako / nola juan giñan mendira. Uzt Sas 119.<br />

ikusezin (<strong>Lar</strong>, H (G)), ikusiezin (Añ). Cf. IKUSI EZIN. �1. Invisible. � Ikus eziña zara ezkongai neskutsa!<br />

Laux BBa 44. Jaungoikoaren beatz ikuseziñetik zilintzaka. TAg Uzt 98. Ortzi-eme ikusi-ezin orri eta zuri. Zait<br />

Sof 150. Mundu ikus-eziñ oiekin dugun artu-emana. Or QA 59. Zenbait aldiz ikusiezina da ekaia mediumetik<br />

ateratzean. Mde Pr 331. Lur au ikus-eziña ta antolagabea zan. Or Aitork 340. Orduan ikusi nitun [...] Zure ikuseziñak.<br />

"Invisibilia tua". Ib. 176. Edozeiñek daki su ikusezin orren barri. Erkiag Arran 94. Beren ezten ikus<br />

eziñak. Ibiñ Virgil 112. Lokarri ikus ezinaz inguratu. Lasa Poem 98. Honen gai ikusezina nabarmentzea. MEIG<br />

IX 135 (en colab. con NEtx). � Begi utsez ikuseziña. Zink Crit 19. �2. (<strong>Lar</strong>, H (G)). Invisibilidad. � Kreatzaille<br />

ta kreazioaren ikusi-eziñak eramaten ditu teoria ori defenditzera. Vill Jaink 61. Ikusezinak mendean daukan<br />

irudimenaren alde egon ezinetan. MEIG IX 132 (en colab. con NEtx). �3. Penalidad, sufrimiento. � Lurrean<br />

ikusi eziñak ederki ikusteko. Inza Azalp 114.<br />

- IKUSEZINEKO. Invisible. � Ikusi eziñeko iratxoren bati. NEtx LBB 115. Ikusezineko gai horrekiko bizi dira.<br />

MEIG IX 135 (en colab. con NEtx). � Lúgubre (?). � Arabiar bat ari zan kantari ikusi eziñeko toki artan. Anab<br />

Aprika 32.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 287<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ikusezin. v. ikusiezin.<br />

ikusezingarri, ikusiezingarri. � Invisible. � Ariman egiten daben egikera ikusiezingarriaren antza edo irudiya.<br />

Itz Azald 125.<br />

iku<strong>sg</strong>ai, iku<strong>sg</strong>ei (H (+ -kh-)), ikuskai (<strong>Lar</strong>, Añ, H), eku<strong>sg</strong>ai. I (Sust.). �1. Cosa que merece verse; escena,<br />

espectáculo, visión; paisaje, panorama. "Perspectiva, vista amena, ikuskari, ikuskai ederra" <strong>Lar</strong>, Añ. v. iku<strong>sg</strong>arri<br />

II (1). � Era bereko beste zenbait eku<strong>sg</strong>ai eder ere agertu ziezten deabruak. Mb IArg I 376. Iku<strong>sg</strong>ei gozo bat<br />

Zeruak / niretzat oi dabe egiñ. AB AmaE 150. Gau-egaztien karraxia, ikuskai lazkorretara erdutzeko geztokiko<br />

illai dei-ojua da. "Pavorosas escenas". Zink Crit 31. Hirixka pollit bat da Zarauz, eta iku<strong>sg</strong>ai hanitz baduena. JE<br />

Ber 80. Zer Supazter xokoan, erriari nabaitutako ikuskaiak azaltzea ezik? J. Artetxe Y 1933, 332. Begiratoki<br />

ame<strong>sg</strong>arri onetatik bezaingo iku<strong>sg</strong>ai ederrik begietaratu ete litakio ikusleari iñundik? TAg Uzt 93. Nork<br />

begiratu ez orduan, alako ikuskairik! Erkiag Arran 43.<br />

v. tbn. Ldi IL 26. EA OlBe 17. Erkiag Arran 12. Ikuskai: EA OlBe 104. SMitx Aranz 12.<br />

� Espectáculo, función. � Ikhu<strong>sg</strong>ei huntan dütügü, / algarrekilan arthuski / bizizale arraruak / beren izatian<br />

jarraiki. Casve SGrazi 170. � Motivo de curiosidad. � Mamitzen den bitartean, sorkaria, ustegabeko gertaera<br />

da egilearentzat; iku<strong>sg</strong>ai hutsala besteentzat. "Motivo de curiosidad vana". MEIG IX 133 (en colab. con NEtx).<br />

�2. eku<strong>sg</strong>ai. Ejemplo. � Munduko guziei eku<strong>sg</strong>ai onak beti guk agerzea. Mb IArg I 134.<br />

�3. Dato, evidencia. � Edesten zaigunaren edotasunotzaz uste izateko iku<strong>sg</strong>ai batzuek izaten ditugun. "Datos".<br />

Zink Crit 51.<br />

�4. (-kh- Lh), iku<strong>sg</strong>ei (-kh- Lh). Regalo.<br />

�5. Ilustración (en un libro). � Iku<strong>sg</strong>aiak. JMB ELG 109.<br />

II (Adj.). �1. iku<strong>sg</strong>ei. Que va a ser visto. � Ene aragietan düdala Jinkoa ikhusiren, nihaurek düdala ikhu<strong>sg</strong>ei.<br />

Egiat 183. �2. (-kh- Lh), ikuskai. Visible. � Bere erresurrekzioa [...] ainbeste testimonio edo prueba guztiz<br />

ziertu eta iku<strong>sg</strong>aiakin [...] sinistu eragin. Gco II 79. Gau-alde argietan ikhu<strong>sg</strong>ai dela. Darric RIEV 1912, 224.<br />

Doi zera ikuskai argi onekin. Or BM 48. Ikuskai diran gaietan. Lek SClar 133. Ikuskai oro negar illun da!<br />

"Todo lo visible". Gazt MusIx 85. � Eskaldunek iku<strong>sg</strong>ai [herriak] zein bere tokitan. Hb Esk 72. �3. (-kh- Lh).<br />

Digno de verse. �4. (-kh- Lh), iku<strong>sg</strong>ei (-kh- Lh). Deseoso de ver.<br />

- IKUSGAI-ANTZEKO. Descriptivo. � Kopla guztiak ikuskai-antzekoak dirana. Lek SClar 133.<br />

iku<strong>sg</strong>ailu. �1. Cosa digna de verse. v. iku<strong>sg</strong>arri II (1). � Bertze asko ikhu<strong>sg</strong>ailu miragarrien artean badire<br />

[...] bi izar aralde. Darric RIEV 1912, 224. Baitabiltza hanitz aldiz herritik urrun, begiak iku<strong>sg</strong>ailu arrotz<br />

zerbaitez ase nahiz. JE Ber 43. � Espectáculo. � <strong>Lar</strong>zabal jaun aphezak idatzi du Iru ziren iku<strong>sg</strong>ailu hau. <strong>Lar</strong>z<br />

Iru 9. �2. Telescopio. � Urrun ikusteko ta urrun entzuteko, geurok gaituken iku<strong>sg</strong>ailu ta entzugailu. Or QA 202.<br />

Gau ixillean, ikusketa-gela batean sartu ta iku<strong>sg</strong>allu txiki batek erakusten digu munduaren izakera. Gazt MusIx<br />

69n.<br />

iku<strong>sg</strong>aitz. � Invisible. � Zamorro-talde iku<strong>sg</strong>aitzen otsa datorkigu nunaitik belarrietara. TAg Uzt 146. Ez<br />

baitira eitegabe ta iku<strong>sg</strong>aitz ain ederki ixurtzen ditugunak. Or Aitork 363.<br />

- IKUSGAITZEKO. Invisible. � Iku<strong>sg</strong>atx da ezkutuko sare sendoren bat. Ag Kr 57.<br />

iku<strong>sg</strong>ale, ikusi gale. �1. Deseoso de ver. � Beti ziñez ta miñez ikusi-gale ziñana. Zait Sof 13. Bera ikusi gale<br />

naiz. Ib. 78. �2. Deseo de ver. � Erri-miña, zerura-naia, Yainkoa iku<strong>sg</strong>alea. Or QA 115.<br />

iku<strong>sg</strong>arri (gral.; <strong>Lar</strong>, Añ, Dv), ikuskarri (V-gip), eku<strong>sg</strong>arri, ekuskarri, ekusigarri. Ref.: A; Lrq; Iz ArOñ<br />

(ikúskarri); Etxba Eib; Elexp Berg. � Tr. Documentado en Argaignarats y a partir de mediados del s. XVIII,<br />

sobre todo en autores meridionales. En DFrec hay 35 ejs. de iku<strong>sg</strong>arri y 5 de ikuskarri.<br />

I (Adj.). �1. Digno de verse, admirable. "Espectable, digno de ser mirado y visto" <strong>Lar</strong>. "Extraño, raro" <strong>Lar</strong>, Añ.<br />

� Hartan zintuen ikhusten / obiet ikhu<strong>sg</strong>arriak. Arg DevB 30. Gurutze Santuaren mirari iku<strong>sg</strong>arria. Cb JMJ 17.<br />

Kanpotik ain delaik iku<strong>sg</strong>arria (319). LE-Ir. Zan bai ekuskarria / Egunoro ipintzea / Utsik gabe arrautzea. Mg<br />

in VMg 92. Emakume [...] ain iku<strong>sg</strong>arri. Astar II 274. Aulki guziz iku<strong>sg</strong>arria. <strong>Lar</strong>d 83. Alvernako mendiya da<br />

iku<strong>sg</strong>arria. Bv AsL 146. Iku<strong>sg</strong>arri omen zen haren kuraia. HU Aurp 159. Menditar batentzat beti iku<strong>sg</strong>arri ixan<br />

oi diran gauzaen ondotik. Kk Ab I 51. Uri iku<strong>sg</strong>arri onetan. A LEItz 134. Zoin iku<strong>sg</strong>arri bazterrak. Ox 31.<br />

Dorrea iku<strong>sg</strong>arriago da. Zerb Azk 16. Ez zuten iñoiz orren lan iku<strong>sg</strong>arria egin. Anab Poli 112. Jentearen azkar<br />

ibilli bearra iku<strong>sg</strong>arri yaka. Erkiag BatB 170. Beti izaten dira iku<strong>sg</strong>arri John Hustonek egin eta gidatzen dituen<br />

filmak. MEIG I 186.<br />

v. tbn. Cb Eg II 110. Añ LoraS 9. fB Ic I III. Zav Fab RIEV 1907, 97. Echag 254. <strong>Izt</strong> C 84. Dv LEd 199. Arr May<br />

9. Zby RIEV 1908, 89. Muj RIEV 1907, 544. Echta Jos 294. Goñi 113. Xikito 11. Iraola 107. Ag G 102. Alt EEs<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 288<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

1912, 245. J. B. Ayerbe ib. 59. A Ardi 67. Arrantz 108. Etxeg Itzald II 88. Inza in Jaukol Biozk XV. Tx B I 170.<br />

JE Ber 43. Lek EunD 19. Ldi UO 29. Sabiag Y 1934, 25. Ir YKBiz 79. JMB ELG 48. TAg Uzt 92. EA OlBe 57.<br />

Zait Sof 95. JAIraz Bizia 12. Munita 45. Mde Pr 329. Etxde JJ 103. Txill Let 115. Bilbao IpuiB 31. Akes Ipiñ 28.<br />

Basarri 151. Osk Kurl 83. Etxba Ibilt 467. Alzola Atalak 72. NEtx LBB 95. Ardoy SFran 227. Uzt Sas 351.<br />

Berron Kijote 140. Ikuskarri: Mg PAb 128. Ant JesBi 58. Altuna 18. Or Mi 90. JAIraz Bizia 106. Eku<strong>sg</strong>arri:<br />

Echag 88. Zab Gabon 105. Ekusigarri: Echag 87.<br />

�2. (Ht VocGr 437, <strong>Lar</strong> y Añ (s.v. visibilidad), H (-kh-)), eku<strong>sg</strong>arri. Visible. � Beraren edertasuna [...] ekus<br />

diteken baño eku<strong>sg</strong>arriagoa. Mb OtGai I 65. Eurok [konfesoreak] dira Jesusek itxi eutsuezan Angeru<br />

iku<strong>sg</strong>arriak. Añ LoraS 38. Elexa iku<strong>sg</strong>arri bat. Astar II 45. Espainian zen [iguzki-histura] hau orotan baino<br />

iku<strong>sg</strong>arriago. HU Zez 95. Damuak izan bear dau sentikorrak edo iku<strong>sg</strong>arriak. Itz Azald 141. Landaen arima<br />

iku<strong>sg</strong>arri. Or Mi 71. Estigi beltzaren eta lurpeko iratxoen iku<strong>sg</strong>arri. "Styx atra uidet". Ibiñ Virgil 74. v. tbn. Inza<br />

Azalp 87. Zait Plat 31. Erkiag BatB 118. � "Que l'on peut regarder sans inconvénient" H.<br />

�3. "Visivo" <strong>Lar</strong>.<br />

�4. ikuskarri. Evidente. � Egi au ain ikuskarrija da, edonok dakijala (1897). AG 1018.<br />

II (Sust.). �1. (V, G ap. A; <strong>Lar</strong>, Añ, Dv, H (-kh-)), ikuskarri (ikh- Lecl), eku<strong>sg</strong>arri (R ap. A), ekuskarri. Escena,<br />

espectáculo; cosa digna de verse; panorama. v. iku<strong>sg</strong>ai, iku<strong>sg</strong>ailu, 1 ikuskari, ikuskizun (2), ikuspen. � Ekus<br />

nitzaken nekerik andienak eta eku<strong>sg</strong>arririk andi-txar-gogorrenak. Mb IArg I 153. Ikhu<strong>sg</strong>arri hunek laztu zuen<br />

Dabit. Lg I 301. Eureen begijei [emakumeak] eskintze arren iku<strong>sg</strong>arritzat. JJMg BasEsc 191. Eclips erdarak<br />

deitzen dian ikhu<strong>sg</strong>arri bat. Chaho AztiB 13. Jesus oraindik ere Jerusalendarren ikuskarritzat agertu bear zan.<br />

<strong>Lar</strong>d 457. Iñazio ikhu<strong>sg</strong>arri bat zelakotz. Laph 73. Zer iku<strong>sg</strong>arri polita egongo aizen mingaña kana laurden bat<br />

kanpora deala! Apaol 101. Non nahi zuk eta nik [...] lapar sasipe bat baizik ikusiko ez ginuen tokian agertuko<br />

zaizkitzun [...] hiru, lau iku<strong>sg</strong>arri. HU Aurp 98. Iku<strong>sg</strong>arriaren ederra! Ayerb EEs 1912, 179. Au iku<strong>sg</strong>arri ezti<br />

gozoa. Enb 126. Elgarrekin zoin-gehiagoka Loiolako iku<strong>sg</strong>arriez. JE Ber 74. Iku<strong>sg</strong>arri begi-mingarriak. Or QA<br />

131. Eliza barneko iku<strong>sg</strong>arri zenbeit. Zerb Azk 14. An, ezta emakume ezkonduak, iku<strong>sg</strong>arriren bat duten<br />

bitartean, ez dira kalera ateratzen. Anab Aprika 55. Gaiztoaren ondo egotea [...] eguneroko iku<strong>sg</strong>arria dugu.<br />

Vill Jaink 106.<br />

v. tbn. Cb Eg II 193. Egiat 173. LE Ong 81v. fB Ic II 277. Añ EL 2 193. MarIl 108. <strong>Izt</strong> C 73. Prop 1876-1877,<br />

121. Ud 121. Camp EE 1882a, 67. Bv AsL 93. AB AmaE 386. Zby RIEV 1908, 411. Elsb Fram 82. Jnn SBi 45.<br />

Arb Igand 147. HU Zez 15. Lander RIEV 1911, 594. EEs 1914, 104. A Ardi 39. ArgiDL 94. TAg Uzt 92. Munita<br />

71. Mde HaurB 54. Anab Poli 46. Bilbao IpuiB 240. Akes Ipiñ 21. Arti Ipuin 48. And AUzta 120. Erkiag BatB<br />

127. Ikuskarri: Rob in Onaind MEOE 444. Arr GB 84. Or Mi 67. Enb 47. Eku<strong>sg</strong>arri: Echag 48. Arrantz 125.<br />

Ekuskarri: Or Eus 15.<br />

� Espectáculo, función; obra de teatro. � Bear ditu jostaketak, baña ez ekuskarriak. <strong>Izt</strong> D 147. Zeremonia<br />

saintü hurak diogü eztirela ikhu<strong>sg</strong>arri hüts. CatS VIII. Dantza eta iku<strong>sg</strong>arri pekaturako-bide-emongarriak. Itz<br />

Azald 103. Antzokiko ikuskarriak erakartzen zuten. Or Aitork 54. Hamasei iku<strong>sg</strong>arri bazituzten jujatzeko. In Arti<br />

Tobera 262. Par-eragiteko iku<strong>sg</strong>arria egina zeukan. Zait Plat 17. v. tbn. AB AmaE 55. Or Aitork 54. NEtx LBB<br />

69. � "Actor in comœdia, komediánoa, operadórea, ikhu<strong>sg</strong>árria" Urt I 118.<br />

� (B, S ap. A; Gèze (-kh-), Dv, H (-kh-)). Prodigio. "Iku<strong>sg</strong>arri bat galdetzen du (H), il demande un prodige" Dv.<br />

En el lenguaje bíblico suele querer significar 'prodigio hecho con valor de signo o señal'; de ahí la acepción<br />

"señal" que da Azkue, citando a Uriarte (Mt (G) 16, 4). � Judizio aurreko iku<strong>sg</strong>arriak. Añ EL 1 38. Eta zer beste<br />

iku<strong>sg</strong>arririk denbora artan gertatu zan? Gco I 144. Moises [...] iku<strong>sg</strong>arri aiekin arritu zan. <strong>Lar</strong>d 90. Ikhu<strong>sg</strong>arri<br />

handi bat agertü zen zelian. "Signum". Ip Apoc 12, 1 (tbn. Ur (G y V) e IBk; Lç signo, He gauza miragarri, Ol<br />

ikuskizun, Ker ezagugarri, IBe seinale). Oh iku<strong>sg</strong>arriaren handia! Dv LEd 88 (Cb Eg II 43 mirari). Ikuskarri ta<br />

arrigarri asko egiñaz. KIkG 18. Zeruko ikuskarria zen. Or Mi 119. Iku<strong>sg</strong>arri bat nahi ginuke zuk eginik. Leon<br />

Mt 12, 38 (Ip miraküllü).<br />

� Visión. � Ordukoz izan zuan iku<strong>sg</strong>arri au. Bv AsL 176s.<br />

� Ejemplo. "Jainkoak iku<strong>sg</strong>arritzat ematen diote bertze gizoneri, Dieu la donne en exemple aux autres hommes"<br />

Dv. � Onen iku<strong>sg</strong>arriak daku<strong>sg</strong>uz Eskritura santuan. Añ MisE 167.<br />

�2. (B, BN-mix ap. A; VocBN (-kh-), Dv). Regalo. "Cadeau que les malades, notamment les femmes acouchées,<br />

reçoivent de leurs parents ou des amis que les visitent" VocBN. v. ikusari, 1 ikuskari I (3). � Iku<strong>sg</strong>arritako<br />

presentazkiogun geuren gorputz arimak (171). LE-Ir. Huna bi andre, ongi urrundik, iku<strong>sg</strong>arriekin ethorriak.<br />

Barb Sup 88. Sari ederra izanen duzu [...] eta gainerat oraino, iku<strong>sg</strong>arri zerbeit. "Étrenne". Barb Leg 22.<br />

�3. "Extrañez, extrañeza, singularidad" <strong>Lar</strong>.<br />

�4. "Visibilidad" <strong>Lar</strong>, Añ.<br />

III (Adv.). � "Admirablemente. Iku<strong>sg</strong>arri jausten jatzu soñeku ori" Etxba Eib.<br />

- IKUSGARRIAN. Vistosamente. � Lau alabakaz, bata baño bestea zaldi zoliagoaz da iku<strong>sg</strong>arrian<br />

apainddurik. Echta Jos 314.<br />

- IKUSGARRIKO (S (Foix) ap. Lh). Vistoso; magnífico. "Hau da hau ikhu<strong>sg</strong>arriko ehorzketa!" Lh. �<br />

Iku<strong>sg</strong>arriko zaldi eder biren ganean. Echta Jos 313. Ogoño deritxon iku<strong>sg</strong>arriko atxmendia. Ib. 27. Ikuskarriko<br />

gela batera. Otx 124.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

289

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

- IKUSGARRIZ. Prodigiosamente, milagrosamente. � Gai ülhünian ezta / ez, ageri ekhirik; / huntan agertzen<br />

zaikü / ikhu<strong>sg</strong>arriz elkhirik. UNLilia 11.<br />

- IKUSGARRIZKO. Vistoso; digno de verse. � Lirio guri ziñan denporan / iku<strong>sg</strong>arrizko loria. AB AmaE 190.<br />

Aurpegia, goizeko eguzkiak jota bezelaxe, iku<strong>sg</strong>arrizko argitan zuela. A Ardi 124. Iku<strong>sg</strong>arrizko neurtizlaria. Enb<br />

193. Ikuskarrizko gauza zela-ta. Or Mi III. Iku<strong>sg</strong>arrizko ereztun bat. Otx 65. Bart bai iku<strong>sg</strong>arrizko sua. Erkiag<br />

BatB 15.<br />

- IKUSGARRIZKOAK IKUSI. Sufrir muchas penalidades. � Ikuskarrizkoak ikusia [Santa Ageda] [...] zintzo<br />

izateko. Or MB 860.<br />

iku<strong>sg</strong>arriki (-kh- H). � Visiblemente.<br />

iku<strong>sg</strong>arriro. �1. "Visiblemente, iku<strong>sg</strong>arriro, agirian, lat. patenter" <strong>Lar</strong>. �2. + ikuskarriro. Admirablemente;<br />

vistosamente. � Guztiz ikuskarriro prestatua arkitzen da Lurbira osoa. <strong>Izt</strong> C 26. Iku<strong>sg</strong>arriro apainduak. Ib. 117.<br />

Itxas gañ dana iku<strong>sg</strong>arriro zidarturik egunaz. Ag Kr 61.<br />

iku<strong>sg</strong>arritasun, eku<strong>sg</strong>arritasun. �1. Visibilidad. � Duen eku<strong>sg</strong>arritasunari dagokan bezala. Mb OtGai I 65.<br />

�2. Vistosidad. � Ezpata-Dantzak harrotu baitu bere iku<strong>sg</strong>arritasunean. MEIG IX 132 (en colab. con NEtx).<br />

iku<strong>sg</strong>ia. v. iku<strong>sg</strong>u.<br />

iku<strong>sg</strong>in (<strong>Lar</strong> � H). �1. "Vista, sentido de ver" <strong>Lar</strong>. v. ikuskin (2). � Itxu askori iku<strong>sg</strong>iña eman zion. Brunet Lc<br />

7, 21 (Lç ikhustea, Oteiza y Dv argia, Ol y Ker ikusmena, IBk begietako argia). Galdetzen dio oianari bista edo<br />

iku<strong>sg</strong>iñarekin. Otag EE 1882c, 511.<br />

� Vista, acción de ver. � Handik jaustean [ur xirripak] egiten zuen urjauzi bat, ikhu<strong>sg</strong>inari hainitz atsegin<br />

egiten zioena. "Dont la vue était réjouie". Birjin 90.<br />

�2. "Ikhu<strong>sg</strong>in (L), curieux, friand de spectacle" Lh.<br />

iku<strong>sg</strong>io (Ae). "Punto de vista. Iku<strong>sg</strong>io ona da Berrendigeinean, sobre la montaña Berrendi hay un buen punto de<br />

vista" A Aezk 293s.<br />

iku<strong>sg</strong>ogo. � Curiosidad. � Ikus-gogoan baita, eta ikasteko zentzu nagusiak begiak baitira, idazle sainduak<br />

"begi-irrits" izena eman zion. Or Aitork 288.<br />

iku<strong>sg</strong>u (-kh- S), iku<strong>sg</strong>ia (S (+ -kh-)). Ref.: A; EI 167. �1. "Vista. Erretoraren edo kargudun ororen ikhu<strong>sg</strong>ian, a<br />

la vista del rector o de todas las autoridades (Sakram 37)" A. �2. iku<strong>sg</strong>ia (S ap. EI 166; Dv). "Hermoso paisaje"<br />

EI 166. � Ez dut uste baditeken ikhu<strong>sg</strong>ia ederragorik. Prop 1880b, 371. �3. (S ap. EI 166; Dv). "Point de vue"<br />

Dv. "Hermoso [...] mirador o atalaya" EI 166. � O Egi, Leaburuko elizapeko ttonttor, buru-biribil, iku<strong>sg</strong>arri ta<br />

iku<strong>sg</strong>u (mirador) eder ori! A Ardi VI. � Mirador, balcón. � Kapellau-etxetxo artako iku<strong>sg</strong>uak (miradorak). A<br />

Itzald II 76. Etxeko iku<strong>sg</strong>u edo balkoitik. Erkiag Arran 58.<br />

iku<strong>sg</strong>une. �1. Visión. � Bisione edo ikhu<strong>sg</strong>une batean ikhusi izan zituela damnatuen artean hainitz arima<br />

handizki tormentatuak. He Phil 258. �2. Objeto. � Ez diozogula permeti [izpirituari] banoki heda eta barbana<br />

dadiñ objet edo ikhu<strong>sg</strong>une hainitzetara. He Gudu 62. �3. (B, L-ain, BN-baig ap. A; Dv). "Punto de vista" A. �<br />

(Fig.). � Beste iku<strong>sg</strong>une batetik, ohargarri zait. Mde Pr 187. Ideia ez zen txarra, neskaren iku<strong>sg</strong>unetik behintzat.<br />

Ib. 182. �4. "Panorama (AN-erro)" EI 166.<br />

- IKUSGUNEAN. "A la vista, manifiesto" A.<br />

iku<strong>sg</strong>ura (V, G, B ap. A; Dv). �1. Curioso, deseoso de ver. "Besta ederra omen da, bainan ni ez naiz iku<strong>sg</strong>ura"<br />

Dv. � Emazte hura izan zen alabak nahi zukeien baino ikhu<strong>sg</strong>urago. Birjin 224. Julitxu ta Bitxori, iku<strong>sg</strong>ure,<br />

urreratu beitez. Ort Oroig 78. Iku<strong>sg</strong>ura ta jakinaikoak. Ag Kr 23. Itsuak iku<strong>sg</strong>ura, mainguak ibilgura. Zerb GH<br />

1936, 304. Zillegi ez zaizuena iku<strong>sg</strong>ura izan, ezta entzungale ere. Zait Sof 151. Legortar iku<strong>sg</strong>ura batzuk. Erkiag<br />

Arran 79.<br />

� (Urt), eku<strong>sg</strong>ura. "Oculi arguti, [...] begi iku<strong>sg</strong>úrak, begi zorrótzak" Urt II 309. � Zerren biur ez nezan<br />

txaolara / neure begi luze eku<strong>sg</strong>urea. Lazarraga (B) 1193vb.<br />

�2. Deseo de ver; curiosidad. "Ez dut dantzarien iku<strong>sg</strong>urarik" Dv. � Zur-ikhus guraren hilduratzekotzat. Birjin<br />

342. Elduko jatzu iku<strong>sg</strong>uria, ikustiak biztuko dau oniritxi edo kariñua. Mg CO 141. Entzun guria, esan guria,<br />

ikus guria. fB Ic III 275. Pozak eta errukiak, izuak eta ikus-gurak. Arr GB 112. Mutilko orren iku<strong>sg</strong>urea! A<br />

BGuzur 155. Ta zentzun bako euzko batzuk be / ikus-gureaz bertara juan. Enb 46. Berebixiko iku<strong>sg</strong>urea sortu<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

290

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

yaken emakumoi. Otx 48. Jakingurea zolitu yakan, eta ortik, iku<strong>sg</strong>urea. Erkiag BatB 91. � Zu ikus-guraz nago<br />

miñez. Gazt MusIx 233.<br />

iku<strong>sg</strong>uraki. � Curiosamente, con curiosidad. � Ezteraiet ikhu<strong>sg</strong>uraki behatuko [moda] heien arabera<br />

dabiltzanen aphaindurei. Birjin 185.<br />

iku<strong>sg</strong>urako. � Curioso. � Abelgorriak ikustera joan zan iku<strong>sg</strong>urakoren (curioso) bat izango zala. Echta Jos<br />

243. Joan zan Mundakara iku<strong>sg</strong>urakoa lez. Ib. 302.<br />

iku<strong>sg</strong>uratu. � (Part. en función de adj.). Curioso (?). � Etxeko iku<strong>sg</strong>uratu ta emakumezko ibai edo erreka bizia<br />

legor-alderantz urduri yoiala sumatzean. (Interpr?). Erkiag Arran 170.<br />

iku<strong>sg</strong>uratxo, iku<strong>sg</strong>uratxu. � Dim. de iku<strong>sg</strong>ura. � Ni, badakik Erroke, iku<strong>sg</strong>uratxua nok. A Ezale 1898, 312a.<br />

Bata [Eba] iku<strong>sg</strong>uratxoa, bestea yatun, salobre, beteeziña. A EY II 171. Iku<strong>sg</strong>uratxua izan bere-ta. Erkiag BatB<br />

60.<br />

ikusi (gral.; Volt 120, SP, <strong>Lar</strong>, Añ, Dv, H, VocB; -kh- L, BN, S; Deen II 202, Urt II 427, Ht VocGr, VocS 144,<br />

Arch VocGr, VocBN, Gèze, H), ekusi (V-oroz, G, AN-gip-larr-araq, R; H; -kh- S; Dv, H), ekosi (V-oroz), kusi<br />

(AN-ulz-erro-gulina, B, BN-ciz-baig; kh- BN-baig), ukusi (V-ger, G-nav; -kh- Dv). Ref.: Bon-Ond 160; A (ikusi,<br />

ekosi, ekusi, kusi, ukusi); AtSac 39; Iz ArOñ, Als (aurtén), R 395; Etxba Eib; Holmer ApuntV; EAEL 17 y 240;<br />

Elexp Berg; Gte Erd 107, 64, 139, 160, 162, 255 y 262. � Tr. La forma ekusi sólo la hallamos al Norte en<br />

Dechepare (ekhusi, alternando con ikhusi (7)) en unas cartas labortanas que muestran ra<strong>sg</strong>os más occidentales, y<br />

en la pastoral StJul (ekhusi 18r, 19r, 20v, etc.; ekusi ib. 43v; cf. algún ej. aislado de ikhusi, ib. 18v). Al Sur es la<br />

más usual en los textos de los ss. XVI y XVII: sólo se encuentra ikusi en Capanaga (128; cf. tbn. 105 ekusi) y en<br />

los navarros Juan de Amendux (TAV 3.1.18) y Beriayn. Lazarraga usa generalmente ekusi, en alguna ocasión<br />

(1175r, (B) 1198rb) ikusi. A partir del s. XVIII, en los vizcaínos sólo se documenta en Barrutia (145), msOñ<br />

(103r) y en CatLlo (15); aunque es la única forma empleada por Mendiburu y Aguirre de Asteasu, y la más usual<br />

en Ubillos, su frecuencia en los autores guipuzcoanos y navarros disminuye claramente desde principios del s.<br />

XIX. Ekutsi, que aparece en CatCeg (26), podría reflejar un hecho de pronunciación, o bien tratarse de una mera<br />

var. gráfica. Hay algunos pocos ejs. de kusi: en un texto de Erro del s. XIX (ETZ 272), en CatUlz (52),<br />

Etchamendi (182), Barbier (Leg 142) y Xalbador (EzinB 126). Inkusi, que recogen en sus diccs. Harriet y Azkue,<br />

procede de una repetida errata en la ed. de Michel de las poesías de Oihenart: así p.ej., inkusiz (123), ikusiz en la<br />

ed. original (15); aparece tbn. inkus- en CatLan (24), seguramente tbn. errata. Hay algunos pocos ejs. de la forma<br />

de futuro ikusko, en Lizarraga (Prog 102), CatAe (68), Enbeita (129) y Orixe (Eus 249). En cuanto a las formas<br />

sintéticas de conjugación, su frecuencia al Norte disminuye desde el s. XVIII, hasta hacerse muy escasa en el<br />

XX; entre los guipuzcoanos, aunque hay ejs. de todas las épocas, son menos usuales que entre los vizcaínos. La<br />

raíz (exceptuando las formas de objeto pl. y los modos no indicativos) es generalmente -kusa- en los<br />

septentrionales y algunos meridionales modernos como Orixe --aunque hay algún ej. guipuzcoano más antiguo,<br />

p.ej. dakusa en <strong>Lar</strong>ramendi (Gram 395)--. En las formas en que entran en contacto dos sibilantes, hay dakusu en<br />

<strong>Lar</strong>dizabal; dakuszu- en fray Bartolomé (Olg 5), Inza (Azalp 138), Iraizoz (YKBiz 158) y Gaztelu (MusIx 101);<br />

dakutsu- en Cardaberaz (Eg III 340), Moguel (PAb 204), V. Moguel (56), Añibarro (LoraS 145), Aguirre de<br />

Asteasu (II 124), Uriarte (MarIl 75), <strong>Lar</strong>dizabal (415), Arrese Beitia (AmaE 230), Aguirre (AL 145) y Kirikiño<br />

(Ab II 10); dakutszu en fray Bartolomé (Ic I 88); dakutzu en Añibarro (LoraS 96), Astarloa (II 177), Uriarte<br />

(MarIl 27) y Bilbao (IpuiB 233), y dakuzu en Zaitegi (Sof 66). Seguramente habría que interpretar como africada<br />

que aparece en Lazarraga (1143r, 1152r, 1154v, etc.). En DFrec hay 2187 ejs. de ikusi y 2 de kusi.<br />

I (Vb.). �1. Ver; entender, darse cuenta, comprobar. "Probar, experimentar" Añ. "Ekusu (V-arr; Mic), véalo V."<br />

A. � Tr. General en todas las épocas y dialectos. Frente al gral. elkar ikusi, 'verse', encontramos algunos pocos<br />

ejs. de ikusi con aux. intrans. (<strong>Lar</strong>d 77, Arr GB 8, Ag AL). Cf. A Morf 645. "Traducciones inversas, no tan<br />

inosentes como la citada, se oyen mucho en nuestros días, tales como arratsaldean ikusiko gara, nos veremos a<br />

la tarde, en vez del castizo arratsaldean alkar ikusiko dugu". � Begiez nola zenakusan zure iabe handia. E 31.<br />

Hanbat bada seinale andi zeruan dakusaguna. (1554). Iker-2, 261. Ezen orain mirail batez ikhusten dugu<br />

ilhunki. Lç 1 Cor 13, 12. Eta dakuskezun gauzagaiti ez begiok espilurean kendu. Lazarraga 1153v. Arean da<br />

zeure begiokaz ekusi dozun artean. Ib. 1152v. Silvero bere aurrean ekusen orduan. Ib. 1152r. Beste gauza<br />

enzunik ta ekusirik ilgo gara. RS 212. Ikusi dut ya nola dakizun. Ber Doc 127r. Guztiak dakuski, guztiak dakizki.<br />

Ax 111 (V 74). Gloriaren argia ikhusiren diela. Bp I 145. Itsunzik izandu ezpalu bezain garbiro ekusten. Mb<br />

IArg I 220. Aoa idikitzen [...] ikusi zuen. Cb Just 100. Hori ikhusirik, erregek manatu zuen [...] hiltzeaz. Lg I<br />

284. Omore onak / haur inozentetan / ikusten denak. Monho 84. Geu gaiti illten zakustazanian. fB Olg 4. Egizak<br />

emen: ta ezertzat / artuko aut ikusian ['una vez visto']. Zav Fab RIEV 1907, 535. Ikus dezagun beraz zer izanen<br />

den hura. Dv LEd 270. Gaizki datzanen bat ikustera joatea. Arr May 12. Asko ikusi ta asko ikasi dot. Ag Kr 185.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

291

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

Izkirio xehe doidoia ikus ditaken batez. JE Bur 160. Ikusi zion Eskribauari eraztun eder bat. Urruz Zer 126.<br />

Zeruan elkar ikusteko asmoan. Or Mi 136. Badakuskit, ala ere, euzkotar multzo batzuek. TP EuskOl 1931, 84.<br />

Ori egia dala edonok dakus. Eguzk GizAuz 44. Ikusten dut enoatzen hasia zirela. JEtchep 95. Aurreko<br />

kapituluan ikusi dugunez. Vill Jaink 30. Ikusten zitzaion begietan odol-egarria. NEtx LBB 40. Ze ikusi, ura ikasi<br />

(G-nav). Inza NaEsZarr 97. Ikusi ta urrutx! (AN-5vill). 'Deusetarako ez dena'. Ib. 1759. Film bat ikustea. MEIG<br />

I 178. � "Ikusten eztaben begiak, gatxik ez (Vc), el ojo que no ve, no (hace) daño" A. "Ikusi ta itsu, entzun da<br />

gor, egiten dabe orrelangoak (V-ger)" Ib.<br />

� (V-arr-gip, G, AN-gip-5vill, B, S ap. Gte Erd 47). (Precedido de ongi, begi onez, etc., o gaizki, begi txarrez,<br />

etc.). Ver, considerar bien (mal), ver con buenos (malos) ojos. � Ikusazu zure laguna bihotz eta begi onez. SP<br />

Phil 326. Bekatu loien zikinkeria da Jesusek bein badere begi onez ekusten ez duena. Mb IArg I 128. Eman zien<br />

zuana umeai, ongi ekusi naiez. AA II 67. Etzaukaten etsaiek gozo ikusirik. Hb Esk 30. Munduan gorrotatua eta<br />

gaizki ikusia izateko. <strong>Lar</strong>d 50. Zalako danak ondo ikusia. AB AmaE 320. Arimen hunagatik egin ditit zük gaizki<br />

ikhusiak oro. Ip Hil 158. Xakurra hobeki ikusia zen etxean. Barb Sup 97s. Errian gaizki ikusia. Zait Plat 98.<br />

Erregeaz ontsa ikusia. Ardoy SFran 38.<br />

v. tbn. Zby RIEV 1908, 85. HU Aurp 138. CatJauf 25. Ag Kr 94. JE Bur 70. Alz Ram 81. ArgiDL 165. Zerb IxtS<br />

73. MIH 293.<br />

� (Aq 1476, Añ, H (-kh-)). Visitar. � Zu ekustera etortearren. Lazarraga 1164v. Joan gura dot ekustera / nik on<br />

deretxadanari. [sic, con dat., forzado tal vez por la rima] Ib.1164v. Nere bi anaia eta kusin bat ekustera<br />

etorririk. (c. 1597). FLV 1993, 459. Gaxo nentzan eta ikusi ninduzuten (Mt 25, 36). <strong>Lar</strong>d 435 (Ur (G) ikusi; Lç,<br />

He y Ur (V) bisitatu, TB ikhuskatu, Dv, Ip e IBk ikustera etorri o var., IBe ikustatu).<br />

� "(V arc, G-azp-bet), ver (en vez de oir), hablando de la misa. Mezea ikusi, asistir a misa" A (pero no lo<br />

encontramos en textos vizcaínos antiguos).<br />

� "Erlíak ikusittun, hemos sacado la miel" Iz ArOñ.<br />

� (Con aux. intrans.). Verse (en una situación, etc.). Cf. ejs. de (bere) burua ikusi (ekusi, etc.) en EZ Man I 113,<br />

Cap 23, Cb Eg II 96, Gco II 28, AA II 49, Dh 61, <strong>Lar</strong>d 158, Dv LEd 64, Laph 87, Arr May 23, A BeinB 78, Azc<br />

PB 196, Echta Jos 47, Mok 5, Altuna 11, Or Mi 60, Zait Sof 134, Etxba Ibilt 67, Berron Kijote 179. � Aingeru ta<br />

Santuakin zeruan laster ikusiko zera. Cb Eg II 179. Eriotzako orduan ikusiko dira gurari onez beterik. Añ EL 1<br />

75. Bereala perillik gabetanik ikusi zan. Aran SIgn 11. Orduan osagille gaztea ikusi zan bere barruko gauza<br />

isilekoa agertuteko premiñan. Itz Azald 173. Bere izaera aserrekorraz, toki guztietan ikusten zan oker. Echta Jos<br />

105. v. tbn. <strong>Lar</strong>d 450. Arr GB 48.<br />

� (V-gip, G-azp ap. Gte Erd 156). (Usado como interj.). ¡Hombre!.<br />

�2. (gral.; Añ, Dv, H (-kh-)). Ref.: A; Iz ArOñ (elórrixo). Sufrir. "Padecer" Añ. "Neureak ikusita nago, yo he<br />

sufrido mucho" A. "Zazpi debru ikusi ditutzu [...] (BN-lab)" A EY III 339. "Elórrixo ikusi zuan; ikusita ñaok ni,<br />

vió las negras; se usa sin artículo" Iz ArOñ. v. GORRIAK IKUSI, BELTZAK IKUSI. � Tr. En expresiones<br />

como las citadas anteriormente, es sobre todo frecuente en el s. XX. � Gaitz ekhusi eztuienak hona zer den<br />

eztaki. E 241. Gaitz asko ikusi bear dezu. Cb Just 73. Ikusiko dituzu elorrijokuak. Mg PAb 79. Kristau<br />

gaistoetatik ekusi dituan txarkeri ta bidegabeak. AA III 470. Itsasoz dabiltzanek asko pena ikhusten dute. Dh<br />

200. Min-ala ikaragarriak ikusi bear izan zituzan. Añ EL 2 221. Zer nahi ikusten nere minarekin. HU Aurp 185.<br />

Zerbeit ikusi eta pairaturik. JE Bur 206. Senper ikusteko zaudete. Or QA 85. Ondo irteteko, ez zituen ba ixtillu<br />

gorriak ikusi! Loidi 190. Bizirik hainbeste ikusia zuenak, hil ondoan ere bakerik ez. Ardoy SFran 268. Egueldi<br />

gorri-gorriak ikusi zitun (AN-larr). 'Estura ta ekaitz larrietan ibillia da'. Inza NaEsZarr 380. Senper gaiztoa ikusi<br />

bearra aiz (AN-larr). 'Gorriak ikusi bearra aiz'. Ib. 519. Senperrak ikusi ditu (AN-larr). Ib. 520.<br />

v. tbn. <strong>Lar</strong>d 458. Xe 337. Prop 1887, 187. Ill Testim 8. Arrantz 106. Muj PAm 39. Tx B II 127. FIr 137. Ldi IL<br />

167. Ir YKBiz 239. TAg Uzt 168. Etxde JJ 255. Zait Plat 5. And AUzta 60. Izeta DirG 95. Erkiag BatB 52.<br />

�3. (G-azp, AN-5vill ap. Gte Erd 49; <strong>Lar</strong>, Añ, Dv, H (+ -kh-)). (Part. en función de adj.; casi siempre en la expr.<br />

ikusia da, ikusia dago). Claro, evidente, manifiesto. � Ikusia dago onlakoak eztuela eskatzen sines. Ber Trat<br />

92r. Ikhusia da atsekabeak ez direla batere maitagarriak. Lg II 213. Sinisten ere gaitzak diranak, egia ekusiak<br />

ezbalira. Mg CC 113. Gorputzaren alimentuaren bearra ikusia dago. Gco I 428. Ikusia da eztitekela gure<br />

baithan prestugune handirik. Dh 69. Gauza ikusia da bikaña ona bada guria ona izango dala. It Dial 81 (Dv e<br />

Ip ikhusia; Ur ziurra). Jai-egunakin berdin dijoala ikusia dago. JMB ELG 79. Ikusia zegoen giro artan zer sortu<br />

zitekean. NEtx LBB 119.<br />

v. tbn. Gy 208. Urruz Urz 107. Apaol 50. Arb Igand 147. ABar Goi 64. JAIraz Bizia 94. Anab Poli 91. Basarri<br />

139. Uzt Sas 248. MEIG VI 180. Ekusi: AA III 618.<br />

� "Cauto" Aq 1339. � "(Hb), poli, qui a du savoir-vivre" Lh. � "Gizon ikusia, homme considéré, bien vu" Dv.<br />

� (Precedido de un cuantificador). Experimentado. � Txori asko-ekusiaren esanak. VMg 71. Itsas-gizon aitua<br />

ta asko ikusia. <strong>Izt</strong> C 476. Guti ikhusia eta haiñ guti ikasia. Gy 97. Ezagun du zerbait ikusia dala munduan. Mok<br />

4. Mendi-basoetan asko ikusiak esan du. Munita 145. v. tbn. Ag G 212. StPierre 12.<br />

�4. (Radical verbal, empleado como equivalente de "suspenso (en un examen)"). � Fedea behar da esaminetan<br />

sinesteko: oraindik ere gelditzen da noski, "ikus" batez apaindurik agertu zitzaion zenbait ikasle zorigaiztoko.<br />

MEIG VIII 54.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

292

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

II (Sust.). �1. (H, A). Visita; entrevista. � Lenengo ikusi au Santiago eta besteai emanda. <strong>Lar</strong>d 522. Zer pena<br />

ikusi onetan Amak eta Semeak izango zuten. Ib. 457. Geure zugatzai bear neutsela / ikusi bat eiñ orduan. AB<br />

AmaE 463. Ikusi bat ematera natorkizu. Urruz Urz 42. Zure arrebari ikusi batzuk egin dizkiot. Or SCruz 56. v.<br />

tbn. Moc Damu 34. �2. Experiencia. � Sarritako ikusiak irakasten dau Jubileoko edo Parkadoaiñeko denporea<br />

izaten dala guztiz ugaria. Itz Azald 151. Eguneroko ikusiyak eta jazoereak irakasten. Ib. 93. Ikusiz eta ikasiz<br />

inoiz baino aberatsago. MEIG VIII 51. �3. Ojeada, vistazo. "Ikusi bat eman (G), dar una ojeada" A. �<br />

Osagilleak goitik berañoko ikusiya ematen diyo emakume orri-ta. IArt Itzald II 57. Baztarrai ikusi bat emanez.<br />

Mok 13.<br />

- EZ IKUSI EGIN (V, G-azp, L, BN; Añ), EZ IKUSIARENA EGIN (-ana Sal, -arna R, -ren L, BN). Ref.: A<br />

(ezikusi); Gketx Loiola; Elexp Berg. Fingir no ver. "Desentender" Añ. "Ezikusi [...], despreciar" A (seguramente<br />

por ezikusi egin). "Simular, fingir no haber visto. Biok alkarri ez-ikusi egin diogu" Gketx Loiola. Cf. ezikusi. �<br />

Ez ikhusi eta ez aditu egiten duela. Mat 32s. Gañerako guziei ez-ekusi egin zien Jesus maitagarriak. Mb OtGai<br />

III 14. Ekusiari ez ekusi egiten diozula. AA II 123. Bertzeer aiher da, edo bederen ez ikusiarena egiten deie. JE<br />

Bur 55. Baña besterik eziñean, ez ikusi egiten eben. Eguzk GizAuz 131. Haren mogimendua ez ikusirik edo<br />

ezikusia eginik. Mde Pr 154. Izkutuan lehenbizikoz, erdi-agirian gero (ez ikusia egiten zieten [ikastolei] hartan).<br />

MEIG IX 29.<br />

v. tbn. <strong>Lar</strong>d 91. Otx 63. Munita 26. Etxde JJ 266. Txill Let 44. Anab Aprika 76. Lab SuEm 178. Berron Kijote<br />

17. -rena egin: Barb Leg 61. Zait Sof 33. Mde HaurB 75.<br />

� Atheak ere maiz, ez ikhusi iduri eginik, hertsten zaiztela. Ax 43 (V 27). Agonia asko ta asko ez ikusi iduri<br />

egiten dituela. Vill Jaink 119. v. tbn. SP Phil 345. ES 180.<br />

� "Alegia ezikusi (AN, L-sar)" A. � Alegia eta ez ikusi egin zuen berehala. Barb Sup 168.<br />

- EZ IKUSI IBILI. Fingir no ver. � Nere burua apal erakutsiz, arrokeri-kutsurik oartu ez lizaidaketen, aiek ni<br />

ez-ikusi nenbillela. Anab Aprika 72.<br />

- EZIN IKUSI. v. infra IKUSI EZIN.<br />

- EZIN IKUSIZKO (-kh- Dv). Invisible. � Bere ezin ikusizko eskuaz. SP Phil 393. v. tbn. Dv He 4, 13. Eziñikusizko<br />

aurpegi baten bildurrak. Or QA 58. � Ezin kasik ikusizkoa. SP Phil 354. � Orai ezin ikhusizko<br />

goratasunetarat. Arb Igand 153.<br />

- IKUS-AHALA GUZIAN. (Con begiek, -ak). En toda la extensión de la vista. Cf. Gco I 470: Ikusi-alguzia<br />

('todo cuanto se puede ver'). � Ez dakusa zabaldi neurribage bat baño, begiek ikus-ala guzian. Or Mi 118.<br />

Begiak ikus-ala guzian / zetorren euskal-Fedea. SMitx Aranz 62.<br />

- IKUS-AHALA URRUN. Tan lejos como llega la vista. � Sartzen gira ikhus ahala urhun hedatzen den zelhai<br />

batean. Prop 1876-77, 93. Elizatik eta ikus ahala urrun karrikari goiti. HU Zez 132. � Begiz ikus ahal urrun<br />

hedatzen zen zelhaia. JE Bur 9. Begiek ikus ahala urrun. Lf Murtuts 7. v. tbn. Barb Sup 141.<br />

- IKUS-BERRIKO. Recién visto (?). � Ikusberriko iziaren ondotik. JE Ber 43. Ikus-berrikoak labur, /<br />

bizkarrekoz naste. Ldi UO 45.<br />

- IKUSIA IKUSIRIK. Visto lo visto. � Zeintzuek deadar egiten zuten, ikusia ikusirik, lur artzaz jabetzea ezin<br />

zezaketen lana zala. <strong>Lar</strong>d 90s.<br />

- IKUSIAK IKUSI (Dv). Visto lo visto. "Ikusiak ikusi, ez naiz berriz hasterat abian" Dv. � Gure buruari, /<br />

ikusiak ikusi, / fia gauz ori. It Fab 214. Azkenean, ikusiak ikusi, ezagutu zuen hobe zukela kargua utzi. Othoizlari<br />

1969 (3), 5. � Eta ikusiak ikusi ondoren, jaun laiko oien bildurrak etzirela txorakeriak aitortu bear. Vill Jaink<br />

96.<br />

- IKUSIAN. (Precedido de gen.). En comparación (con). � Errezago egin aal dabe, leenagokoen ikusian. Erkiag<br />

Arran 77. Zer ekien Ezekiel gizaisoak emengoen ikusian? Erkiag BatB 173.<br />

- IKUSIARENA EGIN. Fingir ver. � Ikusi ala ez ikusi, ikusiarena egin dute hetarik askok. GH 1921, 268.<br />

- IKUSIAREN BEHEAN, BISTAN. Por lo visto. "Ikusixan beian, ez da egixa arek esan ebana" Etxba Eib.<br />

"Ikusixan bistan, arek esan ebana guzurra" Ib.<br />

- IKUSIAREN IKUSIZ. De tanto ver, a fuerza de ver. � Egia da ikusian-ikusiaz oitutzen zijoala. Anab Poli 43.<br />

- IKUSI ARTE (V, G, AN, L-côte-sar, artian V-ple, artio AN-ulz-erro-burg, BN-baig, R; -us arte L, BN, -us<br />

artio BN, -us artian BN-baig ap. EAEL 234). Hasta la vista (fórmula de despedida). "Ikhus artino, artio, arte,<br />

jusqu'au revoir" H. � Milesker eta ikus artio. HU Aurp 186. Adios, ondo ibilli, ikusi arte! Moc Damu 8. Ikusi<br />

artian, ba, Bertoldin. Otx 132. Ikus arte, laguna. Xa Odol 128 (144 ikusi arte).<br />

v. tbn. Ag G 119. Tx B II 146. Enb 120. Salav 67. Ikus arte: Barb Sup 155. Ikus artio: Mattin 82.<br />

� Agur, umetxo, ikusi arte ortxe zeruan. AB AmaE 137. Laster ikusarte. Mde Pr 55. Berriz ikus arte! Xa Odol<br />

103. v. tbn. Etxde JJ 278.<br />

- IKUSI ERAGIN. a) Mostrar. � Ekusi eragin zien. OA 35. Gogait egingo ezpazendu, ikusi eragingo neuskezuz.<br />

Mg PAb 139. Ikusteragiten diodalarik bedorri, txit pisu gutxi [...] ez duela izan bear. <strong>Izt</strong>, carta a JJMg 5. Ikusi<br />

eragiteko zelako ondorenak dakazan azikera gaiztuak. Kk Ab I 40. v. tbn. Gco II 21. Ag AL 117. Erkiag BatB<br />

161. Etxba Ibilt 459.<br />

� Hacer ver. � Eztiran gauzak ikusi eragin deutsaz bildurrak. Ag AL 157. Zaplada bi, txinpartak ikusi<br />

eragittekoak. Echta Jos 65. Ikusi eragiten digun argi au. Or QA 202.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

293

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

b) Hacer sufrir. � Burua larrutu [...] edo beste onelako ziper ikusi eragiten zienean. Zait Plat 101.<br />

- IKUSI EZIN (gral.), EZIN IKUSI (B, BN-baig; <strong>Lar</strong>, Añ). Ref.: A; Etxba Eib; Satr VocP; Gte Erd 249. No<br />

poder ver, aborrecer. "(No poder verle) pintado, aborrecerle, ezin begiz ikusi" <strong>Lar</strong> y Añ. "Elgar ezin ikusi,<br />

odiarse" Satr VocP. Cf. ikusiezin, ikusezin, ezin-ikusi. � Eta alere begiz ezin ikusi nazu. Cb Just 103. Inoren<br />

adiskidetasuna ikusi ezin dabeelako enbidijaz. fB Ic II 211. Batak bestea ikusi ezin zebalako. <strong>Izt</strong> C 3. Liburuak<br />

[...] ezin ikhus zitzazken. Laph 69. Berak ez bezala bertzeak bizi ezin ikusiz. HU Zez 99. Iñoren ona ezin du ikusi.<br />

Ag G 332. Maite zuten Lizarraga, ta eziñ ikusi Santa Kruz. Or SCruz 89. Alkar ikusi eziñik gabiltzak. SM Zirik<br />

22. Bista ona iduki, eta elkar ezin ikusi (AN-larr). 'Gorrotoan bizi direnak'. Inza NaEsZarr 359.<br />

v. tbn. Gco II 24. JJMg BasEsc 162. Astar II 25. Etch 478. Ur MarIl 55. <strong>Lar</strong>d 420. Arr GB 73. Bv AsL 40. AB<br />

AmaE 325. AzpPr 120. Echta Jos 66. EusJok II 74. Muj PAm 59. FIr 159. Tx B II 127. ABar Goi 24. MIH 238.<br />

Ekusi: Mb IArg I 128. Ub 83. Mg CC 123. AA I 598. VMg 15. Goñi 95.<br />

- IKUSI-GABE. Extraordinario, inaudito. � Asmatu litekean itxurarik politena ta ikusi-gabea ba zan uraxe.<br />

"Extraña". Berron Kijote 47. � (i. gabeko). � Onen izugarrizko ta ikusi-gabeko burrukan sartzeko gogoa eman<br />

didan Jainkoak. Berron Kijote 217.<br />

- IKUSIKI, IKUSKI. Viendo. � Ara iñor etzetorrela ikusiki, inguruko gazte-jendearekin izketara joan oi ziran.<br />

Or SCruz 102. Zador baten igeri nabil / sentiki, ez ikusiki, ura. Laux AB 60. Nork esan ez, aren erasoak ikuski.<br />

TAg Uzt 25. Atzerrian arrotz, beti aron,eskale ta neskatx baten eskuarterik beste ogibiderik gabe ikuski. Zait Sof<br />

127. Ni aldakor izanik eta obe gerta naiez iakintzu izan nai nukela ikuski, naiago zindudan aldakor, Zu zerana ez<br />

naizala uste izatea baño. Or Aitork 96.<br />

- IKUSI-PASADA. "Vistazo rápido. Liburuari ikusi-pasara eman diot" Gketx Loiola s.v. pasara artu.<br />

- IKUSITAKOAK IKUSITA. Visto lo visto. v. IKUSIAK IKUSIRIK. � Mattinen alde egon bear unan ba<br />

ikusitakoak ikusita. Etxde JJ 30. Ikusitakoak ikusi eta. Vill Jaink 177.<br />

- IKUSIZ. De vista. "Ikusiz bakarrik ezagutzen det (G-azp)" Gte Erd 113.<br />

- IKUSTEKE. Sin ver. � Biar-biarreko gauzak ikusteka igazten zaizkigula. Zink Crit 7. Arpegi ura iñoiz<br />

ikusteke. Etxde JJ 241. v. tbn. Erkiag Arran 190. NEtx LBB 121. Berron Kijote 41.<br />

- IKUSTEKO (<strong>Lar</strong>, Dv, A Apend). Digno de verse, admirable; asombroso. "(Es de) ver, está de ver, ikustekoa<br />

da, y dago" <strong>Lar</strong>. Cf. ikusteko. � Adats ikustekoa, / aztaleranokoa. O Po 26. Gauzaren ekustekoa! Mb OtGai III<br />

317. Ikustekua da [...] zelan dendatuten dirian. Mg PAb 110. Munduko gauzarik ekustekoenak. AA III 548.<br />

Mutiltxoaren [...] modestia ikustekoa zan. Arr May 136. Ikustekoa zen egun hartan Donibaneko hiria. HU Aurp<br />

86. Gizarte barri ori ikustekoa izango ei-da. Eguzk GizAuz 80. Ikustekoak ziren haren inguruan uliak bezala<br />

metatuak [haurrak]. Ardoy SFran 163. Ikusteko gauza izango da. Berron Kijote 133.<br />

v. tbn. Mih 70. DurPl 63. It Fab 28. Hb Esk 123. Sor Bar 67. AB AmaE 350. Zby RIEV 1908, 90. Ag Kr 134.<br />

Iraola 133. A Ardi 11. Alz Txib 84. Arrantz 107. Barb Sup 14. Mok 12. Or Mi 42. Zub 46. Kk Ab II 163. JE Ber<br />

88. Lf Murtuts 34. Munita 84. Zerb Azk 47. Lek SClar 134. Txill Let 87. Erkiag Arran 118. Bilbao IpuiB 236.<br />

BEnb NereA 162. Akes Ipiñ 34. Zait Plat 20. Vill Jaink 25. NEtx LBB 39. MIH 173. Ekusteko: DurPl 87. Mg CC<br />

209.<br />

- IKUSTEKO IZAN (AN-5vill, BN, S ap. Gte Erd; Dv, -kh- H). Tener parte; tener que ver, tener relación.<br />

(Empleado sobre todo en frases negativas e interrogativas). "Badute elgarrekin zerbait ikustekorik (BN-arb)" Gte<br />

Erd 308 (v. tbn. 163 y 206). v. ikuskizun. � Korrupzioneak hura baithan ikhustekorik batre ez luenzat. Lç Ins<br />

C 4r. Gizon andi berarekin baizik ekustekorik ez duten honrak. Mb IArg I 327. Hemendik aintzina lurreko<br />

justiziarekin ere ikhusteko badukete. Dv Lab 310. Ez eman demonioari nigan ikustekorik izateko lekurik. Arr<br />

May 90. Mera dohakabearen hutsetan ikustekorik ez duena. HU Aurp 127. [Sinesterik ez dutenek] zer ikusteko<br />

dute / hango katiximetan? Etcham 50. Zer ikusteko dut nik zurekin? Ir YKBiz 57. Ez dugula ikustekorik Indiako<br />

erresumarekin. Zerb Azk 14. Lau milloien gañean etzuten deus ikustekorik. Izeta DirG 125. Peru Abarka-rekin<br />

ikusteko gutxi duten eraskinak. MIH 169.<br />

v. tbn. Jnn SBi 105. Iraola 99. Alz Txib 89. FIr 167. Or QA 105. Mde Pr 267. Zait Plat 60. Lf ib. XVII. Vill Jaink<br />

37. <strong>Lar</strong>z Senper 82. Ardoy SFran 41.<br />

- IKUSTEN DENEAN. Por lo visto, a lo que parece. "(I)kusten denean, gizon ona da (B)" Gte Erd 234.<br />

- IKUSTEN DENEZ. Por lo visto, a lo que parece. "Ikusten denez, neskatxa zintzoa da (AN-gip)" Gte Erd 234.<br />

� Orra ekusten danez / gure suertea. It Fab 251. Zuk, ikusten danez, ezkondu egiñ nai dezu. Moc Damu 22.<br />

Baña ikusten danez, ezta ezer aurreratu. Altuna 83. Ikusten denez, eskola biak gauza bera egiten dute. Vill Jaink<br />

100. Pluralak izateak ez du, ikusten denez, deus aldatzen. MEIG VI 141.<br />

v. tbn. Iraola 127. Ag G 229. Alz Ram 43. Lab EEguna 74. EA OlBe 46. Zait Sof 109. Lek SClar 109. SM Zirik<br />

100. BEnb NereA 187. Basarri 187. Anab Aprika 42. Salav 49. Alzola Atalak 139.<br />

- IKUSTERA EMAN (-rat Dv). Mostrar. � Horrek berak ez othe dauku ikustera emaiten ez daitekela gizona<br />

bizi Erlijionea gabe? Lap 14 (V 9). Hamar lan ikustera ematen ditu berak bakarrik egindako erakusketan.<br />

MEIG IX 144 (en colab. con NEtx).<br />

- IKUSTERA UTZI (-rat Dv). "Laisser percer, apercevoir" Dv.<br />

- ZER IKUS. "Batetik bertzera badute zer ikus, il y a de l'un à l'autre une belle différence" Dv.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

294

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ikusibehar. �1. Padecimiento, sufrimiento. � Zure neke, atsakaba, premiña, gaixo aldi ta osterantzeko ikusibear<br />

guztietan. Añ EL 2 75. Zeuek ikusi izan dozuezan gaixoak, atsakabaak, naibakoak, laburkeriak, nekeak, eta<br />

osterantzeko ikusi bear guztiak. Zav Serm I 42.<br />

�2. + ikusbehar. Deseo, necesidad de ver; curiosidad, impaciencia por ver. Sólo incluimos los ejs. claramente<br />

sustantivos. � Erantzi eta ikus-bearrez / sorgiñagana du begi. "Curiosidad". Or Eus 333. Zijoan goraka<br />

jendearen poza ta ikusibearra. TAg Uzt 222.<br />

ikusieran. v. IKUSKERAN.<br />

ikusiezin (V, G; Añ), ekusiezin. Ref.: A; Etxba Eib; Elexp Berg. �1. Odio, aversión, rencor; envidia. "Ikusiezineko<br />

arkea, sekula bete bagea (V-ger)" A. v. ezin-ikusi. � Nolako gorroto ta ekusi ezina. Mg CC 252.<br />

Bertzeren onaren damu ta ikusi ezina. Añ CatAN 58. Inoren onaren ekusi ezina. fB Ic I 95. Aspaldietako ikusieziñak.<br />

Ag AL 18. Bazeukakioten bere ikusi eziñ puskatxua. Urruz Zer 90. Ikusi-eziña eukenak mutil arentzako.<br />

Kk Ab II 61. Alkar arteko ikusi eziñak. BEnb NereA 231. Ikusi eziña digutelako ezaugarri. Vill Jaink 132.<br />

v. tbn. Añ LoraS 54. fB Olg 204. AB AmaE 231. Itz Azald 34. TAg Uzt 163. SMitx Aranz 31. Erkiag Arran 154.<br />

Etxba Ibilt 479.<br />

� (V-gip), ikusezin. Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. "Iñor ondo ikusi eziña, envidia" Etxba Eib. "Alkar-ikusi-eziña,<br />

loc. verbal que significa rivalidad envidiosa" Ib. � Gerrak, alkar ikusi ezinak, gorrotoak. Añ EL 1 39. Ainbeste<br />

errieta, alkar ikusi ezin, auzi temazko ta enbidija. JJMg BasEsc 182. Arek euken alkar ikusi eziña. Kk Ab I 30.<br />

Iñoren onik ikus-eziñak / senetik urten eragin dautse. Enb 61.<br />

v. tbn. fB Ic I 1. CatBus 34. A BeinB 67. Itz Azald 176. EA OlBe 98. Uzt Sas 344. Ekusiezin: Xe 283.<br />

�2. "Aborrecible" Añ.<br />

ikusikatu, -ketu. v. ikuskatu.<br />

ikusi-makusi (V-m, G ap. A), ikusi-mukusi (S ap. A). �1. (Fórmula para preguntar en un juego de adivinanzas).<br />

"Juego de adivinanzas, en que por la primera sílaba hay que acertar la palabra. He aquí la fórmula: --Ikusimakusi.<br />

--Zer ikusi. --Ikusten, ikusten, ikusten... (aquí se pronuncia la primera sílaba de la palabra objeto de la<br />

adivinanza)" A. � Ikusi makusi zer ikusi dezu bada? Sor Bar 108. --Batek esaten dau: Ikusi makusi. --Bestiak:<br />

zer ikusi. Ezale 1897, 202b. Has gintazke "ikusi-makusi, zer ikusi" galdeka. SoEg Herr 31-10-1957, 1. � ikusimikusi<br />

(AN-larr ap. Asp Leiz2; T-L). (Sust.). "Énigme, devinette" T-L. "Adivinanza" Asp Leiz2. � Ipuiak,<br />

asmoak, ikusi-makusiak. Ezale 1897, 18 (<strong>sg</strong>. DRA; la ref. es incorrecta). Nahiz izkiribuz ezarri ohidura, erranzahar,<br />

ipui, ikusi-mikusi [...] eta holako! Lf ELit 302. �2. Mirando. � Baño luzaroan ikusi-mikusi zabiltzatela,<br />

aspertu zindezkete biok ala biok. Anab Don 228. Atariko neskak ikusi-mikusi zeudela esanda. Anab Poli 73s.<br />

ikusi-makusika (V-m, G ap. A). � (Jugando) a las adivinanzas. � Badakizu zer dan ikusi makusika eitia? Ezale<br />

1897, 202b. Munduan barrena egiten den kritikak aspaldi utzi zion "ikusi-makusika" ibiltzeari. MIH 206.<br />

ikusimin. v. ikusmin.<br />

ikusi-nahi. v. ikusnahi.<br />

ikusitxo. � Vistazo, ojeada. "(Dar una) vista [...] ikusitxo bat egin" <strong>Lar</strong>.<br />

ikusizale, ikuszale (<strong>Lar</strong>, Añ), ikuzale (<strong>Lar</strong>). � Curioso. "Registro, mirón" <strong>Lar</strong>, Añ. � Aurki azaldu ziran etxeateetan<br />

beste ikuszale geiago ere. TAg Uzt 151. � Amigo de ver. � Begira deseatu bear ez diran gauzak<br />

ikusizale diran nere begi gaxotu oei. Arr Orac 449 (ap. DRA).<br />

1 ikuska. I (Sust.). � Visita. � Haren usantzaren kontra zen hori, ezen etzuen ikhuskarik batere bilhatzen.<br />

"Visite". Birjin 61.<br />

� Inspección, vista; examen. � Hiri zahar orhoitzapenez hanpatuari ikuska gehiago ez emanik. JE Ber 26.<br />

Gaiaren ikuska ontan onek eta biok ezertan utsik egin bageneza. Zait Plat 127.<br />

II (Adv.). �1. (ikh- Lh). Viendo, contemplando, observando; visitando; examinando. "1.º (Const), au get; [...] 4.º<br />

en train de visiter" Lh. � Egün batez haien konpainaa igorri zien ikuska mendiska baten üngürünetara. Const<br />

38. Ikuska gabiltzan kaperako erretaula hau. JE Ber 60. Etzabiltzan gure gizonak ikuska eta ikerka, bainan<br />

otoizka. "Pour voir". Ardoy SFran 132. Bilgia nagusia izan arren Chino-n, / ibilia naiz ere ikuska Idaho-n. Xa<br />

Odol 231. Ez bait-da iñor asiko jarraitu ote diegun ala ez ikuska. Berron Kijote 21. En DFrec hay 5 ejs.<br />

�2. (B, S ap. A; ikh- Foix ap. Lh). "(B, S), viéndole, después de verle" A. "Après examen" Lh.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

295

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

� "Ikhuska, à décider, après examen (S). On dit plus souvent ekhuska" Lrq.<br />

2 ikuska. �1. "Laminero (V-ple)" A Apend.<br />

�2. (V-gip). Envidioso.<br />

ikuskai. v. iku<strong>sg</strong>ai.<br />

ikuskantz. � Visión. � Itun-itun, ikuskantza dakusala. "Visión". Arriaga Lekob 44. Nastuta irudimena, /<br />

ikuskantz izugarrik / agertu zitzazkion / begien aurrean. TP EEs 1927, 31. Bañan maizeski, gau illunean /<br />

ikuskantz eder-goxoa / etorri oi zait atseden-gentzez / betetzen nere gogoa. TP EuskOl 1931, 66.<br />

1 ikuskari (SP � A, <strong>Lar</strong>, Añ, Dv, H (ikh-)), ekuskari (<strong>Lar</strong>, A). I (Sust.). �1. Espectáculo, escena; cosa, escena<br />

digna de ser vista. "Perspectiva, vista amena" <strong>Lar</strong>, Añ. v. iku<strong>sg</strong>arri II (1). � Neure begiak behar etziren<br />

ikhuskarietara nabarbenki erabillitut. EZ Eliç 151 (escrito , sin duda errata). Ikuskari gerthuz<br />

ohitugabea. SP Phil 131. Eskarnioez eta behazunez munduaren ikuskari egiñak. He He 10, 33 (Dv iku<strong>sg</strong>arri).<br />

Nolako ekuskaria gelditu ote ziñan zu zere Jangoikoaren begietan? Mb OtGai I 11. Jinko yayo baten ikuskari<br />

espantagarria. Mih 85. Ustebageko ikuskari onezaz arriturik. <strong>Izt</strong> C 387. Ikhuskari hura gustatzen etzaie. Gy<br />

199. Agur, inguruetan / zauten ikuskari! Or BM 40. Ikuskari pakezko bat. Lek SClar 132s. Neska gurbil lotsorra<br />

begi guztien ikuskari. Erkiag Arran 173. Ikuskari bat, ustez atzendua, zekarkidan gogora. MEIG IX 92. En<br />

DFrec hay 6 ejs.<br />

v. tbn. He Phil 134. Ub 51. Dh 221. Dv LEd 169. Txill Let 133. Gand Elorri 169. Zait Plat 155. Gazt MusIx 71.<br />

Ekuskari: AA III 377. Or Eus 250.<br />

� (AN ap. Asp Gehi; <strong>Lar</strong>, Añ � A, Dv). "Visión, el objeto" <strong>Lar</strong>, Añ. "Ametsetako ikuskaria, chose vue en<br />

songe" Dv. "Visión extraordinaria" Asp Gehi. � Konsolatu zuen ikuskari eder batez. SP Phil 489 (He 496<br />

bisione). Ager zezan an [deabruak] ekuskari onen bat. Mb IArg I 376. Ametsetako ikhuskari bat. Dv Gen 37, 5<br />

(Urt, Ur, Ol y Bibl amets, Ker ames). Ikuskari hura beñgoan trukatu zan. Arr May 138. Mistikuen ikuskari<br />

batzuetaz. Or in Gazt MusIx 44. Paulok ikuskari bat izan zuen gauez. IBk Act 16, 9 (IBe ikuskari; TB iduripen,<br />

Dv ikhuspen, Ol irudi-ikuspen).<br />

� (A). Ejemplo. � Behar ez bezalako ekuskarira edo exenplora. Mb OtGai II 9. Zure ikuskari ederra ez<br />

dezadan utz alferretan erortzera. Dv LEd 4.<br />

� Espectáculo, función. � Munduko dantza, ikhuskari perilos. Dh 58. Theatreko ikuskariak. EucolT (ed. 1817),<br />

39 (ap. Dv). Komedi eta ikuskari periltsuak. Arr May 68. Eguerdiko zirku-ikuskarietan. Or Aitork 196.<br />

� (Dv). Prodigio. "Bat bertzearen gainzka eginen ditut ene sendagail eta ikuskariak Ejiptoko lurrean, je<br />

multiplierai mes miracles et mes prodiges" Dv. � Gauz arrigarriz, ekuskariz edo milagroz beterik arkitzen den<br />

janaria. Mb OtGai III 260. Ekuskari, mirari edo milagro andi ikaragarriak. Ub 24. Etzioten iñori ikuskari orren<br />

berririk eman. Ir YKBiz 244. Zenbat ikuskari izan ditu Urlia santu aitortzeko. Or QA 172.<br />

�2. Signo, símbolo. � Ikuskari ta oroikarritzat artzen ta ipinten degu Jesusen Bihotza. Mb JBDev 26 (ed. 1900,<br />

48 ikuskarri).<br />

�3. (R ap. A; ikh- H). Regalo que se hace a la recién parida. v. ikusari, iku<strong>sg</strong>arri II (2).<br />

II (Adj.). �1. + ekuskari. Maravilloso, admirable. � Gauza ekuskari hau hark an ekustean. Mb OtGai III 317<br />

(en la ed. de 1905, 422 ekuskarri). Eta hanbat gauza arraro, denak ikhuskariak. Gy 65.<br />

�2. Visible. v. iku<strong>sg</strong>ai II (2). � Mundu ikuskari au. Or Aitork 357.<br />

- IKUSKARI-ETXE. Teatro. � Txalo-billa gindoazan ikuskari etxera. Or Aitork 75.<br />

- IKUSKARIZKO. De visión. � Au da ikuskarizko argi ua, Bera dan bezala ikusteko. Or Aitork 389.<br />

2 ikuskari (B ap. A; T-L). �1. Explorador. �2. (Uso adv.). Examinando. � Arte hartan ikuskari, usainka,<br />

haztaka baizik ez ibilki erostunak. JE Bur 169. Hanitz baitzabilkion ikuskari. JE Ber 29.<br />

3 ikuskari. "(V-arr), cuenda, hilo en que se envuelve la madeja para que ésta no se enrede" A. Cf. ikoroski.<br />

ikuskaritasun, ekuskaritasun. � Condición de prodigioso, maravilloso. � Gure Jangoikoak egiñikako gauzarik<br />

ekuskarienen ekuskaritasuna beregan bildurik dadukana. Mb OtGai III 95.<br />

ikuskarri. v. iku<strong>sg</strong>arri.<br />

ikuskatu (<strong>Lar</strong> Sup, Dv; ikh- Ht VocGr 437, H, A), ekuskatu (A). �1. Visitar. � Jesus Elizan ekuskatzera edo<br />

bisitatzera. Mb JBDev 366. Ethorri izan zen Clodinaren ama Birjiniaren amaren ikhuskatzerat. Birjin 97. Eri<br />

nintzen, eta ikhuskatu nauzue. TB Mt 25, 36 (Ur (G) ikusi). � Visitar (un lugar). � Loiolako etxea ikuskatzen ari<br />

zala. Or SCruz 16. Jauregiaren ikuskatzeko baimena. JE Ber 57 (v. tbn. 76). Aitzinateko hiriak eta herriak<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

296

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ikuskatzen zituztelarik. Mde HaurB 74. Begirunez eta itzalez ikuskatu bide zituen [bertako iauretxeak]. Zait Plat<br />

13.<br />

�2. (Dv; ikh- A, Lh). Examinar; explorar; pasar revista a. � Kanaango lurraren ikhuskatzera. Dv Num 13, 3 (Ol<br />

iker, Ker aztertzera). Lurra azaletik eta barnerat ikhuskatu dutenek. Prop 1899, 9. Ikuskatuten nor izango ete zan<br />

onena bere emastetzat. Echta Jos 207. Uraren zola [...] ikuskatzeko. Anab EEs 1919, 243. Bazter gustijak ondoondo<br />

ikuskatu ta soñekorik agertu ez! Otx 84. [De Gaullek] erreginaren soldadoak, soldado bereziak, ikuskatu<br />

ditu. SoEg Herr 21-4-1960, 3. Bere artaldea zenbatu ta ikuskatzen ari da. Ibiñ Virgil 116. Hitz zerrenda hori<br />

ikuskatu dugun baino astiroago behar genukeela ikuskatu. MEIG VII 55. v. tbn. Zait Plat 139. Berron Kijote 72.<br />

�3. (ikh- S ap. A). Ver a medias.<br />

�4. Observar. � Bein bakarrik ikuskatutako jarrai izatetik askotan berriztura dagon aldea oartzea. "De la<br />

sucesión observada una sola vez". Zink Crit 36. Guzia urretik ikuskatu du. Ib. 62. Aurretik igazi diran naigabeen<br />

izpirik ere ez dugu ikuskatzen. Onaind in Gazt MusIx 149. Udaren sakontasun ontan, ba-da ikuskatzen eta<br />

miresten duen beste sakontasun ixilla! LMuj BideG 254. � Ver, divisar. � Mirei ikuskatzean, besoak eta burua<br />

zerura yaso zitun. Or Mi 144.<br />

�5. Hojear. � Askok irakurri dugu --ikuskatu behintzat, bai. MEIG VI 79.<br />

�6. ikusikatu (A Apend), ikusiketu. Soler ver. � Onelaxe ikusiketu dut bein baiño geiagotan Jaun artzera<br />

urreratzen. Bordari Olerti 1961, 160.<br />

ikuskatzaile, ikuskazale. �1. Examinador. � Gobernamenduko eskoletan dabiltzan haurrek, aldiz, eskola<br />

hetako buruzagiak lituzkete bakarrik ikuskazale. JE Bur 51. � (ikh- Lh). "Expert" Lh. �2. "Ikhuskatzale, -tzaile,<br />

visiteur [...]. Zer nahi ikhuskatzaile jin zaiku" Lh. �3. "Explorateur" Lh.<br />

ikuskatze. �1. Examen. � Ikhuskatzeak eta bortxazko haztakatzeak harrit-arazia dute [idia]. Prop 1907, 221.<br />

�2. Visita. � Zure ikuskatzearen eguna ezagutu eztuzulako (Lc 19, 44). Ir YKBiz 378 (Lç, TB bisitazione,<br />

Oteiza bisitazio, Ol adei-garaia, Ker ikustaldi, IBk etorrera).<br />

ikuskera (V? ap. A; <strong>Lar</strong>, Añ, H), ikusera. �1. Visión. � Ikuskera atsegiñezko bat. <strong>Lar</strong>d 76. An euki zuben<br />

ikuskera zeruzko aiñ aomen andikoa. Aran SIgn 95. Ikuskera (visión) bat (Etxeg, 1884). JFlor. Izandu zuan lotartian<br />

ikuskera bat. Bv AsL 31. Dudaren suleze beltzera aurtiki nau zorigaiztoko nere ikuserak. Txill Let 39. �<br />

Espectáculo, escena. � Ikuskera negargarri onetan. Añ EL 1 192. Ikuskera mingarri onekin. Jauregui 244.<br />

Miragarrizko ikuskera izango zan orregatik ura ikustia bakarrik. Bv AsL 164. � + ikusera (Añ). "Vista, acción<br />

de ver" Añ. � Deitu zion Fanuel, au da, Jainkoaren ikuskera. <strong>Lar</strong>d 43. �2. Vista, sentido de la vista. v.<br />

ikusmen. � Beren begi lausoakin, beren ikuskera labur gereizatuakin. <strong>Lar</strong> SAgust 12. �3. "Visita, ikusera" Añ.<br />

�4. (c. <strong>sg</strong>. A). Modo de ver. "Mundu ikuskera, visión del mundo (Welt-anschaung). Expresión moderna" DRA.<br />

v. ikusmolde. � Geley-ren izadi ikuskerak balio duena balio du. Mde Pr 350. Askatasunak, beste ikuskera,<br />

alderdi ta isurkera barri erakarkor ta zoragarriak izan, arranotan! Erkiag BatB 129. Ikuskera eta pentsakera<br />

bitxia. Vill Jaink 44. En DFrec hay 5 ejs. �5. Forma. � Gure lur au ikuskera artu baiño len ikus-eziña zan.<br />

"Formam doctrinae". Or Aitork 388. �6. Mirada. � Baiña oietara jaurtitzen dugun ikuskera, arutzago dijoa.<br />

Vill Jaink 133.<br />

- IKUSKERAN (H). a) A la vista (de). � Nola Uri onen ikuskeran gertu txit ari oi zirala ontziak egiten. <strong>Izt</strong> C<br />

127. b) IKUSIERAN. Al ver. � Bertoldinek ama ikusieran bidera urten eutsan. Otx 172.<br />

ikuskeria (det.; S). Ref.: A; Lh; Lrq. �1. Regalo que se hace a los enfermos, recién paridas, etc. Lhande lo da en<br />

pl., como S-saug; cf. tbn. "présents à un malade" en el significado que da <strong>Lar</strong>rasquet. �2. Expresión,<br />

manifestación. � Eskentü zeitzoen [Artzainek Jesüsi] bere ohoreskiak, bere eskerrak, bere bihotzeko sendimentü<br />

hobenak eta boztariozko ikhuskeriak. Ip Hil 97.<br />

ikusketa (G? ap. A; H), ekusketa. �1. Visión, escena, espectáculo. "Spectacle, chose curieuse, merveilleuse qui<br />

attire le regard" H. v. iku<strong>sg</strong>arri II (1). � Zori gaiztoko ekusketa orien horduko ekusket hau! Mb IArg I 223.<br />

Ikusketa onekin guziak arritu ziran. <strong>Lar</strong>d 536. Iñori etzaiozute esan ikusketa. Ur Mt (G) 17, 9 (Lç bisione, Ur (V)<br />

ikuskizun, Ol e IBe ikusi duzu(t)ena, Ker ikusitako au). Erdibitu nauen ikusketa. Txill Let 38. En DFrec hay 2<br />

ejs. � (<strong>Lar</strong>, Añ, A). Visión. � Jakobek Jainkoagandik izan zuen ikusketa miraritsu onen oroipenerako. <strong>Lar</strong>d 35.<br />

Zer ifernu-ikusketa zan ura? Txill Let 87. � ekusketa (A). Ejemplo. � Ta eman diet ekusi nautenei ekusketa<br />

gaistoa ta gaitzerako bide galgarria. Mb OtGai II 43 (que Azkue traduce como 'espectáculo').<br />

�2. (L? ap. A � Dv). "Exploration, espionnage" Dv. � "(V, G, B), revisión, revista" A.<br />

�3. "(V-arr), visita" A. � Bi aldiz izana zan Tierra de Fuego-ko lurraldean [...]. Eta bere ikusketa aien ondore<br />

bezala atera zuan yamanak etzutela batere erlijiorik. Vill Jaink 17.<br />

�4. Visión, acto de ver. � Gaudi gelgarriaren ikusketatik Irazalea ezagutzera ez giñake igaroko.<br />

"Contemplación". Zink Crit 33. Zergatik diostazu Zure ikusketan ez dala aldirik. Or Aitork 415.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

297

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

�5. Entrevista, encuentro. � Lenengo gure ikusketa gogorazi diot. Txill Let 61.<br />

�6. Prueba, ensayo. � On izango litzake beste mota batekin nastuta zer etekin ematen duan ikusketa batzuek<br />

egitea. Munita 51.<br />

- IKUSKETA-GELA. Observatorio. � Gau ixillean, ikusketa-gela batean sartu ta iku<strong>sg</strong>allu txiki batek<br />

erakusten digu munduaren izakera. Gazt MusIx 69n.<br />

- IKUSKETAN. Visitando (a un enfermo), examinando. "Ikusketan nabila (BNc), ando examinando" A (Lhande<br />

copia erróneamente ikhusketa nabila). � Ikusketan ibili / gaitxik eztaukana. Azc PB 257 (in Ur PoBasc 216<br />

bisitetan).<br />

ikusketari (-kh- L? ap. A � Dv). �1. "Explorateur, espion" Dv. � Ikhusketari batzuek zarete, lur huntako alde<br />

minberenen ikhustera ethorriak. Dv Gen 42, 9 (Urt espioneak, Ur y Ker zelatariak, Bibl barrandariak).<br />

Echnaten, idealzale ez-ezik, ikusketari ere ba-zen. Etxde Egan 1961 (1-3), 89s. �2. "Visionnaire" H.<br />

ikusketarigo. � Turismo. � Ikusketarigoa edo turisma. Herr 22-11-1962, 4.<br />

ikuski (Añ (V) � A). � Espectáculo. � "Signa ahena, kobrezko ikhuskíak" Urt I 466.<br />

ikuski. v. ikoroski.<br />

ikuskidin (-kh- Hb ap. Lh). � Que puede verse; que debe verse. � Egia horrek froga segurenak ditu: / nor<br />

nahik ikuskidin liburu saindutan. Hb Esk 7. Alaba hoberenak ikuskidin hola. Ib. 181.<br />

ikuskin (A). �1. (Con suf. local de declinación). Alcance de la vista. � Egon bear du albait ikuskiñean zer<br />

gerta ere. It Dial 71 (Ur ikusbegijan, Dv begien azpian, Ip ikhusteko bidian). �2. (H). Vista, sentido de la vista.<br />

v. iku<strong>sg</strong>in. � Zentzu bakoitzak, bai ikuskiñak, bai entzukiñak. EgutAr 8-8-1962 (ap. DRA). �3. Aparato óptico.<br />

� Laurkiaren edo ikuskiñaren [luikiak erakusten dituan leiarraren] akatzen batzuk ordeztea. "Instrumento". Zink<br />

Crit 28. �4. Vista, panorama. � Toki ura oso ikuskin polita iduritu zitzaidan. Zubill 97. � Horizonte. � Ustez<br />

eroso, bañan ikuskin / arenganako bidea / aintzindu gabe goazenentzat / sasi ta zuloz betea. EA OlBe 80.<br />

- TXIKI-IKUSKIN. Microscopio. � Garo poxi bat artu ta txiki-ikuskiñez ikusi dezagun. Zait RIEV 1933, 60.<br />

ikus-kirio. � Nervio óptico. � Begia guztiz osasundun egonik ikus-kirioa kaltetua ba-dago. Zink Crit 30.<br />

ikuskizun (G-goi-to; O-SP 229, SP, Dv, H (+ ikh-)). Ref.: A Apend; JMB At. �1. (Sobre todo en oraciones<br />

negativas o interrogativas, con izan o eduki). (Tener) que ver, relación. "Eztu nitan ikuskizunik, il n'a point<br />

d'inspection sur moi" O-SP 229. v. IKUSTEKO IZAN. � Ene penek hekenekin konparatzeko ikuskizunik<br />

eztutela. Harb 249. Zer ikhuskizun du bada spirituak haragiarekin? Ax 476 (V 308). Eztuzu zuk bekhatutan<br />

zaudeiño hartan parterik eta ez ikhuskizunik. Ib. 145 (V 95). Ez duzu beraz ikhuskizunik gure gainean. Lg II 266.<br />

Jesusen kontrako lanetan ikuskizunik izan gabea. <strong>Lar</strong>d 463. Nerekiñ ikuskizunik eztaukata. Arr May 42. Zer dut<br />

ikuskizun [...] bizi arekin? Or Aitork 19. Ikuskizunik etzeukaten inoren esan-eginetan ez sartu. Zait Plat 103.<br />

Egoera honek [...] badu ikuskizunik euskara sekula hizkuntza ofiziala ez izatearekin. In MEIG VI 26.<br />

� + ekuskizun. (En contextos no negativos ni interrogativos). Responsabilidad. v. erantzukizun. � Aren<br />

aurrean ikuskizun andia izango dezu, bide gabe ilerazotzen banazu. <strong>Lar</strong>d 456. Ekuskizunak aundiak daude /<br />

Jaungoikuaren aurrean. PE 25. Zer ikuskizun ta kontu estua Jaungoikuaren tribunalian eman biarra izango<br />

duten. Bv AsL 85.<br />

� Relación. � Utsa ere nonbaitor. Betearekin yun ikuskizun. Or QA 69.<br />

�2. (V, G; -kh- O-SP, SP), ikuskixun, ekuskizun. Ref.: A; Etxba Eib. Espectáculo, escena, imagen; cosa digna<br />

de verse. "Qui est bon à voir" O-SP 229. "Ikuskizuna bada jauregi artan" Etxba Eib. v. iku<strong>sg</strong>arri II (1). �<br />

Ekuskizun txarmari ederrak dira [...] Jangoikoak eragin diezten gauzak. Mb IArg II 267. Toki, erremienta ta<br />

ikuskizun guztijak. Mg PAb 133. Ikuskizun negargarria. Mg in VMg 113. An zegoan ikuskizuna. Apaol 123.<br />

Begi bik ikuskizun bat dauke. A BeinB 48. Etzan beren [pelotarien] leia ikuskizun andia izan. A Ardi 140.<br />

Hainbertze ikuskizun mire<strong>sg</strong>arrien artean. JE Ber 64. Ikuskizunaren zoragarria, aurkientzaren ederra! Erkiag<br />

Arran 8. Gertaerek aspertuxe daukaten ikusleak ikuskizun eder bezain ugarietan lasai ditzake begia eta gogoa.<br />

MEIG I 191. En DFrec hay 34 ejs.<br />

v. tbn. Ur MarIl 20. Ldi BB 28. Zait Sof 109. Etxde AlosT 53. Mde HaurB 75. Gand Elorri 102. Vill Jaink 40.<br />

Gazt MusIx 68. Ibiñ Virgil 46. NEtx LBB 39. Ikuskixun: Altuna 47. Otx 76. Akes Ipiñ 20.<br />

� (A). Visión. � Ez zala izan ames ta burutaziñoia bere ikuskizuna. Ur MarIl 105. Ez eikijozube esan iñori<br />

ikuskizuna. Ur Mt (V) 17, 9 (Ur (G) ikusketa). Egiazko olerkariaren amets eta ikuskizun goitarrak. Ldi IL 36. v.<br />

tbn. Itz Azald 87.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

298

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

� (Urt II 57). Espectáculo, función. � Era oietako ikuskizunez aspertuta. Ag G 189. Irakurte ta ikuskizun zantar<br />

ta loiak. KIkV 69. Ikuskizuna zerabilaten arte guzian. Lf in Casve SGrazi 9. v. tbn. Kk Ab II 159. Anab Poli<br />

124. � "Actor in comœdia, [...] ikhu<strong>sg</strong>árria, ikhuskízuna" Urt I 118.<br />

� Ideal. � Berriz ere antziñateko asmo eta ikuskizun oietarantz gaudela abiatuak. Vill Jaink 173. Gogamenak<br />

ikuskizun zabal baztergabeak eskeintzen dizkigu. Ib. 147.<br />

�3. Sufrimiento, penalidad. � Zuk emon gura deustazun edozeinbere neke ta ikuskizun. Añ EL 2 191. Zuen semealaba<br />

maiteen bekokian eztagoan eskribatua mundu onetan zer ikuskizun dauzkaten. Arr GB 139.<br />

�4. Conflicto. � Erriarekin zerbait ikuskizun izandu zualakoz eman zan bizi-modu berri artara [lapurra]. Bv<br />

AsL 108.<br />

�5. (V-gip, G-to, L; H (+ ikh-)). Ref.: A; Iz ArOñ. (Tema nudo). (Que está) por verse. � Hori ikhuskizun<br />

diagokularik. Darric RIEV 1912, 226. Nigan, oraingoz, dena dago ikuskizun. Txill Let 29. � "(Está por) ver,<br />

ikuskizuna" <strong>Lar</strong>. "(Aún está por) verse" Añ. � Cf. el dicho "Ikuskizun, kontakizun, lo que sea sonará, lo que se<br />

vea, se contará".<br />

�6. (Dv). (Adj.). Visible.<br />

ikuskizunzale. � Amigo de las imágenes. � Ederra bat bakarra [...] esatea iasan-ezin duen ikuskizun-zale ari<br />

esango diogu. Zait Plat 47.<br />

ikuskor, ekuskor. �1. Visible. � Orduan zedukan aragi ekuskorra. Mg CC 198. Mundu ikuskor eta ukikor hau.<br />

Mde Pr 271. � Egunez ni ez-ikuskor, / gauean oztar irudi. EA in Onaind MEOE 834. �2. Observador, curioso.<br />

� Jeloskor baino hobeki, Frantzina ez othe zen gerthatzen zenaren ikuskor? <strong>Lar</strong>z HilEspos 44 (ap. DRA).<br />

ikuskortu. � Hacerse visible. � Ikuskortzen da iratxo-itxurak ukigaitu orduko. Mde Pr 331.<br />

ikuskuntza (-kh- L? ap. A; Ht VocGr, Lecl). � "Spectacle" Ht VocGr 427. "Vue" Ib. 438. � Gozatsua bein eta<br />

berriz udaberriz izadiak aurreztatzen digun ikuskuntza. J.M. Tolosa EEs 1913, 114. Ikaragarriya zan ango<br />

ikuskuntza. Ib. 162.<br />

ikuslan. � Trabajo de observación. � [Pasteur-ek] bere burutarik eta bere ahalen arabera egin zituen asko eta<br />

asko ikus-lan eta ikas-lan. HU Aurp 76.<br />

ikuslari (V-m ap. A; H (+ -kh-)), ekuslari (A). �1. Testigo ocular; espectador. v. ikusle. � Okerrerako gura<br />

dau iluna / ta ez eukitea ekuslaririk. Zav Fab RIEV 1907, 532. Zirealako eurak an izan / orduan ikuslariak. AB<br />

Olerk 180. Inguruko ikuslariyak negar zegiten errukiz. J.M. Tolosa EEs 1913, 177. � "Veedor, [...]. Lat.<br />

inspector" <strong>Lar</strong> (tbn. Añ). �2. "Visionario" Añ.<br />

ikusle (G, AN; SP, <strong>Lar</strong>, Añ, Dv, H; -kh- BN, S; Gèze, H), ikusla (V; H), ekusle, ekusla. Ref.: A (ikusla); Lrq; Iz<br />

ArOñ (ikúsla). �1. Testigo ocular, espectador; testigo en un juicio. "Vidente" <strong>Lar</strong> (s.v. ver) y Añ. "Témoin"<br />

Gèze. v. ikuslari, ikusliar (2); lekuko. � Tr. Documentado en todos los dialectos literarios. En DFrec hay 28<br />

ejs. de ikusle. � Phanuel, Iainkoaren ikhuslea. Lç Decl Mm 4v. Ikuslerik ageri elizan. O Po 15. San Agustino da<br />

lekuko eta ikusle. SP Phil 298. Berauren bihotzaren bethi ikhusle izatia. Mst III 45, 5 (SP jakile, Ch lekhuko).<br />

Testigu-ekusleak bere juramentuz seguratzen dituenak. Mb IArg II 310. Ikusle guztiak arritzen. <strong>Izt</strong> C 84. Ez da<br />

izango salatzalla, ez ikusleen biarrik zure pekatuak jakiteko. Ur MarIl 71. Ganbera ikhuslez bethea. Laph 95.<br />

Ikusla edo testigurik urkuena. JJMg Mayatz 240. Erran erazi zian Arrosarioa ikhusler. Ip Hil 218. Alde<br />

guztietatik dakusaz goiko Ikusleak. A BeinB 67. Ikuslearen ezkerrera. Goen Y 1934, 92. Maitaleak, ordea, ez due<br />

nai izaten ikusleen begiraturik. TAg Uzt 307. Ikusle-entzule guztiak. Erkiag Arran 37. Pastoraletako<br />

gertakarietan ikusleak biziki laket dituzte guduak. Lf in Casve SGrazi 13.<br />

v. tbn. Zby Pel 85. Itz Azald 89. Ag G 104. Muj PAm 11. Altuna 77. FIr 163. Kk Ab II 152. Ldi IL 46. Ir YKBiz<br />

1. Zait Sof 17. Lek SClar 134. Etxde JJ 173. Mde Pr 339. Or Aitork 54. Txill Let 133. Anab Poli 104. Arti<br />

Tobera 287. Osk Kurl 178. Vill Jaink 167. Lab SuEm 8. MEIG I 181. Ekusla: VMg 97. Itz Azald 101.<br />

� (<strong>Lar</strong>, Añ, H). "Inspector" <strong>Lar</strong>. "Veedor, inspector" Añ. � Elexa-ikuslei eta Arimazain edo Kurei (1820). VMg<br />

RIEV 1934, 680. J. B. Archu Eskolen Ikhusleak. Arch Gram tít.<br />

� (Adj.). � Jaun beraren begi ekusleak ekusten zaituela. AA III 309.<br />

� (Como segundo miembro de comp.). � Jakintsun eta bazter-ikusle arrotzak. HU Aurp 206. Dana-ikusle! Zait<br />

Sof 137. Goazen [...] / mendi-muño ikusle. Gazt MusIx 195 (Or ib. 201 ikustera). Iainko-ikuslerik bikaiñena. "El<br />

más contemplativo". Or ib. 38. Gure poz-ikusle. NEtx LBB 210. Zinemagile izango ginake bestela, zinema-ikusle<br />

izan beharrean. MIH 324.<br />

�2. (Añ), ekusle. "Visitador" Añ (tbn. podría tener el significado de 'inspector'). v. ikusliar. � Ongi arzen du<br />

eriak hitz onak dituen adiskid-ekuslea. Mb IArg I 187. � Bi ate ederrak, aintzinetik eta bazterretik, baderamate<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 299<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ikuslea barnerat. Zerb Azk 11.<br />

- GARBI-IKUSLE. v. garbi.<br />

ikusleku. "Atalaya" <strong>Lar</strong> y Añ. "Miradero" Añ.<br />

ikuslekutxo. � Retina. � Ain txikia dan begiko ikuslekutxuan egiten da oso osorik gauza guztiz andiaren antz<br />

edo irudia. Itz Azald 164.<br />

ikusle-mikusle. � Curioso. � Billa ibillita be, ezin agertu ixan eikijon ikusle-mikusle barik Edur-i berba<br />

egitteko ereti obarik. Otx Euzk 1929, 105.<br />

ikusliar (-kh- S), ekusliar (-kh- S). Ref.: A; Lrq. �1. Visitante; visitador. "Visitador. Eri-ikhusliarrak, los<br />

visitadores de enfermos" A. � Sakristaiña, khantariak eta eri ikhusliarrak. Mercy 37. Zenbeit adixkide noizetik<br />

noizera ikusliar heldu zazkonak. HU Aurp 168. Ikusliar batzuekin da oraino. Barb Sup 86. Ardüra apez<br />

ikusliarrak jiten zeitzon. Const 37. Ikusliarraren izena jakin zuenean. Mde HaurB 76. v. tbn. Prop 1907, 172.<br />

Casve SGrazi 100. � Visitante de un lugar; turista. � Ikusliarrik ez da haizu sartzera. JE Ber 61. Hainitz<br />

ikusliar izan bada <strong>Lar</strong>runen. Zerb Azk 35s. Ikhusliarrak, jakintsünak / pettarretik zaitzo heltzen [herriari]. Casve<br />

SGrazi 22. �2. (Dv). Espectador. v. ikusle. � Leihoak mukurru dagode betheak ikusliarrez. JE Bur 29. Pastual<br />

ederra egin die. Herritik eta kanpotik bildü da ikhusliar teka handia. Eskual 15-4-1910, 3. Ikusliarrer zerbait<br />

erran. Ox 50. Ikusliarrek [...] hautematen dute irri lodiaz bertzerik izan daitekela. Lf ELit 312. Agur handienak<br />

zier / gütara jin ikhusliarer. Casve SGrazi 20.<br />

- IKUSLIAR-ALDE. Cantidad de espectadores. � Eta ukanen dute merezi duten ikusliar-alde haundia. Lf in<br />

Casve SGrazi 17.<br />

ikusmen (V, G). Ref.: A; Etxba Eib. �1. Vista, sentido de la vista; percepción, perspicacia. v. ikuste. � Itsuai<br />

ematen zien ikusmena. Ub 80. Ikusmenaz neurtukozu nor dan zeure begikoa-be. Echta Jos 315. Ikusmenak<br />

atzipetu nau? Zink Crit 26. Lausotu ete zion ikusmena. TAg Uzt 100. Berezkoak zitun adimen argitasuna eta<br />

edozertarako ikusmen zolia. Etxde JJ 38. Aulduta bai bai-du ikusmena. Txill Let 140. Itsua baita, eztu<br />

ikusmenik. Vill Jaink 104. Ikusmena berreskuratu zuen. IBe Mc 10, 52 (Lç ikhustea). En DFrec hay 6 ejs. v. tbn.<br />

Inza Azalp 43. FIr 187. Or Aitork 393. Zait Plat 134. Onaind in Gazt MusIx 145.<br />

�2. (A), ekusmen (A). Visión. � Engebertek emaztiaz jakin ziala ber ikhusmena ükhen ziala. Egiat 180. Zer<br />

esan nai zuen ekusmen ark. Mg CC 84. Ikusmen ain dontsu ta eskintsari ain andijak. Ur MarIl 72. � Escena,<br />

espectáculo; panorama. � Zer ikusmen xoragarriak ire kaskotik! Zub 102.<br />

�3. (L, BN ap. A; Dv, H (-kh-)), ekusmen (R ap. A). (En casos locales de declinación en sing.). Alcance de la<br />

vista. "Ikusmenean (Lc, BNc), a la vista, manifiesto" A. � Non Gli-Anjeliren ikhusmenerat heldu baitziren<br />

egiten zuten bideari ohartu ere gabe. "Elles se trouverent à la vue de Gli-Angeli". Birjin 472. Albiste gozatsu<br />

onekin ikusmenera joan zitzaion. <strong>Izt</strong> C 318. Aurtikia izan naiz zure begien ikusmenetikan urrutira. Ur Ion 2, 5.<br />

Gorde gaitzatzue tronuaren gainean jarria dagoenaren ikhusmenetik. Dv Apoc 6, 16 (Ur (V) ikusbegitik). Ezar<br />

zezala guzien ikusmenean. Jnn SBi 8. Ikusmenean dugu ja Bidarraiko herria. JE Ber 9. Olatuek haren<br />

ikusmenetik kendu zuten. Mde HaurB 101. Ikusmeneko eleizea. Erkiag Arran 185. � Vista, mirada. � Ikusmena<br />

hel bezainbatean zabaltzen zen haien aitzinean ondar zuri mehea. Mde HaurB 98. Lurrera eban [...] bere begien<br />

ikusmena. Erkiag Arran 185. Gorputz osoa [...] eskeiñi oi dautse gizonen ikusmenai. Ib. 42. Erti-gizonak [...]<br />

iduri horren mugetan lortzen du bere ikusmena. MEIG IX 115 (en colab. con NEtx).<br />

�4. "Ikhusmena, visite que l'on fait à quelqu'un. Ikhusmenez ethorria nauzu" H.<br />

�5. (B ap. A; VocB, A Apend). "Miramiento, atención de simpatía" A. "Cortesía" A Apend.<br />

ikusmende. � (Con suf. local de declinación). Alcance de la vista. � Naiago nuan besteen ikus-mendean joan.<br />

Anab Aprika 75.<br />

ikusmera. v. ikusmira.<br />

ikus-metagnomia. � Clarividencia (fenómeno parapsicológico). � "Garbi-ikustea" edo ikus-metagnomia. Mde<br />

Pr 323.<br />

ikusmikuska. � Examen. � Gaiñontzeko guziak bizia galdu dezatela, erabat, ikus-mikuska geiagorik gabe.<br />

"Sin hacer más cala y cata". Berron Kijote 80.<br />

ikusmikuskizun. � Curiosidad, cosa digna de verse. � Meza-ondoan emengo ikusmikuskizunak apaiz gazteai<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

300

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

erakutsi nizkien. A Ardi 78.<br />

ikusmin (G-nav; SP, Dv; -kh- L-côte, BN; H), ekusmin. Ref.: A; Ond Bac (ikusmira). �1. Curiosidad, deseo de<br />

ver. "Haren ikus-min handia dut, j'ai grand désir de le voir" SP. "Ikusmina duna, el curioso" Ond Bac. �<br />

Errozue haren ikhus min handi batekin hiltzen naizela. Ax 329 (V 218). Jangoikoaren ikusmines (240). LE-Ir.<br />

Aingeruek berek dute zure ikhusmin handia. Rob (ap. H). Bereziki Jerusalemera zuten beren ikusminaren lehia.<br />

Zby Pel 5. Apezen bat, ekusmiñez [...] arpegia zomorroz estalita ibili ezpa-zan beintzat. Eguzk RIEV 1927, 426.<br />

Bidean oztopatu zitzakeanen ikusmiña eragoztearren. TAg Uzt 100. Ipernuko ikusmiñak ninderaman zoko<br />

bildurgarrietara. Or Aitork 56. Ikuskarien ikusmiñean erori ziran. Ib. 299. En DFrec hay 3 ejs. de ikusmin. v.<br />

tbn. Inza Azalp 32. Ldi IL 71. � + ikusimin. � Zu ikusmin dizut. Or BM 48. Kale zaarrak ikusmiñez,<br />

laguntzarrak agurtu guraz. Erkiag Arran 181. Zu ikusi-miñez. Gand Elorri 140. �2. Curioso, deseoso de ver. �<br />

Emakume ikusmin asko izan giñan zuenean eraztun ori ikusten. Ag Kr 193. Izarñoak ere, poz-dardaraz, biguin, /<br />

aingeru bailiran, zerutik ikusmin. SMitx Aranz 173.<br />

ikusmira (V-ple, G ap. A), ekusmira. I (Sust.). En DFrec hay 7 ejs. de ikusmira. �1. Curiosidad. �<br />

Emakumeak oi duten ekus-mira arekin eman zituala pauso batzuek [...] jazkera ekusteko. Donce 9. Ikus-mirak<br />

mugiturik. Bv AsL 153. �2. Espectáculo, función. � Ikusmira guziak igandetan izan oi dira. Ayerb EEs 1915,<br />

223. � "Tema para ver, para curiosear. Burrukia zeuan kalian eta jente guztia ikusmiria zeuan lekura batu zan"<br />

Elexp Berg. � Ikusmirarik atsegingarriena auxe izan zan: [...] neska-mariñelen trebetasuna. EgutAr 10-11-<br />

1959 (ap. DRA). �3. (G-goi ap. JMB At), ikusbira (G-goi ap. JMB At). "Paisaje" Garate 2. a Cont RIEV 1933,<br />

99. "Panorama" JMB At. � Atze-oiala erortzen [...] zeru-ikusmira ezkutatuz. NEtx Antz 120. Ikusmira ta giro<br />

gozoak sortu egiten dizu zere sentipena. NEtx LBB 31. �4. Ojeada, vistazo. "Observación" Garate 2. a Cont<br />

RIEV 1933, 99. � Ikusmira bat egitea ez litzake kaltegarri. JAIraz Joañixio 89. �5. "Perspectiva en el tiempo<br />

(G-azp)" Garate 1. a Cont RIEV 1930, 155. �6. Vista, lo que alcanza la vista. � Etzuten begien ikusmiran iñoren<br />

arrastorik topa. Etxde JJ 111. Laiño trinkoak ikusmirari amar bat metroko inguru-mingurua opa zion. Ib. 257.<br />

�7. "Maravilla. Erri artako ikusmiria da, oiñ dala milla urteko elizia" Etxba Eib.<br />

II (Adj.). (V-ple, G), ikusmera (V-ger-m). Ref.: A; Ond Bac. � Curioso. � Bilduaz bere aurrian beriala<br />

ikusmira asko. Egut [?] 2-9-1920 (ap. DRA).<br />

III (Adv.). � Mirando; a mirar. � Bidazti guziok [...] ikusmira jatsi giñala. Egan 1955 (1-2), 52. Alan uste eben<br />

ikusmira egozan guztiak. Bilbao IpuiB 186. Iñor ez ikusmira. Gazt MusIx 195 (Or ib. 202 beha, Onaind ib. 210<br />

begira).<br />

- IKUSMIRAN (V-gip, G). Ref.: A; Elexp Berg. Observando; curioseando. � Ikusmiran jar-arazten. Mok 4.<br />

Maiz dabil emen ikusmiran. Lab EEguna 90. Sukaldeko ate ondotik ikusmiran. Etxde JJ 160. Bahiaren<br />

ikusmiran egon ginan. Etxde Itxas 73. Ikusmiran eta pentsaketan alferrik eman gabe [astia]. MIH 382. Paperen<br />

artean ikusmiran nenbilela. MEIG VII 51. v. tbn. ABar Goi 17. Garm EskL I 140.<br />

- IKUSMIRARA. A curiosear, a fi<strong>sg</strong>onear. � Beste asko ere an bildu ziran, batzuek ikusmirara. <strong>Lar</strong>d 94.<br />

ikusmiratu, ikusmiatu. � Examinar. "Azterrenak artu: ikusmiatu, ikertu" Zait EG 1957 (7-8), 15 nota. � Orko<br />

baztarrak ikusmiratu. Bilbao IpuiB 203. Zapatatxua ikus-miratzen asi zan. Ib. 202. Gauzak astiro ikusmiratu<br />

gabe. MIH 268.<br />

ikusmiratxo. � (Dim. de ikusmira 'curioso'). � Ikusmiratxoa naz, da [....] iakiteko gogoa neukan. Ag AL 24.<br />

ikusmiratzaile. � Espectador, testigo ocular. v. ikusle. � Ikusirik [...], elkarri esaten zioten ikusmiratzalliak.<br />

Bv AsL 194.<br />

ikusmirazale. � Curioso. � Bañan emakumea beti ikusmira zalea izan oi bai da. JAIraz Bizia 99.<br />

? ikusmitasun. � Curiosidad. � Sartzen badira Eleizetan ikusmitasunagatik bakarrik. Ag Ezale 1897, 124b.<br />

Quizá esté por ikusmintasun o ikusmiratasun.<br />

ikusmolde. � Modo de ver las cosas. � Bere ikus-moldea du iku<strong>sg</strong>ailu huntaz agertu. <strong>Lar</strong>z Iru 9. Hona non<br />

duen erroa ikusmolde horrek. MEIG VI 148. Etnologoak [...] bere ikusmoldeak eta ikuspuntuak ditu. MEIG VIII<br />

101. En DFrec hay 12 ejs.<br />

ikusmuga. � Horizonte. � Musker (berde) ezeak irten digu bidera, ikus-mugarañokoa pozgarriki yantziaz. Ldi<br />

IL 44.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

301

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ikusmus. � Curiosidad. � Gizakumea oben askoz loitzen da [...] beldur askoz ertsatzen, aiola askoz arazotzen,<br />

ikusmus askoz barreiatzen. "Multis curiositatibus distrahitur". Ol Imit III 48, 2 (SP ausia, Ch kuriostasun, Mst<br />

berritzepen).<br />

ikus-nahaspil. � Alucinación. � Besterik uste ba-degu, ikus-naaspil batek yoak gaude. Ldi IL 51.<br />

ikus-nahaste. � Alucinación. � Ikus-naaste zoroak dira oiek. Ldi IL 52.<br />

ikusnahi, ikusi-nahi. �1. Curiosidad, deseo de ver. � Beste gizonen ikhusi nahirik ez ükheitia. Mst I 20, 6 (Ol<br />

ikusi nairik-eza). Mirapilliak edo ikusi-naiak asko galtzen ditu. <strong>Lar</strong>d 44. Beti deitzen dute mirariak jendiaren<br />

ikus-naia. Bv AsL 102. Ageri da ez dakizula zer den basaren ikusi nahia. JE Bur 194. Jende-mordoska ugaria<br />

eraman zun ikusnaiak portualdera. TAg Uzt 133. Ikus-nai utsal bat, ezagute ta iakite izenez iantzia. Or Aitork<br />

288. Ikusi-naia ba-geneukan, baño bertaratzeko usterik ez. Anab Aprika 37. � + ekusi nai. � Kuriostasunak eta<br />

lehen ez ikusiak ikusi nahiak daramatza. SP Imit IV 1, 8. Jangoikoa ekusi nai andiarekin. Mb IArg I 333. Bere<br />

alhaba ikhusi nahia zelarik beldürra beno azkarrago. Egiat 173. Ori ikus-naiez il nadin. Or Aitork 13. v. tbn.<br />

Ikusi nahi: Cb Eg II 206. Lg I 277. EA OlBe 17. Uzt Noiz 112.<br />

�2. (Dv). "Désireux de voir" Dv. � Ikusnaia nazan ezkero. Ezale 1897, 61a. Ikus-nai batzuk, kai-baztarrera, /<br />

ontziak dauden tokira. Or Eus 389. � Aspaldion Jesus ikhusi nahia. Lg II 216. Patriarkak hiltzen dire hura ikusi<br />

nahiak. Hb Egia 47. Bitoriak ikhusi nahia da. Laph 122. Etzen bazter ikhusi nahia. JE Bur 66.<br />

- IKUSNAHIAN. Curioseando. � Zelaiaren erdian daude [...] naspillari burugogor batzuek, ikusnaian,<br />

marmarrean. Ag G 337.<br />

- IKUSNAHIEKO. Curioso de. � Aien aita liburu aiek ikus-naieko amorratua zala. "Librorum talium<br />

curiosissimum". Or Aitork 162.<br />

- IKUSNAHIEZ. Por curiosidad, movido por la curiosidad. � Ikusnaiez, mailazotzik mailazotz ta mailorik mailo<br />

igon ziran. A Ardi 131. Getaritik bertatik ikusnaiz juandako norbaitzuk ere. TAg Uzt 134.<br />

ikus-ondorio. � Imagen, re-presentación (?). � Nere gogoan eta biotzean betiko ezarririk eta irarririk gelditu<br />

zitzaidan gure iauna, ikus-ondorio bezala, ezeren iduripenik gabe, iakiña. Or QA 184.<br />

ikuspegi (V-ger-oroz ap. A), ikusbegi (V-ger-ple-arr-m, G, Sal ap. A; Dv). � Tr. Documentado en textos<br />

meridionales, sobre todo del s. XX. En DFrec hay 115 ejs. de ikuspegi, todos ellos meridionales. �1. (En casos<br />

locales de declinación en sing.). Alcance de la vista. � Egon biar dau al izatera ikusbegijan jazo lekikijona<br />

gaitik. Ur Dial 71 (It ikuskiñean, Dv begien azpian, Ip ikhusteko bidian). Ezkutau gagizubez jarleku goratuban<br />

jarririk daguanaren ikusbegitik. Ur Apoc (V) 6, 16 (Lç begithartetik, He bistatik, Dv ikhusmenetik, Ip e Ur (G)<br />

ik(h)usbidetik, Ol, Ker e IBe aurpegitik, IBk aurretik). Ikusbegiko toki artaraño. Zait Sof 192. Ona emen<br />

Abrahan-degitik ipernura izketan [...]. Eta ikusbegian gañera. Or QA 56. Jendearen ikuspegitik urrunduta.<br />

Etxde JJ 207. �2. "Ikusbegi (G-azp), aspecto" A. �3. Vista, panorama, paisaje. � Ikuspegi ederren bat.<br />

"Paisaje". Zink Crit 61. Naspil-irudi gaiztoa dakust / zartzaroko ikuspegian. EA OlBe 107. Tarte ontan<br />

ikuspegia aldatu zaigu. NEtx Antz 70. Ama lurraren ikuspegia. Erkiag Arran 183. Erriaren ikuspegi ederrak.<br />

Zait Plat 17. Ikuspegi zoragarri bat aurrean genuela. Vill Jaink 30. Baratz-ikuspegia suntsitzen. Gazt MusIx 68.<br />

Ikuspegi zabalak. Ibiñ Virgil 91. � Espectáculo, escena, visión. � Ura ikuspegi zoragarri ta aztu-eziña! Basarri<br />

117. Gizarteari begiratu bat ematen badiogu, ikuspegi nazkagarria agiri zaigula ezin ukatu. Vill Jaink 176.<br />

Gauza kaxkarren ikuspegiak. "Leuium spectacula rerum". Ibiñ Virgil 107. � ikusbegi. Visión. � Badira<br />

eziñezko / itzal ta ikusbegi. Gand Elorri 81. �4. Perspectiva, punto de vista. v. ikuspuntu. � Aien [bertsolarien]<br />

ikusbegia ere galtzen dute ikasiak. Inza in Jaukol Biozk VI. Aundia bada euskal kondaira / gizonen ikuspegira.<br />

SMitx Aranz 178. Bakoitzak bere ikuspegia dizu. NEtx EG 1956 (9-10), 84. Amodioak misterioa bear du,<br />

urrutiko ikuspegi luzeak. Vill Jaink 131. Lekuko gai hori lekuko ikuspegi meharrez tratatuko bagenu. MEIG VIII<br />

65. � Lugar desde donde se ve, se mira. � Ikuspegi egokian [...] uri polita. Erkiag Arran 8. Mendi gaiñeko<br />

ikuspegitik uin artera amilduko naiz. Ibiñ Virgil 56. �5. ikusbegi. Intuición. � Olerkarietan ikusbegia. Or in<br />

Gazt MusIx 44.<br />

- IKUSPEGI-BEGIAN. (Que está) destacado a la vista. � Gustijoen artetik txitta zurija ikuspegi-begijan<br />

uarturik. "Che faceva piú bella vista delli altri". Otx 171.<br />

ikuspen. �1. Espectáculo, escena. v. iku<strong>sg</strong>arri II (1). � Diosesa frango ikhuspen kontsolagarri bera ofritzen<br />

dutenak. MarIl 5. Ikuspen ederrak dire begientzat. Hb Egia 38. Ikuspena dirudi / betesten dabela. Laux BBa 52.<br />

Ta, zer ikuspen begitara zait? EA OlBe 103. Galdea da, egiazko ikuspenak direnez, ala iduripen: berjakintzapetiko<br />

asmo bat ikus-iduripen antzean kanporatua. Mde Pr 340. Lauorri utzi nau ikuspenak. Txill Let 66. �<br />

"Vision" Dv. � Eta gabaz ikhuspen bat agertu zitzaioen Paulori. Dv Act 16, 9 (TB iduripen, Ol irudi-ikuspen,<br />

IBk e IBe ikuskari). Ezartzen bazioten ere zer-nahi ikuspen gaixto begien aintzinean. Jnn SBi 123. Ikuspen eta<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

302

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

atsekaldi asko. Ol Imit III 7, 5 (Mst ikhuste). Mac Conglinne-ren Ikuspena. Mde Pr 233. Ba-zoaz ta ba-zatoz [...]<br />

/ ikuspen bat legez. Gand Elorri 36. � Visión, acción de ver. � Ikuspena [...] edo bardin dana, Jaungoikoa<br />

ikustea. Itz Azald 42.<br />

�2. (Dv, -kh- Hb ap. Lh). "Considération" Dv. � Zazpigarren ikuspena. Dv LEd 236 (Cb Eg II 133<br />

konsiderazioa). Egunazko ikuspenek zilhatzen diote bihotza oherainokoan. Hb Egia 154. Ikuspen hori zen gure<br />

apezpikuaren bihotz-min handienetarik bat. HU Aurp 121. � Consideración, visión (de un asunto). � Arloaren<br />

ikuspenerako [...] oso kaltekor ditezken gezurrak. Ldi IL 51.<br />

�3. Vista, sentido de la vista. v. ikusmen. � Badukete gizonek baino ikuspen gehiago. Hb Egia 43.<br />

ikuspendun. "Qui a des visions, voyant" Dv.<br />

ikuspera. v. ikusbera.<br />

ikuspuntu. � Punto de vista. � Bere ikus-puntuak herriari erakustea gatik. Mde Pr 264n. Goragoko ikuspuntu<br />

batetik arazoen ingurumariak zabalkiago eta zehazkiago aztertzeko. MEIG IX 23. Kontrako ikuspuntu hau.<br />

MEIG VI 83. En DFrec hay 19 ejs. de ikuspuntu y 1 de ikuspundu.<br />

ikusta (<strong>Lar</strong>, Añ, H). �1. Visita. � Etzioen egiten ikhustarik ahalik bakhanena eta laburkzi baizen. Birjin 48.<br />

Barda Zaitegiren ikusta ukan dut. Mde Pr 56. � "Visite à un monument, à un edifice pour le connaître" H. �<br />

Entrevista. "Vistas, concurrencia de algunos" <strong>Lar</strong> y Añ. �2. "Vista de algún pleito" <strong>Lar</strong>. �3. (H). Inspección.<br />

� ikusta. Duvoisin dice tomarlo de Pouvreau, pero lo que se lee en éste es izusta.<br />

ikustagarri. � Espectáculo. � [Artixta eskualdun horiek], hain ederki jalgi direnek beren ikustagarrietan, zer<br />

ez lezakete egin, botere gehixago balute? Herr 5-4-1962, 1.<br />

ikustaile, ikustzaile (<strong>Lar</strong>), ikuszaile (H (+ -kh-)), ikuszale (Ae). �1. "Espectador" <strong>Lar</strong>. "Veedor" A Aezk s.v.<br />

zale. v. ikusle. � "Mirón" Añ. � (AN-gip; Dv), ikustaila (V-gip (+ -tei-)), ikustzaile (AN-gip), ikustzaila (Vgip),<br />

ikuszaile (H). Ref.: Garbiz Lezo 46; Iz ArOñ (ikustaillaak, ikustzaillaak). Inspector; examinador;<br />

explorador. "Explorateur" Dv. "Visitador del ganado" Garbiz Lezo 46. "Ikustzalle (bi dia) igandetan ibiltzen da<br />

etxeik etxe (AN-gip)" Lek (comunicación personal). "Inspectores", "reconocedor" Iz ArOñ. � Galtze-irabazien<br />

ikustzallea. Inza Azalp 126. [Treneko] txantel ikustallia izango zan. Kk Ab II 82. Eziñ oso esne ona izan [...] ta<br />

ikustalleen zigorra artzeko arrixkoa etorriko. Oñatibia Baserria 116. Esne-ikuste au, lan gogorra gelditzen da,<br />

batez ere ikustallearentzat. Ib. 124. Beste aukerarik emateke [...] ikustaillearen nagikeriak. Berron Kijote 86.<br />

�2. + ikustza(i)le. Visitante. � Horrela ikustzale ezkutuak hitzegin ahal izan zien. Mde Pr 314. Aznenenko<br />

asteotan haien etseko ikustzaile bakarra izan zen. Mde HaurB 85. Momi batzuk, museutan agerian daudenak,<br />

ikustallearentzat. Etxde Egan 1961 (1-3), 84.<br />

ikustailu. � Medio para ver. � Arpegian dauzkagun ikustalluak (begiak). Elizdo EEs 1929, 177.<br />

ikustalari. � Visitante. � Ona emen uste gabeko ikustalaria. Alz EEs 1924, 74.<br />

ikustaldi (c. <strong>sg</strong>. A), ikusaldi (Dv, H (-kh-)). � Tr. Documentado desde mediados del s. XVIII sobre todo en<br />

autores meridionales. En DFrec hay 8 ejs. de ikustaldi. �1. Visita. � Ikusaldi edo bisit ori egiteko baimena<br />

eman zion. Cb Josefa 49s. Ikustaldián alaitzekó edo animatzekó héria. LE Ong 13r. An eman ziozkan [...]<br />

ikustaldi eta erregaloak. Aran SIgn 39. Egunaro ikustaldi bat egin eiola. Echta Jos 162. Etzuten poztutzen [...] ez<br />

alberrietako bereterren ikustaldik. A Ardi 89. Eriaren gogoa [...] azkartuz ikustaldi bakotx. JE Med 156.<br />

Gauazko ikustaldi hori egiten ziola. Mde HaurB 16. Ikustaldi bat egitera joan nintzakonean. Bilbao IpuiB 207.<br />

Gaisorik [nengoan], eta ikustaldia egin zeusten. Ker Mt 25, 36 (IBe ikustatu).<br />

v. tbn. JBDei 1919, 285. KIkV 107. KIkG 80. ArgiDL 130. Etxde JJ 182. Izeta DirG 125. Alzola Atalak 108.<br />

Ikusaldi: Arr May 62. Itz Azald 204.<br />

� Visita a un lugar. � Eliza handirat joaiteko, ikustaldiz. JE Ber 27. Erriari ikustaldia egiteko. Anab Aprika 13.<br />

v. tbn. J.B. Ayerbe EEs 1912, 61. Lab EEguna 73. Etxde JJ 214. Akes Ipiñ 14. Alzola Atalak 90.<br />

� Entrevista, encuentro. � Etxenko bestik ere, ikhus aldi oroz / [...] eni injürioz. Etch 174. Leen-ikustaldiz egin<br />

bait-ziran bein-betiko elkar-bearreko lagun min. Markiegi in Ldi IL 11. Mutillarekiko ikusaldiak. TAg Uzt 69.<br />

Maiz azkendu genituen geure ikustaldiak haserre bizitan. MEIG IX 96. v. tbn. Alz Ram 53. Mde Pr 63.<br />

�2. (<strong>Lar</strong>, Añ), ikusaldi (Dv, H (-kh-)). Inspección; vistazo. "Visitación" <strong>Lar</strong> y Añ. "Coup d'œil. Emozu ikusaldi<br />

bat ene lanari" Dv. � Ikus-aldi bat berriz ere eman nahi diot nere gaizkiek egin darotaten etxe ilhunari. Dv LEd<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

303

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

242. Ikustaldi (revista, revue) bat egin dautse [...] gerlariai. Ezale 1897, 31b. Txalupari gauez ikustaldi bat<br />

egitea. Anab Poli 33. Bertze ikustaldi bat egin [...] oñazkak ongi begiratzeko. Izeta DirG 35. Paper-txorteari<br />

ikustaldi batzuk egiteko. Erkiag BatB 91. � "(c.), rato de visión, tiempo en que se ve" A. "Une fois où l'on voit,<br />

isolément considérée (S)" Lrq. � Ikus-aldi bakotx, berazten dautet bihotza [laborari-etxek]. JE Ber 9.<br />

�3. + ikusaldi (Dv). Visión. � Ikusaldi eder au luzea izan zan. Cb Josefa 11. Ikhusi nituen zaldiak ikhusaldi<br />

hartan. Dv Apoc 9, 17 (Ur (G) ikusaldian; Lç bisionean, TB irudipenean, Ur (V) ikusmenian). Izan zuen<br />

ondorengo begitarazio edo ikusaldia. Arr May 48. Kristok ikusaldi atsegingarriekin alaitzen eta su-piztutzen du<br />

arimea. Onaind in Gazt MusIx 152. � Espectáculo, escena. � Ikustaldi beldurgarri onek erabat irauzi zuan<br />

Santxo Panzaren kemena. Berron Kijote 209.<br />

- ELKAR-IKUSTALDI. Entrevista. � Izan behar zuten elkar-ikustaldiaz. Mde HaurB 25.<br />

ikustalditu. � Visitar. � Mesedetu ta ikustalditu zuen. Aran SIgn 12.<br />

ikustalditxo. � (Dim. de ikustaldi 'visita'). � Noizean bein etortzen zan Donostira ikustalditxo bat egitera. Garit<br />

Usand 49. Gaurko ikustalditxo honek [...] ikaraturik nendukan. MEIG I 107. v. tbn. ArgiDL 79. Alt LB 41. �<br />

Xoko horri, sarri edo bakanka, ikustalditxo bat egin. MIH 56. � (Con el sentido de 'vistazo'). � Ikustalditxoak<br />

egingo lizkiote [zuaitzai]. Munita 81. Axularren Gero-ri be sarritan emoten deutso ikustalditxo bat. Alzola<br />

Atalak 128.<br />

? ikustale. "Regalo de agradecimiento" VocB. Se trata probablemente de una errata por ikustate.<br />

ikustamen (B ap. A Apend; <strong>Lar</strong>, Hb ap. Lh, Dv, H), ekustamen (Dv, A). �1. Visita. � Bakarren dagoen<br />

orduetan egiozu ekustamen edo bisita bat. Mb JBDev 256. Etzutela elgar ikhusiko heien ikhustamenak heien<br />

donetasunekotzat balia zitezkeien bezain bat baizen. Birjin 258. Zoin ukitze onak egin ziotzan ikhustamen edo<br />

bisita horrek haren bihotzean. Ib. 534. Kurutzietako ikustamenak euskerazko berba neurtubetan (Vitoria, 1864).<br />

Tít. (ap. Vin 601). Zergatik ezagutu ez dezun zure ikustameneko denbora. Brunet Lc 19, 44 (Lç, TB bisitazione,<br />

Oteiza bisitazio, Ker ikustaldi, IBk etorrera). Artu zuan Franzia eta Italiatik etorri ziran beste batzuen<br />

ikustamena . Ag <strong>Lar</strong> 553. Mariaren ikustamena [Elisabeti egindakoa]. Ir YKBiz 8. v. tbn. Legaz III. Moc<br />

Damu 25. Ekustamen: VMg 51. �2. Inspección. "Visitación" <strong>Lar</strong> y Añ.<br />

ikustarreta. � Providencia. � Emen ikusi zan Jaungoikoaren probidentzia edo ikustarreta. J. Goenaga Aita San<br />

Inazio 42 (ap. DRA).<br />

ikustasun (-kh- Hb ap. Lh). � Consideración, deferencia, reverencia. "Égard" Lh. v. ikustate. � Nori bere<br />

ikhustasun zuzena eman zakion, cui honorem, honorem. Arb Igand 57. Jainkoak ere laster ez lukeela gutartean<br />

den gutieneko ikhustasunik. Ib. 58.<br />

ikustate (BN-lab ap. A; Dv; -kh- VocBN). �1. Miramiento, consideración, respeto. � Agian ene semearentzat<br />

izanen dute zerbait ikustate. He Mc 12, 6 (Lç ahalke izanen, Dv herabe izanen). Ikhustate sobra dut haren<br />

argientzat eztiezodantzat eman lehe[n]kuntza nere-neren gainean. Birjin 62. Bainan ikhustate gizakoiak asmaarazi<br />

zautan itzulpide bat. "Le respect humain". Ib. 50. Batek ikhustate guziarekin aditzen zituen bere-bererranak.<br />

"Complaissance". Ib. 177. Eztu ukhanen behar den ikhustate ta jautsapen guzia andre dena<br />

Mariarentzat. Dh 266. Ikhustate duenak egunari, ikhustate dio Jaunarengatik. TB Rom 14, 6 (Lç behatzen, Dv<br />

egunzale dena). Bertze fraidek ere bazuten ikustate eta amodio gehiago Maore gaztearentzat. Jnn SBi 105.<br />

Bakotxari doako atxikimendua eta ikustatea. HU Aurp 210. � "(L-côte), politesse, gracieusité" Lh. �<br />

Enperadoreak handiki prezatu du Aita-Sainduaren ikustatea. Prop 1906, 145.<br />

�2. + kustate (B ap. A). Agradecimiento. � Izan ezazue beraz ikhustate holako yendez. TB 1 Cor 16, 18 (IBk<br />

esker oneko izan). Ikhustate izan dezazuen zuen artean lanean, hotsematen eta atzar ematen hari direnentzat. Dv<br />

1 Thess 5, 12 (IBk esker ona). Anselaren bihotza bethe-bethea zen ezagutzaz eta ikustatez Jainko Jaunaren<br />

alderat, zeren ematen zion penitentzia egiteko denbora. Jnn SBi 76s. Nori zioteguk zor ikhustate gehiago? Prop<br />

1906, 30. Gizonen beren ganik ikustate. JE Bur 135. Presundegiko buruzagiaren semea operatu du [...].<br />

Ikustatez, aitak 640 gizon libratzen ditu. Herr 7-12-1961, 4.<br />

�3. (B ap. A; Dv), kustate (B ap. A). "Avantage, don motivé par une considération [...]. Nik atzemanarazi diot<br />

bere dirua eta ez darot egin ikustate xume bat ere" Dv. "Gratificación" A. "Kustate [...], sobresueldo" Ib. �<br />

Ikustate gisako bat athe zainari, mahain zerbitzarieri. Lander RIEV 1912, 557. � Favor. � Egin dizadazu<br />

ikhustate hau. Dv Gen 20, 13 (Urt grazia, Ur y Ker mesede, Bibl esker-ona). Egin darokigun ikustate amulsuaz,<br />

Bilkhurako Lagunak atsegin sari fotografiatuz. Lander RIEV 1911, 593. Elkarrekiko mintzo, irri, ikustate.<br />

"Vicissim benivole obsequi". Or Aitork 86. � Convite. � Milesker, Kattalin, zure ikustateaz. Presatua niz. Lf<br />

Murtuts 52. Beti orroituko naiz ikustate hortaz. Xa Odol 140.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 304<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

�4. Espectáculo, escena. � Bainan zer ikustate ederra orai! Nola Jesu kristoren obra argi osoan agertzen<br />

zaikun! Lap 323 (V 147).<br />

�5. Prueba, ensayo, comprobación. � Lenbiziko ikustatea edo probantza egiteko (AN-5vill). A EY II 469.<br />

- IKUSTATE GABE. "Qui n'a pas de considération, d'égard" Dv. � Zer diok, ikustate gabea? Hb Egia 133. �<br />

"Ikustategabeko, qui n'a pas de considération, d'égard" Dv.<br />

- IKUSTATEZKO. "Ez dut zure alderat ikustatezko ariarik, je n'ai pas vis-à-vis de vous de motif de<br />

considération" Dv. � Gure buruendako ikhustatezko ta prezamenduzko sentimendu guziak. Dh 67. Ikustatezko<br />

sentimendurik khartsuenak. Jnn Bihotz 70.<br />

ikustatedun. "Qui a des égards, des considérations" Dv.<br />

ikustategabe. � Indiscreto. � Erranen duzu ikhustate gabe bat naizela. "Une indiscrete". Birjin 113.<br />

ikustategabekeria. �1. Falta de respeto. � Etzela laidorik ez ikus[t]ate-gabekeriarik izanen aldareko<br />

sakramendu Sainduarentzat. Prop 1894, 168. �2. Ingratitud. � Eskergabetasunik eta ikustate-gabekeriarik<br />

baizen izanen eztuten gizonen amodioak. Jnn Bihotz 28.<br />

ikustateketa. � (Mucho) miramiento. � Haren anaia ezkonduko da, et-orduan goinat baten manupean izanen<br />

da, zeinak ezpaitu harentzat ikhustateketarik ukhanen. "Qui n'aura pas de grands égards pour elle". Birjin 379.<br />

ikustateño. � (Dim. de ikustate 'favor'). � Ikustateño hori, segur zor diotala ene aminarre on maiteari. JE Ber<br />

33.<br />

ikustatu (<strong>Lar</strong>, Añ, Dv, H (+ -kh-)). � Tr. Documentado desde finales del s. XVIII. En DFrec hay 9 ejs. �1.<br />

Visitar. v. bisitatu. � Jainkoak horrela ikhustatzen edo bisitatzen zuen noizetik-noizera Birjinia prestua oinhaze<br />

garratz horiez. Birjin 596. Sakramendu guziz donearen ikhustatzekotzat. Ib. 41. Gexoak ikustau edo bisitetea.<br />

CatBus 27. Galiziako Konpostelan [...] da donekarritua ta ikustatua mundu guziko kristauakandik. Kortazar<br />

Serm 421. Jaunak gaituelako / gu gaur ikustatu. ArgiDL 162. Eliz bat ikustatu. ArgiDL 50. Deba zaarra<br />

ikustatuz. Etxde AlosT 83. Bere erri au ikustatu ta ber-erosi du. Ir YKBiz 13. Azkenengo aldiz ikustatu<br />

niñuanetik. NEtx LBB 115. Ikustatu ninduzuen. IBe Mt 25, 36 (Ur (G) ikusi). v. tbn. Legaz 34. Otag EE 1884a,<br />

310. Inza Azalp 83. Etxde AlosT 83. LMuj BideG 142.<br />

�2. "Avistar, llegar a ver algo" Añ. � Urrutira ez dugu deus ikustatzen oraingoz beintzat. Or Mi 147.<br />

Amerikatik, Indietatik / [...] mendi garai bat ikustatze zan. SMitx Aranz 105. � Ikustatzen dagon egiña<br />

ulertzeko. "Contemplando". Zink Crit 12.<br />

�3. Examinar. � Orain berriro Jesusen [...] Konpañi bereko Aita <strong>Euskal</strong>dun batek, animen onerako, [liburua]<br />

arretaz ikustatu eta utsegiñak kendurik, obetu ta geitu duena. In Aran JMBDev. Gexua ondo ikustau eban. Kk<br />

Ab II 22. Atera zen bere abere saldoak ikustatzera. Etxde JJ 11.<br />

ikustatze (H). � Visita. � Ikustatze edo bisita. Cb (ap. H).<br />

ikustazale. � "Visitador" <strong>Lar</strong>. � Aserraldi bat ematen diot ikusta edo bisitazale banitz bezela. Ag EE 1895b,<br />

75.<br />

ikuste (gral.; SP, Aq 1476; -kh- Gèze), ekuste. Ref.: A; Etxba Eib. �1. Vista, sentido de la vista. "Vue" SP. v.<br />

ikusmen. � Eta bertan rezebi zezan ikhustea. Lç Mc 10, 52 (IBe ikusmena). Sentido korporaleak dirade [...]<br />

ikustea, enzutea. Ber Doc 91v. Enazazula utz kanpoko begien ikustearen arauera iujeatzera. SP Imit III 50, 7.<br />

Len nuen ekuste onarekin gelditzera. Mb IArg II 353. Ikuste argalekua. Mg PAb 141. Ikhusten nau bere izatea<br />

bera dakusan ikhuste beraz. Dh 204. Ikuste luzia. fB Ic II 216. Ikuste ona bear da. It Dial 24 (Ur, Dv e Ip begi).<br />

Ikuste labur. Azc PB 285 (Ur PoBasc 226 bistia). Ikustea berez begiari dagokio. Or Aitork 288. Ikuste barik<br />

egoan. Bilbao IpuiB 85. Ikuste mee ta zorrotzekoa. Vill Jaink 35. v. tbn. Tt Onsa 85. OA 99. El 15. Alzola<br />

Atalak 37. Ekuste: CatR 65.<br />

�2. Visión, acto de ver. "Vista, acción de ver" <strong>Lar</strong> y Añ. � Ikhuste berak defendaturen gaitu [...] akusazione<br />

falsuetarik. Lç Ins F 8r. Eta [elkharren] ikhuste hartzaz gehiago penatzeko. Ax 587 (V 377). Gaitzaren ikhuste<br />

arhina edo aipatzia. Bp I 105. Ikhuste bano bat. Ch I 20, 8 (SP y Echve ik(h)uste; Mst bista, Ol ikuskizun).<br />

Jangoikoaren ta zeruko guzien ekuste ederrak. Mb IArg I 240. Aragi ikuste ta erakusteak. Añ MisE 140. Ikhuste<br />

horrek dohatsu bilhakatuko gaitu. Jaur 206. Gurutze baten ikuste utsak. Bv AsL 43. Iainko-ikuste bezalako ortan.<br />

Or QA 170. Gauzen ikuste onetan. Vill Jaink 158. En DFrec hay 9 ejs.<br />

v. tbn. ES 116. CatLav 71 (V 43). Mg CO 278. Dh 175. Arch Fab 167. <strong>Lar</strong>d 452. Urruz Zer 76. Ekuste: Mg CC<br />

185.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

305

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

� Espectáculo, escena; vista, panorama. � Gogoa esnatzea eta poztutzea ekuste lotsagarriakin. AA II 143.<br />

Ikhuste miragarri horrek. Laph 24. Ikuste erdiragarri au nere burutik kenerazteko. Txill Let 39. Goitik ikuste<br />

bikaña zalarik. Anab Aprika 56. v. tbn. EA OlBe 24.<br />

� Visión. � Zelüko ikhuste habororen ükheitian. Mst III 7, 5 (Ch bisione, Ol ikuspen). Ikuste arek ezin dezake<br />

iñor nastu. NEtx Antz 49.<br />

�3. (Añ). Visita. "(Dar una) vista, agertu bat, ikuste bat egin" Añ. � Ama Mariari ikuste bat emotera. Ag Kr<br />

217. � ekuste. � Baruren, mezen, aldareak ekuste ta komunioko irabanzen eske. Mb IArg I 258. � Visita<br />

médica. � Bestelango gaiso ikustetan baño aloger edo biar sari geijago emoten bajatzu odola ateratiarren. Mg<br />

PAb 50 (<strong>sg</strong>. Azkue el tema es ikusteta; cf. infra ELKAR-IKUSTE). Zeinbat ikuste, ta ainbeste paper / egiten dot<br />

nik. Azc PB 243. � "Vistas, concurrencia de algunos" Añ.<br />

�4. (<strong>Lar</strong>, Añ). Inspección. � (Añ). Ojeada, vistazo. � Ia ikusi... (paperak ikuste-otsa). NEtx LBB 139. �<br />

"Registro" Añ. � Análisis. � Esne-ikuste edo analizatzea. Oñatibia Baserria 122. Esne-ikuste au, lan gogorra<br />

gelditzen da, batez ere ikustallearentzat; baña protxu aundikoa eta erriaren osasunari begira, egiñ berrekoa.<br />

Ib.124.<br />

- ELKAR-IKUSTE. "Entrevista, alkar-ikuste" A DBols. � Alako nobijo nobijen alkar ikustetati [...] zeinbat<br />

kalte datorren euren arimetara. fB Ic III 336. Alkar-ikuste aren jakille. Etxde JJ 128. Mutiko urtentxuon alkarikuste<br />

ondoko egitamua. Erkiag BatB 17. Beste era batera gertatu bear zuan elkar-ikuste onek. (trad. guip.) In<br />

<strong>Lar</strong>z HilEspos 101 (ap. DRA).<br />

- IKUSTE-MOLDE. Modo de ver las cosas. v. ikusmolde. � Eraso guztiek ezin izango dute ikuste-molde ori<br />

ezeztatu. Vill Jaink 90.<br />

- IKUSTE-PUNTU. Punto de vista. v. ikuspuntu. � Naturalisten ikuste-puntutik gauza begiratuaz. Vill Jaink<br />

120.<br />

- IKUSTEZ (AN-gip-5vill, BN-ciz-arb, S ap. Gte Erd 113; Dv). Visualmente, por medio de la vista, de vista. �<br />

Zuetarik separaturik denbora aphur batetakotz ikhustez, ez bihotzez. Lç 1 Thess 2, 17 (He ikustez; TB, IBk e IBe<br />

gorp(h)utzez, Dv begithartez, Bibl aurpegiz). Ikhustez eta enzutez [...] tormentatzen. Lç 2 Petr 2, 8 (TB ikhusiz).<br />

Mosuz, ikustez, enzutez [...] gusto loi txarra artzen dala. Añ EL 1 135. Ikustez ezagutzen ez duzuenek. HU Aurp<br />

80. Ez neban ezagutzen ikustez Aita Antonio. Alzola Atalak 106. v. tbn. Or Aitork 388. Xa Odol 43.<br />

ikustegi. �1. "Ikhustegi (Hb), endroit d'où l'on voit" Lh. � Etzaio aaztutzen noizean bein ikustegi-goialdeezpañetara<br />

begiratzea. Ldi IL 22 (ref. al lugar destinado al público en las Cortes). �2. Teatro. � Atariin<br />

antzokii, ikustegii edo teatroa. Or LEItz 40. Ikustegiko iku<strong>sg</strong>arriak. Or Aitork 54. �3. Lugar adonde mirar (?). �<br />

Bedi [liburu] au idatzi lauezkoentzat ikustegi berdingabe. Markiegi in Ldi IL 9.<br />

ikusteko, ekusteko. �1. Espectáculo, escena; cosa digna de verse. Cf. IKUSTEKO. � Ekusteko andi bat:<br />

Espiritu Santua jetsi zan, usoa zirudiala. Ub 75. Zein ikusteko ederra. VMg VI. Israel guzia, ikusteko negargarri<br />

onekin, arri-egiñik gelditu zan. <strong>Lar</strong>d 198. Ikusteko ederrik badagoke hoientzat. HU Aurp 220. Madalenen<br />

arpegija! A ze ikustekua! A BGuzur 155. Uririk geiena ta ikusteko iku<strong>sg</strong>arrienak ikusita gero. Alzola Atalak 72.<br />

Jai handiak direnean, han ikusten dira ikustekoak! MIH 310. v. tbn. Etxeg EEs 1911, 133. Ag G 258. Inza Azalp<br />

68. Zait Sof 92. �2. "Prétention, droit. Bere aitaren ondorengoan zuen ikustekoa saldu dio anaiari [...]. Ikusteko<br />

handiak ditu etxe hortan" Dv. Cf. IKUSTEKO IZAN. �3. "Attribution. [...] Hauzapezaren ikustekotan da hori"<br />

Dv.<br />

ikusteragin. v. IKUSI ERAGIN.<br />

ikusteratu. � "Avistar, llegar a ver algo" <strong>Lar</strong>, Añ. � Brasil aurrean ontzidi biak / Ikusteratu ziraden. EE 1880a,<br />

131.<br />

ikusteri. "(Sc), regalos hechos a las recién paridas" A. v. ikuskeria (1).<br />

ikusterre (Sal), ikusterri (Ae). Ref.: A Morf 114, Aezk 291. � Alcance de la vista. "Ikusterrean, al alcance de<br />

los ojos, a la vista" A Morf 114. "Ikusterri, alcance de los ojos" A Aezk 291. � Geure ikusterrean (begien<br />

aurrean) ezpada bere. A EEs 1916, 113. Andik emendik, ikusterre guzian, ura ta ura. Or Mi 130. Ikusterrean<br />

zituenak oro aztertuz. Zait Plat 100.<br />

ikustesari. "(L-ain), regalos hechos a las recién paridas" A. v. ikutsari.<br />

ikustezale, ekustezale. � (El) que gusta de ver. � Danza ekuste zale batgana. Mg CC 145.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

306

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ikustiar (Dv). �1. Espectador. v. ikusle. � Burrego eta ikustiar, denak begira zagozilarik. Jnn SBi 99. �2. (-kh<br />

S ap. A Morf 212). Visitante; visitador. v. ikusliar. � Irri ezti bat egiten ziolarik bere ikustiarrari, zabaldu zion<br />

athea. Jnn SBi 116.<br />

ikustoki (<strong>Lar</strong> � H, Añ). �1. Observatorio, lugar desde donde se ve, se mira. "Registro, lugar de donde se<br />

registra" <strong>Lar</strong>. "(Lugar, sitio del) registro" Añ. "Site élevé" H. � Izarren ezagutzeko Aita Jesuistek altxatua duten<br />

ikhus-toki aiphamen handikotik. Prop 1906, 149. Itxasburuan ikus-toki egoki bat artzera joan nai zuen. TAg Uzt<br />

225. Txori-ikustokiko aulki zarrean. Zait Sof 189. Ikustoki oberik ez zan erri guzian. Ugalde Iltz 57. Etxe-gañak<br />

toki zabalak zituztela, ikustoki ederrak. Anab Aprika 46. �2. (<strong>Lar</strong> � H). Lugar donde se examina. "Registro,<br />

lugar donde se registran las mercadurías" <strong>Lar</strong>. �3. Lugar visible. � Aiñ ikustokian arkitzen dan ezkero [etxea].<br />

Garit Usand 40. �4. Sala de actos. � Ikustokia leporaño betea omen zegonan. Or QA 103.<br />

ikustordu. � Momento de ver(se). � Begiak zabal-zabal nituela, ikustorduan, gogoak etzidan bururatzen<br />

egungo uri ketsu, erdaltsu, dirutsu ori. A Ardi VI. Azkenengo ikustorduan ain berariz itzegin eutsana. Erkiag<br />

Arran 150.<br />

ikustularren. v. ikazlarrain.<br />

ikustun. � Vidente, que puede ver. � Ta bertantxe [itsua] ikustun biurtuta, Aren ondotik ziyoan, Yainkoa<br />

goratuz. Ol Lc 18, 43 (Ker bat-batean ikusi egin eban).<br />

ikustza. � (Precedido de elkar). Entrevista. � Gure azkeneko alkar-ikustza izandu zan. Otag EE 1881b, 109.<br />

ikus(t)zaile. v. ikustaile.<br />

ikustzon (Ae). "Veedor" A Aezk s.v. zale.<br />

ikus-uste, ekus-uste. � Esperanza de ver. � Al-ere etzen aitzen itsu gaisoaren ekus-ustea. Mb IArg II 354.<br />

ikuszale. v. ikustaile; ikusizale.<br />

ikus-zaletu. � Sentir ansia de ver. � Goazen, esan nien aurrai, ikus-zaletua, goazen ontzi ori ikustera. Camp<br />

EE 1883b, 518.<br />

ikus-zelai. � Panorama, paisaje. � Zarautzera bidez bide zijoazela, ikuszelai zoragarria zebilkien begien<br />

aurrean. TAg Uzt 49.<br />

ikuti. v. ikoti.<br />

ikutsari (BN ap. A). � Regalo que se hace a la recién parida. v. ikustesari.<br />

ikutu. v. ukitu.<br />

ikutzi. v. ikuzi.<br />

ikuz (<strong>Lar</strong>, H (+ -kh-)), ukuz (H (+ -kh-)). � Limpio. "Mahain, oihal, artile ikhuzak" H. � Edo, ikusi zenuen<br />

norbaitek zeramala / zure maitasunaren bitxi ikuz-kutuna? "Prenda pura y predilecta de tu amor". TP EuskOl<br />

1931, 72. � (Con reduplicación intensiva). "Ikhuz-ikhuza, lavé complètement" H.<br />

ikuzaldi. "Lavage. Bi ikuzaldi emanik, barrika hori ez da oraino xahu" Dv.<br />

ikuzale (<strong>Lar</strong>, Añ), ikuzaile (-kh- H (+ -alle)). � "Lavador", "limpiador" <strong>Lar</strong>, Añ. "Lavandera en general" <strong>Lar</strong>.<br />

ikuzale. v. ikusizale.<br />

ikuzarri (V, G, Sal ap. A; Añ), ikuztarri (V-ger-oroz, Sal, R ap. A). � Piedra de lavadero. "(Piedra [...] donde<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

307

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

se) lava la ropa" Añ.<br />

ikuzdura. "Lavement" Ht VocGr 378. "Oin-ikhuzdura (Lf), le lavement des pieds" Lh.<br />

ikuzehi. "Ikhuzehi (S), facile à laver, lavable" Lh.<br />

ikuzerraz, ikuzerrex (-kh- Lh). � Fácil de lavar.<br />

ikuzgailu. "Ikhuzgailu (BN; Eskual), chlore des blanchisseuses, 'dame blanche'" Lh.<br />

ikuzgaitz. "Ikhuzgaitz (BN), inlavable, indécrottable" Lh.<br />

ikuzgarri. �1. Objeto que sirve para lavar. � Ezen ura dela gure arimén ikhuzgarria. Lç Ins F 2v. Iesus Krist<br />

dela gure ikhuzgarri konplitua eta perfektoa. Ib. G 4r.<br />

�2. (A; -kh- SP, H). Lavadero. � Eta da Ierusalemen ardi plazán ikhuzgarri bat [...] borz galeria dituenik. Lç<br />

Io 5, 2 (He ardien garbilekhu, Ol y Ker urtegi, IBk e IBe uraska).<br />

�3. (<strong>Lar</strong>, H (+ -kh-)). "Lavativa" <strong>Lar</strong>.<br />

�4. (<strong>Lar</strong>, Añ, H (+ -kh-)). "Purga [...] lat. medicamentum, pharmacum catharticum" <strong>Lar</strong> (tbn. Añ, s.v. purga).<br />

�5. Absolución. "Purgación, en la Forense" <strong>Lar</strong>.<br />

�6. (Adj.). "Purgante" <strong>Lar</strong>.<br />

�7. "Qui doit être, qui a besoin d'être lavé; sale, malpropre" H.<br />

ikuzgile. "(V-ple), lavandera" A.<br />

ikuzi (V, G, AN, Sal; Mic 7v (-si), Ht VocGr 378, <strong>Lar</strong>, Añ, Dv, H; -kh- BN, S; SP, Arch VocGr, VocBN, H),<br />

ikutzi, ekuzi (R-vid-uzt), ukuzi (V-oroz; H; -kh- S; VocS 136, Lecl, Gèze, H), kuzi (BN-baig, B; VocB). Ref.: A<br />

(ikuzi, ekuz, ekuzi, kuzi, ukhuz, ukuzi); ContR 531. � Tr. Documentado en autores septentrionales, en Añibarro y<br />

Legaz, y en escritores meridionales de léxico cuidado del s. XX. Olabide y Orixe usan ikuzi con el significado de<br />

'lavar' y ukuzi con el de 'bautizar'. En DFrec hay 8 ejs. de ikuzi, 6 de ellos de B. <strong>Lar</strong>rakoetxea.<br />

�1. "Lavar", "limpiar" <strong>Lar</strong>, Añ. "Purgar, limpiar" <strong>Lar</strong>. "Purgar en el Purgatorio, suz [...] ikuzi" Añ. � Hik niri<br />

oinak ikhutzen drauzkidak? Lç Io 13, 6 (Ol ikuzi; He, LE, Ker, IBk e IBe garbi(tu), Dv xahu). Aitziñetikan<br />

zeronek non ez nauzun ikhuzten. EZ Man II 78. Esku batak dikuzke bertzea. O Pr 157. Hoñ sakratiak ekuzi. Tt<br />

Arima 27. Bere odolaz gure ükhüztera jin zaiküla. Bp II 22 (v. tbn. 47). Hur huntaz iküztian. CatLan 122.<br />

Alkondara zar lexiban ikuziaz. Añ LoraS 46. Gure ogenen ikhuztera. Arch Fab 203. Baldin ikuztekorik edo<br />

purgatzekorik izaten badute. Legaz 55. Ükhüzi zen Jordaneko ühaitzian zointan izan beitzen Jondane Johanek<br />

batheiatürik. Ip Hil 186. Xurrutategian baxera ikuzten. Zub 62. Yan aurrean ikuzi (garbitu) etzala. Ir YKBiz 272.<br />

Untzi ikuzterat. JEtchep 72. Bere burua ikuzita gero. Zait Plat 107. Zure ibai donean ukuziak. Ibiñ Virgil 85.<br />

Beste lanik etzuenak auntzai burua ikuzi (G-nav). Inza NaEsZarr 156.<br />

v. tbn. SP Phil 411. AR 257. JE Bur 67. StPierre 23. Barb Sup 55. Mde HaurB 97. Or Aitork 397. Arti MaldanB<br />

199. Ibiñ Virgil 40. Ikutzi: Arch Gram 122. Ekuzi: Mdg 130. Ukuzi: Tt Arima 41. ChantP 190.<br />

� (Part. en función de adj.). "Puro, limpio" <strong>Lar</strong> y Añ. � Eta merkhatutik itzultzen diradenean, ikhuziak<br />

ezpadirade, eztuté iaten. Lç Mc 7, 4 (Ol ikuzketarik gabe). Ur gurena esku ukuzietan artuz. Zait Sof 118.<br />

�2. ukuzi. Bautizar. � Urez ukuzten zaituzt garbairako. Ol Mt 3, 11 (Lç, He, Dv, Ip, Ur (G y V), Ker, IBk e IBe<br />

bataiatu o var.; Arriand ugutzau). Zure izenean ukuziak gera. Or Aitork 387.<br />

�3. (Sust.). "Platerari kanpotik ikutzi bat emon, fregar ligeramente (V-oroz)" A Apend. Quizá podría tratarse de<br />

una var. de igurtzi, igutzi...<br />

- GARBI-IKUZI. v. garbi.<br />

ikuzka (V ap. A; Mic 9r (-sk-)), ukuzka (<strong>Lar</strong> Sup). � "Sucio, ukuza" <strong>Lar</strong> Sup (sin duda errata por ukuzka) � H.<br />

� Seiakaz etxun dina, ukuzka jaigi doa. RS 560.<br />

ikuzkai (<strong>Lar</strong> � H). �1. "Cepillo, de limpiar polvo" <strong>Lar</strong>. �2. (H), ikuzgai (H). "Ce avec quoi on lave à l'eau" H.<br />

ikuzkari, ukuzkari (<strong>Lar</strong> Sup, H (V, G)). � "(Quien con) niños se acuesta, sucio se levanta, seiakaz etxun dina,<br />

ukuzkari jaigi da" <strong>Lar</strong> Sup. "Qu'il faut laver, nettoyer" H. v. ikuzka.<br />

ikuzkatasun (V ap. A). � Suciedad. � Ikuzkatasun bat oean. Mic 12v.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

308

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

1 ikuzkatu (V ap. A; Mic 6v (-sk-)), ukuzkatu (<strong>Lar</strong> Sup � H (+ -kh-)). � "Ensuciar" <strong>Lar</strong> Sup.<br />

2 ikuzkatu (H), ukuzkatu (Hb ap. Lh, H (+ -kh-). � "Laver à plusieurs reprises" H. "Racler, nettoyer, vider un<br />

plat" Lh.<br />

ikuzketa (<strong>Lar</strong>, H (+ -kh-)). �1. Lavado. "Lavadura" <strong>Lar</strong>. � Yan-edariak eta ikuzketa batzu arautzeko aragiaginduak<br />

baizik ez baitziran. Ol He 9, 10 (Lç ikhutze). Ur laster billa biali zitun, ikuzketa ta ixuriketak egin<br />

zitzan. Zait Sof 151. �2. ukuzketa. Bautismo. Cf. ikuzi (2). � Parisai ta sadukaitarrik asko bere ukuzketara<br />

etorriak ikusirik. Ol Mt 3, 7 (Lç baptismo, He, Dv, Ip, Ur (G y V), Ker e IBk bataio o var., Arriand ugutza).<br />

ikuzkin (BN, R ap. A; H (+ -kh-)), ekuzkin (R-uzt ap. A), ikuzki (<strong>Lar</strong>, Hb ap. Lh, H). � "Limpiaduras, porquería<br />

de lo que se limpia" <strong>Lar</strong>. "Agua de la friega que se da de alimento a los cerdos" A. Harriet cita aquí ejs. de<br />

Añibaro de ikuski (v. ikoroski).<br />

ikuzle (Ae ap. A Aezk 120; Hb ap. Lh, Dv), ikuzla (A), ekuzle (R ap. A). �1. Lavandera. � Ikuzleak arangino<br />

eztitu ekarri alkandorak. Mic 12r. Ez al duzute ezagutzen ikuzlea? Or Mi 75. Ikuzlearen eskuetan zapia bezela.<br />

Onaind in Gazt MusIx 148. �2. ukuzle. Bautista. Cf. ikuzi (2). � Yon Ukuzlea da ori. Ol Mt 14, 2 (Lç, He, Dv,<br />

Ip Baptista, Ur (G y V) Bautista, Arriand Ugutzari, Ker, IBk e IBe Bataiatzailea).<br />

ikuzleku. "(V-ple-oroz), lavadero" A.<br />

ikuzohol (-zol V, G, AN ap. A; Añ). � "(Tabla donde se) lava la ropa" Añ.<br />

ikuzpen. �1. "Lavage (action du)" Dv. �2. ukuzpen. Bautismo. v. ikuzketa (2). � Ukuzpena Yordan ibaiean<br />

aren eskutik artzen zuten. Ol Mt 3, 6.<br />

ikuztaile (Hb ap. Lh), ikuztzaile (V-oroz ap. A Apend). � "Lavandera" A Apend.<br />

ikuztarri. v. ikuzarri.<br />

ikuzte (<strong>Lar</strong>, Añ), ikutze, ikuztze (<strong>Lar</strong>). � "Purificación" <strong>Lar</strong> y Añ. � Ikhutze dibersetan. Lç He 9, 10 (He, Dv,<br />

Ker garbiketa, Ol ikuzketa, IBk garbikunde, IBe garbikuntza). Purifikaturik urezko ikhutzez. Lç Eph 5, 26 (Bibl<br />

ur mainuz). --Zer erran nahi du Bathaioa hitz hunek? --Erran nahi du garbitzea, ikhuztea, xahutzea. Mat 127.<br />

ikuztegi (Dv, A). � Lavadero. � Garbi zaite Siloeko ikhuztegian. HeH Io 9, 7 (Lç ikhuzgarri, He mainho). �<br />

"Purgatorio [...], suzko ikuztegia" Añ.<br />

ikuztoki (<strong>Lar</strong>, Añ � A, Dv, H (+ -kh-)). � Lavadero. � "Lave-mains" H.<br />

1 hil (gral.; Lcc, Volt 98, Mic 8r, SP, Urt III 14, Ht VocGr, <strong>Lar</strong>, Añ, VocBN, Gèze, Dv, H, VocB). Ref.: Bon-Ond<br />

156; A; Iz Ulz (bazkaltzen), ArOñ, R 291; Etxba Eib; Izeta BHizt; EI 49; Elexp Berg. � Tr. Para autores<br />

occidentales, se encuentra ilgo en Lazarraga y en textos vizcaínos (tbn. en T. Agirre y textos no vizcaínos de<br />

Orixe) e ilko en guipuzcoanos (además de algún ej. aislado en Arrese Beitia (AmaE 142), Bilbao (IpuiB 176), y<br />

Anduaga (AUzta 42), que emplean generalmente ilgo). Junto con (h)il(l)da se documenta tbn. il(l)ta en Aguirre<br />

de Asteasu (III 473), Iturriaga (Fab 255), Xenpelar y Lauaxeta (BBa 94). En cuanto al sust. vbal., (h)iltze- es la<br />

forma gral.; hay (h)ilte en Lazarraga (1181v) y en autores vizcaínos (ya desde Refranes y Sentencias),<br />

roncaleses, y, junto con (h)iltze-, en Gasteluçar (153), CatBurg (31), CatAñ (47), Zaitegi (Plat 45), y Gaztelu<br />

(MusIx 231). Lauaxeta (BBa 26) emplea la forma sintética dil (= hiltzen da). En DFrec hay 896 ejs. de hil, de<br />

ellos 14 de ilten y 132 de hiltzen.<br />

I (Vb.). �1. (Aux. intrans.). Morir. "Hil naiz, je suis mort; illen naiz, je mourrai" SP. "Hillez gero, après être<br />

mort, après avoir tué. Ni hillez gero, après que je serai mort" Ib. "Hiltzerakoan, allant mouri" Ib. "Como se vive,<br />

se muere, nola bizi, ala il" <strong>Lar</strong>. "Estando para morir, iltzerakoan, ilzer nagoanean, dagoenean" Ib. "Morir por<br />

saber algo, ilzer egon" Ib. "Primero morir que, lenago il" Ib. "Mátalas callando, isil, baña hil" Ib. "Aterirse [...],<br />

otzak illa, gogortua, sortua egon" Ib. "Hambriento, [...] goseak illa" Ib. "Cosa mala nunca muere, gauza gaisto<br />

ezta iñoiz ilko" Ib. "Moribundo: (c.) ilten dagoana; (V) il aginian dagoana" Añ. "Póstumo: (c.) illezgeroz,<br />

illezkerokoa, ilondoan; (V) il ostean" Ib. "Mourir, tuer. Le soul. ne s'en sert que dans le sens de mourir" Dv.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

309

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

"Hiltzekotan zelarik erran zuen, il dit, étant sur le point de mourir [...]. Eri da, bainan ez hiltzekotan, il est<br />

malade, mais pas mortellement. [...] Ongi bizi behar da ongi hiltzeko, il faut bien vivre pour bien mourir" Ib.<br />

"Hila da, il est mort" H. "Hiltzer da, il a failli à mourir, peu s'en est fallu qu'il en soit mort" Ib. "Hiltzer dago, il<br />

est à la mort, sur le point de mourir (Mb)" Ib. "Hil gabe biluzten dena, gosez eta hotzez hiltzen dena (S), el que<br />

se desnuda antes de la muerte, se muere de hambre y de frío" A. "Il-ariñean (V-m), a punto de morir" Ib. "Iltzer<br />

dago (AN, L), está a punto de morir" Ib. "Ilartean bizi, vamos tirando; litm.: vivir hasta morir (V, G, AN)" A EY<br />

III, 342. "Arreba bat euki ta il ekion (V-ple)" A Apend. "Ilagin izan zan, estuvo en trance de muerte (V-arr)" Ib.<br />

"Iltzeko ondarretan dago (AN-5vill), [...] hil abantxü da (S), a(b)antxu hila da (BN-arb) [...]. Il geian da (S),<br />

hiltzeko heinean da (BN-arb). [...] Il inik izan da (V-arr), il inik dago (V-arr), [...] hiltzeko mendean (BN-lab),<br />

hiltzeko menian (BN-arb, S), [...] iltzeko zorian dago (G-azp), [...] iltzokotan dago (AN-5vill)" Gte Erd 265.<br />

"Hiltzer da (BN-arb-lab)" Ib. 265. "Erdi illik dago (B), erdi hilik egin düte (S), erdi illa da (AN-gip)" Ib. 265. �<br />

Tr. De uso gral. en todas las épocas y dialectos.<br />

� Hitz bat honik erradazu hil eznadin, othoi, bertan. E 193. Haren senharra hil badadi, libre da norekin nahi<br />

den ezkonzeko. Lç 1 Cor 7, 39 (He, TB, Dv, Ol, Ker, IBk, IBe hil). Irun kalean datza illa (c. 1576). TAV 3.1.16.<br />

Ezkondu baga il banadi. Lazarraga 1190r. Eze Silviak uste eben eze [Silvero] eskuartean ilgo litzakala. Ib.<br />

1143r. Gelditu zen illik. Ber Trat 112r. Nola bizi, hala hil. Ax 214 (V 143). Hil adi, alaba aite. O Pr 235. Erori<br />

ta illa gelditu zen. Mb IArg I 172. Testamentua egizu, zeren ill bear dezun. Cb Eg III 226. Nola hil eta ihartu<br />

daite arbola hau hain arte laburrez? Lg II 226. Nere arima ezta hilen. Dh 119. Illa dagoan batek eztu begirik<br />

zabaltzen. AA III 265. Eskatuten deutsazu [Jaunari] il aginian daukazun [...] alabiaren osasuna. Astar II 269.<br />

Atzo bizi zen frango bada hilik egun. AstLas 74. Badago hilla bezala, / hatsa tiñki dadukala. Gy 166. Egarriaz<br />

iltzeko zorian. <strong>Lar</strong>d 23. Triste bizi naiz eta / ilko banitz obe. Bil 133. Hiltzeko lanjerian edireiten girenian. CatS<br />

75. Orxe illik geldituko alaiz, lertuko alaiz. Legaz 29. Barbaro oiek [Santa Barbara] begien bistan / illta nai<br />

zuten ikusi. Xe 338. Badu jadanik lau egun hila dela. Jnn SBi 25. Bota ebezan itxasora ilda egozan gizonak.<br />

Echta Jos 265. Nevadan ila izan zela ixtripu batian. Zub 62. Lo datzana ta illik dagonaren artian alde gitxi. Otx<br />

13. Il-aurreko indar-ondarrak. Ldi BB 38. Il arte, / emazte nai âl duzu Garazi Iriarte? Or Eus 373. Ilda gero...<br />

salda bero. ABar Goi 71. Egilea hil ondoan haren adiskideek argitarazi baitzuten. Mde Pr 257 (cf. hilondo).<br />

Gosez il-bearrean ei dago. Bilbao IpuiB 95. Arbolak geldirik. Abarrak hilak, hormatuak. JEtchep 99. Abade egin<br />

eta laister il jakon ama. Alzola Atalak 122. Besteen ordez iñor iltzen ez (AN-ulz). Inza NaEsZarr 1154. Il ta<br />

gero, olio-salda (AN-5vill). 'Gauza bere garaian egin ez denean, gero saiatzea alperrik da'. Ib. 1488.<br />

� (Con dat. o complemento con suf. -rentzat). � Bekhatuei hilik, iustiziari bizi giaizkionzat. Lç 1 Petr 2, 24 (He<br />

bekhatuari hillak izanik, TB hilak izanez bekhatuari, Dv bekhatuarentzat hilik, Ol ogenarentzat il, Ker<br />

pekatuentzat ilda, IBk, IBe bekaturako hil(ik)). Indazu grazia hil nakien munduan diren gauza guziei. SP Imit III<br />

15, 2 (Ch egizu naizen hilla munduko gauza guzientzat). Ikhas azu oraidanik munduari hiltzen. Ch I 23, 6 (Mst<br />

mündiari hiltzen). v. tbn. He Gudu 62. Nere burua uka dezadan, onra ta gustoenzat illa bezala. Cb Eg II 28.<br />

Ondo illtzen ikastea da, demonio, mundu ta aragiarenzat zu bereala illtzea. Cb Eg III 215. Illik guztiau<br />

munduarentzat, bizi nadin betiko Zeugaz glorian. Añ EL 1 206. Munduari eta bekhatuari hila izaitearen fruitu<br />

baliosa. Jaur 165. Hil bedi nere bihotza lurrari. Dv LEd 16. Gainerako guziarentzat hil nadiela. Ib. 175. Illak<br />

gaude bai, ludirako illak. Alz Ram 128. � (hiltzenago). � Zenbatenaz hiltzenago baita nihor bere baitan,<br />

hanbatenaz hastenago da Iainkoa baitan bizitzen. SP Imit II 12, 14 (v. tbn. IV 15, 3).<br />

� (Volt 47, VocBN, Dv, H). Apagarse, extinguirse (una luz, una llama, un fuego...). "Amortir le feu, hilzea suba"<br />

Volt 47. "S'éteindre. Argia hil da, la lumière s'est éteinte" Dv. "S'éteindre, cesser d'éclairer" H. � Behinere<br />

hiltzen ezten suan. Lç Mt 3, 12 (TB, Samper, Ip hil; He, Dv iraungi). [Zuzia] erratzeaz bizitzen da eta erratzeaz<br />

hiltzen da. Ax 63 (V 41). Su xipiak berehala hiltzen dira eramaiten ezpadire estalirik. SP Phil 376 (He 380 hil).<br />

Gure lanpak hil dira, eztugu argirik. Tt Onsa 72. [Sua] laster ilgo da, ezarten ezpadeutsazue egurra. Añ LoraS<br />

86. Ill zitzaion barruko berotasuna. VMg 60. Jainkoaren argia hil zedin baino lehen, Samuel lo zagoen. Dv 1<br />

Sam 3, 3 (Ur itzali). Eta txabolan illda egoan sua dot biztu. AB AmaE 367. Nola kanta hori akhabatu baino<br />

lehen hil baitzitzaion pipa, berriz piztu zuen. Elzb PAd 15. Hitztorio hori akhabatu eta argia hil ondoan,<br />

lokhartu zen. Ib. 65 (v. tbn. 68). Argi bat hil da munduan. Giristino katoliko guzien aita, Leon<br />

[hamahirugarrena]. HU Aurp 132. Aldare aintzineko argiak berak iduri zuen hiltzera zoala. Barb Sup 142. Il da /<br />

argi-ôlen azken garra. Or Eus 418. Lasto sua hiltzen den bezala, urrikiak hiltzen zitzaizkoten! Zerb IxtS 44.<br />

Ikusten al dezue puro au? Iltzera dijoa, ta eztu batere bildurrik. NEtx Antz 106. v. tbn. Gç 30. Mb IArg I 143.<br />

� Apagarse, extinguirse (una pasión, un deseo...); quitarse (las ganas). � Barruko pasiño guztiak ilik<br />

daukezanak. Cap 84. Hillen dire zure bihotzean amudio desordenatu guziak. Ch III 37, 5 (SP, Mst hil). Illak<br />

bezala, erori, triste zeuden sentiduak. Cb Eg III 238. Illik dago gure fedea. Añ LoraS 74. Ill jat jaateko gogo<br />

guztija. Mg PAb 191 (v. tbn. gogoa hil en Ch I 11, 3 y Añ EL 2 207). Iltzen zaiztez [...] on izateko deseo guziak.<br />

Mg CC 237. Griña guziak geratzen dira illak bezala, eta anima arkitzen da pake gozo batean. AA I 413.<br />

Ekusirik au, iltzen zaio bere uste edo esperantza guzia. Ib. 431. Bekhatoren nahiak hilen dire. Hb Egia 15. Gaur<br />

emeretzi urtetxo dira / ill jatazala bai pozak. AB AmaE 74. Fedea illten ezpada. Ib. 68. Hura gabe beste<br />

berthütiak oro ahültzen dira, ülhüntzen eta hiltzen. Ip Hil 47. Ill jakozan osoro ta betiko itxaropen guztiak. Ag<br />

Kr 163. Illak zeuzkan griña zaharrak piztu-erazten. Etxde JJ 109.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

310

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

� "S'éteindre, cesser de faire éclat. Izurrite ots handi bat izan zen, bainan laister hil zen: il y eut un grand bruit<br />

de peste, mais il s'éteignit promptement. Egiteko ospetsu hura azkenean hil izan zen osoki, cette affaire célèbre, à<br />

la fin, on cessa totalement d'en parler" H. "Fama laster hil zen, la réputation s'éteignit promptement" Lh. �<br />

Jaungoikoak gabon dizuela, euskal irratentzuleoi! (Musika iltzen-iltzen...). NEtx LBB 156.<br />

� (En contextos menos frecuentes). Morir, desaparecer; perderse. � Oinhazeak hillez gero ezta [...]<br />

midikuntzatan ibiltzeaz probetxurik. 'Una vez muerto el dolor'. Ax 425 (V 275). Zure bekhatiak eta zure bizioak<br />

hil bite zu baino lehen. Tt Onsa 19. Bil itzazü aberastarzün ezin hiltzen direnak. Mst I 23, 8 (SP ezin hillezko).<br />

[Ikatzgilleak] sartzen diran basoa, illa gelditzen da betiko. <strong>Izt</strong> C 154. Miserikordia neretzat galdua dela;<br />

amatasunerako zuzenak hilak direla nere aldera. Dv LEd 208s (Cb Eg II 116 Amaren ofiziorik egingo ez duela).<br />

Euskara ill ezkero / ez dot gura bizi. AB AmaE 18 (v. tbn. euskara hil en HU Aurp 220s, Enb 144, A Ardi VII, Or<br />

SCruz 8, SM Zirik 112, BEnb NereA 88, Uzt Auspoa 67, 106; gaelikoa hil en Mde Pr 44). Nungo azañak ez<br />

diran illgo / lurrak dirauan artean. AB AmaE 49. Erlojuak amabi ots ditu emoten / [...] domekea oraintxe da<br />

illten. Ib. 417. Errepublika ere hil zen. Elsb Fram 141. Zerua dago loraz beterik / eguzkia ilten danean. Azc PB<br />

308. Itotzera, hiltzera deramagu oraikotik erlisionea. HU Zez 156. Karidadea il da. Orixe zan emen bearrena!<br />

Muj PAm 65 (v. tbn. karidadea il en And AUzta 71). Gure ama Eliza Katolikua il eta amaitu al diteke? KIkG 25.<br />

Itza eztarrian iltzen zaio. Alz Ram 124. Zeuen ta nere erria il eztedin. Ldi IL 140. Abesti hau amaitua da,<br />

irrikiaren orru otsana ahoan hil zait. Mde Pr 308. Minutak eta orduak uzten zituzten hiltzera. Ib. 92.<br />

Arratsaldea iltzen ikusiko dut talaitxo artatik. Txill Let 25. Iltera doa eguna. Gand Elorri 194. Esklabotasuna<br />

ezta ez il; erri zivilizatuetan ere bizi da oraiño. Vill Jaink 178. Auzo guztia illa / dagola dirudi. NEtx LBB 374.<br />

Hizkuntza larri dabilkigu hilaginean ez badago ere. MEIG VII 172.<br />

� Paralizarse. � Eskuek deusik eztute hartzen; / besoak hilik dira egoiten / zankoak aldiz eztira igitzen. Arch<br />

Fab 121. Abner iltzeak txit min eman zion eta eskuak illik geratu zitzaiozkan. (Interpr?). <strong>Lar</strong>d 185. Ordu berean<br />

san Antoniori ere, hil zitzaizkon zain guziak. Jnn SBi 118 . Ekharri zioten gizon bat, zain guziak hilak zituena,<br />

othoi, sendaraz zezala. Ib. 22 (cf. Or SCruz 87: Ezereza ta gizagajoa [...]: gizon zaiñ illa ta oartugabea).<br />

�2. (G, L, B, BN, Sal, R; SP, Ht VocGr 301, <strong>Lar</strong>, Añ, Gèze, H, VocB), ildu (Lcc). Ref.: Bon-Ond 156; A; Iz Ulz,<br />

ArOñ; Etxba Eib; EAEL 56; Elexp Berg. (Aux. trans.). Matar. "Mortecino, il egiten deuena" Lcc. "Il [...] quiere<br />

decir 'matar'" IC II 52. "Tuer. Hil dut, j'ai tué; hillen dut, je tuerai" SP. "Zuk hura hillez gero, apres que tu l'as<br />

tué" Ib. "Hiltzerakoan, allant tuer" Ib. "Har zazu xakhur hori, bainan ez hiltzekotan, prenez ce chien, mais à<br />

condition que vous ne le tuerez pas" Dv. "Hiltzeko, destiné à la mort. Ardi horietan zein dire hiltzekoak?" Ib.<br />

"Gizon bat hiltzea: tuer, assassiner un homme. Ihizi hainitz hiltzea, tuer, abattre beaucoup de gibier" H. "Hiltzer<br />

du, il a failli le tuer" Ib. "Dícese tratando de personas y de insectos. Hablando de reptiles se dice amaitu (V),<br />

kalitu (L, BN), etc." A. "Etsaia hiltzen du Piarresek (BN-arb-lab)" Gte Erd 265. v. 2 ero, hilarazi. � Tr. De uso<br />

gral. en todas las épocas y dialectos salvo en suletino, donde sólo hemos encontrado algún ej. aislado en Archu<br />

(Fab 107) y Eguiateguy (266).<br />

� [Zerbitzari bat] zaurt zezaten eta berzea hil eta berzea lapida. Lç Mt 21, 35 (He, TB, Dv, Samper, SalabBN,<br />

Hual, Ol, Ker, IBk, IBe hil; Ip eho). Zeure eskuogaz il nagizu. Lazarraga 1186r. Il eikek ta il aie, ta ire erallea il<br />

daie. "Matar le has y matar te han y a tu matador matarán". RS 227. [Bortzgarren manamendua] nehor hil<br />

eztezagula. Mat 8. Gaixto batek hil deratzu zeure aita. Ax 273 (V 182). Ehiztariak bere ehizia [...] hil nahi<br />

dianian [...]. Tt Onsa 66. Dabit heldu zela Goliath hillik eta haren burua eskutan. Lg I 280. San Esteban [...]<br />

arrika ill ebeen. fB Ic I 102. Hiltzen ditu belhar gaixtoak. Dv Lab 72. Otzak hill bear nau! Arr GB 69. Ihiztariak<br />

hil duen xori batek. Elzb PAd 43. Erriko abadeari / il neutsan katua. Azc PB 340. Oñastarri batek illgo al tzaitu<br />

ba bidean? Ag AL 99. Txerri iltako funzionetan. Mdg 132. Zeren duelean, batek bertzea hil baitezake. CatJauf<br />

81. Hil ditu Herodes tzarrak / Betlehem guziko haurrak. Ox 67. Alkar ilda, errekan gaudela esan akiok. Muj<br />

PAm 76. Laster il biar degu txerriya. Tx B I 155. Ordurako txakurrak il ixango ebela uste ebalako. Otx 69. Ez<br />

iñor il; iñor iltzen duenak auzitegiaren zigorrada merezi du. Ir YKBiz 121. Zeharo etsitua, azkenean bere burua<br />

hiltzen du. Mde Pr 74. Amerikako president ona tiro batez hil dutela. Xa Odol 176.<br />

� Apagar, extinguir, dominar, reprimir (un deseo, una pasión...); quitar (las ganas). "Éteindre, abattre le courage,<br />

la bonne volonté" H. v. hilarazi, hildu, hildumatu, hilduratu. � Hilzen zuien nahikari satsuia. E 95. Mundu<br />

hunetako lazeriengatik gogoa hilla zait. EZ Eliç 163. Mundu hunetako lazeriek gogoa hil darotate. EZ Eliç (ap.<br />

H). [Zeure konzientziak] gogoa hotzten eta hiltzen baiteratzu. Ax 451 (V 294). [Jauna] hiltzatzu hunen izenean /<br />

gure bizio gustiak. Gç 192. [Saindu batzuen] lan guzia izan baita lurreko guthiziak osoki hiltzea bere bihotzetik.<br />

SP Imit I 11, 2. Bere pasioneak hillak ez dituena, maiz da tentatua. Ch I 6, 1. Erraz da beeratu, goiartu ta iltea<br />

edozein bizio txar bere asieran. Añ LoraS 106 (v. tbn. 148). Onek illko dio gaitzerako gogoa. AA I 400 (v. tbn.<br />

gogoa il en contexto similar en fB Ic III 350). Komunio gaiztoen lenengo ondorena izan oi da Zeruaren eta ango<br />

ondasunen ustea iltzea. Ib. 431. Izpirituaz hiltzen baditutzue haragiaren eginkariak, biziko zarete. Dv Rom 8, 13<br />

(He hilldumatzen). Deutse illgo amorru guztia. AB AmaE 62.<br />

� Apagar, saciar, calmar (la sed, el hambre...). "Egarria urak hiltzen du hobekienik l'eau étanche le mieux la<br />

soif" Dv. "Éteindre, apaiser la soif, la faim" H. "Ez dezaket nere gosea hil, je ne puis apaiser ma faim" Lh. � Tr.<br />

Documentado desde Etcheberri de Ziburu tanto al Norte como al Sur. Son escasos los ejs. de la segunda mitad<br />

del s. XX. � Herodesek hala zuen / hill bere egarria. EZ Noel 74 (v. tbn. 72). Dugunean zertzaz gosea hil eta<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

311

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

larrua estal. Ax 416 (V 270). Haragiaren aphetitua hobeki hiltzen da ez usatzeaz, usatzeaz baiño. Ib. 386 (V<br />

253; v. tbn. 388 (V 254)). Beren egunoroko gos-egarria ilzeko. Mb IArg I 221. Zeluko kreathia izan den gizon<br />

baten egarria, lurreko plazerren hurek orok eztiozie hil ahal behinere. AR (ap. H). Gosea ill nai dute askok<br />

iñoren bizkarretik. VMg 79. Ondasunen egarri beñere eziñ ill ta eziñ aspertu dan bat. AA III 630. Gosiaren nik<br />

ja hilzeko / xikiro hanitz dizit erho. Arch Fab 205. Erroka-azpiko iturritxuan il dot egarrija. Kk Ab I 65. Jainko<br />

jaunak du bakarrik hiltzen gizonaren egarria. Xa Odol 343.<br />

v. tbn. (Con gose): AA III 469. It, Ur y Dv Dial 21. AB AmaE 292. JanEd I 56. Sor AuOst 80. Kk Ab I 93. Or<br />

Eus 88. (Con egarri): Gç 121. SP Imit IV 4, 4 (egarsua). Tt Onsa 164. Zav Fab RIEV 1909, 36. Arch Gram 34.<br />

It Fab 89. <strong>Izt</strong> C 76. Gy 9. Hb Egia 80. JanEd I 21. Etxeg Ezale 1898, 260a. Urruz Urz 52. ArgiDL 160. Or Mi<br />

27.<br />

� (G-nav, L, BN, Ae, Sal, S, R; VocBN, Gèze, Dv, H). Ref.: A; Iz Als; Ond Bac; EAEL 261; Gte Erd 135, 153 y<br />

169. Apagar (una luz, una llama, un fuego...). "Hil ezazu gande hori" VocBN. "Éteindre. [...] Hil zazu sua,<br />

éteignez le feu" Dv. "Ilen-ta? (Sal), ¿lo apagaré?" A. "Argiya il zazu, apague la luz" Iz Als. "Hilazu radioa (BNarb)"<br />

Gte Erd 169 (junto a itzali, amatau, etc., de otras zonas). � Tr. Documentado desde mediados del s. XVII;<br />

es más frecuente al Norte. Al Sur se encuentra en la ed. de Iturriaga de LE Urt, en Arrese Beitia, Moguel y L.<br />

Jauregi. � Putzak pitzen du bela, eta bai hiltzen ere. "On l'éteint". O Pr 401. Lanpek, zeinetako olioa aromatika<br />

baita, usain gozoago banatzen dute argiak hillez. SP Phil 418 (He 422 argia hilltzen zaienean). Haizerik<br />

gutienak hil bailezake [kandelaren argia]. Gç 30. Itxiten bada amore txingarren bat ill edo amatau baga [...]. Mg<br />

CO 279s. Herresaka harat / goan zen nola su hilltzerat. Gy 285 (v. tbn. su hil en Laph 191, HU Zez 167). Ez<br />

dituzte goibeldu haren argiak ez hil haren aldaretako suak. Hb Egia 54. Ez dut argirik nahi; hilazu edo zurekin<br />

ereman. Laph 158. Leiorik leio / ipar aizea / txiztuka dabil / argiak naiz il. A CPV 827. Barneko argiak hilen<br />

dituzte, kasik oro, edo kanpoko leihoak nunbait-han hetsiko. (Acot. escén.). Barb Sup 122. Argi-hiltzeko makhil<br />

luze hura. Lf Murtuts 11.<br />

v. tbn. (Con argi): LE Urt 326 (iltzen edo itzaltzen; en el ms. 116r sólo itzalzen). AB AmaE 310. Arb Igand 77.<br />

Ardoy SFran 265.<br />

(Con su): Ax 286 (V 191). Gç 107. SP Phil 255. AR 443. Egiat 172. Arch Gram 34. Barb Leg 132. Jaukol Biozk<br />

98. Ardoy SFran 134.<br />

� (En contextos menos frecuentes). � Hotzak maiatza hil zezan. O Pr 253. Ene gaizkiak borra eta hil detzatzun.<br />

SP Imit IV 9, 2. Boz zaitezi zu Maria, / hil duzu heresia. Hm 61. [Gurarijak] karidadia illten dabelako. fB Ic II<br />

266s. Iguzkia zeruan bezala da egia lurrean: ez dute aitzakiek hiltzen! Hb Egia 124. Ozarkeriak ere ez du hilen<br />

egia! Ib. 57. Sagarduaren sisa / ill digu betiko, / graziyak eman gabe / ez diyot utziko. JanEd I 16. Liberalak<br />

diyote / egoteko umill / lengo lege zarrikan / eztutela nai ill. Xe 400. Ixilltasun au illteko betor / lira barri bat.<br />

AB AmaE 126. Jenden kontzientzia / hil dute debekuz. Zby RIEV 1908, 768. Europa guzia beretu nahiz eta<br />

erlisionea hil beharrez baitzabilan. Zerb IxtS 109. <strong>Euskal</strong>-elertia geronek ilko degu. Etxde AlosT 9. Gaztetasun<br />

betearen billa abiaturik, gaztaroa il dute. Txill Let 28. Lillura iltzen du beti edozein lilluragai atzeman eta<br />

irixteak. Ib. 118 (v. tbn. 82). Jainkoaren fedea il duzue. Vill Jaink 81.<br />

� "Eskiribu baten hiltzea, biffer un écrit" SP.<br />

� Sacrificar. � Arrezkontzen zirenek behar ziotela Yainkoei hil behi ernari bat. Hb Egia 71.<br />

� Mortificar. � Penitentzi gogorregiekin beren buruak iltzen dituztenak. Bv AsL 87.<br />

� "Amortir un choc, un coup. Zakhu ile batean iotzen badu, ukhaldirik handienak, hilen du, si un coup, fut il le<br />

plus fort, frappe un sac de laine, il l'amortira" H. "Zakuak hil zion ukhaldia" Lh. � [Zumaiako ontziak] il baitu<br />

geitxo burrunda / [...] Zarauz aurretik. "Ha amortiguado demasiado la velocidad adquirida". Or Eus 395.<br />

� "Éteindre, payer une debte. Zorrak hiltzea aberastea da" H.<br />

� Xota iltzeko aña kartik ez. Alz Bern 52.<br />

II (Adj.). �1. (Lcc, SP, Deen II 192 , Ht VocGr, <strong>Lar</strong>, Aq 63, Añ, Gèze, Dv, H). Muerto. "Desahuciar, ila<br />

legez etxi" Lcc. "Hilla, qui est mort" SP. "Semidifunto, erdi illa" <strong>Lar</strong>. "Gizon illak bizarra otz (AN), a muertos y<br />

a idos no hay amigos" Aq 63. "Zakhur hilak eztu saingatzen, chien mort n'aboie pas" H. � Tr. De uso gral. en<br />

todas las épocas y dialectos. � Jassu Yll (1284). Arzam 451. � Bizar ilari lotsa gitxi. "A barba muerta". RS 119.<br />

Presuna hillaren eta ehortzirik datzanaren pare. Ax 42 (V 26). Ezin biz dezake nere aur illa ere? Mb IArg II<br />

323. Persona hilaren arimaren phausiagatik. Mercy 35. Zazpi urthez etxeki dizüt gizon hila khanberan. ChantP<br />

190. [Maria] lotu zen besatraka dilindan zagon buru hil eta funditu harri. Jnn SBi 46. Zelan aragi ilak, gatz<br />

baga, galduten diran. Itz Azald 192. Oilo ilak lumatzen ari nintzan. A Ardi 43. Soldado hileri, orhoitzapentzat.<br />

Barb Sup 178. Bildots illaren gogoa. "Cordero sacrificado". Or Eus 255. Gizon il bat ortzitzera. Ir YKBiz 149.<br />

Akher hil bat datza / bere odolean. Mde Po 17. � [Azeria] buztanetik eldu-ta, sasi-arte batera bota eban,<br />

ilkotzat. Bilbao IpuiB 203.<br />

�2. (V-ger, L, BN, S; Lcc, <strong>Lar</strong>, Añ, Dv, H). Ref.: A; Lrq; Holmer ApuntV 27. "Amortecido, illa" Lcc. "Zenzu<br />

illa, [...] sentido apagado" <strong>Lar</strong> (s.v. sencillo). "Yeso mate, kisu illa, iyelso illa" Ib. "Aguas vivas y<br />

muertas del mar: (c.) ur biziak, ur illak" Añ. "Gizon bihotz hilekoa, homme au cœur mort, dépourvu d'énergie"<br />

Dv. "3. sans force, sans saveur, sans piquant. Ianhari hila, aliment peu nutritif, aliment fade. Edari hila, boisson<br />

sans saveur, boisson de peu d'effet. Ukhaldi hila, coup faible. 4. sans énergie, lent, apathique dans les<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

312

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

mouvements, dans le caractère. Langile hila, ouvrier sans activité. Emazte hila, femme apathique. Sans courage.<br />

Bihotz hila, cœur abattu. [...] Ur hotz hila, eau tiède [...]" H. "Ur hila (c,...), tranquilo, blando, agua tranquila.<br />

Gizon oso hila, hombre sin ninguna energía" A. "Ur ilak [...] (V-ger), '(las) aguas muertas', eso es cuando la luna<br />

es creciente o menguante o la marea baja (el tiempo para plantar)" Holmer ApuntV 27. � Tr. Documentado en<br />

autores de todas las épocas y dialectos.<br />

� Fedea ere, baldin obrák ezpaditu hila da. Lç Iac 2, 17 (He, TB, Dv hila). Konzientzia batzuk dira erne,<br />

sentikor, minbera [...]; bertze batzuk loti, hil, lazo. Ax 425 (V 275). Bekhatutan dagoenaren esperantza, fauna,<br />

hilla eta probetxu gutitakoa da. Ib. 450 (V 294). Opera mortua. Obra hillak. [...] bekhatu mortalean zaudela<br />

egiten ditutzun obra onak. Ib. 542 (V 348) (v. tbn. SP Phil 20 obra hil). Ene amudio hillaren, / zeruko suan<br />

pitztera. Gç 121. v. tbn. Tt Arima 31. Amore utsa ta illa dela hitzezko ta mihizko maitanza. Mb IArg I 104.<br />

Urdinzen da, galzen ditu orzak eta agiñak ta azkenean gelditzen da indarrik bage ta illa. Ib. 285. Ze prestueza,<br />

ze otz ta illa nasan, Zuri esker onak emoteko! Añ EL 1 164. Nire fede otz ill au. Ib. 233 (v. tbn. fede hil(a) en Volt<br />

241, Ax 450 (V 294), Ber Trat 58r, Tt Onsa 27, Bp I 46, CatLan 22, Astar II 10, HU Zez 195, Itz Azald 16, MIH<br />

363). Gauza onak egiteko gogo illa izatea. Añ CatAN 59. Obra illak, meritu bageak. Gco II 8. Zeñari geroztik,<br />

itsaso-illa deritza. <strong>Lar</strong>d 21 (v. tbn. Zerb IxtS 19 itsaso hila). Eta tristura andi eta biotz illarekin erantzun zion.<br />

Ib. 475 (v. tbn. 408). Gorphutz guzia indar, gerlako egina / herioak izitzen nihoiz etzuena / nondik nahi etsaiak<br />

zioen ematen / haren gaiak izituz etzen hil egoten. Hb Esk 28. [Sorho hezeegietan] ethortzen da belhar hila eta<br />

ihia. Dv Lab 101. [Idi beltza] tontoa eta gogo hilekoa dela. Ib. 237. Langile zain hilekoak, lan guti eginen du. Ib.<br />

270. Koran, edergailu dituelako guziekin, hila da kondairetan, bethi bera, loharkarazten du erakurtzalea. Hb<br />

Egia 84. Itzak ederrak eta / amoriyo illa. Xe 187. Etzeukan memori illa. Ib. 370. Beti su hil edo motelean egon<br />

behar du. Cocinan 25 (ap. DRA). Ondo illa biar zuan iduki anai Bernardok bere gogua. Bv AsL 121. Ez<br />

nahikunde hil bat, bainan nahi egiazkoa. Jnn SBi 171. Ur illen kolpiak / ez dira obiak. (Interpr?). AzpPr 128.<br />

Hemengo bereko jendea larria da eta hazkarra, bainan nagi hutsa eta osoki hila. Prop 1905, 113. Kalerna<br />

handien aitzinetik izaiten ohi den denbora hilaren pare. Ib. 78. Aguro ekartzeko / etzan jende illa. Arrantz 105.<br />

Emen zan berriz, joan zan baino ere ilago, mailadian gora igoteko eskuzalari eldu-bearrez. A Ardi 90. Eluke<br />

semea izango [...] abailduago ta gogoz ilago. Ib. 100. Etzaittut oiek bezalako siñesmen illean ikusi nai. Inza<br />

Azalp 23. [Asmoa] ain baitzioan mottela ta illa. Ldi IL 103. Gero ikusi zuten langilleak ere ba zirala. Dena<br />

motela, dena illa. JAIraz Bizia 53. Mirenekin nagoenean bete ta kezkati, Mirengandik urrun, uts eta il. Txill Let<br />

65. Jitez hilagokoa izan balitz Frantses [...]. "Si François avait été d'un tempérament plus mou". Ardoy SFran<br />

292. Noiz etorriko da / kai hil honetara / galdu nuen batela? Azurm HitzB 47. Gogorra baitzen bizitza, batez ere<br />

urte hilen pisua arrastaka generamanentzat. MEIG IX 94.<br />

� (Con reduplicación intensiva). � Ezi bihotza, zu beti hala / ikusiz gibel zauztadala / hotzarriturik orai hil-hila<br />

/ hoboro nitan eztabila. O Po 15. Kurri pausu hil-hil batean. Prop 1905, 279.<br />

� Apagado, tenue, mate (ref. a la luz, el color...); apagado, amortiguado (ref. al sonido). "(S), éteint (feu,<br />

lumière)" Lrq. "Ori il illa da / ori fuertea da (G-azp)" Gte Erd 200. � Argi hila, edo argi ilhuna. ES 88.<br />

[Plazaren] gune bat uspel dago eta hil. JE Bur 27. Argirik eztabe, illak edo illunak dira. Kk Ab I 90. Argi ill,<br />

txurixka, illargia esaten diogun ori. Inza Azalp 33. [Lênen talkak] illago du soiñu. "Produce ruido más apagado".<br />

Or Eus 30. Gorri bizia dek [...] eguzkia... Gorri illa [...] illargi ta izarrak. NEtx Antz 108. Illunabar orduetako<br />

argi il antzera. Lek in MEIG II 124. � (Con reduplicación intensiva). � Begi hil-hil batekin begira zagokidan,<br />

pareta bezein ixil. Prop 1905, 271.<br />

� "Paper hilla, papier biffé, rayé" SP.<br />

� [Igeltsu ñabarrak] sorho hiletan khasatzen ditu goroldio, ihi eta belhar tzarrak. Dv Lab 196.<br />

� Paralizado. Cf. ESKU-HIL. � Ene beso hila segur phitz lezake. Laph 157 (v. tbn. otro ej. en la misma pág.).<br />

Perlesiak artua, alderdi bat illa eta aurpegia alde batera okertua. FIr 192.<br />

� (En contextos menos frecs.). � Ez itxutu diru hillagana, ezpada Jaungoiko biziagana. Arr GB 136. Pareta hil<br />

mutu hek. JE Ber 42. Izkera idatzia bai-baiditake izkera illa. Ldi IL 63. Folklore erdi-hil bat begiratzen<br />

alperretan nekatzen dira. Mde Pr 44. [Trenak] an baditu, ganera, bitarte illak, orga eta bagoiak egoten diran<br />

lekuak. Erkiag BatB 129. [Erlojuari,] tresna il orri. Vill Jaink 46.<br />

�3. "(BN-lab), difícil (camino). Bide hila, camino difícil para conducir coches, p.ej. después de haber llovido"<br />

A.<br />

�4. "Nul, anullé. Egin dezagun hil, faisons coup nul, annulons l'affaire" Lh.<br />

III (Sust.). �1. (V-gip, G-azp, AN-gip, L, BN, Sal, S, R; Lcc, SP, <strong>Lar</strong>, Añ, VocBN, Gèze, Dv, H, VocB). Ref.: A;<br />

Lrq; Etxba Eib; Gte Erd 73 y 276; Elexp Berg. Muerto. "Enterrar, ila enterradu" Lcc. "Amortecerse, ila legez<br />

egin" Ib. "Illa obira, bizia sarera" <strong>Lar</strong> (s.v. (los) duelos [...]). "Difunto, (c.) defuntua, zana, illa" Añ. "A muertos<br />

y a idos no hay más amigos, (c.) adiskide gutxi illai ta joan diranai" Ib. "Enterrar difuntos, [...] (c.) illai lurra<br />

emon, enterratu" Ib. "Oficio de difuntos, illentzat, illendako ekintza" Ib. "Responso, (c.) erresponsoa, illeen<br />

oraziñoa" Ib. "Ill onak, euri ona (BN, R), el buen muerto, buena lluvia. Ilak begia beltz (Sal, R-uzt), el muerto<br />

tiene negro el ojo. Hilak uzkia hotza (Sc), el muerto tiene frío el trasero. [...] Illa lurpera, gosea baratzeala (Sal):<br />

el muerto al sepulcro, el hambre a la huerta. Ilari uzkutik zuku (R-vid), al muerto, sopa por el trasero" A. "Illa<br />

(ildakua) zulora; eta bestiok al dan artian bizi izatera" Etxba Eib. v. hildako. � Tr. De uso gral. en todas las<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

313

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

épocas y dialectos.<br />

� Hilak oro, iaiki huna zuien hobietarik. E 61. Hura resuszitatu da hiletarik. Lç Mc 6, 16 (He, TB, Dv, Ol, IBk<br />

hil). Arereanik aterazu / il baten kalaberea. Lazarraga (B) 1164vb. Nondik etorriko baita bizien eta illen<br />

iuzgatzera. (Areso, c. 1591). FLV 1990, 206. Ila usteldu ta zurza azi. "El muerto podrece y el huérfano crece".<br />

RS 199. Hilak enterretea. Bet 14. Hil hanitz bi aldetarik: hamasei mila baratu dituzu kanpuan. (1595). FLV<br />

1993, 449. Iautsiko da lurrera / hill eta bizi guztien / zuzenki iuiatzera. EZ Eliç 46. Lazaro, laur egunetako hil<br />

kirastua. Ax 95 (V 65). Hila lupera, biziak asera. O Pr 236 (tbn. en Mok 10). Hill guziak, / diratezke orduan, /<br />

hobitarikan ilkhiak. Arg DevB 209. Ikhusi dut ilherri handi bat zeiñetan hil estranjer ororen gorpitzak ehorzten<br />

baitira komunzki. Tt Onsa 40. Ha zer usaia zeban! / Hil bat lezake piztu. <strong>Lar</strong> Gram 389. Ain arrigarria [...] non<br />

il bat piztea. It Dial 8 (Ur ill, Dv, Ip hil). Zutzaz enamoratua, / nago kasikan artua / illaren erretratua. Bil 88.<br />

Eman zituen hilen othoitzak. Jnn SBi 119 (v. infra HIL-OTOITZ). Hogoi mila hil badira; bertze hainbertze<br />

baino gehiago kolpatuak. HU Zez 16. Ezkillak Angelus-ekin / il gaisoen deadarra. Or Eus 424. Hil bat ehortzia<br />

zuten elizan. Ardoy SFran 166. Illa alderago, eta ezkilla miñago (AN-gip). Inza NaEsZarr 885. Illak piztutzeko<br />

modukoa zegok (AN-gip). 'Salda eta ardoa oso onak diranean'. Ib. 887. Izan dira hemezortzi hil eta hamabortz<br />

kolpatu. Herr 3-4-1996, 2 (ref. a un atentado). Lerro hauek guztien, hilen eta bizien [...] oroitzapenetan doaz<br />

argitara. MEIG IX 90.<br />

�2. (Volt 97, Ht VocGr 389, Dv). Muerte. "Il se prend substantivement dans cette phrase: Hilean bizian bezala,<br />

pendant la mort comme pendant la vie" Dv. "Ilean bizian bezala (s. cant. pop.), tanto en la vida como en la<br />

muerte" A Apend. � Ene andere graziosa ezpadakik balia / bai bizian bai hilian bethi oha galduia. E 97.<br />

Emaiten zaikunaren probetxua, gure bizi guzira eta hilera heltzen dela. Lç Ins G 7r. [Semea] igorri du lurrera //<br />

[...] hilik zatzanaren / gizonaren / bere hilaz pitzeko. O Po 55. Uliek bere hillez [...] ungentaren gozoa gaixtatzen<br />

dute eta hiltzen. SP Phil 81. Haur behar düzü desiratü [...] bada bizian, bada hilian. Mst III 49, 7 (SP dela<br />

bizian dela hillean, Ch heriotzeaz; v. tbn. Lç Ins A 3r bai bizian bai hilean, Hm 213 bizian eta hilean, Arg DevB<br />

227 bizi eta hillean, Tt Onsa 155, CatLan 78 bizian eta hilian, Dh 216 ez bizian ez hilean, Laph 133 hilean eta<br />

bizian). Bizian ta illean Gipuzkoatarrak / alkarri laguntzeko txit dira leialak. <strong>Izt</strong> C 242. Illian, biziyan bezala, /<br />

segur da naikoren dudala [arnua]. JanEd I 136 (v. tbn. 132, 137, 141 y Or Eus 110). Egona EZ da, aritzea BAI;<br />

illa EZ da, bizitzea BAI; egia BAI da, gezurra, berriz, EZ. Ldi IL 71s.<br />

� (Como primer miembro de comp.; v. infra compuestos más lexicalizados o frecuentes). � Autu zuen eriotza<br />

menderatzeko eta gizon guziak erosteko il-lekutzat. <strong>Lar</strong>d 457. Ekatxaren ill-soñu garratzean. Ag Kr 198. Ilalarua!<br />

Eusko-errija / tamalez ilten eguan. Enb 39. Kanpoan denek hil-sistu, eta guk kantu-ta kantu. Iratz 147.<br />

Ostoen hil-zirimola. Ib. 122. Hil da ondikotz! [...] / Eta geroztik haren hil-hatsa bihotzez bihotz dabila. Ib. 148.<br />

Entzun dut Aiten boz hori... / [...] Hil auhenka zen ari. Ib. 81. Hil-ikararen lazturak zabaltzen dio agoa. Ib. 151.<br />

Il-zelaietara dioan arrotz orri. Zait Sof 150. Beitikoei eskeñi oi zazkien il-adiguriak eskuetan ekarki. Ib. 20. Oiu<br />

ortaz eman dio ill-arnasa Aitari. "Ha dado su aliento (el alma) al Padre". Or Poem 549. Sartu zan Usoa aitaren<br />

zerraldoa zetzan areto zabalean. Usoa il-aretoan sartu zanean [...]. Etxde AlosT 93. Usnatu nizun hil-usaina.<br />

Mde Po 58. Udazkena, hil-aroa. Mde Pr 370. Astelehen goizean goizik hil-danga ilhunak jakinarazten du<br />

Sienneko populuari hurbildua ethorri dela hobendunaren hiltzeko orena. Etcheb Zeruari 50 (ap. DRA; cf. infra<br />

HIL-ZEINU). [Aingerukietatik] darizkigu igarkuntza ta aztikuntza ta lilluragintza ta il-eskeñiari dagokion oro.<br />

Or in Zait Plat 153.<br />

�3. En 1892 AG le da el significado de 'oscuridad' (AG 100), que recoge Bera en su dicc. v. NeolAG.<br />

- HAUTSA HIL. v. hauts.<br />

- ERDI HILEAN. Medio muriéndose, a punto de morir. "Erdi illean billau zeben (V-arr, G-azp)" Gte Erd 265. v.<br />

IA HILEAN. � Saul erdi-illean luze-luze etzan zan. <strong>Lar</strong>d 181 (v. tbn. 179). Iakin eban zelan / [...] euken Kontze<br />

/ erdi-ilean gelan. Azc PB 140. v. tbn. Akes Ipiñ 30.<br />

- ERTZAK HIL, ERTZ-HIL. v. ertz.<br />

- EZ HIL BAI HILEAN. Agonizando, a punto de morir. � Leoi guztiz andi bat, / ez ill bai illean, / luze-luze<br />

etziñik / zegoan lurrean. It Fab 83 (v. tbn. 84).<br />

- EZIN HIL. a) (Adj.). Inmortal, inextinguible. � Ezillkorra edo ezin illa. Añ CS 200. Aitzindari ditu aphezpiku<br />

eta Aita-Saindu, argi ezin hilak. Hb Egia 155. b) (Sust.). (El) no poder morir. � Ezin-hilak ene baitan ala baidu<br />

luzatzen / O heriotze maitea, zerk hau horla berantzen? Onaind in Gazt MusIx 151.<br />

- EZIN HILEZKO (Dv). Inmortal. � Munduaren iabe ezin hillezkoari. EZ Man II 18. Gizon hil beharra eta ezin<br />

hillezko gizona. SP POB 87s. Biltzatzu ezin hillezko aberatstasunak. SP Imit I 23, 8 (Ch eternitatekotz). Ezin<br />

hilezko herra. Hb Esk 26. Ezin hilezko gure Euskadi. Iratz 26.<br />

- GORPUTZ HIL. v. gorputz.<br />

- GOSEZ HIL, GOSEAK HIL, etc. v. gose.<br />

- IA HILEAN (V-gip, G-azp-goi, AN-gip ap. Gte Erd 265). A punto de morir(se). Cf. H: "Illian dagoana (fB),<br />

qui est sur le point de mourir, à l'agonie". � Ija illian daguala. fB Ic I 73. Estu ta larri iya illian / arnasaz bete<br />

eziñik. AB AmaE 6. Odolustuta, ia illean. Ag G 158. v. tbn. Jaukol Biozk 44. Enb 48. Salav 99. � Ikusi naizu iya<br />

otzak illean. AB AmaE 389. Eta gosiak ia illian / berriz ainbeste ganadu. Uzt Sas 125.<br />

- HIL-ABESTI. Endecha. v. HIL-ERESI. � Aideak il-abestiak kantatzen ari zitzaizkiela. Etxde AlosT 93 (v. tbn.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

314

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

97).<br />

- HIL-AGIRI. � Gure buruzki zan ill-agiria uts eman du. "Chirografum". Or Aitork 181.<br />

- HILA HIL. El muerto muerto (está...). � Ahaidetan beretan / labur da dolua. / Hila hil; osoki da / etxetik<br />

khendua. Zby RIEV 1909, 107. Hila hil, guk ez diogu egia baizik zor. Eta egia erratekotz, behar dugu erran hura<br />

bizi zelarik behinere gorde ez duguna. HU Aurp 64.<br />

- HIL-AITOR (O VocPo � -th- SP, Dv y H, A). "Une confession ou déclaration que fait un homme mourant" O<br />

VocPo. "(O), confession ou déclaration à l'article de la mort" Dv. "Confesión por causa de muerte" A.<br />

- HIL-ANDA (Hb ap. Lh, H (s.v. andak)). Andas para llevar el cadáver. "Hil-andak (Hb), corbillard" Lh. v.<br />

hilohe. � Zuretzat ez zen [...] hil-andarik / [...] ez eta lekaimerik otoitz egile. Mde Pr 288. Ill-anda luze eta<br />

beltz. EG 1954, 56.<br />

- HIL-HANDI. "Buru buruan jo ta il-andi itxi najoan (V-m), le pegué en medio de la cabeza y le dejé medio<br />

muerto" A (s.v. andi).<br />

- HIL-HANDITU. "Il-aunditu (G), mancar, dejar medio muerto" A (s.v. aunditu).<br />

- HILARENA EGIN (Dv). Hacer(se) el muerto. � Handik lurrera eroria / egiten du hillarena. Gy 308 (v. tbn.<br />

248). v. tbn. Or Mi 50. Bainan ez dik sekulan fidatu behar! Hilarena eginen dik gero horrek berdin! JEtchep 32.<br />

Zonbaitek ez dute uste Beltranek hilarena egin zuela, bainan egiazki hil zenean pasatu zela Usuaren xuriketa<br />

hori. Lf ELit 99.<br />

- HIL-ARGI. "Illargi (B), luz de sepultura" A.<br />

- HIL-ATORRA (AN ap. A; Aq (AN), H (-th-)), HIL-ARROPA. "Mortaja, illuskia, illatorra (AN)" Aq 550. "Le<br />

habit, habillement du mort" H. "Mortaja; litm. camisa de muerto" A. v. HIL-JANTZI. � Orhaka urhenturik, bi<br />

ilharropa handiz eta mungau batez thapatzen die. Béhéty GH 1931, 108. Illotza zirri batez edo ilatorra batez<br />

estalia. Etxde Egan 1961 (1-3), 73.<br />

- HIL-AZTI. Nigromante. "Ilazti, nigromante (neol.); litm. 'adivino (por medio) de muertos'" A DBols. � Ilaztiak<br />

edo esandako nigromantes diralakoak. Anab Don 139. Emakume illazti bat billazute, arengana galdeka<br />

yoan nadin. Ol 1 Sam 28, 7 (Ker emakume il-azti bat; Dv pithona duen emazteki bat). Endor-en zagon hilazti<br />

baten gana badoa (Emazte sorgin horrek hilak mintzarazten zituen). Zelaiberri Herr 26-11-1959, 4. "Igarri<br />

egidazu etorkizuna illai dei egiñez [...]". "Badakizu Saulek egin dauana --erantzun eutsan emakumeak--:<br />

lurralde onetatik erbesteratu egin dauz il-azti eta igarlariak. Ker 1 Sam 28, 8s (BiblE hilaztiak). Hil-azti eta<br />

asmalarientzat ez itzul. "Non declinetis ad magos". Bibl Lev 19, 31. � (Como primer miembro de comp.). �<br />

Bilatu hilazti-ahalmena dukeen emakumeren bat. BiblE 1 Sam 28, 7.<br />

- HIL-AZTIKERIA. Nigromancia. � Il-aztikeria legez debekatuta egonarren [...] Israelen egin egiten zan. Ker<br />

1 Sam 28, 3n.<br />

- HIL-AZTIKETA. "Ilaztiketa, nigromancia (neol.); litm. 'operación de nigromante'" A DBols.<br />

- HIL-BARATZE. Dolmen. � Zazpi hil-baratze, harri-trego edo harri-mahain bat. Herr 25-6-1959, 4.<br />

- HIL-BEHARKI (SP � A). "Honneurs funèbres (O)" SP. v. hileta.<br />

- HIL-BEILA. "(L, Sal, S), vela en torno de un cadáver" A.<br />

- HIL-BELAR. "Hilbelhar (L; Hb), variété de réséda, herbe-aux-morts" Lh.<br />

- HIL-BERRI (B, BN, S; SP, Dv, H (+ ilbarri)). Ref.: A; Lrq. a) "Hilberria da, il est nouvellement mort" SP.<br />

"Hilberri da, il est nouvellement mort" Dv. "El recién muerto" A. � Beste guzien gisan biztuko dira azken-ill<br />

berri oriek ere. Mb IArg I 60. Usakume ill barri ta aragi berodunak. Mg PAb 104. Bazkoz il zaar, / iñaute il<br />

berri; / ire ta nere aita / ez tuk ez gose, ez egarri. Canc. pop. in ADonostia EAlde 1928, 96. Zerri hil berria. Or<br />

Eus 145. Hil berri baten iratxo edo arima. Mde Pr 371. Ilberri baten oñazez dagon etxean eztugu sartu nai.<br />

Etxde JJ 49. Migel hil berria zen. Ardoy SFran 117. Pio Baroja hil berria dugu. MIH 267. Ordurik beltzenean<br />

ere, emaztea hilberri duenean. Ib. 243. v. tbn. Inza Azalp 80. Txill Let 88. Ugalde Iltz 42.<br />

� (hil berrixago). � Aspaldi hilak dire [...] zenbeit. Bertze batzu, hil berrixago [...]. Zerb Azk 75.<br />

� (hil-berri(t)an). � Ill berrian bizia dirudi gorputz illak. Mb IArg I 171. Bere aurra il-berritan. Etxde JJ 267.<br />

b) (G, AN, L, BN, S, R; SP, Urt I 382, Dv, H; ilbarri V; H (V)). Ref.: A (ilberri, ilbarri); Asp Gehi (ilberri).<br />

"Haren hilberria, la nouvelle de sa mort" SP. "Nouvelle de la mort de quelqu'un. Atzo ekharri diote semearen<br />

hilberria" Dv. "Oraino bizi ahal da, ezen hil berririk eztugu ukhan, il doit vivre encore, car nous n'avons pas eu<br />

nouvelle de sa mort" H. "Noticia de defunción" A. "Toque de campana a muerto cuando la persona fallecida,<br />

aunque nacida en Lesaca, vivía fuera. Tiene lugar el domingo siguiente al fallecimiento" Asp Gehi. � Bi<br />

kreatura maite haien hil berria enzun zianian. Tt Onsa 123. Eman zioten aurraren ill berria. Mb IArg II 322. Ill<br />

berri triste bat etorri da. Cb EBO 59. Aaronen il-berria artu zutenean, negar-malko miñak isuri zituzten. <strong>Lar</strong>d<br />

99. Iñazioren hil berria jakitean, nigar egin zuen. Laph 251. Ontan, izan genduben Albertoren il-berriya. Alz<br />

Txib 84. Eda zazute auzoan amonaren il-berria. Etxde JJ 47. Hil berri hori mingarria izan da guretzat. MIH<br />

267.<br />

v. tbn. Ber Trat 111r. Lg I 287. Ub 63. <strong>Izt</strong> C 191. CartAnd 377. Bv AsL 125. HU Aurp 95. Prop 1906, 13. A Ardi<br />

88. Ag G 370. Mok 7. NEtx LBB 74. Il-barri: Ag AL 81. Erkiag BatB 133.<br />

- HIL-BEZPERA. Víspera de la muerte. � Hil-bespera sakratuan / mundutik partitzean. Gç 123. Ill-bezperan<br />

utzi zigun testament gisan. Mb IArg I 387. Urkatuta il-bezperan. NEtx LBB 117.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

315

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

- HIL-BIZI. a) "Il-bizi (S), estar muy grave un enfermo" A. � Khar hura da haiñ borthitza / non baitu<br />

xizpilduren / arimarekiñ gorphutza, / konsumitzen eztela / hil-bizi hari dela. Gç 164. Il-bizi dabil bestea igeri.<br />

"Otro nadando huye el morir fiero". Gazt MusIx 121. � "Il-biziko (V-m), estar muy grave un enfermo" A.<br />

"Medio muerto" DRA. � Nongue da berau, enbeleko ilbixikuen arpidun eu? Ort Oroig 106.<br />

b) (Pl.). Vivos y muertos. � Sakramentu ain andiaren [...] onura gozo ugaria il-bizietara zabaldu zedintzat. Añ<br />

EL 2 215.<br />

- HIL-BIZIAN. "(V-ger-arr-m), estar entre la vida y la muerte" A. � Ats-estuka banabil, / yoranez, irrika, ilbizian.<br />

Gazt MusIx 75. Maiteaz gogoratzez / datozkikan gezitan / il-bizian agola errerik? Ib. 183.<br />

- HIL-BURU. Calavera, cráneo. � Hemen hilburuak elgarri grimasaka, hantxet zango makhil hezurrak kaskaka.<br />

Etcheb MGaric 231 (ap. DRA).<br />

- HILDAKO. v. hildako.<br />

- HIL-DANTZA. "Danse macabre" T-L.<br />

- HIL-DEI, ILDI. "Ildia (ildeia) o aviso de una defunción que de viva voz se daba de una caserío a otro, en las<br />

proximidades de Vergara" Eusk 1927, 53.<br />

- HIL-DEITORE (<strong>Lar</strong>, Hb ap. Lh). "Clamoreo, illdeitorea" <strong>Lar</strong>. "Sonnerie des morts. Ildeitoreak jo, sonner le<br />

glas" Lh.<br />

- HIL-DENBORA. Momento de la muerte. � Jangoiko berak agerturik jakiñen dezula zere ill denbora. Mb<br />

IArg II 271 (v. tbn. I 61).<br />

- HIL-DOHAIN. "Luctuosa, el derecho que se paga por los difuntos, ildoaia" <strong>Lar</strong>.<br />

- HIL EDO (ALA) BIZI (<strong>Lar</strong>, Dv). A vida o muerte. "A muerte o a vida, il edo bizi, etsi etsian" <strong>Lar</strong>. "Hil edo<br />

bizi sarthu behar dugu hirian, vivre ou mourir, nous devons pénétrer dans la ville, c'est à dire, au grand risque<br />

d'être tués" Dv. � Tr. Prácticamente todos los ejs. son de hil edo bizi. � [Lengo barberu txaarrak] gitxi<br />

estudijau, ta gero ill edo bizi, errezeta bat egin. Mg PAb 45. Prestatu ziran, Erromarrai, il edo bizi, arpegi<br />

emateko. <strong>Lar</strong>d 540. Bere burua il edo bizi urari erasorik, igaro zan Endaiara. Zab Gabon 96. Nik behar dut<br />

aitzina joan hil edo bizi. Prop 1882, 150. Aurrera, suan jarraitu, ill ala bizi / Jaungoikoaren gloriagaitik<br />

batalletan. AB AmaE 187. Zer salbaikeria itsusiagorik gizona eta zezena, hil edo bizi, han ar araztea baino. HU<br />

Zez 77. Hil edo bizi [...] eman zion [...] sendagailua. HU Aurp 77. Ez ei zan iñor azartuten euren kontra ill edo<br />

bizi iokatutera. Ag AL 64 (v. tbn. G 155). Aidian bota zuan / bai ill edo bizi. / Otxoa etzan juan / batere igesi.<br />

EusJok II 169 (v. tbn. EusJok 25). Hil edo bizi, aintzina joaitea du beraz, eta [...] badoa aintzina. Barb Sup 173s.<br />

Hizketaldi larria, hil ala bizi, bide bila, nahigabez inguraturik. MIH 299.<br />

v. tbn. <strong>Izt</strong> C 504. EE 1884b, 230. Or Eus 397. PArt Ustez 53 (ap. ELok 424). SMitx Aranz 212.<br />

� (Con -ko, adnom.). � "Il-ala-bizi"-ko azken burrukarako. Ldi IL 106. Ezta gutxi goraberako gauza, il edo<br />

biziko baldintza baizik. Vill Jaink 160 (v. tbn. 156). Gorde deirazula ill edo biziko sekretu au. Etxba Ibilt 483.<br />

Hil edo biziko erabakiak hartu. MIH 225 (v. tbn. 95). Il edo biziko estualdi ontan. Ib. 217.<br />

- HIL EGIN. a) Matar. � [Bostgarren mandamentua] iñor hil ez eitea. Bet 10 (VJ 12 iñok iñoz ez hileiten,<br />

CatLlo 7 iñor il ez eitea). Batuten ziriala barriro bere gorputz ta arima gloriyaz betia, ostera iños il ezeiteko.<br />

CatLlo 25 (v. tbn. 43). Miñ ez, baña ak gura ninduan ill egiñ. AB AmaE 266. b) Morir. � Yaun au kurutzean il<br />

egintzala, gu bekatariok erostearren. Añ EL 2 244. Bazirudijan il egiñik lur jo ebela gustijak. Otx 156. Nola<br />

gaizkatuko du bere erria, il egiten bada? Ir YKBiz 250n.<br />

- HIL-EGOSI. v. egosi (5).<br />

- HIL-EGUN (SP (sin trad.), Urt IV 368 (hillegun), Dv, H (L, BN, S)). a) "Jour de la mort de quelqu'un" Dv. "Se<br />

dit d'un premier office, d'une première messe qui se célébre pour défunts le jour qui suit l'enterrement d'une<br />

personne. Hil eguneko meza" H. � Apaez anaiak hil egunean meza bat emanen dio eta hil meza. Harb 438.<br />

Izandu zuen Jangoikoagandik bere ill egunaren berria. Mb IArg II 271. Haren hil-egunetik hamar urteren<br />

buruan. JEtchep 59. v. tbn. EZ Man II 98. Arg DevB 167. Bp II 88. Arb Igand 218. � Etxaniztar Sebastian<br />

bertsolaria il egunean egiñak. NEtx LBB 374.<br />

b) "(V, G), le jour des morts" H. v. HILEN EGUN.<br />

- HIL-EGUR. Leña de muertos. "Norbait iltzen denean ilaren etxekoak egur berria (bere izenez il-egurra)<br />

oianetik kartzen dute (AN-araq)" A EY I 222.<br />

- HIL-ELIZKIZUN. (Pl.). Funeral. v. hileta. � Urrillaren 18 garrenean egin zituzten Arrasturiko Eliz-nagusian<br />

ill-elizkizunak. Alt LB 47.<br />

- HILENA ESKAINI. � Etxandretzerik ez baitzeukaten / illenik eskaiñi bage. "Sin ofrecer su tributo a los<br />

difuntos". Or Eus 407s.<br />

- HILEN EGUN (B, BNc ap. A; H). a) "Día de Animas" A. v. HIL-EGUN (b). � Seigarren kapitülia. [...] Domi<br />

Sainthorez erraiteko hilen egünaz. Bp II 127. Illen-eguneko gauaz etxeko leioetan argiak piztea. JMB ELG 90.<br />

b) Fiesta de los Fieles Difuntos. v. HILEN FESTA. � Meditazionea, hazilaren bian, hilen eguneko. Jaur 374.<br />

- HILEN HERRI. Cementerio, camposanto. Cf. ES 88: "Heriotzea, eriaren hoztea, ilherria, hillen herria...". v.<br />

hilerri. � Itsas-ertzean ixil-ixillik / illen erria: / arrizko gurutz baten azpian / bere illobia. Jaukol Biozk 36s. v.<br />

tbn. Gy 205. Gernika! / ikusten zaitut hilen / herria iduri. Iratz 32. Gure hilen-herriak zoin diren ederrak! Barb<br />

in Zerb Azk 19. Abots aretxek eraman digu / illen errira (kanposantua) Katalin! NEtx LBB 271.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

316

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

- HILEN FESTA, BESTA. Fiesta de los Fieles Difuntos. � [Hazilla 1.] Saindu guzien besta. [Hazilla 2.] Hilen<br />

besta. EZ Eliç LXIV (v. tbn. Harb u) 2v).<br />

- HILEN KAXA. "Iletxe, féretro. Voz arcaica sustituida primero por katabuta, luego por ilen kaja" A Aezk 120.<br />

v. hilkutxa.<br />

- HILEN LEKU. Camposanto. v. HILEN HERRI. � Hillen lekhuetan [...] / ikhusten du klarki hetan [...] / hek<br />

bezala hill ohetan / nola iarri behar den. Arg DevB 166.<br />

- HILEN MEZA. Misa de difuntos. � Hilen meza zergatik ezta orotan bestiak üdüri? Bp II 128. v. tbn. UskLiB<br />

50. HU Aurp 203. ArgiDL 142. KIkG 88. � Requiem. � Eskatu zuen kanta zezatela illen meza. Mb IArg II 271.<br />

- HILEN HOBI. Tumba, sepultura. v. hilobi. � Hilen hobiak ideki ziren. Bp II 49. Konfrariako hilen hobiaren<br />

üngürüniala. Mercy 38. Illen obi edo sepultura. Mg CC 248. Lakhet du yendeak / hilen hobi gainean egiten<br />

galdeak. Hb Esk 199.<br />

- HILEN OFIZIO. Oficio de difuntos. v. HIL-OFIZIO. � Lehen nokturnia akabaturik, hilen ofizioan, Ioben<br />

lekzioniaren kantatzera [heldu zenian]. Tt Onsa 91. v. tbn. EZ Eliç 433.<br />

- HIL-EHORTZI (illorzi Aq 326 y 1206 (AN)). a) "Entierro" Aq. � Bere ill-ortzirako ta ill-ondoko mezetarako<br />

behar zuena . Mb IArg II 271 (v. tbn. 322). b) "Illortzi (AN), enterrar" A, que cita a Aq, aunque en éste sólo<br />

hemos encontrado la acepción 'entierro'. v. ehortzi.<br />

- HIL-EHORTZIDA. "Entierro, illaria, illorzia, iliyorzida (AN)" Aq 326 y 1206.<br />

- HIL-EHORZTE (ilegortze B ap. A; -rz- VocB; ilegozte B ap. A; ilozte Sal ap. A). "Deposición del cadáver con<br />

sus oraciones correspondientes" VocB. "Entierro, deposición del cadáver" A. "Ilegozte (B, arc), funerales, honras<br />

fúnebres" Ib. "(Sal), entierro" Ib. (Es posible que en alguna de las formas citadas se trate de egozte, sust. vbal. de<br />

egotzi). v. HIL-EHORTZI.<br />

- HIL-EPAI. Sentencia de muerte. v. HILTZEKO EPAI. � Lege bat hautsi zuelakotz, hil-epaia eman zioten.<br />

Mde Pr 70.<br />

- HIL-EPAILE. Anatomista. � Ill-epalla edo anatomiko ona. Mg PAb 53.<br />

- HIL ERAGIN (ill erein V-ger, il erain V-m). Ref.: EAEL 257. Hacer matar. v. hilarazi. � Gurutze batean<br />

illeragizu. Gco I 252 (v. tbn. otro ej. en la misma pág.). Susana santia arrika ill eragin gura eutseenak. fB Ic II<br />

231. v. tbn. CrIc 32 y 71.<br />

- HILERAKO ETA BIZIRAKO. "Ilerako ta bizirako, socorros para caso de muerte y entre vivos" A Apend.<br />

- HIL-ERESI (T-L). Requiem; endecha. "Chant funèbre" T-L (s.v. complainte). v. 1 eresi. � Bere eriotz-urren<br />

egiteko il-eresia. Garit Usand 51. Iltzat jo nintzaten, il-eresiak amaitu artean zirkiñik ez egitea erabaki nun.<br />

Etxde AlosT 103.<br />

- HIL-HERIOAN (V-gip). "Illeixuan fan da, dao, está en las últimas" Iz ArOñ.<br />

- HIL-ERRAUTS. Ceniza(s) (restos de una persona muerta). � Saran dugu, Axular, zure hil-errautsa. Iratz 132.<br />

Indarrak joanak, mihia idor, / hil-errautsean urturik natza. Ib. 103 (v. tbn. 126).<br />

- HIL-ERREZU. Funeral. � Egin ezazute progua Abnerren illerrezuetan. Ur 2 Sam 3, 31.<br />

- HIL-ERSEAN. "Il-ersean (R-uzt)" A, que remite a hiletsian. v. hiletsi.<br />

- HIL-ESTALKI (Urt; hil-estalgi Arch ap. DRA). "Amiculum ferale" Urt II 45. v. HIL-JANTZI.<br />

- HIL ETA BIZI. En la vida y en la muerte, eternamente. � Bethi ere pensatuko dut / Jesus zure herioan / hil eta<br />

bizi egoteko / Amudio dibinoan. Gç 154. Egiñ zauzkitzun afruntuak / emanen tut bihotzean, / hil eta bizi egoteko /<br />

zurekin gurutzean. Ib. 107. � (h. eta biziko). Para siempre. � Gure trabenariak ezkontzen dituzten ardo eta ura,<br />

dira bi, gorputz batean elkartuak ill-ta-biziko. Urruz Urz 53.<br />

- HIL ETA HERIO (V-och; H). "À toute force, absolument. Hil eta herio nahi izan zen ioan, malgré tout<br />

quoiqu'il arrivait il voulait s'en aller" H (s.v. herio). "Il da erio, atacar a sangre y fuego; litm: morir y matar (Voch)"<br />

A EY III 249.<br />

- HIL-ETXE (Ae). a) "Féretro. Voz arcaica sustituída primero por katabuta, luego por ilen kaja" A Aezk 294.<br />

"Iletxe, andas para el féretro" A Apend. b) Tumba, sepulcro. � Iru Donamarien il-etxea. 'La tombe sainte des<br />

Maries'. Or Mi 120. Illarri ondoan gorputza utzirik ill-etxean sartu baiño len. Or Aitork 236. Il-etxeak, arri<br />

landuz egiñak daude. Etxde Egan 1961 (1-3), 77. c) Matadero. v. hiltegi. � Ondo kostauta, sartu eben idiskoa<br />

illetxera. Erkiag BatB 51.<br />

- HIL-EHUN (illeun AN-egüés ap. A � LE Urt; ileun <strong>Lar</strong>, Añ, H (V, G)). Mortaja. "Suaire, drap mortuaire" H.<br />

v. HIL-JANTZI. � Bereala atera zen Lazaro bere ileuna edo illoialarekin. LE Urt 56 (ms. 20v mortáxa ta<br />

guziéki). Ekarri dituzte Kalbariora [...] bear diran illeunak, illjantziak. Tolosa EEs 1913, 82.<br />

- HIL-EZA (det.). � Gauzak ileza barik ziyorik eztauke. "Sin la inmortalidad". Laux BBa 126.<br />

- HIL-EZKILA (Urt I 26, T-L; ilezkil AN-larr, B; <strong>Lar</strong>, H; ileskla Sal), HIL-IZKILA. Ref.: A; Asp Leiz2<br />

(agonioko). "Clamorear, tocar a muerto, illezkillak, ildeitoreak jo" <strong>Lar</strong>. "Glas funèbre; s'emploie au pluriel" H.<br />

"Campana fúnebre" A. � Hill ezkilletan (tít.). EZ Man II 96 (v. tbn. Eliç 79). Soñatuko dire ilezkilak.<br />

Galdegineunte, nor il dá? LE Urt ms. 1v. Haren hil ezkilari aditzean deia. Hb Esk 163. Hil-ezkilak hasi dira. Dv<br />

LEd 184. Hil-ezkila edo hil-zeinu baten pareko. Prop 1911, 140 (ap. DRA). Eragin-berri / zuten il-ezkil samiña.<br />

Or Eus 409. Frankoren hil ezkilek eta loraldi horrenak batera jo bide zuten. MEIG I 259. v. tbn. Atheka 105.<br />

ZMoso 56 (ileskila). Hil izkila: JesBih 403.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

317

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

- HILEZKO. "Qui est des morts. Hilezko meta handi bat gelditu zen ur hegian, un grand monceau de<br />

cadavres[...]" Dv.<br />

- HIL-HEZUR. Hueso de cadáver. � [Il-obiak] il-ezur ta loikeriz beteak. Ir YKBiz 402. Zenbat il-ezur jeki liteke<br />

/ il zituena apentzeko. Or Eus 254.<br />

- HIL-GAU. Velatorio, vela mortuoria. v. gaubeila. � Ill gaua asi zan. Arnoldo, beste elizgizon lagun bi<br />

alboetatik zituala [...]. Ag AL 100. Il-gau artan bertsotan azalduko zittun [...]. Etxde AlosT 95 (v. tbn. 93n).<br />

- HIL-GOGOR. a) "Potxia ahoratu orduko, hil gogorra erori zen" Dv (s.v. ahoratu). "Hil hotza, hil gogorra<br />

erori zen, il tomba raide mort" H. v. hilotz. � Hill gogorrak dauntza mobimendu gaberik. EZ Man I 46. Sarthu<br />

zion ezpata gorphutzetik eta artiki zuen hil gogorra lurrerat. Lg I 319. Utzi zituzten hetarik hogoi milla hil<br />

gogorrak lurrean. Ib. 316 (v. tbn. en contexto similar Or Eus 208). Bekhatu benial batengatik, hil gogorrak dire<br />

eroriak. Brtc 108. Horra, horra! / Orai hor duk hil gogorra! Etcham 201. Beti gelditu zen hilgogorra. GaztAlm<br />

1934, 74 (ap. DRA).<br />

v. tbn. He Act 28, 6. Laph 74. Jnn SBi 138. HU Aurp 140. Barb Sup 115. HU in Ox 201. Zerb IxtS 69. SoEg Herr<br />

20-8-1959, 1.<br />

b) "Eri beratz, il gogor (AN-arce), el enfermizo dura mucho" Inza Eusk 1926 (3-4), 6.<br />

- HIL-GOGORTU. � Geldi naiela ilgogorturik (58). 'Quede yo muerto rígido'. LE-Ir.<br />

- HIL-GURDI. Carro funerario. � [Hil-herrirat buruz] gure aitzinean iragan ziren bi hil-gurdiak eta ilen aita.<br />

Mde Pr 293 (290, 292 hilgurdi).<br />

- HIL IDOR. "Hil idorrak euria berekin (BN-baig). Hil idorra llaman los valcarlinos a la persona que muere sin<br />

que nadie la llore. Dicen que llueve cuando la entierran" CEEN 1969, 103.<br />

- HILIK EGIN. "Bee buruba ilik in zuen, se hizo el muerto" Iz Als (s.v. urtrago). v. HILARENA EGIN.<br />

- HIL-IKUSKERA (<strong>Lar</strong>, Añ (ili-)). "Anatomía, examen de las partes de un cuerpo, hilikuskera" <strong>Lar</strong> (v. tbn. Añ).<br />

"Anatómicamente, hilikuskeraz" Ib. � Egin zuan [...] hilikuskera edo aen gorputzeko parteen examina. ErleG<br />

48s (v. tbn. 48).<br />

- HIL-IKUSLE. "Anatómico, anatomista, hilikuslea" <strong>Lar</strong>.<br />

- HIL-HILA. "Amorti, rendu plus faible, moins vif, moins violent. Erori zitzaion gainera, bainan hil-hila, il lui<br />

tomba dessus, mais doucement [...]" H. � Egin orde Jainkoaren zerbitzatzea [...] bizi izatu naiz menturaz<br />

lazakerian eta hil-hila. Jnn SBi 162.<br />

- HIL-HILEAN. "Il-illean (V-arr-oroz-m), (levantar una carga) poco a poco, muy a tientas" A.<br />

- HIL-HILIK. Muerto; casi muerto. � Suge bat zuela ediren / elhur gainean / hedaturik. / Kharuntaturik,<br />

harriturik, / hil hilik, bai ere ezinturik. Arch Fab 199. Il-illik dagon kale baten. Kk Ab II 124.<br />

- HIL-ITOKA. "Hil-ithoka jatea (BN), comer precipitadamente" A. � Ainhitz ibilki hil-itoka, itotzen eta hiltzen<br />

direla. SoEg Herr 5-5-1966, 1.<br />

- HIL-ITXURA. "Paleur, hilitxuria [sic]" VocS.<br />

- HIL-JALE. Comedor de cadáveres. � Ez ekien asko [...] gizon il-jaleak euretaz egingo zituen sarrakio ta<br />

odolustuteak. Abereok, geienik, apal eta otzanak oi ziran. Erkiag BatB 50.<br />

- HIL-JANTZI (V ap. A; Añ (iljanzi), H). a) Mortaja. v. illuskia. � Zegaz meztitu ta jazten dabe [gorputz illa]?<br />

Ill-janzi zatar eten bateaz. Añ EL 1 34 (EL 2 39 ilyantzi). Eta arkitu ziran gorputz-illa gabe, il-janzi edo meztidura<br />

utsakin. <strong>Lar</strong>d 536. Monjaz ingurutua, [...] / eta ill jazkaiakin arkituko nazu. Otag EE 1884a, 32. Illak [...] ilyantzietan<br />

bildurik. Or Mi 77. Aren amea ba, egiz ildda, il-janzki ta gusti, mai-ganian luze agiri ixan zan-eta.<br />

Euzk 1930, 380.<br />

v. tbn. Cb Eg II 101 (ill-janzi). CatElg 152v (illjanzi). Tolosa EEs 1913, 82. A EEs 1916, 110. Ag G 213n. Zink<br />

Crit 20. Txill Let 88. Berron Kijote 158. Hil-jauntzi: Dv LEd 183.<br />

b) Ropa de luto. � Mundakan egin ebezan [...] elizakariak, eta edozein aldetatik ikusten zan gizadia iljantziaz<br />

(luto). Echta Jos 257.<br />

- HIL-JOALE. Campana fúnebre. v. HIL-KANPAI. � Juale otsak entzuten dozuz, / il-juale itunak. Laux BBa<br />

84.<br />

- HIL-KANPAI (V-gip). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. "Campana que toca a muerto. Norgaittik ete da ill<br />

kanpaia?" Etxba Eib. v. hileske. � Onetan ill kanpaiak asitzen dira. Cb Eg II 101. v. tbn. Laux BBa 84. Muj<br />

PAm 65. Erkiag Arran 168. SM Zirik 27. NEtx LBB 370.<br />

- HIL-KANTA, -KANTU. Endecha; canto de muertos. v. HIL-ERESI. � Il-kantua, eriotz-kantua ixurtzen zun<br />

iñular arexek ao guztietatik. TAg Uzt 269. Belaunikatu zan bere aitaren gorputz ondoan eta onela abestu zun<br />

bere il-kanta. Etxde AlosT 95. Gauberdialdera, erminta zarrean ilkantuek entzuten ziran. Alzola Atalak 42. v.<br />

tbn. NEtx LBB 359. Iratz 148 (-kantu).<br />

- HIL-KAR. "Pira, hoguera, ilkarra" <strong>Lar</strong>.<br />

- HIL-KARRO, -KARROSA. "Corbillard" T-L.<br />

- HIL-KEXU (O VocPo � Dv, H y A hilkhexu). "Complainte pour la mort de quelqu'un" O VocPo 70. "Elegía,<br />

canto fúnebre" A. v. HIL-HOTS, 1 eresi. � Ezkontidearen hil-kexua, / museen kontra. O Po 47.<br />

- HIL-KOLORE (Urt I 477). "Demacrado, color de muerte" LE Doc voc. � [Lilia] goizian eder, fresko [...];<br />

arratsian itxusi, triste, beltz eta hil kolore. Tt Onsa 97.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

318

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

- HIL-KOLPE. Golpe de muerte. � Elas pena, pena, triste / sesitu ziñtuena! / Atakatu bezaiñ fite, / hill kolpea<br />

zuena. Arg DevB 225.<br />

- HIL-KORROKA. � Batzuetan, kasik hil-korrokan. <strong>Lar</strong>z HilEspos 66 (ap. DRA, que traduce "extertor de la<br />

agonía").<br />

- HIL-LARRI. Moribundo, agonizante. � Goierriko baserritar agure bat il-larri omen zegoan. Auspoa 23, 135.<br />

- HIL-MEZA. Funeral. v. hileta. � Apaez anaiak hil egunean meza bat emanen dio eta hil meza. Harb 438. v.<br />

tbn. CatS 131. Hil-mezatik nigarrez / itzuli zeneko. Etcham 71. Urte buruetako hil meza saritzat [...] ehun sos.<br />

Ardoy SFran 42.<br />

- HIL-MEZU (BN, S); Ref.: A; Lrq. "Aviso de defunción" A.<br />

- HIL-MEZULARI. (El) que da la noticia de una muerte. � Bi gizonak hil-mezulari bazoazin auzo-herrietara,<br />

jendakiari hil-berriaren helarazteko. Barb Piar II 198.<br />

- HIL-MIHISE (L, BN, S; Urt II 45, Foix ap. Lh). Ref.: A; Lh; Lrq. Mortaja. v. HIL-JANTZI. � Zure thonban /<br />

izatu hil-mihisea. Gç 108. Atheratu zen hobitik, bere hil-mihiseaz inguratua. Jnn SBi 25s. Aitaso bat ikusi dut /<br />

ahultzen eta xahartzen, / hil mihisea bezala / egunez egun xuritzen. Etcham 162. v. tbn. Gy 103 (hill-m.). Ardoy<br />

SFran 167.<br />

- HIL-MIN. � Huna niagon hil minetan. 'Me voici en mal de mort'. O Po 30.<br />

- HIL-NAHI. v. hil-nahi.<br />

- HIL NAHI(Z) BIZI. A vida o muerte. v. HIL EDO BIZI. � Artu eben burubidea, zelan edo alan, il nai bizi,<br />

ezetsi ta azpiratzeko alegiñak egittea. Echta Jos 117. Oneik gogo andiaukoak izan diralako, il naiz bizi jokatzeko<br />

gertuago egon diralako. Kk Ab II 110.<br />

- HIL-OHATZE. "Ilogatze (Sal, arc)" A, que remite a illoe. v. hilohe.<br />

- HIL-OHE. v. hilohe.<br />

- HIL-OFIZIO. Honra fúnebre. v. HILEN OFIZIO. � Kanbon eta Saran eman diren hil ofizioetarat jendea<br />

osteka bildu baita. HU Aurp 119.<br />

- HIL-OIHAL (L, BN, S ap. Lh; Urt II 45, Hb y Foix ap. Lh, Dv, H; illoial G-nav, L, AN, BN, S, R ap. A; illoial<br />

<strong>Lar</strong> y Añ). "Mortaja" <strong>Lar</strong>, Añ y LE Urt voc. "(Jaur), suaire" Dv. "1.º mortaja, sudario. 2.º paño de sepultura en la<br />

iglesia" A. v. HIL-JANTZI. � Ill-ortzirako [...] ill-oialaren eske. Mb IArg II 322. Hil oihalik gabe / [...] zendu<br />

zena. Ox 80. v. tbn. JesBih 417. LE Urt 56. Kortazar Serm 247. Const 30. Barb Piar II 202.<br />

- HIL-ONDRA (illonrea <strong>Lar</strong> y Añ). Mortuorio. v. HIL-OHORE.<br />

- HIL-OHOL. "Il-ol (V-gip), cerilla que arde en los templos" A.<br />

- HIL-OHORE (BN ap. A; <strong>Lar</strong> (ilore), VocBN, H (+ ilore); hiluhure Gèze). (Pl.). "Exequias" <strong>Lar</strong>. "Parentación"<br />

Ib. "Cérémonie funèbre, honneur funèbre" VocBN. "Honras fúnebres" A. v. hileta. � Beraz, alageranzia zerbait<br />

nahasten da hil ohoretan eta zerbütxü saintietan? Bp II 129 (v. otro ej. en la misma pág.). Meza inzutia Jesu-<br />

Kristoren hil ohoretara joitia dela. AR 234. Hil-ohore egilikiak / izan dire aingüriak. Cantos suletinos ms. (ap.<br />

DRA).<br />

- HIL-OPARI. Sacrificio. � Odola gogo badu eun ill-opari eskeñiko ditiogu. 'Cent sacrifices'. Or Mi 135.<br />

Enderri guziak tinko / Jesukristori il-Oparian / nork geiago lagunduko. SMitx Aranz 180. Horiek jo itzak, arren,<br />

baldin hil-opariak nahi badituk, ez ene Theresa! Mde HaurB 101.<br />

- HIL-ORAZIO. Responso. v. HIL-OTOITZ. � Hill-orazionea / zuenean akabatu. Gy 253.<br />

- HIL-ORDU (SP (hillordu), Dv, H (+ ill-); iltordu V-arr ap. Gte Erd 265). "L'heure de la mort" SP. "Hilorduko<br />

nigarrek maiz ondorio guti, les larmes que l'on verse à l'heure d'un trépas durent souvent fort peu. Hilorduko<br />

ahanzten dire adiskideak, les amis, à peine sont-ils morts, qu'ils sont oubliés" Dv. v. HIL-OREN. � Hil-ordu<br />

gabe bere onaz emaitza zeginak kausit zezan zahartze gaitza. "Avant que d'être prêt à mourir". O Pr 238. Beren<br />

ill-hordurako arki ditezen [...] ongi prestatuak. Mb IArg I 131s. Ill ordurako gaixuai emoten jakuen orijoigortzizkua.<br />

fB Ic III 260. Hil ordu berean edo, zenbait aldiz, ordu edo egun batzu geroago. Mde Pr 340. v. tbn.<br />

CatLan 58. Dv LEd 158. Mdg 159.<br />

- HIL-ORDUKARI. "Casse-cou, téméraire" T-L.<br />

- HIL-OREN. "Hora de la muerte" A, que cita a Dv, pero no lo encontramos en su dicc. v. HIL-ORDU. �<br />

Zergatik Jinkoak mirakülü hoiek oro egin dütü bere semiaren hil orenian? Bp II 50. v. tbn. Arg DevB IV. Hb Esk<br />

137.<br />

- HIL-OTOITZ (ill- G? ap. A; <strong>Lar</strong> � H), H.-OTOI. Responso. � Mintzo da apezen eta profeten bilguraz hil<br />

otoientzat. (Interpr?). Egiat 178. Illotoitz edo erresponso bat. Ezale 1898, 282b. Il otoitz bat egin zuen. A Ardi<br />

84. Il-otoi edo "Requien". Enb 42. Hil otoitzak kantatu hildako txistularien alde. MEIG I 61. v. tbn. Hil-othoitz:<br />

Hb Esk 199.<br />

- HIL-OTOIZKETA. (Pl.). Funeral. v. hileta. � Andre-Mari eliz-nagusian egin ziran il-otoizketa (elizkizun)<br />

ospe aundikoak. Garit Usand 55. Elgezabaldar Telespor-en illotoizketetan. Enb 91 (v. tbn. otro ej. en la misma<br />

pág.).<br />

- HIL-HOTS (O VocPo (ilhots) � SP, Dv y H (hilots), A). a) "Complainte ou regret sur la mort de quelqu'un" O<br />

VocPo 73. "Chants pour les morts; complainte (O)" Dv. "Ilhots, elegía" A. v. 1 eresi. � Bertanko ilhots haur<br />

gaztaroan egina ez izanagati, eritzi dut etzaokeela hemen gaizki. O Po 47. v. tbn. Mb IArg II 322. Erromako<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

319

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

kanpana guziak berez ill ots tristea banatu zuten. Cb Eg II 194. Aphezak noiztenka hil-otsa ematen du. Dv LEd<br />

184 (v. tbn. 185). Deithorea egizue Abnerren hilotsetan. Dv 2 Sam 3, 31 (Ol, Ker illeta). 1876 ez zen guretzat<br />

hilotsa izan, soil-soilik, nolazpait ere pizkunde-dei bihurtu zitzaigulako, kultur arloan batez ere. MEIG VI 72. b)<br />

(ilotsa V-m), ILTSA (det.; V-m). "Paliza. Siempre decimos con el verbo ata (atara): Iltsa atatsa (ilotsa atara<br />

dautsa)" Etxabu Ond 114.<br />

- HIL-PENA. � Leihoti iauziz, ohoin iduri / hilpenan behar dut itzuri. 'Et m'enfuir, la mort dans lâme'. O Po 16.<br />

- HIL-PIZTE. Resurrección (de un muerto). � Holako egitea baino errexago liteke hil piztea. Hb Egia 83.<br />

Badoha paganoa [...] hasarre [...]; ez baitu egundaino hil phizterik entzun. Laph 217.<br />

- HIL PIZTU (ilpiztu B ap. A; VocB; ilbiztu V ap. A). "Resucitar" A. � (Part. en función de adj.). Resucitado. �<br />

Jesus ill biztuaren erreinukoak. Mb IArg I 345. Profetak entzun nahi ez dituztenek ez lukete sinhetste gehiago hil<br />

biztu baten erranetan. Lg II 190. Anaztazio hil piztu hura, Antonio apeza eta Julien. Jnn SBi 102. Gabontza zorri<br />

il-biztua liberalen saillean sarturik! Erkiag BatB 159 (v. tbn. 165, 138 zorri il-biztua).<br />

- HIL-PROGU. v. progu.<br />

- HIL-SARTZAILE. "Metemuertos de farsantes, ilsartzallea" <strong>Lar</strong>.<br />

- HIL-SEINALE. Luto. � Ikustenztuelarik plauta sonazaleak, edo musika hilseñalearna. Samper Mt 9, 23 (Hual<br />

flauta edo lutozko musika sonazaliak).<br />

- HIL-SOINEKO. Mortaja. v. HIL-JANTZI. � Bi eskuak juntatuak, ohe gainean datza / hil soineko duelarik<br />

zerume jauntzi beltza. Iratz 157. Il soñekoz jantziko nok. Ataute barruan luze jarriko nok. Bilbao IpuiB 179.<br />

- HIL-TRONU. "Catafalque" T-L.<br />

- HIL-TXARTEL. "Il-txartelik eztakar gaur periodikuak, el periódico no trae hoy esquela mortuoria (V-m)" A<br />

EY III 286.<br />

- HILTZAKA. "(V), sin morir. Iltzaka zelan ume zurtzok biziko gara, cómo sin morir viviremos nosotros<br />

huérfanos?" A.<br />

- HILTZEA ZOR IZAN. a) Deber la muerte ('ser mortal'). � Sortuz geroz guziek / zor dugu hiltzia. Bordel 188.<br />

Jaio giñan-ta iltzea zor degu. Muj PAm 37. Bainan orok hiltzea / zor dugunaz geroz, / ez dugu zeren izan / batzu<br />

besten jelos. Etcham 208. Jan, edan, lo ta eztul egiten dakian gizaseme batek, iltzea zor duen batek. Vill Jaink<br />

129. b) Merecer la muerte (?). � Ta guziak batera erantzun zuten: "Iltzea zor du". Ir YKBiz 477.<br />

- HILTZEKO EPAI, SENTENTZIA. Sentencia de muerte. v. HIL-EPAI. � Iltzeko sentenzia bere gañean<br />

dauka. AA III 572. Berari ipini arren iltzeko sentenzia. <strong>Izt</strong> C 189. Iltzeko sentenzia emanda gero. <strong>Lar</strong>d 450.<br />

Iltzeko epaia edo sentenzia emateko. Ib. 445. Yesusi iltzeko epaia eman ziotela. Ir YKBiz 482 (v. tbn. 494, 496 y<br />

527).<br />

- HILTZEKO (SP, sin trad.). a) Mortal. "Hiltzeko gaitza, maladie mortelle" Dv. v. hilgarri. � Gaixotu zala<br />

iltzeko gaitzarekin. AA I 430 (v. tbn. III 528 y 571, Cb Eg II 182, NEtx Antz 158 iltzeko gaitza). Gaitz au iltzeko<br />

miña ez da. <strong>Lar</strong>d 425. Hiltzeko edari. Dv Mc 16, 18 (He edari hilgarri). Sukhar borthitz bat lotzen zaio, hiltzeko<br />

sukharra. Laph 229. [--Egia dok] perretxiku benenozuak jaten dituzuela? --Iltzekuak balitzozak ez intzake oin<br />

nerekin berbetan jardungo. SM Zirik 62. Hiltzeko zerbeit edaten badute, ez diote kalterik eginen. Ardoy SFran<br />

349. b) Destinado a morir. � Iltzekoen Ledania asitzen da. (Interpr?). Cb Eg II 91 (Dv LEd 165 hiltzerako<br />

othoitzak). Ez behi, ez hiltzeko aziendentzat. Dv Lab 94s. <strong>Lar</strong>rituten da kanpo guztia zotin eginda / zer jazoten<br />

zan illtekoagaz asmau ezinda. AB AmaE 445. Pozu bat nun garbituten ziran oparian eskini bear ziran bizidun<br />

iltekoak. Itz Azald 126 (v. otro ej. en la misma pág.). Iltzeko zezenak jokatu ziranian plaza berriyan. Iraola 133<br />

(v. tbn. Echag 87 iltzeko zezenak, Echag 231 zezen illtzekoak).<br />

- HILTZERAINOKO. "Impenitencia final, iltzerañoko, ilarteko damubagea" <strong>Lar</strong>. v. HILARTERAINOKO (s.v.<br />

hilarte). � Zakur amorratuen gisako gose ta egarri ito edo iltzerañokoak. Cb Eg II 206.<br />

- HIL-HURREAN. A punto de morir. v. hilurran, hilurren. � Il-urrean zetzala. Etxde JJ 278.<br />

- HIL-URRIN. "Illurrin (AN-egüés, B), olor de muerto" A.<br />

- HIL-URRINDU (illurrindu AN ap. A). Heder, oler a muerto. � Augábe il urrindurik bekála dágo arima<br />

bekátu mortálean. LE Urt ms. 93v. Il-urrindurik arima gorputz likitsain barnean (357). LE-Ir.<br />

- HIL-URTE. Año de la muerte. � Zeure il-urtearen gomutakitzat. Enb 51. � Zeure emeretzigarren / illurte<br />

urrenian. Enb 44.<br />

- HIL-XEDE. Intento de asesinato. � Akusatua da ez bakarrik hil-xedez, bainan ohointzaz eta diru-urhe faltsu<br />

bat kurri-arazi nahi izanik. Lf ELit 174.<br />

- HIL-ZAHARKI. � Il-zârki, bizi dugun gizona! 'Hombre, que muy luego de muerto, vives aún con nosotros'.<br />

Ldi BB 162.<br />

- HIL-ZAHAR (ilzar V, G, AN-erro, B ap. A; SP, H (s.v. hilberria)). "Ilzaharra, mort il y a long temps" SP.<br />

"Muerto de varios días" A. � Santxo beno bost urthez hil zaharrago nizalakoz, niri ta ez hari printze harez<br />

mintza zite, dakidalakoz harek beno gehiago berri. Egiat 180.<br />

- HIL-ZEINU (BN-arb-baig, S (zeñü)). Ref.: A; Lrq; Satr VocP (zeinu). "Campanas que anuncian la muerte de<br />

alguien" A. v. HIL-KANPAI. � Ez baitzen San-Choanen ezkilarik, etzuen Frantsesek ukan hil zeinurik. Ardoy<br />

SFran 266s. Hil-zeinua [...] joa dago. MEIG VIII 44. v. tbn. Mercy 35. Prop 1911, 140 (ap. DRA). Iratz 189. Xa<br />

Odol 109.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

320

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

- HIL-ZULO, -XILO. Tumba. v. hilobi. � Ondar bustian idiki ezazute il-zulo bat biondako. Or Mi 150.<br />

Mauleko hil xilo egilia zen ilherrietan. Herr 1-2-1962, 3.<br />

2 hil (gral.; Dv, H; il Lcc, Mic 7v, SP, <strong>Lar</strong>, Añ, Dv (V, G), H), ila, ille (V-arr; Lcc), illi. Ref.: A; Etxba Eib; Gte<br />

Erd 153; Elexp Berg. � Mes. "Cada mes, ille guztietan" Lcc. "Semilunio, illerdia, illaren, illabetearen erdia"<br />

<strong>Lar</strong>. "Otsaileko hilean, au mois de février. Ethorriko da hilaren hamarrean, il viendra le dix du mois" Dv.<br />

"Otsaileko hilekoa da, il est du mois de février. Zein hiletakoa da, de quel mois est-il?" Ib. "Hil hunek zenbat<br />

du? Hilaren zenbata da, dugu?, ce mois combien a-t-il de jours. Quel est le quantième, quel quantième avons<br />

nous du mois?" H. "Oingo illak ogeta zortzi egun dittu" Etxba Eib. "Illek zenbat egun dekoz? (V-arr), gaur<br />

zenbat egun ditu illak? (V-gip). [...] Gaur illak 24 ditu (AN-gip)" Gte Erd 153. v. hilabete. � Tr. Documentado<br />

desde Lazarraga, es de uso general en autores vizcaínos y guipuzcoanos. En textos navarros se documenta en una<br />

carta del s. XV, en Mendiburu y en F. Irigaray. Il(l) es la forma común. Hay ejs. no ambiguos de ille (cf. ya en el<br />

dicc. de Landucci) en Añibarro, Zavala, E.M. Azcue, Echeita, Enbeita, F. Irigaray y Oskillaso, y de illa en<br />

Moguel, Arrese Beitia, Iturzaeta, Kirikiño, Agirre y Enbeita, alternando en varios de ellos con il(l). En msOñ y<br />

CatElg se encuentra además la forma illi. Al Norte se documenta bajo la forma (h)il(l) sólo en Voltoire,<br />

Oihenart, Bordel (sin aspiración, cf. supra SP), Revol, Goyhetche (sin aspiración), Hiribarren y ChantP. En<br />

DFrec hay 337 ejs., todos ellos meridionales.<br />

� Sei florin et t(er)tio bat ilean (s. XV). ConTAV 4.2.1. Abuztu ilak / egun bat kunplitzakarik. Lazarraga 1202r.<br />

Jaio zitezen maiatz ilean. Ib. 1179r. Tristea nengoan / iru ileko egunetan. Ib. 1197r. Andra ditxabageau, barriz, /<br />

sei ilekoaz [='embarazada de seis meses'] maiaetan. Ib. 1197r. --Zenbat daduka hillunek? --Guk dugu ene ustez<br />

azkena. "¿Qué tantos tenemos hoy del mes?". Volt 207s. Ilean edo astean bein. Cap 90. Hileko erdia, hileko<br />

eria. O Pr 237. Bi ill bete horduko. Mb IArg II 322. Illi bian edo lauban egunoro. CatElg 223v. Ill osuak igaro<br />

zituban [...] eternidadian penseetan. JJMg BasEsc 281. Ill onen asieran. Echag 187. Illaren 7an. <strong>Izt</strong> C 147.<br />

Maijatzeko ill. Ur MarIl 126. Maijatz ill. Ib. 124. Iragaiten da ill bat. Gy 266. Bi illak egin zituenean aitagana<br />

etorri eta [...]. <strong>Lar</strong>d 136. Ill osuetan ezer artu baga! Ur Dial 30 (It illabete osoetan, Dv hilabethe osoak, Ip<br />

hilabete osuak). Ilaren amairu / garren egunian. Bordel 45. Presondegi artan hill askoan zegoan. Arr GB 21 (v.<br />

tbn. May 13). Ill askotan iraun zuen. Aran SIgn 104 (v. tbn. 58). Abenduan zan martiri ori, / illak laugarren<br />

eguna. Xe 339. Komuninoe batetik bestera illa batetik besterakoak izan bear dabela. Itz Azald 160 (v. tbn. 205).<br />

Ille birik baten. Echta Jos 242 (159 ill). Ilean 50 dollar [...] saritzat. A Ardi 3. Ontatik aldegin bear ddoagu illa<br />

betetakoan. Or Tormes 85. Illaren irugarrena zan. Or SCruz 51. Illaren beraren azken aldera. Ib. 22. Urriko<br />

illak ogei ta zortzi / zituen egun batian. Tx B II 86. Urriko illaren aurrena. Tx B I 215. <strong>Euskal</strong>-Jai au dala-ta, ez<br />

naiz gelditu il guzian. Lab EEguna 111. Bere senarrak ilian ekartzen dion diru apurrarekin. ABar Goi 23.<br />

Emango diat ba illero, bañan ez zortzi duro; illeko askoz gutxiago. Salav 35. Nik illean kobratu nai det nere<br />

soldata. Ib. 34 (cf. infra HILEAN HILEAN). Milla pasa ta bederatzireun / da emeretzigarrena / da ilbeltz illak<br />

ogei ta zazpi. Uzt Sas 283. Hilean behin. MIH 253. Hila joan eta hila etorri, ez zen oraindik ageri. MEIG IX 98.<br />

v. tbn. Gamiz 206. Cb EBO 47. DurPl 67. Mg PAb 198. AA I 478. fB Ic I app. 22. Añ EL 2 79. CatBus 31. Gy 3<br />

(i-). Revol 149. Hb Egia 21. ChantP 262. Sor Bar 71. PE 40. Ud 75. EusJok 97 y II 87. Ag Kr 119. Goñi 65.<br />

Urruz Zer 91. ArgiDL 10. Enb 78. Ldi IL 108. JMB ELG 78. Eguzk GizAuz 158. JAIraz Bizia 72. Munita 71.<br />

NEtx Antz 110. MAtx Gazt 18. Alzola Atalak 105. Illa: Mg CO 90. AB AmaE 335. Kk Ab I 109. Ag Kr 184. Enb<br />

195. Il(l)e: Añ LoraS 164. Zav Fab RIEV 1907, 536. Azc PB 255. Enb 202. FIr 187. Bilbao IpuiB 105. Osk Kurl<br />

38. Illi: msOñ 235r. Illia (det.): SM Zirik 71.<br />

� (H, A). "Lune. Les dial. G et V emploient il, illa en composition comme préfixe pour exprimer lune: ilberria,<br />

ilbarrija [...]" H. "Il (c, ...), luna. Hoy no se usa más que en los derivados" A. � Ordurik ona dabil / orain bai ta<br />

orain ez, / lenengoko zeruan / ila ta argia lez. (Interpr?). Azc PB 177 (esta estrofa ni figura en la ed. de Ur<br />

PoBasc).<br />

- HILAREN AZKEN, ATZEN, GUEN. Fin de mes. � Alan lora ederrak / illen gueneko / sortaturik Amari /<br />

pozik eskintzeko. Ur MarIl 125. Illaren azkenean eskeñtzen dio Mariari bakoitzak bere biotza. Arr May 9. Orixe<br />

artu eroen langilleak illaren azkenean. Eguzk GizAuz 158. Illaren atzena da, ta badakizu gaur bukatzen dala<br />

Jauregiren landola erosteko eguna. ABar Goi 62 (v. tbn. 63).<br />

- HILAREN LEHENA (det.; illaren l. SP, illaren lena <strong>Lar</strong>), H. LEHENENGOKOA (det.). "Le premier jour du<br />

mois" SP. "Calenda, el primer día del mes [...]" <strong>Lar</strong>. � Urrengo illaren lenengokuan, ikastarua asi oi dan lez,<br />

[...] juan oi dira ikasliak. Kk Ab I 110.<br />

- HIL-HASTE (hil-hatse BN-mix ap. A, s.v. hilhatsa). "Comienzo del mes. Hilhatsez komuniatu behaizie (behar<br />

dizie), debeís comulgar al comenzar el mes" A.<br />

- HIL-BEDERATZIURREN. � Geroz, zezano ainik-eta; / urhent beta / hil-bederatzurruna, / Iainkoari eskerren<br />

emaiten / iragaiten / zituen gau' et' eguna. 'La période de neuf mois'. O Po 58 (Harriet traduce "le neuvième<br />

mois").<br />

- HILEAN HILEAN (Vc ap. A; <strong>Lar</strong>, Añ). "Cada mes, [...] illean illean" <strong>Lar</strong> (s.v. cada día). "Mensualmente" Añ.<br />

"(En) todos los meses" A (s.v. illebete). v. hilero. � Konfesetan zan illian illian zazpitik aurrera. JJMg BasEsc<br />

(ed. 1845), 84. Illean illean / milloe bat peseta geitzen dot etxean. AB AmaE 230.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

321

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

- HILEKO. Mensual. Cf. hileko (2). � Ileko konfesiño jenerala. Añ EL 2 78. Igoko deutsut zerbait illeko saria.<br />

Echta Jos 307. Illeko soldata. Osk Kurl 19. Hileko errenta. Arti Ipuin 59. � [Jakin nai nuke] illeko batean edo<br />

eguneko orrenbestean tratua egiten ote zuten, iletsero-mutillak bezela. "Si se concertaban por meses o por días<br />

como peones de albañil". Berron Kijote 228.<br />

- HILEKO GAITZ. Menstruación. v. hileko. � Sarak ez eban arrezkero illeko gatxik. Ker Gen 18, 11.<br />

- HIL-EPEKO. (Lo) del mes (?). � Hartzean handi promesak / nasai ziñak eta hitzak. / Ondoan ill ephekoa /<br />

nihoiz ez agertzekoa. Gy 3.<br />

- HILERA. Al mes. � [Hamaika txabola] denak alokatuak (19.000 guztiz hilera). Arti Ipuin 56.<br />

- HILERIK HILERA (A), ILLETIKAN ILLERA. "Illerik illera, de mes en mes" A (s.v. illebete). � Illetikan<br />

illera / kontribuziyua. Ud 33.<br />

- HILETIK HILEKO. Mensual. � Amabostean beingo edo illetik illeko konfesatze-komulgatzeak. Mb IArg I<br />

288.<br />

- HIL-SARI. "(L), rétribution mensuelle" Lh, que cita a H, pero no lo encontramos en su dicc.<br />

� Etim. De *(h)ile, con pérdida de la vocal final; cf. el comp. hilabete.<br />

ila. v. 2 hil; 1 isla.<br />

ilabelar (R ap. A). � "Hierba que no produce ni flor, ni fruto, cuyas raíces ocupan mucho terreno; no es<br />

comestible" A. Cf. irabelar. � Asta perraxil, illar, iratz, ilabelar. Mdg 151 (en una lista de nombres de plantas).<br />

hilabete (L, BN, Ae, Sal, S, R; Lcc, Volt 131, H; -th- Ht VocGr 386, Arch VocGr, Gèze, Dv; ill- V, G, AN, L,<br />

R-uzt; SP (-the), Urt Gram 30 (illhabethe), <strong>Lar</strong>, Añ, H (+ -th-); ilhiabete Volt 2, iliabethe Deen I 207), illebete<br />

(V, G, AN-larr-ulz-erro, B), hilbete, hilaite (BN-arb; i- BN-ciz), hilaete (BN-ciz-mix), illaute (AN-5vill, BNarb),<br />

hilate (BN-arb), illeete (AN-ulz). Ref.: VocPir 17; Bon-Ond 136; A (illabete, illebete); Lh; EAEL 230; Asp<br />

Leiz2 (yoandeneko); Iz Ulz (t'ori), R 300; Holmer ApuntV; Gte Erd 152 y 153; Elexp Berg (illabete). �1. Mes.<br />

"Chaque mois, ilhia bete oroz" Volt 2. "Semestre, de seis meses, seilkoa, sei illabetekoa" <strong>Lar</strong>. "Hilabetheko, qui<br />

est du mois" Dv. "Se usa esta palabra en vez de ill para significar 'un mes'. [...] se usa también [...] con los<br />

numerales: zeinbat illebete, lau illebete, amar illebete, en vez de zeinbat ill, lau ill, amar ill. [...] Con otros<br />

artículos se usa ill: datorren illean, el mes que viene; ill onetan, (en) este mes; illerik illera, de mes en mes;<br />

illean illean (Vc), (en) todos los meses" A. "Gaur zenbat ditu illautik? Illautik amabortz du gaur (AN-5vill). [...]<br />

Gaur illebetek ogetalau du (B), [...] Gaur ze egunetan goazi? Illautin ogetalaba (AN-5vill)" Gte Erd 153.<br />

"Illebete bat egin zuen gaixo (G-azp-goi), [...] ilaute bat (AN-5vill, BN-arb), hilabete batetarako joan zen<br />

mendialat (S)" Ib. 153. "Illebeterako dator (V-arr, G-azp-goi), ilaute batoko etor da (AN-5vill), [...] hilabethe<br />

batentzat joan da Angleterrarat (BN-arb-lab), [...] illebete batendako (B), illabete baterako (G)" Ib. 153. v. 2 hil.<br />

� Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos. Hilabete es la forma más empleada tanto al Norte como al<br />

Sur, con distintos tipos de aspiración en los textos septentrionales, y con frecuencia, alternando distintas formas<br />

en un mismo autor. Emplean hil(l)ebet(h)e Leiçarraga y Belapeyre (II 130, junto con hilabete (I 25)) e illebete<br />

algunos autores meridionales a partir de mediados del s. XIX, alternando en muchos de ellos con illabete. En<br />

DFrec hay 306 ejs. de hilabete, 2 de ilebete, 18 de illabete y 1 de illebete.<br />

� Hilabete konpliturik hura luza baledi. E 155. Urtheko hillebetheak dira hamabi. Lç Cal a 2v. Ezkondu eta<br />

lenaengoa / ona dau ilabetea. Lazarraga 1196r. Ilabete ez egian / ama berearen ugatzetan. Ib. 1197r. Erabilten<br />

gaitu ilabetean / bere tripearenzat errastruan. Ib. (B) 1182vb. Hillhabethe bat egotu bazare konfesatu gabe. EZ<br />

Eliç 138 (v. tbn. hilabethe bat en Dh 91, Dv Lab 174, Ox 192, Barb Sup 66; ilhabete bat en ECocin 52, Laph<br />

118; ilabete bat en Mdg 142, Zub 98, Izeta DirG 95, Ardoy SFran 174; illabete bat en It Fab 136, Berron Kijote<br />

175; hilabete bat en JEtchep 99). Bederatzi hillabetheak bethez gero. Ax 119 (V 78). Andre-dena Mariaren<br />

ilhabethea edo maihatza. MarIl V. Konexu emea ilhabethe bat egoten da ernari. Dv Dial 98 (Ip hilabetez, It<br />

illabetean, Ur illabetian). Jarduntza santuak illebete osoan egiteko. Aran SIgn 97 (v. tbn. (h)illabete osoan en It<br />

Fab 109, Arti Ipuin 68, Berron Kijote 121; illebete osoan en Bilbao IpuiB 258; illabete osoa en Or QA 48; Hb<br />

Egia 119 ilhabethe guzian). Egotu zen itsu hemezortzi hilabethez. Jnn SBi 70. Maiatzeko hilabete huntan. Ip Hil<br />

2. Semenarioaren zaintzeko eskaintzen dituzte ilabeteko ehun libera. HU Zez 172. Nahi zare orai pagatua izan? -<br />

- Ez, andre, nahiago dut diruu altxatu hirur hilabetetarik. Darthayet Manuel 388 (ap. DRA). Iru illabete osoetan<br />

eztegu apaizaren berririk. Or SCruz 125. Illebete barru. Tx B I 224. Martxo ilabeteko / gauaren minean. Etcham<br />

81. Illebetetako legorteak. Munita 147. Illabete aretan etzuan [...] maiz ikusi. NEtx Antz 157. Onela iraun dute<br />

gutxi gora bera illabete. MAtx Gazt 46. Lenengo illabetetan bularra eman... lo arrazi... jantzi. Ib.<br />

19. Badituzte [...] ilaitian behin beren bilkurak. Herr 23-12-1965, 3. Horren antzekoa da, sardoz, hilabete baten<br />

izena. MEIG VII 112. � Illabethe bethe batez / erregek nahi zuela / iduki gorthe pleniera. Gy 175.<br />

�2. (Pl.). "Hilabethe, mois; au plur., menstrues" Dv � A.<br />

- HILABETEAN HILABETEKO. Mensual, de cada mes. � Geroxago xehatuko darozkitzut hilabethean<br />

hilabetheko lanak. Dv Lab 23s.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

322

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

- HILABETE AZKEN. Fin de mes. � Hilabete azkenera arteo Zuberoan egonen naiz. Mde Pr 64. Doi-doi<br />

heldu hilabete azkeneraino. Ib. 147.<br />

- HILABETE ETA HILABETETAN. Durante meses y meses. � Illabete ta illabetetan zibilizaziotik<br />

urrutiratuak bizi ta gero. Lab SuEm 204.<br />

- HILABETEGARRENEAN. Al cabo de (...) mes(es). � Illebetegarrenean sendo samar aurkittuten zan. Echta<br />

Jos 325 (v. tbn. 108, 163, 366). Iru illebetegarrenean joan zan Demikura. Ib. 53 (v. tbn. 159, 167).<br />

- HILABETE GUZIZ, OROZ. "Ilabete guziz (L) [...], hilabeteoroz (BN, Sc), mensualmente" A. v. hilabetero. �<br />

[Konexuak] bi ilhabete guziz umeak ekhar detzazke. Dv Dial 98.<br />

- HILABETE-JARIO. "Ilhabete iarioa, flux menstruel" H (s.v. iario).<br />

- HILABETE-SARI (L ap. A � Dv). "Hilabethe-sari (Egunaria 1882, 2), rétribution mensuelle" Dv.<br />

- HILABETETIK (...) HILABETERA. Cada (...) mes(es). "Illabethetik illabethera, d'un mois à l'autre" SP. �<br />

Illabethetik illabethera edo bi illabethetarik bi illabethetara errozu [...] nola zaudezin [zure konfesorari]. SP<br />

Phil 160 (He 162 ilhabetetik ilhabetera). Ordinariozki atakatuak dire bi hilabetetarik bi hilabetetara. Mong 588.<br />

Konfesadu zaitezala ilabeterik ilabetera. Astar II 115 (v. tbn. 78). Hilabetetik hilabetiala aments behar zünüke<br />

komüniatü. UskLiB 97. Bi illabetetik bi illabetera umeak egin ditzake. It Dial 98 (Dv bi ilhabethe guziz, Ip bi<br />

hilabetetarik, Ur ill birik ill bira). � (Con -ko, adnom.). Mensual. � Luzenazko errezebitzea dela illabethetik<br />

illabetherakoa, Iainkoa debozionerekin serbitzatu nahi dutenen artean. SP Phil 165.<br />

- HILABETETSU. (Forma con suf. -tsu, de valor aprox.). � Lau ilabetetsu egon nintzan boskarren nagosi<br />

onegaz. Or Tormes 117. Orrela ba, amar illabetetsu igaro ziranean [...]. Etxde JJ 200.<br />

- HILABETEZ HILABETE. "Illabethez illabethe, de mois en mois" SP.<br />

� Etim. de *(h)ile 'mes' + bete; v. FHV 411s.<br />

hilabetebi. "Bimestre, ilbia, illabetebia" <strong>Lar</strong>.<br />

hilabeteka, hilebeteka (A Morf 394). � Por meses, mensualmente. � Huna beraz lanak hilabetheka. Dv Lab<br />

203. Orduan urtheka ziren sehiak, orai hilabeteka dire. Lander Zuhur hitz (ap. DRA). Eni otoa erosi, hilabetheka<br />

pagatzeko. <strong>Lar</strong>z Iru 98.<br />

hilabetekari, ilabetkari. � Publicación mensual. "Revue mensuelle, ilabethekari" T-L. � Euskararen<br />

hedatzaile dire [...] argitaratzen diren liburu, urthekari, hilabetekari, egunkariak. Lander RIEV 1908, 622 (v.<br />

tbn. RIEV 1909, 653, y 1912, 554). Gure Herria ilabetkaria. Barb Sup 15. Aldizkari bat (hilabetekaria)<br />

kornubiera hutsean egiña. Mde Pr 263. Liburu ala liburuxka, ilabethekari ala egunkari. Herr 2-10-1958, 1. v.<br />

tbn. Othoizlari 1958, 177. Gure-herria ilabetekarian agertu pertsu eta kondairak. Iratz in Alzola Atalak 121.<br />

hilabeteko. "Illabeteko (R), menstrua" A. "Ilabeteko, reglas" A Apend.<br />

hilabetero, hilabeteoro (Sal, R), hilebetero. Ref.: A (ilabete guziz); A Morf 229. � Cada mes, mensualmente,<br />

todos los meses. v. hilero. � Ilhabethe oro behin irakurrak guztia. EZ Man I 9. Biardaudala eskribitu al<br />

dokedan tenpra guziuaz, ilabeteoro. Mdg 121. Zer denbraz? Urteoro, ilabeteoro, asteoro (Sal). In A Morf 356n.<br />

Egunkarietan agertu ohi ziren hilabetero edo ia hilabetero. MEIG VII 79. � (Precedido de numeral). � Iru<br />

illabetero bi liburu. JMB ELG 123. Korreutik artu dau, andik sei illebetero bialdu oi deutsen kontu-zeetasuna.<br />

Erkiag BatB 161.<br />

- HILABETEROKO. Mensual. v. HILEROKO. � Iruñan argitaratzen dugun illabeteroko aldizkari ortan. Inza<br />

Azalp 5.<br />

hilabetetxo, illebetetxo. � Dim. de hilabete. � Illebetetxo batean etzutela arrautzik egingo. Urruz Zer 28.<br />

ilabetkari. v. hilabetekari.<br />

iladats. v. ILE-ADATS.<br />

ilagai. "Lanada para limpiar los cañones, narruzurruna, illagaia" <strong>Lar</strong>.<br />

ilagende (Sal), ilagente (R), ilhekente (S). Ref.: VocPir 365; A (ilagende, ilagente, ilhekente). � "Ganado<br />

vacuno de cerda, cabrío, caballar" A. "Ilagente (R), ganado lanar" Ib. "Erronkarin ilagende = ganado lanar" FIr<br />

177.<br />

ilagi. � Lana. v. ile. � Illagi beltzezko zamarrak soiñean. "De negra lana". Berron Kijote 149. Illagi gozo-<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

323

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

fiñezko galtzak. Ib. 31 (v. tbn. 176). Illagitara joan ta norbera ille-moztuta etortzea. Ib. 87. [Koltxoiaren] illagikozkorrak.<br />

"Bodoques". Ib. 173.<br />

1 ilagin (Sal, R; Dv, H; -lh- L, BN, S; H), ilain (AN, L, BN, R; VocBN, H (+ -lh-)), ilarin (B), ilekin (ill- H (V,<br />

G)). Ref.: A (ilagin, ilain, ilarin). � "Ouvrier en laine" VocBN, Dv y H. "Marchande de laine" H. "Batanero,<br />

lanero" A. "Ilain [...], lanero, pelaire, tratante en lanas" Ib. � Baninz bezain / zenbait betzain / edo ilhagin<br />

zarpazu. O Po 4. Ilhaginak aberasten [...]. / Phezian eta khuntietan zer eztie hek ebasten? Etch 308 (v. tbn. 272;<br />

v. tbn. ChantP 184 y Or Eus 282). Estalki ta kapusail, illaginen lana. Hb Esk 188. Betzain eta ilagin<br />

eskolagabeenak ere [...] dakien Berri On hau. MIH 392.<br />

- ILAGIN-ORRAZI (-lh- S ap. A � Alth). "Chardon à foulon, ilhagin orrazia" Alth Bot 6. "Cardo de batanero"<br />

A.<br />

2 ilagin. v. 2 ilain.<br />

ilagindegi. "Atelier où on travaille la laine" Dv � A.<br />

ilagindu, ilaindu (L, BN ap. Lh). � "Devenir cardeur, marchand de laine" Lh.<br />

ilagingo, ilaingo (Hb ap. Lh). � "État de maréguier ou de tisseur de laine" Lh.<br />

ilagintza (Sal ap. A; Dv, H (+ ill-, -lh-)), ilekintza (ille- <strong>Lar</strong>, H (V, G)), ulekintza (<strong>Lar</strong>, H). � "Lanificio,<br />

manifactura de lana" <strong>Lar</strong>. "Métier de l'ouvrier en laine" Dv. "Oficio de pelaire" A. � Muthil ala pakant,<br />

badakigu ilhagintzan ere hari zela hor. Ox 191 (v. tbn. 194).<br />

ilai (Dv � A, H (+ ill-)). � "Chevelure, crinière" Dv. � [Hill eta] berehala mudatzen da gizonaren bisaia / eta<br />

lurrera erortzen orraztatu illaia. EZ Man I 46. Murriztuko zaio bere kontsekrazioneko ilaia. "Caesarie<br />

consecrationis suae". Dv Num 6, 18 (Ur illadatsa).<br />

1 ilain (-lh- S; H), ulhain (AN?, S; Lecl, Dv, H). Ref.: A (ilain, ulhain); Lh (ilhain, ülhain). � "Milan (Abb)"<br />

Dv. "Milano (ave de rapiña)" A. v. ilaintsa.<br />

� Etim. Para su posible origen en ilhaun, v. SHLV II 511s.<br />

2 ilain (L-ain ap. A), ilagin (Lh). � "4.º cabellera. 5.º crin" A. v. ilai.<br />

ilain. v. 1 ilagin.<br />

ilhain. v. unai.<br />

ilaindu. v. ilaundu.<br />

ilaintsa (-lh- SP, Arch VocGr), ilantxa (-lh- BN-mix, S), ilhantza (ill- O-SP 230, SP, H), ilantx (Dv, que cita a<br />

O), ilhaintx (S; H), hilintxa (Aq 30 (R)), hilintsa (Darric <strong>sg</strong>. DRA), ulhantx(a) (ü- S), ulhaintxa (ü- S; H). Ref.:<br />

A (ilhantxa, ülhantxa); Lrq (ülhántx); Lh (ilhaintx, ülhantxa). � "Mirua" SP. "Milano (ave de rapiña)" A. �<br />

Deusik ezta non eztezan obra zure puxantzak / arranoa hain erraxki nola arin illhantzak. EZ Man II 15.<br />

Ilhaintsa eta erresiñola. "Le milan et le rossignol". Arch Fab 215 (v. tbn. 217). Odeietan gainti ülhantxa bezain<br />

arhin! Eskual 18-9-1908, 3. Xuberoko aldean, ülhantxa erraten diote. Dass GH 1923, 378.<br />

� Etim. Derivado de 1 ilain. Para la posibilidad de pérdida de una labial inicial que permitiría explicar la ü-<br />

suletina, v. FHV 74.<br />

ilhaintu. v. ilaundu; hurrandu.<br />

hilaite. v. hilabete.<br />

ilaje, ulaje (V-gip), uleje (V-gip). � "Pelaje" Iz IzG 210 y ArOñ.<br />

ilaki. v. ileki; iliki.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

324

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ilakin. "(BN-lab). 1.º morceau de laine; 2.º brin de cheveu; 3.º flammèche" Lh.<br />

hilaldi. �1. Momento de la muerte. � Zeru ederra galzen duelako damu eskerbagea da bere ill-aldian alferepel-nagiak<br />

duen bigarren kaltea. Mb IArg I 83. �2. "Calme passager, cessation momentanée d'une douleur,<br />

abattement moral passager" Dv � A. � Maite-kanta, txilibitu-ots, mendi arreetan galtzen dire, ta itzala ta<br />

illaldia datoz. 'L'ombre et la mélancolie'. Or Mi 141. Illunaldi bat gertatu zitzaidanan buruan eta illaldi bat<br />

biotzean. Or QA 64. Izan ditudan bakarraldi, naigabe, illaldi, erorialdi. Ib. 65. �3. "(B), mortandad" A.<br />

ilanburu. "Caravela, ilan burua" Lcc. Para la posibilidad de que caravela sea un derivado de cárabo, cáravo, en<br />

el sentido de 'especie de escarabajo' o en el de 'lechuza', y de que la palabra sea un compuesto de *ilano/-nu +<br />

buru (litm. 'cabeza de milano'), v. SHLV II 512.<br />

ilanditu. v. ilaunditu.<br />

ilanditu. v. ilaunditu.<br />

hilanko. "Hillanko (S), apático" A.<br />

ilantx(a), ilhantza. v. ilaintsa.<br />

1 ilar (G-nav, AN-larr-egüés-erro-burg-ilzarb, BN-baig, Ae, Sal, R; <strong>Lar</strong>, <strong>Izt</strong> C 44; -ll- G, AN-gip-larr-5vill-ulzerro,<br />

L-sar-ain, B, BN; <strong>Lar</strong>, Añ, Lcq 73, <strong>Izt</strong> C 44; -lh- L, BN, S; Urt V 22 (-llh-), Ht VocGr 405, Arch VocGr,<br />

VocBN, Gèze, Dv), iler (AN-erro, B; -ll- G-azp, AN-ulz), idar (V, G-to), ider (V-ger-arr-oroz-och-m), irar (Vger-ple;<br />

Añ), illarra, idarri (Arzdi Plant1 276). Ref.: Bon-Ond 149; Alth Bot 9; A (illar, idar, irar); Lrq (ilhar);<br />

Iz Ulz (iller), UrrAnz y ArOñ (idar), R 403; Etxba Eib (idar); Echaide Nav 89; Izeta BHizt (iler); Satr VocP;<br />

EAEL 77; Elexp Berg (idar).<br />

� Guisante; alubia; lenteja. "Arvejas, llamadas en vascuence irarrak" IC III 357. "Pois" Ht VocGr. "Alverja,<br />

arveja, alverjana" <strong>Lar</strong>. "Tito, legumbre" Ib. "Arveja" Añ. "Le fève" Arch VocGr. "Haricot" VocBN, Gèze y Alth<br />

Bot 9. "Nom générique des plantes légumineuses, à fruits comestibles: haricots, pois, [...]" H. "(Phaseolus<br />

vulgaris), ilharra. [...] Mailharra erraten diote han-hemenka; baba-erruma Bizkaian [...]. Zenbat aldiz maikola<br />

ere ez dugu aditu" Zerb GH 1932, 87. "Alubia (BN-baig)" Satr VocP. "Guisante. Legatza idarrekin, gaurko<br />

afarixa" Etxba Eib. LE Urt voc. trae ilarria (det.) 'arbeja'. Cf. CartAnd 406: "Empleo de la palabra illarra en<br />

significación indudable, típicamente oyartzuarra, no de 'guisante', sino de 'alubia'". � Tr. Atestiguado desde<br />

finales del s. XVII. Se documenta il(h)ar en textos septentrionales e illar en guipuzcoanos y navarros (tbn. en<br />

Kirikiño). En autores vizcaínos se encuentran idar e irar. Hay además illarra, con -a constitutiva, en un texto de<br />

Berastegui de mediados del s. XVIII. � Lupin deitzen den droga hura dela ilhar zabal bat Franziako phartetik<br />

probeditzen garena. Mong 594 (cf. infra ILAR-XABAL). Uese da ilhar xume zabala Franziatik ekharzen dena.<br />

Ib. 594. Saldu izan zion Esauek bere anaia Jakobi bere Maiorazgo andia katillu bat illarrengatik edo<br />

elzeriagatik (Gen 25, 34; Muruzabal, s. XVIII). ETZ 66 (Urt illharki; Ur txiliste, Dv dilista). Illarra grano baten<br />

tamaña (Berastegi, 1763). Ib. 129. Gure nekiakaz dator garija, [...] baba, irar, indirar, garagar. Mg PAb 149.<br />

Jabok txiliste edo lentejak deritzaten illar-motak jaten arkitu zuen. <strong>Lar</strong>d 31. Anaiak emandako txiliste-illarrak<br />

jan. Ib. 31. Ogi, artho, ilhar eta bertze uztetan. Dv Lab 196. Yigota à la braise edo ilharrekin. [...] Ezarrazu yusa<br />

hartan Soisoneko ilharrak eta zerbitza yigota heien gainian. ECocin 8. Legatza illarrekin. Sor Bar 65. Eltze<br />

batean ipiñi bitez letxuga motaiskak, illarrak, esparragoak, alkatxofak eta tipula berriak. Cocinan 33. Ilhar edo<br />

marikola [...] ereiten. Prop 1902, 159. Illar, bisalto. Mdg 151. Illarrak lakoxe negarranpuluak. Kk Ab I 101.<br />

Egiazki da iraunkorra / moztu gabeko ilarra. / Badirudi hortz-agin gabe, ema-galdu bat, zaharra. (Interpr?).<br />

Arti MaldanB 207. Zalke eta illar arrunta ereiten baldin badituzu. 'La vesce et le pois commun'. Ibiñ Virgil 74.<br />

Ogia harmairuan ilarrak eltzean. Xa Odol 150.<br />

v. tbn. Echag 174. Etcham 189. Illar: CartAnd 374. <strong>Izt</strong> C 26. Bera EEs 1915, 215. Ilhar: Hb Egia 141. Lf<br />

Murtuts 1. Idar: Ezale 1897, 326a. Alt EEs 1917, 44. Irar: Azc PB 287. Ezale 1897, 326a.<br />

� (Fig.). (L, BN, S), irar (Aq (G)). Ref.: Lh; Satr VocP. "Ha, que mentira! Ha, zer irarra! Kipula! (G). Ha, zer<br />

kalamua! (AN)" Aq 628. "(Eskual), mensonge, plaisanterie. Ilhar hori handiskoa duk! l'affirmation est un peu<br />

forte (m. à m.: le haricot est un peu grand!)" Lh. "Alubia. Se toma también por mentira. Ilar bat ederra!,<br />

mentira" Satr VocP. v. infra ILAR-BIHIKA. � Atzo Donostiatik artu nuban zuben etxera bigalzeko [...] karta.<br />

Ondo geldi zaite; baña emengoen gisakoak badira besteetakoak, illar aundik dabiltza or paperetan. CartAnd<br />

387 (de interpr. no segura). Jan-artean lagunek / jaun ertora buru / ixtorioz gaituzte / nasaiki jostatu. / Ilar lodiz<br />

solasa / Benatek erein du; / ea emanen dakon / uztak pagamendu? Etcham 155. --Alegia gibeletik minez nagola<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

325

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

eginen diat eskolan. --Ta uste dun, eskola-emailea hola zakuan sartuko dunala? --Ez badik ilarra iresten ahal,<br />

aski dik itotzea. Herr 16-3-1961, 4. Gisa hortako solasa gezur eta ilhar biribila! SoEg Herr 2-4-1959, 1.<br />

� "Par extens. testicule de poulet, de dindon, de volatile qu'on chaponne" H.<br />

- AZA-ILAR. (Pl.). � Aza ilharrak dire Saran aiphatuak, / hetaz dire egiten gorphutz hanpatuak. Hb Esk 119.<br />

Neri bada aza-illarrak geruago ta obiago iduritzen zaizkit. Sor Bar 78.<br />

- ETXE-ILAR. v. etxilar.<br />

- ILAR HABETAKO BELTZA. "(Phascolus haematocarpus) [alubia, judía] con manchas encarnadas y sus<br />

semillas son ahobado-hinchadas, illar-abetako-belza" Lcq 72.<br />

- ILAR-HABE (illar- AN-5vill, B ap. A). v. ILAR-ARBA.<br />

- ILAR-ALE. Grano, semilla de arveja. � Illar-ale kaxkarrak [...] erein. 'Les grains menus de la vesce'. Ibiñ<br />

Virgil 71.<br />

- ILAR-ARBA. "Illar-arba (Gc), rodrigón, palo metido en tierra para que por él suba el pámpano de alubia" A.<br />

- ILAR-BELAR. "Astragalus, illharbelharra" Urt II 509. � Herakleako eztiya, bestia baño gozoagoa da,<br />

zergatik idar bedarrarekin egiten da. Echve Dev 341.<br />

- ILAR-BELTZ (irar baltz Lcc; idar-baltz V-ple-arr-oroz-m-gip). Ref.: A (idar-baltz); Iz ArOñ. "Romero" Lcc.<br />

"Mielga o Medica maior, es un pasto excelente [...]. En el Pais llaman illarbelcha" Conde de Peñaflorida<br />

Historia de la sociedad bascongada RIEV 1931, 473 (� Garate 4. a Cont RIEV 1934, 58). "Alelí amarillo, cierta<br />

hierba cuyos granos se parecen a la simiente del nabo; es buena para el ganado; brota en los trigales" A.<br />

"Idárbaltza, la rica (grano negro para pienso); se cría en Alava" Iz ArOñ.<br />

- ILAR-BERDE (Gc, B ap. A; Lcq 73 (AN-5vill)). "(Pisum sativum), arbeja, guisante, [...] en las cinco villas de<br />

Navarra illar berdia, que quiere decir en su lenguaje 'alubia verde', aludiendo a su uso, que se come en verde y<br />

no después de seca" Lcq 73. "Guisante" A. Cf. VocNav: "Illaberdia, guisante (Cinco Villas)". � Ilhar pherdiak.<br />

Bi buruak khendu onduan pikatzen tuzu luzara; egos zaitzu urian memento bat. ECocin 24 (v. tbn. 57).<br />

- ILAR-BERRI (idar-barri V-gip ap. Elexp Berg). Guisante nuevo. "Konejua saltsan jan dou idar-barrixekin"<br />

Elexp Berg. � Ollasko ta illar berrien oroitzaz zearo poztu. Ag G 347.<br />

- ILAR-BIHIKA. (Uso fig.). Mentira, broma. � Amentsetako lukainka? Zer derasazu? Nori nahi duzu iretsarazi<br />

ilharbihika hori? Etcheb MGaric 188 (ap. DRA).<br />

- ILAR-BIRIBIL (AN-5vill-erro, B, L, BN, S; Lecl (ilharberibil), VocBN, Gèze, Lcq 72, Dv (BN), H; ilhar bibil<br />

S; illarbill AN-5vill). Ref.: Alth Bot 18; A (ilar biribil); Lrq (ilhar b.); CEEN 1969, 172; Echaide Nav 89; Izeta<br />

BHizt (iler biribile); EAEL 77. "Petit pois" VocBN, Dv. "Pois" Gèze. "Pois rond" H. "1.º guisante. 2.º arveja" A.<br />

v. ILAR-XEHE. � Ilhar biribilak edo etxeilharrak. ECocin 4. v. tbn. Ducq 262 (ap. DRA, s.v. ilhar xehe). Iguzki<br />

aldeko oihantarrek, ilhar-luxe edo marikolaren orde, ilhar-biribil edo etxe ilhar altxatzen dute. Prop 1902, 159.<br />

Nihor ez da gure herrietan etxilarra edo ilhar biribila zer den ez dakienik. Zerb GH 1932, 87.<br />

- ILAR-ERRENKA. "Illarrerrenka batzuk, unas hileras de guisantes" Iz To.<br />

- ILAR-FRESKO (BN-baig). "Alubias verdes (ilar freskuak)" CEEN 1969, 172.<br />

- ILAR-GORRI (AN-5vill). "Cicerculum, illhargorria, babagorria" Urt V 22. "Las alubias sembradas son de<br />

cuatro clases: de Indias (indillarrak), rojas (illar-gorriyak) [...]" CEEN 1969, 219.<br />

- ILAR-GOZO. "Cicera, illhárra, baba, illhargozóa" Urt V 22.<br />

- ILAR-LATZ (S; <strong>Lar</strong>, Lcq 73, <strong>Izt</strong> C 44, Hb y Foix ap. Lh, A). "Almortas, legumbre, illarlatzak" <strong>Lar</strong>. "Avoine"<br />

Hb (ap. Lh). "Pois de senteur" Alth Bot 10, Foix (ap. Lh). "Guisante de olor" A.<br />

- ILAR-LEKA (ilhar-l. L, BN ap. Lh; VocBN (s.v. mantxa), H). "Ilhar lekak egosirik iaten direnak" H s.v. leka.<br />

"Cosse de haricots verts (au plur.)" Lh. v. ilarteka. � Zuhamu eder bat da hau [...] udarea, ilhar lekaren<br />

itxurako. JE Bur 85n.<br />

- ILAR-LORE. "Idar-lora (msLond), flor de guisante" A.<br />

- ILAR-LUXE. v. ej. en ILAR-BIRIBIL.<br />

- ILAR-MOTZ (H; i. motx Lcq). "(Phascolus compressus), alubia corta" Lcq 72. "Haricot court" H.<br />

- ILAR-NABAR (B ap. A; ilhar-n. SP (s.v. nabar), vEys, Dv (s.v. nabar), H; ilhar ñabar S (Foix) ap. Lh). "Pois<br />

chiche, pois barré" SP. "Pois chiche" vEys. "Haricot bigarré" H. "Alubia abigarrada" A.<br />

- ILAR-PARRA. "Idar-parra: palos que se colocan a las plantas de los guisantes. Idar-parrak eitten ibili naiz<br />

aixkoriakin" Elexp Berg.<br />

- ILAR-TXIKI (AN-gip; H (illar xiki)). Ref.: A; EAEL 77. Guisante. "Pois petit" H. v. ILAR-XEHE.<br />

- ILAR-XABAL (ilhar- S ap. A; Gèze, Dv (G), H). Lenteja. v. dilista. � Ilhar-xabala iduri du. Dv Dial 19 (Ip<br />

ilhar-xabal; It dilista, Ur lentejia). Ilhar xabal edo dilista untzi bat Jakobek eskuan. Zerb IxtS 22. v. tbn.<br />

Zelaiberri Herr 7-5-1959, 4.<br />

- ILAR-XEHE (L, BN-lab; Dv (L), H). Ref.: A (illhar xehe); EAEL 77. "Ilhar xehea (L); syn. ilhar biribila<br />

(BN), petit pois" Dv. "Pois plat, lentille" H. "Pois menu, petit pois, pois chiche" Ib. "Arveja" A. v. ILAR-<br />

BIRIBIL. � [Oilaskoa] ilar xehekin baltsaturik. 'Petits pois'. Monho 36. v. tbn. Dv Lab 259 (ilhar-xehe).<br />

Oilasko frikasa ilharxehearekin. ECocin 13 (v. tbn. 23, 24 y 57). Etxilarra edo ilhar xehea. Ducq 262 (ap. DRA).<br />

Ilar xehe baten heineko botoin gaixto bat agertu zitzaion eskuneko begiaren azpiko aldean. HU Aurp 183.<br />

Kosteleta eta lur-sagar atzarki eta ilhar-xehe. Lf Murtuts 26.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

326

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

- ILAR-XIXA. "Cicer, illhártxoa, illharxixa" Urt V 21.<br />

- ILAR-XURI (AN-5vill, S; Lh). Ref.: Lrq; CEEN 1969, 219. Guisante; alubia blanca. "(Eskual), pois verts" Lh.<br />

"Petit pois" Lrq. "[Alubias] blancas (illarxuriak) (AN-5vill)" CEEN 1969, 219. � Baratzetan ilhar xuriak<br />

erorixe dira. Eskual 18-4-1913, 3.<br />

- ILAR-ZABAL. "(Vicia Lens), ilhar-zabala. Esauren ixtorioa irakurtu dutenek badakite nola Jakoberi ilharzabal<br />

batzuentzat bere premutasuna saldu zuen Isaak eta Rebekaren semeak. Txingala erraten dio Divoisin<br />

kapitainak" Zerb GH 1932, 88.<br />

- ILAR-ZERUKA. "Arratian leka itzaren ordez zeruka erabiltzen da. Baba-zerukak, idar-zerukak eta abar"<br />

<strong>Lar</strong>rak EG 1958, 372.<br />

- ILAR-ZURKAITZ (-ll- L-ain ap. A, ilhar-zurkhatx S ap. Lrq). "Rodrigones, palitroques que se clavan en tierra<br />

para que por ellos trepen algunas plantas como alubias, etc." A.<br />

- MAIRU-ILAR, SUGE-ILAR. v. mairu, suge.<br />

2 ilar (G-nav; -ll- BN-baig; -lh- Lcq 114, Dv (BN)), ilarra (-ll- V-gip), illerra (V-gip). Ref.: Garbiz Lezo 86;<br />

Satr VocP (illar); Iz UrrAnz (illarra), ArOñ (illarrie, illerria). � Brezo. "Bruyère" Dv. Cf. astailar. v. elar, 1<br />

inar, ilarre. � Hillarrazaha (Alava, 1025). CSM 91. Munio Albarez de Ilharraza (1080). Arzam 280. Unam<br />

peçam que est in ilarra (1233); [...] Septima est iuncta vie Ilarvidera (1249). Ib. 279. Hernando Miguelles de<br />

Irarrazabal (1393). Ib. 280. Ylarraçu (1178), Yllaraçu (1291). FGN.<br />

- ILARRA-BELTZ, -GORRI. v. ILARRA-ZURI.<br />

- ILARRA-ITXUSKI (V-gip). "Illarra-itxuskixa: el escobón de brezo" Iz UrrAnz.<br />

- ILARRA-TXORI (-ill- V-gip). Alondra. "Pájaro que sube arriba y baja abajo poco a poco cantando, anida bajo<br />

brezo" Iz ArOñ. � Erderaz "alondras", emengo euskeraz, berriz illarra-txoriak dute izena txori oiek. And AUzta<br />

28.<br />

- ILARRA-ZURI (V-gip). "Illárrazuri; -gorri: clases de brezo con flor blanca, roja [...] Illarra zurixa; illarra<br />

baltza" Iz ArOñ.<br />

hilar (illar V-m ap. A). � "Campana fúnebre que dobla a muerto. Hoy se llama así exclusivamente la campana<br />

que anuncia la muerte de un ausente" A. v. tbn. Erkiag Arran 166. � Illarra atzo ixan tzan aremaittakuetan. A<br />

BGuzur 137. Kanpaiak illarra jo ebenean. Erkiag Arran 166 (v. tbn. otro ej. en la misma pág.).<br />

ilara (ill- V-ger-och-m-gip, G), ilera (ill- G-azp, AN-gip; VocCB), illada (V-ger-arr-oroz). Ref.: A (illara,<br />

illada); Etxba Eib (illara); Gketx Loiola; Gte Erd 199; Elexp Berg (illara). � Hilera, fila, renglón. "Mendiillara,<br />

cadena de montes, cordillera" Gketx Loiola. "Solo barrenian arbola illaria jarri dogu" Etxba Eib.<br />

"Ezkerreko illaran 10 lagun dare" Elexp Berg. "Kotxe illera aundia zegoen (G-azp, AN-gip)" Gte Erd 199. Cf.<br />

Echaide Orio 120: "Hillera 'hilera, surco para sembrar', del vasc. illera". � Tr. Documentado en autores<br />

vizcaínos y guipuzcoanos desde finales del s. XIX. Las formas il(l)ara e il(l)era se encuentran en proporción<br />

similar en los textos. Hay ilada en un ej. de Ezale. En DFrec hay 6 ejs. de ilara, 3 de ilada y 1 de ilera. �<br />

[Baliak] ezpañetan bizarrak / beste illera bi, / orraziak bezela, / ain zeuzkan ederki. Arrantz 108. v. tbn. Ezale<br />

1897, 371b (illada). Gizon larrien illara. "Hilera de hombres adultos". Or Eus 260 (v. tbn. 66, 176, 332, 333).<br />

Belar-illarak. Ib. 317. An darrai aurrera / Oñati-erritik erromes-illera. SMitx Aranz 54. Bi illara piñu ta illara<br />

bat aritza edo pagoa. Munita 106. Zuaitz illara. Ib. 95 (v. tbn. 32 y 96). Illaratik illarara iru metroko tartea. Ib.<br />

60. Noizean bein, tiro ots bat, edo "pak-um... pak-umm!"..., edo "tap-tap-tap!"... illera bat, edo [...] kañoi<br />

burrunda bat. Ugalde Iltz 17. Han zegoen bera, aurreneko hilaran, eta asko gustatu zitzaion komedia. Arti<br />

Tobera 286. Aita Altzermo Legardakoak bialdu deustez "Agur" itzari buruz bibilographi-illara batzuk. Alzola<br />

Atalak 144. [Otarra] iru eio-zumitz illara da guzia. Borobilla du aoa. Garm EskL I 62. � Orain ire txori arra<br />

jotzen ari den abesti luze ori, lengo txorizalehen [sic] mintzoan, "illera" dek. Donarakin batera, beste lau bost<br />

eresi labur berdinge, beren abesti-illeratan, ikasteko almena, gure Jainkoak eman ziek karnaba arrari. MItziar<br />

Txoriak 163.<br />

- ILARAN (V-gip (ill-), G-goi, AN-gip; iladan V-arr; illeran G-azp; irlaan V-gip). Ref.: Iz ArOñ (irlaan); Gte<br />

Erd 199; Elexp Berg (illaran). En fila, en hilera. "Erremalatxa írlaan bota, en surco" Iz ArOñ. "Iladan parauta<br />

(V-arr)" Gte Erd 199. "Neska mordo bat illeran zegoen (G-azp)" Ib. 199. "Ala, jarri danok illaran" Elexp Berg.<br />

� Zortzi-amar artzai illaran zeuden ola. And AUzta 102. Argi zuriak agertu ziran goialdetik, baten atzean<br />

besteak, danak illaran. Alzola Atalak 42.<br />

hilara. "Illara (Sal), mancado, medio muerto. Ilara egon (Sal), estar medio muerto" A.<br />

ilaraka. v. 1 ilharka.<br />

ilaraki. "Devanaderas, hilarakiak" Lcc.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

327

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ilaratu. "Devanar, hilaratu" Lcc.<br />

hilarazgarri, illerazgarri (<strong>Lar</strong>). �1. "Penitente, austero, mortificado" <strong>Lar</strong>. �2. "Propre à faire mourir" Dv.<br />

hilarazgo (illa- <strong>Lar</strong>), illerazgo (<strong>Lar</strong>, Añ). � Mortificación.<br />

hilarazi (L, BN, S; Urt I 202, Dv, H), hilerazi (S; ill- G-goi-bet, AN-5vill-araq), ilerazo (V-ger (illaso); H (V,<br />

G)), ilazi (G-azp-goi-nav, AN-gip-larr-5vill-ulz-erro, L-sar, B, BN-ciz-baig; VocB). Ref.: A; Lrq (hilerazi);<br />

EAEL 257; Gte Erd 18. � Tr. Los autores septentrionales no suletinos y Lizarraga de Elcano emplean hilarazi.<br />

En textos guipuzcoanos (tbn. en Mendiburu) se documenta sobre todo il(l)erazi, alternando con il(l)arazi en<br />

Ubillos y autores modernos, y con il(l)erazo en Cardaberaz y Aguirre de Asteasu; emplean sólo il(l)erazo<br />

Guerrico (II 47) y Jauregui (237), y hay sólo illarazi en Beovide. En Añibarro (LoraS 168) se documenta<br />

illarazo, en Ibiñagabeitia (Virgil 50n) illazi, y de no tratarse de errata, hay hilharaazi en CatLan (46), que<br />

emplea tbn. hilarazi (39).<br />

�1. Hacer matar; matar. "Faire tuer, faire mourir" Dv. "Hilarazteko, destiné à faire mourir. Hilarazteko edari bat<br />

eman diote, on lui a donné un breuvage pour le faire mourir" Ib. � Tr. Documentado en todas las épocas y<br />

dialectos desde la segunda mitad del s. XVI salvo en vizcaíno donde se encuentra sólo en Añibarro. En DFrec<br />

hay 2 ejs. de hilarazi y 6 de hilerazi. � Testimoniaje bilha zabiltzan, hura hil erazi lezatenzát. Lç Mc 14, 55<br />

(He, TB, Dv hil(l)arazi). Hunela zuten Iaun ona / iuduek hillarazi. EZ Noel 98. Zer martirioz hil erazi zien? Bp<br />

II 122. [Herodesek] ill-erazi zituen ango aur guziak. Mb IArg I 140. Eta txal gizen bat ilerazorik, ongi-etorria<br />

egin diozu. <strong>Lar</strong>d 418. Eman zuen manua denak hilaraz zetzatela tormentarik handienetan. Jnn SBi 101. Gaztain<br />

ondo guziak hilarazi baditu gaitz tzar batek. Zerb Azk 41.<br />

v. tbn. Ax 354 (V 235). SP Phil 74. Gç 91. He Lc 15, 30. Lg I 361. Mih 121. Brtc 94. Ub 86. LE Kop 164. Dh<br />

234. Gy 263. Hb Egia 87. Zby RIEV 1908, 420. Arb Igand 113. HU Aurp 92. Elsb Fram 176. CatJauf 26. Ox<br />

142. Barb Leg 137. Ir YKBiz 302. Or Aitork 181. Vill Jaink 17. Zait Plat 32. Ardoy SFran 176. Hilerazi: Tt Onsa<br />

43. Cb Eg II 147. Egiat 266. Ub 84. Xarlem 1205. AA III 614. Arr GB 97. UskLiB 39. CatS 68. ChantP 292. Ip<br />

Hil 162. Inza Azalp 68. Or SCruz 66. Txill Let 38. Or in Gazt MusIx 198. Casve SGrazi 122. Il(l)erazo: Cb Eg II<br />

193. AA II 7.<br />

� (S ap. Lrq; H), illerazi (<strong>Lar</strong>). Apagar. "Amortiguar" <strong>Lar</strong>. "Faire éteindre [...]. Hil araz ezatzu argiak, faisez<br />

éteindre les lumières" H. � Jesus gure iguzkiak / hil-arazi izan zituen / zeruan ziren argiak. Gç 121. Ifernuko<br />

suaren hil arazteko. Lg II 273.<br />

� Dominar, reprimir (una pasión, un vicio, etc.). v. hil, hildu, hildumatu, hilduratu. � Iseia zite zure biziuen<br />

hil erazitzera. Mst III 43, 1. Pasionen osoki hil erazitziak egiazko fraidia egiten dizie. Mst I 17, 2 (v. tbn. III 53,<br />

3). Baratzen eta hil arazten dituenean bere yaidura edo afekzione gaixtoak. Lg I 198. Izpirituaz hilarazten<br />

baitutzue gorputzeko egintzak, biziko zarete. TB Rom 8, 13 (Bibl hilarazi, Ur illerazi, IBk hilerazi; Dv hiltzen).<br />

Hilarazkitzue [...] zuen baithan den gizon lurtiarraren alderdiak. Dv Col 3, 5. � Bada hanitz jende beren izen<br />

propia hil-erazi nahiz berzerik hartzen dütienak, apalkeria dena. Egiat 262. Zure izena, zeñek lezake ill erazi?<br />

AB AmaE 159. � Herriko hizkuntzaren hileraztekotz zituzten eskola horiek. Mde Pr 242.<br />

� Matar, saciar (el hambre). � Egün oroz juan ohi zian bere gosiaren hileraztera. Ip Dial 21 (It, Ur, Dv gosea<br />

(h)il). � Gaztaña ta sagarduaren sainetez, katillu esne, talo ta gaztakin, auleria illerazi. EEs 1912, 220.<br />

�2. (illa- <strong>Lar</strong>), illerazo (<strong>Lar</strong>, Añ). "Mortificar" <strong>Lar</strong> y Añ. "Mortificado, (c.) illerazoa" Añ. Cf. hilarazte (2). �<br />

Mortuetako penitent guziek baino gogorkiago hilaraz edo mortifika nezake. Dv LEd 261. Bere burua illarazteko<br />

umiltasunezko lanakin. Bv AsL 55.<br />

hilarazigabe, hilerazigabe. � No reprimido. � Mündü huntako gaizek eta pasione hil erazi gabek, bereganat<br />

aphal erazitzen nizie. Mst III 48, 4.<br />

hilarazketa, illerazketa (<strong>Lar</strong>). � "Austeridad, mortificación" <strong>Lar</strong>.<br />

hilarazle (Dv � A), hilerazle (S ap. Lrq), hilerazile, hilarazta(i)le, hilarazitzaile (Urt III 101). �1. "Celui qui<br />

fait tuer, qui fait mourir" Dv. � Bere hil eraziliak othoitü zütian hoñez gora ezar lezen [kürütxian]. Bp II 122<br />

(125 hil erazile). Zure egiazko hil-arazleak eta borredoak izan dire mungu guziko [...] bekhatuak. Dh 485. Han<br />

ziren enperadore khiristien eskerniazale eta hilerazliak. Ip Apoc 14, 8n. Danton izan zen [...] sei mila presuna<br />

masakratuak izan ziren hil-araztale prinzipala. Elsb Fram 105. [Jesusek] bere hilaraztailentzat egin zuen<br />

othoitza. Jnn Bihotz 112. Giristino hilaraztailei begitharterik hoberena egin zioten. Prop 1895,<br />

100s (en DRA encontramos, tomando como fuente este ej., la entrada haztaile). Ez da ospitalerik, ez eta barberik<br />

/ sendatu behar orde hilaraztalerik! Eskalduna Montebilen soldadu (ap. DRA). � Lür hezeak kaltekor dira: üdan<br />

idortzen direnak aldiz, hilerazle. "Mortels". Arch Gram 121. � "(S), qui fait [...] éteindre" Lrq.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 328<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

�2. illerazle (<strong>Lar</strong>, Añ). "Austero, mortificado, hildurakiña, bere buruaren illerazlea" <strong>Lar</strong> (Añ bere buruaz<br />

illerazlea).<br />

hilarazpen, illerazpen (<strong>Lar</strong>), illarazipen (<strong>Lar</strong> DVC 247), illerazopen (<strong>Lar</strong> DVC 247). � "Amortiguamiento" <strong>Lar</strong>.<br />

hilarazta(i)le. v. hilarazle.<br />

hilarazte, hilerazte (S ap. Lrq), hilerazite. �1. Acción de matar. "Fait de faire mourir" Lrq. � Guri<br />

zeñharatzeko [...] Jüdien ütxüeria Jesüs-Kristen hil erazitiaz. Bp I 143. Zapetain gaixto bat izan zen kargatua<br />

[...] haren hil arazteaz. Elsb Fram 113. Haur Inozenten hilaraztea. DvHtoy Lc 2, 39n. �2. (illa- <strong>Lar</strong>), ilerazte (ll-<br />

<strong>Lar</strong>). "Mortificación" <strong>Lar</strong>. � Orazioa ta bere buruaren ileraztea alkarrekin jaio ta azi oi dira. Cb Josefa (ap.<br />

DRA, que no da pág.). Asko prailek galdu zuten osasuna geiegizko illarazte ta penitentziakin. Bv AsL 192 (v.<br />

tbn. 43, 36). Illabete igaro zuan orazio gartsu ta illarazte gogorretan. Ib. 45. Bere gorputza barur ta illaraztez<br />

indargabetua zeukan. Ib. 185.<br />

1 ilardi (G-nav ap. Ond Bac), illarradui (V-gip ap. Iz ArOñ). � Brezal. v. inardi. � Dompna Maria Lupi de<br />

Ilardia (1222). Arzam 279. Johan de Illardia (1427). Ib. 280. Ilardia (1253). FGN.<br />

2 ilardi (-ll- Aq 950 (G, AN), <strong>Lar</strong> DVC 247), ilardui (A Morf 100). � "Arbejar" Aq. "Arvejal" <strong>Lar</strong> DVC 247 y A<br />

Morf 100. v. ilartegi, ilartza. � Hillardui (Alava, 1025). CSM 91.<br />

ilargardia (det.). � "Selenites, piedra blanca y transparente, illargardia" <strong>Lar</strong>.<br />

ilargi (AN-egüés-erro-ilzarb, Sal, Ae; Ht VocGr 381, <strong>Lar</strong>, Añ; -ll- V-arr-m-gip, G, AN-gip-5vill-erro, B, L, S;<br />

SP, Deen I 210 , <strong>Lar</strong>, Añ; -lh- Volt 91, Arch VocGr, Dv, H; -llh- Urt I 321; h- L, BN, S; Deen II 3<br />

, Lecl), irargi (V-m-gip, G-nav, AN-araq; Lcc, Mic 7v, Añ (V), Dv, H (V)), ilergi (B; -ll- AN-ulzolza;<br />

Dv), ellergi, irergi (V-ple-arr-oroz), idargi (V-och-gip, G-nav), idergi (V-arr, G-nav), ilarri (Ae). Ref.:<br />

VocPir 67; Bon-Ond 137; A (illargi, idargi, irargi); Lh (hilargi); Zam Voc (irergi); Iz Als (idergi), IzG (illargi),<br />

Ulz (illergi), ArOñ (idargi), To; Etxba Eib (irargixa); Echaide Nav 38; EAEL 117; Gte Erd 164; Elexp Berg. �<br />

Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos salvo en suletino, desde la primera mitad del s. XVI. Il(h)argi<br />

es la forma gral. tanto al Norte como al Sur. En textos vizcaínos además de ilargi se documenta irargi en autores<br />

antiguos y Moguel (PAb 121); tbn. aparece esta útima var. en el alavés Lazarraga y en una versión de Ergoyena<br />

de Orrreaga, y citada en los vocabularios de Marineo Sículo y Landucci, en IC y en Poza (34r). Idargi se<br />

encuentra en algunos pocos autores vizcaínos a partir de finales del s. XIX, así como en Apaolaza (91) y en una<br />

versión burundesa de Orreaga. Además de las variantes anteriores se encuentra itargi en un ej. de Añibarro<br />

(junto ilargi) y en Onaindia, illergi en una versión alto-navarra de Orreaga y ellergi en un ej. de Noe (114). En<br />

DFrec hay 28 ejs. de ilargi y 4 de illargi.<br />

�1. Luna. "Luna, irargia" (vocabulario de Marineo Sículo) TA 3.2.4. "Lucero, estrella, eguneko irargia" Lcc. "A<br />

la luna [...] irargia" IC II 137. "Illargiaren gorapena, le croissant de la lune. Illargiaren beherapena, le déclin de<br />

la lune" SP. "Alunado, illargitua, illargiak joa, galdua" <strong>Lar</strong>. "Fases de la luna, illargiaren bestagiak" Ib. "Luna,<br />

litm. luz de luna" A. "Está muy contento, ilargia laba-ganean dauko; litm.: tiene la luna sobre el horno (V)" A<br />

EY III 265. "Ilargia laba-ganean euken, tenían mucha suerte (Vc)" Ib. 339. "Batean goibelaldia, bestean<br />

txurialdia, ilargia bezela bizi da gure Maria (G-to)" Ib. 40. "Idargi amandria / zeruan zer berri? / zeruan berri<br />

onak / oraiñ eta beti" Canc. pop. in Iz ArOñ. "Irargixa genduan gau artan, eta egunaz leztxe genbizen" Etxba<br />

Eib. v. argizagi (4), iretargi. � Egin ditut lurra eta zeruiak / iguzkia, ilhargia eta fruktu guziak. E 65. Eta eztu<br />

emanen ilhargiak bere argia. Lç Mt 24, 29 (He, TB, Dv ilhargi, Samper, Echn, IBk, IBe ilargi, Ur, Ol, Ker<br />

illargi; Hual goiko, SalabBN, Ip argiza(g)i). Zeruko irargi zuria dirudizu. Lazarraga 1185v. Illhargia bethe<br />

arteranoko artea. EZ Eliç XXVI. Iakin nahi baduzu illhargia zein den zahar edo zenbat egun dituen hasi dela<br />

[...]. Ib. XXXI. Eztago ilhargia bethi bere bethean. O Pr 593. Eguzkia ilunduko da; ilargia odoldu. Añ EL<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 329<br />

mende.<br />

2 44.<br />

Illargia orduan baitzen xuri-xuri. Gy 308. Ilhargiaren gorapen eta beherapenak. Hb Egia 2. Arreba illargia. Bv<br />

AsL 399. Bart idergije zanien; / egunerako allegeu nintzen, / zazpi legua bidien (V-ger). AEF 1921, 69.<br />

Ilhargiaren dirdira. Ox 113. Illargiak bere gazta, Plandeskoen arpegi zuria agertzen digu. Alz Ram 34. Bidean<br />

diran arte, ba dute / illargiaren adarra. "Les alumbran los cuernos de la luna". Or Eus 213. Illargi amandrea /<br />

zeruan zer berri? JMB ELG 82. Illargia ere emakumezkoa da eusko mitolojian. Ib. 82. Illargiaren adar-puntan<br />

bizi aiz, oraindaño ezer oartu ezpadek. TAg Uzt 285 (v. infra ILARGI-ADAR). Amandre illargia. SMitx Aranz<br />

139. Illargi-erdi edo gau oso illun-gabe ori luzexego bada ere. Or QA 116. Ilargi gutiko gauetan. Mde Pr 133.<br />

Aterik eta illargi ederrarekin. Etxde JJ 38. Illargi zuriaren izpi. Erkiag Arran 68. Izar guzien aizpa zarrena / or<br />

da illargi zerura irtena. NEtx LBB 347. <strong>Euskal</strong> aldizkariek izan ohi dituzte, ilargiaren antzera, beren gorakoak<br />

eta beherakoak. MEIG III 50.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

v. tbn. Ber Doc 141r. Ax 567 (V 363). SP Phil 58. <strong>Lar</strong> SAgust 3. Cb Eg III 281. GavS 17. Ub 14. LE Doc 31r.<br />

Mg CC 198. Gco I 399. AA III 312. fB Ic I 11. JJMg BasEsc 86. Astar II 273. It Fab 148. <strong>Izt</strong> C 209. Ur MarIl<br />

60. <strong>Lar</strong>d 1. Bil 161. Arr GB 36. Urruz Urz 15. Xe 383. Zab Gabon 76. Sor Bar 106. AB AmaE 111. Azc PB 141.<br />

Jnn SBi 33. HU Zez 96. Lap 112 (V 53). Elsb Fram 173. Itz Azald 28. Iraola 85. Ag G 75. Altuna 36. Muj PAm<br />

46. Inza Azalp 33. Jaukol Biozk 34. Kk Ab II 113. Enb 85. Etcham 74. Tx B I 202. Or Eus 341. Ldi UO 26. Laux<br />

AB 26. FIr 149. Ir YKBiz 412. Iratz 66. SMitx Aranz 173. Txill Let 120. Anab Aprika 69. Gand Elorri 15. SM<br />

Zirik 108. Basarri 189. Arti Tobera 275. Gazt MusIx 135. Vill Jaink 149. Ibiñ Virgil 102. Ardoy SFran 11.<br />

Azurm HitzB 51. Lasa Poem 89. Uzt Noiz 37. Xa Odol 174. Ilhargi: Mat 109. EZ Man I 82. Harb o) 3r. Hm 121.<br />

INav 136. O Po 46. Gç 133. ES 88. Arb Igand 147. CatJauf 21. Barb Leg 85. JE Ber 90. Zerb IxtS 25. JEtchep<br />

27. Hilargi: Volt 140. Zby RIEV 1908, 203. Illergi: Orreaga 57 (AN-ulz). Idargi: AB Mariaren Alabak (ap.<br />

DRA). Orreaga 37 (G-nav). Canc. pop. in SMitx Aranz 124. Eus 1956, 218. Irargi: Poza 34r. Oe 159. Urqz 84.<br />

CrIc 51. Orreaga 41 (G-nav). Balad 122. Echta Jos 192.<br />

� (Como primer miembro de comp.). � Ilargi-jauresleai (adoratzaileai). A Ardi 130. Illargi-mosu. "El beso de<br />

la luna". Laux BBa 18. Eguzki eta illargi-mithoak. JMB ELG 102. Aintziko urerat / ilhargi-laurden bat erori zen.<br />

Mde Po 15. Gau-minean / aintziko igelek dute, ai!, ei! / ilhargi-min. Ib. 15. Argi-etxea aurrez-aurre<br />

geneukakelakoan ta illargi-punta izaki! Anab Poli 45. Eguratsa biguntzen denean, illargi-intzez mailloak<br />

pizkortzen direnean. Ibiñ Virgil 101. Badirudi [ura] illargi-menditatik amilka datorrela. Berron Kijote 216.<br />

� (Sentido fig.). Calva (de la cabeza). Cf. Herr, Erran-zahar (ap. DRA): "Ilargia ateratua (edo betean) dago, se<br />

dice de un calvo". � Txirrita, burla egiten / ari zera neri / illargi aundi xamarra / dalako ageri, / orrela soiltzen<br />

bada / zure aundi ori [...]. PE in Tx B 153 (cf. comentario del ed.: "Pello buru-solla zan"). Eztela-badela,<br />

Garazineko / illargi-zabal, Marieneko. "Calva grande". Or Eus 62. � (Como sobrenombre). � Martin-Illargi<br />

[...] / berrogei urterako zalako kalbotu. AB AmaE 233 (v. tbn. 238). Marieneko Illargi. "El calvo de Marienea".<br />

Or Eus 178.<br />

� "Au fig., le derrière (Zby)" Lh.<br />

� "Ilhargian bizi, n'avoir pas d'asile" Hb GH 1929, 89.<br />

�2. "Par extens. [...] instrument aratoire, sorte de charrue à soc en demi-lune, servant à ouvrir de larges sillons"<br />

H. � Lurra iraultzen dute: ilhargi edo bertze tresna batez aska luze bat idek. Eskual 7-3-1913 (ap. DRA).<br />

- ILARGI-ADAR. � Illargi-adarreraiño / bazeuden ere nere zorionak. "El cuerno de la luna". Berron Kijote 27.<br />

- ILARGI-ALDARTE. a) "(Hb), éclaircie de la lune" Lh. b) "Influence de la lune sur les lunatiques, coup de<br />

lune" Lh.<br />

- ILARGI-ARRAIN. "Illargi-arraia, pez luna, pez mola" FauMar 40.<br />

- ILARGI-HARRI. "(Hb), sélénite, sulfate de chaux" Lh.<br />

- ILARGI-HASTE. Luna creciente. � [Siba] bortz ilhargi hasterekin kopeta bakhotxean. Hb Egia 59 (v. tbn.<br />

60).<br />

- ILARGI-BAFADA. Resplandor de luna. � [Gauerdi alderat] ilargi bafada batean, horra nun ikusten bi gizon<br />

kargatuak. Zerb Azk 102 (v. tbn. Banhar 176).<br />

- ILARGI-BEHERA. Cuarto decreciente. v. ilbehera. � Ilargi beheran botillatu den txakolina. Arti Tobera 284.<br />

- ILARGI-BEHERAPEN (H). v. ilbeherapen.<br />

- ILARGI-BELAR. "Cardo silvestre (Carlina acualis); flor mágica (G-goi)" JMB At 63.<br />

- ILARGI BERRI (AN ap. A; SP, <strong>Lar</strong>, Añ (+ -barri); ilergi b. B ap. Izeta BHizt). Luna nueva. "Nouvelle lune"<br />

SP. "Novilunio" A. v. ilberri. � Ilhargi berriaren edo Sabatoén respektuz. Lç Col 2, 16 (He, TB, Dv ilhargi<br />

berri, Ur illargiberri; Ol, IBk, IBe ilberri, Ker ilbarri). Noiz izanen den illhargi berria. EZ Eliç XXIX. Ezta<br />

pekatu begiratutia ilargi barri ala zarra dan zerbait eriteko. Astar II 41. Sasiolatik dator / ibai aberatsa / illargi<br />

berrietan / angula arratsa. NEtx LBB 363. Bazkoz illargi-zar, Austez illargi-berri (B). Inza NaEsZarr 2001. v.<br />

tbn. INav 136. Bera EEs 1915, 165.<br />

- ILARGI BETE (V-gip, G, B, L; ilergi b. B; irargi b. V-arr; illargi SP (bethe), <strong>Lar</strong>, Añ, H). Ref.: A (illargi<br />

betea, irargi-bete); Etxba Eib y Elexp Berg (illargi b.); Izeta BHizt (ilergibete). Luna llena. "Pleine lune" SP. "El<br />

plenilunio" A. "Datorren martitzenian izango da illargi betia" Etxba Eib. v. ilbete. � Handik amorz ilhargi<br />

bethea. Lç Cal a 1v. Iesusek argituren dik berze guztien artean / illhargi betheak nola izar xeheen gañean. EZ<br />

Man I 135. Zori on zezenari, / Lun-erdiak dituenari / Illargi beteko ohorez. <strong>Lar</strong> Gram 393. Bai, illargia zera zu,<br />

illargi bete argitsua! Ag G 75 (v. tbn. expr. similar en Añ MisE 120). Sei ilhargi bethe bazuten Eskual-Herritik<br />

abiatuak zirela! Barb Sup 164. Illargi betea aiñako aragi sailla bistatzen zaio emakumeari. NEtx LBB 104.<br />

v. tbn. INav 136. Gy 55. Bera EEs 1915, 165. Ldi IL 134. EA OlBe 56. SMitx Aranz 22.<br />

- ILARGI-ERI. Lunático. Cf. ilargialdi. v. ILARGI-JO. � Deabrudunak, illargi-eriak ta elbarriak ekarri<br />

zizkioten. Ir YKBiz 86 (v. tbn. 246).<br />

- ILARGI EZTIZKO. Luna de miel. � Asmoa gendukan gure ilargi eztizkoa Oñatiko Arantzazun eder<br />

pasatzeko. Arti OC I 388 (ap. ELok 8).<br />

- ILARGI-GARI. [Mirei eta Bikendi] illunabarrean beren garia ereiten ari ziren, ilargi-gari ederra. 'Blé de<br />

lune'. Or Mi 56 (cf. nota del ed. (460): "Blad de luno, au figuré, désigne les larcins amoureux").<br />

- ILARGI-GORAPEN (H). v. ilgorapen.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

330

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

- ILARGI-IZAR. (Pl.). (La) luna y (las) estrellas. � Illargi izarrek gaua alaitzen dutela. Or Aitork 419 (v. tbn.<br />

231, 250, 397 y 399).<br />

- ILARGI-IZPI. Rayo de luna. � Gelatxo illunean, illargi-izpia sartzen delarik. Or Mi 97. v. tbn. Laux BBa 16.<br />

Gau illuna zan. Ilargi izpi bat ere ez zan agiri. Ugalde Iltz 64.<br />

- ILARGI-JO (L ap. A � Dv). Lunático. "Ilhargijo, lunatique" Dv. Cf. ilargialdi. v. ILARGI-ERI. � Ekharri<br />

ziozkaten zerbait eritasun zutenak oro, [...], debrudunak, ilhargi-joak eta alderdikatuak. Dv Mt 4, 24 (Leon<br />

ilhargi-jo).<br />

- ILARGI-LAPA. "(B), lapa roja, una de las variedades de la lapa, molusco gasterópodo" A.<br />

- ILARGI-LAURDEN. "Cuarto creciente, irargi laurena" Añ.<br />

- ILARGI-LORE. "Illargi loria (Carlina acaulis), ajonjera (G-to)" Arzdi Plant1 276.<br />

- ILARGIPE. (Con suf. local de declinación en sing.). Bajo la luna. � Agertzen ziran illargipean mendi ta<br />

basoak. TAg Uzt 251. � (Con -ko, adnom.). (<strong>Lar</strong>, Hb ap. Lh). "Sublunar, illargipekoa" <strong>Lar</strong>. � Illargipeko gauibilli<br />

ezkutuan. TAg Uzt 169.<br />

- ILARGITAN (idargitan V-gip ap. Iz ArOñ; idergitan G-nav ap. Iz Als). "Idergitan fan da: a la luz de la luna"<br />

Iz Als. � Gelako leiaurrean, illargitan eseri. Arr GB 15. Mendiak, orra illargitan. AB AmaE 366. v. tbn. Altuna<br />

34.<br />

- ILARGITARA. A la luz de la luna. � Illargitara... oro geldi da. Loram Y 1933, 251.<br />

- ILARGI-UME. Satélite artificial. � Rusiak ilargi-umea igorriz geroz zeruan barna, Amerikanoak gaitzituak<br />

zauden. Herr 12-12-1957, 1. Amerikanoek lurraren inguruan itzulikatzerat igorri dute ilargi-ume bat. Herr 12-1-<br />

1961, 1. Deus eztakitela badakite gizon ikasiek, batez ere ilargi-umearen aldi berri ontan. Zait Plat 1.<br />

- ILARGI-URTE. "Annus lunaris, illhargi urthea" Urt II 122. "Año lunar, illargi urtea" <strong>Lar</strong>.<br />

- ILARGI XURI (L, BN, Ae, S; Hb ap. Lh, H). Ref.: VocPir 68; Lh. "Hilargi xuri da" Darthayet Manuel 362<br />

(ap. DRA). "Ilhargi xuri da, [...] il fait clair de lune (lune blanche). Syn. argizaria" H. v. ilartargi. � Norteko<br />

izarra, albaren kidea, illhargi xuria, iguzki klara. EZ Man II 197. Nere bordaren athean, / ilhargi xuri denean.<br />

Ox 30. Gau bat zen xoragarria, ilhargi xuri bat ederra. Barb Leg 138. Ilargi xuri ame<strong>sg</strong>arrian [...] / ixil ixila<br />

gabiltzalarik. Iratz 149. Ilargi xuria nahiago baizik ez. "Le clair de lune". Ardoy SFran 249. � (En inesivo). Al<br />

claro de luna. Cf. ILARGITAN. � Genbiltzanok, ilhargi zuritan, / noiz dukegu, diztirant, Eguerdi? Mde Po 31.<br />

Lamina guziak iturri bererat bildurik, lerro-lerro ilargi xuritan. Zerb Azk 97. � (En alativo). � Eta gauaz dugu,<br />

ilhargi xuritara, bide egiteko arte ona. Prop 1891, 178. Zoin eder zaizkoten hoik oro, ilhun airetto batekin,<br />

ilhargi-xuritara. Barb Piar II 116. Badut beldurra ilhargi-izar-xuritara dukegun etzatea orok, gaur, kanpo<br />

zabalean. JE Ber 98.<br />

- ILARGI-XURITE. Claro de luna. v. ILARGI XURI. � Bazen begien asetzekoa, ilargi xurite baitzen, eta<br />

jauregi ederrak bazterretan. StPierre 28.<br />

- ILARGI ZAHAR. "Cuarto menguante, irargi zarra" Añ. � Illhargi zaharraren hirur kontu haukin<br />

exenpluak. EZ Eliç XXXIII (v. tbn. XXXI). Bazkoz illargi-zar, Austez illargi-berri (B). Inza NaEsZarr 2001.<br />

� Etim. De *(h)ile (nombre antiguo de la luna y del mes) + argi; cf. ind. ant. candrámas 'luna' (limt. 'luna<br />

brillante'). Para lo relacionado con la aspiración, v. FHV 210ss.<br />

hilargi. "Illargi (L-ain), cementerio (se usa en plural), litm. las luces de muertos. Illargietara eraman (L, B),<br />

llevar al cementerio" A. v. hilarri (2).<br />

ilargialde. "Ilhargialde (Hb), lunaison" Lh.<br />

ilargialdi (-lh- L ap. A; Dv, Lh). � "(He), action de la lune sur les lunatiques" Dv. "Au fig. saute d'humeur.<br />

Ilhargialdiak baditu, il a des moments de bizarrerie" Lh. � Deabruaz posedituak, ilhargi-aldiak zituztenak eta<br />

paralitikoak. He Mt 4, 24 (Ir YKBiz 86 illargi-eriak, Lç, TB, Samper, Echn, Ip, SalabBN lunatiko, Dv, Leon<br />

ilhargi-jo). Jauna, urrikal bekizu ene semea, zeren ilhargi-aldiak baiditu. Ib. 17, 14.<br />

ilargiar. "Lunar, lo que es de luna, illargiarra" <strong>Lar</strong>.<br />

ilargi-argi. v. ilartargi.<br />

ilargiarte (-ll- <strong>Lar</strong>). �1. "Interlunio" <strong>Lar</strong>. �2. "Ilhargi-arte (Hb), éclaircie de la lune" Lh. �3. "Influence de la<br />

lune sur les lunatiques, coup de lune" Lh. v. ilargialdi.<br />

ilargita (-lh- BN ap. Lh; H). � "Clair de lune. Ilhargita xuri da, il est blanc clair de lune. Syn. ilhargi xuri da"<br />

H. v. ILARGI XURI, ilargite.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

331

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ilargitar. � Selenita. � Ameskaitzetan edo ikusiko zuen horrelako zerbait, ilargitarren herrian behar bada.<br />

MIH 383s.<br />

ilargitari. "Lunario, calendario por lunas, illargitaria" <strong>Lar</strong>.<br />

ilargite. � Claro de luna. v. ILARGI XURI, ilargita. � Ibai bazterrean [...], ilargiteak argiturik. Mde Pr 118.<br />

ilargitegi. "Ilhargitegi (L, BN, S; Hb), plein air. Ilargitegian lo egin, dormir à la belle étoile" Lh.<br />

ilargitu (ill- e ilh- H). � "Faire lune. Gaur berant ilhargituko da, ce soir la lune se montrera tard" H. �<br />

"Alunado, illargitua, illargiak joa, galdua" <strong>Lar</strong>.<br />

ilargixka. �1. "(Hb), croissant de lune" Lh. �2. "Ilhargixka, lunule, petite lune" Dv � A. �3. Satélite artificial.<br />

� Frantziak hemendik bi urtheren buruan sei ilargixka igortzen ahalko ditu zeruan gaindi: behar ederrez! Herr<br />

26-9-1963, 4.<br />

ilargizagi (-lh- H), hilargizari. � Claro de luna. "Ilhargi zagi da (BN)" H. v. ILARGI XURI. � Iguzkiak bezala<br />

hilargi-zariak / ongi aphaintzen ditu gure hil herriak. Barb Eskualdun hil herriak (ap. DRA).<br />

1 ilari. � Narabilte etxean / sarri illariaz / lapurreta guziak / niri egotziaz. (Interpr?). Mg in VMg 108 (v. tbn.<br />

Zav Fab RIEV 1907, 537 ilariaz).<br />

2 ilari. �1. "Alpargata, zapata ilariskoa" Lcc. �2. "(L-ain, Sal, R-uzt), orillo de lana. Ilari-eztun, hebra del orillo<br />

de lana" A. Cf. VocNav: "Hilari, hilo de lana de fabricación casera (Ochagavía)".<br />

3 ilari. "(V-oroz), salario mensual. Ilariaz, pagar o cobrar mensualmente" A.<br />

hilari (AN-arce-erro, Ae, Sal, S; Aq (ill- AN), H (il-)), ilario (Ae), ilerio (BN-baig). Ref.: A (ilari), Apend<br />

(ilario, ilerio), Aezk 294; EI 355; CEEN 1970, 350. �1. "Entierro" Aq 326 y 1206. "2.º funeral, oficio de<br />

sepultura. 3.º duelo, acompañamiento del cadáver" A. � Iltze Enperadore gloriósoa, zeñen ilárian predikatuzé<br />

[San Anbrosiok] anitz laudário anitz negarréki. LE JMSB 96. Ilariko meza (102). LE-Ir. Irañetan (Arakilen)<br />

ardidunak, etxekoren bat iltzen denean, ilarietan aari bat elizara eramaten dute. "En sus funerales". A EY I 222.<br />

Lenago Lekarotzen otsaki (ilario) andietan, aragia, ogia ta gasna zagarra eramaten ziran. "En funerales<br />

solemnes". Ib. 224. �2. (i- H). Tumba, sepultura. � Eliz-argizagiak --illari edo ilobietakoak-- illen omena<br />

adierazten digu. "La fabricación de hachones y velillas para sepulturas". JMB in Garm EskL I 10.<br />

- HILARI-EGUN. "Ilari-egun (AN-mer), jour d'enterrement" Dv. � Utzáze guarda-dézan ori ene ilari-egunekó.<br />

LE Io 12, 7.<br />

hilarindu. "Ilarindu (V-m), a punto de morir" A.<br />

ilario, ilerio. � "Callithrix, ille belhárra, illarioa, illerioa" Urt IV 81.<br />

1 ilharka (BN-lab; Lcq 153, Dv (BN?), H), ilaraka (AN-egüés-ilzarb), illeraka (AN-olza), ilharraka (H),<br />

ilharraki (H). Ref.: Bon-Ond 148; A (ilharka). � "Brande" Dv. "Vesce des blés" Dv � A. "Ilharraka, se prend<br />

aussi en BN pour ivraie, iraka" H. "Brezo" A. "Illarka (Daboecia polyfolia), tambarella (en Espinal)" Arzdi<br />

Plant1 276. Cf. VocNav: "Ilarraca, brezo común y brezo de hacer escobas (Puente la Reina). Dan también este<br />

nombre a una clase de seta que se da en los terrenos donde abunda el brezo"; "Illarraca, nombre popular del<br />

hongo (Clitocybe nebularis)". v. 2 ilar, ilarre. � Ilharka motz batek jaunzten dio, bere lore ñimiño amuskoez<br />

[...] azal kazkarra. JE Ber 17.<br />

2 ilharka. "Récolte des haricots, recherche ou achat de haricots (S)" Lrq.<br />

ilarki. � Lenteja. v. 1 ilar, dilista. � Iakobek eman zioen Esaui ogia eta illharki egosiak. Urt Gen 25, 34.<br />

ilarra. v. 2 ilar.<br />

ilarraga (ill- <strong>Lar</strong> y Añ). � "Arvejal" <strong>Lar</strong> y Añ. v. 2 ilardi.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

332

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ilarragindu. "(G-to), reponerse en salud (hablando de animales)" A. Cf. ilarraindu.<br />

ilarrainbide. � Gloria, motivo de orgullo. � Ixraelen illarrainbidea aldendu zaigu. "Gloria". Ol 1 Sam 4, 22<br />

(Ker aintza). Au al da [...] arako iri guziz eder ua, lurralde osoaren illarrainbidea? Ol Lam 2, 15 (Ker poza).<br />

ilarraindu (ill- G? ap. A � <strong>Lar</strong>d; H). � Engreirse, enorgullecerse. "Or dabiltza mutillak illarrainduak" (ANgip).<br />

� Baña Jainkoaren deia ontzat artu bearrean, arestian esandako garaipenarekin illarrañdurik, Profetari<br />

erantzun zion. <strong>Lar</strong>d 269. Loia illarraindu ote diteke bere eraltzallearen aurkez? Ol Imit III 14, 4 (Pi arrotu). Itz<br />

egin omen zun arroxko, illarraindurik. Zait Sof 26 (v. tbn. 21, 52, 67, 81 y 87). Antustez illarraintzea etzait<br />

atsegin. Ib. 140. Egizko lapurra dutelakoan, illarraintzen dira, ta auzi-gizoneri eskuratzeko baderamate.<br />

"Gloriantur". Or Aitork 141 (v. tbn. 57, 181 y 282). Ejiptoarren adiskideak izateaz illarraintzen ziren. Etxde<br />

Egan 1961 (1-3), 88.<br />

ilarrainkeria. � Envanecimiento, vanagloria. � Non duzu orain arestixeko illarrainkeria? Ol Iud 9, 38.<br />

ilharraka, -ki. v. 1 ilharka.<br />

ilarraldi (G-nav). � "Brezal" Ond Bac. v. 1 ilardi.<br />

ilarrando, idarrando. "Ilarrando (G), idarrando (V), tierra sembrada de arveja" A s.v. ando.<br />

ilharrazki (BN-baig ap. A), ilharroski. � "Brezo de escobas" A. v. 2 ilar. � Salbe-lurra alde dute, otheak,<br />

ilharroskiak, gaztainatzeak, urkiak. Gatxitegi Laborantza 56 (ap. DRA).<br />

ilarre (G-nav (-ll- G-goi), BN-baig, Ae, S (-lh-); SP (hillarre) � A, Gèze (-lh-)), ilharri (S (+ ilhari); Gèze),<br />

ilharria (det.; Alth Bot 5). Ref.: VocPir 583; A (ilharrazki, illarri); Lrq (ilharre); AEF 1955, 132; Iz Als (ilarre);<br />

CEEN 1969, 125. � "Hillarreak, bruyères" SP. "Brezo de escobas" A. "Ilarre gutxi" Iz Als. "El brezo (ilarria)<br />

no suele ser muy desarrollado (BN-baig)" CEEN 1969, 125. "No se dedican a hacer escobas de brezo, las<br />

compran hechas (ihats-ilarria)" Ib. 125. Cf. CEEN 1969, 125: "<strong>Lar</strong>re lilia es la flor del brezo [en Valcarlos].<br />

(Tendría que ser ilarre-lilia)". Cf. VocNav: "Ilarrea: Brezo común y brezo de escobas (Salazar)". v. 2 ilar. � La<br />

pieza de Ilarre Gorria (1181). Arzam 279. Sancti Petri de Ilarre (1236). Ib. 280. Parroquianos de Ylharre<br />

(1370). Ib. 280.<br />

ilarregi (ill- <strong>Lar</strong> y Añ; ilh- T-L), illartegi (<strong>Lar</strong> DVC 247). � "Arvejal" <strong>Lar</strong> y Añ. "Brande, lieu ou pousse cette<br />

bruyère" T-L. v. 2 ilardi. � Sancho Periz d'Ilarreguy (1350). Arzam 279.<br />

ilarrerri (Ae ap. EI 384). � Campo sembrado de guisantes.<br />

ilarre-sultso. v. LARRE-SULTSO.<br />

ilarri. v. ilargi.<br />

hilarri (BN-baig; SP (hilh-), LE Urt voc. (il-), Dv (+ ilh-), H (+ il-); ill- V-ple-och-m-gip; H (+ h-)), illearri (Añ<br />

(AN)). Ref.: A (illarri); Satr VocP (ilarri). �1. Tumba, sepultura; lápida; losa de una tumba. "Lieu de sépulture<br />

d'una famille; (proprement) pierre tumulaire. Ilharriko, qui appartient à la pierre sépulcrale" Dv. "Etxe bakhotxak<br />

iduki behar du garbiki bere hilarria, hilerria, [...] son lieu de sépulture" H. v. hilobi. � Tr. Documentado al<br />

Norte desde la primera mitad del s. XVII. Al Sur se encuentra en Mendiburu y otros autores a partir de finales<br />

del s. XIX. En DFrec hay 7 ejs. � Iaun mansoak hala zuen / iragan hillharria / nihon ere autsi gabe / gaiñeko<br />

estalkia. EZ Noel 105. Santa Paularen hilharri gaineko eskiribu debota. SP Phil 135 (He 138 hill-harri). Obira<br />

baño len manea dezake illaren gorputza ill-oialik eta ill-arririk erabilli bage. Mb IArg I 293. Orroitzean guziak<br />

harako garela [...] / hilharriak nahi du izan aphaindua. Hb Esk 200. Nere hilarriko hobiraino. Dv LEd 230.<br />

Illarri edo epitafio baten agiri dira iruron izen eta lanak. Ezale 1899 7a. Ai, bihiñoa hil beharko da! Eiheran du<br />

hil harria. Ox 75. Jesus atheratu zen bere hobitik, hil-harria higitu ere gabe. Zerb IxtS 91. Ilarri ondoan<br />

gorputza utzirik ill-etxean sartu baiño len. Or Aitork 236. Apez hunen hil-harrian irakurtu digularik 1840-ean<br />

sortua [...] zela. Zerb Azk 77.<br />

v. tbn. Mde Pr 256. Hil harri: Gç 93. Prop 1880b, 11. Iratz 83. MIH 242. Il-arri: Or Mi V. Anab Aprika 90. Zait<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

333

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

Plat 20. Illarri: JMB ELG 121. Txill Let 128. Ibiñ Virgil 46. Berron Kijote 162. Ilarri: MIH 401.<br />

�2. (i- BN-baig ap. Lh; Dv (+ ilh-)). (Pl.). Cementerio, camposanto. "Au pluriel, cimitière. Ilharrietako, qui<br />

appartient au cimetière" Dv. v. hilerri. � Illharrietan sartzean eta illkitzean. EZ Man II 40. Hil-otsak akhabatu<br />

eta hil-harrietara baneramate. Han dago zilho bat handia zabaldurik. Dv LEd 185. Hilaren etxetik elizaraino,<br />

elizatik hil-harrietaraino. HU Aurp 88. Hilarrien ikusteak gitu bakarrik apur bat ilhunduko. JE Ber 11. Zonbat<br />

jende bizi den lege zorrotzetan / bizientzat eraiki hil-harri hotzetan. Xa Odol 250. 27an hilarrietan norbeit<br />

trenputxartu da, zorionez gerokorik gabe. Herr 1-2-2001, 4. v. tbn. Elzb PAd 19. Iratz 25.<br />

- ELIZ-HILARRI. v. eliza.<br />

ilharri(a). v. ilarre.<br />

hilarrieta. � Cementerio. Cf. A Morf 30: "Existe también en Toponimia el infijo de declinación -eta en<br />

vocablos como arrieta pedregal, illarrieta cementerio [...]". � Gure illarrieta oiek ikusi balitu ta gure yende<br />

oiek otoitz egiten. Or QA 111. Bakoitza bere etxeko ilarrietara zoanan. Ib. 110.<br />

ilarriguntzi (G-nav ap. Iz Als), ilarrontzi (G-nav ap. Ond Bac), ilerriguntzi (G-nav ap. Iz Als). � "Escobón de<br />

brezo" Iz Als. "Perz batin txokolatie bezela eín eta ilarriguntziyekin-e zabaltzen gendubén mostillue bezelá" Ib.<br />

(s.v. auts). "Escoba de brezo" Ond Bac.<br />

hilarrizar. � Túmulo funerario. � Leengo gizonen oroitgarrietarik iku<strong>sg</strong>arriena "ilarrizarra" da. FIr GH 1921,<br />

574. Arripil andi bat "ilarrizar" gisako arri meta baten ondoan leze-zulo bat. FIr 167.<br />

ilarrondo-belar (G-goi). � "Herpe. Hace su aparición debajo del hocico [...]. Suelen untarla con el zumo de la<br />

raíz de illarrondo belarra" AEF 1955, 115. v. ilarrondoko.<br />

ilarrondoko (G-nav, -ll- G-azp-to-bet), inarrondoko (iñ- V-ger-ple-arr-oroz-m, G-to), illurrondoko (G-to),<br />

iñurrondoko (V-ger-m). Ref.: A (illarrondoko, iñarrondoko, illurrondoko); Iz To; Ond Bac; Arzi Plant1 276. �<br />

"Cierta planta que tiene granos como el maíz; sirve su hoja para curar diviesos, su zumo para cortaduras, sus<br />

raíces son como gajos de ajo; se cría en buena tierra" A. "Illurrondoko (G-to), maíz silvestre" Ib. "(Arum<br />

maculatum, Arum italicum), aro" Arzdi Plant1 276.<br />

ilarrontzi. v. ilarriguntzi.<br />

ilarrosa (G-nav). � "Lirio" Ond Bac.<br />

ilarrosi. v. inarrosi.<br />

ilharroski. v. ilharrazki.<br />

ilarsagar. v. irasagar.<br />

ilartargi (-ll- Gc ap. A; Añ), ilargi-argi (Sal ap. VocPir 68), irartargi. � Luz de luna, claro de luna. "Luna, su<br />

luz" Añ. "Claridad de la luna" A. v. ILARGI XURI, iretargi. � Illargi-zati bat ikusten da [...]. Illartargitan<br />

oroitzen da aurra, nola [...]. Etxeg EE 1884a, 547. Eguargiz aiñube edo toki laiotzean dagozan gauzaak,<br />

illartargitan bere illun egoten dira. A BGuzur 151. Eta irartargitan nola etorren, aza ori artu eta eroan eben<br />

bere etxera. And AUzta 99. Anbotoko sorgiñak zillarrezko orrazia illargi-argitan erabiltzeko prest zeukan. NEtx<br />

LBB 14.<br />

ilarte (ill- <strong>Lar</strong>), ularte (<strong>Lar</strong>, H). � "Crencha" <strong>Lar</strong>. "Ulartea, raie de la chevelure" H.<br />

hilarte. � (En la expr. hilarte guzti- 'hasta morir, durante todo el transcurso de la vida'). � Bada Jangoikoak<br />

lagunzen didala, nere ill arte guzian bizi uste dut gaizta-bide guziak utzirik. Mb IArg I 97. Zure adiskidanzan,<br />

emendik ill arte guzian emen ni bizitzea. Ib. 145 (v. tbn. 98, 197, 220). Bere horduz ta garai onean datorren egia<br />

da Dabidek izandu zuena ta bakoitzak osasun ta mugaz artu bearra, ta ill arte guzirako artu bearra. Ib. 286. Ill<br />

arte guzian zor dizudan amorioari erantzuteko. AA III 279 (v. tbn. II 74). [Pasio bat] gu illarte guztian iraungo<br />

duana. Ib. 632.<br />

- HILARTEKO (<strong>Lar</strong>, Añ). "Impenitencia final, [...] ilarteko damubagea" <strong>Lar</strong>, Añ. "Perseverancia final, il arteko<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

334

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

[...] irauntza" <strong>Lar</strong>.<br />

- HILARTERAINOKO (<strong>Lar</strong>), HILARTERAINEKO. "Perseverancia final, [...] il arterañoko irauntza" <strong>Lar</strong>. v.<br />

HILTZERAINOKO. � Bere jaiotzatik il arterañoko guzian besterik ez bezalakoa izan zala. <strong>Lar</strong>d 107. Hill<br />

arterañoko amore eta leialtasuna gorde. Arr GB 74. Perseberatzeko zure serbitzu sanduen ill artañoko denbora<br />

guzien. CatUlz 6. --Hiru aldiz edatea aski bailuke eriak, sendatzeko. --Horixet baizik ez! No, orduan badiken<br />

hilarteraineko gaitz! Barb Leg 135.<br />

ilartegi (ill- <strong>Lar</strong> y Añ), irartegi (Añ). � "Alverjal" <strong>Lar</strong> y Añ. v. 2 ilardi.<br />

ilarteka (ilhar- S, L). Ref.: Lrq y Lh. "(L) cosse de haricot (béarn. teque)" Lh. v. ILAR-LEKA.<br />

hilartitz (Dv (-iz), H (-th-), A). � "Inscription tombale, éphitaphe. Arrain Iaun Zuberoako Iuje zenaren<br />

ilhartitza [...]; qu'a composé Oihenart" H. "Epitafio" A. � Refrau haur athera da ilhartitz edo epitafio hontarik.<br />

O Pr 137. Ill-arria, ill-artitz da guztikoa. A Txirrist 72. Ilerrietara joaten da, ango ilartitzak irakurriaz barrealdi<br />

bat egitera. Ib. (ap. DRA, que no da página). v. tbn. A EEs 1916, 110 (ilartitz). Urrengo duazen itz-neurtubok<br />

ezarriazo zittuzan illartitzat [illobian]. Otx 93. Iñor ez da artaz oroituko ta aren illartitza, zurezko zaldiñoarena<br />

izango da. Amez Hamlet 96.<br />

ilartu (-lh- BN-mix ap. Lh), ilertu (ilhertü S ap. A y Lh). �1. "Dispersarse" A. "Disséminer, disperser" Lh.<br />

"Ilhertü (S), mettre les porcs en pâturage libre" Ib. � Goizan [ardiak] ilhertzen'tie olhapean behera. Etch in<br />

Etxde JJ 247 (cf. nota: "Gipuzkera osotuan: [...] Goizean bidaltzen dituzte"). �2. "(BN-mix), égrener" Lh.<br />

ilartxo. "Cicer, illhártxoa, illharxixa" Urt V 21.<br />

ilartza. "Arvejal, [...] illartza" Añ. v. 2. ilardi.<br />

ilartzale. "Tragediante, juglar de la muerte (G)" A Apend.<br />

ilartze. � Planta de alubia o de guisante. Cf. 1. ilar. � Sasi eta ihi baizik ez zen lekhuetan, gure ikhusliarrak<br />

espantatzen dire begien aintzinean aurkhituz azatze, pastenagatze eta ilhartzeak. Prop 1897, 165.<br />

ilhas. "Ilhas, descubierto, a pelo" Arch (ap. DRA). "Ilhasirik, de<strong>sg</strong>reñado" Ib.<br />

ilasagar. v. irasagar.<br />

ilasaldi (-lh- S; Foix ap. Lh). Ref.: A; Lh. � "Castigo" A. "1.º correction, châtiment. Ilhasaldi baten emaitia,<br />

administrer une raclée. 2.º (Const), crêpée de chignon" Lh. � [Haritchabaletek] bilo zamarretik hartzen zütian<br />

eta iharrausten zarpa bezala. Eta behargabedünak axuria bezain ezti jarten ziren bertan. Behargabedün gaitzer<br />

emaiten zutian ilasaldi hurak [...] deitzen zütian Zaragozako ebanjeliuak. Const 29 (26 ilasaldi bat eman).<br />

ilasi (S ap. A; Lh). � "Ilhasi (S), agarrarse de los pelos para luchar" A. "Ilhaste (S; Foix): 1.º se prendre aux<br />

cheveux. 2.º par ext., se disputer" Lh. Cf. 2 bilakatu.<br />

ilaski (Sal ap. A y Echaide Nav 38), ilazki (Sal ap. A). � "Luna" A. � Zeruan ezta ageri ez ilaskirik eta ez<br />

izarrik (Sal). Orreaga 101. Nola iganengra ilaskiala? Garral EEs 1917, 218.<br />

- ILASKIARA, ILLAZKARA. "Ilazkiara egon gitun baltzen, hemos estado haciendo haces a la luz de la luna" A<br />

(v. tbn. A Morf 362). � Maitaliak ixanik alkartuko gara. / [...] / Eguzkira ezpada, gabeko illazkara. "A la pálida<br />

luz de la luna". Laux BBa 44.<br />

- ILASKI-ARGI. "Ilazki-argi (Sal), claridad de la luna" A.<br />

ilaski. v. ilazki.<br />

ilaskiondo, ilazkiondo (Sal ap. A). � "Día siguiente al de la desaparición de la luna" A.<br />

hilasma. � Agonía. v. hilzori. � Hilasman iraun ditu orenak eta orenak, noizik behinka ixtant labur bat<br />

berebaitaratuz. Herr 6-6-1963, 4.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

335

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ilasun (ill- <strong>Lar</strong>, Lcq 133, H). � "Galiopsis, planta" <strong>Lar</strong>. "Ortiga muerta" Lcq 133. v. tbn. <strong>Izt</strong> C 45.<br />

ilatargi. v. iretargi.<br />

ilate. � Luna (periodo de tiempo). Cf. hilabete. � Illate baten ostez beste Illatea datorke. "Que una Luna<br />

seguirá a otra Luna". Arriag Lekob 48.<br />

hilate. v. hilabete.<br />

ilatxa (<strong>Lar</strong>, Añ). � Hilacha.<br />

ilatxarlo. "Mecha, pábilo" Darric (ap. DRA).<br />

ilatzake. "Illatzakea, calvo" <strong>Lar</strong> DVC 247. Cf. <strong>Lar</strong>: "Calvar, karsoildu, illatzaketu".<br />

ilatzaki. "Calva, illatzakia" <strong>Lar</strong>.<br />

ilatze. "(L, BN, S), métier de cardeur" Lh.<br />

ilaun (ill- G-bet, AN, L; <strong>Lar</strong>, Lcq 43, H; -lh- L, BN, S; Dv � A, H; -llh- Urt I 21), ilain (-lh- S; Lh, H (-lh-)),<br />

ulhain (H (S)). Ref.: A (illaun); Lh (ilain, ilhaun). I (Adj.). �1. Inútil, vano, insustancial; efímero, leve, ligero.<br />

"Ser uno un badea, ser inútil, illaun, gelbera, ezereza" <strong>Lar</strong>. "Es un ave fría este hombre, gelbera da, illauna" Ib.<br />

"(Adj.), [...] pusillanime, sans vigueur, sans énergie. Su ilhauna, feu sans force" Dv. "Inerte. Gorphutza gauza<br />

ilhauna, hila bezala da lotan, le corps, chose inerte [...]. Sans activité, lent. Langile ilhauna, ouvrier sans<br />

activité, sans force, sans résistance à la fatigue. Sans force, sans énergie morale [...]. Chose de rien, sans valeur<br />

aucune" H. "Ilain: 1.º frêle, 2.º éphémère; 3.º estropié; 4.º vil; 5.º vain, inutile" Lh. "Fade. Hau da salsa ilhauna!<br />

Ah! la sauce fade!" Ib. � Tr. Documentado en Etcheberri de Ziburu, Gasteluçar, algunos autores septentrionales<br />

(no suletinos) de los ss. XVIII y XIX, Barbier y autores meridionales modernos. � Lurreraiño belhauna / gero<br />

plega eta ezagut, nola aizen illhauna. EZ Man I 9. Iauna, / arren, othoi adi zazu kreatura illhauna. Ib. II 124.<br />

Plazer ilhaunek darotate / bihotz gustia xarmatzen. Gç 103. Zure bertuteta flako eta illhaun egonen da. He Gudu<br />

86. Aithortzen dugu flakoak, ilhaunak garela. Mih 7. Naizen bezalako ilhauna, graziarik puxantenaren<br />

beharretan naiz. Ib. 17. Gure fedea ilhaun deno, gure amodioa ere hala izanen da. Jaur Jesusen bihotz 22 (ap.<br />

Dv). Eztire beraz fableak gauza illhaun eta funt<strong>sg</strong>abeak. Gy VII (v. tbn. VI). Eta hori, [...] atsegin ilhaun<br />

batengatik? Dv LEd 112. Naizen ilhaun ez-deusa, ez dakit zuretzat nola egin. Ib. 132. Phentze horietako<br />

belharra ilhauna eta tzarra bada. Dv Lab 110. Adar mehe, malet, ilhaun. Ib. 360. Budak egin ditu gizon hits,<br />

ilhaun eta basak. Hb Egia 66 (v. tbn. Esk 191). Horren sainga ilhaunari / [...] ziren irriz ari. Zby RIEV 1909,<br />

103. Begi ilhaun eta matatu batzu. Barb Sup 124. Oial ilaun. 'Lienzo leve'. Ldi BB 122. Ain illaun, gorputz xâr!<br />

'Puedes ser tan leve'. Ib. 86. Badakigu psykhon teoria ilaun xamarra dela. Mde Pr 339 (v. tbn. HaurB 91). Illaun<br />

eta jaio. 'Ligero y elegante'. Gand Elorri 93. Ikuspide au illauna (efímero) zen noski. Etxde Egan 1961 (1-3), 83.<br />

Inguma illaun ta ariñak. Erkiag BatB 35. Odei illaun zirin. Ib. 110. Zonbat lerro ilhaun, nardagarri, hatsik<br />

gabeak. Lf in Zait Plat XV. Abots illaun. NEtx LBB 269. Zenbait aztarren hutsal eta ilaun besterik utzi gabe.<br />

MIH 282 (375 hutsala eta ilauna). Ez da inoiz izan zenaren itzal ilaun baizik. MEIG VII 176. Zoko galduetan<br />

barreiu dabiltzan iratxo ilaunak. MEIG VI 182.<br />

� Illhaunak dakhartzak arrazoiñak oro. Gy 260.<br />

� "Ogi ilhauna, blé chamois, barrenean mamirik eztuena" SP � A: "(Espiga) huera". Cf. infra II (2).<br />

�2. "Ilhaun, ennuyeux. Var. de iraun" Lh. v. ilaungarri (3).<br />

II (Sust.). (AN-erro, BN-baig, -lh- BN, ill- G-to, AN-larr; -lh- SP, VocBN, Dv, H (+ ill-)), ilain (R; ilhaiñ S (+<br />

ilhañ); ilhañ Gèze, Dv (S); H (ilhain S)), ulhain (H (S)), ulhan (S; Hb ap. Lh), ilagin (Lh). Ref.: A (illaun,<br />

ilain); Lh (ülhan); Lrq (ilhañ); Asp Leiz (illaun); Iz To (illauna); Satr VocP (ilaun). �1. Pavesa. "Flammèche qui<br />

sort du charbon éteint" SP. "Poudre ou cendre légère [...]" VocBN. "Il se dit en général de toutes sortes de<br />

matière menue et légère qui flotte dans l'air, comme duvet, pluche, brin de laine, flammèches, etc." H. "Ceniza<br />

blanca que se forma sobre los carbones" A. Sg. el ed. en LE Doc hay illaun con el sentido de 'residuo efímero,<br />

ceniza, zaborra'. � [Sutegian] berehala ikhatzak ilhaunez estaltzen baitira. Ax 325 (V 215). Naiz ere diren erre,<br />

/ Aizatü ilhañak ere, / Piztüren ixtantian. VocBN 209. Ilhaunaren pare suntsitzen dire beren asmu guzien erdian.<br />

Dv Imit 9 (ap. A). Ezagutzen [dut] hemengo onak lasto-ilhaun batzu direla. Dv LEd 156. Lür hunek behar ziala<br />

erre ilhaiñak bezala. CantS 4187 (v. tbn. otro ej. en la misma pág.). Erhauts bedi, bilhaka bedi ilhaun, khe. JE<br />

Bur 42. Sutara botatzen badezu [...] auts eta illaun biurtzen da. JBDei 1919, 363. Gorputza illaun bezala<br />

biurtzen zaie, pisua galdurik bezala, geroko zerutarren antzera. Or QA 178. � "Morceau d'étoffe, drap, toile<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

336

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

brulé, non désagrégé qu'on a étouffé durant sa combustion. Les fumiers l'enferment en un étui de métal et<br />

l'allument au briquet. Ilhauna phitz ezazu, allumez votre briquet" H.<br />

�2. (AN-ulz-erro; -lh- SP � A, VocBN, H). Ref.: A Apend (ilaun); Iz Ulz (illaune). "Ogiak ilhaun hainitz du, le<br />

bled en a beaucoup de chamois" SP � A. "Poussière et pellicule qu'on sépare au moyen du vent du grain en le<br />

nettoyant" VocBN. "Ilaun, residuo de cascabillo de trigo; residuo de trigo (AN-ulz-erro)" A Apend. "Illaune, el<br />

polvo que queda mezclado con el trigo al separar la paja" Iz Ulz. � Zénbat agótz, zenbat iláun kristiandádean, ta<br />

apénas dibisa daizke gránoak! LE in BOEanm 206.<br />

�3. (ill- G, AN; <strong>Lar</strong>, Lcq 43; hilaun L-ain; ilhaun L, BN), ileun (G-bet), ilhañ (S). Ref.: A (illaun, illeun); Lrq<br />

(ilhañ); Iz To (illauna). "Tamo", "borra", "floxel", "lanilla" <strong>Lar</strong>. "Desmotar, quitar las motas al palo, [...]<br />

illaunak, altsiak oialari kendu" Ib. "Hilo de pita, ari txit mea, pitaren illaunaz egin oi zana" Ib. "Tamo, suciedad<br />

que se produce en las lencerías" A. "Illeun: 1.º (?), vellón de ganado lanar que sirve para hacer colchones,<br />

almohadas, etc.. [...] 3.º (G-bet), pelusa" Ib. "Illauna, lanilla" Garate 6. a Cont BAP 1949, 359. � Aizeak [...]<br />

airean jira-bira oi darabiltzkien geldo illaun, ta litxen antzekoak. <strong>Izt</strong> C 6. Eskale gaixo onek bost illaun iretsi du.<br />

"Bien de residuos de lino". Or Eus 357. Artille illaunik ere ezta. 'Flocons de laine'. Ibiñ Virgil 77. � "Illeun: [...]<br />

almohada hecha de vellón" A.<br />

�4. "Illaun (G-to, L-ain), bozo" A. � Surpean illauna / dan-ezkeroztik, / gizonak burua / yare bear dik! Ldi UO<br />

33.<br />

- ILAUN-ERRAUTS (-lh- L, BN, S). Ref.: A; Lh. "Tamo" A. "Poussière de bale et de fétus" Lh.<br />

- ILAUNEZKO. (Adnom.). � Adiskide artean ez berunezko baizik illaunezko tiroa bear dala uste izaten dute<br />

askoek. Ldi IL 92.<br />

- ILAUNIK. � Gu hemen ilhaunik haur flako batzu / mundupetik zuri oihuz gaudetzu. Zby RIEV 1908, 415.<br />

� Etim. Para su posible relación con rom. vilano, milano, v. SHLV II 511s.<br />

ilaun. v. iledun.<br />

ilaunaldi. "Ilhaunaldi, alternative d'énervement, d'affaiblissement, de manque de résolution, de découragement"<br />

Dv.<br />

ilaunditu (-ll- G, AN ap. A), ilanditu (-ll- V-m ap. A). � "Mancar, dejar medio muerto" A. v. ilaundu (6).<br />

ilaundu (-lh- H (+ ill-)), ilauntu (-lh- H), ilaindu (L, BN), ilhaintu (S; Gèze (-añtü), Dv (S), H). Ref.: A<br />

(ilhaintü); Lh (ilaindu, ilhaintü). �1. "Réduire en cendre" Dv. "Reducir a pavesas" A. "Brûler" Lh. � Sodomako<br />

eta Gomorrhako zibitateak ilhaundurik. "Les réduisant en cendre". Lç 2 Petr 2, 6 (Ol illaundu; He hautsetan<br />

ezarri, Ur auts biurtu). Zeruak hondatzea, aingeruak ezdeustea, lurra ilhaunzea [...] ezta gaitz hauk bezanbat.<br />

Harb 191s. Laster hil dadin / su haur egizu / ilhaunt enadin / ahal daidizu. O Po 46. v. tbn. Chaho AztiB 8 y<br />

SGrat 17 (ilhaintü). Sü bat elkhiko da haien ahotik eta ilhaintüren dütü haien etsaiak. Ip Apoc 11, 5 (He, Dv<br />

iretsiko, Ur (G) arrasatuko). Ilhaundu, suntsitu ziren adixkidantzak oro! Barb Sup 2. Logaleak ilauntzen / ene<br />

txinar gorri. "El sueño cubre de pavesa". Or BM 42. Bazterrak hoin ilaundurik ikustean. Iratz 112. Nere soiña<br />

[...] surtan illaundu ta ikazturik datzala. Zait Sof 14. Teba iria suz illaunduko dula. Ib. 143.<br />

�2. "Ilhauntzea, devenir chamois" SP. Cf. infra (8).<br />

�3. "Emborrar, illaundu, illaunez bete" <strong>Lar</strong>.<br />

�4. "Motear el paño" <strong>Lar</strong>.<br />

�5. (-lh- Dv � A, H; -llh- Urt III 321), ilaindu (L, BN ap. Lh). "Énerver, s'énerver, perdre la force. Gogoa<br />

ilhaundu zaio, il a perdu la résolution. Sua ilhaundu da, le feu a perdu sa force. Ene arima ene baithan<br />

ilhauntzen hari da, mon âme va défaillant en moi" Dv. "Guziz ilhaundu da hain hazkar eta langile zen sehia, il<br />

est tout à fait devenu sans valeur [...]" H. "Perder sabor, desvirtuarse (Dv)" A. "Devenir frêle, maigre, inutile"<br />

Lh. � Ona da gatza; ilhauntzen bada ordean, zertaz hura gazi? Dv Lc 14, 34 (He gezatzen). Ilhuntzen ditu gogo<br />

argiak / ilhauntzen ditu argiak oro. Mde Po 67. Habanak ilaundu-arau berritzen eta edan-ontziak hustu-arau<br />

betetzen. Mde Pr 134. Gure zuziak ilauntzen ziren argi handirik eman gabe. Ib. 112. Haurren axola istant<br />

bateko piztu eta, berehala hasi zen ilauntzen. Ib. 87. Segur naiz pindar hura ilaunduko zela. Xa Odol 119 (v. tbn.<br />

EzinB 22). Bihotz sutsu haren garra ez da oraindik ilaundu. MEIG II 87. Sugar horiek ez ziren ito, bai ordea<br />

epeldu eta are ilaundu. MEIG VI 77 (v. tbn. III 122).<br />

�6. (Sal; -lh- BN), ilaindu (L, BN ap. Lh), ilaintu (Sal ap. A). "Mancar, dejar medio muerto" A. "Estropier" Lh.<br />

v. ilaunditu.<br />

�7. (B ap. A), ilaindu (B ap. A). "Cubrirse de pelo" A. "Cubrirse de vellón" Ib.<br />

�8. ilaindu (B ap. A), ilaintu (R ap. A). "Madurarse demasiado la cosecha, fruta, etc. Illaintruk daude gariak, el<br />

trigo está demasiado maduro" A.<br />

ilaundura (-lh- Dv � A). � "Énervement, perte d'énergie, de vigueur, de résolution; affaiblissement physique<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 337<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ou moral" Dv.<br />

ilaungarri (-lh- Dv, A). �1. "Propre à ôter la force physique ou moral" Dv. �2. "(L, BN), insipide" Lh. �3.<br />

"(L), ennuyeux" Lh.<br />

ilaunka. � Lanzando pavesas, chispas. � Gogoeta horiek ximixta bezala dabilzkitalarik pindar-ilhaunka<br />

buruan. JE Ber 17.<br />

ilaunkeria (-lh- Dv � A, H). � "Acte de pusillanimité" Dv. "Action, conduite, manière de faire dénotant une<br />

absence de bonne volonté, d'énergie, de force physique ou moral" H. � Liluraldi bat, ilhaunkeria bat. Dv LEd<br />

41. Hemendik aintzina ostikatu nahi dut gorphutz hau eta munduko gauzak ilhaunkeriatzat iduki. Ib. 187s. Haren<br />

(kastaren) ohoreaz, haren zuzenez, indiesak galtzen dute bere urgoizia, bere ilhaunkeria. Prop 1912, 126 (ap.<br />

DRA).<br />

ilaunki (-lh- Dv, H; -llh- Urt I 300), ilhainki (H). � "D'une manière pusillanime, sans énergie" Dv. "Sans force<br />

physique ou morale" H. � [Eguna] eguerdiz-gero, zalantza da, larri / [...] illaunki, aldapa bêra / gaua darraikio<br />

ludiaz yauntzera. Ldi UO 21. � "Saxa musco circunlita, arroka illhaunkidúnak, arroka illhaunkiz betheak, [...]<br />

illhaunkia duten arrokak, [...] arroka illhaunkitsuak" Urt V 117.<br />

ilaunkidun. v. ilaunki.<br />

ilaunkiro. "Illaunkiro, sans force physique ou morale, sans énergie, avec lenteur et inactivité" H.<br />

ilaunkitsu. v. ilaunki.<br />

ilaunmendu, ilhainmentu. � Ene abade maitia, / bahua orai kontentatü, mundu huntan eman deritak / saldua<br />

ilhainmentu. Normandie 34 (ap. DRA, que traduce "lisiadura, molestia, daño").<br />

ilauntasun (<strong>Lar</strong>, -lh- Dv, H (+ ill-)), ilhaintasun (H). � "Atamiento, cortedad de animo, illauntasuna,<br />

gelberatasuna, txepeltasuna" <strong>Lar</strong>. "Pusillanimité" Dv. "Qualité d'une personne qui n'a point de force, d'énergie,<br />

de bonne volonté, d'activité" H. "Insipidité, fadeur (phys. et mor.)" Ib. � Sinhesteak [garai dezan] ene arimako<br />

ilhauntasuna. Harb 206s. Mundu hunen ilhauntasuna ezagutaraziko darotan argia. Gy Visites 198 (ap. Dv).<br />

ilauntu. v. ilaundu.<br />

ilaunzala (<strong>Lar</strong> � H (+ ill-)). � "Droguete, tela, ilaunzala, drogetea" <strong>Lar</strong>.<br />

ilhaur. v. ilor.<br />

ilauri. � Jangoikoak fu bates dezazke ilauri gauza guziak ta erraustu etsai guziak (234). 'Destruir todas las<br />

cosas'. LE-Ir. Podría tratarse de una variante de irauli.<br />

ilaurri. "(R), brezo común, planta que se da de comer al ganado y se emplea también para hacerle la cama" A.<br />

Cf. ihaurri (5). v. ilarre.<br />

ilauts. � Polvo para el cabello. � Hasi zen xingolen eta ilhautsaren uztetik; manatu zuen ixilik kolore<br />

moldeztetako soineko bat. "La poudre". Birjin 60.<br />

ilaxaga (R ap. A). � "Corneja (ave)" A. "A un ave algo menos que el cuervo, del mismo plumaje llamamos<br />

ilaxaga" Mdg 146.<br />

ilazi (SP, Dv, A), ilaztu (H). � "Illeak illaztea, carder laine" SP. "Cardar la lana (O)" A. � Aurthen haurrak haz,<br />

geurz ileak ilaz. "Carder les laines". O Pr 57.<br />

ilazi. v. hilarazi.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

338

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ilazki (H), ilezki, ilaski (ill- <strong>Lar</strong> �, H), ulaski (<strong>Lar</strong>). �1. "Almadraque, cojín, colchón" <strong>Lar</strong>. � Ez eukon<br />

illazkiaren antzik. "No parecía colchón". Or Tormes 71. Illazki bigun [bat]. Anab Don 103. Arkume xamur, gazta<br />

eder [...] oerako illezki ta buruko bigun, arkume-larruz egindako beste zenbait gauza on? Munita 127. Ez<br />

dakizula [...] aztu manta edo burusi illun bat artzea. Arekin badezu illazki, badezu estalki. NEtx Antz 136. Illezki<br />

edo koltxoi bikaiña (ardi illezkoa). Zubill 170. �2. "1. laine cardée, peignée; 2. laine plus grossière, bourre de<br />

laine" H. �3. (-lh- S). "Harizko oihal, zaurientzat hariz hari berexia" Alth in Lander RIEV 1911, 600. "(S; Foix),<br />

charpie à blessure" Lh.<br />

ilazki. v. ilaski.<br />

ilazkin. "Cardeur, cardeuse de laine de matelas" H.<br />

ilazkintza. "Métier de cardeur, de cardeuse" H.<br />

ilban (<strong>Lar</strong> � Chaho, Añ, H), ilbain (V-ple-oroz ap. A), ilbanu, ilbin (V-ple ap. A). � Hilván. v. albainu. �<br />

Puntara fiña ez da izaten / erroparen ilbanua. PE 37.<br />

ilbandu (V-gip, G-azp-bet; <strong>Lar</strong>, Añ), ilbaindu (V-ple-oroz), ilbanatu (H), ilbindu (V-ple). Ref.: A (ilbaindu,<br />

ilbindu); Etxba Eib y Elexp Berg (ilbandu). � Hilvanar. "Ilbanduta dauka jostunak zure soñekua" Etxba Eib.<br />

"Erropia, josi aurretik, ilbandu ein biar izaten da" Elexp Berg.<br />

ilbanu. v. ilban.<br />

hil-behar (L-sar ap. EI 35; SP, Dv). �1. Mortal; (el) que va a morir. "Qui doit mourir. Hilkizuna" SP. "Qui doit<br />

mourir, qui doit être exécuté" Dv. v. hilkizun. � Hura ohi da Iaunaren sentenzia larria / hill beharrari menean<br />

iustuki egotzia. EZ Man I 48 (v. tbn. II 51). Hill beharrak, uzkitzue / gogoeta hantuak. EZ Noel 52. Alabaiñan<br />

badakigu / hill beharrak garela / noiz ordean ez dakigu. Arg DevB 107. O hilbeharrak. SP Phil 133 (He 136 o<br />

gizon hilkorrak). Bizitze hilbehar hunetan. Ib. 135. Oroitu ninzan [...] ill bearra nazala, ta hordutik [...]. Mb<br />

IArg I 288. Ill beharra den gorputzean. Ib. 232. Ekusten zuan ill bearrak giñala. AA I 542. Zuek guziok hill<br />

bearrak zerate, izan zaitezte on. Arr GB 71. Etzion ajola aundirik il-bearra zan errege batengatik. Or SCruz 15.<br />

Haren amets hil-beharraz asetzera etorririk. Mde HaurB 5. Ez Erromako arazoek ezta erreinu ilbearrek ere.<br />

Ibiñ Virgil 92.<br />

�2. Muerte (el tener que morir). � Hill beharraz orrhoitzea. Arg DevB 143. Ill bearra zierto da, ta badakit. Cb<br />

Eg II 87. Azaldatzen du [...] bere ilbearrak. AA III 572. Jesusen ilbearra urreratzen zan. <strong>Lar</strong>d 423. Azkenian<br />

mailletuakin / orrek il biarra. EusJok II 119. Gogoratzen zioten gauza guzien hil-behar hura. Mde Pr 372. Ortztartean<br />

il-bear au gogorra da. Anab Poli 64. Zahartu eta hilbehar hori, guztiona da. MIH 319. v. tbn. Gco II 68.<br />

Dv LEd 223. PE 23. Ag AL 92. Txill Let 58.<br />

� Geren laster ta fite ill-bear hau. Mb IArg I 289. Bere laster-il bearra ezagutu zuenean [...]. <strong>Lar</strong>d 63.<br />

- HIL-BEHARREKO. a) Mortal, mortífero. � Ilbearrekoa, beintzat, urdailburuan egin zioten eten sakona. TAg<br />

Uzt 20. b) Mortal; destinado a morir, a ser matado. v. HIL-BEHARREZKO. � Besterik etzekinan gaizo arek:<br />

Españian komunista asko zala, ta il-bearrekoak zirala. Or QA 84. Ez giza-aragiz edo kolorez edo beste<br />

ilbearreko itxuraz. Or in Zait Plat 155.<br />

- HIL-BEHARREZKO. Mortal. � Nork libratuko nau gorputz hil beharrezko hunetarik? SP Imit III 47, 2 (Ch,<br />

Ip heriotzezko, Mst hiltzezko, Ol, Pi ilkor). Salbazazu [...] arima hil beharrezko bizitze hunetako perillen artean.<br />

Ib. 59, 4.<br />

ilbehera (ilbera V, G, AN-erro; ilbera <strong>Lar</strong>, Añ, H). Ref.: A; Iz ArOñ; Etxba Eib; Holmer ApuntV 27; Elexp<br />

Berg. �1. Luna menguante. "Lune décroissante. Ilbera erdia, laurdena, lune à mi-cours de sa décroissance,<br />

dernier quartier" H. "Cuarto menguante; litm. luna abajo" A. "Ilberan erin" Iz ArOñ. "Illberia sartu jaku" Etxba<br />

Eib. "Pazkuaz ilbera / iñuteiz ilberri / ire ama eztek / gose ta egarri" (G-bet). v. ILARGI-BEHERA. � Ilbeeran<br />

erein zegik arean. RS 558. Belarra ebakitzeko, ill bera. Sor Bar 93. Ill berako ostiralak. Ib. 93. Ilberan baño<br />

ilgoran iltzea onuragarrigoa dala. JMB ELG 82. Maiatzeko ilberan ebakitako altza. Munita 52. [Illargia] ilbera<br />

ez dagoenean, ilgora dago. Txill Let 120. Ortarako ilbera bear du. NEtx LBB 176. Ilberan batu belarrok. Ib.<br />

176. Eguberritan ilbera; iotez ilberri (AN-5vill). Inza NaEsZarr 1518. v. tbn. Bera EEs 1915, 165. A EY I 98.<br />

Lasa Poem 103. �2. (ilbera V, G, AN ap. A; <strong>Lar</strong>, Añ, H). "Menstruo" <strong>Lar</strong>, Añ. "Estar de achaque las mujeres,<br />

ilberakin egon" Ib. "Falta en la mujer preñada, ilberaren falta, ez jaistea" Ib. "Menstrua" A. v. hileko. � (Pl.).<br />

"Regla en las mujeres" <strong>Lar</strong> y Añ. � Ez oi zituen onezkero Sarak ilberak. Ur Gen 18, 11 (en la primera versión,<br />

posteriormente tachada y sustituida por illekoak).<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

339

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ilbeherapen. "Dans les dialectes cis-pyrénéens: ilgorapena, ilbeherapena, lune croissante, lune décroissante. Ils<br />

usent de préférence de ilhargi: ilhargi bethea, pleine lune; ilhargi gorapena, beherapena" H.<br />

ilbeheratu. �1. "Menguada luna, ilberatua" <strong>Lar</strong>. �2. "Ilberatzea [...]: avoir les menstrues" H.<br />

ilbehererdi. "Cuarto [...] menguante de luna, ilbererdia" <strong>Lar</strong>, Añ.<br />

ilbeltz (V-gip, G-azp-to-bet-nav, AN-sept-erro-gulina; Mg Nom, Añ (G), Lecl (V), Dv (G) � VocCB, H (G)),<br />

ibeltz (G-goi; Aq 62), ilbaltz (V-gip; Dv (V) � VocCB, H (V)), illbelts (G-azp). Ref.: A; EI 24; Ond Bac 403;<br />

Echaide Nav 55; Iz ArOñ (ílbaltz, illbeltza); Iz Als (eakus), IzG, Ulz, UrrAnz y To (ilbeltza); CEEN 1969, 76. �<br />

Enero. "Urtarila, urtaila, ilbaltza (lune noire), janvier" Arch Gram 9. "El mes de diciembre" VocCB (s.v. negil;<br />

tbn. "el mes de Enero"). � Tr. Documentado al Sur desde mediados del s. XVIII en autores guipuzcoanos,<br />

Iraizoz, Eguzkitza y B. Enbeita. Ilbeltz es la forma gral. Hay ibeltz en un refrán recogido por Araquistáin.<br />

En DFrec hay 7 ejs. de ilbeltz. � [Lenengo illa da] Ill beltza. Cb EBO 47. Hibeltza ill zuri, babea betez itzuli<br />

(G). "Cuando nieva mucho en el mes de enero". Aq 62. Ilbeltzak eta otsailak. Bv AsL 185. Illbeltzeko ollanda,<br />

dirua eskuan da. Ayerb EEs 1916, 144. Ori ona da / denbora beruan, / baño ez illbeltzian / eta abenduan. Tx B<br />

II 108. Ilbeltz illaren ogei ta seian / San Polikarpo eguna. Tx B 98. Ilbeltzaren 6an [...] Errege-eguna. Ir YKBiz<br />

24n. Elur maluta bezala / ilbeltzean. "En enero". Or Poem 553. Abenduko elurra gailtzerua / ilbeltzekua burniya<br />

/ otsailekua egurra / martxokoa ura (G-nav). CEEN 1969, 76. Ilbeltza iten badau ilbeltz / ez ardi ta ez axuri. Ib.<br />

76. Ilbeltza txuri? ez ardi ta ez axuri (G-nav). Inza NaEsZarr 50. Ilbeltza pasatzen bada iltxuri (elurretan),<br />

ardiak aziko du axuri (G-nav). 'Uda ona izango dela'. Ib. 166. Hurrengo urteko hilbeltzean. MIH 236.<br />

v. tbn. CartAnd 390. <strong>Izt</strong> C 457. Aran SIgn 88. Urruz Zer 72. Xe 297. AzpPr 124. Arrantz 90. EusJok II 28. Goñi<br />

105. Ag G 35. EEs 1919, 1. Mok 22. Or SCruz 102. Eguzk RIEV 1927, 434. Jaukol Biozk 95. Ldi IL 99. Mde Po<br />

94 (h-). Basarri 109. BEnb NereA 148. NEtx LBB 210. Uzt Sas 270.<br />

hilbera. "Commortalis, oro mortala vel hillbera" Urt V 468.<br />

ilberri (G, AN, L (+ h-), Sal, R; <strong>Lar</strong>, Añ, H (G)), ilbarri (V; Añ, H (V)). Ref.: A (ilberri, ilbarri); Lh (hilberri);<br />

Ond Bac; Iz Als, Ulz, ArOñ (ilbarri); Etxba Eib (ill barri); Elexp Berg (ilbarri). � "Luna nueva" <strong>Lar</strong>, Añ. "Luna,<br />

que empieza" <strong>Lar</strong>. "Novilunio. Ilbarritan una zugatz edo arbola-goian ibilten da, ilberan una beera dator (V):<br />

en el novilunio [...]" A. "Atzotik ill barri" Etxba Eib. v. ILARGI BERRI. � Ill berrian ebakitzen bada, austu<br />

egiten da ondu gabe. Sor Bar 93. Ill berriko ostiralak. Ib. 93. Baña Ilzarraren ostez Ilbarria dator. Arriaga<br />

Lekob 9. Ilberrian etzaiela erleai eztirik kendu bear ere esaten da. JMB ELG 82. v. tbn. A EY I 98 y 163. Ilberri<br />

arratsa da. Etxde JJ 43. Jaiegunak direla eta, ilberri nahiz larunbatak direla eta. IBe Col 2, 16 (Ol, IBk ilberri,<br />

Ker ilbarri; Ur illargiberri). Naiz il-zar, naiz ilberri, emaiozu azia egualdi onari (AN-ulz). 'Ereiteko eguraldi<br />

onari begiratu bear zaio, ez bakarrik illargi zar ala berriari'. Inza NaEsZarr 1261.<br />

ilberritu (AN-ulz), ilbarritu (V-gip). � "Ilbárrittu dau: entrar en luna nueva" Iz ArOñ. "Ilberrittu du, ha entrado<br />

en luna nueva o creciente" Iz Ulz.<br />

ilbete (V, L (h-); Añ, H (V, G)). Ref.: A; Lh; Iz ArOñ. � "Plenilunio" Añ. "Pleine lune" H. "Otzailgo ilbete,<br />

edurra ni bete" Iz ArOñ. v. ILARGI BETE. � Ill ontan ill betia ogei ta batian. Sor Bar 72. Ilbete-Jai andi nausi<br />

au geukin egiteko. "Fiesta del Plenilunio". Arriag Lekob 9. Arrasaten ilbeteak (illargi beteak) illunpea zillarez<br />

yantzi zun. Ldi IL 134. Ozkarbi zegon [...] ta ilbete garaia zan. Etxde JJ 5.<br />

hilbete. v. hilabete.<br />

ilbetetze. "Lunación" <strong>Lar</strong>.<br />

hilbezalatu. "Adormecerse, brazo, pierna, &c." <strong>Lar</strong>.<br />

hilbi. "Bimestre, ilbia, illabetebia" <strong>Lar</strong>.<br />

hilbide. �1. "Hilbide (Hb), danger de mort" Lh. �2. "(Doneztibiri...), camino que une la casa con su sepultura"<br />

JMB At. "La estrecha relación de la casa con la iglesia y el cementerio parroquial [...] es confirmada por el<br />

caráter sagrado del camino que les une, camino llamado elizbide, gorputzbide, ilbide [...]" JMB MitV 415.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

340

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

hilbilo (-lho BN-mix ap. A; SP). � "Hil biloak, poil follet, lanugo" SP. "Bozo" A. v. ILE-BIZAR, ILE-<br />

BARBAN, ILE-PITZ.<br />

ilbin (B ap. A; VocB). � Rastrojo de trigo.<br />

ilbin. v. ilban.<br />

ilbitanza. "Mesada" <strong>Lar</strong>.<br />

1 ilbitz (V-arr, G-azp ap. A) � "Oial edo soiñeko maiztuak daukazan zertzenak (Lekeitio aldian) edo ilbitzak<br />

(Arratian), dindirriak dira" Ezale 1897, 132. "Hilacha" A. v. birbits.<br />

2 ilbitz. "(V-arr-ger), heno, planta de la familia de las gramíneas (Bot.)" A.<br />

ilbiztu (G-azp ap. A). � "Deshilacharse un tejido" A. v. birbistu. � Alkartasun irukotxa altzitu edo zertzendu<br />

edo ilbizturik dago. Ezale 1897, 351b. Lengo soineko ederra ilbiztu ta ariztatu egin zan nonbait eta arian-arian<br />

ariok artu, arildu ta soineko ederragorik egin zuen. Zait Plat 26.<br />

hilbukatu. � Apagar(se). � Etzu autsien kaña saltatrik dagona, eztare hilbukatren metxa orañik ke egozten<br />

duena. Samper Mt 12, 20.<br />

hilburuko (V ap. A). � "Testamento. Esta palabra consta en el Fuero de Bizkaya [...]" A. Cf. el testimonio<br />

encontrado en un testamento manuscrito, firmado en Bilbao en el año 1773, propiedad de la familia Garitano-<br />

Elkoroiribe de Bergara: "Ordeno este mi testamento ilburuko en la forma siguiente". Cf. A Apend: "Ilburuko es<br />

popular. No es cierto que lo traiga el Fuero". � Karta bat idatzi, ilburuko bat aurrera atera, ondasunak banatu.<br />

Onaind in AB Olerk 5. Il-burukotzat itxi eutsen ondorenguai [...]. Otx 60. Azken-naitzat emoten dodan ilburuko<br />

au aldatu dagijala ingittara. Ib. 97. Eriotzari itzul egiterik etzula ikusi zunean, ilburukoa egitea gogoratu<br />

zitzaion. Etxde PerPl 15 (v. tbn. 18). Zure hilburukoa dezala prepara. Arti OC II 147 (ap. ELok 29). Balizko<br />

baldinkizun au aren ilburukoak (testamentu) indartu egiten du. Zait Plat 22 (v. tbn. Sof 145). Eta il aurretik ilburukoa<br />

egin oi dute. Berron Kijote 81. En DFrec hay 2 ejs. � (Adnom.). � <strong>Euskal</strong>dunak: zeiñ ez bestelakoa da<br />

zuen lilluramendu ta erokeria, ez goresten ez goratzen dezutenean zuen guraso zarrak utzizko ilburuko<br />

ondasuna? Lh EEs 1915, 233.<br />

ildagi. "(R), trabajo que no puede hacerse con el arado por lo accidentado del terreno, sino con azada. Ildagien<br />

egitan gaude, estamos haciendo trabajos de azada" A.<br />

ildaki (<strong>Lar</strong> � H). � "Lomo entre surco y surco de tierra arada, ikoikia, ildakia, ildaskia" <strong>Lar</strong>. "Syn. de<br />

ildamena, cavallon" H. v. ildarte.<br />

ildakitu. "Rompre le cavallon à la houe" H.<br />

hildako (V-gip, G-azp), illtako. Ref.: Etxba Eib; Gketx Loiola; Gte Erd 73; Elexp Berg. � (Sust.). Muerto.<br />

"Lenago, ildakuak berriz agertzen ziran euren ezagunengana. Ildakoz beteta geldittu zan gerria izan zen tokixa"<br />

Etxba Eib. "Badirudi ildakon bat azaldu zaizula (G-azp)" Gte Erd 73. v. 1 hil III. � Tr. Documentado en autores<br />

vizcaínos y guipuzcoanos desde mediados del s. XIX. Se encuentra un ej. de illtako en K. Etxegarai (EE 1884a,<br />

547). � Biziaz bezala, ildakoaz ere errukitu da. <strong>Lar</strong>d 160. Eta munduaren azken-aldian, ildako guztiak<br />

berbiztuko ete-dira? KIkV 40 (KIkG 26 ildako). Ilddakotzat arturik [...] luebaki batera bota eban. Otx 59.<br />

Ildakoaren alde otoi egin. Etxde AlosT 93n. Ildakoai lur emateko. Salav 84. Hilkizunetan [...] hildakoaz<br />

ahazturik, egiten diren berriketak. MEIG I 178.<br />

v. tbn. Apaol 37. Sor Gabon 31. Ud 31. Ag Kr 199. Kk Ab I 48. Urruz Zeruko Argiya 107 (ap. DRA). ArgiDL 88.<br />

Or Tormes 87. Enb 209. Alz Ram 80. Ldi IL 151. JMB ELG 102. Zait Sof 51. Mde Pr 316. SMitx Aranz 218.<br />

JAIraz Bizia 90. Erkiag Arran 167. Txill Let 41. Anab Poli 71. Gand Elorri 117. Vill Jaink 111. Etxba Ibilt 489.<br />

NEtx LBB 377. Lab SuEm 200. Berron Kijote 134. Azurm HitzB 54.<br />

� (Adj.). "Milloi bat pertsona hildakoen odola (G-azp, AN-gip), milium bat jende hilen odolak (BN-arb)" Gte<br />

Erd 154.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

341

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ildamen. "Terre non labouré qui reste intacte entre deux sillons et qu'on travaille à la houe, cavallon" H. v.<br />

ildarte.<br />

hildamu. "Ildamu (G-to), anuncio de entierro (esquela mortuoria)" A Apend. Cf. hiltamu.<br />

ildapikatu. "Desterronar (AN)" Aq 584 � A.<br />

ildapizar (H (L)), ildopizar (L, S). Ref.: Alth Bot 6; A, Lh y Lrq (ildopizar). � "Chiendent" H. "Grama, especie<br />

de gramínea que brotan entre las hileras de tierra levantada por el arado" A. "(Agropyrum repens), chiendent<br />

rampant, ildopizarra" Zerb GH 1934, 329. v. ILDOAREN BIZAR, atso-herio. � Zaharrak ildopizarrarekin<br />

purgatzen omen ziren. Zerb GH 1934, 330.<br />

- ILDAPIZAR HANDI. "Paturin des prés, ildapizar haundia (BN-ciz)" Etchamendi Herr 10-2-1966, 2.<br />

- ILDAPIZAR-TIPULA. "Paturin bulbeux (BN-ciz)" Id. ib.<br />

- ILDAPIZAR TTIPI. "Paturin annuel (BN-ciz)" Id. ib.<br />

ildarte (AN, S, R ap. A; <strong>Lar</strong> (h-), Hb ap. Lh (h-), H). � "Caballón entre surco y surco" <strong>Lar</strong>. "Planche de terrain à<br />

ensemencer, limitée par deux larges sillons" H. "Porción de terreno que queda intacta entre surcos" A. "Sillon<br />

pour lécoulement des eaux" Lh. v. ILDO-BIZKAR. � Ostaroan jalgitzen dute [lihoa] ahurtaraka eta hildartetan<br />

hedaturik, hor uzten, idor dadiela. Lf GH 1924, 392. Gero, karbazak ezpalkaturik eta elgarri kontra ildartetan<br />

xutik ezarririk [...]. GH 1927, 335.<br />

ildaska (G, L-sar (h-) ap. A; <strong>Lar</strong> (h-), Dv (h-), H), ildo-aska (L, BN, Sal, S; hil- vEys). Ref.: A y Lh (ildaska,<br />

ildoaska). � Surco. "Ildoaska (L-ain, Sal), hueco que queda al levantar tierra con layas" A. "Creux de sillon" Lh.<br />

Cf. <strong>Lar</strong> DVC 243: "Hildaskartea, caballón". v. ildo. � Kanpo erein bateko ildasketan bezela. Ur Os 10, 4 (Dv,<br />

Ol (h)ildoetan, Ker erretenetan). Ildaskatik begirik kendu bage [...] goldea okertu etzedin. Or Mi 90. � Aizkora<br />

onek zulo bat du eta zuloaren barruko aldetik ildaska (surco) bat, eta ildaska onetan kirtenean ezartzen dan<br />

lokarria sartzen da. Arzdi LEItz 85.<br />

ildaskatu (h- L ap. A; <strong>Lar</strong> (+ h-), H), ildazkatu (Hb ap. Lh). � "Asurcar" <strong>Lar</strong>. "Surcar, abrir surcos" A. v.<br />

ildautsi, ildokatu. � Horra zergatik berenez xortaka ur-husten diren lur hildaskatuak. Lf GH 1924, 392. Ura<br />

lasaiki ildaskatzen uan ontzi: naramak hirekin. Otsalar Olerti 1959, 148.<br />

ildaski. "Lomo entre surco y surco de tierra arada" <strong>Lar</strong>. v. ildarte.<br />

ildautsi (BN, S; VocBN, Gèze, Dv (BN, S), H). Ref.: A; Lrq. � "Terme de laboureur, rompre avec la herse la<br />

terre tournée avec la charrue" VocBN. "Émotter" Gèze. "Herser" Gèze, Dv y H. "Rompre les cavallons" H. "1.º<br />

(Sc), destripar terrones. 2.º (BN, S), abrir la tierra con el arado" A. v. ildaskatu.<br />

ildaxori. v. ildo-txori.<br />

ildde. Neol. creado por AG en 1896 (AG 826). � Nombre de la letra dd. v. NeolAG.<br />

hilde (O-SP 222 � Dv, H y A). � "Mortalité" O-SP 222. "Mortalité, temps d'épidémie où il meurt quantité de<br />

personnes ou d'animaux" H.<br />

hildegi. v. hiltegi.<br />

ilderreka. v. ILDO-ERREKA.<br />

ildi. v. HIL-DEI.<br />

hildika. � Haur haurretik badaukagu hig[u]indura bat osto beltx xehe [thé] horrek urean egosirik, emaiten<br />

duen edari hildikarentzat. (Interpr?). GH 1923, 63. [Thearen ostoak] emaiten duen edari hildikatik. (Interpr?). Ib.<br />

119.<br />

ildi-maldo. "Balancearse, tambalearse (BN-baig). Otros dicen aldo-maldoka" Satr VocP (se trata obviamente de<br />

una expr. adv., no de un verbo).<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

342

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

- ILDI-MALDOKA. "Hildo-maldoka, renqueando, tambaleando" Darric (ap. DRA). v. (h)alda-maldaka. �<br />

Halako ufa bero batean, hildi-maldoka bezala / Nik uste nuen behin betikotz burutik johan nintzala. Etcham<br />

Herr 6-2-1969, 5.<br />

1 ildo (AN, BN-baig, Ae, S, R; Aq 730 (AN), Lecl, Arch VocGr, VocBN, Dv (BN), H; h- L, BN, S; SP, Ht<br />

VocGr 424, <strong>Lar</strong>, Dv, H), ildu (S; Foix ap. Lh), illo (AN-5vill), bildo (Lecl, Arch ap. DRA). Ref.: A; A Aezk 294;<br />

Lh (hildo, ildu); Lrq; Satr VocP (ildua). � Surco (sentidos prop. y fig.). "Sillon, etreceau [?]" SP. "Terrón" Aq<br />

730 � A. "Longue tranche de terre que la charrue a tournée au sol en y ouvrant un sillon" VocBN. "(BN),<br />

tranche de terre enlevée du sillon" Dv. "Surco que se abre con el arado en el campo y la tierra que al efecto<br />

levanta. Algunos (B, R), concretan su significación a sólo el surco, otros (BN, S), sólo al montón de tierra" A.<br />

"Los surcos reciben el nombre de illuak (Vera)" Caro EJ 5 (1951), 109. "Partié labourée" Lh. La var. bildo que<br />

traen Lecluse y Archu podría ser mala lectura o errata por hildo. v. ildaska, ildoka, ILDO-ERREKA. � Tr.<br />

Documentado en textos de los dialectos centrales. En DFrec hay 44 ejs., meridionales. � Hildoa makhur eginen<br />

du, ezta hura goldelari on izanen. Ax 468 (V 303). <strong>Lar</strong>re buru batetik bertzera hiru edo lau hildo itzuliko dituzu<br />

goldeaz. Dv Lab 329. Eskual-ildoan zango bat barna sartuko duenak eztu nahiko bertze zangoa frantses-ildoan<br />

axal gelditu. HU Aurp 220. Oihan handian [...] eman zuen azken hatsa, bainan langile ezin unhatuzko batek<br />

bezala, berak hanitzetan zioena "hildoaren gainean". Prop 1906, 121. [Sei mandok] ildoa urratzen zuten. Or Mi<br />

90 (v. tbn. TAg Uzt 233 ildoa urratu). [Gandeler-zangoen] ildo hek. JE Ber 63. Goldean ari danak goldatz edo<br />

ildo edo erreka zuzena egin nai badu. Ir YKBiz 185n. Arzulo-ormaetan dauden artza eta bison-atzealdea. Ildoz<br />

marraztuak daude. JMB ELG 35. Orrelako eztenak ere baziran: naiz edenarentzat ildoarekin, naiz bage. Ib. 35.<br />

Idazleei esker, breizerak ildo berriak urratu ditu. Mde Pr 285 (v. tbn. en contexto similar Zait Plat 28). Aztarna<br />

ezabakaitz, bere ezpain lodixkote erdiezeak utzitako ildoa. Txill Let 62. Iraulen edo markan, ildo eta izaka<br />

zuzenak nahi zituen. <strong>Lar</strong>z GH 1959, 85. Baitezpadako gauzetan batasun ori aitortuaz, nabari dirala [...] elizabarrenean<br />

alako ildo bereziak. Vill in Gand Elorri 11. Hildoak / goldeak markatuak. Arti MaldanB 213. Aziak<br />

ildoetan ereiteko. Ibiñ Virgil 74. Batek bertzea ekartzen du eta ohartu naiz ene ildotik atera naizela. Xa Odol 39.<br />

Daramadan ildotik itzuri, beste zerbait, inork eskatu ez didana, ukituko dut bukatzeko. MEIG VI 86. Harako<br />

beste [liburu] hura ere [...] ildo beretsutik doa. MEIG IV 111. v. tbn. Gy 262 (h-). Ox 169. Zub 35. � Argi-ildo<br />

luzea agiri da illunpeen erdian. Vill Jaink 181.<br />

- ILDO HANDI. "(G), syn. de ildobidea" H.<br />

- ILDOAREN BIZAR. "Ildoaren bizarrak (R-uzt), cierta grama que brota entre la tierra removida por el arado"<br />

A. v. ildapizar.<br />

- ILDO-BIDE (H), ILDABIDE (H). "Sillon plus large que le sillon simple des deux côtés d'une planche de<br />

terrain à ensemencer" H.<br />

- ILDO-BIHOTZ. "Portion plus profonde de terre qui soulève le soc après que la première tranche supérieure a<br />

été renversée" H.<br />

- ILDO-BIZKAR (hi- T-L). Caballón, lomo de tierra entre dos surcos. v. ildarte. � Ildo-bizkarrak zangarteka<br />

igaroz. 'Les billons'. Or Mi 109. Lurra ebakiz ildo-bizkarrak iasotzen dituanak. Ibiñ Virgil 71<br />

- ILDO-ERREKA (BN-baig, R-uzt; Dv (h-), H (s.v. erreka)), ILDERREKA (BN, S; VocBN, Dv (BN), H; h- Dv;<br />

(h)ilterreka S; hiltarreka Gèze � Dv). Ref.: A (ildo-erreka, ilderreka, hilterreka); Lrq (iltherreka). Surco que se<br />

abre con el arado en el campo. "Sillon que la charrue trace" VocBN. "Vide du sillon" Dv. "Ilderreka, surcos que<br />

abre el ganado" A. v. ildaska. � Hortzek baderamate zoinek bere ilterreka berezia. Gatxitegi Laborantza 52<br />

(ap. DRA).<br />

- ILDO-JO. "(L; Hb), écraser les sillons" Lh.<br />

- ILDO-LERRO (SP (h-) � A, H). "Le creux du sillon" SP. "Ildolerroa (L), syn. de ildabidea" H.<br />

2 ildo (V-ger-arr-oroz-och-m-gip), illo (V-gip), illu (V-gip). Ref.: A (ildo); A Apend (illo, illu); Iz ArOñ (ildo,<br />

illo, illua, idsua). � "Parte casi podrida de un árbol" A. "Yesca" A Apend. "(El) tronco podrido fosforescente" Iz<br />

ArOñ. "Illua, anporrillua, el tronco envejecido y ablandado donde hace nido el pito" Ib. "Anpor idsua, idsotua,<br />

el tronco podrido" Ib. v. ildoki (2).<br />

ildoara. "(R-uzt), (sembrar) a surcos" A.<br />

ildo-aska. v. ildaska.<br />

ildoatu. v. 1 ildotu.<br />

ildoka. "(R), surco abierto con el arado" A.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

343

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ildokari. "Billonneur, hildokari" T-L. v. ildolari.<br />

ildokatu (h- L, BN, S ap. A; h- Ht VocGr, Dv). � "Silloner" Ht VocGr 424. "Faire des sillons" Dv. "Surcar,<br />

abrir surcos" A. v. ildaskatu.<br />

ildoki (V-ple-arr-m, G, AN), ilduki (V-arr-oroz), illoki (V-gip). Ref.: A (ildoki, ilduki); Iz ArOñ (illoki). �1. "1.º<br />

la parte más gruesa de un leño. 2.º tarugo, zoquete, pedazo de madera corto y grueso que queda sobrante al labrar<br />

o utilizar un madero" A. "Tronco ordinariamente viejo de menos de un metro para la carbonera, costados del<br />

fogón, etc. Ilddoki. Anpór-ildoki bat. Illoki baten gañean txipitu egurra" Iz ArOñ. � Orra non gazteari<br />

irabazten dion, besteak amaika ildoki baiño amabi ildokiak lenago ebakiaz. Ezale 1897, 194b. �2. "(V-arr-oroz,<br />

G), trozo podrido de un árbol, yesca" A. v. 2 ildo. �3. "(? V-arrig), persona anémica" A.<br />

ildokin (V-ger-m ap. A; Dgs-<strong>Lar</strong> 9). � Tronco. v. ildoki.<br />

ildolari. � (El) que hace surcos. � Bego langilea lanean, ildolaria idiekin ildoan. SoEg Herr 4-4-1967 (ap.<br />

DRA; la ref. es incorrecta).<br />

hildo-maldoka. v. ildi-maldo.<br />

ildopizar. v. ildapizar.<br />

hildorka. � Ildorka utzi (44). 'Dejar muerto'. LE-Ir.<br />

ildoro. "Menologio, calendario de cada mes" <strong>Lar</strong>.<br />

1 ildotu (<strong>Lar</strong> (h-), H), ildoatu (<strong>Lar</strong> (+ h-), H). � "Surcar", "asurcar", "emelgar" <strong>Lar</strong>. "1. labourer la terre à la<br />

charrue. 2. diviser un terrain en planches à ensemencer par sillons tracés aux côtés" H. v. ildaskatu.<br />

2 ildotu (V-ger-gip), illotu (V-gip). Ref.: A (ildotu); Iz ArOñ (ildo, illotu, idsua). � "Podrirse un árbol" A.<br />

"Ponerse blando y podrido un tronco" Iz ArOñ.<br />

ildotxo. � Dim. de ildo. � Arri batean ildotxoz marreztutako erbi irudia. JMB ELG 44 (v. tbn. 45). [Azagaimutur]<br />

batzuek edenarentzat ildotxo bat ere ba zuten. Ib. 32 (v. tbn. 71). [Lur-ontziak] azkazalez egindako<br />

ildotxo eta ebakiak [zituzten]. Ib. 60.<br />

ildo-txori (R-uzt, -xori BN-arb-lab, S; H, Foix ap. Lh), ildaxori (DRA). Ref.: A (ildo-xori); Lh (ildo-txori). �<br />

Aguzanieves. "Bergeronnette, [...] hochequeue" H. � Aphirilean agertzen zauku Eskual Herrirat hildo-xoria.<br />

Dass-Eliss GH 1924, 226. Ildoxori, errepititta eta beste holako hanitz xori. GaztAlm 1934, 54 (ap. DRA).<br />

ildotxotu. � Surcar, estriar. v. ildaskatu. � [Lurrontzi] biur-apaingarridunak eta ildotxotuak. JMB ELG 71.<br />

ildoxka. � Dim. de ildo. � [Gandeler-zangoan] urratua izan zen ildoxka mehar bakotxari bazaio bere bethean<br />

sakatua, tinki, urre-xixter luxe dirdiratsu bat. JE Ber 63.<br />

ildozkatu. "(BN-baig), revolcarse" A. v. ihalozkatu.<br />

ildroski (V-ger ap. A), ilduski (V-ger ap. A Apend), ildruskio (V-ger ap. EI 381). � Haz; vencejo. "Vencejo<br />

(atadura)" A. "Ildruskidxue (V-ger), bálago" EI 381. � Ilduskiak loketan dabizanak (V-ger). "Los que andan<br />

atando haces". A EY III 240.<br />

ildruskio. v. ildroski.<br />

ildu. v. 1 hil.<br />

hildu (V-oroz ap. A; SP, H), hildutu (<strong>Lar</strong>). � Mortificar. "Hildua, à demi mort, mortifié" SP. "Amortiguar" <strong>Lar</strong>.<br />

"Amortiguado, hildutua" Ib. "Mortifier la chair, les passions, les sens" H. "Obra hilduak, hildumatuak,<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

344

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

lohakartuak, œuvres mortifiées, endormies, par opposition aux œuvres mortes, hilak" Ib. "Apocarse,<br />

desanimarse. Gixajo hori ilduta dago, ese pobrete está apocado" A. Cf. ESKU-HIL. v. hildumatu, hilduratu. �<br />

Zein baitziren obra biziak, eta gero bekhatu egiteaz hildu eta iraungi bezala zirenak. Ax 541 (V 347; v. tbn. 541<br />

(V 348)). Haragia hildua, sosegatua, sorthua eta ez ansiatua dagoka. Ib. 386 (V 253). Mundukoek eta<br />

hildugabeko pasioneek beheiti egoitzten naute. SP Imit III 48, 4. [Barubak] illdu ta gitxituten ditu aragiaren<br />

bizitasun ta gurariak. CrIc 106. Lano gorritua, eguzki hildua. Lasa Poem 101. � Eztira bereala errendatzen, eta<br />

ez bihotz hilduak eta etsituak iartzen. Ax 462 (V 300).<br />

hildukatu. "(Hb), mortifier" Lh. v. hildu.<br />

ilduki. v. ildoki.<br />

hilduma. "Mortificación (SP, He)" A.<br />

hilduma. v. inguma.<br />

hildumadura (SP � H, Dv). � "Mortification" SP, Dv y H. v. hildura.<br />

hildumagarri. "(L, BN, S), mortifiant, qui mortifie la chair, les passions" H. v. hilduragarri.<br />

hildumaka. � Mortificando. � Bizkitartean etzen bethi hildumaka ari bere buruari, bazituen bere deskantxu eta<br />

gozo bereziak. Etcheb MGaric 57 (ap. DRA).<br />

hildumatu (SP, Ht VocGr 389, <strong>Lar</strong> Sup, Dv, H). � Mortificar. v. hilduratu. � Opera mortificata. Obra hilduak,<br />

hildumatuak, lohakartuak. Ax 541 (V 348). Munduko gauzak mesprezaturik eta haragia hildumaturik. SP Imit<br />

III 34, 2 (Ch mortifikaturik). Bizioen hildumatzen. Ib. 43, 1. Zeren pasioneak ditutzun hain hildumatugabeak. SP<br />

Imit IV 7, 2. Neure buruaren ongi hildumatzeko. SP Phil 387 (v. tbn. 177). Guthizia gaixtoak mortifikatzea edo<br />

hildumatzea. He Phil (ap. H). Izpirituaz haragiaren obrak hilldumatzen. He Rom 8, 13 (TB, Bibl hilarazten, Dv<br />

hiltzen, IBk hilerazten). Hilduma zatzue beraz zuen baithan den gizon lurrezkoaren menbroak. He Col 3, 5 (TB,<br />

Dv hilarazi). Bainan bizimoduaren medeatzeak eta lehia txarren hildumatzeak, horiek egiten (dute) egiazko<br />

fraidea. Dv Imit 32 (ap. DRA).<br />

hildura (SP (sin trad.), <strong>Lar</strong>, Dv, H), iltura (H). �1. Mortificación, tormento. "Gorputzaren hildura" SP.<br />

"Austeridad, mortificación" <strong>Lar</strong>. � Tr. Documentado en los textos a partir de mediados del s. XVIII en autores<br />

meridionales de léxico cuidado; lo emplean tbn. los septentrionales Birjin y Zubiri (77); cf. infra (2) el ej. de<br />

Prop. Hildura es la forma gral. Hay il(l)tura en <strong>Lar</strong>dizabal, Arrese Beitia y Jauregui. � Aragi hildurakin,<br />

beillakin ta barauakin. CatBurg 41. Gorputzaren nekez, illduraz, baruz ta penitenziz. Mb IArg I 92. Ziliziozko<br />

hilduraz. Ib. 249 (v. tbn. AA III 615 zilizioaren ildura). Hildura latzen gutizia handi bat. Birjin 223. Baratu zuen<br />

bere hildura-gose handian. Ib. 594. Sentidu guzien ildura edo mortifikazio osoa eraman. Mg CC 228 (v. tbn.<br />

232). Griña ta pasio txarrai eman bear zaien ildura edo mortifikazioaren gañean. AA III 613. Gorputzari<br />

ildurarik asko ematen dioe. Ib. 616. Biak iltura edo tormentu andiak zeramazkiten. <strong>Lar</strong>d 388 (v. tbn. 430).<br />

Damukizun edo biotzezko ildura. Aran SIgn 47. Aren gloriaren ta / beronen zorigatx ta illturen artean. AB<br />

AmaE 432. Aitortu-aurreko ilduren bitartez / Jainko-aserrea baretzen da errez. SMitx Aranz 146. Altsasua,<br />

gerrate ondorengo ixil-unea. / Pagadietan atxeman diat gotorkeria. / Bihotzean hildura. "Corazón en agonía".<br />

Lasa Poem 95.<br />

v. tbn. EE 1884a, 303. Kortazar Serm 430. Mde HaurB 22. Onaind in Gazt MusIx 145. NEtx LBB 249. Illtura:<br />

Jauregui 244.<br />

�2. (G-to, L, B, BN ap. A; Ht VocGr 328, <strong>Lar</strong>, Dv, H), iltura (<strong>Lar</strong> Sup), iledura (G-to ap. A).<br />

"Appesantissement" Ht VocGr. "Amortiguamiento" <strong>Lar</strong>. "Amortecimiento" <strong>Lar</strong> Sup (� Lcc iltua, error de<br />

lectura; v. iltu). "Énervement, amortissement" Dv. "Bihotz hildura batean erori zen, il tomba en une sorte de<br />

défaillance, d'abattement, de découragement. Hildura batek zainak hartu darozkit, une sorte de rêlachement [...]"<br />

H. "2.º decadencia. [...] 4.º desanimación, desfallecimiento de estómago. 5.º hipocondría" A. � Goiz arratsetan<br />

[...] badire gogoko hildura eta bildura batzuek, batean gozoak, bertzean kharatsak. Prop 1896, 110. Bere<br />

bizitzaren azken-aldia eztixegoa ta artetsuagoa izan zan. [...] Barerik eta ilduraz adierazten ditu ere Joben<br />

naigabeak. Gazt MusIx 60. � (V, G, AN ap. A; <strong>Lar</strong> (h-), Añ, VocCB). "Adormecimiento de brazo, pierna" <strong>Lar</strong>,<br />

Añ.<br />

- HILDURAZKO. (Adnom.). � Nekez ta mortifikazioz beterik edo hildurazko -mendean darabil bere<br />

gorputza. Mb JBDev 312. Gorputzeko zeatutze ildurazkoak neurritu zituen. Aran SIgn 67. v. tbn. Etxde JJ 277.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

345

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

hilduragabe, hildurage (<strong>Lar</strong>). � "Immortificado" <strong>Lar</strong>. � Lazo eta hildura gabe bat. Birjin 162. Holako<br />

neskatxa hildura gabe jainkotiargoaren axala baizen eztutenei. Ib. 506.<br />

hilduragarri. �1. "Mortifiant, propre à mortifier les sens, les passions" H. � Baldin parada hilduragarri hetan<br />

zure-zuredako amodioa errenkuratu nahi bada. "Ces occasions mortifiantes". Birjin 287. �2. "Propre à causer<br />

une défaillance d'énergie, soit morale, soit physique" H.<br />

hildurage. �1. "Inmortificación" <strong>Lar</strong>. �2. "Inmortificado" <strong>Lar</strong>.<br />

hildurakin. "Austero, mortificado" <strong>Lar</strong>.<br />

hildurakor. � Jaungoiko illezkor izanik, zerutikan jetxi ta gu bezelako gizon illkor ildurakor egin ziñan.<br />

Elizondo KristPE 290 (ap. DRA, que traduce "sujeto a mortificación, a pedicimientos").<br />

hildurapen. � "(Beo[vide]), mortification" Dv. v. hildura. � Penitenten ordenako direla erran nahi baitu<br />

hildurapen barnekoa eta kanpokoa ukan behar dutela. A. Beovide San Francizco Asiscoaren 67 (ap. DRA).<br />

hilduratu (G, AN ap. A; <strong>Lar</strong>, Añ, Dv, H), ilturatu (H (V, G)). � Mortificar; reprimir, dominar (las pasiones,<br />

etc.). v. hildumatu. � Tr. Documentado desde mediados del s. XVIII en autores meridionales de léxico cuidado;<br />

al Norte lo hallamos en Birjin. � Kontinenzia edo naikundeak hilduratzea. CatBurg 43. Bere burua hilduratzea<br />

edo mortifikatzea. Mb JBDev 153. Beharko du bere burua hilduratu. Mb (ap. Dv). Nola behar diren jaidurak<br />

hilduratu. Birjin 123. Korputza ilduratzea edo mortifikazioekin [...] ezitzea. Mg CC 60 (v. tbn. CO 81). Zeiñ<br />

gauza premiazkoa dan gure griña ta pasioak ukatzea, ilduratzea ta ezitzea. AA III 623 (v. tbn. I 581, II 93 y III<br />

614, 615, 616). Bortxaz beren lekutik besoak ateratze onek, izugarri ilduratu zuen. "Le atormentó<br />

horriblemente". EE 1884a, 303. Gorputza ilduratzeko eta zatitzeko zerbait erramienta. Bv AsL 193s. Ulitxoek<br />

[gizona] ilduratzen zutela. FIr 147. Aita besoetakoari agradatzearren bere haur herabea hilduratu behar<br />

zuelarik. Mde HaurB 66. Bere higuina ezkutatu behar zuen, bere burua apaldu, bere ohorearen minberatasuna<br />

hilduratu. Ib. 77. v. tbn. Aran SIgn 22. Arr Orac 83 (ap. DRA). KIkV 58. KIkG 40. � (Part. en función de adj.).<br />

"Mortificado" <strong>Lar</strong>. � Neskatxa prestu guziak izan behar dira [...] bere baithan bilduak, moldeztiak, hilduratuak.<br />

Birjin 43. Bere bizitze bakar hilduratuarentzat irain bat ezin jasanezkoa zen "beste"-en atsegin eta bizi nahia.<br />

Mde Pr 158.<br />

hildurazi. � Mortificar. � Hildurazitzea gure aragia. Kortazar Serm 430.<br />

hildurazio. � Mortificación. v. hildura. � Ukatzen diezte [...] beste sentiduai ere ongi ez diran gustoak [...] eta<br />

ildurazio onegatik izango ditu betiko atsegin garbiak. AA III 585.<br />

ilduski. v. ildroski.<br />

hildutu. v. hildu.<br />

ile (Sal, R; Ht VocGr, VocBN, H; ilhe S; VocS 137, Arch VocGr, Gèze, Dv (S)), ille (G-azp, AN, B, BN-baig,<br />

Sal; Volt 89, <strong>Lar</strong>, Añ (G), H), ule (V-gip; Lcc, <strong>Lar</strong>, H (V, G)), ulle (Mic 7v, Añ (V)), elle (AN-egüés), eil(l)e<br />

(Ae). Ref.: VocPir 327; A (ille); AEF 1918, 15; A Aezk 291; Lrq (ilhe); Iz IzG (ule), ArOñ (ulía), R 291; Echaide<br />

Nav 143. �1. Lana. "Lana de ovejas, ardian ulea" Lcc. "Ir por lana y volver trasquilado, ille eske joanik etorri<br />

muskildurik" <strong>Lar</strong>. "Laine de bêtes à laine" VocBN. "Ardi ilea se dit pour laine et pour toison" Dv. "Zómat íle du<br />

ardi kórrek!" Iz R 291. Cf. Ech 34v: "Yleeta, que es lo mismo que laneras". Cf. ARDI-ILE, AHUNTZ-ILE,<br />

GAMELU-ILE. v. artile. � Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos desde Leiçarraga. Il(h)e es la única<br />

forma documentada al Norte. Al Sur, además de il(l)e, hay ule en textos vizcainos y elle en SermAN y Lizarraga<br />

de Elcano (variante fonética y semántica a la vez; cf. en el mismo autor illegabe, illeurdin o más frecuentemente<br />

bilo). En DFrec hay 16 ejs. de ile y 2 de ille, de las dos acepciones. � Eskarlatan tintatu ilerekin. Lç He 9, 19<br />

(He lanarekin). Ardia aunzari ule eske. "La oveja a la cabra lana demanda". RS 498 (Saug 13, O Pr 31 ile).<br />

Bilhatu zituen illea eta lihoa eta biak bere eskuz landu [...] zituen. Ax 402 (V 262). Ilhe kotoin xuria. Tt Onsa<br />

23. Bide hortaz [ardiei] illea legunago [...] ethorzen baizaiote. Mong 593. Batzuén ária itenzúte élle txúris,<br />

berzebatzuéna béltzes. LE Urt ms. 13r. Ardien arrapostia: "Mila plazerreki / ilhiak deitziegü emanen". 'Notre<br />

laine'. Etch 350 (v. tbn. 346). Gillermo de La-Dux, Baionako ule-kontu eskatzallearen ordekoa. (Interpr?). <strong>Izt</strong> C<br />

123. Arkumeak izan oi du aitaren ille mota eta aragia amarena. It Dial 72 (Dv, Ip il(h)e; Ur lania). Illeak zuriak<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 346<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ziran ille zuria bezela. Ur Apoc (G) 1, 14 (Ip ilhe; Ur (V) lana). Ehun orga ile Asturiatik heldu zirenak. Hb Egia<br />

146. [Kabia barrundik] ille eta luma leunakin egiña. Arr GB 59. Ilea moxten dioten bildotxaren pare. Jnn SBi 4.<br />

Bakian bizitzeko aphez artzaiñeki / ilhia ütz hentako beste zerbaiteki. Xikito 3. Pañu beltza du [lebitak], eta<br />

eudiyak jotzian, illia luzatzen zaiona. (Interpr?). Iraola 56. Ardien ilea. JE Bur 198. [Kalzerdiak] sei pare ille<br />

bigunagoz [...] antolatuak. Ag G 50s. Ardien ile leguna. Ox 30. [Ardien] ile nasai eta ederretarik. Zub 97.<br />

Ardimotzale batek [...] [aariari] illea erantzi ondoan. Or Mi 60. Ari eta jantziki asko illez iotzen ziran. JMB ELG<br />

70.<br />

v. tbn. Azurm HitzB 65. Ilhe: ChantP 332. Lf Murtuts 1. Ille: EZ Eliç 390. Gç 78. Volt 179. Mb IArg I 313. Lg I<br />

209. AA II 183. Gy 11. <strong>Izt</strong> C 175. Or Eus 29. And AUzta 131. Ibiñ Virgil 85. Ule: Azc PB 110. Or Tormes 71.<br />

Otx 181. Elle: SermAN 6r.<br />

� Hara belueta renforzatua illia eterdizko kramoisitua. "Aquí tengo yo reforzado terciopelo a pelo y medio<br />

carmisi". Volt 245. � Purpurazko illea. Ibiñ Virgil 81.<br />

�2. (B, L-sar-ain-arcang, BN-baig, Sal, R; Volt 69, Deen I 76, VocBN, Dv, H, VocB; ille V-gip, G-nav, AN-septolza,<br />

B, BN-baig; Lcc, IC 449, SP, Urt IV 178, Ht VocGr, <strong>Lar</strong>, Añ (G, AN), H; -lh- Gèze), ule (V-ger-ple-m-gip;<br />

Lcc, <strong>Lar</strong>, Añ (V), Dv, H), ulle (V-occ; Mic 8v, Añ (V), Dv (V)), uile (V-ger-arr-oroz-och; Mic 5v), ula (V).<br />

Ref.: Bon-Ond 141; A (ille, uile, ule); Iz UrrAnz y To (ille), ArOñ (ule); BU Arano (betazaleko); Holmer ApuntV<br />

(ulesapa); Gte Erd 164; EAEL 6; Etxba Eib (ule); Elexp Berg (ille, ule). Pelo; cabello. "Pelar, sacar pelos, uleak<br />

atera", "rapar el pelo, ulea ebagi", "espeluzarse, ulea arteztu", "liendre de cabellos, uletako barzak" Lcc. "Pelo<br />

de cofre, ille, ule gorria", "pelitos a la mar, illeak itsasora", "despeluzarse los cabellos, illeak, uleak laztea" <strong>Lar</strong>.<br />

"Mesar, illeak, uleak atzapartu", "repelar, illeak atzapartu", "pelamesa, riña, illeak atzaparkatzea" Ib. "Capilar,<br />

como un cabello, illegisakoa, ulegisakoa" Ib. "No tiene pepita en la lengua, [...] illerik eztu mingañean" Ib.<br />

"Trasquilar: [...] (V) ullea ebagi; (G) illea epaki" Añ. "Eztuzu ile batez huts egin, vous ne l'avez pas manqué d'un<br />

cheveu" H. "Pelage d'animaux. Zein iletakoa da? du quel pelage est-il?" Ib. "Ule batek ezteutso egin (V-m), sólo<br />

le faltaba un pelo, es decir, faltaba muy poco para conseguir algo" A EY III 322. "Ile xabur (Hb), cheveux<br />

courts" Lh. "Betazaleko illea, pestaña" BU Arano. "Ille gizena (AN-gip, B), ille lodia (G-azp, BN-arb), [...] ille<br />

ugaria dauka (G-azp), ile azkarrak ditu (BN-arb), ille sarri (AN-5vill)" Gte Erd 164. "Ileak argal ditu (BN-arb),<br />

[...] ilhia arinxka (S), [...] ule meatz (V-arr), [...] ule mea deuko (V-arr, G-azp), [...] ule banan dauko (V-gip)" Ib.<br />

164. "Ilea mehaztu jako (V-arr), ileak mehatu zazko (BN-arb)" Ib. 164. "Ille gogortua (AN-gip), [...] illea<br />

sakastua (G-azp-goi), [...] ile handi orraztu gabea (AN-gip)" Ib. 164. Deen II 87 trae además: "Hiliara, pelo,<br />

cabello". v. 1 bilo. � Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos salvo en suletino, mixano y dialectos<br />

navarros pirenaicos (cf. supra (1) para la acepción 'lana'). Il(h)e es la forma propia de la tradición septentrional y<br />

meridional no vizcaína. En textos vizcaínos hay ule (aunque ile en Barrutia) desde RS, y con menor frecuencia se<br />

documenta ulle en Micoleta (junto con ulla), Añibarro (junto con ule), Zavala, Arrese Beitia (junto con ule e ille)<br />

y Lauaxeta (junto con ule); usa tbn. ule el alavés Lazarraga. Hay además ula en msOñ.<br />

� Juzgatzen badozu ule onegaz / otzitu jatala niri odola. Lazarraga (B) 1154vb. Ule luzea ta zenzun txaburra.<br />

RS 289. Herioa [...]! / pensatzeak lazten dio sendoari illea. EZ Man I 42 (v. tbn. 43). Buruan ille duzun baiño<br />

bekhatu gehiago egin duzun orrek. Ax 125 (V 83; Mb IArg I 245 bere buruan ille diña bekatu ta geiago).<br />

Erraiten zaitzu zahartzen hasi zarela, bi illetan iarri zarela. Ib. 71 (V 47). Elhurra ilea legez / hark ohi du<br />

manatzen. Hm 158. Gizon batentzat desohore dela ille luzeak erabiltzea. He 1 Cor 11, 14. Kameluen ille latz eta<br />

lodiez egina zen zilizio bat. Lg II 126 (v. tbn. I 234). Buruko illea ebaki. Ub 218. Emetik ula gizi baten urten<br />

bagarik. 'Sin apartarse ni en un pelo'. msOñ 233r. Buruko illeak baño bekatu mortal geiago. Mg CC 164 (PAb<br />

197 ule). Illea kiskurturik. AA III 553. Denpora geijago igaroten dabeenak jazten ta uliak arrotuten. JJMg<br />

BasEsc 157 (cf. infra ILE HARRO). Illea zazpi txirikordatan ipintzen. <strong>Lar</strong>d 145 (cf. infra ILE-TXIRIKORDA).<br />

Ikharak duelarik bihotzen bethea [...] / ileak xutik dire buru guzietan. Hb Esk 221. Moxtu zituen ilea eta bizarra.<br />

Hb Egia 61 (v. tbn. 12). Ilea bakhan duen idia berotua daiteke. Dv Lab 236. Ile nahasi. Laph 40. Berrogoi eta<br />

bortz urthetan ilea xuri xuria egina. Ib. 227. Nere ile bakhar, luxe eta xuriek. Elzb PAd 19. Ile kroskoil eta luxe<br />

batzuek. Ib. 4. Asi zan birauka buruko illeak ateriaz. Apaol 102. Buruko iletarik hartzen du. Arb Igand 87. Begi<br />

ta ule baltz ederrak. Echta Jos 58 (cf. infra ILE-BELTZ). Buruko illeak jasotzeko astirik artu ezinda. Ag G 316<br />

(Kr 53 ule). Kazeta moldatzaile gehienek ez die ene bizarreko ile bat balio. Barb Sup 15. Buru bekhainetako ile<br />

biloak gaztainkara. Ox 192 (v. tbn. 20). Lasterka hor heldu da gelaria, harro-harroa ileak. Barb Leg 136. Illea<br />

erortzen asia. Lab EEguna 72. Buruko ille rubiya. Tx B 121. Buruko ille zutien gañetik. Or Mi 114. Ille<br />

gogorrik. "Cerdas duras". Or Eus 137. Emeki-emeki bere ile motzak handitu zitzaizkon Samsoni. Zerb IxtS 49 (v.<br />

tbn. 48). Etzenun beintzat belarri ertzetan ille latzik ageri. Or QA 150. Ille beltz kiskurra. Etxde AlosT 22. Burua<br />

iharrausi zuen, ileak harrotzen zitzaizkiola. Mde HaurB 69 (v. tbn. Pr 115). Neska dago / ilhe gorriak orrazten.<br />

Mde Po 13. Ileak buruan xutitzen zitzaizkon, Baigorri aipatzean. Zerb Azk 107. Illea zuri dugunok. Or Aitork 99<br />

(cf. infra ILE ZURI). Uleak orraztu. Akes Ipiñ 28. Zure mingañak etzun illerik / ziran gauzak esateko. Basarri<br />

31. Illetaraiño beteta gaude / ori aditutzen beti. And AUzta 137. Ile bizarrak luze, errumes bezti. <strong>Lar</strong>z Iru 112<br />

(Senper 66 ilhe). Illagitara joan-ta norbera ille-moztuta etortzea. Berron Kijote 87 (v. tbn. 102, 206). Illiak ere<br />

gutxitu dira / eta burua arindu. Uzt ZArg 1-9-1974, 2. Pentsatze soilak buruko ile guztiak lazten zizkidan. MIH<br />

366.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

347

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

v. tbn. Gç 163. ES 110. Acto 341. ChantP 86. Bv AsL 96 (93 ille). Jnn SBi 138. Elsb Fram 82. JE Ber 45. A Ardi<br />

49 (BeinB 78 ule). Iratz 62. Zait Sof 151. Txill Let 105. Anab Aprika 25 (98 ille). Vill Jaink 148 (44 ille). Osk<br />

Kurl 153. Salav 33. Ibiñ Virgil 105. Mattin 138. Ille: SP Phil 20. Ch I 17, 2. Cb Eg II 192. Echag 59. It Fab 39.<br />

Bil 37. Zby RIEV 1909, 105. Arr May 29. Xe 179. AzpPr 28. Noe 41. JanEd I 36. Iraola 107. Urruz Zer 75. Alz<br />

Txib 94. Ir YKBiz 124. ABar Goi 72. TAg Uzt 179. JAIraz Bizia 45. Lek SClar 112. Ule: Gamiz 203. DurPl 48.<br />

fB Ic I 57. Astar II 223. Ur MarIl 28. AB AmaE 10 (233 ulle). Azc PB 349. Balad 203. Kk Ab II 55. Otx 38.<br />

Eguzk GizAuz 103. Bilbao IpuiB 20. SM Zirik 116. Gand Elorri 136. Onaind in Gazt MusIx 209. Erkiag BatB 51.<br />

Alzola Atalak 39. Ulle: Añ LoraS 146. Zav Fab RIEV 1907, 539.<br />

� (Como primer miembro de comp.). � Batzuetan ez da ageri ile-hartzidura bat baizik, marratto bat iduri. Dv<br />

Lab 248. Sudurpeko ille-mordoska erneberria. TAg Uzt 62. Illargi betez koroaturik / buruko ille-aparra. SMitx<br />

Aranz 22.<br />

� "(L-ain), ciertos pelos cuya raíz, según cree el vulgo, se profundiza y llega a la garganta y ahoga a los cerdos,<br />

es enfermedad" A. � "Apéndice [de la flor] parecido al pelo, [...] illea, ulea, biloa" Lcq 43. � Pelusa. � Sagarille<br />

leunak (irasagarrak). 'Blancos membrillos recubiertos de suave pelusa'. Ibiñ Virgil 35.<br />

� "Ile bat erditik egin, fendre un cheveu en deux: établir des divisions trop subtiles" Hb GH 1929, 90.<br />

- GEZUR-ILE. v. gezur.<br />

- ILA-MALTA (R ap. A), ILE-MAMO (Sal ap. A). a) "Madeja de lana" A. b) "Nubarrones lluviosos" A.<br />

- ILA-MEASKA. "Peliagudo, [...] illameaska" <strong>Lar</strong>.<br />

- ILE-AHARI. � Ille-aari otzan. 'Les moutons laineux'. Or Mi 42.<br />

- ILEA HARTU. Tomar el pelo, burlarse. MIH 188, señala que es un calco. � Orain, zueri bostak emateko<br />

(zueri illea artzeko). 'Pour vous confondre'. Or Mi 37. Arro aundiai arro apalak / ulie artuko dautso. BEnb<br />

NereA 262. Ez ote dabil denbora-pasa naiz bere griñak zurekin ase nairik illea artzen? MAtx Gazt 35 (v. tbn.<br />

30). v. tbn. Lab SuEm 203.<br />

- ILEA HAZTEKO (ulia azteko V-gip, illea azitzeko G-azp). "Illea azitzekoa (lepa-zaña). [...] Tendón cervical.<br />

Se le atribuye dicha propiedad" Gketx Loiola. "Ulia-aztekua. Decíamos así los chicos, de los tendones con que el<br />

carnicero completa el peso de la carne. Gaurko okeliak, ulia-azteko asko ekarri dau" Etxba Eib.<br />

- ILE-ADAR. "Ule-adar (V-m), trenza de pelo" A. v. ILE-TRENTZA.<br />

- ILE-ADATS (H (L, BN, S)), ILADATS (S ap. Lh; H, illadats Sb-Urq, <strong>Lar</strong>), ILEATZ (A Apend). "Cabellera,<br />

pelo largo" <strong>Lar</strong>. "Chevelure" H. "Ile-adazduna, qui a une chevelure" Ib. "Ileatz, vellón (ile adatz)" A Apend. v.<br />

ILE-MATAZA. � Ebakiko zaio [...] bere konsagrazioko illadatsa. Ur Num 6, 18 (Dv ilaia). Gizonari alkekizun<br />

zaiola illadatsa aztea. Ol 1 Cor 11, 13 (Ker ule). Aren oñak [...] bere buruko ille-adatsaz legortu zituen (Lc 7,<br />

38). Ir YKBiz 157 (IBk ile-adats; He, Dv buruko il(l)e, IBe ile). Illadats sapatsua. Zait Sof 142 (62 ille adats).<br />

Gizon gordiña, bizar aundi batekin eta ile-adats ugariekin. Or QA 120. Oinak bere ile-adatsez txukatu zizkiona.<br />

IBe Io 11, 2. v. tbn. Mde HaurB 21. Berron Kijote 179. Illadats: Otag EE 1881b, 81 y EE 1882c, 583. Etxeg EE<br />

1885b, 369.<br />

- ILEA EGIN. "Ulea egin (V-gip), halagar, adular" A. v. ILEA LEUNDU.<br />

- ILE-ALDE (AN, L ap. A; Dv). "Ilealde eta ilekontra, à poil et à rebrousse poil. Ile alde ferekatzea (fig.), flatter<br />

par des paroles d'approbation qui sont selon le cœur de celui à qui on s'adresse" Dv. "A pelo. Ille-alde ferekatu<br />

(L-ain), acariciar a pelo (no a contrapelo). Ille-alde, eztiki gizon latzak hartu behar dira (L, BN-baig), los<br />

hombres ásperos deben ser tratados a pelo, dulcemente" A. � Eztiki jokhatzen zitzaion, larderia gaxtorik gabe,<br />

ile alde ahal bezenbat. Laph 126. Badakizue jendeak hobeki biltzen direla ilhe alde perekatuz bertzela baino. Lf<br />

Murtuts 18. � Errana da gizona (hartarik zerbait atheratzekotz), ile aldera ferekatu behar dela. Dv Lab 240.<br />

- ILEA LEUNDU (G-to, AN-gip ap. A; ulea leundu V-gip ap. A). "Halagar o adular a alguien" A.<br />

- ILEAN IGURTZI. "Ulean igurtzi (V-ger), halagar, adular" A. Cf. ILE-IGURTZI.<br />

- ILE-ANTZ (<strong>Lar</strong>, H), ULEANZ (<strong>Lar</strong>). a) "Pelage, color del pelo, biloanza, illeanza, uleanza" <strong>Lar</strong>. b)<br />

"Proprement ressemblance avec des cheveux, poils ou de la laine. Ille antza dakar, cela ressemble, porte<br />

ressemblance de cheveu, poil, laine" H. c) "Arrangement des cheveux" Lh.<br />

- ILE-APAINTZAILE. "Cinerarius, [...] andre ille aphaintzáillea" Urt V 38.<br />

- ILE-HAR. "Auscaripeda, [...] illehára, har illétsua" Urt III 211.<br />

- ILE-HARI. "Laine filée" Dv.<br />

- ILE-ARRE. "Ule-arria: la oveja de lana gris" Iz ArOñ.<br />

- ILE HARRO (L, B). Ref.: A; Lh. a) Cabello rizado; cabello ahuecado (artificialmente). "(L-ain, B), pelo bien<br />

peinado" A. "(L), cheveux crêpus" Lh. � Mutiko gazte xuhail batzu, jaunxkila, erneak, neskato ile harrodun<br />

andana besoz beso zerakartelarik. JE Bur 25. Ille arroen azpian zentzun gabeko txepetxburu asko izan oida, ta<br />

jantzi apañaren barruan bada-ezpadako biotz aldakor txakillak ugari. Ag G 35. Jantzi luzez ta ille arroz<br />

apaindurik. Ib. 334. Bardin emakumeak be, jantzi eratsuz [...]; ule arrorik, urrerik [...] ekarteke. Ker 1 Tim 2, 9<br />

(IBe ile harro; Lç bilo izurtze, He ille frisatu, TB bilo izurtu, Dv ile kuskuilatu).<br />

� "(L), chevelure en desordre" Lh.<br />

b) (ule-arro V-gip). (Adj.). "De pelo alborotado, esponjado. Arrateko ule-arrua ezkondu ei da" Etxba Eib. �<br />

Erdi jantziz, ille-arro, atera gelatik. "De<strong>sg</strong>reñada". Or Eus 52.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

348

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

� De pelo rizado. � Ikusten al dezue or datorren ille-arro ori? NEtx LBB 125.<br />

� (Fig.). "(B), mujer desenvuelta" A. � Aiñenka, illearro naiz sukal-morroi bat antzo! Amez Hamlet 81.<br />

- ILEA URDINDU (V-arr, G-azp, AN-gip ap. Gte Erd 164; <strong>Lar</strong>, Añ (+ ullea)). Encanecer. v. ILEA ZURITU. �<br />

[Zahartzean] illea urdintzen da. Ax 182 (V 123). Hasia zuelarik ilea urdintzen. Hb Esk 220. Neska-zarrari,<br />

zarraren zarrez, / illia zaio urdindu. Urruz Urz 45.<br />

- ILEA ZURITU (<strong>Lar</strong>, Añ (+ ullea)). Encanecer. v. ilenabartu. � Gazte denboran neukan aizezko burua / illea<br />

zuritzean bete zait kaskua. AB AmaE 403. Begiak lausotu [...], / illia zuritu. Urruz Urz 56. Gure ille beltzak<br />

txuritu diranez gero. Zait Sof 192. Igort-uzkitzu "Ranchero" hetarik zonbait hunarat. Ahatik, ez gero ileak<br />

sobera zuritu ondoan. <strong>Lar</strong>z Iru 20. v. tbn. Tx B I 62. Uzt Noiz 14. Ulea zuritu: JJMg BasEsc 189. Otx 41.<br />

- ILE-BARBAN (L-ain, B ap. A; VocB). "Cabello primero que sale en la cara" VocB. "Bozo" A. "Pelo ralo" Ib.<br />

(s.v. barban). Cf. barban. v. ILE-BIZAR, ILE-PITZ, hilbilo.<br />

- ILE-BEILEGI. Rubio. v. ILE-HORI. � Andre ile-beilegi batekin. Arti Ipuin 58.<br />

- ILE-BELAR. "Callithrix, ille belhárra" Urt IV 81.<br />

- ILE-BELTZ (illebeltx <strong>Lar</strong>; ulebaltz <strong>Lar</strong>). Moreno, de pelo negro. "Pelinegro" <strong>Lar</strong>. � Bi ez besteak gazte ilebeltzak.<br />

A Ardi 107. Gazte ule baltz gara, ez zar ule zuri. Laux BBa 8.<br />

- ILE-BERRI. "Ilaberria, laine menue qui pousse sous la laine longue et plus grossière" H.<br />

- ILE-BIGUIN. "Peliblando, illebiguña, uleleuna" <strong>Lar</strong>. v. ILE-LEUN.<br />

- ILE-BIKO. "Bi ule, ule bikuak, urri-ulia: la [lana] que se esquila en otoño" Iz ArOñ.<br />

- ILE-BIZAR (ilabizar R ap. A). a) "Bozo, vello del labio superior que nace antes de la barba" A. v. ILE-<br />

BARBAN, ILE-PITZ, hilbilo. b) (Pl.). Pelo y barba. � Ille-bizar txurien esi-barnean aurpegi-azala. Ldi IL 22.<br />

- ILE-DINDIL, -GINGIL. "Guiche (de cheveux)" T-L.<br />

- ILE-EBAKI (<strong>Lar</strong>), -INAUTSI (<strong>Lar</strong>). "Atusado, ille iñautsia, ebakia" <strong>Lar</strong>.<br />

- ILE-EBAKITZAILE. Peluquero. � [Pelukeriako] ule-ebatzalliak. SM Zirik 116.<br />

- ILE-EBAKITZE (ule-ebate V-gip ap. Etxba Eib). Tonsura. "Corte de pelo. Gure eskolako sasoian, ule-ebatia<br />

iru txiki, eta asko eskillarekin, iru txakurtxikixak aurreratziarren" Etxba Eib. � Prima esaten diogun illebakitzea<br />

edo ordendu behar duanari, buruan egiten zaion koroa. Ub 220.<br />

- ILE-ERA. "Illera, ilera, modo o forma de pelo o cabello seguido y largo" VocCB.<br />

- ILE ERARA (G-to ap. A; ule erara V-ple ap. A). "A pelo" A. v. ILEZ ERARA.<br />

- ILE-ERORTZE. "Alopecia, illerórtzea, illerortzeritasuna" Urt I 535.<br />

- ILE-EROSLE. Comprador de lana. � Ile-erosleak [...] pizatzen dituzte ileak, zamaka. Zub 98.<br />

- ILE-ERTZ (uleertz V-gip), ULERTZ (V-gip). Ref.: A e Iz ArOñ (ulertz). "Raya que se hace con el peine en la<br />

cabeza" A. "Ulertz, uleertza: (la) raya del peinado" Iz ArOñ. v. 1 artesi (2).<br />

- ILE-ESTALKI. Pieza de lana, cubierta de lana. v. ILE-ZATI. � Hirur zaku [...] ile-estalkiz, medailaz eta<br />

arrosarioz betheak. Prop 1893, 268. Gedeonek hautatu ile-estalgi bat. Zerb IxtS 46.<br />

- ILE-GALTZERDI. Calcetín de lana. � Ekar eskalapoinak, / hetan baitut gostu; / ile-galtzerdiekin / behar tut<br />

goxatu! Etcham 71.<br />

- ILE-GAUZA. Lana. v. ileki. � Bi motxaldietan amairu arroba ille gauza gitxi gora bera kenduko ere diozka.<br />

<strong>Izt</strong> C 170.<br />

- ILE-GINGIL. v. ILE-DINDIL.<br />

- ILE GORA. "Redopelo, [...] illegora, ulegora" <strong>Lar</strong>. Cf. <strong>Lar</strong>: "Al redopelo, de mal modo, illeaz gora, uleaz<br />

gora".<br />

- ILE-GORRI (-ll- <strong>Lar</strong>; ule-gorri V-gip ap. Etxba Eib; <strong>Lar</strong>), ILLAGORRI (<strong>Lar</strong>). "Pelirrubio" <strong>Lar</strong>. "Alazán,<br />

caballo de color rojo, zaldi illagorri, ulegorria" Ib. "Pelirrojo. Judas Keriotekua gaittik esaten dabe ule-gorrixa<br />

zala" Etxba Eib. � Zaldi illagorri indartsu baten gañean. Otag EE 1882c, 582. Emakume illegorriak. TAg Uzt<br />

181 (v. tbn. 179). Bata larruzuri, illegorri, bestea beltxeran. Or QA 45 (v. más ejs. en la misma pág.). Ez<br />

mendiak bakarrik, bai ardiak ere, illegorri-gorriak itzalik ez daukatelako. Munita 128. Atzo illegorri batekin<br />

ibilli ziñala esan didate. EgutAr 1-7-1960 (ap. DRA). v. tbn. Ule-gorri: Ag Kr 64. Echta Jos 186.<br />

- ILE-GURI. Terciopelo. v. belus. � Uleguri baltzezko estalgijaz dagon [...] kutxatillea. Otx 181.<br />

- ILE-GURUTZE. "Illegurutze, remolino de pelo" Asp Gehi.<br />

- ILE-IGURTZI. Caricia en el pelo. � Txakurtxoari egiten ziozkan palagu ta ille igortziak. VMg 19s.<br />

- ILE-ILEAN (ule-ulean V ap. A; Añ). "Cabal, cabalmente, [...] (V) ulle ullean" Añ.<br />

- ILE-IZAR. "(L; Hb), marque chez les animaux" Lh. � Idiek eta behiek badute [...] buztanaren azpiko-aldean,<br />

ile izarra deitzen den seinale bat. Dv Lab 245. Ile-izar ederra duen behia. Ib. 249 (v. tbn. 245, 246, 247).<br />

- ILE-IZPI (G-to, B; SP, VocB), "Brin de poil" SP. "Una hebra de pelo" A. "Pelo de cabellera" A Apend. v. ILE-<br />

ONDO. � Ille izpi huts bat athera othe liazakezute burutik? SP Imit III 46, 2 (Ch ille, Mst bilho). Buruko illeizpi<br />

batez. SP Phil 377 (He 380 ille-ispi). Ez baitzuten huts eginen harri batekin ille izpi bat ere. Lg I 240s. Illeizpi<br />

bat ere etzitzaiela erre. <strong>Lar</strong>d 309. [Ardiak] ille-izpirik busti bagerik. Or Eus 265.<br />

- ILE IZUR. "Antiae, bekhokiko [...] ille ixur koskoillátuak" Urt II 146. "Crespo. Afrikako baltzak leztxe, uleizurra<br />

eban" Etxba Eib.<br />

- ILE-IZURTZAILE. "Cinerarius, [...] andre ille ixurtzáillea" URt V 38.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

349

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

- ILE-JARIO (<strong>Lar</strong>). a) "Pelambrera, pelona, enfermedad, illuskeria, biluskeria, ille jarioa" <strong>Lar</strong>. b) "Traspeinar,<br />

peinar componiendo lo que ya está peinado, illejarioak orrazatu" <strong>Lar</strong>.<br />

- ILE-JOAN. "Uléfuanak, las calvas" Iz ArOñ.<br />

- ILE-JORI. � Zure buru baltz bigun ule-joria. 'De abundantes cabellos'. Gand Elorri 189.<br />

- ILE-KALPAR. Mechón de pelo. � Haizearen zartailuak zutik jarritako kima gogordun ile-kalparra dirudi.<br />

"Mechón de duras crines". MEIG IX 139 (en colab. con NEtx).<br />

- ILE-KAPA. "Ule-kapia: toda la lana de una res que sale junta" Iz ArOñ. "Ule kapa itzua: el vellón espeso" Ib.<br />

(s.v. itzu).<br />

- ILE KIRIMILATU. "Ule kirimillau (V-m), pelo crespo y rizado" A.<br />

- ILE KIZKUR (kiskur <strong>Lar</strong>; ille kuzkur G-goi-nav, AN-gip-5vill-araq ap. A), ILKIZKUR (B ap. A), ILE<br />

KISKURTU (<strong>Lar</strong> (+ ule-)). a) "Aladare, los cabellos peinados con curiosidad a lo antiguo, [...] ille kiskurra, ule<br />

kiskurtuak" <strong>Lar</strong>. "Desrizar, deskiskurtu, illekiskurra nahasi" Ib. "Pelo crespo y rizado" A. � Zure bekokitxo ille<br />

kizkurrez apaindu ori. Arr GB 52. Zer polita dagoan bere ille kixkurrakin! Ill Testim 18. Eskutitz bat edo ilekizkur<br />

bat edo bestelako oroigarri samur bat. Mde Pr 176. Goiz-sentiak eman dio / zure ille ixkurrari / bere<br />

urre-argi. NEtx LBB 343. v. tbn. Altuna 94 (ule k.). Laux BBa 74 (ulle-kizkor). Or Mi 5. Zait Sof 23 (i. kixkur).<br />

� Orraziak, orkillak, ille-kiskurgaiak [...]. Etxde Egan 1961 (1-3), 96.<br />

b) (i.-kixkur V-gip ap. Elexp Berg; ule-k. V-gip ap. Etxba Eib). De pelo rizado, crespo. "Noizian beiñ, famelixa<br />

zurixen artian be, agertzen dira ule-kizkurrak" Etxba Eib. � Ondorean agertu ziran illekizkur beltxeran batzuek,<br />

esan zutenez Caribe aldekoak. JAIraz Bizia 26. Ikuste al dezu neskatxa ille kixkur ori? NEtx LBB 136.<br />

- ILE-KONTRA (G-to, L-ain ap. A; <strong>Lar</strong>, Hb ap. Lh). "Contrapelo, illekontra, ulekontra" <strong>Lar</strong>. "A contrapelo" A.<br />

v. ILEZ KONTRA.<br />

- ILE-KOPET. Trenza de pelo (?). � Errezki ulle-kopet ederrok arras atera / o neskatillak! daikezuez. AB Olerk<br />

133 (v. tbn. AmaE 157). Zuen apainkera ez bedi ule kopetaz. Ker 1 Petr 3, 3 (Ol ille kizkur).<br />

- ILE-KORDA (B ap. A). v. ILE-TRENTZA.<br />

- ILE KRISU "Ule krijue, krisue, la lana rizada (V-gip); ule krispue (V-gip)" Iz IzG.<br />

- ILE-LABUR. "Pelicorto, illetxabur, illelabur, ulelaburra" <strong>Lar</strong>.<br />

- ILE LATZ. Estopa. � Illelatzezko athorrak hagitz du zebatzen gorphutza. He Phil 322 (SP 321 sedazko<br />

athorrak). Ikhusi zioten larruaren gainean zakharkeien zilizioa edo athorra ille latzez egina. Lg I 376.<br />

Ullelatzezko soka moropildu bat. Añ EL 1 43.<br />

- ILE-LEUN. a) "Peliblando, [...] uleleuna" <strong>Lar</strong>. b) "Ule-leguna, se dice de los animales domésticos bien criados<br />

(del ganado). Ibargaiñen irixak, beti ule-legunak" Etxba Eib.<br />

- ILE LODI. Lana gruesa. � Ardi ari edo ule lodiagaz egindako oial zati. Ag AL 23s (v. tbn. 71).<br />

- ILE-LOZIO. Loción capilar. � --Zer duzu or, bidoi oietan? [...] --Ille-lozioa. Lab SuEm 188 (v. tbn. 199).<br />

- ILE-LUMA. "Ille-luma (L; Hb), duvet" Lh.<br />

- ILE-LUZE. "Pelilargo, illeluzea" <strong>Lar</strong>.<br />

- ILE-MALO, -MALUTA. Copo, mechón de lana. � Ule-malo bat ebagiko dodala [ezpatagaz]. "Un copo de<br />

lana" Or Tormes 73. Ardien ule-malutak / arantzadun alanbreetan. Gand Elorri 163 (v. tbn. 12, 16 y 224).<br />

- ILE-MATAZA. Cabellera. v. ILE-ADATS. � Ille-mataza oriska. NEtx Antz 152. Ezti koloreko ulematasa.<br />

Erkiag Arran 97 (43 ulematasadun).<br />

- ILE-MENTS. Cf. buru-ments. � Animale madarikatutik, / ilhe ments, hasteridun hortarik / min guziak<br />

ziretzela jiten. "Ce pelé". Arch Fab 209.<br />

- ILE-MIHISE (ulemiisa <strong>Lar</strong>, H (V, G)). "Lilaila, tejido" <strong>Lar</strong>.<br />

- ILE-MORDOXKA. "Ule-mordoxka (V), trenza de pelo" A.<br />

- ILE-MOTOTS "(AN-gip [G-ond, sic]), trenza de pelo" A. v. ILE-TRENTZA. � [Beiaren] adar-puntara<br />

begira, nork dun / besteren ille-mototsik. "Quien tiene pelo de la otra". Or Eus 174. Aita zanaren illobia<br />

ixuriketaz ta burutikako ille-motots ebaki berriz buruntzatuta. 'Rizos cortados de la cabeza'. Zait Sof 14 (v. tbn.<br />

35). [Neskatoaren] ile-motots leporaino eroria. Mde HaurB 24.<br />

- ILE-MOTZ. "(L, BN, S), qui a les cheveux courts" Lh. � Aari ille-motza. "Carnero rapado". Or Eus 28.<br />

- ILE-MOZKIN (SP (-tz-), Dv, A). "Barbier" SP. "(O), perruquier" Dv. "Peluquero (SP, O ms.)" A.<br />

- ILE-MOZKINDEGI. "Salon de coiffure" Dv � A.<br />

- ILE-MOZKINTZA. "Profession de perruquier" Dv � A.<br />

- ILE-MOZLE (ilhe- T-L; -muxle S; Foix ap. Lh), ILE-MOZTUTZAILE. "Tondeur" Lh. "Coiffeur" T-L. �<br />

Koziner, ile-mozle, [...] musikari. JE Ber 71. Nahi dute ile moxleek atsaldia haizu izan. Zub 98. Onhartu dute<br />

"Herria" ezartzea mediku, ahoarthatzale, ile-mozle eta notarietan, beren aldiaren beha daudenak irakurtzeko<br />

eta gostu hartzeko. Lf Herr 26-6-1958 (ap. DRA, s.v. aho-arthatzale). Ilemozleen aitzinean ixilik dagoan<br />

ardiaren iduriko. Etcheb Zeruari 42 (ap. DRA). Baztar batean, ille-moztutzalea zutik. [...] Ia burua zuritzeraño<br />

mozu zion illea [mutilari]. Anab Aprika 25.<br />

- ILE-MOZTE. Esquileo. � Esne-jeisteak, [...] gaztai egiteak, orrill edo urriko ille-moztutzeak. Ag G 152.<br />

Uztailian dutela ardien ile moxtea. Zub 97. Ile moxte egunian. Ib. 98.<br />

- ILE-MUNDJARO. "(S), couverture de laine" Lh.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

350

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

- ILE-MURRI. "Ille-murri (G), ule-murri (G) [sic, sin duda por V], calvo" A s.v. murri.<br />

- ILE-MUTUR. Punta del pelo. v. ILE-PUNTA. � Gizon lodiya geratu da lo [...] nere bizkarren gañian,<br />

igortziyaz txit legun ille muturrakin masallian. Iraola 132. Odola igo zitzaion ille-muturretaraño. Or Mi 59.<br />

- ILE-ONDO (L-ain-côte, B), ULONDO. Ref.: A; Lander (ap. DRA). Cabello. v. ILE-IZPI. � Ikaraz arrotzen<br />

ziran haren buruko ille-ondoak. Mb OtGai III 390. Deusere ezta, ez eta ile hondo bat ere, nere baitharik<br />

dudanik. Dh 105 (v. tbn. 420). [Gizonak] sortzen dire [...] ile ondo bat gabe. Hb Egia 61s. Etzan a ulea ez /<br />

ezpada urrea; / ulondo bakotxeko / zerion perlea. Balad 202. [Zakurra] haguna zariola ahotik, ile-ondoak xutik.<br />

JE Bur 64 (v. tbn. Med 22). Gizonak, hoberenak, badu hille-hondo bat beltza (L-côte). Lander Zuhur hitz (ap.<br />

DRA). v. tbn. Jaur 144 (ile hondo).<br />

- ILE ORATU. "Ule oratua, el pelo postizo" A s.v. oratu.<br />

- ILE-HORI. Rubio. v. ILE-BEILEGI. � Soldadu gazte ile hori bat. Prop 1906, 45. v. tbn. Iraola 122. Andre<br />

nobia, ille-oria. "De cabello de oro". Or Eus 360. En DFrec hay 2 ejs. v. tbn. Etxde JJ 11n. � Gazte ile-horixka,<br />

itxurazkoa. MEIG IX 92.<br />

- ILE-ORRATZ. Alfiler para sujetar el pelo. � Ahutara bat ile-orratz. Barb Piar II 199.<br />

- ILEPE. "(BN), id. ilepekoa. Syn. ilaberria" H. v. ILE-BERRI.<br />

- ILE-PEITU. Falta, carencia de pelo (?). � Txakurraren saman ulepeituz egindako uztaia dakus. Eguzk GizAuz<br />

103.<br />

- ILEPEKO. v. ILEPE.<br />

- ILE-PILA. "Balas de imprenta, ulepillak" <strong>Lar</strong>.<br />

- ILE-PINDOL. "Guiche (de cheveux), ilhe-pindol" T-L.<br />

- ILE-PITZ (BN-baig ap. A; Lh; i.-pits T-L). "Bozo" A. "1.º duvet; 2.º effilochure de laine" Lh. "Duvet, poil" T-<br />

L.<br />

- ILE-PLANTXA (S ap. Lh y Lrq). "Couverture de laine" Lh.<br />

- ILE-PUNTA. Punta del pelo. v. ILE-MUTUR. � Bere bizarrak moztu ta kenduko dizkiot nere ille-punttaren<br />

bat ukitzeko asmoa duken guztiari. Berron Kijote 87.<br />

- ILERA (ulera V-ple-m; A Apend). "Neure ulera nagonean, cuando estoy a mi gusto; litm.: a mi pelo (V-plem)"<br />

A EY III 296. v. ILEZ.<br />

- ILE-SALTZAILE (-saltzale H; ule-saltzale H). Vendedor, tratante de lanas. v. ej. en ILE-XEHE.<br />

- ILE SENDO. "Gixi sendua, ule sendua, txakurrulia: la lana gruesa" Iz ArOñ.<br />

- ILE-TIRA. Estirón de pelo. � Bizar ta buruko ulle-tirak zirian berrogeta amabi. Añ EL 1 212.<br />

- ILE-TIRAKA. a) Estirando del pelo. � Negarrez, ille tiraka. Mg CC 169. Niri kaskarrekoka ta ule-tiraka<br />

ziarduen. Or Tormes 21. b) Estirón de pelo. � Orduban dira negarrak, ta naigabiak. Orduban ule tirakak ta<br />

auspaz etzindako illetak. CrIc 56. Ule-tiraka, ukabilkada ta eskutada arrigarriakaz. Añ EL 1 199.<br />

- ILE-TIRAKADA. Estirón de pelo. � An zirean aguren / ule-tirakadaak. Azc PB 144.<br />

- ILE-TRENTZA, I.-TREZA. Trenza. � Neskatilliak urten lei nora nai bere ule trenza ederragaz. Mg PAb 54<br />

(v. tbn. 70 y 71). Zure ille-trentzak / adinakuak ditu / okozpian auntzak. JanEd I 72. Sorbaldei behera jausten<br />

zaizkoten ile trezetarik. Prop 1905, 279.<br />

- ILE-TXIMA. (Pl.). "Greñas. Ule-txima guztiak arro zittuala, sorgiña zidurixan, con todas las greñas<br />

alborotadas" Etxba Eib.<br />

- ILE-TXINTXUSTA. Mechón de pelo (?). � Ginbailtxo zuriaren azpitik dagertzkion ille-txintxustak. TAg Uzt<br />

6.<br />

- ILE-TXIRIKORDA (G-azp-to-bet-nav ap. A). Trenza. � Egurrezko makuloak, argizarizko anka ta besoak,<br />

zillarrezko biotzak, ille txirikordak, ontziak. Ag G 178.<br />

- ILE-TXORRU. "Ule-txorru bat, un cañón de pelo" A (s.v. txorru).<br />

- ILE-TXORTA. "Ule-txorta (V-gip), trenza de pelo" A.<br />

- ILE URDIN (ille- <strong>Lar</strong>, Añ, H; ule u. V ap. A; Añ (ulle)), ULLA URDIN, ULURDIN. a) "Canas" <strong>Lar</strong>. "Hay la<br />

diferencia de que urdin es la cabellera no completamente blanca, como zuri, sino gris" A. � Zeinba ulle urdin<br />

daukada, ya noa zartuaz. Mic 12v (v. tbn. en la misma pág. ulla urdinak). Burua ere illurdines ta aurpegia<br />

zimurres (103). LE-Ir. O pasione itsua, ezpaitiotek barkatzen ez dignidadeei, ez koronei, estare illeurdinei!<br />

(173). Ib. Beztuaz betilliak / ta ille urdiñak. Urruz Zer 105. Buruko ille bakanak urdin. Mok 4. Gaztetasunaren<br />

kemena eta sua dario alde guztietatik, ile urdinak gorabehera. MEIG I 108. v. tbn. Ldi IL 114. Ule urdiñ: Iza EE<br />

1881a 187. Ulurdin: L. Ormaetxe Ipuintxuak 38 (ap. DRA).<br />

b) Cano, de pelo blanco. � Ezpazaitute ezagutuko, ezta goganbeartuko ere, orren ille-urdin ikusita. Zait Sof 14<br />

(v. tbn. 62).<br />

- ILE-URDINTZE. Encanecimiento del pelo. � Ille-urdintze ta aguretzea; ta azkenik... azkena. Ldi BB 100.<br />

- ILE-URREANTZEKO. Rubio, de pelo dorado. � Nere ille-urreantzeko [...] Mirenengana. JAIraz Bizia 24.<br />

- ILE-URRI (V-gip). "Illé-urrixa: la (oveja) que tiene poca lana" Iz UrrAnz.<br />

- ILE-HUTSE(T)AN. Con el pelo, con la cabeza al descubierto. � Illeutsean edo apandillarik gabe. Aran SIgn<br />

81. Artzai-neska eder ta malizi-gabeak, adats ta ille utsetan [...] estali-bearreko ura estaltzeko bear ziranez<br />

beste soiñekorik gabe. "En trenza y en cabello". Berron Kijote 125.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

351

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

- ILE-HUTSUNE. "Pelambre, falta de pelo, illeutsunea, uleroilla" <strong>Lar</strong>.<br />

- ILE XAHU. "Ille xa¸)a (R-uzt), ille xaua (Sal), la lana lavada" A.<br />

- ILE-XEHE. � Ilhe-xehetan izan da ügürükiten etzien gorentze bat handia. Hun zatekian hori gure herriko ilhe<br />

salzalentako, bena heben ezta arres ilhexehedunik. ArmUs 1900, 72 (ap. DRA, que traduce "lana fina").<br />

- ILE XIGORTU. "Poil frisé" SP.<br />

- ILE-XIRGIL. "Ile xirgila, petite mèche de cheveux" H (s.v. xirgila).<br />

- ILE-XORTA. Cabello. � [Theresaren] ile-xorta barneko ilun-nabarrean gorrizka agiri zirenak. Mde HaurB 7.<br />

- ILEZ "A gusto, ulez (V-ger)" A Apend. v. ILERA.<br />

- ILE-ZAMA. Vellón. � Ilhe zama meheago eta tinkago diren bezañ behar du xikhiro pikarraituak begiratu<br />

aireko aldakuntzetarik. "Toison". Arch Gram 122. Primaren izaiteko, ile-zamak edo zamarrak bederazka eta<br />

osoan estekatu beharko dire, lokharri berezi batekin. Herr 13-7-1961, 1.<br />

- ILE-ZAMAR (H). "Ile zamarra, chevelures épaisses, incultes" H (s.v. zamarra). v. BILO-ZAMAR (s.v. 1<br />

bilo). � Vellón. � Primaren izaiteko, ile-zama edo zamarrak bederazka eta osoan estekatu beharko dire,<br />

lokharri berezi batekin. Herr 13-7-1961 (ap. DRA s.v. ile-zamar).<br />

- ILE-ZAPA (ule-sapa V). Ref.: A (sapa); Holmer ApuntV. "Ule-sapa (Vc), greña de pelo" A. "Cabellera, greña"<br />

Holmer ApuntV. � Burutzar iku<strong>sg</strong>arrija eban, ule zapa baltz sarratu bategaz estalduta. Kk Ab I 31.<br />

- ILE-ZATI. Trozo, pieza de lana. v. ILE-ESTALKI. � Ille-zatia leor eta ingurua intzez bustia (Jud 6, 37). <strong>Lar</strong>d<br />

128 (Dv ardi-ile, Ol artille, Ker artule).<br />

- ILEZ ERARA. "Ulez erara [...], a pelo (V-arr)" A Apend. v. ILE ERARA.<br />

- ILE-ZERGADA (B ap. A). "Kopeta estaltzen diote ille-zergadek, los mechones de pelo le cubre la frente" A<br />

(s.v. zergada).<br />

- ILE-ZIATX. "Peliagudo, uleziatxa" <strong>Lar</strong>.<br />

- ILE-ZIKIN. "Ilezikhiñ (S; Foix), suint" Lh.<br />

- ILE-ZIPITZ. "Ille zipitza ugari (ile punta asko) (G-azp)" Gte Erd 164.<br />

- ILE-ZIRRIZTA. "(L), bedijas de lana" A, que cita el ej. de Duvoisin. � Ile-izarra behar den tokian ile-zirrizta<br />

bat baizik ez-bada deus ez-du balio behiak laneko baizik. Dv Lab 249.<br />

- ILEZKO (S ap. Lrq; Dv). De lana. "Qui est en laine, en cheveux en poil" Dv. "On dit souvent ilhe dans le<br />

même sens. Ex. ilhe galtzak, les bas de laine, au lieu de ilhezko galtzak" Lrq. � Illiasko oihalak. "Paños de<br />

lana". Volt 186. Iliesko oihalak. Ib. 249. Illezko ta maidirezko ta mantazko bere oatzea. Mb IArg I 254. v. tbn.<br />

Egiat 200. Ellesko azote beratxes (322). 'Azotes blandos de lana'. LE-Ir. Ellésko [ária]. LE Urt ms. 13r. Ilezko<br />

yauntzi beroetan. Zub 98. Ilhezko soka. Lf Murtuts 20. Illezko oial gorria. Anab Poli 21. � [Jaka] ille<br />

urdiñezkoak, oso apañak. Ag G 93.<br />

- ILEZ KONTRA. "Ulez kontra, [...] a contrapelo (V-arr)" A Apend. v. ILE-KONTRA.<br />

- ILE ZURI (ille G, AN ap. A; Añ, H; ule zuri V ap. A; <strong>Lar</strong> (-txuri), Añ (ulle-)). a) "Canas" <strong>Lar</strong>, Añ. � Ile xuri<br />

nasai batzuek. JE Bur 157. Ile xuri luzeak, xamarra brida gorriekin. Ox 196. Buruan zapi beltza ta ille zuria.<br />

Jaukol Biozk 13. Zartu baño len asi zaizkizu / ille txuriyak buruan. Tx B II 156. v. tbn. It Fab 111. <strong>Lar</strong>d 539. Ule<br />

zuri: Ag AL 10. � Gorde zaiezute ille zuriai zor zaieten begirunea. Ag G 48. b) (illezuri V-gip, G; <strong>Lar</strong> (-txuri);<br />

ule-zuri V-gip). Ref.: A; Etxba Eib (ule-zuri); Elexp Berg. "Pelicano" <strong>Lar</strong>. "Canoso" A. "Batzuk, gazte gaztetatik<br />

dira ule-zurixak, algunos desde muy jóvenes son canos" Etxba Eib. � Gizon ginharri xut ile xuri bat. JE Bur<br />

130. Yaun illezuri agurgarri batzuk. Ldi IL 63. v. tbn. Laux BBa 8 (ule zuri).<br />

- ILE ZURIDUN. Cano, de pelo blanco. v. ILE-ZURI (b). � Aita xahar ile xuridunak. Ox 178.<br />

- ILE-ZURITU. Cano, de pelo blanco. v. ILE-ZURI (b). � Ile zuritu gizonak. Hb Egia 23.<br />

- ILE-ZUT. "Pelitieso, illezuta" <strong>Lar</strong>.<br />

- ILE-ZUZKI. "Illezuzki (G, AN), antorcha" A.<br />

ileatz. v. ILE-ADATS. - ILLE-AILLIKO. "(Sal, R), orillo de lana" A.<br />

ile. v. egile.<br />

ileba. v. iloba.<br />

ileberritu. "(L-ain), mudar de pelo el ganado" A.<br />

hilebeteka. v. hilabeteka.<br />

ilede. � "Illede, cabellera (He)" A. v. iledi, ILE-ADATS. � [Absalonen] ilede aberats eta ederra. Zerb IxtS 56<br />

(v. tbn. 55).<br />

iledi (-ll- <strong>Lar</strong>), uledi. � Cabello. "Pelamesa, mucho pelo" <strong>Lar</strong>. � Egunek biztu dio / yorik illedia. 'Al tocar sus<br />

cabellos'. Ldi BB 56. Neskato alaia mardultasunean / arratseko aizez zibuka uledia. TP Y 1933, 88 (v. tbn. TP<br />

EuskOl 1931, 68). Uledija baltza ta lasaia. BAizk Ipuin 29 (ap. DRA).<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

352

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

iledun (S (-lh-); Urt IV 176 (ille-), Dv, H), ilaun (B), uledun (H (V)). Ref.: A (ilaun); Lrq. �1. Peludo, que tiene<br />

pelo o lana. "Capillatus" Urt IV 176. "Qui a des cheveux, du poil ou de la laine" Dv. "Laineux, qui a du poil, des<br />

cheveux" H. "Dotado de pelo" A. "Laineux" Lrq. � Gizonak mekanika dire [...], atabal bi aldetarik zilhatuak<br />

barnean errotekin, bi zangotako arrain iledun eginak. Hb Egia 137. Idikija, txarrikija, arikija, auntzakija ta<br />

euren idiak, eta, itz batan esateko, uledun gustijen aragija. AG 1444. Iledun eta adardun azienda xuri. Prop<br />

1911, 88 (ap. DRA). Buruetan ardi larru iledun beltz haundi bat. Zub 115. Illedun elephas (mamut). JMB ELG<br />

39 (v. tbn. otro ej. en la misma pág.). Imajiña gotikoak [...], urrezko bizar ta urrezko illedunak. Lek SClar 112.<br />

� (<strong>Lar</strong> (ille-), Añ (G, AN)), iladun (R-vid), uledun (<strong>Lar</strong>), ulledun (Añ). (Ganado) lanar. "Lanar" <strong>Lar</strong> y Añ.<br />

"Vacuno, abel gorria; ganado de cerda, txerri gentia; [...] lanar, iladuna" Mdg 149. � Badira beiak jaten duten<br />

guztia esne biurtzen zaiotenak. Oro bat gertatzen da abere illedunarekin. It Dial 71 (Ip hazienda ilhedunetan;<br />

Dv azienda xurietan). Ilhedün aberer eman behar zaien thegiaren hautatzea. "Aux bêtes à laine". Arch Gram<br />

120. Bada lau zangotako iledun bat. Ezda ardi, ez ahari; bien arteko. Hb Egia 130.<br />

�2. "Uléduna, el comprador de lana" Iz ArOñ.<br />

iledura. v. hildura.<br />

ile-edertu. � Fortalecer, mejorar el pelo. � Mardotu ta ille edertu zan gure astoa. VMg 47.<br />

ile-erantsi. v. ilerantsi.<br />

ilegabe (Urt IV 98 (-ll-), Dv), illebage (<strong>Lar</strong>, Añ (G, AN)), ulebaga (<strong>Lar</strong>, H), ullebage (Añ (V)), ulebagia (det.;<br />

V-gip ap. Etxba Eib), ullegea (det.; Añ (V) � A (ullega)), ulega (V ap. A Morf 218). �1. "Calvo, calvino",<br />

"carona", "chamorro" <strong>Lar</strong>. "Ilegabe ou ilegabeko, qui n'a pas de cheveux, du poil ou de la laine" Dv. "Calvo.<br />

Ogetamar urtera ezkerik, ule-bagia dozu zaldun ori" Etxba Eib. � Motz, soil, garbal, karsoil eta ille gabe. Ax<br />

153 (V 101). Ene anaia gizon illetsua dun bañan ni gizon ille gabea naun. Urt Gen 27, 11 (Ur, Bibl il(l)egabea;<br />

Dv, Ol leguna). Eta azkenean badaude / ez diru ez eta ohore, / nola bertzea ille gabe. Gy 20. Illerantzia<br />

illegabea. (Interpr?). Sor AKaik 110. � Esau / da illez betea, / beste aldetik naiz ni / illerik gabea. It Fab 244.<br />

�2. "Calva: [...] (G) ille bagea, zagea" Añ. � Atra ze mutiko saldo bat egitera burla zarrain illegabeas edo<br />

kalbas (103). 'De la calva del anciano'. LE-Ir.<br />

- ILEGABEKO. "Ilegabe ou ilegabeko, qui n'a pas de cheveux, du poil ou de la laine" Dv. � Eskuetarako ur<br />

garbia ta illegabeko zamauak zeramazkiten. Ibiñ Virgil 115.<br />

ilegabetasun (-ll- Urt IV 90), ullebagetasun (Añ). � Calva.<br />

ilegabetu (-ll- Urt IV 88), illebagetu (<strong>Lar</strong>), ulegatu, ulebagatu (<strong>Lar</strong>, H). � "Calvar" <strong>Lar</strong>. "Encalvar" Ib. �<br />

Zarren zarrez ulegatzen direan aguratxoen antzera, soilduta, erdi biloizik [gure mendiak]. A EEs 1916, 109.<br />

ilegabetze. "Calvitas, [...] illegabétzea, illegabetásuna" Urt IV 90.<br />

ilegile. � Tratante en lana. v. 1 ilagin. � Ilhaginak (ardi-illegillea) aberasten. Or Eus 282.<br />

ilegun (V-ger-arr-oroz-m-gip). Ref.: A; Iz ArOñ. � "Veinticuatro primeros días de agosto, litm.: días de los<br />

meses" A. "Igarregun ordez ilegun esaten dan tokietan egun auek ogei ta lau dirala uste dute" A EY IV 209.<br />

"Illegunak, igarteko egunak dira. Agostuaren lenengo amabi egunak izaten dira (V-gip)" Gand Eusk 1956, 210.<br />

ilekaitz. "Illekaitza (ardi): la oveja que tiene poca lana (V-gip)" Iz UrrAnz.<br />

ileketa. � En busca de lana. � Ardia ahuntzari ileketa. Arb Igand 133 (cf., p. ej., O Pr 31: ardia ahunzari ile<br />

eske).<br />

ileketari. "Lainier, ilheketari" T-L.<br />

ileki (Dv � A), ilaki (L ap. Lh). �1. "Objet de laine" Dv. "Lainage" Lh. v. ILE-GAUZA. � Ilekia nola,<br />

zerrenek hala iretsiko dituzte. Dv Is 51, 8 (Ol illeki; Ur ardi illea). Ilhekia ez da kalamukia. [...] Ilhezko soka<br />

aldiz harro hutsa da [...], hertsitzen eta luzatzen da. Lf Murtuts 19s. Oihala iruten duzunaz geroz, etzinuke<br />

iruten ahal ilhekia? Etcheb MGaric 128 (ap. DRA). �2. "Ilaki (L), chevelure" Lh. �3. "Cincinnalis, ille<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

353

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

belhárra, illékia" Urt IV 35.<br />

ilekintza. v. ilagintza.<br />

hileko (ill- V, G; Añ). Ref.: A; Etxba Eib; Elexp Berg. �1. "Regla en las mujeres" Añ. "Menstrua" A. "Illekuak,<br />

menstruación (andra-makalaldixa)" Etxba Eib. "Illekuakin dago eta arpegi txarra dauka. Baten bat arpegi edo<br />

gorputzaldi txar xamarrez badago, gizonezkoa izanda ere, zera esan ohi zaio: Zer, illekuakin hago, ala?" Elexp<br />

Berg. v. HILEKO GAITZ (s.v. 2 hil), astagaitz, ilbehera (2). � Bada biak ziran zarrak eta urteetan<br />

aurreratuak, eta ez oi zituen onezkero Sarak illekoak. Ur Gen 18, 11 (Dv, Ol astagaitzak). �2. "Illekua, mesada,<br />

lo de un mes. Orduan, lau aste genduzen illekuan zaiñ diru apur bat eukitzeko" Etxba Eib.<br />

hilelgo. "(V-ger), flojo, poco activo. Gizon illelgoa da ori, ese es un hombre flojo" A.<br />

ilemoltso (ille- <strong>Lar</strong>). �1. "Pelambrera" <strong>Lar</strong>. "Pelambre, pedazo de pelo que se arranca" Ib. �2. illamolso (<strong>Lar</strong>),<br />

ellemulsu. Vellocino. "Vedija de lana" <strong>Lar</strong>. � Salomónen ténploak, Gedeónen éllemúlsuak, Eliasen láñu<br />

txipigárrek. LE Doc 141 (el ed. traduce "el reducido ejército de Gedeón" y, en el voc., "grupo, tropa", pero cf.<br />

Iud 6, 33ss.).<br />

ilemoztegi. � Peluquería, barbería. � Bizar-nabalaren xorroxten ari da zirri-zarra Mikolas, Zur-zurigarai<br />

ilemoztegian sartzean. Zerb GH 1971, 225 (ap. DRA s.v. zirri-zarra).<br />

ilen (V-ger-ple-arrig; Lcc, Mic 10; ill- V-occ; <strong>Lar</strong>, Añ). Ref.: A (illen); EI 39; Zam Voc (illen). �1. Lunes. �2.<br />

"Calenda, el primer día del mes [...], ilena, illaren lena" <strong>Lar</strong>. �3. "Illen (msLond), caléndula (Bot.)" A.<br />

� Etim. Podría muy bien ser un equivalente exacto de Lunae dies, con -en < *-eun, egun 'día'.<br />

ilenabartu, ulenabartu (V-gip). � "Ulenabartu da, se ha puesto medio cano" Iz ArOñ.<br />

ilendi, -gi, -ti. v. ilinti.<br />

ilendu, ulendu (<strong>Lar</strong> � H). � "Cardar" <strong>Lar</strong>.<br />

ileorde. "Ile ordeak, faux cheveux, perruque" Dv s.v. orde. "Illeorde (L-ain), peluca" A. v. ilerantsi.<br />

ilepil. � Crin. � Bere zaldi-lepo gaiñean illepilla iñarrosten du. Ibiñ Virgil 96. [Zaldiak] illepil arroa astintzen<br />

duenean. Ib. 96.<br />

iler. v. 1 ilar.<br />

ilera. v. ilara.<br />

hilera. "Purgación, menstrua en las mujeres, illera, illodola" <strong>Lar</strong>. v. hileko.<br />

hileragile. "Nihoren hiltzaillea vel hillarazitzaillea vel hilleraguillea" Urt III 101. v. hilarazle.<br />

ilerantsi (G? ap. A; <strong>Lar</strong> (illeransi), H (ille-)), ulerantsi (A Apend), ile-erantsi (ille-eransi Añ (G)), ulle-erantsi<br />

(Añ (V)). � "Peluca" <strong>Lar</strong> y Añ. Cf. <strong>Lar</strong>: "Peluquería, [...] illeranstegia"; "peluquero, [...] illeran<strong>sg</strong>illea". v.<br />

ileorde. � Eskribauaren jantziya izan biar du jaun batena, bañan arras antziñakua. Illerantzia illegabea, bilgoa<br />

batzubekiñ, eta masalgañetako bizarra luze ta zuriya. (Interpr?). Sor AKaik 110. Gogoratu gabe illerantsi edo<br />

peluka zeukala. Ezale 1898, 365b.<br />

ilerantzar (<strong>Lar</strong>), ilerants-zar (H). � "Pelucón, [...] illerantzarra" <strong>Lar</strong>. "Grosse ou laid perruque" H.<br />

hilera(tu). � Dirigirse hacia un cadáver. � Gohazen gorphutz [hil] hartara." Hilera zirenean [...]. Jnn SBi 67.<br />

hilerazile. v. hilarazle.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

354

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ilerdi. "Semilunio, illerdia, illaren, illabetearen erdia" <strong>Lar</strong>.<br />

ilergi. v. ilargi.<br />

ileria. "(B), hipocondría" A.<br />

ilerio. v. hilari; ilario.<br />

ilernatu (ill- <strong>Lar</strong>, H). � "Pelechar" <strong>Lar</strong>. "Commencer à pousser du poil, de la laine, des cheveux" H.<br />

ilerne (ill- <strong>Lar</strong>, Hb ap. Lh, H). � "Cañones de barba o pelo" <strong>Lar</strong>. "Descañonar en la barba, illerneak, illerroak<br />

epaki" Ib. "Restes de barbe. Illerneak kendu, raser les derniers poils" Lh. v. ilerro, iletxorro.<br />

hilero (H; ill- V-ger-m-gip, G; Añ), hiloro (AN, L, BN, S; H; illoro <strong>Lar</strong>, Añ, H), illaro (V-ger-arr-oroz-m). Ref.:<br />

A (illero, illaro, iloro); EI 381; Lh (hiloro); Iz ArOñ (illero); Etxba Eib. � Todos los meses; cada mes. "Cada<br />

mes" <strong>Lar</strong> (s.v. cada día). "Mensualmente" Añ. "Illero agertzen da, bere zorrari erantzutzera" Etxba Eib. v.<br />

HILEAN HILEAN, hilabetero. � Tr. Propio de la tradición meridional. Las formas en -oro se documentan en<br />

los autores más antiguos (Ochoa de Arín, Mendiburu, Cardaberaz, Lizarraga de Elcano, Aguirre de Asteasu e<br />

Iturriaga); cf. además ille oroko en Kerexeta. � Egunoro, asteoro edo illoro. OA 133. Asteóro, ilóro ta urteóro.<br />

LE Prog 104. Eta nola bait-daukan / odolak josia / ill oro gutxienaz / bear du sangria. It Fab 166. Astero ez<br />

bada, illero beintzat zure pekatuak aitortu itzatzu. ArgiDL 10. Gu Zestuara periara illero joan oi giñan. Uzt Sas<br />

336.<br />

v. tbn. Arti Tobera 277. Illero: Or SCruz 132. TAg Uzt 202. EgutAr 30-10-1958 (ap. DRA). Etxde JJ 221.<br />

Ugalde Iltz 57. Salav 35. Lab SuEm 197. Ill oro: Mb IArg I 326. AA III 352.<br />

� (Con reduplicación intensiva). � Illero-illero egiten eben batzarren bat. Bilbao IpuiB 59.<br />

- HILEROKO. Mensual. "Mensual, menstruo, lo que es de cada mes, illorokoa" <strong>Lar</strong>. Cf. hileroko. v.<br />

HILABETEROKO. � S. Borja jeneralak illoroko santuak gure bitartekotzat artzea guztioi ipiñi zigun. Cb Just<br />

122. Geratu zan illaroko sari onaz. Echta Jos 356. Mariaren alaben illeroko [...] elizkizunetara. ArgiDL 136.<br />

Illeroko errenta. Ugalde Iltz 57. Bere rebista illerokua. And AUzta 112. Ez dozu ezkontzako artu-emonik izango<br />

ille oroko gatxaz dagoan emakumegaz. Ker Lev 18, 19 (BiblE hilerokoa duen emakumerekin). Zazpi erreal<br />

izanik illerokoa. Berron Kijote 58. Hiloroko euskal hitzaldietan. MIH 151. Hiloroko euskaldun-soldata. Ib. 204.<br />

[Pan-Pin aldizkariaren] gisako zerbait haurrentzat, hamabosterokoa ez hilerokoa. MEIG I 119.<br />

v. tbn. ABar Goi 29. Ir YKBiz V. Zait Plat 21. Ibiñ Virgil 77.<br />

- HILEROZ. "Illaroz (V-arr-oroz), (trabajar) a cobrar por mensualidades" A.<br />

ileroil, uleroil (<strong>Lar</strong> � H). � "Pelambre, falta de pelo" <strong>Lar</strong>.<br />

hileroko. �1. Revista, publicación mensual. Cf. HILEROKO. � "Gure mutillak" illerokoa. Donostian, 1929<br />

(ap. DRA). Bertso batzuek igiñak dira / nolabait nire buruti, / Arantzazuko illerokua / danok artutzeagaiti. And<br />

Auzta 111. En DFrec hay 3 ejs. �2. Menstruación. � Ez duzu sexu-harremanik izango hilerokoa duen<br />

emakumearekin. BiblE Lev 18, 19 (Ker ille oroko gatx).<br />

ilerre, ulerre. "Ulerre, burnt the hair" Rollo 23v.<br />

hilerri (O VocPo, Ht VocGr 422, H; illerri G, AN-erro, L, BN; ilherri BN, S; VocBN, Gèze, H, Foix ap. Lh; hilherri<br />

Arch VocGr). Ref.: A (illerri); Lrq (ilherri); Satr VocP (ilerri). � Cementerio, camposanto. "Sépulcre" Ht<br />

VocGr. "Région des morts" Dv. "Lieu de sépulture assigné à chaque famille dans le cimetière. Etxeberriko<br />

hilerria, sepulture appartenant à la maison, famille de Etcheberria" H. v. ELIZ-HILARRI. � Tr. Documentado al<br />

Norte desde Dechepare. Al Sur se encuentra en Mendiburu, y se hace frecuente desde finales del s. XIX. En<br />

DFrec hay 3 ejs. � Hilez unsa orhit adi ilherrian sarzian. E 15. Hilherritik hil-ondoan / sartzen da [...] / zeruko<br />

palazioan. Gç 138 (v. tbn. en la misma pág. otros dos ejs. de ilherri). Laster egiten du ilherrirat, idekitzen du<br />

hobia eta [...]. Laph 214. Bertako obieta edo illerri edo kanposantoan. Ezale 1899, 7a. Illerriko antzeko<br />

ixilgunea izan zen. Or Mi 92. Ill-erri edo kanpusantua. Munita 90. Eliza, abatetxea, hilerria, ermitak. MEIG II<br />

125.<br />

v. tbn. O Po 52. CatLav 59 (V 106). Jnn SBi 134. HU Aurp 204. Const 34. JE Ber 42. Mde Pr 101. Arti Tobera<br />

268. Lasa Poem 96. Ilherri: Tt Onsa 40. Bp II 12. ES 88. Egiat 255. Hil-herri: FPrS 25. Mercy 16. Arch Fab<br />

193. Hb Esk 117. JE Bur 106. Barb Sup 120. Ox 157. Etcham 94. Iratz 150. Zub 125. Mde Pr 293. Osk Kurl 47.<br />

Zerb Azk 22. Illerri: A Txirrist 71. Ag Kr 206. Urruz Zer 22. Ldi UO 55. Txill Let 129. Etxde JJ 49. Akes Ipiñ<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

355

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

13. Anab Poli 106. Erkiag BatB 40. Vill Jaink 110. NEtx LBB 15. Alzola Atalak 75. Il-erri: Or Eus 131. Etxde<br />

JJ 49.<br />

� Itxeko guziak asi ziran aurraren illerrirako gauzak prestatzen. Elizako nagusiari eman zioten aurraren ill<br />

berria, argizagi-gilleari eskatu zioten ill-ortzirako behar zutena [...]. Mb IArg II 322.<br />

� (H, hilherriak SP (sin trad.)). (Pl.). "Dans le sens de cimetière on emploie souvent le pluriel, hilerriak,<br />

exprimant l'ensemble des lieux de sépulture des diverses familles d'un commune" H. Cf. Zerb Azk 19: "Egunkari<br />

batean sekulako gudua ikusi izan dugu bi jakintsunen artean: hil-herriak behar den, ala hilharriak. [...] Jean<br />

Barbier Senpereko erretor zena gu baino jakintsunago zen eta "hil-herriak" erraiten zuen". � Nigar-eta-nigar<br />

bere harren [haur hilaren] ondotik zohan hilerrietarat. Jnn SBi 166. Herrixka bateko hil-herrietako athean<br />

ikusia: [...]. Egunaria (ap. DRA). Hil-herrietan, emazte xume haren gorputzak ez du ukanen egoitza eder<br />

berezirik. JE Bur 67 (v. tbn. 162). Kurutzearen seinalea eginik, atheratu zen hil-herrietarik. Barb Piar II 239.<br />

Serresen ere ba omen ziren hil-herriak, lehen hango kaperaren aintzinean. Zerb Azk 21 (v. tbn. 19, 20 y 22).<br />

Senhar zena duela bederatzi urte hilherrietarat nigarrez lagundu. JEtchep 61 (v. tbn. 58). Gira ilherritarat / orai<br />

berbera abiatüko. 'Vers le cimetière'. Casve SGrazi 114. v. tbn. Hil-herri: Elsb Fram 72. Lf Murtuts 16.<br />

- HILERRI-LILI (ilherri-l. S ap. A; Alth Bot 22). "Souci" Alth Bot 22. "Caléndula, maravilla" A. � Hilherri-lili<br />

horren zithalak / hazur zaharren hautsak hazirik. Mde Po 67. Illerri-lili xamurrak. "Calta". Ibiñ Virgil 35.<br />

- HILERRI-ZULO. Tumba, sepultura. v. hilobi. � Ziren hil-herri zilo gainen. "Sur vos tombeaux". Arch Fab<br />

233. O zoin beltza den ama iresten / daukun hil-herri zilhoa! Lf Murtuts 45.<br />

ilerriguntzi. v. ilarriguntzi.<br />

hilerritu. � Convertir en cementerio. � Sukalde bat hilerritua errege eta erregina batentzat, ez bide da hanbat<br />

ikusten nihun holako sukalderik. JE Ber 24.<br />

ilerro (<strong>Lar</strong> (-ll-), H (+ -ll-)). � "Cañones de barba o pelo" <strong>Lar</strong>. v. ilerne.<br />

ilertu. v. ilartu.<br />

ilesagar. v. irasagar.<br />

ilesi. v. 1 iresi.<br />

hileske. "(Sal), campana de muerto" A. v. HIL-KANPAI.<br />

ileski, uleski (V? ap. A � Aq). � "Cuerda o cinta para el pelo, uleskia, y se aplica también a lo demás" Aq 107.<br />

hileta (illeta V, G ap. A; Lcc, <strong>Lar</strong>, Añ, Dv, H (+ il-)). �1. Funeral. "Exequias illetan [sic]" Lcc.<br />

"Mortuorio" <strong>Lar</strong>. "Doble de campanas, illetako jotzea" Ib. "Funeral de difuntos: (G) progua; (V) illetea" Añ.<br />

"(Echve), décès. Zuaz illeta izango den etxera (id.), allez dans la maison où un décès va avoir lieu" Dv. "1.<br />

honneurs funèbres. 2. enterrement" H. "1.º entierro, conducción de cadáver. 2.º luto. [...] 5.º honras fúnebres. 6.º<br />

comilonas con que una familia obsequia a los asistentes a obras fúnebres" A. v. HIL-ELIZKIZUN, HIL-MEZA,<br />

HIL-OHORE, HIL-OTOIZKETA, hilkizun (3). � Tr. Documentado en autores meridionales desde el s. XVIII.<br />

En DFrec hay 42 ejs. meridionales. � Caso en Ylleta (1475). Arzam 451. � Konbiteko etxera baño illetako<br />

etxera joan obe dala. "Melius est ire ad domum luctus". Cb Eg III 316 (v. otro ej. en la misma pág.). [Illai onrak<br />

egiteko] dira illeta, herena, [...] eta urtebetegarrena. AA I 508. Tabernara, ileteetara, ezteguetara eta fiestetara<br />

yoanda, ardaoan yausten zareala. Añ EL 2 144. Nola hilleta egin degizutenean, zulo batera bota eta lurrez<br />

estaliko zaituzten. Arr Orac 94 (ap. DRA). Elizako illetako lanak bukatu onduan. Bv AsL 125. Illetako eresi<br />

sarkorra. Txill Let 146. Bertan egiten zirean bateo, illeta ta beste eleizkixun guztiek. Akes Ipiñ 13 (v. tbn. Zait<br />

Sof 162 illeta egin). Ezkontza pobrerik ez, illeta aberatsik ez (AN-araq). Inza NaEsZarr 36.<br />

v. tbn. Illeta: AA (ed. 1900), 174 (ap. A). <strong>Izt</strong> C 211. Ag RIEV 1918, 69. Balad 49. Ldi BB 10. Lek SClar 133.<br />

Ibiñ Virgil 61. Berron Kijote 158.<br />

� (Pl.). "Txernenkoren illetatan jende asko izan da (G-azp)" Gte Erd 154. � Amonaren illetak. "Los funerales<br />

de la abuela". Or Eus 407. Adiskide zintzoaren illetetara joan. Erkiag Arran 169. Errian egin zituzten illetak.<br />

NEtx LBB 96. Hil baino lehen egiten ari gatzaizkion hiletak. MIH 138. v. tbn. AB AmaE 152. Otx 93. Zait Sof<br />

145. Lek SClar 138. � Ta arekin ordain al izan zuten / eliz-illeten langintza. NEtx LBB 291.<br />

� (Como primer miembro de comp.). � Eleizkizunetan eta illeta-egunetan. Or Tormes 41. Illeta-bazkari. Ldi<br />

UO 26. Illeta-oikunik. JMB ELG 87. Illeta-negar-eresia. Zait Sof 153. Negar-iturri diran begiak [...], illetakanpai<br />

diran mingaiñak. Erkiag Arran 114. Illeta-lekura zijoazela. Berron Kijote 141.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

356

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

�2. (V-m ap. A; H). "Lamentación, endecha, elogio que se decía, se recitaba o se cantaba en torno y alabanza de<br />

un difunto" A. v. tbn. A Ezale 1897, 238a. � Hileten aldia ethorri zitzaioten: beilari bakotxak behar zituen bere<br />

sendimenduak kantatu. Lf ELit 98. � (V, G-azp-to; H). Ref.: A; Etxba Eib; Gte Erd 194. "Haut cri" H. "Cuita,<br />

quejido en general" A. "Queja, lamentación. Errezoi bako illetia, pekatua da, quejarse sin motivo es pecado"<br />

Etxba Eib. "Atxekixa eta illetia ugari ba dau beronek beintzat" Ib. "Badu (h)ileta! (G-azp), [...] minik ez eta ileta<br />

(G-azp), [...] illeta ugari badauka orrek (G-azp), illeta franko badauka (G-azp), [...] elkarri illetak kontatzen ari<br />

dira (G-azp), kontatu ditu illeta ederrak, gixajoak (G-azp)" Gte Erd 194. v. infra HILETA JO, HILETA(K)<br />

EGIN, HILETAK EMAN. � Orduban dira negarrak ta naigabiak. Orduban ule tirakak, ta auspaz etzindako<br />

illetak. CrIc 56. Leoi ta zezenen orroak, basaurden urrumizak, aizerien illetak, katamotzen miao izugarriak.<br />

VMg 50. Gure umeetako mainaak, min bagako negarrak, iletak. fB (ap. H). Ezeutsan iñok illeta, inkes edo<br />

zotiñik entzungo. Ag Kr 75. Zuek, gazteak, etzaudete ondo gure illetak entzuten. Ag G 194. v. tbn. Ldi IL 67.<br />

Erkiag BatB 79. � "Ileta, desaliento, desmoralización" A Apend.<br />

- HILETA(K) EGIN. Lamentarse, hacer lamentaciones. v. HILETA JO. � [Erostariak] lau andra dira / ta iletak<br />

/ egiten dabez, / ta galantak. Zav Fab RIEV 1909, 32. [Dukesiak] eiñ eban illeta esan ezindakua. [...] Eta negar<br />

aundixak eiñ da gero [...]. Etxba Ibilt 478.<br />

- HILETA-ELIZKIZUN. Funeral. � Eliz Nagusian goizeko 10-tan izango diran illeta-elizkizunetara ager<br />

zaitezten. NEtx Nola 40.<br />

- HILETA ERABILI (V-gip), H. IBILI (G-azp). "Quejarse. Illetia ugari darabill" Etxba Eib. "Illetia besterik<br />

eztarabi, no tiene más que lamento" SM EiTec1 151. "Illeta pixkat ibiltzen du (G-azp)" Gte Erd 194. v. HILETA<br />

JO. � Etxeko-andriak, zigorran miñegaittik ebalakuan [neskamiak] erabixan illetia, esan zetsan [...]. Etxba Ibilt<br />

470 (v. tbn. 472 illeta erabili).<br />

- HILETA-ERESI, ILLET-E. Endecha; marcha fúnebre. v. HILETA-SOINU. � Illet-eresia (marcha fúnebre).<br />

Garit Usand 50. Mojategian sartzen ba aiz, illeta-eresiak entzunen eta mojaen erdian il-yantziz ni edirenen. Or<br />

Mi 39. Catalunya arloa goibelki, illeta-eresiz aurkeztu digu. Ldi IL 24 (v. tbn. 107). v. tbn. Jaukol Biozk 88.<br />

- HILETA-GIZATALDE. Cortejo fúnebre. � Ildakoaren etxetik urten oi dau aoku edo illeta-gizataldeak, abade<br />

bat baltzez jantzia buru dala. Erkiag Arran 167s.<br />

- HILETA-JANTZI. Ropa de luto. Cf. HIL-JANTZI. � Ongi zekian Garazik lênik / illeta-jantzia zer zan. Or Eus<br />

407.<br />

- HILETA JO (V-m-gip, G-azp). Ref.: A; A Apend; Iz UrrAnz; Etxba Eib; SM EiTec1; Gte Erd 194. a)<br />

Lamentarse, quejarse. "Ori barriz beti dago illeta joten (V-m), ese siempre está lamentándose" A. "Ez iletarik jo<br />

(G-azp), quejarse, lamentarse" A Apend. "Illetia jote jok ugari" Iz UrrAnz. "Illetia joten bizi zan zergaittik barik,<br />

eskar txarrekua zalako Jaungoikuan aurrian, vivía quejándose" Etxba Eib. "Illetia joten dau baña ezda ori ain<br />

geixki bizi, se lamenta" SM EiTec1 151. "Beti hileta jotzen ari da (G-azp), gaur illeta ugari jo du (G-azp)" Gte<br />

Erd 194. � Maria geurea / negarraren soñuan / yoten iletea: / ardaoa ta pipea / itzi daidazala. Zav Fab RIEV<br />

1909, 37. Juezaren señora baño apañago jarriko zaitut eta ez jo emen illetarik. Urruz Auspoa 47, 125. Iñoren<br />

itzik entzun gabe, illetarik nori jo ezta, barruko jantzia zeñek garbiturik etzuala. Ag G 254s. v. tbn. Uzt Auspoa<br />

93, 15. � (Pl.). � Iñoiz edo berriz illetaren batzuk joagatik, erbeste onetan gauden guztiok jotzen ditugun bezela<br />

[...]. Itzald II 144. Onezkero alperrik dezu, ba, illetak jotzea. Gaztetan ezkontza-bidea artzeko gatzik izan<br />

ezpazenduan, orain are ta gutxiago izango dezu. NEtx LBB 88.<br />

b) "Sonner le glas" H. � Yuduen artean [...] txistulariak yoaten ziran illari illeta-yotzera. Ir YKBiz 98n. Txirola<br />

yo dizuegu ta ez duzue dantza egin; illeta yo dizuegu ta ez duzue negar egin (Mt 11, 17). Ib. 154 (Ker negarsoiñuak<br />

asi). Aleluia ondoren --illeta jo-lorrez-- / jatsi deutsez kanpaiak. 'Le obligan a tocar el funeral'. Gand<br />

Elorri 215. Musika, illetak jotzekoa. (Acot. escén.). NEtx LBB 184. � (Pl.). "Doblar, tocar a muerto, illetak jo"<br />

<strong>Lar</strong>.<br />

- HILETAK EMAN (H, que cita a Mg). Lamentarse. v. HILETA JO. � [Ilten jakee semea]. Amak emoten ditu<br />

illeta andijak, ikusten da diadar ta arrantzaz. Mg CO 65.<br />

- HILETAN. Lamentándose, quejándose. "Beti illetan ari da (G-azp)" Gte Erd 194. � Aguriak, Ai guria, edo<br />

aika illetan daguana [esan gura dau]. Mg PAb 173. Mundua orrela dek, mutill, auzoan illetan ta gu opilletan. Ag<br />

G 304. Batzuk eztaietan, besteak illetan. Or QA 57. v. tbn. Txill Let 64. Damia asi zan errugarrizko illetan<br />

esanaz: --Zer da nik entzun dorana? Zer urkamendi aittu dotena? Etxba Ibilt 487.<br />

- HILETA-HOTS. Lamentación, toque (de campana) fúnebre. � Eliz-ezkilak ere haren hileta-hotsa bederen<br />

eman behar zutenak. MIH 25 (v. tbn. 304). Maiz entzuten dira gure artean hileta-hotsak. MEIG II 90.<br />

- HILETA-SOINEKO. "Illeta soiñeko, ropa de luto" A. � Gorputzean ez eban, ziñez, garbitasun lar ezagutu.<br />

Aren atzazalak sarri askotan illeta-soiñekoz erakutsi oi zituan. Erkiag BatB 34.<br />

- HILETA-SOINU. "Illeta-soiñu (Mg), canto fúnebre, elegía" A. v. HILETA-ERESI. � Illeta-soiñu. "Canto<br />

elegíaco". Or Eus 412. � (Fig.). "Queja, quejido" A. � Baña zelan lo egin leije emengo gabi-ots, auspuen illeta<br />

soñu ta [...]. Mg PAb 130.<br />

- HILETAZ. a) Lamentándose. v. HILETAN. � Ronzesballesko mendi guena negarrez dago / zotinka, aienez,<br />

illetaz eta zizpuruka. AB AmaE 449. b) De luto. � Etxe berrira / illetaz andrea bera. "La desposada iba de luto".<br />

Or Eus 410. Aialdekoek lagun zioten / erdi-illetaz Elizara. "Le acompañaban a casa de medio luto". Ib. 410.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

357

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

- HILETAZKO. Lastimoso. � [Txakurra] makillaka banatu arren ugazabak, inziri illetazkuak egingo ditu, ez<br />

baña jarki ta aginik erakutsi. Mg PAb 92.<br />

iletargi. v. iretargi.<br />

hiletari (V ap. A). � (Adj. y sust.). Que hace duelo. "Había dos clases de plañideras en nuestro pueblo: unas que<br />

entonaban elegías: iletariak; otras que simplemente plañían: erostariak" A CPV 16. "1.º mujeres plañideras que<br />

asalariadas iban llorando tras los cadáveres. 2.º quejumbroso" A. � Ni gorpu baten ondorik illetari izateko<br />

usteaz nator. A Ezale 1897, 238a. Il zan "Kirikiño". Eneee!...Ura otsa, [...] gure negar-zotiñak [...]! Guziok<br />

agurka, guziok goreska, guziok illetari. Ldi IL 104. v. tbn. Atutxa Mugarra (ap. DRA).<br />

hiletatsu (ille- V-gip, G-azp). Ref.: Etxba Eib; Gte Erd 194. � "Quejoso, quejumbroso. Aspaldi onetan,<br />

illetatsua dabil gure zarra" Etxba Eib.<br />

hilete (Añ � A (illete)). � "Menstruo" Añ. v. hileko.<br />

iletegi (<strong>Lar</strong> (-ll-), H (+ -ll-)), uletegi (<strong>Lar</strong>, H). �1. "Lanería" <strong>Lar</strong>. �2. Pelambrera. � Buru gaineko iletegi hura.<br />

Prop 1900, 71.<br />

ileti. v. ilinti.<br />

hiletsi (AN-gip, B, L ap. A). � "Desahuciar un enfermo" A. � Dúgu ebanjelioan seme bát heri iletsirík. LE Urt<br />

ms. 131v. � (Part. en función de adj.). Desahuciado, moribundo. � Nimaseko hirian egonik hil etsi. 'Étant resté,<br />

à l'article de la mort'. Etch 186. Ugiñetan murgiltzen zoaien egu-argi illetsiak. 'Le jour défaillant'. Or Mi 147. �<br />

"Iletsia emana dago (AN-5vill)" Gte Erd 265.<br />

- HILETSIAN (iletsian AN, L-ain, B; Dv). Ref.: A; Gte Erd 265. "Gogo ona izan behar da dantzara goateko<br />

ama hil-etsian dagonean, [...] quand on a sa mère au lit de mort" Dv (s.v. gogo). "A punto de expirar, entre la<br />

vida y la muerte" A. v. ETSIAN. � Zonbat denboraz lurrean egon ote nintzan hil etsian, / bizitik eta heriotzerat<br />

dagoen arte hertsian? Xa Odol 328. Hiruak [obuzez] hunkituak dira: [...] hirugarrena hil-etsian delarik. Lf ELit<br />

249.<br />

iletsu (G, AN, L-ain-arcang, BN-ad-lab; H; ill- SP, Urt IV 176, <strong>Lar</strong>, Añ (G, AN), H), ilatsu (H (BN, S)), uletsu<br />

(V; <strong>Lar</strong>, Añ (ull- V), H), illezu (AN-ulz), ulatsu (Lcc), ulantsu (V-gip), ulentsu (V-gip). Ref.: A (iletsu, ulantsu,<br />

ule(n)tsu); Iz Als, Ulz (illezu); EI 9; Etxba Eib (uletsu); Gte Erd 164. �1. Peludo. "Chevelu, xerlotsua" SP.<br />

"Peloso", "cabelludo", "hirsuto" <strong>Lar</strong>. "Velloso" <strong>Lar</strong>, Añ. "Poilu, chevelu" Dv. "Beti, ifar-aldeko animalixak dira<br />

uletsuak, [...] son peludos" Etxba Eib. A la pregunta 'barbudo' hay <strong>sg</strong>. EI 9, iletsu en L-ain-arcang y BN-ad-lab.<br />

� En Bera Sancho d'Illeçu, Maria d Illeçu (Navarra, s. XIV). � Aitzin aldean illetsu da eta xerlotsu, baiña [...]<br />

gibel aldean, [...] karsoil eta ille gabe. Ax 153 (V 101). [Esau] sortzetik illetsua izanez. SP Phil 277 (He 278<br />

illetsu). Buru aundiduna, illetsua, ia begietaraño bizarrez jantzia. Ag G 170. Bere esku iletsuetan. Barb Leg 129.<br />

Gizon illezu. Or QA 150 (v. tbn. 166). Esau [...] larruz illetsua da. Ol Gen 27, 11 (Urt, Ur, Dv, Bibl il(l)etsu, Ker<br />

uletsu). Bekain illetsua. Ibiñ Virgil 55. v. tbn. Mattin 146. Illetsu: Lg I 364. <strong>Lar</strong>d 32. Zait Sof 137. Ilhetsu: Zerb<br />

IxtS 23.<br />

�2. (S (-lh-) ap. Lrq; <strong>Lar</strong>, Dv, H), ilatsu (H (BN, S)), uletsu (Lcc, <strong>Lar</strong>, Dv (V), H; Añ (ull- V)), ulentzu (V-gip<br />

ap. Iz IzG), ulantzu (V-gip ap. Iz IzG). "Lanudo, illetsua, uletsua" <strong>Lar</strong>. "Afelpado, a manera de felpa, illetsua,<br />

uletsua" Ib. "Lanar" Añ. "Laineux" Dv. � Artalde illetsu. Ibiñ Virgil 100. � "Calcetín. Ulantsu batzu erosi<br />

nituan eta orañ ederki beroketan dostai oñak (V-gip)" FSeg.<br />

iletu (ill- <strong>Lar</strong>), uletu (<strong>Lar</strong>), ulaatu (V-gip ap. Iz ArOñ). � "Encabellar, encabellecer" <strong>Lar</strong>. "Vestirse de pelo" Iz<br />

ArOñ.<br />

iletxo (ill- <strong>Lar</strong>, H (s.v. ilea)), uletxo (<strong>Lar</strong>). � Dim. de ile. "Pelillo" <strong>Lar</strong>. "Illetxo bat eskas ez du, il n'y manque<br />

pas un poil" H. � Illetxo bat ere falta etzuela arkitu zuen. Cb Just 93. v. tbn. Arr GB 21. Belarrondoko illetxoak.<br />

Ag G 53.<br />

iletxorro. "Illetxorro, cañones de pelo o de barba (FSeg)" A. v. ilerne.<br />

ileun. v. ilaun.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

358

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ileuntzi. v. eluntzi.<br />

ileuta, uleuta (<strong>Lar</strong>, H). � "Lanilla, telilla, uleuta meagoa" <strong>Lar</strong>. Cf. <strong>Lar</strong>: "Lamparilla, tela, uleutatxoa".<br />

ilezage. "Calva: [...] (G) ille bagea, zagea" Añ. Cf. ilatzake. v. ilegabe (2), ilegabetasun, ilatzaki.<br />

ilezale (ille- <strong>Lar</strong>), ulezale (<strong>Lar</strong>, H). � "Lanero" <strong>Lar</strong>. v. 1 ilagin.<br />

ilezama. �1. "Laine en paquets, charge de laine qu'on porte" H. � Ile-zama bakotxa, plegaturik eta estekaturik<br />

lokarri batekin. Herr 22-6-1961 (ap. DRA). �2. "Toison. Syn. artilea" H.<br />

hilezgarri. � Inmortal (adj. y sust.). v. hilezin. � Gatoz zu adoretara / gatoz o aretz illezgarria! AB AmaE 78.<br />

Izen argi au bizi dalako / ill-ezgarrien munduan. Ib. 119.<br />

hilezin (illeziñ <strong>Lar</strong> � Dv, A, ilezin Añ). � Inmortal. v. hilezkor. � Arime illeziñ. Añ EL 1 12. Gorputz ilkor au<br />

illezin biurtu dedilla. Ur 1 Cor 15, 53. El Ingenioso Hidalgo deritzaion liburu ilezinaren itzaurrean. A EEs 1916,<br />

301. Bere baitatik il eziña, illezkorra den izaki ori. Vill Jaink 114. Gogoa il-ezina dan ezkero. Zait Plat 71.<br />

Burua jasotzen hasi dugu berriro <strong>Lar</strong>ramendi hil-ezina. MEIG VII 69. v. tbn. Gco I 79. KIkG 14. KIkV 20. Ldi<br />

UO 21. Matx Gazt 23. Gand Elorri 142. � Insaciable. � Jateko beti nakar, gogorik gabe; egarria il ezina. A<br />

Ardi 94. � (Uso sust.). � Igandik, il-ezin batek, ezta gizon mengel batxok ere, ezin iges zegik. Zait Sof 183.<br />

- HIL-EZINEKO. Inmortal. � Il-eziñiko nork erdi ziñun? Zait Sof 88.<br />

hilezindatu (ille- <strong>Lar</strong> y Añ). � Inmortalizar.<br />

hilezinde (ille- <strong>Lar</strong> y Añ). � Inmortalidad. v. hilezintasun. � Adiskidegoa da biziaren salbazionaren ta<br />

(h)ilezindiaren medika. Egiat 211.<br />

hilezindu (ill- Añ, A). � "Inmortalizar" Añ. "Inmortalizarse (Ax)" A. v. hilezkortu.<br />

hilezinkor. � Inmortal. v. hilezin. � Gure Jaun eta Jaungoikua berez [...] da il-ezinkorra edo ezin il leitekiana.<br />

Astar I 35.<br />

hilezintasun. � "Immortalité" Dv. v. hilezkortasun. � Gorphutz hilkor hunek [jauntzi behar du] hilezintasuna.<br />

Dv 1 Cor 15, 53 (Lç inmortalitate, TB ezin hiltze, Bibl ezilkortasun). v. tbn. Dv 1 Tim 6, 16.<br />

ilezki. v. ilazki.<br />

hilezkizun (ille- <strong>Lar</strong> � Dv, Añ (� A Morf 151), H (V, G)). �1. "Inmortal" <strong>Lar</strong> y Añ. "Inmortalizar, [...]<br />

illezkizun egin" <strong>Lar</strong>. "Immortel, qui ne doit pas mourir" H. v. hilezin. �2. (ille- <strong>Lar</strong> y Añ). Inmortalidad. v.<br />

hilezintasun.<br />

hilezkizunde. "Inmortalidad, [...] illezkizundea" <strong>Lar</strong>.<br />

hilezkoi. "Inmortal, [...] ilezkoia" <strong>Lar</strong>. v. hilezkor.<br />

hilezkor (ille- V, G, AN-ulz; <strong>Lar</strong>, Añ (ille-), H). Ref.: A; EI 35. � Inmortal. "Inmortalizar, ilezkor egin" <strong>Lar</strong>.<br />

"Qui ne peut mourir. [...] Ilezkorra edo ezin hil leitekiana (Astar)" H. Cf. Dv: "<strong>Lar</strong>ramendi ajoute [à illeziñ,<br />

illezkizun] illezkor, illezkoi, qui sont moins bien appropriés à la langue, parce qu'ils marquent intention,<br />

disposition à". v. hilezin. � Tr. Documentado en Añibarro, TB y autores meridionales desde mediados del s.<br />

XIX. En DFrec hay 5 ejs. � Sakramentu santu onek egingo gaituela illezkorrak edo iños ilgo ezkareanak. Añ<br />

LoraS 53. Jainko hilezkorraren loria. 'Incorruptibilis Dei'. TB Rom 1, 23 (IBk, IBe hilezkor; Bibl ezustelkor).<br />

Elkano illezkorra. Iparg REusk III 151 (ap. Dv). <strong>Euskal</strong>erriak beti illezkorra bere zorionean iraun dezan. Aran<br />

SIgn 205. Izpiritu illezkorra. Legaz 51. Zure dotriña illezkor. A. Arzac EE 1883a, 233. Eskeintzen dizu bizi<br />

illezkorra. ABar Goi 54. Kemen illezkorrez. Ldi IL 38. Anima illezkor bat. MAtx Gazt 23. Ire kopetak agirian<br />

dik / illezkorren goi argia! NEtx LBB 265. Bera juan zan mundutik baña / bere lana illezkorra. Uzt LEG II 168.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

359

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

Maitasun hilezkor. MIH 68. Jainko hilezkorren gainetik. Ib. 324.<br />

v. tbn. <strong>Izt</strong> C 209. AB AmaE 123. Otag EE 1882c, 413. Bv AsL 74. Ag <strong>Lar</strong> 546. Zink Crit 80. Lek EEs 1918, 161.<br />

Garit Usand 5. KIkG 14. Laux BBa XII. Enb 70. Jaukol Biozk 46. Zait Sof 62. Or Aitork 300. Lek SClar 140. Vill<br />

Jaink 114. Gazt MusIx 107. Ibiñ Virgil 26.<br />

hilezkortasun. � Inmortalidad. v. hilezintasun. � Nire naigaberik eta tamalik andiena da, neure ilezkortasuna<br />

nok miraritu ez gelditutea. A Ezale 1897, 375a. Osotasuna, betetasuna, illezkortasuna: orra zeren billa<br />

gabiltzan. Vill Jaink 146. Hilezkortasuna Berak bakarrik duenak. IBk 1 Tim 6, 16 (tbn. en IBe). Harako<br />

Unamunoren hilezkortasun behar hura. MIH 338.<br />

hilezkortu. � Inmortalizarse. � Naikoa zan bere izena illezkortzeko jakintsuen artean. Ag <strong>Lar</strong> 557. Bere azaña<br />

andiak gatik illezkortua. AB EE 1896b, 17.<br />

hileztasun. � (Precedido de ezin-). Inmortalidad. v. hilezintasun, hilezkortasun. � Ezin hilleztasun loriosa. SP<br />

POB 71.<br />

hilgabetze, hilbagetze (VocS). � "Immortalit[é]" VocS. Cf. nota del ed.: "Hilbagetzia: [...] hitz hori badirudi<br />

<strong>Lar</strong>ramendiren lerroan behar lukeala, [...]. Orain ezinhiltze genioke". No se puede descartar que se trate de<br />

hilbagezia.<br />

1 hilgai (ill-gai Añ), hilgei. � "Digno de muerte" Añ. � Ezi ordu dut iakinsu izan / hil, ala bizigei nizan. O Po<br />

22. Esan zuen ill-gaia zala Jesu-Kristo, reus est mortis. Ub 88. v. tbn. Egiat 238 (hilgei). Zuen legean ondo<br />

ikasia izanik, il-gai egiten duen gauzarik topatu ez dio. <strong>Lar</strong>d 452. Onda-miñak yota ba-dabilla / nun autsi, zer<br />

galdu ta nor ito billa, / ilgaiz uin goseak asetu eziñez. Amez in Onaind MEOE 736. Hilgai otzanak, haiztoaz hilerhanak<br />

/ hire hituen harrizko aldaretan. Mde Po 69. Etziran ordea soilki abereak [erensugearen] [...] ilgaiak.<br />

Etxde JJ 93 (v. tbn. 204). Geroago, irudiak bete zuten ilgai bear zutenen tokia. Etxde Egan 1961 (1-3), 95.<br />

2 hilgai. � Sustancia mortífera. � Sierpe izurdunak sartu zuten gaitz eta ill-gai pozoitua bat-batean kenzea. Mb<br />

IArg I 339.<br />

hilgaitz. v. hilkaitz.<br />

hilgarri (V?, G? ap. A; Urt I 97, Añ, Dv, H). �1. Mortal, mortífero; lo que causa muerte; cruel. "Leija, zarren<br />

ilgarrija, gaztien zaigarrija (V-m)" Bon n.º 9. "Ez da gizonik hez dezakeenik mihia, gaitz khexu eta pozoin<br />

hilgarriz bethea, [...] la langue [...] plein d'un poison mortel. Edan balezate zenbait edari hilgarri, [...] quelque<br />

boison mortelle" Dv. � Tr. Documentado en autores de todas las épocas y dialectos desde principios del s. XVII.<br />

En DFrec hay 3 ejs. � --Zer erran nahi du mortal hitz hunek? --Leku hunetan hanbat nola hil-garria. Mat 163.<br />

Bekhatu mortal edo arimaren hillgarriak. EZ Eliç 163 (112 y 157 arima hillgarriak). Baladrea sendoen hilgarri,<br />

erhoen sendogarri. "C'est du poison pour les personnes saines". O Pr 489. Dugun bethi memorio / [...] geure<br />

hillgarri herio / begietan dugunaz. Arg DevB 148. Trufaz bezala ereiten den gaizki errana guzietarik hilgarriena<br />

da. SP Phil 354. Amudio hilgarria Gç 88. Zerbeit ondiko hillgarri gertha eztakion. Urt Gen 42, 4. Edari<br />

hillgarri. He Mc 16, 18 (TB zerbait hilgarri, <strong>Lar</strong>d 477, Ir YKBiz 541 gauza ilgarri, IBe edari hilgarri; Dv<br />

hiltzeko edari, Leon phozoinki). Karzela illun, ziega illgarri. Cb Eg II 147. Ango usai ustel kiratsezko illgarriak.<br />

Ib. 123. Dardo hilgarriak. Mih 106. Otz larregija, zarren ilgarrija, ta gazteen zaargarrija. Mg PAb 123 (v. tbn.<br />

la misma expr. en Etxde JJ 233). Saeta zorrotz illgarrijak. fB Ic II 214. Oinaze portitz illgarri. <strong>Izt</strong> C 86. Eziñ<br />

beregandik botarik begitazio hilgarri aiek. Arr May 77. Zauri ilgarriz zauriturik. Itz Azald 195. Ipar-aize<br />

hilgarria. Iratz 180. Sorgina nauk [...] hilkizunen hilgarri. Mde Pr 145. Barruko kezka hilgarriak zeragiola. Mde<br />

HaurB 42. Atsegin ilgarriak. "Deliciis mortiferis". Or Aitork 402. Bere ezpaiñak nereetan... eta belarrietan bere<br />

"maite zaitut" ilgarria. Txill Let 62. Txakur-ilgarri zan pistolatxua. Erkiag BatB 20. Burlarik ilgarriena egiten.<br />

Ibiñ Virgil 22. Deus kaltegarririk, are hilgarririk baldin bada hizkuntzarentzat, antsikabekeria da. MIH 226.<br />

Gaitz hilgarriak joa. MEIG IV 114.<br />

v. tbn. Harb 142. Egiat 196. AR 218. CantIzp (1829), 47 (ap. DRA). JesBihD 83 (ap. DRA). Dv Rom 7, 13.<br />

Ayerb EEs 1916, 14. Mde Pr 136. Illgarri: <strong>Izt</strong> C 76.<br />

� Bebida venenosa (mortal). � Ilgarririk edanarren be, ez dautse kalterik egingo. Ker Mc 16, 18 (Ol ilgarri<br />

zerbait, IBk hilgarriren bat).<br />

�2. Mortal; (lo) que puede morir. v. hilkizun, hilkor. � Arima eztela hilgarri. Egiat 171 (v. tbn. 166).<br />

[Bizkaiko euskerea] eztala illteko zorian bizi ta eztala gañera eurak uste daben legez illgarria. Ag Kr 8.<br />

�3. Mortificación. v. hildura. � Zeure penagarritzat ta illgarritzat daukazuzan ume lotsagalduko. fB Ic I app.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

360

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

14. Ume bataganik albista txaarra, bestiaganik injurija [...] guztietati illgarrija ta mingarrija. Ib. app. 8.<br />

[Jaungoikuak] bialdu deutsala daukan gatxa, penia edo illgarrija. fB Ic III 266 (v. tbn. 262).<br />

�4. "Digno de muerte, reo de muerte" Bera. v. 1 hilgai. � Eta eurek erantzun eben: Ilgarrija da! (Mt 26, 66).<br />

AG 1471 (Ol iltzeko ogendun). v. tbn. Eleizalde JEL 1908, 114 (ap. NeolAG). [Yesus] lege-irakasle ta zaarren<br />

eskuetan yarriko dute, ilgarri-etsiko dute. Ir YKBiz 362 (v. tbn. en contexto similar SMitx Aranz 126 ilgarri etsi).<br />

v. tbn. Etxde AlosT 82. Aberetxeko orman bertan estekatzen zituen abereok [...] eta antxe izten zituen zutunik<br />

ilgarri errubakoak. Erkiag BatB 50 (v. tbn. 21).<br />

- BEKATU HILGARRI. v. bekatu.<br />

- EZIN-HILGARRI. Inmortal. v. hilezin. � Kantatuko det bere bizia / dala eziñ ilgarria. AB AmaE 104.<br />

hilgei. v. 1 hilgai.<br />

hilgile (ilgille V-arr ap. EI 56). �1. Matador, asesino. � Barrabas, lapur gaisto, gizon ilgillea. Mb OtGai II 348.<br />

[Demonioa izan da] arimeen eralla ta ilgillia. Ur MarIl 53. �2. Mortal, mortífero. v. hilgarri. � Beneno ilgile<br />

edo mortalez beterik. Astar II 109. Suge txit malmutsaren astruzia ilgillakin. Ur BulaG 552 (BulaV 23<br />

ilgillakaz).<br />

- BEKATU HILGILE. v. bekatu.<br />

hilgintza. � Asesinato (?). Cf. hilkintza. � Beragaz dakarz [...] Sakramentu Santuak dongaro artutea,<br />

umetxuen ilgintzak, gogait egin eta itxaropena galdutea. Itz Azald 104.<br />

ilgora (V, G, AN-erro; <strong>Lar</strong>, Añ, Hb ap. Lh, H). Ref.: A; Holmer ApuntV. � "Luna creciente" <strong>Lar</strong> y Añ. "Ilgora,<br />

ilgoria, lune croissante. [...] Ilgora erdia, lune croissante à la moitié de son cours" H. � Illargiaren gora-berak<br />

zenbat dire? --Lau: [...] illargi berria, ilgora, illargi betea ta ilbera. Bera EEs 1915, 165. Ilberan baño ilgoran<br />

iltzea onuragarrigoa dala batzuek sinisten dute. JMB ELG 82. [Illargia] ilbera ez dagoenean, ilgora dago. Txill<br />

Let 120. v. tbn. NEtx LBB 176.<br />

ilgorapen (h- L ap. Lh; Hb ap. Lh, H). � "Dernier quartier" Lh. "Dans les dialectes cis-pyrénéens: ilgorapena,<br />

ilbeherapena, lune croissante, lune décroissante" H.<br />

ilgorerdi. "Cuarto creciente [...] de luna" <strong>Lar</strong>, Añ.<br />

hilguma. v. inguma.<br />

hilgundu (<strong>Lar</strong>, H). � "Desmayar" <strong>Lar</strong>.<br />

hilgune (H (L)), hilguna (<strong>Lar</strong>). � "Desmayo" <strong>Lar</strong>. � Dala egiazko asnase / oi zegoena hilgunaz. "Siendo<br />

aliento verdadero / el que pareció desmayo". <strong>Lar</strong> Gram 393.<br />

ili. v. hiri; lili.<br />

hili-hili. � Ibil litake hili-hili, iduri orduan lo-alditik jeikia, [...] eta hala ere nun pilotak jauzi eta han tank<br />

izanki. SoEg Herr 21-11-1963, 1 (DRA traduce "a trancas y barrancas, renqueando").<br />

iliki (-ll- AN-gip ap. A), ilaki (-ll- AN-larr ap. Asp Leiz). � "Tizón" A y Asp Leiz. "La punta del leño que está a<br />

punto de quemarse del todo" Asp Gehi. v. ilinti.<br />

hiliki (Dv, H, A). �1. "De la charogne. Hiliki usaina, odeur de charogne" Dv. "Cadavre d'animal, charogne.<br />

Hiliki ian duen zakhurrak, hiliki usaina dakhar, chien qui a mangé charogne [...]" H. "Cadáver" A. v. 1 hilki,<br />

berhilki. � <strong>Lar</strong>rean ehortzea, arimale baten hilikia izan balitz bezala. Jaur AndreB 23 (ap. DRA). Non baititake<br />

hilikia, harako dire arranoak ere. Dv Mt 24, 28 (Leon hiliki; TB gorphutz hila). Gizon baten hilikia. Dv Num<br />

19, 13. Hartara botatu behar dira zapata zahar, hiliki eta puskatzar guziak. Dv Dial 51 (It, Ur, Ip abere (h)il).<br />

Argia hil orduko, arranoak eta beleak hiliki bati lotzen diren bezala. Elzb PAd 68. v. tbn. Prop 1880b, 159.<br />

[Arranoak] egaldaka, ingurika, zerbait hiliki barrandatzen. Zub 118. Hiliki usteldu bat baninukek bezala, leku<br />

egiten duzue ni ganik. <strong>Lar</strong>z Senper 100. �2. (L-ain-côte ap. A; H; iliki L, B, BN-baig, S, R ap. A; VocB), hilinki<br />

(S (Foix) ap. Lh (+ -ll-)). "Personne lente en ses mouvements, sans énergie et activité. Esna hadi hilikia, réveilletoi<br />

[...] corps mort" H. "Apático, haragán" A. "Mou au travail" Lh. � Gu, hemen hiliki batzu gira heien aldean.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

361

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

Baginuke hetan etsenplu hartzeko. Herr 4-5-1967, 1. � (Adj.). Cadavérico. � Lur kolore zuen begithartea, begi<br />

ilhuna, sudur xuta, ezpain errebiratuak [...]. Bere itxura hilikiaz bertzalde [...]. Prop 1897, 16. �3. Pegajoso. �<br />

Hemengo arnoak badu halako samin hiliki hil bat. SoEg EG 1958, 136. Badela egun hautan haize-euria lanho<br />

hilikietarik ihaurri! SoEg Herr 22-9-1960, 1. Ukan du denbora, senditzeko Judasen bare-musu hilikia. Id. ib. 17-<br />

7-1958, 1.<br />

hilikidura (A), hilipidura (Dv). � "Énervement, affadissement" Dv � A. Cf. hilikitu.<br />

hilikitegi � "Charnier" T-L. � Minuta erdi-batez, hiri eder famatua (Mezina) hor datza, ez xoilki hil-herri,<br />

bainan hilikitegi bilhakatua! GAlm 1949, 18 (ap. DRA).<br />

hilikitu (R-uzt ap. A), hilipitu (Dv). �1. "Énerver, s'énerver; affadir, s'affadir" Dv. "Acoquinarse, hacerse<br />

apático, enervarse" A. � Heskualdunak, laneko ala gerlako, lehen hain suharrak, orai nagitzen eta hilikitzen ari<br />

direla. Egunaria 1864, 4 (ap. DRA). � (Part. en función de adj.). "(B, Sal), apático, haragán" A. v. hiliki (2). �2.<br />

"Ilikitu (BN), devenir cadavre" Lh.<br />

hiliko, illeiko. � (Sust.). Muerto. v. hildako. � Illikoaren egitade onak. A Ezale 1897, 238a. Edan egin dabe<br />

askatik danga-danga ordittuta ok egin arte. Jausi dira gero lurrera illeikuak legez. Otx 158.<br />

hilimiliklik (L-côte), iliminiklik. � "Hilimiliklik, onomat. del trago (L-côte)" Lander (ap. DRA). "Iliminiklik,<br />

rápidamente, en un santiamén" DRA. � Harrituak dira oro nola, ilimini-klik, Boumedienne kolonelak beretu<br />

duen Algeria. SoEg Herr 15-7-1965, 1.<br />

ilimiztan. � Adamek bekhatu egin zuen eta haren bekhatuak ondorio izigarriak. Ilimiztan batez akabo Adamen<br />

meneko Jainkoak ezarri zituen uzta eder zabalak. GaztAlm 1934, 49 (ap. DRA, que traduce "rápidamente, en un<br />

momento, instante").<br />

hilin. "Hillin, reste de cadavre" Lh s.v. -hin.<br />

ilindi. v. ilinti.<br />

ilinditsu (-lh- Dv), ilenditsu (T-L). � "Qui est pleine de nielle" Dv. "Charbonné" T-L. � Landa ilhinditsua nahi<br />

da baitezpada garbitu gisuz eta artha emanez. Dv Lab 54.<br />

ilinditu. � "Se charbonner, devenir nielle. Ogi hazia, hola aphaindua, ez da ilhinditzen" H. � Hazi hori ez da<br />

ilhinditzen, laster ernatzen da lurrean eta marmutzek ezin jan dezakete. Dv Lab 52s.<br />

ilinkada. v. ilintikada.<br />

hilinki-halanka. "Andar a duras penas (L-arcang)" A Morf 598. v. hili-hili.<br />

ilinti (V-arr-oroz-gip, R-uzt, S (-lh-); Mic 9v, <strong>Lar</strong>, Añ; -lh- Arch VocGr, Gèze, Dv (S), H (S)), ileti (V-ple-arroroz-al,<br />

G-to-nav, L; SP (-lh-); Hb ap. Lh, H (G); ille- <strong>Lar</strong>, Dv (G), H), illati (V-gip, G-to-bet), ilindi (-ll- R-vid;<br />

-lh- H), iliti (ill- Aq 64 (AN), H (+ -lh-)), ilenti (V-ger-ple-m-gip-al, G-goi, R), ilendi (Sal (+ ill-); Hb ap. Lh; -<br />

lh- SP, H), illunti, eileti (Ae). Ref.: VocPir 97; A (illati, illeti, illenti, illendi, hilindi, ilinti); A Aezk 291; A<br />

Apend (eileti); Lrq (ilhinti); Iz UrrAnz, Als (ileti), ArOñ (illinti), To (illatiya), R 403; Elexp Berg (illati, illinti).<br />

�1. Tizón. "Tison de feu" SP. "A muchos beneficios, mayor ingratitud, ongi eginari, ondoan illiti (AN)" Aq 64.<br />

"Itxindia, ilhintia, le tison" Arch VocGr. "Santo Laurendi, berroari illindi (R-vid): san Lorenzo, tizón (fuego) a<br />

la zarza" A. "Eiletia baino beltzago, más negro que el tizón. Eiletia baino yago eztuk gau lekutuko, éste no se<br />

apartará más que el tizón. Se dice de uno que estorba" A Aezk 117. v. itxindi, ilintxa. � Tr. Documentado en<br />

autores de todas las épocas y dialectos desde finales del s. XVI. Las formas más antiguas y las más<br />

documentadas tanto al Norte como al Sur son il(h)inti (ya en RG), e il(h)eti, seguidas de il(h)iti e illati (en<br />

autores guipuzcoanos desde finales del s. XIX). En menor proporción se encuentran en los textos las variantes<br />

ilhindi (sólo en Oihenart (Pr 313); cf. infra (2) y (3), ejs. de otros autores), illenti (Erkiaga (Arran 102) y BasoM<br />

(84)) e illunti (Balad 127). � Jaun Santi Laurenti, esku batean euri, bestean ilinti. RG A 6. Ifernuko illhititzat<br />

munduratu baikiñen. EZ Man I 82. Atsekabek ene gorputza sekatu dute ilhetien berotasunak sukhaldea nola.<br />

Harb 339. Ilhintien edo inkatzen begiratzia. Bp II 115. Su illhiti bat. "Lampas ignis". Urt Gen 15, 17 (Dv suzko<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

362

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

kriselu bat, Ker zuzi iziotu). Illeti bat leiotik barrunera sartu zuen eta eliz-barru guzia [...] su eta gar jarri zan.<br />

<strong>Lar</strong>d 545. [Pipa piztu zuen] ileti bat su bazterrean harturik. Elzb PAd 33. Arthiki [zion] ileti edo itxindi bat. Jnn<br />

SBi 165. Illeti baten galdetan eskuak erre zizkioten. Inza Azalp 22. Zure bijotza sutan imiñi Jel-maitasunillintijak.<br />

Enb 61. Illati-mutur goria. JMB ELG 86. Ongi eginari ondotik illeti. Zerb GH 1936, 311. [Ardoa]<br />

griña txarren illati, / osasunaren pipi. NEtx LBB 365. Aditz sintetikoa hartu du batipat Olabidek enseiukarrean<br />

bezala, hemen metatu ditu ikatz-ilintirik bizienak irakurlearen buru gainean. MIH 349.<br />

v. tbn. msOñ 79v. Egiat 179 (-lh-). Añ LoraS 86 (-ll-). Zav Fab RIEV 1907, 537. AB AmaE 364 (-ll-). Or Mi 79<br />

(-ll-). Rollo 20T. Gand Eusk 1956, 210. Illiti: Cb Eg III 324. ETZ 184 (Intza, 1801). VMg 107. Illeti: Gco I 216.<br />

fB Ic II 61. Prop 1891, 230 (-l-). Ag G 214. Onaind in Gazt MusIx 150. Illati: Bv AsL 182. AJauregi EE 1885b,<br />

176. Garm EskL I 82.<br />

�2. ilindi (-lh- Dv, H), ilendi (-ll- Hb ap. Lh), ilengi (AN-ulz ap. Iz Ulz), ilinge (Ae). Tizón (enfermedad del<br />

trigo). "Nielle, maladie du froment" Dv. "Espèce de pomme qui vient sur le pied de maïs, charbon" Lh. "Illengíe,<br />

el tizón del trigo, etc." Iz Ulz. Cf. VocNav, s.v. ilindia e ilingua. � Ilinti gatxek poda dezala / an jaiaiten dan<br />

borrea. Lazarraga (B) 1159vb. Artha berezi bathekin garbitu behar da hazia, khendurik zikhin guziak ongi eta<br />

oroz gainetik ilhindi khutsurik gabe. Dv Lab 45 (v. tbn. 50). [Ez da] ogi arras ilhindi gaberik. Ib. 47 (v. tbn. 54).<br />

Lurraren gainera athera baleitez gosetea, edo izurritea edo aireko usteldura edo ilhindia. Dv 3 Reg 8, 37 (Ol,<br />

Ker gorrin). � "Cizaña" A, que cita el ej. de Duvoisin (Lab 45; v. supra). "(Lychnis-Githago)" Zerb GH 1931,<br />

321. � Ez othe diote han hemenka ilhindiari "lanoa" bardin erraten? Ilhindiaren bihiek kalte handiak egiten<br />

ahal dituzte, pozoin hutsak baitire. Zerb GH 1931, 321. � "Poculum, medicamentu amatorium, amudio<br />

herrautsa, amudio illhitía" Urt II 16.<br />

�3. ilindi (B, AN-egüés, L, Sal ap. A; VocB). "Espiga de trigo podrida en la planta y en el maíz una cosa negra"<br />

VocB. "Espiga muerta de trigo" A. � Iten dúgun pixka edo púska in dezágun óngi Jangoikoaren amóres; ez<br />

banidádes, ezi ori litzake ilindia ta ilaun. Aizeak daráma. LE Urt ms. 55r (Harriet traduce "nielle"). Ilindi edo<br />

ilintxe urte, gari edo ogi urte. Herr Erran Zahar (ap. DRA).<br />

- ILINTI-BELAR. "Artemisia, [...] illithibelhárra, artemisiabelharra" Urt II 368.<br />

- ILINTI-GAI. Materia para tizón. � Ilhinti gei ederrik iferniak badü. Abraham (ap. DRA).<br />

ilintikada (V-ple ap. A; Añ), ilinkada (<strong>Lar</strong>, Añ), illetikada (<strong>Lar</strong>). � Tizonazo.<br />

hilintsa, -txa. v. ilaintsa.<br />

ilintxa (V, G, AN-erro, Sal; <strong>Lar</strong>, Añ, Mg PAbVoc, H (+ -lh-)), idintxa (G-goi), ilintxe (B), illintxi (V-gip),<br />

irintzi (V-gip), illuntzi (V-ger), illantxa (V-gip). Ref.: A (ilintxa); JMB At (idintxa); Holmer ApuntV (illuntzi); Iz<br />

ArOñ (illantxa, illintxa); Etxba Eib (illintxi, irintzi); Izeta BHizt (ilintxe). �1. "Tizo" <strong>Lar</strong>. "Tizón, carbón medio<br />

hecho" Añ. "Ilintxia, carbón mal cocido" Mg PAbVoc. "1. tout objet qui le feu a atteint, qui puis s'éteint et plus<br />

ou moins se carbonise. Sutan zen etxea eta haizeak alde orotara zaramitzan ilhintxak, [...] des flammèches. 2.<br />

tison éteint et en partie carbonisé. 3. tison en général. Bekataria izango da bera ango egurra, ilintxa eta illetia<br />

(AA), [...] son propre bois et tison" H. "Idintxa, madera no bien cocida en la carbonera. Partida en briznas, sirve<br />

de tea a los carboneros" JMB At. "Illintxixa kafe lapikuan sartzia oitutzen zan, [...] meter el tizón" Etxba Eib.<br />

"Umetan, nausixak esaten zeskuan, irintzixagaz fiestan ibilli ezkero, oian txixa eitten zala, [...] que los que<br />

jugaban con tizones" Ib. "Ilintxe iketz txarra da. Ilintxe eztu iñork nai" Izeta BHizt. Cf. LexBi: "Elincha, carbón o<br />

pieza en combustión que produce humo muy espeso. Parese una elincha... se dice de uno que es pesado,<br />

soporífero en el hablar y se hace insoportable por esa cualidad. Pelma". Cf. VocNav, s.v. ilincha y lincho. v.<br />

ilinti. � Tranpa ta lapurreta modu asko dago [...]. Ikatzaren lekuban ilintxaak eruatia, [...]. JJMg BasEsc 197.<br />

[Mats-abea] sutara botatzen badezu ez da gogor geldituko ilintxia bezela. JBDei 1919, 363. �2. (V-ger-gip),<br />

ilintxe. Ref.: A y Iz ArOñ. "Espiga dañada de trigo, negra y sin granos. Aurten ilintxa asko dago gure garitzan<br />

(V-ger), este año hay mucha espiga dañada en nuestro trigal" A. � Ilindi edo ilintxe urte, gari edo ogi urte. Herr<br />

Erran Zahar (ap. DRA). Ilintxa-urte, gari-urte. "Año de espigas dañadas, año de trigo (V-olaeta...)". A EY III<br />

158.<br />

- ILINTXA-MUTXAKA. "Ilintxa-mutxakaak, los residuos sin hacerse carbón" Iz ArOñ.<br />

- ILINTXA-TXONDAR. "Illantxa-txondarra, carbonera con los residuos de la anterior" Iz ArOñ.<br />

hilipidura. v. hilikidura.<br />

iliriar. � Ilirio (de Iliria). � Julius Pokorny irakasle jaunak "Illyriar" deitura eskaini du haien izendatzekotz,<br />

haien hizkuntzak Balkanetako Illyriararen antz handia erakusten baitu. Mde Pr 213.<br />

iliriara. � Ilirio (lengua). v. ej. de Mirande s.v. iliriar.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

363

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ilisats (V-m ap. Zubk Ond; <strong>Lar</strong>, <strong>Izt</strong> C 206, H, Arzdi Peces (-tz)). � "Escorpina, escorpión marino, peces" <strong>Lar</strong>.<br />

"Ilisatsa: aitzeko kabra. Cabracho, escopio, rascacio" Zubk Ond.<br />

iliska (L ap. Lh; <strong>Lar</strong>, Hb ap. Lh, H). � "Chillido" <strong>Lar</strong>. "Cri perçant" H. "Cri, ton de fausset" Lh.<br />

iliskari (L ap. Lh; <strong>Lar</strong>, Hb ap. Lh, H). � "Chillador" <strong>Lar</strong>.<br />

iliskatu (L ap. Lh; <strong>Lar</strong>, Hb ap. Lh, H). � "Chillar" <strong>Lar</strong>.<br />

iliti. v. ilinti.<br />

ilitz (-ll- H (V, G)). � "Tison" H. v. ilinti, ilintxa. � Egun baten irten zuen bere gelatik illitz bat esku batean eta<br />

urrez beterikako morko bat bestean zuela. Mg (ap. H).<br />

1 hilka (Dv). � Matando. "Hilka haritzea, chercher à tuer; fig. nuire de toute sa force à quelqu'un. Hilka<br />

jarraikitzea, poursuivre l'épée dans les reins" Dv. � Gizonak bateti / lakioz eta suz; / txakurrak ausika / atzean<br />

yarraituz; / otso, lukiak geu ilka. Zav Fab RIEV 1907, 529. Etsaiak bi aldeetarik hilka hari baitzitzaizkoeten. Dv<br />

Iud 20, 43. Erronkari ta Biarno, ontatik / asi ziran elkar-ilka. Or Eus 207. Elgarri hilka ari izaitea baino hobe da<br />

zer nahi hautsi-mautsi. Herr 6-6-1958 (ap. DRA). � (Uso fig.). � Egun guzia hilka lanean ar-eta, aratseko<br />

otoitza aise ahanzten da. Othoizlari 1964 n.º 38, 13.<br />

2 hilka. "(Sc), matanza, hecatombe" A. v. hilkar.<br />

3 hilka (illka V-gip ap. Iz ArOñ; A Morf 394). � Por meses, mensualmente. v. hilero. � Esan daitela asteko<br />

[sic] edo ilka egin dituzan pekatuak. EgOn 25 (ap. DRA).<br />

hilkaitz, hilgaitz. � Inmortal. v. hilezin. � Anima [...] ilkaitza dan bezela ezta illkorra. Bv AsL 112. Bedar ilgaitza<br />

da / ezergaitik ez iñoiz / galduten ez dana. Gand Elorri 176.<br />

hilkako (L? ap. A � Dv). � "Qui sert à tuer. Beren harma hilkakoak gorde zituzten, ils cachèrent leurs armes<br />

meurtrières" Dv. "Arma de combate" A.<br />

hilkar (L, BN ap. A), hilkarre (L-côte ap. A). � "Matanza" A. � Nola besta handi hura goizeko zortzietan<br />

hastekoa baitzen, gauaz egin zen biharamuneko oilo eta xerrien hilkarre bat ikharagarria. Prop 1893, 124.<br />

Ikhusi nuen hilkar lekhua. Prop 1898, 50. Lehenagoko hilkarre eta sarraskietan ibili gerlariak. Prop 1901, 82 (v.<br />

tbn. 1900, 6 y 11 hilkarre). Ejiptoraka yoan-etorria. Aur txikien ilkarra. Ir YKBiz 30. Lagun! Hilkar-lorebaratzetan<br />

/ genbiltzanok, ilhargi zuritan / noiz dukegu, diztirant, Eguerdi? Mde Po 31.<br />

- HILKARREAN. "Hilkarrean elgarri ari izan dira (BN-baig), han luchado a muerte" A. � Biak hilkarrean<br />

haritu zirela ezpataz eta haren semea gorputz zela. Jnn SBi 170.<br />

hilkara (AN-erro). "Casi muerto" A Morf 297.<br />

hilkari. � Mortal. v. hilgarri. � On den gauza hilkari bilhakatu zait. "Mihi factum est mors". He Rom 7, 13<br />

(Lç herio, Dv hilgarri).<br />

hilkarkari. � Asesino, criminal. � Aintzineko buruzagi hilkarkariak, Mandarin zuzen bidetako jarri dituztenaz<br />

geroztik [...]. Prop 1898, 242.<br />

hilkarre. v. hilkar.<br />

hilkeria. �1. "Caedes, [...] masákrea, hiltzea, hillkeria" Urt IV 14. �2. (ilkeri B ap. A; VocB).<br />

"Amodorramiento" VocB (s.v. iltasun). "Tristeza" A.<br />

hilketa (H). �1. Asesinato, muerte; matanza. � Txerri-ilketa astea. "[Semana] de la matanza del cochino". Or<br />

Eus 132. Entzun det ilketa gogorra dijoala Bilbon: amaseitarañe iltzen omen dira egunoro. EgutTo (lotazil) 8<br />

(ap. DRA). Aita-ilketan ere, nerau gaiztotzat ezetz egiztu? Zait Sof 134. Beste ilketa bat goizean izango zala<br />

entzun nion <strong>guda</strong>ri bateri. [...] Il bear zituztenen izenik ez nuan jakiterik izan. Ugalde Iltz 25. Lintxamentu bat<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 364<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

izan zela hilketa hura. Arti Tobera 264 (v. tbn. 267 y 268). Ilketa, zorigaitz, ondamenak. "Muerte". Gazt MusIx<br />

96. En DFrec hay 54 ejs., meridionales. v. tbn. Mde Pr 74. NEtx LBB 110. �2. "Ilketa (BN-baig), conducción<br />

del cadáver" Satr VocP.<br />

hilketari. � Encargado de meter el cadáver en el féretro; conductor de cadáver. v. hilohezale. � Izialdurarekin<br />

oro ihes; hilketariek ere ez nahi kutxan sartu. HU Aurp 162. Gizon gazte bat bazeramaten ehorzterat. [...]<br />

Hilketariak gelditu ziren. Herr 4-9-1958, 4. Kutxa ideki-eta etxeko hila ez izaki. Ospitalean bi hil baitziren,<br />

hilketariak kutxaz tronpatu. Herr 13-12-1962, 1. v. tbn. IBk Lc 7, 14.<br />

ilki (L, BN (-kh-); Volt 116, SP, <strong>Lar</strong>; -kh- Urt I 46, Lecl, VocBN, Dv, H (s.v. ialgite)), elki (Sal, S (-kh-); Lecl; -<br />

kh- VocS 142, Lecl, Gèze, Dv (S), H (s.v. ialgite)), iltki, ilkitu (<strong>Lar</strong>). Ref.: A (ilki, elki); Lrq (elkhi); EAEL 28 y<br />

252; Gte Erd 212 y 213. � Tr. Documentado desde la segunda mitad del s. XVI en autores septentrionales y<br />

salacencos. Se encuentra tbn. en Azkue y autores meridionales modernos. Ilk(h)i es la forma general. Emplean<br />

elk(h)i los autores suletinos, salacencos, Laphitz, Arbelbide (éste junto con ilki), Azkue (Ardi 41) y Orixe (Aitork<br />

142). Hay además iltki en Axular, que tbn. emplea ilkhi (cf. tbn. Ax 362 ilkitko (iltkiko en la ed. de Villasante<br />

pág. 239), si no es errata por iltkiko). En cuanto al sust. vbal. la forma más documentada es ilkitze-, elkitze-; hay<br />

ilkite-, elkite- en Leiçarraga, Tartas, Pouvreau, Belapeyre e Inchauspe (en éste junto con elkhitze-). En DFrec hay<br />

4 ejs.<br />

�1. (Aux. intrans.). Salir. "Ilkitzea, ilkitea, sortir, ialgitea" SP. "Apartarse de algún lugar" <strong>Lar</strong>. "Ilkhiberri,<br />

nouvellement sorti. Etxetik ilkhiberri, il est sorti tout à l'heure de la maison" Dv. "Etxe onetik ilkhia da, il est<br />

sorti de bonne famille. [...] Iauna galdegiten duzu? Ilkhia da, vous demandez monsieur? Il est sorti" H.<br />

"Herotsak lotik elki nüzü (S)" Gte Erd 213. AxN explica ateratzeko (141) y linburtzen (598), por ilkitzeko. v. 2<br />

erkin, irten. � Gizonén bihotzetik ilkhiten dirade pensamendu gaixtoak. Lç Mc 7, 21. Etxetik ilkhirik. Lç Mt 13,<br />

1 (He, Dv, Leon ilkhi, Samper elki, Ip elkhi TB, Echn at(h)era, SalabBN yalgirik). Iguzkia sar zedinetik ilkhi<br />

arterano. Lç Decl a) 7r. Beldurrez gauzá ez ledin moldez burutan ilkhi. Lç Dedic * 6v. Odolezko izerdia<br />

gorputzetik ilki zeikanean. Mat 189. Tormenta hunetarik salborik ilkitzeko. Ib. 358 (v. tbn. Harb 101 salborik<br />

ilkhi, Garral EEs 1917, 139 bizirik elki). Halaber du Antekristek kontrario izanen / ezen Henok eta Helias kontra<br />

zaizko illkhiren. EZ Man I 70. Su handitik illkhitzea bizirik. EZ Man II 83. Bere egitekoak hari / ungi illkhiren<br />

zaizko. EZ Eliç 175. Nahi eztuenak ilkhi dadin kherik, eztagiela surik. Ax 403 (V 262). Dudatarik iltki. Ib. 209<br />

(V 140). Biktorios ilki dira. Hm 100 (v. tbn. 212). Apezaren ahotik ezta ilki behar hitz ederrik [...] baizen. SP<br />

Imit IV 11, 6. Bekhatutik ilki delarik. SP Phil 28. Eztira pazienziatik ilkhiten. Ib. 191. Ez direla hemen gauzak<br />

nik pensatuak, bainan bai ilkhiak lehenagoko auktor handi eta oraiko moderno famatuietarik. Mong 587.<br />

Eskual-herritik herri arrotzetarat ilkhi diren [...] hainitzek. ES 121. Nahi lukete bada, esklabotasun hartarik<br />

ilkhi. He Gudu 161 (v. tbn. 39). Ilki zitzaion biderat. Lg I 272 (II 282 -khi). Ezagutzen du bere estatua eta<br />

hartarik ilkhi nahi da. Jaur 125. Andre batzuek ere / ihizira illkitzen dire. Gy 23. Nere arima gorphutzetik ilkhi<br />

dakidan baino lehen. Dv LEd 176. Haukietarik ilkhitzen dira harrak. Dv Dial 20 (Ip elkhitzen; It irteten). Etziren<br />

nihoiz bere herritik ilkhiak, deus guti zakiten. Hb Egia 97s (v. tbn. Esk 58). Xoriek nahi dute kaiolatik ilki. Arb<br />

Igand 21 (80 elkhi). Amodioaz dugunaz geroz solasa, hartan gauden [...]. Ez giten ilki gure hatzetik. JE Bur 96.<br />

Lehen gusua bere onetik ilkitzera zoan. Mde HaurB 79. Zuin-hobe elkhitzeko partidetan, gure gaztiak ederki<br />

bürüzagitü dira Hazpandarreri. Herr 10-7-1958, 4. Barbarotasunetik ozta-ozta ilkiak gera. Vill Jaink 181.<br />

v. tbn. Volt 220. Tt Onsa 17. INav 57. Ch I 19, 6. CatLav 395 (V 190). Mih 63. Monho 134. Zby RIEV 1909,<br />

227. Lap 42 (V 23). Balad 137. Iratz 86. Or BM 138. Ol Lc 8, 38. Zait Sof 70. Ibiñ Virgil 116. Ilkhi: Arg DevB<br />

III. Gç 56. Brtc 155. Dh 263. MarIl 110. Elzb PAd 57. CatJauf 23. Elk(h)i: Bp I 144. Mst III 58, 5. ETZ 164<br />

(Zaraitzu, 1780). Egiat 251. Etch 580. Bon OOV III 250 (Sal). Arch Gram 57. Ax 96 (ed. 1864: -k-). CatS 23.<br />

Laph 45. UNLilia 11. ChantP 300. Lrq <strong>Lar</strong>raja RIEV 1935, 143. Casve SGrazi 100.<br />

�2. (L; <strong>Lar</strong>, -kh- Dv, H), elki (Sal, S (-kh-)). Ref.: A (ilki, elki); Lrq (elkhi); EAEL 28; Gte Erd 235. (Aux.<br />

trans.). Sacar. "Desobligar, librar de la obligación, [...] premesetik ateratu, ilki" <strong>Lar</strong>. "Hagin bat ilkhitzea,<br />

iaulgitzea, extraire un gross dent" H (s.v. ialgitea). "Kori azen petik zopen elkitzen ari dun, ése con mucho<br />

disimulo está averiguando lo que pasa (Sal)" A EY III 279. "Ideia hori ez du pentsamentutik elkitzen ahal (S)"<br />

Gte Erd 235. v. ilkiarazi. � Dezagun bekhatutarik ilkhi. Hm (ap. H). Aitak ikhusi ondoan / bere izate handia, /<br />

ikhusi zaitu ilkhitzen / bere argitik argia. Gç 71. Ifernuko bidetarik ilkhi nauzu. Dv LEd 246s. Galmenta<br />

horretarik ilkhiko zintudan orai. Ib. 211. Erranen daukute, Jesusen gorphutza [...] ilki zutela thonbatik. Lap 286<br />

(V 130). Sen Dominikak aithormen horik elkhi ondoan debrien ahotik [...]. Ip Hil 218 (v. tbn. Dial 6). [Zer<br />

kastigu eman biar zaio?] Sabelak bizirik elki. Garral EEs 1917, 88. Ezpata ilki zun. Zait Sof 195. Lurretik<br />

sortutako gizonek alor gogorretik buruak ilki zitutenean. Ibiñ Virgil 89. Horietarik herriak / dü huntarzünak<br />

elkhitzen. Casve SGrazi 22. v. tbn. Elki: AstLas 61. CatSal 13. Mde Pr 77.<br />

� Belzebüti zor düzü zük düzün kargia / aphezik ez lükezü elkhiz ifernia. Xikito 3.<br />

� "Elkhi, enlever (S)" Lrq. � Hori da Jinkuaren axuria, mündüko bekhatiak elkitzen dütiana. EvS Io 1, 29.<br />

�3. (<strong>Lar</strong>, Añ). Levantarse.<br />

- EZIN ILKIZKO. � Athera nazazu basatik han sarthua eznagoen, eziñ nihoiz ilkhizko maneran. Ch III 20, 2.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 365<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

� Etim. Para su relación con jalgi, etc., v. FHV 63, n. 7, y 515.<br />

1 hilki. �1. "Cadaver, [...] hillkia, gorphutz-hilla" Urt III 441. "Cadavre d'animal, charogne, [...] ilki (V, G)" H.<br />

v. hiliki. �2. "Mortecino, carne mortecina, ilkia" <strong>Lar</strong>. "Mortecino, ilkia, berez iltzen dana" Ib.<br />

2 hilki (S ap. Lrq; H). � "D'une manière lente, sans énergie et activité" H. "Mollement, nonchalamment" Lrq.<br />

ilkialdi (-kh- Dv, Hb ap. Lh). � "Sortie, action de sortir. Ilkhialdi labur bat baizik ez du egin, il n'a fait qu'une<br />

courte absence" Dv. v. ilkitze.<br />

ilkiarazi (-kh- Urt II 249, Dv), ilkierazi (Arch ap. DRA), elkiarazi (Dv), elkierazi (-kh- S), elkerazi (-kh- S; Dv<br />

(S)), elkarazi (-kh- S), elkiazi (-kh- S), elkazi (-kh- S), elka-arazi (-kh- S). Ref.: A (elkhierazi, elkherazi); Lrq<br />

(elkherazi); EAEL 28. � Hacer salir; sacar. "Zure etsaien gainetik garaitiar ilkhierazi zitü" Arch (ap. DRA). v.<br />

ilki (2). � Ezen hark ilkhi eraziten du bere iguzkia gaixtoén eta onén gainera. Lç Mt 5, 45 (Ip jaiki-erazten).<br />

Iujemendua biktoriatan ilkhi erazi. Ib. 12, 20. Handik gozo khiratsaren ilki arazitzeko. SP Phil 87 (He 89<br />

atheraturik). Ilkhiarazitzak [...] hirekin diren bestia guziak. Urt Gen 8, 17. Apostoluak kanporat ilkhiarazirik. He<br />

Act 5, 34. Ilhunbetarik ilkhi-araziko baitute argi handira. He Gudu 163. Ilki arazi ditu hillak lurraren<br />

erraietarik. Lg II 88 (v. tbn. 125). Zure etsaien gañetik garaitiyar ilkiaraztea. Mih 32 (v. tbn. 19). Ilki-arazi<br />

presondegitik. Monho 94. v. tbn. Arch Gram 121 (elkherazi). Ni bekhatutik ilkhiarazteagatik. Dv LEd 82 (v. tbn.<br />

236). Zerk hola elkherazten dütü? Ip Dial 109 (Dv atherarazten). Botüra elkhi-azi zian gizonak eta abiatü ziren.<br />

Mde Pr 125. Arimak obi sakonetatik ilki erazten. Ibiñ Virgil 57 (110 ilkiarazi). Nula ziek lürxkuetarik / düzie<br />

elkhazten hazkurria? Casve SGrazi 90.<br />

ilkiarazle, ilkiraztale, elkerazle (-kh- S ap. Lrq). � (El) que saca, hace salir. v. ilkitzaile. � Meza zinian hasi, /<br />

Praubia zian ikhusi, / Bi jaun handi haien artin bere arropa txarreki, / Igorri elkherazlia sabre handiareki. Etch<br />

475n (en otra vers. jalki-erazlia). [Zaldiari] sartzen zaizko barnat gorphutzean bere lau zango-besoak! [...]<br />

Hekien ilkhiraztalea gizon edo izate berezia zela. Hb Egia 76.<br />

ilkibide (-kh- Dv, H (s.v. ialgite)), ilkipide, ilkitbide (H), elkipide (-kh- Lh). � "Issue. Ilkhibide gabez ura<br />

goititzen hari da, l'eau monte faute d'issue" Dv. "Sortie, endroit par où l'on sort" H. "Moyen de sortir, de se tirer<br />

d'une difficulté" Ib., que cita el ej. de Leiçarraga. "1. chemin de sortie; 2. moyen de sortir; 3. but de sortie" Lh. �<br />

[Iainkoak] emanen du tentazionearekin batean ilkhitbidea ere sustenga ahal dezazuenzát. Lç 1 Cor 10, 13 (TB<br />

librantza). Griña handitan gare, ordean ez gare ilkhipiderik gabe. He 2 Cor 4, 8 (TB sokhorririk gabe).<br />

ilkiburu. � Principio, origen. � Jainko xoila zela heien adiskidetasunaren ilkhi burua, lokharria eta helburua.<br />

"Principe". Birjin 88.<br />

ilkigia, elkigia (-kh- S ap. Lh y Lrq; Foix ap. Lh). � Salida. "Issue" Lrq. "Orifice" Lh. � Diagü Utziagaiñialako<br />

/ elkhigia etxekitzen. 'Nous gardons la sortie vers Utziagaiñia'. Casve SGrazi 160 (v. otro ej. en la misma pág.).<br />

hilkintza (<strong>Lar</strong> � Dv, Añ, <strong>Izt</strong> VocC, H). �1. "Matanza, [...] ilkintza" <strong>Lar</strong>. "Meurtre, assassinat (Concours littér.<br />

de St. Séb. 1879, 44)" Dv. "Ilkhintza, massacre, carnage" Ib. "Action de tuer une bête pour la boucherie ou usage<br />

domestique. Bihar urde hilkintza dugu, demain nous tuons notre porc" H. v. hiltze. � Esan diteke bada, Fuero<br />

au dala, baleen ilkintzaz itzegiten daben lendabiziko itzkribua. <strong>Izt</strong> C 207 (v. tbn. 208). Arrigarria izandu zan [...]<br />

Franzesai egin zien illtkintza [sic]. Ib. 302. Filistintarrak ilkintza izugarria egin zuten. <strong>Lar</strong>d 182 (v. tbn. 130,<br />

165, 172). Illerri bat da ilkintzarekin / Nabas deritzan tokiya. Aran CancB III 296. 1939-1945ko gerla<br />

orokarrean, zer ilkintzak eztira egin odol otzean? Vill Jaink 84. Sekulako ilkintza gordiñak epopeya goitarrak<br />

bezala artu izan dira. Ib. 177 (v. tbn. 176, 178). Ze indar izkutuk eragiten dien txingurriei horren itxuragabeko<br />

elkar hilkintzan abiatzeko. MEIG III 139.<br />

v. tbn. JFlor (Donostia, 1879). Camp EE 1882a, 35 (ilkintz). Arr EE 1882c, 555. SBaroj CancB III 322. EEs<br />

1913, 178 (ilkinz). Or Eus 12n.<br />

�2. "Office de tuer les bêtes pour boucherie, boucherie" H.<br />

ilkipen (<strong>Lar</strong>, -kh- Dv, H (s.v. ialgite)). � Salida. "Emergencia" <strong>Lar</strong>. "Action de sortir" Dv. "(He Phil), sortie,<br />

action de sortir" H. v. ilkitze. � Horra nolakoa izan zen tentazione hartarikako ilkhipena. He Phil 503. Mintzatu<br />

zen Israelen umeen ilkhipenaz. Dv He 11, 22.<br />

ilkipide. v. ilkibide.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

366

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ilkiraztale. v. ilkiarazle.<br />

ilkita (<strong>Lar</strong> � H (s.v. ialguia)). � "Salida" <strong>Lar</strong>. "Sortie, issue, endroit par où l'on sort" H.<br />

ilkite. v. ilkitze.<br />

ilkitoki. "Aestuarium, ilkhitókia" Urt I 359. "Ilkhitoki, issue, endroit pour sortir" Dv. v. ilkibide.<br />

ilkitu. v. ilki.<br />

ilkitza (-kh- L? ap. A � Dv). � "Émanation" Dv. � Jainko ahalorotakoaren argitasuneko halako ilkhitza zin<br />

bat. Dv Sap 7, 25 (Ker jario garbia).<br />

ilkitzaile, elkizale. � (El) que saca, extractor. v. ilkiarazle. � Inkaz elkhizaliak jarri dira eskiak khürütxe,<br />

greban hots. Herr 10-5-1962, 3.<br />

ilkitze, ilkite, elkitze (-kh- S ap. Lrq), elkite (-kh- S ap. Lh; Lander <strong>sg</strong>. DRA). �1. Salida, acción de salir. Cf.<br />

EGUZKI-ILKITZE (s.v. eguzki). v. ilkipen. � Iguzkiaren ilkhitetik sartzerano. Lç Decl a) 4v. Haren ilkhitea duk<br />

eternitateko egunén hatseandanik. Lç Adv ** 3r. Israeleko haurrén ilkhiteaz. Lç He 11, 22 (He, TB ilk(h)itze;<br />

Dv ilkhipen). [Orhoit zaitezi] arimaren ilkitzeko denbora perilos hartzaz. Ax 338 (V 225). Ilkhite alegerak<br />

hainitzetan bihurtze tristea dakarke. SP Imit I 20, 7 (Mst jalkite alegera). Nahiago bazaiote bere sentimenduari<br />

iarraiki frogatu ohi direnei zinetste ekarri baino, ilkhitze perillosa izanen dute. SP Imit III 7, 3. Ezpaitakizue noiz<br />

eta nola izanen den zuen mundutik ilkhitzea. Dh 123. Solaseko lagun, ilkhitzetan, zenbait laborari unhatu. Hb<br />

Egia 154. �2. elkite (-kh- S ap. A y Lrq). "Diarrea" A.<br />

- ILKITZE EGIN. "Elkhite egin (S), se polluer" Lh.<br />

ilkizkur. v. ILE KIZKUR.<br />

hilkizun (SP � A, Ht VocGr 387, Dv, H). �1. (Adj. y sust.). "Mortel, sujet à la mort" SP. "Hilkizun gare<br />

guziak, nous sommes tous mortels" Dv. "Mortal, que puede morir" A. v. hilgarri (2), hilkor. � Erran nahi du<br />

mortal eginen zela, hilkizun izanen zela. Ax 72 (V 48). Gorputz hilkizuna. SP Imit III 51, 1 (Ch, Mst hilkor).<br />

Bizitze hilkizun hunetako. SP Phil 478 (He 484 hillkor). [Herioaren] danza hura hilkizunen egiazko pasatienpoa<br />

da. Ib. 374 (He 377 gizonaren). Ziñeskintzak daraku<strong>sg</strong>u / laster ilkizun gerala. Bera Eriotz-gabeukatza (ap.<br />

DRA). Oro hilkizun dira, polit eta ezti direnak oro; nesken irriak, haurtxoen irriak [...]. Mde Pr 144. Eztiote<br />

edenak eta ilkizun suak gaitzik egingo. Zait Plat 71. � Garbituko bide du gure konszientzia obra hilkizunetarik.<br />

He He 9, 14 (Dv eginkari hiletarik). �2. Mortal, mortífero. v. hilgarri. � Pozoin hilkizun batez bethea da. TB<br />

Iac 3, 8 (Lç pozoin mortal, He, Dv, IBk, IBe pozoi(n) hilgarri). �3. Funeral. v. hileta. � Urretxindor il zaizute, /<br />

ta aren ilkizunetara [...]. Ldi BB 130. v. tbn. Or Eus 414. [Euskararen] hilkizunetara [...] deitu zituen. MIH 26s<br />

(v. tbn. 175). Erdi-ezagunen baten hilkizunetara joan beharra. MEIG I 178.<br />

hilkizuntasun. � Mortalidad, condición de ser mortal. v. hilkortasun. � Biziak hilkizuntasuna irets dezan<br />

artean. "Mortalitas". SP Imit I 22, 5.<br />

hilkoi (AN ap. A, que cita a LE; <strong>Lar</strong>, VocCB). � "Mortal, capaz de morir" <strong>Lar</strong>. "Mortal, propenso a morir" A. v.<br />

hilkor. � Gizón mortále edo ilkóia. LE Urt ms. 15v.<br />

hilkor (L, BN, S; Gèze, Dv, H; i- V, G, AN, B, BN, Ae, R; <strong>Lar</strong>, Añ, H), ilgor (BN-bard-arb, S). Ref.: A (ilkoi);<br />

EI 35. �1. "Mortal, capaz de morir" <strong>Lar</strong>, Añ. "Fallecedero" <strong>Lar</strong>. "Horra bizitze hilkor huntako itsasopean<br />

gabiltzala (He), [...] cette vie mortelle. Jainkoaren semea gure bezalako haragi hilkorraz jauntzia (Jaur San<br />

Joseperen ilhabetea 100)" Dv. "Mortal, propenso a morir" A. AxN explica mortal (72), por ilkor. � Tr.<br />

Documentado desde mediados del s. XVII tanto al Norte como al Sur. En DFrec hay 5 ejs. � Gizon hilkor baten<br />

beldur. SP Imit III 36, 3 (Ch hilkor; Mst hil behar dian bat). Lur hilkor hunetarik ilkhiten. SP Phil 298 (He 298<br />

hilkor). Nere animagatik, gorputz artu ta illkor edo mortal egin ziñan. Cb Eg II 43. Gizon hilkorrera.<br />

'Corruptibilis hominis'. TB Rom 1, 23 (IBk, IBe hilkor; Bibl, Ker ustelkor). Bizitze hilkor. MarIl 47. Birjina<br />

sainduak hil behar izan du, hilkor zituenak oro uztekotzat. Jaur 366. Aragi ilkorrean bizi zala. Itz Azald 74.<br />

Gorputz ilkor. Or QA 191. Hilkor sortu ginen ta zer erremedio! Xa Odol 111. Jasotzen du bere burua, hilkorra<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

367

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

izan arren, jainko hilezkorren gainetik. MIH 324.<br />

v. tbn. Mst III 51, 1. Lg II 166. Brtc 22. Monho 78. CrIc 19. CatElg 146v. Añ MisE 76. Gco II 24. fB Ic III 174.<br />

MarIl 125. <strong>Lar</strong>d 508. Dv LEd 87. Ax (ed. 1864), 454. Aran SIgn 28. AB AmaE 196. Bv AsL 112. Lap 114 (V<br />

53). Jnn SBi 120. Ip Hil 267. Arb Igand 98. Ag Ezale 1897, 127b. A RIEV 1909, 158. Laux BBa 126. JE Bur 39.<br />

Zink Crit 18. Ol y Pi Imit III 47, 2. Inza Azalp 80. Ox 76. Enb 91. Jaukol Biozk 58. Vill Jaink 114. Ibiñ Virgil<br />

114<br />

� (Uso sust.). Mortal (como equivalente de 'persona'). � Zeiñ ilkorrek ez lituzke emango pozik bere biziko<br />

urterik oberenak [...]. Otag EE 1882c, 447. v. tbn. A Ardi 124. Zerorren aginduak, ilkor batenak izaki [...]. Zait<br />

Sof 173. Menderdi hontan hilkor batxok ez ditu ukitu. Mde Pr 117. Zuengana etorri naiz ilkor bezala ez, Iainko<br />

ezilkor bezala baizik. Zait Plat 76. Keresek lenengoz irakatsi zien ilkorrei burniarekin lurra iraultzen. Ibiñ Virgil<br />

72.<br />

� (S ap. Lrq; VocBN � Lh). "Disposé à s'éteindre: argi hilkor, chandelle disposée à s'éteindre" VocBN. "Argi<br />

hilkor, lumière faible" Lh. "Qui se éteint aisément" Lrq.<br />

�2. Mortal, que causa la muerte. "Pecado mortal, oben ilgorra" BeraLzM (s.v. mortal). Cf. VocNav: "Ilkor,<br />

nombre popular del hongo 'Amanita phalloides'". v. BEKATU HILKOR, hilgarri. � Hanbertze kolpe hilkor.<br />

MarIl 87. Atheratu zen bere dolore hilkorretik. Jaur 160. Gaisotasun ilkorrenak ere [sendatzeko grazia]. Aran<br />

SIgn 83. Justo, fiel, oben ilgorrik eztauna. AG 1014.<br />

- EZIN-HILKOR. Inmortal. v. hilezin. � Anima ezin illkorra edo ezin ill ditekeana da. Ub 157. Aren gerizak<br />

erri-baratzak / ezin-ilkor egin ditu. Ldi BB 152.<br />

- HILKOR EZIK. � Mitxeletak, ilkor-ezik beren ustez. 'Las que créense inmortales'. Ldi BB 74.<br />

hilkorgatu. � Inmortalizar. � Tanto orrez bizi da ilkorgaturik / gure siniste-bizitza. A RIEV 1909, 158.<br />

hilkortasun (<strong>Lar</strong>, Dv � A, H). � "Mortalidad" <strong>Lar</strong>. "Qualité de mortel" Dv. � [Arima] iraunkorra ta<br />

illkortasunik eztabena. CrIc 30. v. tbn. CatElg 19v.<br />

hilkortu. � Mortificar. v. hilduratu. � Jangoikoa dá, heritzen ta sendátzen, ilkórtzen da bizkortzen duéna.<br />

"Dominus mortificat et vivificat". LE Ong 96r. Arren indazu (...) zeure graziaz nere bizioak ilkortu (...). Cb S.<br />

Inazioren bederatziurrena (ap. DRA; parece que se trata de la ed. de 1854; cf. Cb SIgn 186: zure graziaz nere<br />

bizioak mortifikatu ta erremediatzeko).<br />

hilkuntza. "Desmayo" H (<strong>sg</strong>. DRA, pero no lo encontramos en su dicc.). v. hilgune.<br />

ilkusi. � "Discurrir con el entendimiento" <strong>Lar</strong>. "Filosofar, jakintsuen gisa ilkusi" Ib. � Oroipenara gauz onen<br />

bat ekarriz, aren gañean adimentuarekin gogatuz eta ilkusiz. Legaz 19.<br />

ilkuskai (<strong>Lar</strong>). � "Discurso, facultad racional" <strong>Lar</strong>. � Discurso, escrito. � Izkribatu zeban España ta<br />

Franziaren lenentasun edo prezedenziaren gañeko ilkuskaia. <strong>Izt</strong> C 467.<br />

hilkutxa (BN ap. A; Arch VocGr, Dv, H (-kh-); il- V, G-nav, AN-5vill, BN-ciz ap. A), hilhutxa (VocBN �<br />

vEys). � Ataúd, féretro. "Bière" Dv. � [Jaunak] hurbildurik, hunkitu zuen hil khutxa. TB Lc 7, 14 (Or, Ker, IBe<br />

(h)ilkutxa; He katabuta, Ol, IBk zerraldoa). Hil baino lehen, bere andreari galdegin zion othoi bere zakua,<br />

kaxan, hil-kutxan eman zezon. Barb Leg 67. Tutankhamenen urrezko il-kutxaren ondoan. Anab Aprika 91.<br />

v. tbn. Laux BBa 12. Alz Ram 80. Mde Pr 291. Or Aitork 224. Etxde JJ 49. EgutAr 1958 (9) (ap. DRA). Casve<br />

SGrazi 114 (hil-kütxa). Ilkutx: Laux BBa 80.<br />

- HILKUTXA-EGILE. Fabricante de ataúdes. � Hemengo jendeak hilkhutxa egile dira. Prop 1890, 18.<br />

illabrit. � Adio ere, illabrit zamar handi, anka mehe, hersotiak ezi artzañer beharko zaie artzanhorez düntü.<br />

Eskual 25-9-1908 (ap. DRA, que traduce "galgo").<br />

illamina. v. lamia.<br />

illantxa. v. ilintxa.<br />

illapi. v. lapin.<br />

illargi. v. iralgi.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

368

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

illarra. v. 1 ilar.<br />

illarradui. v. 1 ilardi.<br />

il(l)arrosi. v. inarrosi.<br />

illati. v. ilinti.<br />

illaukenle. "Quitapelillos, lisongero" <strong>Lar</strong>.<br />

illaute, ille(b)ete. v. hilabete.<br />

ille. v. 2 hil.<br />

illeiko. v. hiliko.<br />

ille oroko. v. HILEROKO (s.v. hilero).<br />

illeraka. v. 1 ilharka.<br />

illere. "(L, BN, S; A), pleureuses" Lh (pero no lo encontramos en el dicc. de Azkue).<br />

illerra. v. 2 ilar.<br />

illezu. v. iletsu.<br />

illi. v. euli; 2 hil.<br />

illintxi. v. ilintxa.<br />

illitxa. v. ulitxa.<br />

illo (BeraLzM). Neol. creado por AG en 1896 para nombrar la letra ll (AG 826). v. elle.<br />

illo. v. 1-2 ildo.<br />

illoi. v. hilohe.<br />

1 illoki, ioki. � "Comida combinada de hierba fresca y paja para ganado vacuno" Asp Gehi. "Ioki, comida<br />

combinada de paja, nabo y argoma para el ganado" Ib.<br />

2 illoki. � Txit azkeneko asnasetan zan / illoki odol ustuta. (Interpr?). Ud 69.<br />

illoki. v. ildoki.<br />

illol. v. ilull.<br />

illo(o)r. v. egileor.<br />

illota. � Ilota. � [Espartako] illotak eritxoen jopuak, barriz, lurrak lantzen ekin arren, ez euken gozamenik be.<br />

Eguzk GizAuz 10.<br />

illotu. v. 2 ildotu.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

369

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

illtako. v. hildako.<br />

illu. v. 2 ildo.<br />

illua (det.; V-gip). � "El tizón del maíz" Iz UrrAnz.<br />

illuba. v. iloba.<br />

illunar, illuntabar. v. ilunabar.<br />

illunti. v. ilinti.<br />

illuntz. v. iluntze; iruntz.<br />

illuntzi (-nz- <strong>Lar</strong>, Lcq 153, msLond ap. A, Dv (G), H (V, G)). � "Mimbre, zumea, zumitza: y otra especie de<br />

mimbre en los ríos, illunzia" <strong>Lar</strong>. "Sorte de saule, osier sauvage" Dv. "(Salix Viminalis), mimbre" Lcq 153.<br />

illuntzi. v. ilintxa; iluntze; iruntzi.<br />

illuri. � Ilusión. � Zonbait illurier, zonbat mesperetxier, zonbat esperantza faltsier ezkapa erazi e'liro. Egiat<br />

95.<br />

illuritu. "Éblouir" VocS. v. ilusitu.<br />

illurra (det.; H), illurri (Sal ap. ZMoso 68). � Gurrillón (bot.). "Sorte de plante des champs" H. � Badijoa<br />

nekazaria sorora, ekusten ditu illurraren ostoak eta atxurrarekin edo itaiarekin ebakitzen ditu. AA II 276.<br />

illurrondoko. v. ilarrondoko.<br />

illuskia (det.). "Mortaja (AN)" Aq 550. v. HIL-JANTZI.<br />

hilmira. � Autopsia. � Autopsies edo hilmirak han dituzte, gauzen hurbilik ikusteko. JE Med 119.<br />

hil-nahi (L, BN, S ap. Lh). �1. "1.º désir de mort; [...] 3.º désir [...] de tuer" Lh. � Bertzeren hil-nahiaz denak<br />

izorra. "Celle qui est grosse du désir de la mort d'autrui". O Pr 502. Onekin Josuek Israeltarren erausiak eta<br />

Gabaontarrak il-naiak isildu zituen. <strong>Lar</strong>d 115. � [Aritzak] kimu gazte bat agiri du, il nai-ezak [...] ernarazia.<br />

Mok 21. �2. (L, BN, S ap. Lh). "2.º désireux de mourir; 3.º désireux de tuer" Lh. � Naturaleza nekez hil nahia<br />

da. SP Imit III 54, 2 (Ch III 54, 3 eztu hil nahi). Nor dut hartu beharra? / --idorki da mintzo [Herio jauna].--<br />

Zuhaur ala senharra? [...]. / Hor dut ene senharra / arrunt hil nahia! Ox 125.<br />

iloba (AN-ilzarb; H; ill- V-gip, G, B; Urt I 33, <strong>Lar</strong>, Añ (G, AN), H), lloba (V-ple-gip, AN; Lcc, Mic 8r, Añ (V),<br />

H (V, G)), loba (V-m, R-uzt; H (V)), loiba (V-gip; <strong>Lar</strong>, H (V)), ileba (G-nav, AN-erro, ille- AN-ulz-olza), iloa<br />

(L-ain, B), eiloba (Ae; Darric ms. (ap. DRA)), eleba (AN-erro), elleba (AN-egüés), elloba, elioba, lioba (Sal).<br />

Ref.: Bon-Ond 139; VocPir 166 y 167; A (illoba, iloa, lioba, loba, lloba); A Apend (eleba, ileba); Zam Voc<br />

(loba); Iz Ulz (illeba), UrrAnz (loibía), ArOñ (illoba, loiba), R 395, To; Etxba Eib; CEEN 1970, 359; Izeta BHizt<br />

(iloa); Elexp Berg (loiba). � Tr. Emplean illoba los autores guipuzcoanos (il- en A Ardi y algunos autores<br />

modernos), junto con Mendiburu, F. Irigaray (157) e Izeta. Hay iloba en autores septentrionales (ill- en Voltoire,<br />

Pouvreau y Constantin y -lh- en <strong>Lar</strong>reguy). En textos vizcaínos se documenta tanto lloba (ya en fr. Juan de<br />

Zumárraga y Refranes y Sentencias) como loba; tbn. lloba en Mendigacha (122) y Etchahun (en éste junto con<br />

lioba). Hay además loiba en T. Etxebarria, elleba en Lizarraga de Elcano, elloba en SermAN y elioba en el<br />

salacenco Z. Moso (55).<br />

�1. Nieto, nieta. "Bisnieto", "bisnieta, neska llobea" Lcc (tbn. "nieto", "nieta" illobea de la mano B). "Petit-fils"<br />

VocPir 166 y H. v. biloba, ilobaso. � Tr. Documentado en autores meridionales desde mediados del s. XVIII.<br />

Al Norte se encuentra tbn. en Barbier (Sup 166). � Orien hume-illob eta beste ondorengoak. Mb IArg I 222.<br />

Urrikaldu zan Jainkoa, Jakob-ren illobak eta ondorengoak Ijit-errietan zeramaen nekeaz. Ub 21s. Bere aitún<br />

edo atxunak, sano zegoláik, erránzio bere elléba aurttoari iltzen zegonarí, zoáz zerúra nere sandáttoa. LE JMSB<br />

188. Enos Adanen illoba. AA II 40. Aitonak seme, illoba eta oien humeen humeakin itzegitea. <strong>Lar</strong>d 8. Adalbaldo<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

370

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

dukea, done Jertrudisen loba ona. Ag AL 43. "Aitorren illobak" au "<strong>Euskal</strong>tzaleak" artzen duten izen bat da.<br />

Lab EEguna 64. Aitona-amona batzuk bizi ziran euren illoba Josetxorekin. And AUzta 72. Seme-alaba, illoba ta<br />

billobak. Vill Jaink 99. Iru seme-alaba euki ebezan, illoba asko. Alzola Atalak 115. [Mendearen] ume eta iloba<br />

baikara. MIH 62.<br />

v. tbn. Cb Eg III 379. Zab Gabon 64. Ag G 206. Jaukol Biozk 4. Or Eus 131. Otx 96. Tx B II 178. ABar Goi 36.<br />

JAIraz Bizia 111. Arti MaldanB 203. Arti Ipuin 81 (il-). MAtx Gazt 77. Loba: S. Altube EEs 1917, 42. Enb 131.<br />

Lloba: Añ MisE 167. Zam RIEV 1907, 425. Kk Ab II 39.<br />

�2. (AN-ilzarb; H; ill- V-gip, G, L, B, BN, S; Volt 99, SP, Ht VocGr 389, <strong>Lar</strong>, Añ (G, AN), VocBN, Dv, H (V,<br />

G)), lloba (V-ple-arrig-oroz-gip, AN, S, R; Mic 9r, Añ (V), Gèze (s.v. neveu), Dv (S)), loba (V, G; H (V, G)),<br />

iloa (B, BN-baig), eiloba (Ae), ailoba (Ae), lioba (Sal), illuba (Arch VocGr), loiba (V-gip; H (V)), ileba (ANulz<br />

(-ll-), Ae). Ref.: Bon-Ond 138; VocPir 170 y 171; A (illoba, loba, iloa); A Aezk 294; Lrq (lloba); Zam Voc<br />

(loba); Iz R 395 y 404, ArOñ (illoba, loiba), UrrAnz (loibía), Ulz (illeba), Als (ilobat), To; Etxba Eib (loiba);<br />

CEEN 1970, 359; Holmer ApuntV (loba); Izeta BHizt (iloa); Elexp Berg (loiba). Sobrino, sobrina. "Neveu ou<br />

nièce" SP. "Lengusiñearen umea, loba; atzea baiño apur bat oba (V): el hijo de la prima (es) sobrino, algo mejor<br />

que el extraño" A. � Tr. Documentado en autores de todas las épocas y dialectos. � Gure llobau bere gizon<br />

prestu egin da. fJZ 99. Etxi egidak orailloba. (Cantar de Rodrigo de Zárate). IC I 564 (tal vez contracción de<br />

orain lloba). Izekoa edo llobea eztakit zein dan obea. "Sobrina". RS 154. Ene illoba maitea. "Dilectissime<br />

nepos". SP Phil a) 2r. [Santiago] Jesu Kristorén berzergúsu, ta Ama Birjinaren elléba denarén patrozinio<br />

poderósoa. LE JMSB 225s. Etzünin etxekiten ogendant lioba. 'Votre nièce'. Etch 82 (en otra versión ib. 128<br />

lloba). Bere osaba onagandik illobak aldegitea. <strong>Lar</strong>d 15. Ni bezalako osaba baten iloba izatea. Elzb PAd 67.<br />

Aita-semiak, osaba-illobak. Tx B II 83. Juan de Azpilcueta, Frantsesen iloba. "Neveu de François". Ardoy<br />

SFran 70.<br />

v. tbn. Volt 204 (-ll-). Cb Eg II 184. Lg I 318 (-lh-). msOñ 31r. Echag 162. <strong>Izt</strong> C 458. Gy 233. Hb Egia 6. Balad<br />

248. Aran SIgn 105. Laph 8. Zby RIEV 1908, 90. Bv AsL 71. Arb Igand 80. JanEd I 108. Xe 243. Apaol 84. Moc<br />

Damu 29. Ill Testim 20. A Ardi 84 (il-). Moc 9. Alz Txib 83. Lek EunD 22. Ir YKBiz 204. Or Mi 123 (il-). TAg<br />

Uzt 297. Zerb IxtS 73. Mde Pr 95 (-ll-). Etxde JJ 203. Arti MaldanB 209 (il-). Izeta DirG 97. Osk Kurl 96.<br />

JEtchep 53. NEtx LBB 137. Xa Odol 230. Berron Kijote 117. Loba: JJMg BasEsc 1. Azc PB 146. Echta Jos 163.<br />

Or Tormes 121. Enb 112. Erkiag BatB 25. Lloba: Cb EBO 43. CrIc 171. AB AmaE 297. Loiba: Etxba Ibilt 483.<br />

Elleba: LE Doc voc. Elloba: SermAN 3v.<br />

v. tbn. ejs. no claros con respecto al significado de 'sobrino' o 'nieto': VMg 83. Hb Esk 152. Const 35 (-ll-). Ox<br />

96. Zait Plat 21 (il-). NEtx LBB 70. Uzt Sas 181. <strong>Lar</strong>z in Alzola Atalak 118. Loba: Ur MarIl 93. Kk Ab I 29.<br />

- ILOBA-BESOETAKO. Sobrino ahijado. � Loba besoetako batek aitaitari bere egunean. Azc PB 99 (Ur<br />

PoBasc 264 birloba besoetako).<br />

- ILOBA HEREN (ill- <strong>Lar</strong>; loiba eren <strong>Lar</strong>; illoba irugarren <strong>Lar</strong>). "Tataranieto" <strong>Lar</strong>.<br />

- ILOBA HIRUGARREN. v. ILOBA HEREN.<br />

- ILOBA-KUTSU. � Nekazari atze batekin ezkondutako illoba kutsu bat izan ezik. "Una sobrina tercera". Mok<br />

20.<br />

- ILOBA LAUPE. "Chozno, cuarto nieto, loiba laupea" <strong>Lar</strong>.<br />

- ILOBA-MIN. Nostalgia por la ausencia de un sobrino. � Zure minik sakonena ilobamina da. A Ardi 92 (v.<br />

tbn. 98).<br />

- ILOBA TXIKI, TTIPI (L-ain, B). Ref.: A; Izeta BHizt. "Sobrino-nieto" A. "Sobrino-nieto. Nere ilobatipia zein<br />

ona den. Iloba ttipi aunitz ditut" Izeta BHizt. v. arralloba. � Iloba txikia det berau, lengusina baten semea. A<br />

Ardi 10. Lo daude lasai iloba ttikia eta amagiharreba ezindua. MEIG IX 61. v. tbn. Laph 2 (i. ttipi). Zait Plat 9.<br />

� Aitaitaren [...] [azkenengo eskutitza] eta illoba txikitxoaren lenengokoa. Alzola Atalak 90.<br />

- ILOBA-ZAIN. � Ez, ez enaiz elkiko; ementxe egongo naiz etxezain, ilobazain. A Ardi 28.<br />

� Etim. Podría explicarse lo mismo a partir de il- que de li- (> lj-).<br />

ilobaide (H (G; + ill-)), llobaide (S ap. Lh; Lcc, <strong>Lar</strong> Sup, Hb ap. Lh, H (G)). � "Primo" Lcc y <strong>Lar</strong> Sup. "Cousin"<br />

H, Lh. � Ele edo ll biñaka [...] itzen asieran: llilluratu, llillura, [...] lloba ta llobaidea. Cb EBO 26.<br />

ilobame. � Sobrina. � Etxerako laguntzaille [...] ogei urtetara eldu gabeko illobamea ere. "Una sobrina".<br />

Berron Kijote 31.<br />

ilobaño. � Dim. de iloba. � Ilobaño begi urdin / ene ametsak sortua. Iratz 186. Urtheko ilobaño bat ba dut<br />

haatik, paralysie infantile delakoarekin. Lf Murtuts 39.<br />

ilobaso (BN-mix, S-bas ap. A; Ht VocGr 361, H; ill- SP (sin trad.), Dv, H). � "Petit-fils" Ht VocGr. "Iakob<br />

Abrahamen ilobasoa, Jacob, petit-fils d'Abraham. [...] Arrière petit-fils. [...]. Hori geroagokoa da, gure<br />

ilobasoak ikhus dezaketena, [...] que pourront voir peut-être nos arrières petit-fils, nos derniers neveux" H. "1.º<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

371

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

(BN-mix), nieto. 2.º (S-bas), sobrino-nieto" A. v. biloba. � Baldin zenbeit emazte alhargunek haurrik edo<br />

ilobasorik badu. Lç 1 Tim 5, 4 (He illobaso; Dv arreseme, IBe, IBk biloba). Tubal Noeren illobasoaganik. ES<br />

112 (v. tbn. 118). Tharek hartu zituen Abram bere semea, Lot bere ilobasoa [...]. Dv Gen 11, 31 (Urt semearen<br />

semea, Ol, Ker illoba). Ilobasoak [...] aitatxi onari beha. Barb Sup 166. Geldi dirau, illobaso ta gizaldi askoren<br />

sortzea egonean garaiturik. Ibiñ Virgil 88. v. tbn. Gy 169. JE Ber 71. Or Aitork 41.<br />

ilobatasun. "Qualité de neveu" Dv.<br />

ilobatxo, illobatxu, (l)lobatxo, lobatxu. � Dim. de iloba. � Haren illobatxoak edo haurxoak bezala sar gaitezin<br />

haren alzopean. SP Phil 144. Lobatxoak [...] asko azi dira. Ag Kr 224 (G 136 illobatxo). Begira illobatxo arek<br />

zer zoriona ekarri zien aitona-amonari. And AUzta 73. Illobatxoaren [lenengoko eskutitza] [...]: "Osaba, au<br />

kartiau [...]". Alzola Atalak 90.<br />

v. tbn. It Fab 109. Arr GB 173. JanEd I 108. Urruz Zer 118. Enb 154. Tx B I 191. Munita 10. BEnb NereA 77.<br />

Ibiñ Virgil 92. Illobatxu: Jaukol Biozk 87. Lobatxu: Azc PB 101. Bilbao IpuiB 255. Llobatxo: AB AmaE 221.<br />

hilobi (i- V, BN-baig, Sal, R; FSeg; hilhobi SP (sin trad.), Dv, H (+ ill-)). Ref.: A y Satr VocP (ilobi). � Tumba,<br />

sepultura; sepulcro. "Fosse de mort" Dv. � Tr. Documentado al Sur desde principios del s. XX. Al Norte se<br />

encuentra en Jauretche, Prop (1876-77, 12), Hiriart-Urruty (Aurp 88), Lafitte (Murtuts 16), Iratzeder (35) y<br />

Xalbador (Odol 208), en todos ellos en la forma hil hobi. En DFrec hay 31 ejs. de hilobi y 6 de illobi, todos ellos<br />

meridionales. � Horrek behar gaitu kontsolatu [...] heriotzearen eta hil hobiaren beldurrean. Jaur 163. An<br />

dago, lur dontsuan, illobi donean. Muj RIEV 1907, 208. Illobi edo sepultura. Inza Azalp 41. Gerok, gure eskuz<br />

ustekabean gure illobia, / ai, egiten ari gera. Jaukol Biozk 53 (58 il obi). Moja-etxe bat ez dala illobia. Alz Ram<br />

80. Arlanduzko illobi eder bat eregi. Otx 93. Artu zuten aren gorputza ta il-obian ortzi zuten. Ir YKBiz 207. Arri<br />

aundiz tajututako ill-obiari esaten zaio tregoarria. JMB ELG 87. Aurraren erdiratzeak bere ama on-ona illobira<br />

eraman zun. Etxde AlosT 19. Lurperatuta dagoan illobi aurrean Aitagure bat erresau. Alzola Atalak 77.<br />

v. tbn. Or Eus 409 (Mi 43 illobi). Ugalde Iltz 27. Anab Aprika 91 (16 illobi). Lasa Poem 79. Arti MaldanB 212<br />

(h-). Azurm HitzB 54 (h-; 68 hil hobi). Illobi: Laux BBa 84. Altuna 14. Enb 42. Ldi BB 12. Zait Sof 195. SMitx<br />

Aranz 143. JAIraz Bizia 96. Bilbao IpuiB 209. Gand Elorri 174. Vill Jaink 23. Gazt MusIx 69. Ibiñ Virgil 61n.<br />

NEtx LBB 380.<br />

� (Como primer miembro de comp.). � Illobi-oean. 'Sepulcral morada'. Zait Sof 188. Illen illobi-zulora<br />

[naramate]. Ib. 187. Onela, illobi-ixilla egiten duk ezkonduen artean, eta batek ere ez dik txintik esaten. Txill Let<br />

84. Illobi-zuloa egiten ari ziran. Berron Kijote 159.<br />

- HILOBIKE. Sin tumba. � Illobike ta aurkez iñor izateke il. 'Que murió sin tumba, separado de todo'. Zait Sof<br />

154.<br />

hilobigile. � Sepulturero. � Albait bizkorren il ezazu [...] ta illik [...] illobigilleei ezarri. Zait Sof 52.<br />

hilobiratu. � Llevar a la sepultura; (fig.) matar. � Mexikon gexo iguingarri batek ainbeste illobiratzen ebazala<br />

ta [...]. GMant LEItz 67. Ura, egundo, ez duzute illobiratuko [...] ura lurperatzeko baimenik ez nuke emango.<br />

Zait Sof 190 (v. tbn. 122 y 174). Iruzurraz oartu ez ditezen [...]. Gorputza illobiratzeko itxurak egin. Etxde JJ 47.<br />

Ildako bat ataraten eben illobiratzera. Ker Lc 7, 12 (Ur obiratzera). � hilobira. Ir, dirigirse a la sepultura. �<br />

Berriz ere [...] Yesus illobira zan. [...] "Ken zazue arri ori" agindu zuen. Ir YKBiz 359.<br />

ilobitsi. "Nieto. Ilobitsi aunitz gure aitetxik. Ilobitsiek maite ditu" Izeta BHizt.<br />

hilodol (i- Hb ap. Lh, H; ill- <strong>Lar</strong>, Añ � A, H (V, G)). � "Menstruo" <strong>Lar</strong>. "Menstrues" H, Lh. Cf. <strong>Lar</strong>:<br />

"Menstruación, illodoltze"". � Emaztekien illodol desbardinak [sendatzen ditu]. EskualOn 27-4-1906, 3.<br />

hilodoldu (ill- <strong>Lar</strong> (-ll-), H (+ il-, ill-)). � "Menstruar" <strong>Lar</strong>. "Avoir les menstrues" H.<br />

hilohe (<strong>Lar</strong> (hiloe), Hb ap. Lh; illoe V-oroz-m-gip, Gc, BN-baig, R ap. A; <strong>Lar</strong> (+ iloe), Añ (ill-oe), H), illoi (H).<br />

� Féretro, caja, ataúd. "Andas de muerto" <strong>Lar</strong>. "1.º lit de mort; 2.º cercueil" Lh. Hiribarren (ap. Lh) trae además<br />

hiloka "cercueil", "civière", forma errónea tomada probablemente de Brunet. v. hilkutxa, HIL-ANDA, HIL-<br />

OHATZE. � Ohoratzen baita gorputza, hillohean. EZ Man II 97. [Hillen lekhuetan] ikhusten du klarki [...] /<br />

bera zer izanen den. / Hek bezala hill ohetan / nola iarri behar den. Arg DevB 166. Sepulturako ill-oearena. Añ<br />

LoraS 133. Iloe edo andak. Astar I app. L. Eta alderatu zan eta ikutu zuen iloea . Brunet Lc 7, 14 (Oteiza<br />

illoia; He katabuta, TB, Or, Ker, IBe (h)ilk(h)utxa, Ol, IBk zerraldoa). Gorputz-illa illoi eder batean ipiñita.<br />

<strong>Lar</strong>d 535. Aitonen illoi gainean arren egitera etorteko amesetan egozan. Ag AL 150. Il-ogea nork eraman [...]<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

372

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

billatzen. "El féretro". Or Eus 415. Il-oea (zerraldoa) ukitu zuen. Ir YKBiz 149. Nor bere hil-ohean, berriz<br />

hustuko ez duen ohean. MEIG I 194.<br />

v. tbn. Il-oe: Zait Sof 23. Il-oge: Enb 35. Hilloe: Arr Bearg 99 (ap. DRA). Illoe: Ur 2 Sam 3, 31.<br />

- HILOHE-IZARA (G-goi). "Illoi-izara o katon llaman al sudario en Ezkioga" EEs 1921, 59.<br />

hilohedun. "Illoedun (V-m), mujer soltera encargada de conducir los trapos de las andas del cementerio a la casa<br />

mortuaria" A. Cf. hilohezale.<br />

hilohezale, illoizale (G ap. A). � "Conductor de cadáver" A. v. hilketari. � Illoizaleak gelditu ziran. Orduan<br />

Jesus illari alderatu zitzaion (Lc 7, 14). <strong>Lar</strong>d 395 (Ir YKBiz 149 iloezaleak; IBk hilketariak). Illoizale eta<br />

zulogilleai. Ib. 544.<br />

ilhogari. "(Hb), morve" Lh.<br />

� hiloka. v. hilohe.<br />

1 ilondo, ulondo (<strong>Lar</strong> � H). � "Fondo en las telas" <strong>Lar</strong>. � Bordatzalliak ulondo diferentietan ipintzen dituzte<br />

modu ederrian seda, urria ta zillarra erozeñ lore jenero bordatzeko. Echve Dev 212.<br />

2 ilondo (G-nav, AN-araq; Lcc; ill- V-arr, AN-araq; A Apend). Ref.: A (illondo); Ond Bac (ilondo); Satr VocP<br />

(beerapen). � "Menguante de luna" Lcc. "Día siguiente al de la desaparición de la luna" A. "Illondoan egin bear<br />

dire: ongarria itzuli, babazarra erein, txerria il" A Apend.<br />

hilondo (Añ, VocBN, A (que cita a Mb)), hilundo. � (En casos locales de declinación sing.). "Póstumo, post<br />

mortem: (c.) illezgeroz, illezkerokoa, ilondoan" Añ. "Hil-ondoan ez dugu deusen beharrik mundu huntan, après<br />

la mort. nous n'avons besoin de rien dans ce monde" VocBN s.v. ondo. "El tiempo que sigue a la muerte, tiempo<br />

de luto" A. � Hala eman duen geroz Iainkoak sentenzia, / hil ondoan pairazazun horren pena handia. EZ Man I<br />

123. Hil ondoan har nazazu / Sainduen balsan zeruan. Gç 171. Herodesen hil ondoan, Aingüriak Josef saintia<br />

manatü zian, Israeleko herrialat. Bp II 33. Ordinariozki gizona hil ondoan laudatzen baita. ES 148. Etxebazterrik<br />

beren aitzinekoen ill-ondoan arkitzen ez dutenak. Mb IArg I 221. Salomonen gaizkiak kastigatzeko,<br />

haren ill-ondoan zatitu [...] zan haren erreinua. Ub 43. Bizitu ta bizitu ta gero ilóndoan deus ez arkitu. LE Prog<br />

102. Yaiotzetik il-ondoraño bizitza erti-lanez eztitzen. Ldi IL 125. Bizirik hainbeste ikusia zuenak, hil ondoan ere<br />

bakerik ez! Ardoy SFran 268. Hil ondoan argitara zen Corografía de Guipúzcoa ospatsua. MEIG VI 59.<br />

v. tbn. Ax 165 (V 111). SP Imit I 23, 8. Tt Onsa 91. He Gudu 140. Brtc 117. CatLan 61. Mg CO 167. Dh 168.<br />

JesBih 465. Jaur 102. CatS 52. Jnn SBi 116. Hb Egia 87. Elsb Fram 144. HU Aurp 112. Barb Sup 105. JE Bur<br />

123. Inza Azalp 50. Ir YKBiz 371. Or Aitork 151. Lf in Zait Plat XVIII. Xa EzinB 28. Hilundo: Mst I 23, 8.<br />

� Jaiki adi Sebüton [...] / eta minza pübliki / hil undo estatiez. 'Ce qu'il en est après la mort'. Xarlem 921.<br />

- HILONDOKO. Póstumo. � Eztu nehork, hil ondoko erremusinaz, erremusinalari izan delako laudoriorik<br />

izanen. Ax 236 (V 158). Hill ondoko examenaz, / dago espantatua. Arg DevB 141. Begira zagozu [...] zere<br />

eriotzeko ta ill-ondoko izateari ere. Mb OtGai I 20. Ill-ondoko mezetarako. Mb IArg II 271. Kontu gehiago iduk<br />

dezagun hil ondoko ongi izateaz. Dh 199. Betiko galderak: Jainkoa, hil ondoko irautea ala ezereza. MEIG I 197.<br />

v. tbn. Dv LEd 199. Etcheb Zeruari 110 (ap. DRA).<br />

hilondu. "Illondu, embalsamar (FSeg)" A. � Gero bere aita illondu egiela agindu eutsen bere menpeko<br />

osagilleai eta osagilleak illondu egin eben Israel. Ker Gen 50, 2 (Urt urrindatu, Dv baltsamuztatu, Ur, BiblE<br />

baltsamatu).<br />

hilontza. � Embalsamamiento. � Gorputza garbitu lenbizi, [...] ukendu usaitsuz igortzi t'arpegiya izerdi-zapiz<br />

estalirik, onela amaitzen dute illontza. EEs 1913, 82.<br />

hilope. "(BN-baig), féretro" A. v. hilkutxa.<br />

ilor (ill- G-nav, B, BN, -lh- L, BN-lab, S; SP, H), ilhaur (BN-baig, T-L), ilur (Hb ap. Lh). Ref.: A (illor, ilhaur);<br />

Lh (ilhor). �1. Aborto, acción de abortar; cosa abortada. "Avortement, s'appliquant aux animaux" H. v. hilori,<br />

ilortze. � Nolatan goiz hill ez giñen hala nola illhora / eta ezagutza gabe eman hobi zillhora? EZ Man I 82.<br />

Ezpaitira egiazko adiskidetasunaren haur ekhoizte, ilhor edo itxurapen batzu baizen. SP Phil 286. Azkenekotz<br />

[...] agertu zaitala niri, guzien artean ilhora bezala naizenari. Dv 1 Cor 15, 8 (Or MB 556, Ol (ed. 1958) illor,<br />

Bibl ilor; Lç aburtoin, Ur bertitz). Amasabeletik irten ala aragia usteltzen zaion illorra bezela. Ol Num 12, 12<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

373

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

(Dv hilori). Zure lurrean ume illorrik ez da izango. Ol Ex 23, 26. �2. ilhor (S ap. A). "(Animal) que ha<br />

abortado. Gathu ilhorra bezaiñ hozpera, friático como una gata que ha abortado" A. �3. Difunto, cadáver. �<br />

Bere laguna aspaldiskoan hilor zuen, harri-pikatzaile hauta izana eta gizon gisakoa. Herr 19-7-1956, 3.<br />

- ILOR EGIN (-lh- BN-lab ap. A; SP; ilhaur e. BN-baig ap. A), ILHORA E. (H). "Ilhortzea, avorter, ilhor<br />

egitea. Behorrak ilhor egin du, la jument a avorté" SP. "Gure gatüak ilhor egin du, nuestro gato ha abortado" A.<br />

v. ilortu. � "Au fig. on dit ilhar egitea, faire fiasco (haricot), échouer" H (s.v. ilhar, pues Harriet lo emplea para<br />

'haricot'). "Ilhar, var. de ilhaur, ilhor dans l'expression ilhar egin, faire fiasco..." Lh.<br />

- ILOR-IZURRITE. � Bainan min hoik baino helde izigarriago bat ari da gero eta gehiago hedatzen eta<br />

barreatzen erresuma hainitzetan: "avortement épizootique" deitua da, erran nahi baita ilhor-izurritea. Herr 20-<br />

11-1958, 1.<br />

� Etim. De (h)il 'muerto' + (h)aur 'niño'; para lo relacionado con la aspiración, v. FHV 211s.<br />

ilore (<strong>Lar</strong> � H, Lcq 158), ilora (<strong>Lar</strong>, Lcq 158, msLond ap. A). � "Junco florido" Lcq 158. "Junquillo" A.<br />

hilori (Dv � A). � Aborto. "Mort-né, ne se dit que des bêtes" Dv. v. ilor. � Amaren sabeletik arthikitzen den<br />

hilori bat bezala. Dv Num 12, 12 (Ol illorra, Ker sein-galdua).<br />

- HILORI EGIN. "Hilori egitea, avorter, faire un petit mort-né" Dv. � Hekien behiak ernaltzen dira eta ez dute<br />

hilori egiten. Dv Job 21, 10 (Ol aien beia illortzerik gabe umedun).<br />

ilorkor. "Ilhorkorra, bête sujette à avorter" H.<br />

ilorri. v. elorri.<br />

ilorta. "Ilhorta (Hb), avortement" Lh.<br />

ilortadura. "Ilhortadura, avortement" H. v. ilortze.<br />

ilortarazi, ilhorterazi. � Hacer abortar (sentido fig.). � Arhan sobera janik, tripa ilhorterazi. Etch 338 (en la<br />

ed. de <strong>Lar</strong>rasquet; en la de J. Haritschelhar tripa sorterazi).<br />

ilortatu. "Ilhortatu (Hb), avorter" Lh. v. ilortu.<br />

ilortu (L, B, BN-baig, Sal, S (+ -lh-); -lh- VocBN, H), ilhaurtu (BN-baig), illurtu (G-to; H (G)). Ref.: A (ilhaur,<br />

illortu, illurtu); Lrq (ilhortu); Satr VocP; Izeta BHizt (illortu). �1. "Avorter. Behin ilhortu den behia beldur<br />

izaiteko da berriz ere ilhor dadin, une vache qui a avorté" H. "Abortar. Ilhaurtu da (BN-baig), ha abortado" A.<br />

"Beiak umea illurtu digu, la vaca ha abortado la cría" Ib. "Auntza ilortu da, ha malparido la cabra" ZMoso 60.<br />

"Beia ilortu da. Behorra ere illortu. Biek ilortu" Izeta BHizt. v. ILOR EGIN, iroldu. � [Ardi ernariak] hanitx<br />

ilhortzen dirade ondoramen hortarik. Béhéty GH 1931, 451. Batzuetan meskabuz ilhortzen dira behiak.<br />

Gatxitegi Laborantza 169 (ap. DRA). � Eia! Eia! Eia! Borthátto húa zerratüko düziénez, emaztétto hóik eztitín<br />

ílhort! "Afin que ces petites femmes ne se trouvent pas tout-à-l'heure... en position intéressante". Lrq <strong>Lar</strong>raja<br />

RIEV 1935, 142. �2. Aborto, acción de abortar. � Armuñekoa, pikortalla, enpatxua, illurtua. <strong>Izt</strong> C 221 (en una<br />

lista de enfermedades de ovejas). �3. Animal que ha abortado. � Samalda oetako bakotxak [...] izango ditu<br />

laurogei ardi umegitekoak, beste ogeiak lagatzen diralarik antzu eta illurtu gertatzen direanentzako. 'Que<br />

quedan estériles o abortan'. <strong>Izt</strong> C 169. �4. ilhortu (Sc ap. A; Dv (BN)). (Sentidos prop. y fig.). "Abortivus,<br />

avorton" Dv. "Abortado" A. � Haur ilhortu baten ezurtxoak. Mde Po 99. Bere zorion ilortuen intziriak. Mde<br />

HaurB 13. Irriki ilortuak. Ib. 51. � "Manquer. Zopa ilhortia (S-saug), une soupe qui n'est pas cuite" Lh. �5.<br />

"Échouer. Egiteko hortan ilhortü gütützü, nous avons raté le coup" Lh.<br />

ilortze (-lh- H). �1. Aborto, acción de abortar. "Sust. verb. avortement; plus usité que son syn. ilhortadura" H.<br />

v. ilor. � Aien beia illorzerik gabe umedun. Ol Iob 21, 10. Mikroba batek du aldiz emaiten ilhortze kotsuduna,<br />

"brucellose" deitzen dena. Gatxitegi Laborantza 169 (ap. DRA). �2. illortz. Aborto, cosa abortada. � Gero<br />

Yakobi aurkeztu zitzaion [...]. Azkenean, illortz oni ere ageri izan zait. "Abortivo". Ol 1 Cor 15, 8 (Ker seingaldu<br />

lako oni).<br />

ilostu. v. hiloztu.<br />

hilotz (-lh- L, BN, S; vEys; ilotz L-ain, Sal, R; illotz V, G, AN, R; <strong>Lar</strong>, Añ), ilots. Ref.: A (ilotz). �1. Cadáver.<br />

"Cuerpo muerto" <strong>Lar</strong>. v. gorpu. � Erien sendatzea, / hil hotzen piztea. Zby RIEV 1908, 208. Obiren batetik [...]<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 374<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

jeikitako ilotza zirudien. A Ardi 101. Illotza zerraldoan estalirik dakarte. Zait Sof 51 (43 illots). Hil mihisea<br />

urratu zuten eta hilhotza agertu. Ardoy SFran 167. Argia betiko galdu dutenen gorpuak (il-otzak). Ibiñ Virgil<br />

112.<br />

v. tbn. Arti MaldanB 213. Illotz: SMitx Aranz 218. Or QA 91. Etxde AlosT 82. Lab SuEm 211. Berron Kijote<br />

205.<br />

� (Adj.). � Bekatari ill-otz bekatu agerian datzana. Mb IArg I 85. O zure fede illotz nazkagarriena! Cb Eg III<br />

382. Aita doakabea [...] erori zan kordegabe bere alaba illotzaren gañera. Otag EE 1881b, 111. Gorputz<br />

illotzak. Arr EE 1882c, 557. Josuren gorputz ilotza. Enb 104. Samiña zera..., ta biotzentzat / zera eztia [...] /<br />

illotza zera..., ta animarentzat / zera bizia. Jaukol Biozk 55. � (Como primer miembro de comp.). � Illotzkiratsa.<br />

Zait Sof 172. Odipuren seme gaxoa zanaren illotz-atal-kaskiz yosita. Ib. 189.<br />

�2. Muerte. � Izaite bat ez daike hezur hutsez osa / herria da gorputza, hizkuntza bihotza; / bertzetik berextean<br />

bitarik bakotxa / izaite horrendako segurra hil hotza. Xa Odol 180.<br />

- GORPUTZ HILOTZ. v. gorputz.<br />

- HILOTZ(A) ERORI, EGON, GELDITU... "Quedarse yerto, illotza gelditu" <strong>Lar</strong>. "Hil hotza, hil gogorra erori<br />

zen, il tomba raide mort" H. "Hilhotz, raide mort (S)" Lrq. "Illotz daó: muerto" Iz ArOñ. v. HILOTZIK, HIL-<br />

GOGOR. � Tr. Atestiguado en Dechepare, y desde mediados del s. XVIII en autores de todas las épocas y<br />

dialectos. En DFrec hay 3 ejs. � Duda gabe eror nainde han berian hilhotza. E 147. Korde gabe, ill otza bezala<br />

erori zan. Cb Eg II 185 (v. tbn. hil hotza(k) erori en Gy 126, Hb Egia 25, Balad 108; illotzak e. en <strong>Lar</strong>d 544;<br />

hillotz e. en Arr May 156s; hilhotz e. en Mde Pr 123). [Itsustasuna] ekuste utsa asko izango lizakean nor nai ill<br />

otza geratzeko. AA III 540 (v. tbn. Mb IArg I 204, Cb Eg II 172, Dv LEd 254 hil hotza(k) gelditu; <strong>Lar</strong>d 185, Uzt<br />

Sas 125 illotza(k) gelditu; Arr May 188 hillotz geratu; Ayerb EEs 1916, 16 illotzak geratu). Jesu-Kristok<br />

denbora danean utziko du ill otza. Ib. 476. Beroa duelarik senditzen / hil hotz sugeak / buria du alxatzen.<br />

(Interpr?). Arch Fab 201. Bere haizkorarekin hil hotza erauzten. (Interpr?). Hb Esk 37. Eman zion golpearekin,<br />

illotza lurrean ezarri zuen. <strong>Lar</strong>d 165 (v. tbn. Mustafa 54 (ap. DRA) hil-hotz ezari). Nausia lur barnian / Martier<br />

hil otza, / oraino etxekuek / hun dute bihotza. Bordel 138. Uzten dek, edo bertan ill otza nai dek gelditu?<br />

(Armakin apuntatuaz). Ill Testim 25. Iru tirotan utzi zizuten / zuri senarra ill-otza. Tx B I 58 (v. tbn. Cb Eg II 83<br />

ill otza utzi, Xe 339 il otza lagatu, Lf Murtuts 34 hil-hotza aurdiki). Illotz bailitzan etxeratu zuten. Etxde JJ 264.<br />

Nik gizon ura gizarajua / iya ikusi nun illotza. Uzt Noiz 99.<br />

- HILOTZIK AURKITU, GELDITU, UTZI... "Illotzi (sic) geratu da (R-uzt), ha muerto de repente, litm.: ha<br />

quedado cadáver" A. "Illotzik itxi, dejarlo muerto" Iz ArOñ. � Tr. Documentado en autores meridionales desde<br />

principios del s. XIX. � Azkenengo arnasakaz... ilten ... ta il-otzik. Añ EL 2 226. Illotzik arkitu zituztenean. <strong>Lar</strong>d<br />

182. Gorputz bat illotzik datzana. Otag EE 1884a 32. Kopeta erdi-erdian jo zioten eta il otzik bereartan gelditu<br />

zen. FIr 141 (v. tbn. <strong>Lar</strong>d 92, Ag AL 49 ill(-)otzik gelditu, AB AmaE 296, Zab Gabon 82 ill otzik geratu). Bizirik<br />

ala illotzik arkituko ote zun zalantza. Etxde JJ 261. Gizarajoa onuzkero illotzik usteltzen zagok. Lab SuEm 210.<br />

Hilotzik arkitu zuten. MEIG IX 106.<br />

v. tbn. Ilotzik: A EEs 1916, 304. Illotzik: Arr GB 147. Altuna 25. Enb 60. Lek EunD 16. Jaukol Biozk 52. EA<br />

OlBe 10. Zait Sof 191. SMitx Aranz 218. Gazt MusIx 223. Zait Plat 106. Berron Kijote 162.<br />

ilotzitu. v. hiloztu.<br />

iloza. "(R), pliegue de la ropa" A. v. izur (2).<br />

hiloztasun. "Iloztasun, estado cadavérico (Añ ms)" A.<br />

ilozte. v. HIL-EHORZTE.<br />

hiloztu (il- V, G, AN, BN, R; hilhoztu L, BN, S; illoztu <strong>Lar</strong> DVC), ilotzitu, ilostu. Ref.: A (iloztu). �1.<br />

"Quedarse cadáver" A. � Ilosturik gelditu ze (50). LE-Ir. Drako [...] guzia odolez bustita, Jenobebaren oñetan<br />

hillozturik. Arr GB 17. [Sablea] sartu zuen sabel berean. / Ordu atantxe ilotzitu zan / linda damatxu neurea.<br />

Balad 136. Aren gorpuba il-otziturik / ebala lurreratuten. Enb 34. � Apagado. � Irekaste au gorde ezik, illotzituak<br />

urtengo dabela zuen berotasunik exetuenak. Añ LoraS 18. �2. Matar. v. hil (2). � Ama eta semeak iloztu<br />

ez ditzan. <strong>Lar</strong>d 42.<br />

hiltamu (V). Ref.: A EY III 241; A Apend; Gte Erd 265. � "Agonía. [...] Iltamu gogorra izan dau (V). Dicen<br />

que está ya en la agonía, iltamuan sartu eida (V-arr)" A EY III 241. "Iltamuan (V-arr), en la muerte" A Apend. �<br />

Gurasoak iltamuan esandako itz onek. A Latsibi 12. Eriotz orduan, iltamu-aurrean berriro leen baizen garbi<br />

[...] geldi daiteala [arima]. Erkiag Arran 173. Itsasoan il ala galdutakoari joten yakon iltamuko kanpai-ots<br />

bereixia. Ib. 166. Egun berri hartan, hiltamu latz batean / animali guztiak akabatu ziren. Arti MaldanB 201.<br />

- HILTAMUKO KANDELA. "Arratian, Iurretan ta Elorrion etxean beti eukiten dabe kandelaren bat, eleizan<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

375

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

bedeinkatua, norbait gaxorik dagonean biztuteko... Iltamuko kandela dau Arratian izena" A EY I 179.<br />

hiltari. "Iltari (R), los que acompañan al cadáver" A. v. hiltiar.<br />

hiltarreka. v. ILDO-ERREKA.<br />

hiltasun (i- B ap. A; H, VocB). � "1. état, caractère d'un aliment, d'une boisson sans force, sans piquant, sans<br />

qualité nutritive. 2. état, caractère d'une personne lente, aphatique, sans énergie. 3. qualité de faiblesse d'une<br />

choc, d'un coup" H. "Amodorramiento" VocB. � [Nagitasuna da] gogoaren hiltasun bat zeiñetzaz egiten baita<br />

presuna hain triste eta pisu non [...]. Mat 171. O itxumena! O fedearen illtasuna! Mg CC 148 (v. tbn. CO 218).<br />

Ez baitute ongia pratikatzen baizik ere kostumaz eta hiltasunekin. Jaur 118. v. tbn. Canala Jesucristo 131 (ap.<br />

DRA).<br />

ilte. v. hiltze.<br />

hiltegi (i- H, Bera), hildegi (Bera), ilddegi. AG lo propone como neol. en 1897 (AG 1441) con el significado de<br />

'camposanto', aunque se encuentra ya en Mendiburu. En DFrec hay 5 ejs. �1. Cementerio; lugar de muerte,<br />

lugar de muertos; sepulcro. � Ah, su eder zori oneko, nere illtegi ta obia ta nere ait-aitonen obi ta illtegi izandu<br />

ziñana. Mb IArg I 143. Arrotzen ilddegitxat (Mt 27, 7). AG 1472 (Ol ildegi). Ildegi edo ortu-santuetan. Ezale<br />

1897, 392a. Erruz izan ziran orduban Tiber-en itoak [...]. Erromako bakalderriya iltegi igaragarri biurtu zan.<br />

EEs 1913, 180. Lotan dagozan iltegijetara. "Los sepulcros". Laux BBa 122. Gorputzak eleizara edo iltegira<br />

daramazkitenean, bidegurutzetan ildakoen gogo-alde otoi egiten da. JMB ELG 89 (v. tbn. 90). Ikusi nai izan<br />

nuan ildegia. [...] An il-arria edozein arri tentea da. Anab Aprika 90. Jendearen emana aundia zan ildegirako,<br />

ildegi-eguna bai zuten. Ib. 90 (v. tbn. Don 237). v. tbn. Garit Usand 55. Ildegi: Eguzk RIEV 1927, 429. I.<br />

Uribitarte Euzk 1931, 594 (-dd-). TAg GaGo 33.<br />

�2. (<strong>Lar</strong> � H, Añ), hildegi (Dv � A). Matadero. "Abattoir" Dv. � Ezeban aorik edegi, illtegira daroien bildots<br />

batek baño geiago. CrIc 116. v. tbn. CatElg 155. Ardiak eta idiak milaka eta milaka joan zirela aberehiltegietarat.<br />

Zerb IxtS 58. Ba etozan lagun batzuk iltegirantz. [...] Ondamendira ekarren [...] idisko gizarajo<br />

aundia. Erkiag BatB 55.<br />

ilten (?). "Aittámena emun dosku: mención; es más que iltena" Iz ArOñ (s.v. aittámena).<br />

ilterreka. v. ILDO-ERREKA.<br />

hiltiar (S). Ref.: A (iltiar); Lrq. � Asistente a un entierro o funeral. "Parent du défunt" Lh. v. hiltari. � Ageri<br />

ziren hiltiarrak, bide handian zebiltzala [...]. Bi hilgurdi bazirela bagenekien. Mde Pr 290 (v. tbn. 291). Lakaze<br />

andere alarguntsa hiltiar andana handi batek lagundu dute bere azken egoitzarat. Herr 13-11-1958, 3. v. tbn.<br />

Herr 20-8-1964, 3.<br />

hilthin. "(L), restes de cadavre" Lh. v. hiliki.<br />

iltki. v. ilki.<br />

hiltoki (il- <strong>Lar</strong>, Añ, H). �1. Matadero. v. hiltegi (2). � Ardia bezala il-tokira eraman zuten (Is 53, 7). <strong>Lar</strong>d 492<br />

(Ur iltoki). [Zezenak] iltokira eroan eta narrua kenduko neutxien. Bilbao IpuiB 272. Abereen iltokira eroan.<br />

Erkiag BatB 83 (54 abere-iltoki; tbn. abere-iltoki en Garm EskL I 108). �2. (Urt IV 250). Lugar de muerte; lugar<br />

de muertos; cementerio. v. hiltegi. � [Franzes] samalda ugaria beldur andiarekin igesi zijoalako lasterrago<br />

billatzen zeban illtokia, gordelekua baino. <strong>Izt</strong> C 358. Gain batera ziranean ikusi zuten aurre guzia gorputz-illez<br />

estalia [...]. Bereala iltokira joan eta iru egunean bildu zituzten ondasun andiakin [...]. <strong>Lar</strong>d 263. [Donostiako]<br />

Ingelesen il-tokian. Ezale 1899, 12a.<br />

ilts. v. HIL-HOTS.<br />

iltu. "Amortecimiento, iltua" Lcc (� <strong>Lar</strong> Sup; v. hildura (2)). Cf. hildu.<br />

iltura. v. hildura.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

376

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

iltxar. v. eltxar.<br />

iltxika (<strong>Lar</strong>, H (G)), ultxika (<strong>Lar</strong>). � "Tachuela" <strong>Lar</strong>. "Broquette, petit clou à tête" H.<br />

iltxikatu (<strong>Lar</strong>, H), ultxikatu (<strong>Lar</strong>). � "Tachonar, clavetear" <strong>Lar</strong>. Harriet trae adémas iltxikatzaille.<br />

iltxiki. "(V-oroz), febrero" A Apend.<br />

iltxintxa. "(Sal), campana menor de una torre" A. "Aur-iltxintxa (Sal), campana menor de la torre" Ib. "Iltxintxa<br />

(Sal), campana de muertos. Aur-iltxintxa (Sal), campana fúnebre de niños" Ib.(s.v. txintxa).<br />

iltza. v. iltze.<br />

iltzabo, ultzabo (<strong>Lar</strong> � H). � "Perno, clavo grande" <strong>Lar</strong>.<br />

hiltzabordoi. "Bordon" <strong>Lar</strong>.<br />

iltzadi (<strong>Lar</strong> � H), itzadi (<strong>Lar</strong>), ultzedi (<strong>Lar</strong>). � "Clavazón" <strong>Lar</strong>. "Iltzadia (G), id. ultzetxa (V): 1. proprement,<br />

grande quantité de clous; 2. ornement consistant en une garniture de clous" H.<br />

iltzagetu (<strong>Lar</strong>, H (G)), ultzagetu (H (V)). � "Desenclavar" <strong>Lar</strong>.<br />

hiltzaile (V (no ple-och), G, AN-gip-5vill-ulz, L, BN-bard-arb-ad; Lcc (-lz-), SP, Urt III 101, Ht VocGr 435 (zaille),<br />

<strong>Lar</strong>, Añ, Dv � A, H), hiltzale (AN-sept (no gip)-arce-gulina, L-ain-côte, BN-lab, Sal, S, R), hilzale (il-<br />

B, Sal, R), iltzalla (G-goi; -illa V-gip, AN-ulz). Ref: A (ilzale); EI 260 y 325. �1. (El) que mata, matador;<br />

asesino; verdugo. "Matador, gizon ilzailea" Lcc. "Qui tue. Erhaillea" SP. "Gizon hiltzaillea, gizerhaillea,<br />

meurtrier" Ib. "Fratricida, anai erallea, anai hiltzallea" <strong>Lar</strong>. "Homicida, [...] gizon hiltzallea" Ib. "Parricida,<br />

aitaren iltzallea" Ib. "Matador" Añ. "Homicida: (c.) iltzallea, gizon iltzallea" Ib. "Fratricida: (c.) anaje iltzallea"<br />

Ib. "Gizonilzale, homicida, asesino" LE Doc voc. "1. celui qui tue, tueur. Hura zen herriko xerri, biltos, aratxe<br />

hiltzailea, c'était lui qui tuait les porcs, agneaux, veaux du village. Syn. erhailea. 2. meurtrier, assassin" H. v.<br />

eraile. � Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos, salvo en suletino. En DFrec hay 17 ejs. de hiltzaile, 2<br />

de iltzaille y 5 de hiltzale. � [Seigarren manamenduak] hiltzale izatea baizen eztu defendatzen? Lç Ins D 6v.<br />

Aita-amén hiltzaleakgatik. Lç 1 Tim 1, 9 (He hiltzaille, TB, Dv, IBe, IBk hiltzaile, Ker iltzaille). O umeen<br />

hilltzailleak! EZ Man I 131. Aingeru hiltzailleak. EZ Noel 103. Herodes Jainkoaren hiltzaillea. Gç 79. Atzapar<br />

illtzalle gogorrak. Mb IArg I 278. Barrabas, ospe handitako ohoin eta gizon hiltzaille hura. Lg II 271. Neskatilla<br />

otsein ollar-iltzallak. Zav Fab RIEV 1907, 96 (540 ilzalla). Nahi izan balu, bere hiltzaleak bere adoratzaile<br />

bilhaka zitzazken. Jaur 148. Basoen illtzallea, aizkora zorrotza! <strong>Izt</strong> C 190. Mahometen haurrak hiltzale eta<br />

ohoinak ziren. Hb Egia 83 (v. tbn. 53). Suge-iltzailleak. "El matador de culebras". Or Tormes 59 (Mi 62 gizailtzaile).<br />

Burua iltzalleari ematera ziyoazela, itz auek esan zituen: [...]. Ldi IL 170. Aita-iltzalle ori! Zait Sof 144.<br />

Pistolatxu txakur-iltzaillea. Erkiag BatB 186. Emakume iltzalle geienak, ardo-zaleak dira. MAtx Gazt 79. Zezeniltzaillea<br />

ikaraka. Alzola Atalak 70 (v. tbn. Sor Bar 73 zezen-iltzalle). Inozentaren hiltzaile. Xa Odol 176. "Gizon<br />

hiltzaile" izan zen. MEIG V 93.<br />

v. tbn. Ax 432 (V 281). SP Phil 337. CatLav 129 (V 68). Ub 15. Monho 42. Añ MisE 183. Dh 251. fB Ic I 102.<br />

It Fab 229. <strong>Lar</strong>d 45. Arr May 63. Jnn SBi 47. Zby RIEV 1908, 213. Elsb Fram 101. Arb Igand 79. Ag AL 81.<br />

Iraola 66. Kk Ab II 105. Enb 195. Iratz 136. Etxde JJ 95. Ugalde Iltz 5. Vill Jaink 18. <strong>Lar</strong>z Senper 104. NEtx<br />

LBB 114. Berron Kijote 161. Hiltzale: CatLan 91. Bordel 152. Elsb Fram 171. HU Aurp 57. Echta Jos 123. Inza<br />

Azalp 67. Ir YKBiz 389. JE Bur 78. Mde Pr 75. Zerb Azk 109. <strong>Lar</strong>z Senper 130. Lf in Casve SGrazi 11. Hilzale:<br />

O Pr 63. Tt Onsa 179. LE Ong 50r.<br />

� Que sacia, mata (el apetito). � [Artoa dalako] gose-iltzalle ona. <strong>Izt</strong> C 28 (v. tbn. 29). Au da janari mueta bat<br />

[...] merkea, goseiltzallea, eta osasuntsua. Ib. 150.<br />

� Mortal. Zergatik pekatu larri edo pisuari deitzen zaio mortala edo iltzallea? Gco II 8.<br />

�2. "Hilzale (Sc), celui qui meurt, celui qui s'éteint" Lrq.<br />

hiltzailekeria, hiltzalekeria. � Crimen. � Zuzendukoguz orduan orren / lapur iltzalekeriak. Echta Jos 122.<br />

iltzako, itzako (SP). �1. "Encloué" SP. �2. ultzeko. "Ultzekoa, mano dolorida de pelotari" Garate 4. a Cont<br />

RIEV 1934, 59.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

377

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

iltzakoti (<strong>Lar</strong> � H). � "Escarpia" <strong>Lar</strong>.<br />

iltzakotitu (<strong>Lar</strong> � H). � "Escarpiar" <strong>Lar</strong>.<br />

hiltzale. v. hiltzaile.<br />

iltzandera (<strong>Lar</strong> � H). � "Banderilla de toreros" <strong>Lar</strong>.<br />

iltzarbe (<strong>Lar</strong> � H). � "Clave de arco, bóveda" <strong>Lar</strong>.<br />

hiltzarre. "(BN-baig), matanza, hecatombe" A. v. hilkar.<br />

iltzartu. v. ilzahartu.<br />

iltzateki, itzateki (L, S; O VocPo � SP, Dv), itzatekitu (H). Ref.: A; Lh. � "(S), piqué de quelque clou ou autre<br />

chose pointue" O VocPo. "Percer de clous" H, que cita el ej. de Oihenart. "Kurutzean itzatekirik zagoen, il était<br />

cloué sur la croix" Lh, que cita a Gy. v. iltzatu. � [Kurutzean] gaizk'itzatekirik / eta zauriz iuhiekirik. O Po 64<br />

(cf. en la misma pág.: oin-eskuak itzaturik).<br />

iltzatu (L, BN, S; <strong>Lar</strong>, H (G)), itzatu (B, BN, S; Volt 64, SP, Urt I 394, Ht VocGr, <strong>Lar</strong>, VocBN, Gèze, Dv, H (G,<br />

L, BN, S), Foix ap. Lh), iltzetu (Añ), itzetu (B; VocS), untzatu (H (V)), untzetu (Añ), ultzetu (<strong>Lar</strong>, H (V)). Ref.:<br />

A (itzatu); Lrq (itzatü); Lh (iltzatu, itzatü); Izeta BHizt (itzetu). � Tr. La forma propia de la tradición<br />

septentrional es itzatu. Al Sur, iltzatu es la forma general (untzetu en Añibarro (EL 1 203) y untzau en Arana Goiri<br />

y Eleizalde). En textos navarros hay itzatu en Lizarraga de Elcano y F. Irigaray.<br />

�1. Clavar. "Clavetear, iltze txikiz iltzatu, ultzetu" <strong>Lar</strong>. "Reclouer" VocS. "Crucificado: krutzean (V) untzetua,<br />

(G) iltzetua, iltzaztua" Añ. "Itzatzeko, qui est à clouer, propre à clouer. Itzatzekoa da athe hori, cette porte est à<br />

clouer. Itzatzekoz itzeak behar dire, pour clouer il faut des clous" Dv. "Fixer avec des clous, clouer. [...] Athe bat,<br />

leiho bat itzatzea" H. "Itzetu ongi atea" Izeta BHizt. Cf. gurutziltzatu. v. iltzeztatu, iltzeztu. � Tr.<br />

Documentado al Norte ya desde Dechepare en autores de todas las épocas. Al Sur se encuentra en Mendiburu,<br />

Añibarro, <strong>Izt</strong>ueta, Uriarte, Arana Goiri y algunos autores del s. XX. En DFrec hay 2 ejs. de itzatu y uno de<br />

iltzatu. � Kurutzian [...] huin eskuiak itzaturik. E 29. Itze lodiz [...] gurutzean itzatu. Mat 204 (v. tbn. en<br />

contexto similar con ines. EZ Man I 18, Harb 303s, SP Phil 196, Gç 202, Bp II 51, He Gudu 90, Lg II 279, AR<br />

85, Monho 134, Jaur 359, Dv LEd 266, Ip Hil 258, Lap 244 (V 110), Zerb IxtS 42 itzatu; Ur BulaG 530, ArgiDL<br />

15, KIkG 8, Or BM 114, NEtx LBB 85 iltzatu). [Kalbarian] Iaun ona baitzen / zurarekin itzatu. EZ Eliç 55 (v.<br />

tbn. 419; Harb 39 gurutzearekin itzatzea, UskLiB 58 khürütxiareki itzatü). Baleari arpoia iltzaturik. <strong>Izt</strong> C 208.<br />

Gurutzan untzau eben. AG 1458. Gure Josu ona Gurutza-egurrian judar gaiztuak edatu ta Bere Amaren aitziñan<br />

untzau eben. Eleiz GDBidea 25. Berak [...] egindako zango-zorroak, berak iltzatutako oskiak. Or Mi 87.<br />

Orzirale sainduz, kurutzeari itzatua hil izan da. Zerb IxtS 114 (v. tbn. con dat. He Gudu 136, Lg II 94, Dh 242,<br />

JesBih 452, Dv LEd 196, Arb Igand 96, Jnn SBi 7 itzatu). Ateak burni zaarrez iltzatuak. Anab Poli 86. Bata<br />

iltziá, iltzatzekoa, eta bestea iltzià 'heriotza'. MEIG VI 102.<br />

v. tbn. Itzatu: O Po 64. Arg DevB 189. Tt Onsa 115. CatLan 43. LE Ong 43r. Hb Egia 47. Xa Odol 266.<br />

� (Part. en función de adj.). � Jesus iltzatuaren gurutze andi hau. Mb OtGai III 28. Kristo iltzatuak. JBDei<br />

1919, 237. Kutxa txiki iltzatua, giltzik gabe giltzatua. "Pequeño cofre clavado, cerrado sin llave (G-nav)". A EY<br />

III 397.<br />

� (Uso fig.). "Au fig. clouer, fixer en place et empêcher le mouvement. Lephotik hartu eta paretari itzatu nuen,<br />

[...] je le clouai au mur. Eritasunak ohean itzatua dauka, la maladie le tient cloué au lit" H. � Zeren zure baithan<br />

duen / itzatu sinhetstea. EZ Eliç 73. Iosirik, itzaturik eta obstinaturik baitago bere malizian. Tt Onsa 29.<br />

[Haurrak] liburu erdaretan dituzte itzatzen / deusere yakin gabe etxerat egortzen. Hb Esk 166. Santa Helenan<br />

naiz, harroka baten gainean itzatua bezala. Hb Egia 94. Gaizo mutikoa; josia, itzatua bere tokiari; [...] han<br />

baizik ez laket. HU Aurp 208. Ixiltasun izigarri batek itzaturik bezala dauka oste guzia. JE Bur 32. v. tbn. Lrq<br />

<strong>Lar</strong>raja RIEV 1935, 144 (itzatü). Zangoak itzaturik bezala doi doia egon ondoan, hurratsean abiatzen da. Barb<br />

Sup 94. Gogoeta itzatua bezala, laster ilen direla diotenak. FIr 187. Behako garratzaz itzatu ninduen ene<br />

xokoari. JE Ber 35. [Izarra] zeruzolan itzatua. Lf ELit 75. Osagarri eskasak ohean itzatu zaituelarik. Ib. 338.<br />

[Argiak] han itzatuak bezala egon ziren. JEtchep 38. Bihotz-erraietan itzatua daraman grinaz eta ixuriaz ari<br />

naiz. MEIG VIII 60. Beharrak bulkatzen, baina nagiak iltzatzen. MIH 135. Ez du ontziak zirkinik egiten,<br />

hondoari iltzaturik balego bezala. Ib. 312.<br />

� "Enfermer en clouant. Hila khutxan itzatzea, clouer un mort en la bière" H.<br />

� Clavar, fijar (los ojos, la mirada). � Begiak gaueko izarrean iltzaturik. Zink Crit 81. Behakoa beti Gaxuxari<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

378

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

itzatia. Zub 105. Nere begietan betirako iltzatua. Txill Let 38. Hantxet norbait heldu ikusi nuen. [...] Begiak<br />

itzatu nituen. Makil bat bazuen eskuan. JEtchep 111.<br />

� "Itzatü (S; Foix), mettre un fil de fer au groin" Lh.<br />

�2. "Itzatu (R-uzt), picar (se dice hablando de insectos, culebras)" A.<br />

iltzaztu. v. iltzeztu.<br />

iltze (V-gip, G, AN-olza, R; Lcc (-lz-), Deen II 13 (-lz-), <strong>Lar</strong> (+ -lz-), Añ (G), Arch VocGr (-lz-), Dv (G), H (V,<br />

G)), itze (AN-ulz-egüés-erro, L, B, BN, S, R; IC 442, Volt 64, SP, Deen I 221 , Urt I 59, Ht VocGr, <strong>Lar</strong>,<br />

VocBN, Dv, Gèze (+ h-), H (G, L, BN, S)), ultze (V-m-gip; <strong>Lar</strong>, Añ (V, G), Dv (V), H (V, G)), untze (V; Mic 6r<br />

(-nz-), Añ (V), H (V)), untza (V-ger), iltza (V-gip), itza (S), intze (AN-ilzarb), ultz (V-gip). Ref.: VocZeg 286<br />

(iltze); Bon-Ond 151; A (iltze, ultze, itza, untza, untze); Lrq (itze); Iz ArOñ (iltze, ultze), Ulz (itze), To, R 308;<br />

Etxba Eib (ultze); SM EiTec1 (ultze); Izeta BHitz (itze); Elexp Berg (iltze, iltza, ultze).<br />

� Tr. Itze es la forma propia de la tradición septentrional. En textos navarros encontramos tanto itze como iltze:<br />

Beriayn emplea ambas formas en proporción similar; hay itze en Lizarraga de Elcano y en un texto de Goñerri de<br />

mediados del s. XIX (ASJU 1993, 913; tbn. en Orixe), e iltze en Mendiburu (IArg II 290) y un texto de Aralar de<br />

1833 (ETZ 206). El roncalés Mendigacha emplea itze (135). En textos guipuzcoanos se documenta la forma iltze<br />

y en vizcaínos ultze (que tbn. aparece en Lazarraga) y untze (ésta última es la única empleada por autores<br />

modernos y con alternancia de ambas formas en Moguel). En Txirrita se encuentra además la forma iltza (B 49).<br />

En DFrec hay 9 ejs. de iltze y uno de itze. �1. Clavo (sentidos prop. y fig.). "Pua de hierro, ilzean puntea" Lcc.<br />

"Clavar, [...] (c.), untzez, iltzez josi" Añ. "Iltze andi tzarra, gros et gran clou à tête. [...] Ultze buru xabala, clou à<br />

tête plate. Iltze buru bagea, pointe sans tête" H. "Ultze josten baintzat, arotzak añakorik ez-taok. Galdu barik<br />

ultzok, duakuak ez titxuk eta" SM EiTec1. "Iltze 'clavo' eta giltza 'llave'-ren erabilera nahiko nahastuta dago eta<br />

askotan erabiltzen da bata bestearen ordez" Elexp Berg. v. giltza (10). � Tr. Documentado en todas las épocas y<br />

dialectos desde Leiçarraga. � Ikhus ezpadezat haren eskuetan itzén seiñalea [...] eztut sinhetsiren. Lç Io 20, 25<br />

(He, LE, TB, Dv, Leon itze, Ur, Ol, Or, IBe, IBk iltze, Ker untze). Nik bere, Jaun orrek [=el dios del amor?] ala<br />

gurarik, / probadu dot mina eta dulzea; / bietan busti da ene ulzea. Lazarraga (B) 1151rb (Interpr? tal vez se<br />

trate de una metáfora sexual). Gurutzean iltzez josi zuen. Ub 90. Bekatuaren iltze sartu-berria atera diteke erraz,<br />

ez ordea bekatuakin mallukatzen badezu. Mg CC 80 (CO 111 ultze). Dakijanak ezagutu leike, zelako ultze ta<br />

penia izango zan au. Ur MarIl 17 (v. tbn. 107). Josi zuten gure Jauna iltze aundi batzukin gurutzean. Inza Azalp<br />

70. Ohartzen niz itze batetik dilindan dagon erretaulaño bati. JE Ber 65. Eguzkiaren iltze zorrotzak [...] burua<br />

zulatzen didate. Or Mi 121 (Tormes 39 untze). Iru eguzkibelar [...] ate gañean iltzez erantsiak. JMB ELG 117.<br />

Hitz horiek itze batzu iduri sartzen ziren Frantsesen beharrietan. Ardoy SFran 104.<br />

v. tbn. Ber Doc 106v. OA 33 (-lz-). Gamiz 204. Mb IArg I 344. Cb Eg III 328. Gco II 28. AA I 521. Echag 145.<br />

Arr GB 82. Xe 328. Apaol 40. ArgiDL 35. Balad 185. Ldi IL 136. Ir YKBiz 533. SMitx Aranz 133. Anab Poli 66.<br />

And AUzta 113. Osk Kurl 75. NEtx LBB 130. Itze: Mat 203. EZ Man I 83. Gç 83. Ber Trat 9r. He Gudu 134. Lg<br />

I 203. CatLan 43. AR 191. Jaur 152. UskLiB 40. Gy 118. Dv LEd 1. Hb Egia 63. ETZ 300 (Zugarramurdi, 1875).<br />

HerVal 222. Jnn SBi 30. Ip Hil 169. Barb Sup 133. Ox 79. Zub 26. Ultze: CatElg 205. JJMg BasEsc 5. Astar II<br />

205 (-lz-). fB Olg 4. Itz Berb I 113 (-lz-). Ag Kr 78n. Untze: Urqz 15 (-nz-). Mg CO 112. Añ EL<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 379<br />

mende.<br />

1 203. AB AmaE<br />

153. Azc PB 49 (Ur PoBasc 232 ultze). Kk Ab I 71. Altuna 50. Enb 103. Eguzk GizAuz 55. Bilbao IpuiB 183.<br />

� (Gc ap. A), itze (AN, L, R, S ap. A). "El clavito que une las dos piezas de unas tijeras" A. � Punta, clavo del<br />

trompo. � [Bestearen tronpie] hausteko, hiltzez behera jaurti behar du [bere tronpie]. Osk Kurl 152.<br />

� Donapaleorat izertu lapatua etorri zen. Itzea bezain xuxen, nehun ausatu gabe, notariaren etxerat jo! GH<br />

1924, 299. Zain badagote, itzea bezain xut, unhaia. JE Ber 16. Gorputza itze bat bezala atxikarazten zuen.<br />

JEtchep 97.<br />

�2. itze (Gèze (+ h-), H). "Clou de girofle. Zure odolgiek behar zuketen zenbait itze" H. v. infra ITZE-<br />

JIROFLA. � Untza laurden bat espezia itze eta haren erdia bipher. Mong 589. Hirur itze, zenbet zitron sister<br />

eta kanella puxka bat. ECocin 50 (v. tbn. 52). Itziak lehertuak. Ib. 47. Oihal, baxera, tresna, xokolet, tindu, itze,<br />

olio, arno eta holako! Lf Murtuts 1 (de interpr. no segura).<br />

�3. + ultze (V ap. A), untze (V-m ap. A). Clave (de una cuestión). "Dificultad, la parte difícil de un problema,<br />

de un negocio. Guzurragaz egia ataratea: olakoen artean aortxe dago untzea, [...] tal es la dificultad entre<br />

gentes así" A. � Eztago pekatu parkatu ezin daikianik biar dan legez artzen badogu; baña onek dauka ultzia.<br />

(Interpr?). CrIc 152. Baia dirua non da? / (or dago ultzea) / saldu bearko dogu / daukagun guztia. Zav Fab<br />

RIEV 1909, 36. Nerekiko, urrengo auxe da egia, ta auzi ontako iltzea. Ldi IL 61 (v. tbn. 66). Zelan eskuratu ete<br />

dabe? Ortxe dago untzea. Eguzk GizAuz 137 (v. tbn. la misma expr. en Bilbao IpuiB 81, Erkiag BatB 12 y Gazt<br />

MusIx 164 untze; Or QA 60 itze). Koxka ta untzea, agindutea zan. Erkiag BatB 94. v. tbn. MEIG VI 101. � Bien<br />

arteko elkartean datza gure olerkariaren bizikera-untzea. Gazt MusIx 61.<br />

�4. "Comalia" DRA. � Ardien eritarzün maizenekuak dirade: itzea, hazteria, odoleko mina, thatxadüra. "Le<br />

claveau". Arch Gram 122.<br />

�5. (G-goi ap. A), untze (V-gip ap. A). "Mal temple después de un día de comilona" A. � [Moxkorraren griñak]

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

menderatzen / egin alegiñak, / bestela izaten dira / biramon jakiñak: / kopetean iltzea / ta buruko miñak. JanEd<br />

II 110.<br />

�6. + untze (V ap. A), ultze (V-gip ap. Etxba Eib). "Medida de longitud equivalente a noventa y seis pies o cien<br />

y aun más, según la costumbre de cada localidad" A. "Onenbeste untze egin baietz (Vc), apuesto [...] a que cubre<br />

tantas veces la distancia de ciento veinticinco pies" Ib. "Zenbat ultze eiñ dittue goizeko irixak?" Etxba Eib.<br />

"Nekez baten ingururatu genduan probarrixa lelengo ultzera" Ib. (s.v. ingururatu). � Lau iltze ta erdi egiñ<br />

zituzten ordu betean berrogetamar kintaleko arriarekiñ. Ag G 88. [Idiak] lanien asirikan / eskoien aldera /<br />

bigarrengo ausian / untzeko sarria. EusJok II 113 (cf. nota del ed.: "bigarrengo tirakadan iltzea gelditu gabe<br />

egin").<br />

�7. itze (S ap. A; H, Lh). (Pl.). "Au pl. muselière armée de clous, pour empêcher les jeunes poulains et veaux de<br />

têter. Behorrak itzeak dituen xaldiñoa eztu uzten edoskitzera. Clous que l'on met au groin des porcs pour les<br />

empêcher de fouiller. Debekatua da itzerik gabeko urdeak etxetarik kanpo uztea" H. "Anillo que se fija en la jeta<br />

de cerdos" A. "Itzeak emoitzu zaldi horri, mettez une muselière à clous à ce poulain" Lh.<br />

�8. itze (S ap. Lrq; H). "Furoncle, clou. Itze bat belhaun azpian yinik, ohatua da. [...] Itze itsua, furoncle malin<br />

(aveugle), qui est profonde et perce difficilement" H.<br />

�9. "Il se dit d'une idée fixe, d'un souci qui persiste, d'un ressentiment que l'on garde, etc. Itze bat du buruan<br />

ilkhiko etzaiona, il a à la tête un clou qu'on ne lui sortira pas. Bazinaki ze itze dakhardan bihotzean" H.<br />

�10. itze (L, BN, S ap. Lh), untze (V-m ap. A). "Cierto callo producido por la pelota en la mano" A. "Clou, mal<br />

des joueurs de paume à main nue" Lh. � [Pilotariak] eskua hantua du pintzaren iduri eta ahurrean itzea jauzia<br />

begia bezain minbera, eskua aldeanbertze zilatzen baitako. JE Bur 31. v. tbn. Herr 24-12-1959, 3 (itze).<br />

�11. itze (R-uzt ap. A), untze (V-ple ap. A). "Aguijón" A.<br />

- ILTXE (H (G); ultxe H (V)). "Iltxia, id. iltze txikia, petit clou" H.<br />

- ILTZEAK-ILTZE � [Idiak probalekuan antzean] euli mengel ta buztarri mingarridunok untzeak-untze egiten<br />

ete dituen eskolako mai-ganean marrak [...] markauaz. Erkiag BatB 40. Beste aldean, olak an bere, ormearen<br />

kontra eta unean unean, untzeak untze. Ib. 60.<br />

- ILTZE-ARRAIN. "(Huso ichthyocolla), pez de clavo, iltze-arrai" Labayru Hist I 516.<br />

- ITZE-BELAR (-belhar L, BN-ciz-baig, S; Dv, H). Ref.: Alth Bot 9; A; Lh. "Menthe" Dv. "Menthe cultivé" H.<br />

"Hysope" Alth Bot 9 y Lh. "Hisopo? menta?" A. � Itze-belharretik eta bortu-saietik eta baratze belhar mota<br />

guzietarik. HeH Lc 11, 42 (Leon itze-belhar; Lç, TB mentha, He, Dv, IBk, IBe menda, Brunet belar-ona, Or<br />

batan-belar). Arras ongi badakite zertako den itze-belharra: saltsa onik ez omen ditake egin hori gabe. Zerb GH<br />

1934, 432. Libango eretzatik ormako itze-belarreraño. Ol 3 Reg 4, 33 (Dv hisopo, Ur urdaingorri, Ker isopubedar).<br />

- ILTZE-BURU (AN-larr). "Zinburriñete, zinburriñete / iru iltze-buru nituen dote" Asp ANaf 663.<br />

- ILTZEDUN. Claveteado. "Caldeamenta clavis confixa, zapata itzedunak" Urt V 197. � Untzedun oiñetako<br />

lodi-ondoan gosari alazoko bat. A Latsibi 13. Illtzedun oiñzorro lodiak zeuzkan oñetan. Ag G 110. Zapata<br />

itzedunak oinetan. Barb Sup 9.<br />

- ILTZE EBAKI. "Untzebai (V-och), clavo cortado o descabezado" A.<br />

- ITZE-ESTOKA. "Cloutière" T-L.<br />

- ITZE-JIROFLA. Clavo (especia). v. ITZE-KANELA. � Perrexila ongi xehatu, bi itze jirofla, kanella poxi<br />

batekin. ECocin 28 (v. tbn. 8 jirofla itze y 29 jirofle itze).<br />

- ITZE-JO (H). a) "Se donner une enclouure. Zaldia, idia itzeiotzen denean, quand un cheval, un bœuf s'encloue"<br />

H. b) (L, B; H; untze-jo V-ger-arr-oroz-m-gip). Ref.: A (itze-jo, untze-jo); Lh. "Itze ioa (L), enclouure, terme de<br />

vétérin. Syn. iltze-zauria, [...] iltzeria" H. "Untze-jo: 1.º callo que se produce en la mano. 2.º callo que se forma<br />

en la pezuña del ganado. 3.º callo que se forma en parte viva al herrar el caballo" A. v. ITZE-JODURA. �<br />

"Untzejoa: narrua jotea (eufemismoa)" J.M. Etxebarria Bizkaialdeko ipuin-esaundak (Amorebieta, 1995), 353.<br />

- ITZE-JODURA. "(S), clavo que se produce en la mano" A.<br />

- ITZE-KANELA (L, BN, S ap. A; Dv). Clavillo (especia). "Clou de giroflée" Dv. � Nondi heldu dira kotoina,<br />

kinkina, kanela eta itze-kanela? Dv Dial 39 (Ip itzia, It, Ur klabillo). v. tbn. Ardoy SFran 189. � Itze-kanela keta<br />

jinak... biper joanki. "Venus chercher de la girofle". Ardoy SFran 192.<br />

- ITZE-KOLPE. Golpe de clavo. � Maiñha zaiten odoletan / itze kolpez kanalak. Arg DevB 187.<br />

- ITZE-ONTZI. "Cloutière, itze-untzi" T-L.<br />

- ITZE-PAPUN. "Caboche, clou" T-L.<br />

- ITZE-PUNTA. Clavo, punta. � Zeure esku eskuña gurutzearekin itze punta khamuts batez itzatu<br />

zeratzutenean. Harb 302. [Oraren] itze-puntez garnitu lepokoa. Gy 143.<br />

- ILTZE-SARTZAILE. "Untze-sartzaille (Vc), el contador del juego de la barra, el que mete los clavos" A.<br />

- ILTZE-ZAURI (<strong>Lar</strong>, H (s.v. itzeioa)). "Clavadura" <strong>Lar</strong>.<br />

- ILTZE-ZULO. Agujero hecho por un clavo. � Tomasek erantzun zien: Nik ezbadakust aren eskuetako iltze<br />

zuloa [...] sinistuko ez det (Io 20, 25). <strong>Lar</strong>d 474 (Mb IArg I 299 ilze-z., Astar I app. XXVIII ulze-z., EvS itze zilu,<br />

Ir YKBiz 533 iltze-z., HeH, Leon itze zil(h)o, Ol, Or, IBk, IBe iltze-z.; Ker untzeen z.). Haurraren eskuetan bi<br />

iltze-zulo ageri baitziren. MEIG IX 106.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

380

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

� Etim. Iltze quizá deba la líquida anteconsonántica a un cruce con giltz(a) 'llave'.<br />

hiltze (V-gip, L, BN, S; Gèze, Dv, H), ilte (R-uzt). Ref.: EI 21; Lh; Etxba Eib. �1. Muerte; mortalidad. "Action<br />

de tuer ou de mourir. En Soule, il n'a que ce dernier sens" Dv. "Mortalité causée par épidémie, peste, famine, etc.<br />

Aberetan hiltze handia da, il régne un grand mortalité parmi les animaux. Kolera deitzen zaion eritasunak hiltze<br />

handia egiten du, [...] cause une grande mortalité" H. v. heriotza. � Tr. Documentado en todas las épocas y<br />

dialectos desde Leiçarraga. (H)iltze es la forma gral. Hay ilte en textos vizcaínos, roncaleses y, junto a iltze, en<br />

Orixe (Aitork 419). En DFrec hay 10 ejs. de hiltze y uno de ilte. � Muthatze hura hiltze bat bezala hetan izanen<br />

dela. Lç Ins C 6v. Haren hiltzearen konformitatez. "Sa mort". Lç Rom 6, 5 (He, TB, Dv, Ur, Ol, Ker, Bibl, IBk,<br />

IBe (h)eriotza/-e). Illze ona, merkaduria. "El morir bueno, cosa de valor". RIs 51. Zure hiltzeak tristetu / zuen<br />

mundu guztia. EZ Noel 111. Gaztean bizitzeaz eduki nuen kontu eta zahartzean hiltzeaz. Ax 186 (V 126).<br />

Emanen deie hiltze hun baten egiteko konfidantxa handi bat. Mst I 23, 4 (Ch heriotze on). Bere illte aurretik. Añ<br />

EL 1 174. Nula egin zinero zure meditazionia hiltzen gaiñen? UskLiB 68. Rakelen iltzea. <strong>Lar</strong>d 46. Erakuts<br />

dezagun ez garela hiltzearen beldur. Laph 11. Jaiotzetik iltzeraño. Bv AsL 22. Emon daztan iltia on bat, erigua<br />

luzerik bage. Mdg 121. Sortzeek hiltzeak tokitan hanitzez gainditzen dituztelakotz. JE Bur 204. Hire anaiaren<br />

hiltzearen berria. Zub 63. Hiltzekotan hiltze hau zinuen merezi. Iratz 86. Herriko sortzez, hiltzez eta ezkontzez<br />

baizik ez dakite mintzatzen. JEtchep 73. Piarrañoren hiltzearen muga. Ib. 61. Frantsesen hiltzeko laugarren<br />

mendeburua. Ardoy SFran 269. Orok hiltzea segurra dugu / behin sortzeaz geroztik. Xa EzinB 44. [Hiru zati]:<br />

Bizitzea, Bertuteak, Hiltze eta ospe. MEIG III 116.<br />

v. tbn. TAV 3.1.20 (Pamplona, 1609). O Po 48. SP Imit IV 1, 2. Arg DevB 136. Tt Onsa 127. Bp II 56. Brtc 113.<br />

CatLan 164 (ilze). El 61 (ilze). Mercy 4. Ub 57. AstLas 70. LE Prog 110 (ilze). Xarlem 175. AA III 398 (ilze).<br />

Etch 652. Bordel 191. <strong>Lar</strong>d 125 (ilze). CatAe 16. CatR 17. Balad 47. CatS 26. StJul 19 (ap. DRA). Ip Hil 188.<br />

Jnn SBi 26. HU Aurp 132. Zby RIEV 1908, 411. CatUlz 47. CatJauf 29. Canc. pop. in Or Eus 116. Ir YKBiz 359.<br />

Zait Sof 70. Mde Pr 237. And AUzta 120. Gazt MusIx 233. Arti MaldanB 211. Casve SGrazi 120. Ilte: Urqz 66.<br />

Mg in VMg 97. JJMg BasEsc 83. CatR 17. AB AmaE 165. Balad 226.<br />

� [Ontziak] orain igotzen dira eguzkiaren jaiotzaronz, gero eguzkiaren illtzeronz. <strong>Lar</strong> SAgust 10. � Nire gosekilte<br />

amorratuaren ederrez. Or Tormes 41.<br />

�2. (<strong>Lar</strong>, H), ilte (Lcc, Añ). Homicidio, muerte, asesinato. "Matanza" Lcc. "Parricidio, aitaren iltzea" <strong>Lar</strong>.<br />

"Homicidio: (c.) gizon iltea" Añ. "Meurtre. Hiltze bat eginik, ihes egina da" H. v. heriotza (2). � Tr.<br />

Documentado tanto al Norte como al Sur desde finales del s. XVIII. � Onelakoak dira gizon-illtzea, aragizko<br />

bekatuak, ordikeria [...]. Ub 152. Ene aitaren hiltzia / nahi dit benjatü. Xarlem 1046. Antxinako legian egozan<br />

pekatuben kastigu, arrika ilte [...] kendu zituzan Jesu Kristok. Mg CO 144. Orhit hadi / nur gatik egin izan den<br />

hiltze hori. 'Pour qui a été commis cet assassinat'. Etch 642. Gaizki guziak ez dire hiltze eta ebastea. Hb Egia 36.<br />

Azkeneko zezen iltzeko zaldi zar guztiyak. Alz STFer 118. Gizon hiltze hanitz herrietan: lehengo batentzat<br />

hamar! JE Bur 119. Txerri-iltzea. Or Eus 135. Bei-zai arteko burrukak, abelgorri-lapurretak eta alkar iltzeak.<br />

NEtx LBB 111. Amazortzigarren urtean gertatu zan iltze garratz baten kondaira. Alzola Atalak 96.<br />

v. tbn. It Fab 224. Samper Mt 15, 19. Lap 411 (V 187). Ir YKBiz 227. JEtchep 82. <strong>Lar</strong>z Senper 20. NEtx LBB<br />

110. Berron Kijote 116. MIH 363. Illte: fB Ic II 267. JJMg BasEsc 101.<br />

� Acción de reprimir, dominar (las pasiones). � Zer da Nirvana? Gurarien iltzea, bizi goragoko bat<br />

irixteagatik. Vill Jaink 139.<br />

� Acción de apagar, extinguir (el fuego). � Esan baititeke su orren iltzeak bizi-arazten dituena, ta biziak ilarazten.<br />

Zait Plat 32.<br />

- HILTZEZKO. (Adnom.). Mortal. � Hiltzezko khorpitz huntarik nurk libratüren nai? Mst III 47, 2 (Ch, Ip<br />

heriotzezko).<br />

iltzeeria, itzeeria (Dv � A). � "Clouterie, clous divers" Dv.<br />

iltzegile (<strong>Lar</strong>, H (G)), itzegile (L, BN, S, R ap. A; Dv, H (L, BN, S)), itzeile (BN-baig ap. Satr VocP; H), itzeegile,<br />

ultzegila (H (V)). � "Clavetero, clavero, que hace clavos, iltzegillea" <strong>Lar</strong>. "Cloutier" Dv y H. v. iltzegin.<br />

� Badira Gipuzkoan [...] ermentari, perragin, iltzegille, txispagin. <strong>Izt</strong> C 130. -- Zer dira, fabrikantiak? --Ka!<br />

Iltzegilliak. Iraola 105. Iltzegile, morroilogile eta amugileez gainera bazen noski ehulerik ere. MEIG IX 41. v.<br />

tbn. Itzegile: JE Bur 58, 60 y 61. Itze-egile: JE Bur 58.<br />

iltzegin, itzegin (Dv � A), ultzagin (V-gip), ultzakin (<strong>Lar</strong> (-iñ), H (V)), ultzegin (V-gip), untzegin. Ref.: Etxba<br />

Eib (ultzagin, ultzegin); SM EiTec1 (ultzegiña); Zumalde Historia de Oñate 357. � "Clavetero" <strong>Lar</strong>. "Cloutier"<br />

Dv. "Otxandixon ziran ultzegiñak" Etxba Eib. "El que se dedica a hacer clavos, fabricante de clavos. Ultzegiñak,<br />

materixalan faltaz estu ta larri ei dabiz" SM EiTec1. v. iltzegile. � Untzegin bizkorra bazan Akeliño. Ezale<br />

1897, 420b. Otzandion, Bizkaiko uri garai-otzean, untzegiñen errian. <strong>Lar</strong>rak EEs 1926, 167.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

381

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

iltzegindegi, itzegindegi (Dv). � "Clouterie, fabrique de clous" Dv.<br />

iltzegintza, itzegintza (Dv, A), iltzekintza (<strong>Lar</strong>, H), itzekintza (H (L, BN, S)), ultzegintza (V-gip ap. SM<br />

EiTec1), ultzekintza (H), untzekintza (H). � "(Oficio de) claveteros" <strong>Lar</strong>. "Métier de cloutier" Dv y H.<br />

"Itzegintzako tresnak, les instruments de cloutier" Dv. "Fabricación de clavos. Uleixak, ultzegintzarako makiña<br />

barri bat asmau ei dau" SM EiTec1.<br />

hiltzeka (L, BN, S ap. Lh; SP, <strong>Lar</strong>, Dv, H, A). � Homicidio, muerte, asesinato. "Hiltzekak, meurtres" SP. v.<br />

hiltze (2), hiltzeketa. � Pensamendu gaixtoak, hiltzekák, adulterioak, paillardizák. Lç Mt 15, 19 (TB hilzeka;<br />

He, Dv, Samper gizon hiltze). Saul enflanbaturik oraino mehatxuz eta hiltzekaz Iaunaren diszipuluén kontra. Lç<br />

Act 9, 1 (v. tbn. Mc 7, 21). Hiltzekak eta Iainkoaren kontrako burhoak [bekhatu] handiago direla. SP Phil 257<br />

(He 259 heriotzeak). Gaitz erraiteka da, hiltzeka bat. [...] Gaizki erranak ebakiten derauku jendarteko bizia. Ib.<br />

352 (He 354 hilltzeka bat da, sarraski bat). v. tbn. Egunaria 1858, 22 (ap. DRA). Xeheki emanen dauzkitzut egin<br />

ditudan hiltzeka guziak. Prop 1880b, 346s. � "Massacre, carnage, tuerie. Etsaiak egin zituen hiltzeka izigarriak<br />

hala emazte eta haurretan nola gizon zaharretan, l'ennemi fit effroyables massacres [...]" H. � Asia iguzki<br />

aldeetako giristino hiltzekak ez dira orai artean aiphatu ditugunetan gelditu. Prop 1886, 93.<br />

iltzekari (<strong>Lar</strong>), ultzekari (<strong>Lar</strong>). � "Botador para arrancar clavos" <strong>Lar</strong>.<br />

hiltzeketa (Dv). � "Meurtre, homicide. Il se prend aussi comme nom collectif: mortalité" Dv. v. hiltzeka. �<br />

Hiltzeketaren eta bihurrialdiaren ariaz preso ezarria. Dv Lc 23, 25 (v. tbn. Gal 5, 21).<br />

hiltzekotasun. � Mortalidad, cualidad de mortal. � Bere ondokotasunaren lerroan hekin gana iragaiten den<br />

hiltzekotasuna. SP POB 88.<br />

hiltzerako (<strong>Lar</strong>, Añ (il-)). � "Agonía" <strong>Lar</strong> y Añ.<br />

hiltzeratu. "Agonizar [...]. Llegó a estar agonizando, hiltzeratu zan" <strong>Lar</strong>.<br />

iltzeri (H (G)), ultzeri (<strong>Lar</strong>, H (V)). � "Clavadura, ultzeria" <strong>Lar</strong>.<br />

iltzestatu. v. iltzeztatu.<br />

iltzestatu. v. iltzeztatu.<br />

iltzetu. v. iltzatu.<br />

iltzetxo (<strong>Lar</strong>), itzetxo (Urt V 207, <strong>Lar</strong>), ultzatxo (V-gip ap. Iz ArOñ), ultzetxo (<strong>Lar</strong>). � Clavito.<br />

iltzetzaile, itzatzaile (Dv � A), itzazale (S ap. Lrq). � "Celui qui cloue" Dv.<br />

iltzetzar. � Aum. de iltze. � Eskuak eta oñak iltze-tzarrakin josi ziozkaten. <strong>Lar</strong>d 459 (v. tbn. 464).<br />

iltzexka, itzexka (Hb ap. Lh). � "Petit clou" Lh.<br />

iltzeztatu (<strong>Lar</strong>, H (G)), itzeztatu (BN ap. A; SP, Urt IV 85, Dv, H (L, BN, S)), iltzestatu, itzestatu (S (Foix) ap.<br />

Lh), ultzeztatu (<strong>Lar</strong>, H (V)). � "Garnir de clous" SP. "Tachonar, clavetear" <strong>Lar</strong>. "Crucificar, enclavar en la cruz,<br />

[...] gurutzean iltzaztu, iltzeztatu" Ib. "1. fixer à l'aide de plusieurs clous. Athe gogorki itzeztatua: porte fortement<br />

clouée. 2. garnir et orner de clous. Zaltokia zuen ederki itzeztatua" H. v. iltzatu. � Han gurutze hari bera lothu<br />

zioten oinetarik eta eskuetarik itzeztaturik. CatLav 392 (V 189). Itze handi bat sartu zioen burutik eta itzeztatu<br />

zuen lurrarekin batean. Lg I 203 (v. tbn. II 259 y 284). Yotzen eta gurutzearen gainean iltzestatua da. Harispe<br />

EE 1884a, 507. Zapata lodi itzeztatuak. Prop 1904, 25. Oin-esku ederrak itzeztatu (Ae). Balad 202.<br />

iltzeztatzaile, itzeztatzaile (Dv � A). � "Ouvrier chargé de garnir de clous" Dv.<br />

iltzeztorre. v. itzeztorre.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

382

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

iltzeztu (<strong>Lar</strong>), iltzaztu (<strong>Lar</strong>, Añ (G)). � Clavar. "Tachonar, clavetear" <strong>Lar</strong>. "Crucificado, Krutzean [...]<br />

iltzaztua" Añ. v. iltzatu. � Gurutzetu-antzo, / saiets-esku-oñak iltzeztuak dauzko. SMitx Aranz 144.<br />

iltzkakoti. "(G), croc, crambon" H.<br />

iltzura, ultzura (<strong>Lar</strong> � H). � "Tarugo" <strong>Lar</strong>.<br />

ilubanar. v. ilunabar.<br />

hilu-bulu. � Tumulto. � Eskualdunak estrosada preparaturik ekhin baitzitzaizkon gibeleko tropelari: hilu-bulu<br />

handi batekin nahas-arazi zuten harmada guztia. "Magno tumultu". ES 115.<br />

ilufa. v. ilupa.<br />

iluindu. v. ilundu.<br />

ilull (Añ; ill- V-ple ap. A), illol (V-ple ap. EI 319). � "Enero [...] (en Guecho) ilulla" Añ. "Diciembre" A y EI<br />

319. v. loil.<br />

iluma. � Infinitamente. v. ilumini. � Pantzan sortzen dira ere eta iluma emendatzen mikroba batzu. Herr 23-6-<br />

1960, 4.<br />

ilumina. v. ilumini.<br />

iluminatu (Chaho). � Iluminar. � Spiritu Sainduaren grazia sekretuz iluminatzen garela. Lç Ins G 4v<br />

(v. tbn. C 8v, F 1r). Iluminatu izan diradenak eta dohain zelestiala dastatu ukhan dutenak. Lç He 6, 4 (He<br />

argituak). Espiritu saindiak argi dezan eta ilumina zure spiritua. Tt Onsa 4. Argi xin dena iluminatzra<br />

zaudener [...] itzalen rejionean. Samper Mt 4, 16 (Hual argitra). � "Luminar libros, iluminadu liburuak" Lcc.<br />

"Luminación, iluminaitea" Ib. "Luminador, iluminaitan debena" Ib.<br />

iluminazio, iluminazione (Chaho). � Iluminación. � Spiritu Sainduaren iluminazionez aditzen ditugu.<br />

Lç Ins C 7r (v. tbn. A 2v y 7v).<br />

ilumini, ilumina, iluminia (Hb ap. Lh), inuminia. �1. Multitud, gran cantidad. v. elemenia. Cf. VocNav:<br />

"Iluminaria, gran cantidad, porrada. ¡Había iluminaria de palomas! (Marcaláin)". � Har, uli, xixaria, ilumini<br />

bada / ez dute deus hek uzten izurrite bide. Hb Esk 235. Gizon eta emazteki guzien gainera jauzi egin zuten<br />

kukusoek, eta orai, badira bazter guzietan ilumina. Barb Leg 140. Izigarrizko etxe handiak omen dira hiri<br />

horietan! [...] Otoak ere inuminia! <strong>Lar</strong>z Iru 136. �2. (Hb (ill-) ap. Lh, Dv � A). "Infiniment" Lh. � Mundu<br />

ilumini handi ala ttipiak. Hb Egia 41 (Dv traduce: "les mondes infiniment grands ou infiniment petits").<br />

ilun (AN-egüés-ilzarb, Ae, Sal; Mic 6v, <strong>Lar</strong>, Añ; -ll- V, G, AN; <strong>Lar</strong>, Añ; -lh- L, BN-baig; SP, Urt I 126 (-llh-),<br />

Ht VocGr, VocBN, Dv, H), ulun (R; Dv (R); ülhün S; Gèze, Dv (S), H (S)), iluñ (Lcc). Ref.: A (illun, ulun); Lrq<br />

y Lh (ülhün); Etxba Eib (illuna); Iz Ulz (illune), ArOñ (illuna), R 299; Elexp Berg (illun); Gte Erd 107.<br />

I (Adj.). �1. Oscuro. "Escura cosa, gauza iluña" Lcc. "Brun, noir, obscur" SP. "Obscuro", "tenebroso" <strong>Lar</strong> y Añ.<br />

"Lóbrego" <strong>Lar</strong>. "Boca de lobo, txit illuna" Ib. "Intempesta noche, gau txit illuna" Ib. "Noguerado color, arre<br />

illuna" Ib. "Amulatado, [...] kolore illunekoa" Ib. "Obscur", "sombre" Gèze. "Begi ilhunak ditu gizon horrek, cet<br />

homme a des yeux sombres. [...] Gau ilhuneko etorri da, il est arrivé à nuit close" Dv. "1. [...] Gau ilhuna, nuit<br />

noire. 2. [...] Egun ilhun bat dugu, nous avons un jour sombre. 3. [...] Soineko ilhuna, robe sans éclat. Couleur<br />

brune, foncée. Kolore gorri ilhuna, couleur rouge foncée" H. "Ulun-ezbaian edo ez-ulun bai-ulun dagonean [...]<br />

(R), en la indecisión de la oscuridad o cuando el día está entre dos luces" A (s.v. aintzin). "Upea baño illunaua<br />

(V-ple)" AEF 1921, 59. "Bizkai aldia illuna dago eta laster dogu eurixa. Soñeku illuna jantzizu elizarako" Etxba<br />

Eib. "Egun illune dago (V-arr)" Gte Erd 107. Cf. IC II 368: "El valle [...] Ulundona, que queire decir [...] 'escuro<br />

es'". Para el testimonio de ilun en inscripciones antiguas v. TAV 1.2. y 1.7. � Tr. De uso general en todas las<br />

épocas y dialectos. Se documenta ulun en textos roncaleses y ülhün en suletinos. Landucci trae además "gauza<br />

iluña" e "iluindu" pero ilun 'escuridad'. En DFRec hay 84 ejs. � In Olatze Ilun (1235). Arzam 280. Pero Garçia<br />

Illuna (1350). Ib. 280. Pero Iluna (1366). Ib. 280. � Lekhu ilhunetan argitzen duen kandela. Lç 2 Petr 1, 19 (TB,<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

383

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

Dv ilhun, Ur, Ker, IBk il(l)un; He ilhunbetsu). Gau illun baten. Lazarraga (B) 1154rb. Maiatz iluna ta bagil<br />

argia, urte gustiko ogia. "Mayo oscuro". RS 43. Gau illhunak. EZ Man 101. --Ze egun dakar? --Iluna, jauna.<br />

"Nublado". Mic 12r. [Elzaurondoaren ostoak] itzalpe handi eta ilhun bat egiten baitute. SP Phil 292 (He 293<br />

ilhun). Kolore joan hurren ilhunak! Gç 83. Argi hila edo argi ilhuna. ES 88. Ke guziz izugarri illun bat. Cb Eg II<br />

120. Piko illun baten azpijan. JJMg BasEsc 166. Leza illun. Ur MarIl 12. Baso illun batean sartu zan. <strong>Lar</strong>d 372.<br />

Ziega illun. Arr GB 141. Soineko ilhun. Laph 85. Odei illun. AB AmaE 9. Presondegi ilhun. Jnn SBi 100. Azukre<br />

illuna. Ag G 324 (v. tbn. Kr 61). Zokorik ilhunenean. Barb Sup 27. Ulia illuna [...] ezpanak gorrijak. Altuna 31.<br />

Sabeleko eri-handiek kolore zuri-ilun dute. FIr 191. "Sukar usteldunen" begitartea eroria, kolore ilun-zikin. Ib.<br />

192. Zerua bera ilhun da, nahiz ez den lanhorik. JE Ber 90. Zulo illun barrenean. Or Mi 75 (v. tbn. SCruz 30).<br />

Gela illuna. Lek EunD 35. Bostak eta iluna, txarria ilteko eguna (V-m). "Las cinco y oscuro". A EY III 59.<br />

Arrats illun. Etxde JJ 153 (v. tbn. AlosT 41). Alkondara urdin illuna. Erkiag Arran 83. Egualdi illuna. Anab<br />

Aprika 22. Denda txiki illunak. Ib. 18. Leku ilhun bat, kasik argirik gabe. JEtchep 80. Osin ilun. Arti MaldanB<br />

210. Eriotzaren tunel illun. Vill Jaink 112. Abenduko eguna, argitu orduko illuna (AN-ulz). Inza NaEsZarr<br />

1097.<br />

v. tbn. Astar II 224. HU Aurp 190. Balad 185. Etcham 175. Zub 118. Iratz 68. Azurm HitzB 35. Ardoy SFran 33.<br />

Xa Odol 16. Ilhun: Ax 599 (V 385). Hm 169. Arg DevB III. Tt Onsa 72. Ch III 23, 9 (-llh-). Mih 115. Brtc 95.<br />

Dh 148. Gy 281 (-llh-). Hb Egia 39. Elzb Po 202. StPierre 27. Illun: <strong>Lar</strong> SAgust 9. Mb IArg I 254. Ub 156. Gco<br />

II 52. VMg 65. AA III 470. fB Ic I 52. Añ EL 2 57. Echag 135. <strong>Izt</strong> C 248. Bil 78. Zab Gabon 61. Ud 115. Xe 383.<br />

Sor Bar 94. Bv AsL 118. Echta Jos 274. Ill Pill 7. EusJok 110. Inza Azalp 72. Apaol 71. Jaukol Biozk 60. Enb<br />

173. Ldi IL 16. Ir YKBiz 271. JMB ELG 50. EA OlBe 24. SMitx Aranz 157. JAIraz Bizia 42. NEtx Antz 136.<br />

Bilbao IpuiB 28. Txill Let 32. Ugalde Iltz 47. Gand Elorri 200. Gazt MusIx 79. Akes Ipiñ 8. Basarri 52. Etxba<br />

Ibilt 487. Ibiñ Virgil 113. Berron Kijote 206. Ulun: Mdg 132. Ülhün: Mst I 20, 7. UNLilia 11. ChantP 300.<br />

Mustafa (ap. DRA).<br />

� (Con reduplicación intensiva). � Eguraldija illun-illun eguan. Kk Ab I 70. Ipiñi zituan atarte illun-illunian<br />

aulki luze bi. Kk Ab II 165. Lanho itsusi bat hedatu zen [...] ilhun ilhuna. Barb Sup 141. Illun-illun guzia, zurizuri<br />

lurra. Jaukol Biozk 95. Komentuko pareten gorrats ilhun-ilhunak. JE Ber 55.<br />

� (Con begi, ref. a la vista nublada o ceguera). � Argitu-eidazuz neure begi ilun itsutuok. Añ EL 1 124. Begi<br />

illunak eta bista laburra daukaguzala geure paltaak ikusteko. fB Ic II 144.<br />

�2. (V-arr, G-azp-to-nav, AN-larr-5vill-araq-arce-erro, L, BN-ciz-ad-baig-lab; ill- V, G, AN-5vill-ulz, L, B; Aq<br />

1456; -lh- BN-mix; SP, Dv, H), ulun (R-urz, ülhün S). Ref.: A (illun) y A Apend (illun); EI 355; Lh (ülhün); Iz<br />

ArOñ (arpegi, bekósko). Triste, sombrío, lúgubre, funesto; tenebroso, terrible; (con susts. como aurpegi, bekoki,<br />

begitarte además de 'triste' puede significar 'serio, adusto, preocupado'). "Begitarte ilhuna, noire mine" SP. "4.<br />

[...] Begi ilhuna, œil terne, qui ne dit rien. Begi ilhuna, begitharte ilhuna, regard, visage d'expression douteuse,<br />

sans franchise [...]. 5. triste, morne. Zer duzu? ilhun zira, qu'avez-vous?, vous êtes triste" H. "Atzo eta egun eztizi<br />

jaten ez lo iten eta arras ilhun düzü (BN-mix), [...] y está muy decaído de ánimo" A. "Bekosko illuna dako, está<br />

enfadado" Iz ArOñ. "Arpegi illuna, cara severa" Ib. � Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos. �<br />

Illhun eta penosa da gaztigu faltarena. EZ Man I 119. Kanpotik dirudi alegera; [...] barrenean triste da, goibel<br />

eta ilhun. Ax 512 (V 330). Dolu deraukanaren gogoa belz, ilhun eta triste. Saug 134. Bespea arraiak<br />

biharamuneko goiza ilhun egiten du. SP Imit I 20, 7 (Ch goiz tristea). Utzkik hire duda ilhunak / eta<br />

beldurrak. Gç 140. Sensuen atsegiñ ilhunak. Ib. 103. Bere etsai illun itxusi ura. <strong>Lar</strong> SAgust 6. Ah erotzar,<br />

profetak len adirazi zizkitzuten gauzak siñisteko orren astun ta illun arkitzen zaraztenak. Mb IArg I 283. Ai estu<br />

illun bat. Cb Eg III 323. O berri illun tristea! Ib. 333. Erioaren arpegi illuna. Cb Eg II 12. Triste ta ilhun zare?<br />

Lg II 111. Bijotz triste edo illunagaz. Mg CO 107 (v. tbn. 155). Gauz illun edo samiña da esatera noana. AA III<br />

284 (v. tbn. II 214). Izpiritu ilhun, gaxto, bekhaizti. Dh 185. Amau ditubee munduko ondasun ugardunak, ondra<br />

illunak, gusto atsitubak. fB Ic I 66 (v. tbn. II 201). Ifinten deutsazu bekoskua edo arpegi iluna, egiten deutsazu<br />

mespreza. Astar II 26. Etsitua zagolarik, illhun urari beha. Gy 56. Bakardade illun. <strong>Lar</strong>d 93. Mende goibel edo<br />

ilhun. Hb Egia 79. Illun det biotza guziz. JanEd I 134. Beti illun eta triste zegoan. Arr GB 99 (v. tbn. 115).<br />

Aiskideak arpegia / dutenean ilhuna / nerekin ethorriz dute / kausitzen osasuna. Elzb Po 212s. Josefetako zelai<br />

santuan / tronpetak soñu illuna. Xe 382. Agur illun bat. AB AmaE 4. Jainkoak ezarri gaituen bide ilhun eta<br />

apalean. Jnn SBi 83. Begirakune illuna. Echta Jos 320 (v. tbn. 319).<br />

� (s. XX). Naigabe illun bat. Jaukol Biozk 17. Zer duzu bada ilhun hola izaiteko? Ez ditutzu nahi ditutzun<br />

guziak? Barb Leg 67 (v. tbn. Sup 16). Diruketa ederrak emaztearen kopeta iluna argiarazi zuen. Zub 43 (v. tbn.<br />

kopeta illun en AA II 63, Ag G 195). Ixil-ixila gaude [...], gogoa ilhun. JE Ber 48. Argiago du / atzoko bekoki<br />

illuna. "Su cara mohína de ayer". Or Eus 165 (QA 71 ulun). Triste ta illun ikusten aut. Etxde AlosT 34n.<br />

Etorkizuna illun jarri zan neretzat. NEtx Antz 107 (v. tbn. 216). Begirada illun-zorrotz bat jaurti. Bilbao IpuiB<br />

271. Ilun, goibel, negarti ta zokokaria omen zan. Zait Plat 30. Seberiñoren kopet ilhuna. Osk Kurl 154. Nigar<br />

bero eta ilun. JEtchep 60 (113 ilhun). Gaiztakeria ilun bat. Arti Tobera 282. Kontzientziaren danga ilhun<br />

zorrotzak, bihotza penatuko. <strong>Lar</strong>z Senper 18. Aphur baten buruan, boza ilhun. (Acot. escen.). Ib. 92. Bildur illun<br />

batek kezkatzen ebalako. Etxba Ibilt 488. Bertso illunegiak aukeratu dituzu, izan ere. Pozezkoak bear ditugu.<br />

NEtx LBB 207. Egunkariek ekarri eben barri illuna. Alzola Atalak 114. Beti umore onean, edo egun illuna<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

384

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

badauko, kolko barruan gordeko dau beretzako. Ib. 92s. Pentsamendu ilunak. Mattin 64. Gerra ondoreko urte<br />

ilunetan. MEIG VIII 83.<br />

v. tbn. Harb 49. Zav Fab RIEV 1907, 531. Azc PB 296. A Ardi 50 (BGuzur 116 illun). Laux AB 68. Aitzol ib.<br />

VI. Iratz 61. Azurm HitzB 34. Ilhun: Dv LEd 184. Laph 43. Zby RIEV 1909, 103. Ox 178. Zerb IxtS 40. Illun: Añ<br />

LoraS 25. Ur MarIl 10. <strong>Lar</strong>d 168. Bv AsL 195. Ag AL 79. Itz Azald 111. ArgiDL 30. Kk Ab I 24. Muj PAm 49.<br />

Altuna 39. Enb 162. Tx B II 235. Ldi IL 79. ABar Goi 69. Munita 129. Erkiag Arran 19 y BatB 135. Gand Elorri<br />

173. And AUzta 150. Anab Poli 53. In MAtx Gazt 6. Gazt MusIx 129. Basarri 103. Lab SuEm 192. Ibiñ Virgil<br />

118. Uzt Noiz 99. Xa Odol 345. Ülün: Egiat 211. Const 19.<br />

� Biotz ilunak egiten jataz / argia datorrenian. Balad 57.<br />

� (Con reduplicación intensiva). � Zaplada zoli bat emoeutsan [...], arpegi illun-illuna ipiñirik. Echta Jos 295.<br />

Hirri bat gabe sekulan, ilhun-ilhuna bethi. Barb Leg 136. Anima alai, poza daukalako; ta oroitea ez, illun illuna<br />

daukala ere. Or Aitork 261.<br />

� (Formando compuestos adjetivos). Cf. betilun, gogo-ilun, kopetilun. � Erakusten ziñen arpegi astun, bekoki<br />

illun [...] ta aserraturik. Mg CC 110 (v. tbn. en contexto similar Azc PB 108 bekoki iluna, Ldi IL 49 betozkoillun).<br />

Beti da aserre, gogo deunga, arpegi ilun eta garraztasunagaz. Astar II 81 (v. tbn. aurpegi-illun en Or Mi<br />

115, Alzola Atalak 85). Egon zan biotz-illun ekaitzaldia gainditu eziñik. TAg Uzt 28. Tentel eta buru illunak<br />

gizon barri biurturik jarteko. Erkiag BatB 128. Bekozko ilun edo ortzargi dirala. Zait Plat 117. Benazko elizgizon<br />

bekozko-ilunek. MEIG I 212.<br />

� (Uso adv.). Seriamente, adustamente; macabramente. � Humore beltzaren modelak labur eta ilun (tít.). Mde<br />

Pr 67. Gauza txarren bat egin al dautzut / ain illun begiratzeko? BEnb NereA 185.<br />

� "Harrabots ilhuna, bruit sourd. Oinhaze ilhuna, douleur sourde. Boz ilhuna, voix qui manque de sonorité" Dv.<br />

"Sans éclat, sans sonorité. Ots ilhuna, son mat, renom obscur" H. � Lehoiñ malurusak, ezindua, triste / orho<br />

illhun bat egiñ apenaz dezake Gy 101. Mintzoa erlats, minkor eta ilhun, ahoa goibel, ezpainak hits. Hb Egia<br />

141. Kantua ere araberan, kakol bezain ilhuna. JE Bur 148 (v. tbn. 185). Urrunera, burrunba, orroa ilhun bat<br />

suma zitekeen. [...] Eta gero ximixtak jali ziren. Barb Sup 141. Lur-ikhare batean bezala, daldara ilhun batekin<br />

ikharatzen ziren [...] paretak. Ib. 142. Burrunba mutu ilhun bat. Barb Leg 149. [Itsasoaren] burrunba ilhun eztia.<br />

JE Ber 78. Trumoi-hots ilunak. MIH 334.<br />

�3. Confuso, ofuscado. � Othoi argi zazu ene ilhun adimendua. EZ Man II 37 (Eliç 244 adimendu illhun). Nai<br />

baluke jakin [...] / bijoa aditzera / jakintsun andiak / eta ikusiko du / [...] nola len bezin / illun dan gelditzen. It<br />

Fab 158. Eri-handitu denean, ezagutza argi othe duen, elizako laguntzak emateko, edo ilunegi baldin badago ez<br />

emateko. FIr 183. Uste ez dala gerta liteke / bat memoritikan illun. Kortatxo in Uzt LEG I 175. � Torpe, tonto.<br />

� Motzak eta adiñ illunekoak. Ag Kr 40. Yakintsuen liburuen irakurtzeak argitzen du ernearen adimendua<br />

bainan gizon ilunarena mutzitzen du. Zub 35.<br />

�4. Oscuro, desconocido. � Misteriorik ilhunenen [...] ezagutzeko dohain miragarria. Lg II 298. Non jaioak,<br />

noren odolekoak eta zer txertutatik datozen ez dakiten itsu motel illun eta garratz saminduak. <strong>Izt</strong> C 6. Oitura<br />

zan, gauza illun eta estaliak nork asmatzen zituen aritzea. <strong>Lar</strong>d 141. Martin Illargi, gizon illun ez noblea. AB<br />

AmaE 233. Nire jatorria illuna zala. Echta Jos 362. v. tbn. EgutTo 6-11-1918 (ap. DRA). Erri guztiek ba dutela<br />

sortze illun eta ezezagun bat. Vill Jaink 173. <strong>Euskal</strong> Herriaren aldi igaro ilun hartatik. MIH 293s. Ez da<br />

hizkuntzarik Europa osoan, euskara bezain ilun eta izkutu ageri denik, bere jatorriari eta kondairari buruz. Ib.<br />

146. Gure barrengo zoko ilunak aztertzen. Ib. 354. <strong>Euskal</strong> aditzaren misterio ilunak. MEIG III 46. � Humilde,<br />

modesto, discreto. � Birjina Saindua [...], argi nazazu Nazaretheko hirian ziñaraman bizi ilhun eta gorde haren<br />

misterioaren gañean. Mih 127. Bizitze beheratua, ilhuna, gordea hautatu izan duzu. Dh 108. Ekinaldi<br />

geientsuenen asierak ilunak eta utsaren urrengoak oi dirudite. Zait Plat 25.<br />

�5. Oscuro, confuso, no claro, díficil de entender. � Zoroa da, bere kaltetan, argi bilha dabilena gauza<br />

ilhu[netan]. "Aux choses obscures & embrouillées". O Pr 439. Iskiribuak ilhunegi edo luzegi izanez [...]<br />

nekhatzen ohi du izpiritua. ES 189. Arrazoiñatzea gauza illhunez eta estaliez. Ch I 3, 1. Deklarazino illun bat.<br />

Mg CO 22. Gauza illun, gauza me, teologoai arazo asko ematen diena. AA III 554. Haien elhe ülhün gezürrek<br />

nahasten gaiza txipiak. Etch 308 (v. tbn. ChantP 184 y Or Eus 282). Ezkutapen guztian dago alde ilun bat. Itz<br />

Azald 25. Gauza illuna zan, guztiz illuna, ta iñok eziñ eikian esan zelan gertaurikoa. Ag Kr 85. Ezeban ezer<br />

ulertu, ta len bestian juan zan [...] buru-barruban naste illun bat eroialako. Kk Ab I 72. Siñi<strong>sg</strong>ai ori ain illuna<br />

egitten bazaigu ere nola den aditzeko. Inza Azalp 37. "Revelazion" edo agerpenak argituko ditu itz-ilun ok. FIr<br />

186. Niretzako illun be illun eguan arazo ori zuk orren errez eta argiro atzaldu. Otx 153. Izkuntza ori illuna<br />

zitzaien. Ir YKBiz 362. Naspila ta iluna duzu aren idaztankera. Zait Plat 29. Aren erdizkako esan eta itz<br />

illunekin, ez dek errez jakiten. NEtx LBB 113. Ilun baino ilunago dago beroien zentzua zer den. MIH 197.<br />

v. tbn. Or Aitork 129. Mde Pr 170. Erkiag BatB 17. Osk Kurl 42. Izeta DirG 51. Vill Jaink 101. BEnb NereA<br />

196.<br />

� (Uso adv.). De manera confusa. � [Beñere falta ezta] eskribatzalle alegre bat, berriyak argitara illun eta oker<br />

emateko. Iraola 127. Gauzak luzeegi, illun eta zeaztasun barik azaltzen ditu. Eguzk GizAuz 76. Bere [...] eretxiak<br />

doixtarrak baizen illun eta illunago aiderazten ikasi ebala. Ib. 77. v. tbn. Zait Sof 69. Ez dut ikusten, ez argi ez<br />

ilun, zertara datorkigun. MEIG V 87.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

385

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

II (Sust.). �1. (G-bet, L-ain, BN-arb-lab, Ae, Sal; Lcc, Añ; -lh- BN; VocBN, Dv, H; ill- V-gip, AN, Sal; <strong>Lar</strong>, H),<br />

iluñ (V-m), ulun (R; ülhün S; VocS 138, H (S)). Ref.: VocPir 59; EI 303; Lrq y Lh (ülhün); ContR 522; Iz ArOñ<br />

(alleaitten); Etxba Eib y Elexp Berg (illun). En EI 303 para la pregunta "Sacar de la oscuridad a la luz" se<br />

recogen las siguientes formas: ilunetik (G-bet, L-ain, BN-arb-lab), ülhünetik (S), illunetik (V-gip, G-azp-to, AN-<br />

5vill-ulz); ilunetatik (V-ger-arrig-gip, G-azp-goi-bet, AN-larr-araq-ulz-olza, L-côte-sar), illunetatik (V-gip, Gazp),<br />

illuñetatik (V-m), ilunetati (V-arrig) e illunetati (G-nav).<br />

Oscuridad; anochecer. "Obscuridad" <strong>Lar</strong>. "Capuz, obscuridad del cielo" Ib. "Tinieblas" <strong>Lar</strong> y Añ. "A prima<br />

noche, a boca de noche, al anochecer: (c.) iluneean; (V) gaberortean; (G) ilunabarrean" Añ. "Nuit" VocBN.<br />

"(Subst.) obscurité de la nuit et par fig. nuit. Ilhuna heldu da, la nuit arrive. Ilhuna da, il est nuit" Dv. "Ez gare<br />

ilhunerako berri zerbait jakin gabe, nous n'arriverons pas à la nuit sans apprendre quelque nouvelle" Ib.<br />

"Ilhunean hobeki ikhusten dute huntzek, [...] dans la obscurité. Ethorri zen iadanik ilhuna zela, il arriva qu'il était<br />

déjà nuit. [...] Ilhuna et arratsa ne se prennent pas pour la totalité de la nuit, comme gaua, mais bien de ses<br />

premières heures et proprement du temps où le coucher du soleil a amené l'obscurité" H. "Tombé de la nuit [et<br />

no pas 'nuit']" Lrq. "Ulúna xitan da, llega la oscuridad" ContR 522. "Noche. Negu neguan garanetik illuna ariñ<br />

etorri da" Etxba Eib. Cf. Garate 1. a Cont RIEV 1930, 155: "Illun-gerriko: pecha de noche o candil de Nab.<br />

medieval según Mourlane". v. ilunbe, iluntasun. � Tr. Documentado en textos de todas las épocas y dialectos.<br />

� Egunari iguzkia, gau belzari ilhuna / lehen faltaturen dira ezi hura gugana. E 95. Ilhuna klartu, iniustiziá<br />

iustifikatu. Lç Adv ** 8r. Madarikatuak iaio giñen egunak, / baita halaber gatzatu giñeneko illhunak! EZ Man I<br />

82. Illhun orde argiaren / emateko munduan. Arg DevB 206. Ilhunian oherat ioaitian. Tt Onsa 71. Heiaren ilhun<br />

barnean. Gç 77. Orduan gabaren aldia; orduan illunak agintzeko mendea. <strong>Lar</strong> SAgust 7. Okerrerako nai du<br />

illuna / ta ez idukitzea ekuslarik. VMg 97 (v. tbn. Zav Fab RIEV 1907, 532). Ez dago argirik, gustija da illuna.<br />

JJMg BasEsc 93. Illuna gañean zalako aitzakian [...] bialdu zituen gaua egitera. <strong>Lar</strong>d 400. Illunarekin eldu<br />

ziran elizatxo bat zeguan tokira. Bv AsL 144. Illunak arrepatu zituan bidian. Ib. 107 (v. tbn. en contexto similar<br />

Lek EunD 45 illunak arrapatu; <strong>Lar</strong>d 431, Echta Jos 147 ilunak artu). Nahi ziren bertze herri batetarat heldu<br />

ilhuna gabe. Arb Igand 75. Betor iluna laster / Ama loarena. Azc PB 335. Bainan ilhuna etorri denean dauka<br />

etxe barneak bere gozorik handiena. JE Bur 76 (v. tbn. 150). Iluneko Limburg-en ginen. StPierre 39. [X izpien]<br />

tramankulu ori ezkutua ta illuna kentzera dator. Kk Ab II 136. Aren illun barrura ezin eldu zaite. "A su negrura<br />

profunda". Laux BBa 68. Arto jorran iluna jin arte. Iratz 76. Argitik iluna arte [...] hamabortz pinta aguardient<br />

edaten. Zerb Azk 101. Eguzkia etzan ta illuna lodi zanean. Ol Gen 15, 17 (cf. infra ILUN LODI). Nekez ikusten<br />

illun artan. Anab Poli 114. Illunaren eta deabruaren semeak. MAtx Gazt 64. Goiz erten etxetik baña /<br />

bueltatzerako illuna. Uzt Sas 80. Gauaren ilunak uxatu zuen aldi bateko poesiaren argia. MIH 291.<br />

v. tbn. Jaukol Biozk 51. Enb 138. Or Poem 530. SMitx Aranz 125. Ugalde Iltz 62. Basarri 7. NEtx LBB 215.<br />

� Ez gau-seme, ez illun-seme. Or Aitork 390. � Urrun [...] Izaro ta Elantxobe ezagutu zituan. [...] Geroxeago<br />

lurren orlegi ta illunak ezagutzen ziran. JAIraz Bizia 109.<br />

�2. "Tristeza: (c.) [...] biotzeko iluna" Añ. � Ai nere gogoaren ilhun eroria! Dv LEd 211 (Cb Eg II 117 damu<br />

gorri gaistoan joango naz). Goibeltasun eta barruko illunaren kargapean makurtu. Arr May 70. Urte asko izan<br />

arren / illunik ez beintzat. / Nere poza oiuka / erakutsi bezat. EA OlBe 96. Poza ta illuna. "Tristitia". Or Aitork<br />

261 (v. tbn. 312). v. tbn. Txill Let 74. Betoz estai-soiñuak! Bijoa illuna! NEtx LBB 210. Negarrez urtu naiz dana,<br />

/ illunari nago emana. / Atoz, ai, neregana. Ib. 383 (v. tbn. 52).<br />

�3. Confusión, aturdimiento. � [Edariak] buruan uzten dio / illuna, lausua / galdu-aziaz laster / ezaguera osua.<br />

JanEd II 113.<br />

- EZ ILUN BAI ILUN. Cf. ez-ulun bai-ulun dagonean (R ap. A, s.v. aintzin). � Arrats batez, ez ilhun bai ilhun<br />

hartan. Prop 1912, 157 (ap. DRA).<br />

- ILUN-ARRATS. Anochecer. v. ilunabar. � Illun arratsa zan, eta egunaz bero izugarria egiñ bazuan ere [...].<br />

Apaol 26 (v. tbn. 95).<br />

- ILUN-AURRE (<strong>Lar</strong>, Añ; ilhun-aurra H (V, G)). Anochecer. "(Al) anochecer, [...] illun aurrean" <strong>Lar</strong>, Añ.<br />

"L'approche de la nuit, le crépuscule" H. � Illun aurrian [...] sartu da sagardotegiyan. Iraola 35. Eguerdia izan<br />

arren, illunaurrea dala dirudi; ain dago illun, ain dago goibel. TAg Uzt 131 (v. tbn. 134, 202, 312 y 254). Illunaurrean<br />

ziaro dakust / eguzkiaren sarrera. EA OlBe 22.<br />

- ILUN-BARATZ. "Illun-baratz (G-bet), oscuridad de la mañana o de la tarde" A.<br />

- ILUN BELTZ (-lh- L, BN-ciz; Dv, H; ulun beltz R, ülhün beltz S). Ref.: A (illun, ulun); ContR 522. "Nuit<br />

obscure" Dv. "Nuit profonde" H. "Ilhun beltzean (L, BN-ciz), completamente a oscuras" A. "Ulun beltzean (R),<br />

ülhün beltzean (S), en noche cerrada" Ib. "Ulunbéltza, es ya oscurecido" ContR 522. v. ILUN GOROTZ. �<br />

Orduko ilhun beltza zen. Dv Io 6, 17 (EvS ülhün beltza). [Eguzkiak] illun baltza betiko albalei amaitu. AB<br />

AmaE 343. Gauerdik joiten ari du eta illun beltza da, ez da den-gutieneko ilhargirik! Arb Igand 77. Gau on<br />

adixkidea. Ilhun beltza dugu. JE Bur 168. Heltzen da azkenean, ilhun beltzeko, bere mendirat. Ib. 171. Apalgune<br />

hau ilhun-beltz legoke [...] otomobilek [...] ez balute [...] beren argi handien dirdiraz ithotzen. JE Ber 95. Zutitu<br />

eta urratsik ezin eman, lekua alakoa eta ilunbeltza. FIr 147. Elgar hilez ilhun beltzean. Zerb IxtS 47. Illun beltz<br />

ez bada ere, illun orren itzala. "Lóbrega oscuridad". Or Poem 540 (v. tbn. 557). Bihar Ortzirale Saindu haste.<br />

[...] Haste ilun beltza. "Commencerait la nuit noire". Ardoy SFran 256.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

386

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

- ILUN-BISTA. Anochecer. � Illun-bistara arte. Ataño TxanKan 190.<br />

- ILUNEAN. A oscuras, en la oscuridad. v. ILUNETAN, ILUNBEAN, ILUNBETAN. � Gabaz ta illunian bere<br />

ibilliko da jausi baga. Mg CO 21. Amataduko jaka bere kandelia eta ilunian geratuko da. Astar II 87s. Zergaitik<br />

largau ete ginduzan illunian? AB AmaE 112. Ateak jo nituen / ongi illunean / bai eta iriki ere / borondate<br />

onean. Balad 220. Gabez edo illunian. Kk Ab II 135. Ilhunean dabilanak ezen norat ari den ez daki. Leon Io 12,<br />

35. Illunean argi, begiak itxirik ikusten obeki. "Luz en la oscuridad". Or Poem 538. Ilhunean zeuden lehen /<br />

bainan JEL argia goihen / jautsi baita Euskadira / argiturik bizi dira. Mde Po 33. Euri zaparradak, illunean<br />

aundiago dirudi. NEtx LBB 107. v. tbn. Apaol 72. Bv AsL 399. Etxba Ibilt 468. � Zertako biziko ez dakitela<br />

dautza erdi-illunean. Txill Let 27.<br />

- ILUN EGIN. Oscurecer, hacer sombra. � Elurraren zuritasunak zerbait argitzen bazuen ere, etxe inguruan<br />

zeuden zugatz edo arbolak naikoa illun egiten zuten. Urruz Zer 53.<br />

- ILUN EGON. Ser de noche; estar oscuro. "Illun dago emen (G-azp, AN-5vill)" Gte Erd 162. v. ILUN IZAN.<br />

� Artean illun zegoalako. <strong>Lar</strong>d 467. Illun dago orain iñor ikusteko. Echta Jos 209. Goizean goiz, oraño illun<br />

zegoela [...]. Ir YKBiz 516. Illunaurrea dala dirudi; ain dago illun, ain dago goibel. TAg Uzt 131. [Sabaian]<br />

illun dago, illun eta isil. Erkiag BatB 114. v. tbn. Apaol 71. Ag Kr 90. Enb 134. Osk Kurl 130. And AUzta 93.<br />

Alzola Atalak 38.<br />

� (Con reduplicación intensiva). � Elektrizidaderik ez eta ilhun ilhun zegoan. Osk Kurl 130. Goizaldean,<br />

oraindiño illun-illun egoala. Ker Mc 1, 35.<br />

� (iluna egon). � [Gaubean] ezer ikusten ez genduala; illuna baitzegoan gogotik. Salav 90. � Oso illuna dago;<br />

aize ta eudi-ots aundia. Alz Ram 38.<br />

- ILUN-ERTZ. Anochecer. � Illun-ertz ondoan kaletik datorren semeari amak: Bauan ordu; garaietan illundu<br />

zian. EgutAr 29-7-1957 (ap. DRA).<br />

- ILUNETAN (V-gip ap. Elexp Berg). A oscuras, en la oscuridad. v. ILUNEAN. � Bataz esango neuke<br />

doloreak / bakotxik nenbilela illunetan, / dulzero nituala bidalketan / zugana kexaak. Lazarraga (B) 1193rb.<br />

Galaia gelditu zan / eleizako atetan, / edozein dagoanez / gabaz ilunetan. Azc PB 155. Ez illunetan ibilteko. A<br />

BeinB 58. Elizmai gañean argizari bi erreten, illunetan beste elizalde guztia. Ag Kr 25. Agertu zirean argitara<br />

illunetan ebiltzan asmoak. Echta Jos 168. Illunetan jo zuan belaunarekin silla. Urruz Zer 37. Dana illunetan<br />

dala. Otx 76. v. tbn. Onaind in Gazt MusIx 146. NEtx LBB 173. � (Con -ko, adnom.). � Zelan alde egin<br />

illunetako or-emen yausteak ta plaustadak euren argia bagarik? Añ EL 2 4.<br />

- ILUNEZ. A oscuras; de noche. � Apostura galduta / illunez etxera / gizon oiek juan ziran / andriak poztera.<br />

EusJok 17 (de interpr. no segura). Illunez gora, odol-lorratz bat / oraindik argi, Golgotan. 'Luciente en la<br />

oscuridad'. Gand Elorri 99. Garaite gogorrena ere / illunez gerta oi zan. "En oscuro se hacía". Gazt MusIx 235.<br />

Illunez arren, ur ontan ase dira. "Aunque a oscuras". Ib. 221. � (Con -ko, adnom.). � Gaba gabekoentzat,<br />

gizonentzat eguna / niretzako ez dira illunezko gauzak. AB AmaE 363.<br />

- ILUN EZARRI. Hacer sombra, apagar. � Buru on athera da Paulo Etcheverry / hainitzen antzea du hark ilhun<br />

ezarri. Hb Esk 123.<br />

- ILUN-EZKILA (AN-ulz, L-ain, BN-baig, Ae; -lh- Dv). Ref.: A; Izeta BHizt; Iz Ulz (azkár). a) "Angelus du<br />

soir" Dv. "Toque de campana al anochecer" A. "Illunabarretan ere yayétan ezpagiñen illunezkillerako tortzen<br />

itxéra, asárre" Iz Ulz. v. ILUN-ZEINU. � Garaziren etxera jun dira ardazleak / illun-ezkilerako. "Para el toque<br />

de oración de la noche". Or Eus 115 (v. tbn. 318). Aur bati begizkoa kentzeko bi kandel piztu bitez goizeko argiezkila<br />

ta ilun-ezkilarekin (AN). A EY I 126. b) "Ikezkillen illunezkílle, el ciervo volante" Iz Ulz (s.v. kakalárdo).<br />

- ILUN-GARAI. "Illun-garai (V-gip, R-uzt), anochecer" A.<br />

- ILUN GOROTZ. Noche oscura, noche cerrada. v. ILUN BELTZ. � Izar dagoen arren, illun gorotza da. "Es<br />

noche cerrada". Or Poem 530. Illun gorotza zan. "Era la noche [...] oscura". Berron Kijote 215.<br />

- ILUN GOXO. "Espalto, color, illungoxoa" <strong>Lar</strong>.<br />

- ILUNIK (H). a) Triste. "Ilhunik dago nere bihotza, mon cœur est triste" H. � Tristerik eta ilhunik mintzatuko<br />

zaitzala. Ax 606 (V 389). Heriotze ilhunean, / ez ilhunik uzteko. Hm 106. Gizon gazteak aditu zuenean solasa,<br />

goan zen ilhunik. Dv Mt 19, 22 (IBk nahigabeturik). Astoek behatzen diote ilhunik. Heientzat ez othe da bada<br />

nafar arnorik? Barb Sup 72. Ta erri gaixoa illunik zagon. '[Il] était triste'. Or Mi 127. Denak ilhunik zauden,<br />

ixilik. JEtchep 116. � Begitarteak ilunik / doluan dire sartu. Monho 66. Bihotza ilunik joan zen arrats hartan<br />

oherat. HU Zez 149 (v. tbn. Jnn SBi 107, TAg Uzt 246, Iratz 30, Lf Murtuts 6 bi(h)otz(a) il(h)unik). Gogoa<br />

ilhunik, ixil-ixila heldu ziren. Barb Leg 147 (v. tbn. Sup 133). Maite, begi eta matelak ontsa ilunik [...] bere<br />

senhar zenaz orhoitzen zela. JEtchep 59. b) Oscuro, turbio; a oscuras. � Andreak dabenian / moskor-aldia [...] /<br />

gorputza astunik, / begia ilunik. Azc PB 106s (v. tbn. 240). Ama Birjina zegoenean / ganbera ilun batean, /<br />

ilunik ere argitzen zuen / Andrea zegoen lekuan. Balad 185. Goiti beiti agudo / begia ilhunik / ikhusi Montebideo<br />

/ doi-doia bizirik. Ib. 232. Etxea erdi-illunik dago. Ldi UO 55. Oñak illunik. 'En sombra los pies'. Ldi BB 108.<br />

Illik, illunik Argia bera. "Eclipsado". Or Poem 557. Eguerdian dena zegoen ilunik. Arti MaldanB 196.<br />

- ILUN-ILUNE(T)AN. A oscuras, en la oscuridad. � Gabaren gaberdijan [...] / illun illunian. DurPl 62. Gero<br />

etxe aldera / illun-illunian. Ud 158. v. tbn. Echta Jos 280 (illun-illunetan).<br />

- ILUN-ILUN EGIN. Entristecer(se). � Asi yakan biotza ikara-ikara ta ilun-ilun egiten. Añ EL 2 216.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

387

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

- ILUN-ISTANTZIA (det.; V-gip). "Illun-istantzia, el momento de oscurecer" Iz UrrAnz.<br />

- ILUN-ITZAL. Oscuridad y sombra. � Saihets bat bethi egünargian, beste bat ülhünitzalian. Chaho AztiB 10.<br />

- ILUN IZAN. Ser de noche; estar oscuro. "Ilhun da gela huntan, il fait sombre dans cette chambre" H. v. ILUN<br />

EGON. � Goizean, oraino ilhun zelarik. Lç Io 20, 1 (TB, Dv ilhun izan, EvS ülhün izan; Ur, Ker, IBk il(l)un<br />

egon). Ezta ez xoil eta alde guztiz ilhun ere izanen. Argi asko izanen da [...] elkharren ikhusteko. Ax 587 (V 377;<br />

v. tbn. 587 (V 377)). Lagunek ez zezaten, ilhun zelakotzat, ungi ezagut. Lg II 257s. Ez zutela zeren uriaren<br />

beldurrik izan. "Ez ote, jauna? Ilun da ordean". HU Zez 94. Nola arras ilhun baitzen, ez du deusik ikusten. Barb<br />

Leg 134 (v. tbn. Sup 173). Zoin ilhun den kanpoan! JE Ber 97. Etzen beranta, ilhun izanik ere. JEtchep 110. �<br />

Illun-aski dala sartu gera Elizondon. Ldi IL 48. � (iluna izan). � Ia ilhuna zen, eta etzén Iesus hetara ethorri.<br />

Lç Io 6, 17 (Ur gau illuna). Ezi ilúna dá. LE Ong 41v. Benizerat orduko ilhuna zuen. Laph 59. Iruditegian<br />

agertuta bereala, ezkutatu bedi ezkerreko ariztian. Illuna da. (Acot. escén.). Lek EunD 48. Ilhuna zelarik oraino,<br />

hobirat ethorri zen. Leon Io 20, 1. v. tbn. ChantP 316. � (Con adj.). � Goizean oraino, ilhun handia zela<br />

iaikirik. Lç Mc 1, 35 (Ker illun-illun egoala).<br />

- ILUN-KONKORTU. "Ilun konkorturik dago (AN-larr), está oscuro, ciego" Inza Eusk 1926 (3-4), 12.<br />

- ILUN-KORROMORROTU. "(V-oroz), oscurecerse ligeramente" A EY III 319. v. ilunabartu.<br />

- ILUN-KOZKORTU (AN-araq ap. Satr VocP; illun-koskotu AN-ulz ap. Iz Ulz, s.v. ni). Anochecer. "Ilun<br />

kozkortu (AN-araq). Entrada la noche. También ilun puztu" Satr VocP. � Arrats-beranduan, illun-kozkortu<br />

ondoan, Yesus bakarrik zegon. Ir YKBiz 213.<br />

- ILUN-KUKU. � [Iguzkia] ilun-kuku behar baitzen oren laurdentto batez. HU Zez 95.<br />

- ILUN LODI. Oscuridad profunda. v. ILUN BELTZ, ILUNBE LODI. � Gau batez, illun lodian ibaiaren ertzertzian<br />

erorteko zorian. Bv AsL 118.<br />

- ILUN-NAHASTU. "Illun-naastua, semioscuridad, penumbra (G-azp)" Gketx Loiola (s.v. moxkor-naastua).<br />

- ILUN-ONDO. v. ilunondo.<br />

- ILUN-PATS. � Aski illundu zuan ta illun-patsa zan. "Y fué que la noche cerró con alguna oscuridad". Berron<br />

Kijote 206.<br />

- ILUN-PUZTU. v. ILUN-KOZKORTU.<br />

- ILUN-SENTI. Anochecer. � Illun-sentia, udabarriko illuntzi ixilla. Alzola Atalak 84.<br />

- ILUNTSU. (Forma con suf. -tsu, de valor aprox.). � Nik uste [...] gure oroitzerik irautetsuena belarriaren<br />

bidez datorrela, ots, entzunetik. Illuntsuago dala? Laiñotsuago dala? Or QA 137 (v. tbn. 138).<br />

- ILUNTXEAGO. � Gerezi-ondoaren zura baino ilhuntxago. JE Ber 59. Kolore illuntxeagoa. Munita 90.<br />

- ILUN HUTSEAN. "De noche cerrada: gau-utsean, ilunutsean" Añ. "Illun utsean (V), completamente a<br />

oscuras" A s.v. uts. � Hamar eliza ilun hutsean / herriaren bihotz hotza ta lotsarekin. Mde Pr 288.<br />

- ILUN-ZEINU (BN-baig ap. Satr VocP; ülhün-zeiñü S ap. A y Lh; Foix ap. Lh). "Toque de campana al<br />

anochecer" A. "Angelus du soir" Lh. "Ilunzeinia, toque de la oración" Satr VocP (s.v. zeinu). v. ILUN-EZKILA.<br />

� Ilhunzeinuak ari ziren Donianen. Barb Sup 172. Herra laguntzaile da buruzko lanetan / Dorrez-dorre dabila<br />

ilhun-zeinuetan. Herr 16-6-1966, 4.<br />

- ILUN ZUNTA (det.; ilhun zuntean L-côte ap. A). "Completamente a oscuras" A. v. ILUN BELTZ. � Bainan<br />

ilhun zunta zen, eta bidea luzea zuketen egiteko. Prop 1911, 248 (ap. DRA sv. zunt).<br />

� Etim. Ha sido relacionado con aquit. ilun(n)- (cf. tbn. ibér. -ildun, -illun). No es imposible que, siguiendo la<br />

opinión de Bonaparte, sea un derivado de il, actualmente 'mes', pero antes tbn. 'luna'.<br />

ilunabar (Ae, Sal; ill- V, G-bet, AN-gip-ulz, B, BN-baig, Sal; <strong>Lar</strong>, Añ (G), H (+ -lh-)), ilun-nabar (Ae; -lh- Dv,<br />

H), illuntabar (V-ger), ulunabar (R; H (h-)), ulun-nabar (R), ilunagar, illunar (G-to), inubar (AN), iñular (Gto),<br />

iñulabar (G-to), iñularre, ilubanar (?). Ref.: VocPir 44; A (illunabar, illuntabarrean, ulun-nabar, inubar);<br />

A Aezk 294; Iz Ulz (azkár), ArOñ (illunabar); To (illunarra); Etxba Eib (illunabar). � Crepúsculo, anochecer.<br />

"(Al) anochecer, illun abarrean" <strong>Lar</strong>, Añ. "Vespero, illunabarreko izarra" <strong>Lar</strong>. "Ethorriko zare ilhun nabarrean<br />

ou ilhunabarrarekin, vous viendrez à l'entrée de la nuit" H. "Illunabarretan ere yayétan ezpagiñen<br />

illunezkillerako tortzen itxéra, asárre" Iz Ulz. v. iluntze. � Tr. Documentado al Sur desde mediados del s.<br />

XVIII; ilunabar es la forma general. A partir de finales del s. XIX se documentan además (alternando en algunos<br />

autores con ilunabar) las formas ilun nabar, iñular, y, en menor proporción, iñularre, iñulabar e illunar. Si no se<br />

trata de errata, hay illubanar en Iraola (69). Al Norte se encuentra sólo en Etcheberri de Ziburu, J.B. Elissamburu<br />

(PAd 55), Joannateguy (SBi 86), Barbier (Sup 73) y Arradoy (SFran 212), en todos ellos la forma il(h)un nabar,<br />

con excepción de Elissamburu (Po 192) que emplea tbn. ilhunabar. En DFrec hay 19 ejs. de ilunabar, 2 de<br />

illunabar y uno de illunbar. � Arrats artean egotu / zen tenplu barrenean, / gero lekhorera ilkhi / zen illun<br />

nabarrean. EZ Noel 91. Illunabar-alderontz. <strong>Izt</strong> C 229. Illunabarreko zazpiretan. <strong>Lar</strong>d 438. Illunabar batean.<br />

Aran SIgn 54. Igande-illunabarra. Xe 268 (263 iñulabarra). Etorri zan atzo illunabarrian. Sor Bar 108. Bagilla<br />

zegoan bere azkenetan eta zan illunabar bat. Apaol 23. Lengo illunabarrian, Etxezabaleko maiorazkua bere<br />

emaztiakin errira dijuala. Iraola 38. Goizian bezin gaizki / illunarrian. Imaz Auspoa 24, 131. Bentako iturriyan /<br />

illunabar batez, / neskatx ori ikusi det / aspaldiko partez. Tx B II 163 (120 iñulabar). Illunabarrez aditzen da /<br />

urretxindorraren abotsa. NEtx LBB 318. Au illunabar aldera edo / eguzkiaren sarreran / egin izan da. Uzt Sas<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

388

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

212. Illunagarrian, yende aunitz iturrian (AN-erro). Inza NaEsZarr 2256. Giza-arrazaren ilunabar tristea<br />

pintatu digu Stanley Kramer-ek film honetan. MEIG I 194.<br />

v. tbn. <strong>Lar</strong> SAgust 3. Mb IArg II 354. AA III 553. Echag 122. Bil 172. Zab Gabon 95. Urruz Urz 23. Moc Damu<br />

5. Ag AL 38. Echta Jos 67. Goñi 58. Mok 21. Jaukol Biozk 44. Kk Ab II 165. FIr 140 (147 ilun-nabarra). Enb<br />

205. Ldi BB 34 (140 illun-nabar). Alz Ram 86. Zub 22. Or Eus 418. Ir YKBiz 415. TAg Uzt 8. Eguzk GizAuz<br />

104. EA OlBe 52. JAIraz Bizia 100. Mde Pr 106. Lek SClar 133. Txill Let 29. Etxde JJ 91. Erkiag Arran 152.<br />

Gand Elorri 165. BEnb NereA 104. Ugalde Iltz 17. Izeta DirG 96. MAtx Gazt 75. Anab Poli 105. SM Zirik 121.<br />

Azurm HitzB 45. Salav 38. Ibiñ Virgil 64. Berron Kijote 71. Il(h)un nabar: Azc PB 186. A Ardi 31. Iratz 58.<br />

Mde Pr 100. Osk Kurl 108. Iñulabar: PArt Auspoa 4, 97. Illunar: Eston Iz 7. Iñular: Ldi BB 126. TAg Uzt 72.<br />

Zait Gold 25. SMitx Aranz 208. NEtx LBB 227. Lasa Poem 104 (inular). PPer FLV 1987, 192 (AN-gip).<br />

Iñularre: TAg Uzt 13.<br />

� "Au fig., sans clarté et lumière totale ou suffisante" H, que cita el ej. de Astarloa. "Sans clarté, sans précision.<br />

Ilhunabarrean mintzatu den arren, quoiqu'il n'ait parlé qu'à demi-mot" Lh. � Au irudipe eta ilunabarrian esan<br />

deutsubet. Etorriko da denporia, nos irudi baga, eta argitan emongo deutsubedazan nire Aitaren barrijak. Astar<br />

I app. XXXIII (v. tbn. Itz Berb I 190). Bijaramonian gomuta eztozunian zer egin zenduban edan ezkero, eta<br />

gomuta badozu bere ezta ilunabarrian baño. Astar II 122. Orra, neure enzula maitiak, azaldurik, [...] eskabide<br />

edo orazinoerik miragarri, andi eta oneena, jakin dagizuben gitxienez abasberuan edo ilun abarrian, zer<br />

eskatuten dozuben bera errezetan dozubenian. Ib. 267 (Harriet traduce: "sachez du moins par à peu près,<br />

obscurement"). Orai mirail batean ikusten dugu, ilun nabar batean; orduan aldiz, aurpegiz aurpegi izanen da.<br />

Bibl 1 Cor 13, 12 (Lç ilhunki).<br />

- GOIZ-ILUNABAR. v. goiz.<br />

- ILUNABAR ON. "Illunabar-on (AN-gip), buenos anocheceres. Fórmula de saludo como 'buenos días, buenas<br />

tardes'" A.<br />

ilunabarrero. � Cada atardecer, todos los atardeceres. � Agindua zuten illunabarrero ametralladorak<br />

probatzeko tiro batzuk eginda. Salav 99.<br />

ilunabartu (ill- y -lh- H), ilun-nabartu (V-ple ap. A EY III 319), illuntabartu (V-gip ap. Iz ArOñ). �<br />

"Commencer à faire obscur, à faire nuit" H. "Oscurecerse ligeramente" A EY III 319. Cf. EZ Man II 33: "Esker<br />

eta laudorio nabartzean illhuna / zuri, Iauna, itzultzeko iraganik eguna". � Illunabartzera egin zuenean. <strong>Lar</strong>d<br />

160. Illunabartzean sartzeko asmoarekin. Ib. 471. v. tbn. Garit Usand 23. Illunabartzen zuen pasarik bidia / ta<br />

nere inguruan / dena zen pakia. EgutTo 19-11-1921 (ap. DRA). Illunabartu du iya. Tx B III 71. Bertze ordu bat<br />

egon ziren, ilunabartu arte. Izeta DirG 73. Arkaitz zuriak gorrituxerik / paraje illun abartuan. Gand Elorri 213.<br />

Illunabartzean, eguzkia etxeain ertzean, eta neskatxa etxean (AN-gip). Inza NaEsZarr 888. � Ofuscar(se),<br />

confundir(se) el entendimiento. � Dagolaik ilunnabarturik bekala gure entendamentua (380). LE-Ir.<br />

ilunabartxo (V-gip), illuntabartxo (V-gip). Ref.: Iz ArOñ, LinOñ. � Dim. de ilunabar. "Illuntabartxuan joaten<br />

ziran, aparia egiteko" Iz LinOñ 178. � Txanogorriren etxera joan zan illunabartxoan. Ag Kr 123. v. tbn. Akes<br />

Ipiñ 35.<br />

ilunagar. v. ilunabar.<br />

ilunalde (-lh- Dv � A). � "Partie du jour approchant la nuit, voisine de la nuit. Ilhunaldera, vers le soir" Dv.<br />

ilunaldi (Dv). � Oscurecimiento; momento de oscuridad, de tristeza, de confusión. "Ilhunaldi, acces d'obscurité.<br />

Ilhargiaren ilhunaldi batez begietarik galdu nuen, [...] dans un moment d'obscurcissement de la lune. [...]<br />

Ilhunaldi est plus propre à marquer l'éclipse que ilhundura [...]. Et au fig., des accès de tristesse" Dv. "Maiz<br />

izaten ditu barneko ilhunaldi batzu, il éprouve des assombrissements d'estomac" Ib. � Elerti-ederti gaietazko<br />

aren illunaldi ezyakiñetan argi-emaille. Markiegi in Ldi IL 11. Illunaldian ez du gizonak iñolaz itxaropenik<br />

galdu bear. TAg Uzt 312 (v. tbn. 311). Illunaldi beltz aretaz ezin ninteken nausi. "Estado de sombría tristeza".<br />

Or Poem 541 (v. tbn. QA 65). Golgotako illunaldia ikusi ezkero. Ib. 66. Ezer gutxi din, baña gutxi onek ere<br />

pozten natxin emengo illunaldietan. Ib. 198 (v. tbn. en contexto similar Aitork 261, NEtx LBB 254). Zure arimak<br />

ere baditu bere illunaldiak. EgutAr 1-3-1958 (ap. DRA). Egia onek bere illun-aldia ezagutu du gure aro onetan.<br />

Vill Jaink 42 (v. tbn. 39). Ilargiaren ilun-aldietan. Zait Plat 58. Goizetik oi da illun-aldia / eztaien bigarrenian, /<br />

gosaldutzian atzera berriz / sasoirik ederrenian. Uzt Sas 107. � Período transcurrido en la cárcel. � Fiskalak<br />

ogeitabost urteko illunaldia eskatu zioan. Etxde JJ 168. Ezkontz nahastea bi urteko illunaldiakin zigorkatzen dik<br />

legeak. Ib. 149 (v. tbn. 147, 170, 182).<br />

- ILUNALDIZ. A oscuras. � Illunaldiz kirika, nere etxea zegola pakean. "A oscuras y en celada". Gazt MusIx<br />

173 (v. otro ej. en la misma pág.).<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

389

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ilunantz. �1. Penumbra. � Eguerdiko amabiak [...] ziran [...] mundu guzia illunantz batek estali zuenean. <strong>Lar</strong>d<br />

461. Lekuaren illunantz eta soseguarekin sentierak bilduago eta anima ernaiago daude. G. Aguirre Orazio 20<br />

(ap. DRA). �2. Anochecer. � Egun guztian itxasoan da / ilun-antzagaz portura. Azc PB 102 (v. tbn. 257).<br />

Erromerian ilun-antzera / batuten dira. Ib. 62. �3. illun-antx. Algo oscuro, algo confuso. � Ez dala poesimueta<br />

au sobera argi izaten; illun-antxa baizik. Lek in MEIG II 124.<br />

- ILUNANTZEAN. � Emen ageri zait ilun-antzean Zure Irutasuna. "In aenigmate". Or Aitork 381.<br />

ilunarazi (-lh- Dv), ilhuntarazi (Dv). � "Rendre obscur. Hedoiek gehiago ilhunarazten zuten gaua, les nuages<br />

assombrissaient davantage la nuit" Dv. � [Gure inozentzia] hits edo ilhun araz dezaken guzia. Jaur 357.<br />

ilunarte. � Momento de oscuridad. � Illunarte guziak argituko ditin Bildotsak bere argiz. Or QA 197.<br />

Maizegiko hotzaldiak eta ilunarteak gora-behera, estekatzen nauten lokarriak eteteko kemenik izan ez dudalako.<br />

MIH 212.<br />

ilunbe (ill- V-m-gip, L, B, BN-baig, Sal; <strong>Lar</strong>, Añ, H (G); -lh- L; SP, Dv, H; -llh- Urt II 501), ilunpe (ill- V-gip,<br />

G-azp-to; Añ, H; -lh- BN; VocBN, H), ulunpe (Sal, R; ülhün- S; H (S)), ilhunbehe. Ref.: A (illunbe, illunpe,<br />

ulunpe); Lrq (ülhünpe); Iz R 401; Etxba Eib y Elexp Berg (illunpe); Gte Erd 25. � Tr. Il(h)unbe es la forma más<br />

antigua tanto al Norte como al Sur (ya en una carta navarra de 1564) y la más documentada en autores de los ss.<br />

XVI, XVII y XVIII (aunque hay ilhunpe en Pouvreau, Tartas (Onsa 103), Gasteluçar (74), <strong>Lar</strong>ramendi..., en<br />

todos junto con ilhunbe). A partir del s. XIX, il(h)unbe e il(h)unpe se documentan en proporción similar, quizás<br />

esta última con más frecuencia en autores meridionales, alternando a veces ambas formas en un mismo autor. En<br />

textos suletinos encontramos ülhünpe (ilhünpe en Archu y ambas formas en Inchauspe). Hay tbn. por lo menos<br />

un ej. de ilhunbehe en Lap (162 (V 72)), que por lo demás emplea ilhunbe. En DFrec hay 12 ejs. de ilunbe, 14 de<br />

ilunpe y 16 de illunpe, todos ellos meridionales.<br />

�1. Oscuridad, tinieblas (sentidos prop y fig.). "Ilhunbea, ténèbres" SP. "Obscurité profonde" VocBN. "Au fig.<br />

ténèbres, aveuglement de l'esprit. Adimendu ilhunbean sarthua (EZ), intelligence plongée dans les ténèbres" H.<br />

"Ulunpétik árgiara, de la oscuridad a la luz" Iz R 401. "Illunpe bizia da (G-azp)" Gte Erd 25. v. ilundegi, ilundi,<br />

ilungo. � Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos. � Juango de Iyumbe (1492). Arzam 281. � Sei<br />

orenak ziradenean, ilhunbe egin zedin lur guziaren gainean. Lç Mc 15, 33 (TB ilhunbe egin; He ilhunbeek<br />

estali). Eta haién bihotz adimendu gabea ilhunbez bethe izan da. Lç Rom 1, 21 (He ilhunbeztatua izan da).<br />

Ilhunbetik ilki nahi badut, zu zara argia. Mat 278. Bide galgarriaren illunbe gaiztoan. Mb IArg I 311s. Gauaren<br />

ilunbean. Monho 104 (cf. infra ILUNBEAN). Ibilliko zara pekatuben illunpian. Mg CO 105. Gauerdi eta<br />

eguerdi, ilhunbea ala argia, bardin dire zuretzat. Dh 203. Gau batez [...] / ilhunpiaz probetxatzia gatik. Arch<br />

Fab 237. Ilhunbe beltz batek hartu zuen Ejipto guzia. CatJauf 26. Fede bagatasunaren illunpetik Ebanjelioko<br />

argira. Ag AL 133. Argi bakar batek uzten zaungun erdi-ilhunbe eztian. JE Bur 78. Illunpe artan etzun ezagutu<br />

mutilla. TAg Uzt 166 (219 illunbe). Argia itzaltzen zizuten [...] ta illunpe beltzenean [...]. NEtx Antz 136.<br />

Antzeztokia illunpe osoan dagoalarik. Lab SuEm 165. Beste lan bat ilunbetik atera berria du Elias de Tejada<br />

jaunak. MEIG VII 69. Gramatikan horrenbeste puntu ilunberik beltzenean dauden bitartean. MEIG VIII 99 (v.<br />

tbn. IX 132 ilunpe (en colab. con NEtx)).<br />

v. tbn. EZ Man I 130. Arg DevB 36. Hm 170. CatLav 364 (V 176). He Gudu 60. <strong>Lar</strong> SAgust 7. Cb Eg II 122.<br />

Brtc 146. AA III 346. Gy 277. Dv LEd 220. Hb Egia 2. Laph 41. Barb Sup 142 (122 ilhunpe). Kk Ab I 43. Ox<br />

26. Inza Azalp 70. Ir YKBiz 272. Iratz 151. Zait Sof 94 (174 illunpe). Or QA 73 (59 illunpe). Gand Elorri 104 (13<br />

illunpe). Gazt MusIx 105. Ilunpe: AR 37. Gco I 470. Arr May 52. Zby RIEV 1908, 204. AB AmaE 343. Arb<br />

Igand 137. HU Zez 80. Jaukol Biozk 76. Enb 82. Lab EEguna 93. Ldi IL 76. Iratz 191. SMitx Aranz 139. Mde<br />

HaurB 24. JAIraz Bizia 48. Txill Let 132. Erkiag BatB 189. Izeta DirG 125. Anab Poli 57. Arti MaldanB 214.<br />

Vill Jaink 151. Berron Kijote 19. Ülhünpe: Mst III 48, 1. UskLiB 40. UNLilia 8. CatS IV.<br />

� (Ht VocGr 431 (illh-), Dv), ilunpe, ülhünpe (Gèze). (Pl.). "Au pl. ténèbres" Dv. � Gurutzearen bandera [...]<br />

/ agerturen da aiphatu illhunbeen artean. EZ Man I 78. Gau beltzeko illhunbetan / hetzaz gida gaitezen. EZ Noel<br />

138. Koleraren, haserreduraren eta diferentzien ilhunbeak, tormentak. Ax 284 (V 189). Ifernuko illunbeak. He<br />

Gudu 119. Zeruko eguzkiaren egitekoa da illunbeei argi egitea. Mb IArg I 308. Bazterren izurriztatzekotzat [...]<br />

[Lutheren eta Calvinisten] ilhunbe damnagarriez. Lg II 244. Bekhatuen ilhunbetan bizi. Ib. 137. Ilhunbe<br />

eternaletan. JesBih 459. Iñorantziaren eta bekhatuaren ilhunbeak. MarIl 93. Herioaren ilhunbetarik [...]<br />

atheratzera. Jaur 156. Ilhunbeak jarri ziren lur guziaren gainean. Dv Mc 15, 33. Illunbietako prinzipia<br />

(Zugarramurdi, 1875). ETZ 294. Gauaren ilhunpeak arhindu ziren. Arb Igand 77. Lotu zaizkiozue esku-oñak eta<br />

kanpoko illunbe oietara egotzi zazue. Ir YKBiz 390. Enpeñatu gaitezen / arrazoi garbira / illunpetatik nai det /<br />

irten argira. Imaz Auspoa 24, 132 (quizá illunpe-ta-tik, no det., 'de la oscuridad'). Seigarren orenean, ilhunbeek<br />

hartu zuten mundu guzia. Leon Mc 15, 33. Berau izan da illunpeak aienatu dituana. Vill Jaink 33.<br />

v. tbn. Gç 47. SP Phil 497. Hm 93. Ch III 55, 2. Mih 97. Monho 154. Dh 169. Hb Esk 5. Laph 222. Arb Igand<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

390

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

33. Iratz 40. Zerb IxtS 35. Or Aitork 388. Ilunpe: AB AmaE 439. Mde Pr 308. Txill Let 94. Osk Kurl 191. Anab<br />

Aprika 69. Berron Kijote 215. Ülhünpe: Ip Hil 218.<br />

� (Como primer miembro de comp.). � Eguzki-loreak ere uxatzen ditu illunpe-mamuak. JMB ELG 79. Utzi<br />

detzatela illunpe-lanak eta yantzi ditezela argiz. Or QA 71. Zer egin zizuken Zure kontrako omen zan illunbeiende<br />

arek? Or Aitork 155. Aztikerien illunpe-lañoa. NEtx Antz 8.<br />

� Limbo. � Umen ilunbea. Itz Azald 41 (v. otro ej. en la misma pág.). Artezen ilunbera edo linbora. Ib. 35.<br />

� Tristeza. � Nere barrengo illunpe aundi au alaitu dediñ. Ill Pill 10. Goibel, ilunpe bizian daramat aste osoa.<br />

ABar Goi 50.<br />

� "(Fig.) cárcel. Berba eiñ ebalako, illunpian jarri eben, por haber hablado le pusieron a la sombra" Etxba Eib.<br />

� [Aguazillak] guziyak eraman zituen illunbe edo presondegira. PArt in Bil 172. Ni <strong>guda</strong>ritzan nintzala bi<br />

illabetean illunpean euki zutela emaztea astin-astin egin zulako? Etxde JJ 149.<br />

�2. (Adj.). Oscuro, tenebroso. � Lekhu beltz eta lekhu ilhunbe aphal haien, zoin baita ifernua. Tt Onsa 169.<br />

�3. (-ll- V, L, BN-baig ap. A; FSeg), ulunpe (Sal, R ap. A). "Hombre serio, austero" A.<br />

- ILUNBEAN (-ll- <strong>Lar</strong>, Añ; illunpean V-gip ap. Etxba Eib y Elexp Berg; Añ), ILHONBEAN (Volt 7). "(A)<br />

obscuras" <strong>Lar</strong>, Añ. "Andar a [...] oscuras, illunbean ibilli" Añ. "Sasoi artan mundua zan illunpian, [...] a oscuras"<br />

Etxba Eib. v. ILUNBETAN, ILUNBEZ. � Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos. � Ezen ilhunbean<br />

dabilanak eztaki norat ioaiten den. Lç Io 12, 35 (He illhunbean, EvS ülhünpian, <strong>Lar</strong>d 431 illunpean; TB, LE<br />

il(h)unbetan; Dv ilhunbeka; Leon ilhunean). [Burasoen] faltaz baititugu illhunbean etxeak! EZ Man I 130.<br />

Haztamuka [...] ilhunbean dohana bezala. Ax 284 (V 189). Nor ere baitarrait eztabilla ilhunbean (Io 8, 12). SP<br />

Imit I 1, 1 (Phil 370 ilhunpean). Dadukanak illhunbean / argi faltaz arima. Arg DevB 34. Gaba da ta illunbean<br />

gaude. <strong>Lar</strong> SAgust 8 (3 illunpean). Ilhunbean bizi diren [arimak]. Lg II 195. Berdin argitan edo illunbean. AA<br />

III 314. Ez nau Jainkoak ilhunbean utziko. Laph 158. Joan ziran [...] illunpean eta itxumustuan atera. Zab<br />

Gabon 50. Begiek dir dir dir egiten dute ilhunbean. Barb Sup 131 (122 ilhunpean). Ez egon ilunpean. Iratz 11.<br />

Mediumekiko batzarrek askotan behar dute ilunpean egin. Mde Pr 332 (v. tbn. HaurB 106). Gogoa ilunbean,<br />

Jainkoaren bizitik urrun dira. Bibl Eph 4, 18. Ikusi beharko du [...] zein bidetan barrena hel daitekeen ilunbean<br />

daudenak argitzera. MEIG IV 92.<br />

v. tbn. Mat 319. O Po 27. Brtc 152. Jaur 140. Hb Egia 80. Bil 79. Ir YKBiz 131. TAg Uzt 256 (177 illunpean).<br />

Zait Sof 93. Or Aitork 33 (QA 71 illunpean). Or in Gazt MusIx 42. Ilunpean: Gç 169. Tt Onsa 101. GavS 6. Gy<br />

276. Aizk Lc (ap. H). Arr GB 58. Elzb Po 187. AB AmaE 432. Alt EEs 1912, 246. Ill Pill 27. Ox 71. Ldi IL 88.<br />

Jaukol Biozk 58. Tx B 141. Lab EEguna 93. JMB ELG 49. Zait Sof 94. NEtx Antz 154. Bilbao IpuiB 226. Erkiag<br />

BatB 147. Arti MaldanB 196. Ugalde Iltz 26. Anab Aprika 68. MAtx Gazt 93. JEtchep 49. Ardoy SFran 18. Lab<br />

SuEm 167. Ülhünpean: Mst I 1, 1. ChantP 116. Etch 184. Ülhüpian: StJul 10 (ap. DRA, s.v. ulupe).<br />

� De manera enigmática. � Eta nori bere etorkizuna edo patua, illunpean bederik adierazo zion. <strong>Lar</strong>d 62.<br />

- ILUNBEAREN ILUNBEZ. � Noeren denboran bezala! Ilhunbearen ilhunbez, deus gehiago ez zen ageri.<br />

Barb Sup 143.<br />

- ILUNBE EGIN. Oscurecer, hacer sombra. � Ezkerretarik, ezponda gora luze batek ilhunbe egiten dauku. JE<br />

Ber 95 (v. tbn. 92).<br />

- ILUNBEKO (-lh- BN, S ap. Lh; Dv, H). "Qui appartient à l'obscurité" Dv. "Esprit des ténèbres, démons:<br />

ilhunbeko ispirituak" H. "(O). 1.º nocturne. 2.º sombre. 3.º austère" Lh. � Argiko eta ilhunbeko haurréz. Lç 1<br />

Thes 5 (tít.). Ilhunbeko gauza estaliak ere argituren baititu. Lç 1 Cor 4, 5. Illunbeko jostea, argitako lotsea. "Lo<br />

cosido a oscuras". RIs 52 (v. tbn. Saug 163). Zabal etzatzu portale noizbait illhunbekoak. EZ Man I 129.<br />

Illhunbeko prinzeak. EZ Man II 37. Ilunbeko lana eguargiz ageri. O Pr 276. Oen argitasunak eta onbideak<br />

denpora illunpeko artan asko balio ezpazuten ere. <strong>Izt</strong> C 404. Illhunbeko xori [gau-aiñhara]. Gy 277. Ülhünpeko<br />

zeküriak / goza goza argia. (Interpr?). UNLilia 14. --Zuek illunpean zaudete. --Ta i eguzkitan? [...] --Eu aiz<br />

orduan illunpekoa. Ag G 225. Zer uste dezute ba, emen bezelako illunpekoak dirala ango eliz gizonak. Emen<br />

ditut orrelako labe-zomorroak. ABar Goi 17. Illunpeko erresumara iritxi bide naiz. Txill Let 130 (v. tbn. AB<br />

AmaE 384 illunpeko lur, Arti MaldanB 194 ilunpeko erreinu). Illunpeko lan artan ixil-ixilik ari zan. Anab Poli<br />

33. Bakardade ta illunpeko ibillerak arrisku aundikoak zaizkitzu. MAtx Gazt 75. Ilunbeko jendeak ziria sartuko<br />

dio, behin eta berriro ere, argi-semeari. MEIG VI 182.<br />

- ILUNBE LODI. Oscuridad profunda. � Ifernuko illhunbe lodiak. He Gudu 138. Jainkorik gabe bizi zen eta<br />

ilhunbe lodienetan phulunpatua. Lg II 85 (v. tbn. 95 y I 226, 235, 306). Suntsi zatzu gure ilhunbe lodiak. Dh 86.<br />

- ILUNBEPE. (Con sufs. locales de declinación en sing.). � [Etsaiak] ilhunbepera errendarazi nau. Harb 350.<br />

Ilhunbepean eta heriotzearen itzalpean dauntzanak. He Lc 1, 79. [Dantzak] gabaz egiten ohi dire eta<br />

illunbepean. He Phil 373 (SP 370 ilhunpean).<br />

- ILUNBETAKO. "Ilhunbetako, qui est aux ténèbres" Dv. � Ilhunbetako sekeretua. SP Phil 341. Ilhunbetako<br />

izpirituak. Lg II 129. Ilhunbetako printze. Dh 187. Asmu ilhunbetakoak ixilarazten. Hb Egia 89. Illunbetako<br />

lana, argitten lotsa (AN-larr). Inza NaEsZarr 709. Ilunpetako errainua. MEIG IX 130 (en colab. con NEtx). v.<br />

tbn. Mb IArg I 269. Mih 8. Brtc 88. Inza Azalp 12.<br />

- ILUNBETAN (ill- AN-ulz ap. Iz Ulz; ilunpetan G-nav ap. Iz Als, s.v. ódaiyá). A oscuras, en la oscuridad.<br />

"Illunbétan geldittu dé: ha quedado a oscuras" Iz Ulz. v. ILUNBEAN. � Tr. Documentado en todas las épocas y<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

391

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

dialectos. � Argi gabe, illunbetan , ustel eta kirasturik (1564). TAV 3.1.18. Gure begiak<br />

ilhunbetan luzeki egon direnean. SP Phil 430. Ilhunbetan nago zeruko argirik ikhusten eztudala. ES 153. Zeruan<br />

eta lurrean, / argian eta ilunbetan. Monho 148. Ülhünpetan zaguan popüliak ikhusi dü argi handi bat. Ip Mt 4,<br />

16. Gabaz, bakarrik eta illunbetan. Bil 79. Itxumustuan eta illunpetan. Urruz Zer 53. Bidea, illunpetan; izarren<br />

argia besterik ez. Anab Aprika 32. Ilunbetan ziren paganoeri. Ardoy SFran 318. Lurralde hura guztia ilunbetan<br />

gelditu zen. IBk Mc 15, 33. Ilunbetan haztamuka. MIH 299. Linguistika ilunbetan ibili da gehienetan. Ib. 197.<br />

Maiz somatzen dut ilunbetan nere burua. MEIG II 124.<br />

v. tbn. TAV 3.1.18, 21 (1666). Brtc 10. Dh 203. TB y LE Io 12, 35. Hb Esk 95. Lap 23 (V 14). Urruz Urz 57.<br />

CatJauf 28. FIr 149. Or Mi 80. Ir YKBiz 426. Iratz 32. Txill Let 52. Berron Kijote 187. Ilunpetan: Sor Bar 48.<br />

AB AmaE 345. Ag G 225. Alz Ram 116. FIr 165. SMitx Aranz 17. Mde Pr 321. Txill Let 142. Ugalde Iltz 68.<br />

Osk Kurl 191. Etxde JJ 216. Vill Jaink 184. Basarri 63. NEtx LBB 251. Uzt Sas 110. Ilhünpetan: Ip Hil 118 (28<br />

ülhün-).<br />

- ILUNBETAZKO. Oscuro, tenebroso (sentidos prop. y fig.). v. ILUNBEZKO. � Ilhunbetazko egintza<br />

likhitsetan. Dh 147. Illunbetazko lurra. Inza Azalp 116.<br />

- ILUNBEZ. "1.º de nuit. 2.º dans les ténèbres" Lh. v. ILUNBETAN. � Ezin dirauke iguzki onak / egun eta gau<br />

nehori; / ilhunpez ginen aro gaixtoan / ihiztokarat erori. Ox 23.<br />

- ILUNBEZKO (-lh- L, BN, S ap. Lh; Dv, H). Oscuro, tenebroso (sentidos prop. y fig.). "Ilhunbezko, qui est fait<br />

de ténèbres" Dv. "Œuvres des ténèbres, ilhunbezko obrak" H. v. ILUNBETAZKO. � Ilhunbezko lanhoa. Lç 2<br />

Petr 2, 17 (He ilhunbezko). Begietan iartzen zaizte tela illhunbezkoak. EZ Man I 110. Illhunbezko lur. Ch III 52,<br />

3. Ilhunbezko leze izigarria. Jaur Sacré Cœur 126 (ap. Dv). Elizak oro hetsiak, ai ilhunbezko orena zen hura.<br />

Arb Igand 109s.<br />

- ILUNBE-ZOR. "Ai otra peita que es clamada pecha de crisuelo; otra, pecha descurayna. Porque estos pecheros<br />

pechan de noch la pecha son clamados en bascuenz la una peyta girissellu zorr, et la otra ilumbe zorr [FGN]"<br />

TAV 2.2.13, 54.<br />

ilunbeara (Sal). "Guztiek ilunbiara, todos a oscuras" ZMoso 61. v. ILUNBETAN.<br />

ilhunbehe. v. ilunbe.<br />

ilunbeka (-lh- BN-baig ap. A), ilunpeka. � A oscuras. � Ilhunbeka dabilanak norat hari den ez daki. Dv Io 12,<br />

35 (Lç ilunbean). Deus ez ikusten eta ilunpeka ikastea bertze askok bi begien laguntzarekin bezenbat. HU Aurp<br />

188s. Egiaren eta zuzenaren ondotik ibili zira [...] ilhunbeka eta aztaka. Lf in JE Bur (ed. de Gure Herria, ap.<br />

DRA).<br />

ilunbelztu (-tzt- H). � "Faire nuit profonde" H, que cita el ej. de TB. � Sei orenen inguruna zen eta ilhunbelztu<br />

zen lur hartan guzian bederatzi orenak arteraino. TB Lc 23, 44 (He ilhunbe handi batzu egin izan ziren).<br />

ilunbera. � Abenduaren goibeltasun illunbera ontan. "Seria tristeza de diciembre". LMuj BideG 96. Oiu urratu<br />

ta illunbera. Ib. 156.<br />

ilunbetasun (-lh-, -ll- H). � Oscuridad. � Ezta ilhunbetasunik argi hau den lekhuan. Arg DevB (ap. H). Akusatu<br />

aberatsak ez direnen alderat baizen begiratzen ez den ixiltasun, ilhunbetasun eta gordetze sobra danyeros hura.<br />

Revol 105.<br />

ilunbete. � Oscuridad (plena?). � Bihotza intzirika ta gogoa ilun / geroaren ilunbetean. Iratz 61.<br />

ilunbetsu (-lh- Dv, H (+ ill-), A), ilunbezu (A), ulhunbetsu (H). � "Obscur, ténèbreux. Leize ilhunbetsua,<br />

abysme ténèbreux. Au fig. Mende ilhunbetsu huntako nausien kontra (He)" H. "Tenebroso" A. � Eta egin zedin<br />

haren resumá ilhunbezu. Lç Apoc 16, 10 (He, TB, Echn il(h)unbetsu). Hiri ilhunbetsu bat sufrez eta bikez<br />

erretzen. SP Phil 55. Ilhunpean erraz da hainitz kasu ilhunbetsurik eta biziosik sar arazitzea berenez hagitz<br />

gaizkirakor direnen artera. Ib. 370 (He 374 illhunbetsu). Lekhu ilhunbetsu. He 2 Petr 1, 19. Zure begia gaixtoa<br />

bada, zure gorputz guzia illhunbetsu izanen da. "Tenebrosum". He Mt 6, 23 (Echn ilunbetsu; Ol illuntsu).<br />

Ohartze eta jakitate gutikoa agertzen zait [jende xehea]; oro axal eta ilunbetsu ikusten zituela lidurike. Lf ELit<br />

67. Neguko gau ilunbezuetan. Erkiag BatB 35. Gela ilunbezura. Ib. 188.<br />

ilunbetu, ilunpetu. � Oscurecer, ensombrecer. v. ilundu. � Gabak nai leuke eguna azpiratu / on ta argi zaliak<br />

danak illunpetu. AB AmaE 343. Igo zan lurrera / gizonak eukan ona ziero galtzera, / illunpetutera bere biziera.<br />

Ib. 347. Bertan ekarren izkuntza-izendegi ugaria ikusi ebanean, arrituta, illunpetuta lez gelditu zala autortzen<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

392

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

dau. GMant LEItz 71. Egun abetan gañera, adimena ere illunpetua daukazu. ABar Goi 49.<br />

ilunbezale. � Aficionado a la oscuridad, oscurantista. v. ilunzale. � Barojaren Illumbe ilunbezaleak berak ere<br />

nahiko ez lituzkeenak. MIH 376. Ilunbezale baino argituago izanik, Foruen alde, ez kontra, mintzatu zirenak.<br />

MEIG VI 70.<br />

ilunbezka. "Ilhunbezka (L), a oscuras" A. v. ilunbeka.<br />

ilunbeztatu. � Oscurecer. v. ilundu. � Errebelatu izan dire bere arrozoinamendu banoetan eta hekien bihotz<br />

zoratua ilhunbeztatua izan da. "Obscuratum est". He Rom 1, 21 (Ur illuntasunez betea).<br />

ilunbezu. v. ilunbetsu.<br />

ilundasun. v. iluntasun.<br />

ilunde (-ll- V-ple ap. A). �1. "Anochecer, oscuridad" A. �2. "Illunde (V-ple), rato de mal humor" A.<br />

ilundegi. � Tinieblas; lugar oscuro, sombrío. v. ilunbe. � Sartuko ditu / betiko illundegira. "A las tinieblas<br />

sempiternas". Or Eus 258. Nere etxe-barne onek / izena Ilundegi. "Mansión de tinieblas". Or BM 68.<br />

Borondatezko illundegi ta esiak maite oi ditue neguko losorro lar luzean, piztiok. Erkiag BatB 39.<br />

ilundi. Neol. creado por AG en 1897 de illun 'oscuro' y -di (AG 1463); v. NeolAG. � Tinieblas. v. ilunbe. � Eta<br />

argi au illundijetan argittuten da baña illundijak eztabe artu (Io 1, 5). AG 1463 (Arriand illundi; Ol illun). v.<br />

tbn. EEs 1916, 222. Eguna Zu-gabe netzat da illundia / Zu zera ta nere begien argia. Jaukol Biozk 67. Illobiko<br />

illundira [eroiko dira]. Ib. 1 (v. tbn. 53 y 102). Tartar illundiko aita-itzalari ots zegiat. Zait Sof 145. Mundua<br />

illundi ei da, negar, gezur. SMitx Arraun 105.<br />

ilundiri (-lh- Dv (BN)). � Anochecer, crepúsculo. v. ilunabar, iluntze, iluntziri. � Kolazione bat egin daitekea<br />

barür egünetan hilündirian? CatLan 104. Batu zituen ilhundirian itsas hegian. Etcheberry 67s. Ilhundirian loak<br />

hartu ninduen. Prop 1903, 244 (v. tbn. 1900, 61 y 1906, 23). Etxerat itzultzeko, ilhundirian. JE Ber 97.<br />

hilundo. v. hilondo.<br />

ilundu (gral.; Mic 6v, Dv (V), VocB; -lh- Volt 35, SP, VocBN, Dv, H; ill- <strong>Lar</strong>, Añ, H; -llh- Urt I 267), iluindu<br />

(Lcc), ulhundu (H (S)), uluntu (R; ülhüntü S). Ref.: A (goiko, illundu); Lrq (ülhüntü); Etxba Eib (illundu); Gte<br />

Erd 86. � (Aux. trans. e intrans.). Oscurecer(se). "Escurecerse" Lcc y Mic. "Asombrar, hacer sombra" <strong>Lar</strong>.<br />

"Entenebrecer" Ib. "Obscurecer" <strong>Lar</strong> y Añ. "Empañar, obscurecer" Añ. "Encapotarse el cielo, los montes" Ib.<br />

"Denbora ilhuntzen hari da, le temps s'obscurcit" Dv. "Iguzkia ulunten da, goikoak ez du argitzen (R)" Ib. (s.v.<br />

goiko). "Illundu dittu soñekuak ama ill jakonetik, ha oscurecido los vestidos" Etxba Eib. "Ilundu egin du (G-azp)<br />

(lainotu, goibeldu)" Gte Erd 86. v. ilunbetu, ilunbeztatu. � Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos.<br />

En DFrec hay 13 ejs. � Iguzkia ilhunduren da eta eztu emanen ilhargiak bere argia. Lç Mt 24, 29 (TB, Dv, Ol,<br />

Leon, Ker, IBk, IBe ilundu, Ip ülhüntü; He goibelduko). Illundu zedin zerua. Lazarraga (B) 1201vb. [Izar]<br />

adatsdunak gutiren buruan ilhuntzen dire [...] eta bertzeek bethi datxeten argia dute. SP Phil 429 (v. tbn. 355).<br />

Beldurrez haren barreneko argia illhun dadiñ. Ch III 5, 3 (Mst ülhünt). Beste utsegiñak [...] etzuten illundu San<br />

Agustiñen argia. <strong>Lar</strong> SAgust 7. Baia egun ketako tribulazionia igari bertan geroz iguzkia ulunten da. Hual Mt<br />

24, 29. Eguraldia illundu eta ujol andi bat beñgoan etorri zan. Arr May 34. Eguna garaia baiño lenago illundu<br />

zan. Ag AL 38. Denbora ilundu da eta yin zauku euria. Zub 122s. Piñuaz gure mendi ederrak illundu ta tristetu<br />

egin dizkigute. Munita 56. Zerua ilhuntzen hasi zunan, beltz beltza jartzen. JEtchep 44.<br />

v. tbn. EZ Noel 98. Harb 398. Arg DevB 25. Ax 568 (V 363). Gç 29. Urqz 84. Gamiz 203. Mb IArg I 59. He<br />

Gudu 135. Ub 138. CatLan 45. Añ EL 1 38. AA III 477. Astar II 281. Echag 101. <strong>Lar</strong>d 384. Samper Mt 6, 23.<br />

Apaol 56. AB AmaE 431. Arrantz 98. HU Zez 94. A BeinB 78. Itz Azald 38. Echta Jos 79. Ill Testim 18. Inza<br />

Azalp 82. Laux AB 93. Otx 14. Enb 141. JE Ber 101. Ir YKBiz 412. TAg Uzt 269. Iratz 58. EA OlBe 86. Or QA<br />

204. Etxde AlosT 41. Anab Aprika 96. Osk Kurl 123. Lab SuEm 214. Etxba Ibilt 467. Lasa Poem 83. Arti Tobera<br />

288. Ardoy SFran 63. NEtx LBB 38. Ibiñ Virgil 116. Ülhüntü: Bp I 143. UskLiB 216.<br />

� (Part. en función de adj.). Oscurecido, ensombrecido. � Altara illundura begira. A BeinB 67. Mutillak arpegi<br />

illundubagaz: [...]. Kk Ab I 12. Begiak opalmai ilunduan [...] josita. A Ardi 49s.<br />

� (Con reduplicación intensiva). � Odei baltzez baña / ilun iluntzen yako bekoki bikaña. Laux BBa 18. Egunik<br />

laburrenetan gaude eta orduko illun illundua zen. Izeta DirG 19.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

393

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

� (ilunduagotu). � Zerualdea geroago ta illunduagotuz dijoa eguerdiranz. TAg Uzt 130.<br />

� "Desdorar, deslucir, deshonrar" <strong>Lar</strong>. � Zure laudorién [...] klaretatea neure minzatzeko insufizienziaz ilhun<br />

eztezadanzat. Lç Dedic * 5v. Distiatuko dute pobrearen tresna txarrek eta illhunduko da aberatsaren<br />

berregintza. Ch I 24, 5 (SP ilhundu). Imajiña ederra illundurik, itsusturik [...] uztea. AA III 372 (v. tbn. 392). Ez<br />

da galdu, ez illundu San Pedroren pediak eleisiari emon eutsan edertasuna. fB Ic III 309 (v. tbn. edertasuna<br />

ilundu en AA III 392, ArgiDL 4). Doe zeruko au kendu edo gitxijenez ilundu gura euskubeenak. Astar II XIV.<br />

Bere ondasun neurri gabeen distiazioa illuntzen [asi zan]. <strong>Lar</strong>d 214. Bere izen on ta onra beztu edo beñepeiñ<br />

illuntzeko. Aran SIgn 92 (v. tbn. AA II 229 onra eta izen ona illundu). Batoz umeak preso artzera, eta dontzellak<br />

/ ipinitera gloria baga illunduak. AB AmaE 438 (v. tbn. 37). Erlijione, gizonen pasionez eta adimenduaren<br />

flakezaz ilhunduak. Lap 14 (V 9) (v. tbn. 297 (V 135)). Beste berthütiak oro ahültzen dira, ülhüntzen eta hiltzen.<br />

Ip Hil 47. Bere izenaren argitasuna iñok illundu ezeian. Ag AL 77. Maitasunezko lilura / ezin illundu dagike<br />

erijotzaren laztanak. Laux BBa 32. Ene etxea fama tzar batez ilhundua. <strong>Lar</strong>z Senper 100. Gure arrazaren omen<br />

ona histen, [...] gure arteko goxotasuna ilhuntzen ta nahasten. Ib. 108. v. tbn. Berron Kijote 216. � Apagar(se),<br />

perder fuerza. � Fede ori illundu egin zan eta tajugabeko txorakeri askorekin nahastu. Vill Jaink 26. Asaben<br />

kultua eta izadiaren indarrei ematen zitzaiona sartu zaigu Jainko Bakarra illundu eta baztartu naiez. Ib. 21.<br />

� (L, BN ap. Lh). Ofuscar (la mente, la inteligencia...), perder (la razón, el conocimiento...). "Au fig.<br />

s'enténébrer, en parlant de l'intelligence, du cœur, s'aveugler. Gaizkian ohituaren ohituz ilhuntzen dira<br />

adimendua eta bihotza" H. "Perdre connaissance. Eria bet-betan ilhundu zitzaikun, soudain notre malade<br />

défaillit" Lh. � Adimenduz ilhunduak diradelarik eta Iainkoaren bizitzetik aphartatuak. Lç Eph 4, 18 (He, TB<br />

ilhunbez goibeldua). Bekhatuak ilhuntzen du adimendua, flakatzen du memorioa. Ax 83 (V 57; v. tbn. en<br />

contexto similar AA I 402). Edanak, errazoia illundu, gogua alegeretu, odola berotu. fB Olg 48 (v. tbn. Gco II<br />

40, JJMg BasEsc 184, Astar II 15 arrazoia ilundu; JanEd I 33 entendimentua illundu). Okertuta dauka bere<br />

juizijua. Ta illunduta bere adina. fB Ic II 273 (v. tbn. 272). Illundu eban errazoiaren argija. fB Ic I 26. Bere<br />

zenzuna ilundu edo galzen dabenak. Astar II 123 (v. tbn. 220). Goseak burua argitu egiten dabela, ta beteak<br />

ostera illundu. Or Tormes 51. Etzagon osotara burua ilundurik. FIr 189 (v. tbn. 190 y 193). Jatorrizko pekatuaz<br />

gure adimen-argia illundua ta naimen-indarra auldua. MAtx Gazt 87. v. tbn. SP Imit III 55, 2. <strong>Lar</strong>d 537. Itz<br />

Azald 104. Garit Usand 52. Kk Ab II 122. Eguzk GizAuz 97. Mde Po 67.<br />

� (ilunagotu). � Biotz-beroaldiak ezpaitu ezer argiago egiten, adimena lausotzen eta ilunagotzen baizik. Zait<br />

Plat 83.<br />

� (V-gip, G-azp-bet, AN-ulz; <strong>Lar</strong>, Añ, VocBN (-lh-), H, A), ulhuntu (S; Gèze). Ref.: Lh (ülhüntü); Iz Ulz, Etxba<br />

Eib y Elexp Berg (illundu). Oscurecer, hacerse de noche. (Aux. trans. e intrans.). "Anochecido, [...] illundua"<br />

<strong>Lar</strong>. "Anochecer" <strong>Lar</strong>, Añ. "Action du jour qui tombe ou qui devient nuit" VocBN. "Ilhuntzen hari du, la nuit<br />

tombe" Dv. "Illundute torko dá, vendrá después de oscurecer" Iz Ulz. "Illunduaz badoia euzkixa sartu danetik"<br />

Etxba Eib. "Neguan belaxe illuntzen dau" Elexp Berg. � Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos,<br />

excepto en textos suletinos. � Konpletak edo illhundu deneko othoitzak. EZ Eliç 433. [Animaliek] etxeak eta<br />

etzauntzak [...] non nahi den arratsten eta ilhuntzen zaien lekhuan hartzen [baitituzte]. Ax 24 (V 14). Eta ia<br />

ilhundu ere zen. He Io 6, 17. Ortará zoeieláik bein Ravenará, berandurik bidean ilunduzékio. LE JMSB 441.<br />

Illuntzian dua bakotxa bere etxera, ta nos bait, iñori illunduten bajako [...] geldituten dabee bertan gabian.<br />

JJMg BasEsc 113. Ezkutuan egon ziran eta illundu zuenean [...] Galilearonz abiatu. <strong>Lar</strong>d 471 (v. tbn. con aux.<br />

trans. en Hb Esk 215, Apaol 64, Zab Gabon 99, Jnn SBi 166, Or SCruz 65, JE Ber 90, JAIraz Bizia 40, Erkiag<br />

Arran 47, Berron Kijote 206, Alzola Atalak 81). Illunduta etxeratu zan. Echta Jos 321. Ara orduko ilundu dau<br />

oso. Kk Ab II 86. Ilundu ondoan / [...] emaiten dire / supazter xokoan. Etcham 174. Illuntzen asi zun. Or Mi 5 (v.<br />

tbn. en contexto similar FIr 147, Lek EunD 33). Illunduz gero irten ziran Azpeititik. TAg Uzt 17. Iluntzen ari du.<br />

Iratz 112. Ilhuntzen hasia baitzen. Lf Murtuts 21. Ilundu zenean abiatu ziren. Izeta DirG 73 (v. tbn. con aux.<br />

intrans. Lg II 88, Bordel 137, Dv Lab 276, Arr GB 87, Jnn SBi 147, Echta Jos 35, Mde Pr 104). Iluntzen ari zan.<br />

Ugalde Iltz 16. <strong>Lar</strong>unbata nola baitzan, illundu arte lanean jardun giñan. Salav 55. Illundu orduko. Uzt Sas 178.<br />

Eguerdian, ilundu egin zuen lurbira osoan hirurak arte. IBe Mc 15, 33. Non illundu, an ostatu; orrekin ez<br />

yostatu (AN-gip). Inza NaEsZarr 836.<br />

v. tbn. Volt 152. Echag 145. It Fab 18. <strong>Izt</strong> C 227. Arb Igand 144. Ag Kr 17. Urruz Zer 136. Azc PB 91. Muj<br />

PAm 28. Moc Damu 5. Enb 86. Tx B II 113. Alz Ram 115. FIr 151. Or Poem 542. Zerb Azk 8. Etxde JJ 202.<br />

Anab Poli 23. BEnb NereA 105. Gazt MusIx 109. Xa Odol 176.<br />

� (AN-araq ap. A Apend; Añ, Dv, H). Entristecer(se). "Contristar: [...] (c.) tristetu, [...] biotza ilundu" Añ.<br />

"Encapotarse, ponerse ceñudo: (c.) arpegia illundu, [...] (V) bekokia ilundu" Ib. "Trister, s'attrister" Dv. "Bere<br />

buruzagia hil zenean, azpikoak guziz ilhundu ziren" H. Cf. gogo-ilundu, betilundu. � Tr. Documentado en<br />

todas las épocas y dialectos. � [Lazeriek] bihotza nahasten, tristatzen eta ilhuntzen derautate. SP Imit III 21, 3<br />

(Ch ilhuntzen). Izpiritua geroago eta gehiago illhuntzen eta goibeltzen da. He Gudu 60. Arpegia illundu ta ezekusi<br />

egin ziola. Mb IArg I 329. Hau ekusi ta illundu zen hordurañoko aren poz guzia. Mb IArg II 320 (v. tbn.<br />

Mde HaurB 25 poza ilundu). [Gizon bat] bere neke, kezka ta egin bearrakin moteldua ta illundua. AA III 364.<br />

Ikusten badau [...] tristetu diriala ta arpegijak illundu ditubeela [...]. fB Ic II 201. Gauza loijai inos gogua<br />

illundu ezdeutseenak. fB Olg 55. Negarrez ikusi zituenean, barruna illundu zitzaion. <strong>Lar</strong>d 426 (v. tbn. barnea<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

394

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

il(h)undu en Monho 86, JE Bur 165, Lf in Zait Plat XXII). Zergatik aserretzen zera eta bekokia illuntzen dezu?<br />

<strong>Lar</strong>d 6. Ilhundu zer errege. Dv Mt 14, 9 (v. tbn. LEd 104). Fameliya eziñ mantendu [...] / begiratua illundu. Xe<br />

234. Arimako ispiluak / penaz illundurik. Azc PB 128. Ez zindezake asma zenbat ilhundu nauen berri horrek. JE<br />

Bur 34 (v. tbn. Ber 10). Jainko Jauna, zonbat aldiz / etzaut ilundu bihotza! / Ilundu eta zauritu / ikusirik<br />

zorigaitza. Etcham 162. Danak alkarri lagun zaiogun / illundu gabe kopetik. Tx B II 114. Izurrite izugarri batek<br />

ilunduak dauzka Sueziako lurrak. MEIG I 197.<br />

v. tbn. Cb Eg II 157. Mg PAb 89. Gco II 53. Zav Fab RIEV 1907, 94. Bv AsL 196. Jnn SBi 110. Apaol 82. Ag<br />

AL 156. Enb 126. Barb Leg 140. Or Eus 408. TAg Uzt 150. Iratz 32. Lf Murtuts 51. Mde Po 41. Etxde AlosT 19<br />

y JJ 65. Or Aitork 105. Erkiag Arran 94. Anab Poli 72. JEtchep 56. Osk Kurl 136.<br />

� (ilunagotu) � Jerusalenera alderatuago eta biotza illunagotutzen zitzaion. <strong>Lar</strong>d 429. Protagoraren bizitzaldi<br />

iluna [...] Eladeren eta Atenairen zoritxarrek ilunagotu egin zuten. Zait Plat 119.<br />

� (Part. en función de adj.). Entristecido, ensombrecido. � Guziz ama jada arras ilhundua zen [...] nor nundik<br />

agertuko zen beha eta beha. Zerb IxtS 63. Zure bihotz illundua. MAtx Gazt 95.<br />

� Cegar(se), nublar(se) (los ojos). � Gure behatze guzietan lanbrotzen zaizkigu begiak eta ilhuntzen. SP Imit I<br />

3, 4. Amodio propialaz illhunduak eta goibelduak diren begiez. He Gudu 35. Llilluratu, llillura, edo begiak<br />

illuntzea. Cb EBO 26. Begiak argitasun gabe eta guziz illunduak, eskuak otzak eta gogortuak. Arr GB 70.<br />

Agortzen zitzaion gogoa, ilhuntzen begia, motheltzen mihia. Ox 203. Illundu yak begi-unia / eta eztakuskek<br />

zerurik. "Se te ha nublado la mirada". Laux AB 91. Nere arimaren begi laiñotsu ta illundua. Or Aitork 166. v.<br />

tbn. Mg CC 252. Ur Gen 27, 1. Dv LEd 164. Azc PB 351.<br />

� Oscurecer, embrollar, dificultar. � [Hitz bihurritu eta herrebesez] eskuara [...] kotsatzen eta iluntzen, gure<br />

eskualdun hutsek ezin ulertzeko heineraino. Zub 19. Ez ditzagun gauzak nastu ta illundu ta asi gaitean baszuaitzaren<br />

gora-berakin. Munita 36. Itzak biurritu ta illundu gabe. Berron Kijote 22.<br />

� "Pavonar (Eibarko zarrak). Onek armazoiak ezteskuez oinguan ondo illundu" SM EiTec1.<br />

� Oscurecer(se), desvanecer(se), perder nitidez. � Noizbait illuntzen bada / nigan zure irudi eztia. NEtx LBB<br />

346. [Hitz hauek] denboraren joanak ilundurik ageri bait dira. MEIG VII 94.<br />

- ILUNDUXE. (Forma con suf. -xe, de valor aprox.). � Begitartia ülüntüxe zaio. Const 43. Itzali baitzen iguzkia<br />

eta ilhunduxe baita zerua. JE Ber 89.<br />

- ILUNDU-UNE. "Tristeza de corazón, biotzeko illundu una, naigabea" Aq 1457.<br />

ilundura (Sal, -lh- L, BN ap. A). �1. Oscuridad, tinieblas; oscurecimiento. � Ilhunduratako kadenéz. Lç 2 Petr<br />

2, 4 (He, Dv ifernuko gathe, TB ilhunbeko gathe). Suntsi beitez ilhundura guziak eta ni baithan nere Jauna<br />

erregina bedi bethiko. Dv LEd 17. Begistatzeko nondik noraino izanen zen [iguzkiaren] ilundura osoa<br />

[éclipsean]. HU Zez 96. v. tbn. Ezale 1899, 8a. Bainan baratze hartako ilundura beltz horrek / zertako dautzu<br />

etendu [...] bihotza? Iratz 64. Bellokeko ilundura eta umiduretan. Zerb Azk 83.<br />

�2. (Dv, A), ulundura (R, S (ülhün-) ap. A). "Ilhundura, obscurcissement; ne s'emploie guère qu'au fig.,<br />

tristesse" Dv. "Tristeza" A. � Biotzeko ilundura bat sentiturik bere baitan (316). LE-Ir. Izpirituko ilhundura eta<br />

bihotzeko korrupzionea. CatAst (ed. 1842), II. Hargatik ilhundura batek hartzen du ihes egiten diotenean. Dv<br />

Imit 12 (ap. A). Horra zerk Jesu-Kristoren arima aurtikitzen duen trixtezia eta ilhundura handi hortan. Lap 244<br />

(V 110). Hiltzeaz orroitzearekin, bihotz ilundura batek hartzen zuen. HU Aurp 134s (v. tbn. JEtchep 75 bihotz<br />

ilundura). [Jesusek] barneko ilhundura dezakea gorde? Ox 77 (v. tbn. Lf ELit 274 barneko ilhundura). Histura<br />

bihotzean eta ilundura adimenean. Zub 122. Kantuz goazi [...] / lur huntako ilundurak ahantzirik osoki. Iratz<br />

123. v. tbn. Herr 22-9-1960, 2. Ilhundura: Prop 1906, 106. JE Ber 10. Barb Leg 141.<br />

�3. Pérdida, obnubilación, ofuscamiento. "Desfallecimiento, síncope" A. � Pasaturik pasioain ilundura (140).<br />

'Pasado el ofuscamiento de la pasión'. LE-Ir. Eri handi batek ezagutza edo burua nola daukan jakitea, garmendu<br />

andiko gauza da. Ilundura ezagutzeko bideak [...]. FIr 183s.<br />

�4. Significado oculto, desconocido (de una frase, expresión...). � Buru-austeak izan ditut zonbait aldiz idazki<br />

batean hitzaldi bat ezin arras ulertuz, bere itzuliaren ilundura ezin argitaratuz. Zub 93s.<br />

iluneratu. "Ilhuneratu, arriver à la nuit. Ez gare uririk gabe ilhuneratuko" Dv.<br />

iluneta. Neol. creado por AG en 1895 de illun 'oscuro' y -eta. � Tinieblas. � Argi bakotxeko aldian agertzen da,<br />

gau-illunetako artian, gixon bat, asti astiro [...] dabillena. AG 455.<br />

ilungarri (-lh- Dv, H). � "Ilhungarri, contristant, attristant" Dv. "Attristant, affligeant. Berri bihotz ilhungarri<br />

bat, une nouvelle attristant pour le cœur" H.<br />

ilungi (-lh- BN-mix), uhulgu (S; Gèze, Dv (S), H (S)), ilungia, ulhungi (ülhün- BN-mix), ulhungu (ülhüngü<br />

S), uhulgi (ühü- S; Arch VocGr). Ref.: A (ilhungi, ülhüngi, ühülgi); RIEV 1912, 415ss; Lh (ühülgü, ülhüngü);<br />

CEEN 1972, 15. � "Tonnerre" Dv. "1.º nubes. 2.º trueno" A. "Foudre" Lh. � Alphor hoietarik jiten dira<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

395

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

iñhaziak et ühülgiak. Ip Dial 111 (It turmoiak, Ur trumonotsak, Dv ihurtzuriak). Heben erori bazeikun ühülgia,<br />

etzükean latzago haren arana. Ziber 96 (ap. A). Beste zapartak beno latzgarriago bat egiten dizü ühülghiak.<br />

SGrat 20. Ez zuen hargatik uste herri aiphatu zenbeitek beren aspaldiko ohoreari hola ukho eginen zutela [...]<br />

eta ilhungia horrek hainbertze iraunen ziotela. Zby RIEV 1908, 89. Haur hura Errebolüzione Handiaren<br />

ühülgien gatik apeztüren da. Const 15. Odeiak aphal eta lodi, inhazi, uhulgu tarrapata. J. Etchegoren GH 1950,<br />

47. Otoitze hau erraiten den lekian, / ez ta pausatuen ühülgia (BN-mix). "No caerá el rayo". CEEN 1972, 15. v.<br />

tbn. Ühülgü: GH 1935, 390. Ühülgia (det.): Eskual 6-3-1908 (ap. DRA).<br />

- UHULGU EGIN (S ap. Lh y Gte Erd 290; Gèze). "Tonner" Gèze.<br />

- UHULGU-SU. "(S; Eskual 1623 [sic !]), éclair, foudre" Lh.<br />

- UHULGU-ZAPARTA (S; H, Foix ap. Lh). "Ühülgü zapartak, les éclats du tonnerre" H. "Coup de foudre" Lh.<br />

ilungo, ulungo (R ap. A). � "Oscuridad (msLond)" A. v. ilunbe. � Ulunguan eroririk zagon iri konek ekusi du<br />

argi andi bat. Hual Mt 4, 16 (Samper iluntarzun).<br />

ilungune. v. ilunune.<br />

ilunka (V-gip). � Algo oscuro, tirando a oscuro. "Illúnka bat: un poco oscuro" Iz ArOñ. � Bere zapi illunkia.<br />

Euzk 1931, 597 (ap. DRA).<br />

ilunkada. v. ilunkera.<br />

ilunkara (B ap. A; -lh- Dv). � "Qui tire sur l'obscur, en parlant de la voix, des couleurs" Dv. "Color que tira a<br />

oscuro" A. � Gaur ekaitza dugu, ortzia gorri-illunkara dago ta. Ir YKBiz 233. Pitxi dirdaitsuz ereiniko zelai<br />

illunkara. Erkiag Arran 21. Illunkara da eguna. Gazt MusIx 125. � Schuchardten eritzi batzu illunkara iduritzen<br />

baitzaizkon. Lf ELit 264.<br />

ilunkara. v. ilunkera.<br />

ilunke. "Desdoro, desorea, laidoa, illunkea" <strong>Lar</strong>.<br />

ilunkera (-ll- V-och-gip, G-to, B), ilunkara (V-arr-gip), ilunkada (V-gip). Ref.: A (illunkera, ilunkara); AEF<br />

1927, 92; Iz ArOñ (illunabarra); Elexp Berg (illunkera). � Anochecer. v. ilunabar, iluntze. � Udako illunkera<br />

gozo bat. AB AmaE 391 (v. tbn. 280 y Olerk 557). Illunkarea etorran geldiro-geldiro. Alt EEs 1912, 246.<br />

Illunkarako argi illa biztu gura. Alt EEs 1917, 44. Illunkerantza estarta bakarretara yueten naz. Ib. 140. Gau<br />

illunkeran. Akes Ipiñ 20. Illunkaran andrea goizago etorri zan etxera. And AUzta 76 (v. tbn. 83). v. tbn. Eguzk<br />

RIEV 1927, 432. Kk Ab II 54. Gand Eusk 1956, 207.<br />

- ILUNKERA ON (-ll- V-gip ap. A). "Buenos anocheceres (salutación desusada en castellano y francés)" A.<br />

ilunkeria (illunkeri B ap. A). �1. Tristeza, malestar. "Mal humor de las personas" A. � Bere illunkeri, kezk eta<br />

naigabetik etzen atera. Mb IArg I 162. Arkitzen zen gaizkiago ta kezkaz ta illunkeriz bete galduagoa. Ib. 162.<br />

�2. Acción tenebrosa, vergonzosa. � Argi betean agertzeko on eztiren ilunkeria zenbeit. [...] xede zuzenik ez<br />

hor. HU Aurp 212. v. tbn. GAlm 1931, 34.<br />

ilunketa. � Ensombrecimiento, deslucimiento, desdoro. � Dierri bi bataren da bestearen garaipen da illunketa<br />

barik baketu ta adiskidetasuneko bidean ipiñi. Ag AL 157.<br />

ilunketari. "Noctámbulo, trasnochador. [...] gazte ilhunketaria higuina dela denentzat (Gazte, Uztail 1958)"<br />

DRA.<br />

ilunki (-llh- Urt I 273; -lh- H). �1. Oscuramente, sin claridad. � Ezein orain mirail batez ikhusten dugu ilhunki.<br />

"Obscurement". Lç 1 Cor 13, 12 (TB ilhunki; He enigmen azpian). Iauna, orain lurrekoek dakusagu illhunki /<br />

bañan zeruetan dugu ikhusiren klaroki. EZ Man I 134 (v. tbn. Eliç 98). Ifernu saihetsean da linboaren lekhua /<br />

argi ederra non baita illhunki itzaldua. Ib. 127. �2. (-lh- Dv, H), ülhünki. "Tristement (fig.)"; d'une manière<br />

sombre, obscure, sans éclat pour les yeux ou pour l'oreille" Dv. � Ezta belzez estalzen ez eta ülhünki ari<br />

kantatzen, lürreko honen galzia gatik. Bp II 128. Illunki niri begiratzen. 'Avec un air triste'. Or Mi 114. Abots<br />

bakar bat, amai-ele latzak esaten zituena; baina hain ilunki! Mde Pr 142 (v. tbn. 141). Irri egiteko hoin ederki,<br />

zer daukak bihotzean ilhunki? SoEg Herr 21-4-1960, 3. �3. (Adj.). Oscuro. � Eguzkija [...] illunabarrari bere<br />

zapi illunkia ortze-ziar zabaltzen laketubagaz. I. Uribitarte Euzk 1931, 597.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 396<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ilunkiro (-ll- <strong>Lar</strong>, H). � "Opacamente, igargikero, illunkiro" <strong>Lar</strong>. "Obscuramente, illun illunkiro" Ib.<br />

"Obscurément, sans brillant, sans éclat, sans sonorité, d'une manière triste" H. v. ilunki.<br />

ilunkor. � (Lo) que tiende a oscurecerse, apagarse. � Zure argia ez da illunkorra. Gand Elorri 101.<br />

ilunkote. "Illúnkote: moreno, oscuro" Iz ArOñ.<br />

ilun-milunka (-ll- V-ger, R ap. A). �1. "Al oscurecer" A. �2. "Cariacontecido" A Aezk 294.<br />

- ILUN-MILUNKAKO. (Adnom.). � Aiek beretara egiten zituzten batzarretan ilun-milunkako zerbait erabilten<br />

edo zutela. Zait Plat 53.<br />

ilun-nabar. v. ilunabar.<br />

ilunondo (-lh- Dv). �1. "Temps qui suit la nuit close" Dv. "Ilhunondoko besta zen ederrenik, la fête la plus belle<br />

fut celle qui suivit l'arrivée de la nuit" Ib. � Ilun onduan ziren / heien obra hunak. Bordel 140. Ilhun ondoan<br />

ezartzen da erletegian. Biharamunetik erlea [...]. Dv Lab 297. Bainan huna nun arrats berean, ilhun ondoan,<br />

[...] biltzen dituen bere gizonak. Prop 1876-77, 61. Ilhun ondoan [...] joan zen. Jnn SBi 133. �2. "(B), amanecer"<br />

A.<br />

ilunpe. v. ilunbe.<br />

ilunpei. � (Si no es errata, es posible que se trate de ilunpe(g)i, comp. de -begi). � Jinkoaren hala ikusteko<br />

ilhunpei duzu; igurika dezagun argia. AR 77.<br />

ilunpide. � Oscuridad, zona oscura (?). � Teatru sallak zu izan zaitu / lenen mallako lankide / Zuri eskerrak<br />

urratu ditu / makiña bat illunpide. Basarri 37 (ref. al dramaturgo G. Beorlegi).<br />

ilunsarre (AN-egüés-ilzarb, AN-olza (ill-) ap. Bon-Ond 137). � Anochecer.<br />

ilunska. "Ulunska (R-uzt), oscurito" A.<br />

ilunsko (A Morf 310), ilunxko, ulunxko. �1. Algo triste. � Jesus maiteak nai izandu du zerbait arindu illunsko<br />

zegoen nere bihotza. Mb JBDev (ed. 1900), 8. Emazte batek bere büria ürkhatü dü [...]. Zunbait denbora huntan<br />

ülhünxko zen eta mintzo bere büriaren gal eraztiaz. Eskual 13-11-1908, 3. Barnea ilhunxko zenetz, ala [...] zer<br />

nahi izanik hits ginauden denak eta ixil. JE Bur 130. Gure apaiza illunxko ikusteak [...] arrituago nendukan. A<br />

Ardi 47. �2. Algo confuso; díficil de entender. � Hori ilhunsko iduritzen zaut [...], bainan Andre Birjiniaren<br />

solasean gu horrela sarthuz, trabatzen dugu erran nahi lauzkiguken gauzen haria aitzinatzetik. Birjin 565.<br />

Erakasle izendatu omen zuten. Bainan berri ok ilunskoak dire. Zub 33. <strong>Lar</strong>ramendik berak hamalaudun ilunxko<br />

honi ezarri zizkion argibideak. MEIG I 216. �3. "Ilhunsko (Hb), un peu obscur" Lh. � Damurik da eliza<br />

ilhunskoa: ezin ditazke xeheki ikus. JE Ber 22. Karrika bera ilhunsko, arima bat gabe. Ib. 99 (v. tbn. 15).<br />

ilunsta. � (Sust.). Anochecer. (En el ej. de Añ EL 1 , arrats e ilunsta serían una pareja de sinónimos, al igual que<br />

arrats e iluntze en EL 2 ). � Esker onak emoten deutsudaz barko arratse [sic] ilunstarik egunsentiko argira atara<br />

nozulako. Añ EL 1 6 (EL 2 10 arrats-iluntzerik).<br />

iluntasun (-ll- V, G, AN; <strong>Lar</strong>, Añ, H; -lh- L; SP, Ht VocGr, H; -llh- Urt III 30), iluntarzun (BN), ilundasun.<br />

Ref.: A (iluntarzun); Etxba Eib y Elexp Berg (illuntasun). � Oscuridad. "Tenebrosidad", "tinieblas" <strong>Lar</strong> y Añ.<br />

"1. état d'obscurité, qualité de ce qui est obscur, manque de lumière, de clarté. Lur guztia estali zan illuntasunaz,<br />

toute la terre se couvrit de ténèbres. 2. au fig. ténèbres, aveuglement d'esprit" H. "Eriotzia da gauza guztiak<br />

utseratzen dittuan illuntasun aundi bat" Etxba Eib. v. ilunbe. � Tr. Atestiguado al Norte en autores de los ss.<br />

XVII y XVIII, y en Duvoisin. Al Sur se documenta a partir de la primera mitad del s. XVIII en autores de todas<br />

las épocas. Iluntasun es la forma gral. Hay ilundasun en Urquizu (44), Kirikiño (Ab I 49 -ll-) y T. Agirre (Uzt<br />

270 -ll-), iluntarzun en el salacenco Samper (Mt 4, 16) y ülhüntarzün en Maister. En DFrec hay 2 ejs. de<br />

iluntasun. � Ene barreneko ilhuntasunak argitzazu zeure klaritateaz. Mat 283. [Adimendu argia] itsuturen dio<br />

illhuntasun handiak. EZ Man I 99. Errazki ezagut dezakezue enorantziaren bisaia dohakabe goibelduraz eta<br />

ilhuntasunez bethea. ES 178. Gure argiak ez dire zerbait illhuntasun gabe. Ch I 3, 4 (Mst ülhüntarzün). Etzen<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

397

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ezer ikusten; guzia zan gaba, ta illuntasunak zedukan osiñ-leizearen azala ta gaña. <strong>Lar</strong> SAgust 8. Sulezeko<br />

gaistoak bere illuntasunak eta kezkagai gordiñak isilka beraren bihotzeraño sartuz. Mb IArg I 195. Infernuko<br />

illuntasunak, ango su garrak. Cb Eg III 269. Andiak izan badira illuntasunak, andiak ere izango dira argiak. Mg<br />

CC 227. Peligro andietan, illuntasunetan, tentazioetan. Gco I 460. Gauaren illuntasunaz baliatzea<br />

gaiztakerietarako. AA I 580. Dantzia daguan lekuban, an dago bizijuen illuntasuna. JJMg BasEsc 134 (v. tbn.<br />

110). Lekurik ezkutubenian, iluntasunik itxubenian. Astar II 288. Neure bekatuen iluntasun itzal onetarik<br />

urteteko. Añ EL 2 166s (v. tbn. LoraS 180). Eguzkia sartu zanean bada, etorri zan illuntasun andi bat. Ur Gen 15,<br />

17. Betor iluntasuna / ta loa beragaz. Azc PB 337. Leize abo orren iluntasuna. Or BM 60 (v. tbn. QA 122).<br />

Etzan erreza illuntasun artan tiroa asmatzen. Etxde JJ 154.<br />

v. tbn. Harb 17. Arg DevB 32. SP Imit I 1, 1. FLV 1989, 119 (Munarriz, s. XVIII). Ub 158. LE-Ir. <strong>Lar</strong>d 461. Dv<br />

LEd 219. Ur MarIl 42. Bv AsL 118. PE 27. AB AmaE 367. A BeinB 89. Itz Azald 208. Ag Kr 23. Echta Jos 343.<br />

Balad 238. Enb 48. ABar Goi 58. Txill Let 53. Erkiag BatB 39. Anab Poli 24. Osk Kurl 130. Arti MaldanB 214.<br />

Ibiñ Virgil 74.<br />

� Erdi-illuntasun artan, ezin [...] ezagutu. Erkiag Arran 47.<br />

� Punto oscuro, díficil de entender, de interpretar. � Hanbat interpretazinozko liburu ilhuntasunez betheak eta<br />

hitzkuntza moldegaitzetakoak. ES 130. Ona emen argittuta a illuntasuna, ona emen nire aitta ta arreba<br />

legezkoak. Ectha Jos 362. Heien artean yakintsun hoberenarekin baino geiago argitzen dutala, baldin iluntasun<br />

zonbait izaten badut. Zub 93. [Oraingo lirikaren ezaugarria] omen dugu iluntasun apur bat ere. MEIG II 124.<br />

Maisua izan da beti [...] gairik zailenak azaltzen, ez baita iluntasunik argi baino argiago adieraziko ez duenik.<br />

MEIG III 89. v. tbn. CatLav 161 (V 82 ilhun-). Markiegi in Ldi IL 13. Aitzol in Ldi UO 7.<br />

� (Añ, <strong>Izt</strong>, H). Tristeza; seriedad. "Au fig., tristesse, abattement du cœur. Nahi bezanbat handia izan dadin zure<br />

barneko ilhuntasuna, hartan kausituren duzu konsolamendua" H. v. GOGO-ILUNTASUN (s.v. gogo), ilundura<br />

(2). � Tristuraz ta illuntasunez betea. Mb IArg I 129. Arpegi erori tristean, ta begietako illuntasunean. Cb Eg II<br />

91. Rakel bizi zan illuntasun edo tristura andian. AA I 596. Illuntasun eta errierta piska bat ume eta gurasoen<br />

artean gertatzea ez da berez pekatu larria. AA II 68. Ardo gutxi batekin aztutzen zaizkala bere nekeak, aienatzen<br />

illuntasunak ta jartzen dala gogotsuago. AA III 364. Zeure arpegiko iluntasunagaz [...] agertuten dozu [...]<br />

pesadunbria. Astar II 26 (v. tbn. 224). Gozakaitz aldiak eta barrungo illuntasunak artzen zuenean. <strong>Lar</strong>d 163 (v.<br />

tbn. en contexto similar Arr May 150 barrungo illuntasun, Azc PB 253 biotz-iluntasun, Bv AsL 28 barrengo<br />

illuntasunak). <strong>Lar</strong>ritu eta illuntasun izugarri batek artu zuen [konde gajoa]. Arr GB 92. Zotiñ, zizpuru, illuntasun<br />

da negar andiak eroan zituan. Ag AL 165. Arpegiko illuntasun da begi ederren gorriunean. Ag Kr 158. Nola du<br />

poza animak eta oroiteak illuntasuna. Or Aitork 261. Gaur auzi baten illuntasunak hartu du mundu zabala. Xa<br />

Odol 220. v. tbn. Zav Fab RIEV 1907, 98. A Ardi 109. Mde HaurB 87. � Illuntasun batek bakarrik ikaratzen<br />

gaitu: karabineruen kopet illunak. Alz Ram 38.<br />

� Discreción, humildad. � Aita zerukoak ohoratua izan nahi zuen Jesusen bizitze ilhunaz eta Jesusek obra ahal<br />

zetzaken mirakulluen gañetik preferenzia eman zioen ilhuntasun hari. Mih 127. Handitasunak, ohoreak [...]<br />

arbuiatzen ditu, [...] eta [...] besarkatzen du erromestasuna, beheramendua, ilhuntasuna. Dh 259.<br />

� Ofuscamiento, confusión (de la razón, mente...). � Entendimentuko illuntasun. Mg CC 227. Ortik datorkio<br />

[...] biotzeko gogortasuna, [...] arrazoiaren illuntasuna. Gco II 41. Illuntasun da naste andia euki eroien buruan<br />

olango gauzen gañean. Ag Kr 83. Pensamentua dauka / jarria arduan, / illuntasun triste bat / sarritan buruan.<br />

JanEd II 144. Mutillaren buruan, alako naaste ta erdi illuntasuna sortu da. Erkiag BatB 188.<br />

- ILUNTASUNAK EMAN. Marearse. "Illuntasunak emon deutso (V-gip)" Gte Erd 218.<br />

- ILUNTASUNEZKO. (Adnom.). � Illuntasunezko ta kezkazko zure aize-baga guziak. Mb OtGai 9, 204.<br />

- ILUNTASUN LODI. Ensombrecimiento, tristeza profunda. � Burua du eri, burua; ta iluntasuna dala uste det<br />

eri orren [...] sustraia: iluntasun lodia, urte askotakoa, errekondoetan sortzen dan lañoa bezelako narratsa. A<br />

Ardi 109.<br />

ilunto. � Atardecer. "Illuntoan, illunabarrean (Ae)" A Apend. v. ilunabar, iluntze.<br />

iluntsu. � Oscuro, sombrío; tenebroso, siniestro. � Bizkaiko mendi polit bateko / artadi illuntsu ta zarran. AG<br />

1011. Gau illuntsubak eztozak onak. Ib. 1054. Begiak negarretan [...]. Abotsa oso illuntsua. (Acot. escén.). Alz<br />

Ram 93. Zure begia lauso izan ezkero, berriz, zure soin osoa illuntsu izango da. "Tenebrosum". Ol Mt 6, 23.<br />

Biblioteka iluntsuan. Mde HaurB 66. Zure aurpegitik urrun, griña illuntsuak. Or Aitork 33. v. tbn. LMuj BideG<br />

66. � (Uso adv.). De manera oscura, confusa. � Askotara ulertzea [...] illuntsu esanik irakurten duguna. Or<br />

Aitork 409.<br />

iluntto, uluntto. (Dim. de ilun). �1. Oscuro. � Zoko ülüntto batetan. Const 21. �2. Triste, preocupado. �<br />

D'Esquer ülüntto zen aspaldian. Ikusten zian nula zoatzan Frantziako gora beherak. Const 25.<br />

iluntxo (Urt IV 71 (-lh-), <strong>Lar</strong> (-ll-)). (Dim. de ilun). �1. "Brunete, bruno, negro no muy subido" <strong>Lar</strong>. � Illuntxo<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

398

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

dago ezer ikusteko. NEtx LBB 169. Emen doguz ba, argazkian, naizta iluntxo txikiegia izatean, J. Ozerin, suiña<br />

ta illobak. Agur 21-4-1973, 7. �2. De modo no muy claro. � Duda gabe, zerbait illuntxo bada ere, Jaungoikoak<br />

azaldu zion [...] gauza aundiren bat egiteko deitua zala. Bv AsL 28s. �3. Triste. � Mañasi, illuntxu zakustaz zeu<br />

gaur. Ag Kr 55 (110 illuntxo; v. tbn. AL 134). Ikusi nuan [...] Ana Josepa illuntxo, aserre antzean. Ag G 85. �4.<br />

Deslucido. � Baña, oiek danak Pernandori gertatuak ez izan arren, Pernandoren izena len baño illuntxuagoa<br />

gelditzen ote da? Etxeg in Muj PAm 20.<br />

iluntxori. "(Sal), murciélago" A.<br />

iluntza, iluntz. � Oscuridad; tristeza. � Aingeruaren illunza ta tristura. Mb IArg I 129. Ken ditzala bere<br />

graziaren argiarekin buruko gure laño ta illunzak. Ib. 80. Barreneko illunzak, kezkak, naigabenzak. Ib. 239.<br />

Izanen du an illunzik ez duen atseginza. Ib. 241 (v. tbn. II 309). Ondaturik fedebagetasuneko illuntza<br />

ikaragarrian! Añ EL 1 99. Eztituz ainbat gauzak baltztuten / gau ilunaren iluntzak. Zav Fab RIEV 1907, 94.<br />

iluntze (ill- V, G, AN; <strong>Lar</strong> (-nz-), Añ, H; -lh- VocBN, Dv, H), illuntzi (V-ger-gip), ulhuntze (ülhün- S; Gèze),<br />

illuntza (V-gip), illuntz, iluntxe. Ref.: A (illuntze); AEF 1921, 52; EI 184; Lh y Lrq (ülhüntze); Etxba Eib<br />

(illuntzia); Iz UrrAnz (illuntzi), Ulz (illuntze), ArOñ (illuntza); Elexp Berg (illuntze).<br />

�1. Anochecer. "(Al) anochecer, [...] illunzean" <strong>Lar</strong> (v. tbn. Añ). "(A prima) noche, [...] illunzerakoan" Ib.<br />

"Entrée de la nuit" VocBN. "Nondik ziren ilhuntzeko oihu hek?, d'où partaient ces cris de la tombée de la nuit?"<br />

Dv. "Hemen izanen naiz ilhuntzerako, je serai ici vers l'entrée de la nuit. Ohoinen beldurrez atheak<br />

ilhuntzerakoan hersten dituzte, de peur des voleurs, ils ferment les portes à l'approche de la nuit" Ib. "Illuntzi<br />

gorri aixetzu, goixe gorri euritzu (V-ger)" AEF 1921, 52. "Neguan goixago izaten da illuntzia" Etxba Eib. v.<br />

ilunabar. � Tr. Atestiguado al Norte en Etcheberri de Ziburu y Belapeyre, no vuelve a encontrarse hasta<br />

mediados del s. XIX (cf. infra (2) el testimonio de Axular). Al Sur se documenta desde principios del s. XVIII.<br />

Iluntze es la forma gral. tanto al Norte como al Sur. Hay ülhüntze en textos suletinos, iluntzi no ambiguo en<br />

algunos autores vizcaínos (tbn. en Urruzuno) desde principios del s. XIX (alternando a veces con iluntze), iluntxe<br />

en Oxobi (197), Lafitte (Murtuts 29), Erkiaga (Arran 170, si no se trata de errata) y Etchepare de Jatsu (56) (en<br />

los tres últimos junto con iluntze), e illuntse en un ej. de Ezale (1899, 14a). En DFrec hay 44 ejs. de il(l)untze,<br />

meridionales. � Konpletetan illhuntzean. EZ Noel 101. Hil zen egüneko ülhünzian. Bp II 52. Abagadune txito<br />

erazkua da illunzeti ta apalorduraño. Mg PAb 153. Zenbat kalte ekarten daben illuntzeko familija etxera ez<br />

batutiak. JJMg BasEsc 124 (113 illuntzi). Goixian, eguerdijan eta illuntzian. Ur MarIl 1. Illhuntze batez. Gy 55<br />

(v. tbn. 89). Astelen illuntze baten. Noe 17. Illhuntzeko ezkilak. Zby RIEV 1908, 774. Goiz da illuntze. Echta Jos<br />

298. Gaztetasuna ta zartzaroa [...] gizonaren goiz ta illuntzea. Ag G 205 (v. tbn. 173). Illuntz eta jai gustatzen<br />

zaizka / zurruta eta kantuba. JanEd II 86. Illuntze aurrean. Inza Azalp 71. Udazkeneko / illuntze baten. Jaukol<br />

Biozk 5. Ilhuntxe batez lo egitea galdatu zuten etxe batean. Barb Leg 60. Mikel ikusi leza illuntzera bage. Or Eus<br />

19. Illuntze aurreak atera dun aizetxo bigunak. TAg Uzt 238. Illuntzerako Debara irixteko asmoz. Etxde AlosT<br />

76. Illuntzeko seirak inguruan. Bilbao IpuiB 180. Illuntzetan izan oi da euren [...] batzartxua. Erkiag BatB 136.<br />

Illuntzi aldera. Alzola Atalak 46. Negu-giroko iluntze goiztiarrean. MEIG IV 112.<br />

v. tbn. OA 155. AA II 212 (-nz-). Astar (-nz- ap. H). <strong>Lar</strong>d 431 (27 -nz-). Arr GB 11. Urruz Urz 61. Arrantz 33.<br />

Azc PB 86. HU Zez 183. Elsb Fram 136. A BeinB 72. Itz Azald 70. JE Bur 150. A Ardi 89. StPierre 20. Or<br />

SCruz 49. Enb 177. Laux BBa 116 (AB 53 illuntzi). Ldi BB 36. Kk Ab II 122 (49 illuntzi). Ir YKBiz 184. Iratz<br />

185. Zerb IxtS 21. Lf Murtuts 19. Mde Pr 370. NEtx Antz 41. Othoizlari 1954, 21. Munita 94. Gand Elorri 39.<br />

Anab Aprika 89. Arti MaldanB 207. And AUzta 102. JEtchep 109. Akes Ipiñ 31. Ibiñ Virgil 102. Uzt Sas 64.<br />

Iluntzi: DurPl 80. AEF 1921, 52. Altuna 49. Otx 22. SM Zirik 92. Etxba Ibilt 464. Ülüntze: Chaho AztiB 10.<br />

Illuntz: Laux AB 78.<br />

�2. (<strong>Lar</strong>, Añ), illundute. "Obscurecimiento" <strong>Lar</strong>. "Obscuridad, obscurecimiento" Añ. � Kalte prinzipalenetarik<br />

bat [...] da adimenduaren goibeltzea, ilhuntzea eta itsutzea. Ax 341 (V 227). Subaren argi zabaldute ta nosian<br />

beingo illundutiaz. Mg PAb 130. "Eklipsa" deritza, [...] bi argi-egille oien illuntzeak. Berron Kijote 134.<br />

- ILUNTZE-ABAR, ILUNTZE-NABAR. Anochecer, atardecer. "Illuntzenabar, oscurecer pardo" A s.v. nabar.<br />

v. ilunabar. � Eta arako illuntze-abarrean [...] azkenengo atxurkadak [...] yaurtiten. Alt EEs 1917, 43s.<br />

- ILUNTZE-ARO. "Illuntzearo (V), fresca del anochecer" A. "(V), temperatura del anochecer" A Morf 162. v.<br />

gauaro. � Juan nintzan zelaiko zugatz-pera, da emen egozan nire lengo lagunak paparrak zabaldu ta illuntzearua<br />

artzen. Ezale 1898, 333a.<br />

- ILUNTZE ON. Buenas noches (fórmula de saludo). � --Illuntzi on, Joxe Mari. --Ala ekar degizula. Urruz Urz<br />

42. Jainkoak iluntze on diola. A Ardi 32.<br />

- ILUNTZEPE. (Con suf. local de declinación en sing.). � Ikaretan dut biotza, / iluntzepetik doatzin itzal horiek<br />

ikusiz. Iratz 136.<br />

ilhuntze-iri. v. iluntziri.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

399

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

iluntzero, iluntzeoro. � Cada anochecer, todos los anocheceres. � Illuntzero joaten zan arraun-saiora. TAg<br />

Uzt 213 (v. tbn. 224). Goiz eta illuntzero, / eskolara aurretik ta eskolara ezkero. Gand Elorri 209. v. tbn. Erkiag<br />

BatB 102. Iluntze oro, han uzten nuen eritegiko ohean. MEIG IX 98.<br />

iluntziri (-lh- L, BN ap. Lh; H), ilhuntze-iri, ulhuntziri (ülhün- S (Foix) ap. Lh). � "Entré de la nuit, approche<br />

de la nuit" H. "Soirée" Lh. v. ilunabar, iluntze, ilundiri. � Ilhuntziria. Bazterrak ixil. Jerusalemen bakea. Ox<br />

74. Arrats ilhuntze irian. Ib. 105.<br />

ilunune. �1. Desdoro, deslucimiento. � Ainbeste giza alditan illun une bagarik, lausotu bagarik naastau<br />

bagarik [...] beti garbiro gorde dabeela Jaungoiko Bakarraren [...] ondra egijazkua. fB Ic I IV. �2. Zona, lugar<br />

oscuro. � Argijak egiten ebazan zirkiñakaz basterretako illun-unak be zirkin egiten ebenian. Kk Ab I 47. Mutiko<br />

beldurtiek, illun-une baten barrena ibilli bear dutenan [zarata aundia egin oi dute]. Ldi IL 95. Nire nai onek<br />

illun-une bat / gorrituko dau. 'Empañará de rojo las tinieblas'. Gand Elorri 186. �3. ilungune. Punto oscuro,<br />

pega. � Gizona den bezalakoa ikusi oi duelako, bere muga, koska ta akats guztiekin. Gizon orren illungune ta<br />

itzalak [...]. Vill Jaink 130 (v. tbn. 180). Arrazoibide makurra [...]: illungune bat aurkitzen dela ta, argi [...]<br />

dagoan egia zokoratzea. Ib. 183 (v. tbn. 176). �4. Illun-une artan. "En la ocasión funesta". Berron Kijote 157.<br />

ilunxko. v. ilunsko.<br />

ilunzale. � Aficionado a la oscuridad; oscurantista. v. ilunbezale. � Illun-zaliak argien kaltez / oi dabez indar<br />

luziak. Enb 81. Argi egiten saia saite zu / al dezun etxe danetan; / illunzaleak diranak geldi / ditezela illunpetan.<br />

Basarri Laugarren txinpartak 116 (ap. DRA). Ez dut nik ipiniko gure <strong>Lar</strong>ramendi garai hartako "argituen"<br />

artean, baina [...] ez da apika norbaitek usten duen bezain ilun-zale agertuko. MEIG VII 69. � Tenebrista. �<br />

Gizaki baten irudia utzi digu [Orixek], halarik ere, noizpaiteko "ilunzaleen" gisa argiz eta ilunbez oratua. MIH<br />

264.<br />

iluñ. v. ilun.<br />

ilhuña. "(BN-lab), boñiga, excremento de la vaca" A.<br />

ilupa (L-côte, B; VocB; ill- AN-gip-5vill), ilufa (L-côte). Ref.: A (ilufa, ilupa). �1. "Filucha" VocB. "Tamo,<br />

pelusa de telar" A. �2. (B; VocB), ilupe (B). Ref.: A; Inza EsZarr 176; Izeta BHizt (ilupe). "Persona de poco<br />

fundamento" VocB. "Persona pusilánime" A. "Hau yende ilupe! Mugi zaite, zein ilupe zaren!" Izeta BHizt. �<br />

Illupa ori! Ezta urtien urtez ere, etzaik senik erne. Zait Sof 128. �3. "(L-ain), ajado (traje). Soiñeko hori ilupa<br />

duzu (L-ain), ese traje de V. está ajado" A. �4. "(B), huero" A Apend.<br />

ilupatu (L-ain, BN-lab ap. A). �1. "Hincharse por el frío o la humedad. Euritearekin ardiak ilupatuak dira" A.<br />

�2. "(B), cubrirse de tamo" A.<br />

ilupe. v. ilupa.<br />

ilur. v. ilor.<br />

iluriko (Ae ap. A Aezk; ill- A Apend). � "Mantilla o manteleta que ponen a las criaturas sobre los pañales" A<br />

Aezk 294.<br />

hilurran (AN-erro, B, hil hurran BN-lab-ciz; Dv, T-L). Ref.: A (ilurrana); Inza Eusk 1926 (3-4), 5; Gte Erd<br />

265. � A punto de morir, próximo a morir, agonizante (usado como adj. y, sin dets. como adv.). "Hil hurrana<br />

da, il est presque mort" Dv (s.v. hurran). "Ilurran da" (AN-erro) Inza Eusk 1926 (3-4), 5. "(Être à) l'agonie" T-L.<br />

v. hilurren, hilzori. � Badirudite kanpotik probe, eztheus, plazer gabe, hil hurranak. Ax 508 (V 328). Senda<br />

zezála arren semea: ezi il urrán zé. LE Io 4, 47 (He hiltzen hari zen). Hotzez eta gosez hil hurranak. Laph 180.<br />

Hil-hurran edo hola hirirat ereman dutela dugu azken berria. HU Aurp 140. Haren fedeak ez du deus balio,<br />

ahula da, hil hurrana da, ez balitz bezalatsu da. HU Zez 194 (v. tbn. 113). Esaiok nola nagon / min, illun, illurrana.<br />

Or in Gazt MusIx 197. Ama hil urran duen haurraren auhena. Xa Odol 226. Olhetako gizon bat<br />

hilhurrana, elizakoak hartu beharra. Lf ELit 115. � (Uso sust.). � Hil hurrana altxatu zuen eta [...] etxerat<br />

ekharri. Laph 74.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

400

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

hilurrandu. � Llegar a un estado próximo a morir. v. hilurrendu. � "Xartzea libro". Zer? Gaixtatzea ote? Ala<br />

a[l]dixartzea, hil hurrantzea? HU Aurp 209.<br />

hilurre. �1. "Pasamiento, tránsito de la muerte, eriozpidea, [...] ipidea, ilurrea" <strong>Lar</strong>. Cf. hilurren.<br />

�2. Peligro de muerte. � Birali zioen mezu gile berariazko bat [...], haren ama kausitzen zen hil hurreaz haren<br />

abisatzerat. "Du danger". Birjin 452. Gur-Ama zaharretarik baten aldean egoteko, zeina baitzen hil-hurretan.<br />

"Qui était en danger de mort". Ib. 79.<br />

hilurren (AN-erro, B, L; SP, Urt). Ref.: A (ilurrana); Inza Eusk 1926 (3-4), 5; Inza NaEsZarr 2257; Gte Erd<br />

265. � A punto de morir. "Hil hurrena" SP. "Hyeme affecta, [...] hiltzera dohána, hillhurren déna" Urt I 380.<br />

"Ilurren dago" (B) Inza Eusk 1926 (3-4), 5. "Il urren dago" (AN-erro) Inza NaEsZarr 2257. "Il urrena dago (B)"<br />

Gte Erd 265. v. hilurran, hilzori. � Hekien dibinitateak / il-hurrenak daudezela, / Jesus ttipiaren sehaskan /<br />

ehorstera doazela. Gç 76. v. tbn. He He 11, 12. Ur eta ogian / yadanik hil hurren zen komentu azpian. Hb Esk<br />

101. Han atzematen dute agure bat hil hurrena. Hb Egia 22. Erronkariko euskara il urren da. FIr 177. Begietako<br />

argi itzalia, da lañoetan / il urren dagon euzkia. TP EuskOl 1931, 80. Axular apez beroa / hil-hurren ziren<br />

<strong>Euskal</strong>-Herrien betiereko Geroa. Iratz 132. Il urren utzi. Izeta DirG 79. Gaixo nagola esan, miñez, il-urren. Gazt<br />

MusIx 181. Oraindik, dakidanez, hilurren ez nagoelarik. MIH 365. � (Uso adj. y sust.). Agonizante. �<br />

Indarrera itzul azu haur gazte hillhurrena. EZ Man II 100. Lamina hil-urrenaren aintzinean othoitz bat erranik.<br />

Barb Leg 22. Telepatiaz bizidunak jaso zuen hilurrenaren berjakintza-petiko asmo baten kanporatzea. Mde Pr<br />

341 (v. tbn. 340). � Agonía � Odol-usaiña zan, eriotz sundea, illurren ta illondoko kirats zakarra. Erkiag BatB<br />

52.<br />

- HILURRENIK. A punto de morir. � Illurrenik (ilzorian, iltzear) dauden ostoak. Etxde AlosT 40.<br />

hilurrendu, hilurrentu. �1. Dejar agonizante. v. hilurrandu. � Eta nizaz eduki kontu / nahi ezpanuzu net hilurhentu.<br />

O Po 15. �2. "Hilurhentu (S), apagar" A. "Hilürhentü (S), s'éteindre" Lh.<br />

ilurri. v. elorri.<br />

ilusigarri (Chaho, Hb ap. Lh). � Encantador. "Illusoire, qui est de nature à éblouir, à séduire, à tromper par des<br />

apparences agréables, mais fausses" Chaho. � Musde Vivie Jauna [...] / filosomiaz beita ilüsigarri / eta<br />

domenanta profetak üdüri. 'De visage il est plein de charme'. Etch 552.<br />

ilusimendu (Hb ap. Lh), ilusimentu (Chaho). � Ilusión. v. ilusio. � Ez dut ilusimendurik ene herritarrak ene<br />

[...] senditzeko manerarat makurreraziko ditudala. Mde Pr 64. Nihauk ez dizut aspaldi huntan ilusimendurik<br />

haboro batere Uskalherriaz eta Uskaldunez. Ib. 60.<br />

ilusio, ilusino, ilusione (Chaho, Hb ap. Lh), elusio. � Ilusión. "1.º illusion; 2.º fantôme. 3.º charme" Lh. �<br />

Tentazione eta ilusione gaixtoez. Tt Onsa 168. O ilusioneak, o adimendu itsuak! Gç 30. Gabazko<br />

ilusionetarik begiratzeko eta bere burien arhintzeko plomuzko plaka bat errainetan estekatzen bazuten. AR 365.<br />

Erhoak aldiz berziaren ilusioner doatza jarraikiz. Egiat 243. Eta ezagüt erazi, / jüsto bada, zure legia, / kita ahal<br />

dezan / Bahometen ilüsionia. Xarlem 693. Begiak idekitzen daizku, suntsituz ilusione guziak. Jaur 406. Buru<br />

guzia ilusionez zoratua. Laph 112. Dagon bezela, ezer ez. Buruz bakoitzak igarri nai duana. Baserritarrak<br />

esango lueken bezela: elusiok. JAIraz Bizia 44. Amets eta ilusiñoak. Etxde JJ 35. En DFRec hay 4 ejs. de ilusio.<br />

� Ilusión, esperanza, optimismo. � Ni, gazeta egilea naiz; eta bizkitartean ez dut baitezpadako ilusionerik,<br />

hemen erraiten ditudan egien indarra urrun, urrun doakela. HU Zez 51. Gauza baten atzetik elusioz beterik<br />

gabiltzanean. JAIraz Bizia 96. Batere ilusiñorik gabe etxeratu zen Piarres. Bazekin, berriz ere lengo auzi<br />

zaharra berritu bearra zeukala ta bere maiteñoagatik burrukari ostera ekiteko kemen gabeturik arkitzen zen.<br />

Etxde JJ 66. Ilusio izpi bat / barrunbe hau argitzen. Azurm HitzB 45 (v. tbn. 52). En DFrec hay 14 ejs. de ilusio.<br />

- ILUSIONEZKO. (Adnom.). � Ilusionezko eta enganiozko botiga. Lç Ins G 5r.<br />

ilusiodun. � Ilusionado. � Eztio inori inporta haren aurpegiak pergaminoaren zimeltasuna daukanak, haren<br />

bihotza gaztea eta ilusioduna baldin bada. Arti Ipuin 55.<br />

ilusitu (Chaho, Gèze, Hb ap. Lh). � "Illusionner, faire illusion, causer de l'illusion" Chaho. "Éblouir" Gèze. "1.º<br />

illusioner; 2.º amuser (les enfants)" Lh. "(BN), embaucar, seducir" Lander (ap. DRA). � Kristi sinpliak oro /<br />

behar zitzagü ilusitu eta ahal bezain fazilki / idolen adoratzera obligatu. Mustafa 20 (ap. DRA). [Gizon<br />

intresatiek] nazione guzia / ilusitzen zuten. Bordel 156. Orduan galdegin zuen Baleazarri mintzatzea bere<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

401

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

edertasunaz haren ilusitzeko irritsean. Dv Telem 106. Sorginkeria zerbaitez ilusitua zagokala. Laph 108. Bertze<br />

lanik ez baitu [Iñaziok] gizon gazten ilusitzea baizik. Ib. 111. Ilüsitürik nüzü ni hartzaz haiñ beste / nun haren<br />

bihotzari tinki esteka beneinte. Xikito 12. Lelo horrekin ez du behar haurrak gehiegi ilusitu ttipitik. Herr 25-9-<br />

1969, 4. Gaizo neska! Nola ilusitua ahatik! Ez diot ba den gutieneko esperantzarik eman. <strong>Lar</strong>z Iru 96. �<br />

"Ilhusitu, cegado, ilusionado" Arch (ap. DRA).<br />

ilusitzaile, ilusitzale. � (El) que engaña, seduce. � Mundua-ilusitzale / gaistuen tratia. Bordel 142.<br />

iluskeria. "Pelambrera, pelona, enfermedad, illuskeria, biluskeria" <strong>Lar</strong>.<br />

ilustrazio, ilustraziñoe. � Ilustración. � Asko jakik orrek! Orrek bai daukala ilustraziñoia. Ag G 356 (v. tbn. Kr<br />

122).<br />

ilustre. � Ilustre. � Ill[ustr]e abadesa notadea. Lazarraga (B) 1180vb. Dedikatzen dio erri ilustre oni kartilla<br />

au. OA tít. Aita Saintü ilüstria. Xarlem 138 (v. tbn. 1266). v. tbn. CatLan 1. Jaun txito argitu edo ilustre don<br />

Franzisko Longa eta Antxia. Astar II III.<br />

ilustrisimo. � Ilustrísimo. � Ene Iaun Tarbeko ipizpiku ilustrisimoari . Harb a) 6r (v. tbn. Tt Onsa 7). �<br />

(Forma de femenino). � Alan daukat konfianzea zure ilustrisima señoriak faboreziduko dabela. Cap<br />

(pról. ed. 1893).<br />

ilustu. "Trasmatar, besteak lenago ilustea..." <strong>Lar</strong>.<br />

iluzki. v. eguzki.<br />

hilxko. � Dim. de 1 hil II ('insípido, soso, sin vida'). � Halere arbi salda hilxko iduritu zitzautan eta mehe. Prop<br />

1890, 24s. Damurik, solasek ez baitute bizi gehixago; artetan hilxko iduri dute. Herr 6-11-1958, 4.<br />

ilzahar (ilzaar V-m; ilzar V, G, AN-ulz-erro, B; <strong>Lar</strong>; h- L). Ref.: A (ilzaar, ilzar); Lh (hilzahar); Iz Ulz (ilzar).<br />

� "Luna que acaba" <strong>Lar</strong>. "Plenilunio, litm.: luna vieja" A. � Baña Ilzarraren ostez Ilbarria dator. Arriaga<br />

Lekob 9. Ilzarren moztu bear da ulea, zuritu eztaitean (V-arr). A EY I 164. Biar, ilzar egunez. 'Desde el<br />

plenilunio de mañana'. Zait Sof 88. Pazkoa il-zar: askiko ttuk (dituk) edozein bei zar (AN-ulz). Inza NaEsZarr<br />

970.<br />

ilzahartu, iltzartu (AN-ulz). � "Iltzartu du, ha entrado en luna llena o decreciente" Iz Ulz.<br />

hilzale. v. hiltzaile.<br />

hilzori. �1. Agonía. "Ha tenido dura agonía, il-zori gogorra izan du (G)" A EY III 241. v. hiltamu, hilasma. �<br />

Eztuzu nahi sinhetsi badela hilzorik eta heriorik edo sinhetsirik ere badela, iduritera emaiten duzu [...]. Tt Onsa<br />

16. Lagundu eioela [...] estualdi ta ill-zori arrigarrizko atan. Ag Kr 198. Il-zori neketsuan dagon [...] mirabe<br />

onen anima. ArgiDL 121. Erlijioaren il-zoria [zetorrela]. Etxde AlosT 38. Neskaren ilzoriari igarririk [...].<br />

Etxde JJ 263. [Edankeriak] abenda pozoitu, buruak erotu, il-zoria sortu. MAtx Gazt 77. �2. (Adj.). Agonizante.<br />

Cf. infra HILZORIKO (b). � Iñularreko euzki il-zoriak / azken-agurra Arabari. SMitx Aranz 218. Kalbario<br />

mendian / euskaldunak Jesus ilzoriari. Ib. 181. � Joxe Mari il-zori billatu dik [...] Joxepak goizean. Ataño<br />

MLanak 148.<br />

- HILZORIAN. A punto de morir, agonizando. "Iltzorian zegoen (G-azp, AN-gip)" Gte Erd 265. � Eri zegon, ilzorian.<br />

Ir YKBiz 145. Hil zorian zituzten beren aberri hizkerak. Mde Pr 281. Elizakoak artuta il-zorian zegok.<br />

Etxde JJ 275. Alabatxoa il zorian eukan. Bilbao IpuiB 225. Il-zorian jartzen naun naigabe aundi baten erdian<br />

bizi naizela. MAtx Gazt 33. Lur egartsuan landarak ia il-zorian daudenean. Ibiñ Virgil 71s. Etxekoren bat il<br />

zorian danean. NEtx LBB 74. Xuberotarren dantza ederrak hil-zorian daude. MEIG I 233. En DFrec hay 6 ejs.<br />

de hilzorian.<br />

v. tbn. Ag Kr 132. ArgiDL 121. Jaukol Biozk 104. Enb 64. Ir YKBiz 74. SMitx Aranz 5. Erkiag Arran 170.<br />

- HILZORIKO. a) (Adnom.). � Eta alako il zoriko antsi apal bat nonbaitetik urten zitzaion. Ugalde Iltz 25.<br />

Hilzoriko premian geundelako. MEIG VIII 56. b) Persona agonizante. v. hilurren. � Joanesen gelatxoan argia<br />

jarri dute, il-zorikoen argia. Ag G 357. Lepotik eltzen dio, il zorikoak bizitzari bezela eutsitzen dio. Ib. 339 (v.<br />

tbn. 156). Ahaleginean eta epetan ibili gabe sendotu behar den hilzorikoa. MEIG IV 132.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

402

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ilzorro. "(R-uzt), cañón de pelo o de barba" A.<br />

ima (G-azp-to). "Sangrías que, para desagüe, se abren en los caminos y sembradíos" Arrue Eusk 1962, 357.<br />

imaia. v. imajina.<br />

imaje (S ap. Lrq), imajen. � Imagen. v. imajina. � [Altarian dagona] da imajen eta semejanza zeurian<br />

dagonarna. CatR 39 (CatAe 38 y CatSal 39 imajen). Egin erazi zian [...] imaje bat oro zilharrez. Ip Hil 24 (193<br />

Mariaren imajia).<br />

imajina (Lcc, SP , Urt I 34 (+ imaiina), Ht VocGr , Chaho; -iñ- V-gip; Añ), imaxina<br />

(VocBN, H), imayina, imajiñ, imaia (H), emaxina (H). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. � Imagen; representación.<br />

"Bartolon imajiñia, Eibartik atara ei eben Elgoibartarrak urdai truke" Etxba Eib. v. 1 iduri, 1 irudi. � Tr.<br />

Documentado en autores de todas las épocas y dialectos. Imajina es la forma general (imajiñ en Ubillos, Arrue<br />

(May 7), Goñi y Txirrita (B II 92)). Emplean la grafía MarIl (75) y Jauretche (370), y Haraneder<br />

(Gudu 142), Mihura (95) y Goyhetche (193). Hay además imaia en Elissamburu (Fram 127) y Joannateguy<br />

(Bihotz 71). En DFrec hay 9 ejs. de imajina y uno de imagiña. � Idolá, hanbat erran nahi da nola imajiná edo zerbait representatzen duen figurá. Lç Decl a) 4r. Ekhardazue dinero bat [...]. Norena da imajina <br />

haur eta skribua? Lç Mc 12, 15 (He figura, TB, Dv itxura, Ol, Ker, IBk, IBe irudi). Pintatzaille batek egin<br />

baleza imajina eder bat. Ax 171 (V 116). Zurezko imajina bat. SP Phil 3. Loa herioaren imajina denaz<br />

geroztik. Gç 60. Zure spiriturat heldu diren imajina banoek. Ch III 6, 3 (Mst üdüripen). Jesu Kristoren<br />

antz edo imajiña bizia. Cb Eg III 330. Zerua [...] adiratzten zuan imajin edo siñu eder bat. Ub 33s.<br />

Ispilluan ekusten dezun imajina edo irudia. Mg CC 198. Geratzen dira imajiña berak imajinazioan<br />

sendoro ezarriak. AA III 626. Belaunikaturik zirurien pazientziaren imajiña. Zab Gabon 48. Ama Birjiñaren<br />

marmol txurizko imajiñ eder bat. Goñi 110. Gorago / zure imajina altzatutzeko / palankarikan eztago. Arti<br />

MaldanB 228.<br />

v. tbn. Mat 104. Ber Doc 134r. EZ Man I 10. Cap 41. Tt Arima X. CatAnz 4. Bp I 125. ES 187. Mb IArg I 301.<br />

Mst III 20, 2. CatLan 135. Iraz 26. El 48. Mercy 28. Brtc 79. Añ CatAN 33. Gco I 465. VMg 32. JJMg BasEsc<br />

240. Astar II 46. CatLlo 35. CatB 39. JesBih 464. CatBus 21. Bil 53. CatS 128. Ip Hil 180. A Aezk 250. SMitx<br />

Aranz 67. Lek SClar 131. Vill Jaink 60. Azurm HitzB 51. Berron Kijote 106.<br />

- IMAJINA-LEKU. "Santuaria, [...] errelikarioa, imajinalekhua" Urt I 288.<br />

- IMAJINARA(T) (SP). (Precedido de gen.). A imagen (de). "Jainkoaren imajinara egina, fait à l'image<br />

de Dieu" SP. � [Gizona] kreatu ukhan zuen bere imajinara eta irudira. Lç Adv * 8r. Jangoikoaren irudi<br />

edo imajiñara egiña. Mg CC 173.<br />

v. tbn. Mat 311. Ax 21 (V 12). SP Imit III 55, 1 (). Ch III 55, 1 (). LE Ong 76r. Gco I 396.<br />

CatUlz 53. Imajinala: Tt Onsa 94. Mst III 55, 1 (). CatLan 31.<br />

- IMAJINAZKO. Figura en SP, sin trad.<br />

imajinagile. "Imajinagillea , faiseur d'images" SP.<br />

imajinatu (Lcc (-jinadu ), Urt III 177 (+ imaii-), Chaho), imaxinatu (L, BN, S ap. Lh). � (Aux. trans.).<br />

Imaginar. "S'illusioner, rêver" Lh. � Imajinatu duten guzia eztela abusu bat eta enganio bat baizen. Lç<br />

Ins G 5r (v. tbn. Adv ** 1v y 2r). Imajinatzen eta pensatzen dutela mundu onetako gauzetan. Ber Trat<br />

32r. Zenbat jende han dabilan / nik ezin imajina . Hm 128. Imajinatu al ditean gaitzikan andiena.<br />

OA 39. Etzuen imajinatzen munduan gu bezalako [...] gizonik. Arti Ipuin 60. En DFrec hay 8 ejs. de imajinatu.<br />

� (Aux. intrans.). � Imajina zaite ikhusten duzula ifernuko suge ikharagarria. He Gudu 139 (30<br />

imayinatu).<br />

imajinatxo. "Chamaterra, neskato errethaulak, imaiinak, imaiinatxoak" Urt IV 456.<br />

imajinatzaile. "Commentor, [...] phentsatzáillea, imaiinatzáillea" Urt V 428.<br />

imajinazio (Lcc, Urt III 176), imajinazione (Urt III 176, Chaho), imayinazione, imasinazione. � Imaginación<br />

(facultad); cosa imaginada. � Serbeten imajinazione deabrukeriazkoak [...] atribuitzen baitrauka Iesus<br />

Iaunari [...]. Lç Ins G 3v. Zabiltzate han barrena / imajinazionez / eta orrhoit hango pena. Arg DevB 15. Ezta<br />

gure imajinazionerat etorri ere zuen habitantek egin duten akzione injustua. ConTAV 5.2.9, 133 (Urruña, 1680).<br />

Pekatu izateko imajinazio eta pensamentu gaiztoak. OA 141. [Tentazionea] hastean ez da spirituko<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

403

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

gogoeta bat baizen, gero imajinazione borthitz bat. Ch I 13, 5 (Mst imajinazione ). Irudin edo<br />

imajinazinoe zikin ta aragizkoren bat. CrIc 75. Nolako indarra duan idurimendu edo imajinazioak gure<br />

[...] pasioai su emateko. AA III 627 (v. tbn. 626). En DFrec hay 6 ejs. de imajinazio y 7 de imaginazio. v. tbn.<br />

Gco I 404. Imajinazione: UskLiB 99. Imayinazione: He Gudu 33. Imasinazione: Elsb Fram 73.<br />

imajinaztatu. Figura en SP , sin trad.<br />

imakikan (ines.). � "Imakikan daude (Gc), (están) de esquina, reñidos" A. � Bi uriburuok aurkez-aurke, buruzburu<br />

imakikan bizi ziran. Zait Plat 115. Bi eskubide buruz-buru imakikan azaldu ziran. Ib. 104. Imakikan<br />

daudenok adierazteko. Ib. 46 (v. tbn. 34).<br />

iman (<strong>Lar</strong>, Añ). � Imán. Cf. <strong>Lar</strong>: "Magnetismo, virtud magnética, imangokia" <strong>Lar</strong>. v. aimant, HARRI-IMAN.<br />

� Galtzairu-autsa bota zaiozu / ta gero eman imana. Uzt LEG I 248 (v. tbn. II 294). v. tbn. Azc PB 154. Erkiag<br />

BatB 42.<br />

imandar. "Magnético" <strong>Lar</strong> � Chaho.<br />

imasimanu (L-côte, BN ap. A; VocBN), imasimo (BN-baig ap. A). � "(Adv.), avec parfaite ressemblance;<br />

imasimanu zure semeak zu iduri du, votre fils a une ressemblance parfaite avec vous" VocBN. "Con perfecto<br />

parecido" A.<br />

imasinazione. v. imajinazio.<br />

imeite-. v. ipini.<br />

imenso. v. inmenso.<br />

imentzio. v. imintzio.<br />

himeretzu. v. hemeretzi.<br />

imia. v. imina.<br />

imido. v. enbido.<br />

imiki. v. ibiki.<br />

imilaun (<strong>Lar</strong> DVC 246, Añ (V); -ill- V-m-gip, G-azp-goi), imillauren (V-ger), imillen (V-gip, G-azp), imillaen<br />

(V-gip), imillau (V-gip), emilaun (<strong>Lar</strong>). Ref.: VocZeg (imillaune); A (imillaun); EEs 1930, 28; Garate 6. a Cont<br />

BAP 1949, 358; Etxba Eib (imillauna); Iz UrrAnz (imillena), ArOñ (imillaun); Elexp Berg (imillen). �<br />

"Celemín" <strong>Lar</strong>, Añ. "Almud" Añ. "Cuartilla, medida de granos algo menor que el celemín" A. "[Urte barri-barri,<br />

txarri-belarri, daukanak eztaukanari] imilaun arto ta gari (V-m)" A EY III 74. "La medida de cap. de 3 kg" Iz<br />

UrrAnz. "Medida de capacidad para áridos" Etxba Eib. "Egurrezko ontzi kuadrau bati esaten jakon imillena"<br />

Elexp Berg. � Imi laun bat saldu daben prezijuan. fB Ic II 132.<br />

- IMILAUNPE. (En casos locales de decl. sing.). v. GAITZERUPE, LAKARIPE. � Gizon andi arek ezebezala<br />

euren lanak egin imillaunpean (sub modio) egoteko, argi-mutillean (super candelabrum) euki ta illuntasuna<br />

kenduteko baiño. A Ezale 1897, 298b. Argi iziotua be ez dabe imillaun-pean ipinten, argi-ontziaren gaiñean<br />

baiño. Ker Mt 5, 15 (Lç, Echn, Leon gaitzurupean, TB, EvL gaitzerupean, Ip gaitzürüpian).<br />

� Etim. De *imin(a)-lauren.<br />

imilaunka (-ll- V-gip ap. Etxba Eib), imillaunga. � Por fanegas. "Imillaunka jaten zittuen babak aren etxian, en<br />

aquella casa se comían las habas por fanegas" Etxba Eib. � Ori bai, eralgi ta zabalduko daue itza ugari,<br />

imillaunga edo imiñaka; baña ez dirurik. Ag Kr 131.<br />

imilitz (BN-ciz), imilitxa (BN-baig). Ref.: A (imilitz); Satr VocP (imilitxa); CEEN 1969, 142. � "Escobita hecha<br />

de sorgos" A. "2.º époussette de plume (faite d'une aile d'oie). 3.º plumeau" Lh. "Escobita de fogón. Escoba<br />

corta" Satr VocP. � Imillitz txorta bat odol-askan bustirik. Ol Ex 12, 22 (Dv hisopo ahurtara, Ker isopu sorta).<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 404<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

Zurdazko imilitz baten inguruan biltzen ziren. [...] Imilitz horrek iduri zuen asto buztan bat. Herr 29-10-1964, 4.<br />

imina (Añ (V); -iña V; <strong>Lar</strong>, Añ (V), H), imia (V-gip, G-azp-goi; <strong>Lar</strong>, Añ (G), H (V, G)), imi (G-goi), iimi, imiri<br />

(G-azp), ipina (G-azp), emiña (V-gip). Ref.: VocZeg (imie); A (imiña, imi, ipina); EEs 1931, 41; Iz UrrAnz<br />

(imiñia), ArOñ (imiñia, emiñia); Etxba Eib y Elexp Berg (imiña). � Cuarto de fanega. "Emina" <strong>Lar</strong>. "Tahulla,<br />

imia baten ereikaia" Ib. "Cuartal de trigo, etc.: [...] (V) imiña, iminea; (G) imia" Añ. "Cuartal de fanega"<br />

A. "Imia: anega-laurdena neurtzeko ontzia (G-goi)" EEs 1931, 41. "La medida de cap. de 12 kg" Iz UrrAnz.<br />

"Imiña bat gaztaña ipiñi eben afaittarako" Etxba Eib. � Imina bat labore saldu. fB Ic II 132. Imineagaz neban<br />

urre gorria / anegeagaz neban urre zuria. Balad 45. Eresarkiak izango dik lana iimi ta lakari gainetako<br />

tontorrak neurrikatzeko eraxten. TAg GaGo 94. Aita jauna neriak / niri eman zidan / imiñan (anega-laurdena)<br />

dotia. Canc. pop. in Etxde AlosT 96 (tbn. en Balad 48 imiñan, Or Eus 116 iminian). Baserrira ezkondu bear zuen<br />

neskak, imiñan ankak sartuta, jaso bear zuen anega bat gari bizkarrera. And AUzta 37. Imiñak bete intxaurrak<br />

eta / zenbait ezti ta argizari. And Auspoa 52-53, 107. v. tbn. BasoM 45 (imia).<br />

� Etim. De lat. hemina.<br />

iminaka. � Por cuartos de fanegas. � Ogiak anegaka; barbantzoak imiñaka. Ag G 55 (v. tbn. Kr 131).<br />

iminakada, imiñakara (V-gip). � "Cuarta parte de una fanega. Imiñakara bat baba emun gontsan erregalo"<br />

Elexp Berg.<br />

iminako, imiako, imiko (G-goi ap. EEs 1931, 41). � Medida de capacidad de un cuarto de fanega. � Beste kaja<br />

bat bazuten oso egoki egiña; imiakoa zuan izena. Ura lau aldiz beteta osatzen zuten anea bat. BasoM 46.<br />

iminerdi, ipinerdi (-iñ- G-azp ap. A). � Medio cuartal, media hémina. � Imin-erdi / baba baltz jarteko. AB<br />

AmaE 270. Imiñerdi baba zuri ta urdai zati bat. Ag Kr 171.<br />

imini. v. ipini.<br />

imintxa. v. imitxa.<br />

imintzio (Urt II 375), imintzione (Urt II 375, -nz- Ht VocGr 376), inbenzione. �1. Invención, invento; treta,<br />

recurso. � Zilharra edo harria gizonen artez edo inbenzionez moldatua irudi duela. Lç Act 17, 29 (TB maneaz<br />

eta trebandeaz, Dv antzeak eta asmuak, Urt arte eta mañak). Inbenzione humano eta lege guziak. Lç Ins G 7r.<br />

Haren espiritu ederraren inbenzione ederrak. Tt Onsa 17. Badu gure etsaiek mila artifizio, mila inbenzione, mila<br />

finezia gure inganatzeko. Ib. 168. Har ezazue beraz olio liga, arno xuriaren liga [...], phereka zatzue zuen ardiak<br />

iminzione hortaz epheldurik. Mong 593. Hitzkuntza guztiak direla gizonek bilhaturikako imintzione batzuek. ES<br />

140. Hau etsaiaren imintzione bat da, zeiñak [...] nahasi nahi baitzaitu. He Gudu 117s (v. tbn. 164). Agindu zion<br />

[...] artikiren zituela lurrera murru lodi hek guziak, gerletako imintzionerik eta nekherik batere gabe. Lg I 189s<br />

(138 gerlako imintzione). [Holofernes] bear ziran gerrako iminzio eta gauza guziakin bere lanbidean abiatu zan.<br />

<strong>Lar</strong>d 286 (Harriet traduce "apprêt, préparatif"). Zer diren Gabonak? Lamiak eta sorginak eta gizonen asmazio<br />

eta imintzio guztien nahasketa bat. Arti Ipuin 24.<br />

�2. (G-azp), imentzio (G-to, AN-gip), imintsio (G-azp), imenzino, imenzinoe, imusiño (V-arr-gip, AN). Ref.: A<br />

(imenzio, imusiño); A Apend (imintsio); Garate 1. a Cont RIEV 1930, 155 y 2. a Cont RIEV 1933, 98. Mueca,<br />

ademán, gesto. "Apariencia (Deba)" Garate 1. a Cont RIEV 1930, 155. � Ze errespeto [...] gura dabee euki<br />

mutill, alako imenzinoe, jesto ta zorakerijarik andijeenak egiten ditubeenak. JJMg BasEsc 138. Or egoten zan, a!<br />

(Imintziyua egiñaz), bere ortz ustelak erakutsiyaz. Alz Txib 84 (v. en la misma pág. imintziyuak egiñaz).<br />

Begiakin, aboakin eta sudurrarekin imintzio mota guziak egiten dituela. Muj PAm 43. Idazleak [...] aintxe bear<br />

du barne-mogidura berezia idaztera bultzatuko duena bestearen imintzio parregarri gerta eztedin. (Interpr?).<br />

Ibiñ Virgil 25. Imintzio eta espanturik gabeko rebeldia zen Vallejorena. Lasa Poem 105. Imintzio bakoitzak.<br />

"Cada gesto". MEIG IX 116 (en colab. con NEtx). [Chaplinen zinemak] aski ditu orain ere zeinuak eta<br />

imintzioak. MIH 318. Bera da gazte hori, hitz, imintzio, ibilera. MEIG I 124. Burua jasotzeko imintzioa egin.<br />

MEIG VIII 45. En DFrec hay 2 ejs. de imintzio. � Joko abila izan omen zen Saizarbitoriarena [...] euskarari<br />

erdara nahasi zionean. [...] gogora dezaket horrelako zerbaiten imintzioak bederen [...] badakartzala Agirre<br />

Asteasukoak. MEIG VII 42s.<br />

imintziotsu, imintzionetsu. � "Catus, [...] fetxoa, imintziotsua, imintzionetsua" Urt IV 311. "Artificiosus, [...]<br />

agudoa, abilla, imintzionétsua" Urt II 374.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

405

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

imintziotxo, imintzionetxo. � "Captiuncula" Urt IV 210.<br />

imiri. v. imina.<br />

imitagarri (Urt I 318, <strong>Lar</strong>, Añ, T-L). � Digno de imitación. "Imitable" <strong>Lar</strong>, Añ y T-L. � Garbi aitortzen du ez<br />

derizkiela honetan imitagarri. MIH 252.<br />

imitalari. "Assectator, [...] imitalaria, imitatzaillea, imitatzen duena" Urt II 439.<br />

imitarazi. � Hacer imitar. � Patriarkek gure Jaunagana zuten debozionea eta desirak guri imitarazteagatik.<br />

CatLav 360 (V 174).<br />

imitari (<strong>Lar</strong>, Dv). � Imitador. v. imitatzaile. � Ene imitari izan zaitezte. Dv 1 Cor 11, 1.<br />

imitatu (Lcc (-adu), SP, Urt I 319, Ht VocGr, <strong>Lar</strong>, Añ, Dv, H). � (Aux. trans. bipersonal). Imitar. "Remedar"<br />

Lcc. � Krist eta apostoluak imitatzeko. Lç 1 Cor 11 (tít.). Eztezála imita gaitza, baina ona. Lç 3 Io 1, 11 (He,<br />

TB, Dv imitatu; Ur, Ker, IBk, IBe jarraitu). Imita ditzagun Salbatzailearen exenpluak. Jaur 378. Hazparneko<br />

misionest ezagutu zonbait imitatuz, emaiten du predikua. <strong>Lar</strong>z Senper 108. Ingurukoen lanak ongi ezagutzen eta<br />

imitatzen zituenik ez da erraz aurkitzen. MEIG IV 64.<br />

v. tbn. Ber Trat 54r. EZ Man I 29. Arg DevB IV. Tt Onsa 84. SP Phil 147. Ch I 1, 1. CatLav 28 (V 21). Mst III<br />

56, 3. Mih 3. Cb Just 29. Brtc 86. CatLan 76. LE Ong 16r. Gco I 472. Dh 252. JesBih 445. MarIl 118. UskLiB<br />

39. Etch 112. Bordel 108. Gy 7. CatS 110. Laph 127. Arr May 153. Bv AsL 39. Elsb Fram 111. Arb Igand 167.<br />

Ip Hil 267. Etcham 176. Txill Let 25.<br />

- EZIN IMITATUZKO. "Inimitable" T-L.<br />

- IMITA-LAGUN. "Aemulator, aemulus, [...] imitalaguna, imitatzáillea" Urt I 319.<br />

- IMITATZEKO. Digno de imitación. v. imitagarri. � Saindu berthutetsua / Saindu Iauna obeditua / Saindu<br />

imitatzekoa. EZ Man II 192.<br />

imitatzaile (Urt I 319, <strong>Lar</strong> (-alle), Dv), imitazale. � Imitador. � Zareten ene imitazale, ni ere Kristen bezala. Lç<br />

1 Cor 11, 1 (He, TB, Bibl imitatzail(l)e, Ur imitatzale; Dv imitari). Iesusen imitatzaille humil. SP Imit IV 18<br />

(tít.). Bere nausiaren imitatzaillea. Gy 213. Axularren ondokoa eta imitatzailea izan zen hura. MEIG V 70 (v.<br />

tbn. 100 y 106). v. tbn. He Eph 5, 1. Cb Just 78. Dh 260. Imitazale: UskLiB 142.<br />

imitazio (Urt I 319, Chaho), imitazione (SP, Urt I 319, H), imitazino (Chaho), � Imitación. "Imitation, livre de<br />

l'Imitation de J.C. ou de la Vierge" H. � Gure Salbatzaillearen bizitzearen imitazionea, bihotzberatasuna. SP<br />

Phil 105. Jesu Kristoren Imitazionea, lehenbiziko liburua. Ch 1 (v. tbn. Mst 1, Lg II 100, Dh 256, JesBih 427,<br />

MarIl 28, Hb Esk 99, Laph 191, Zerb Azk 59, Iratz in Alzola Atalak 119s imitazione, Echve Imit (tít.) imitazio).<br />

Birjina Sainduaren berthutien imitazioneaz. Mih 1 (tít.). v. tbn. Arg DevB 57. Tt Arima 84. CatLan 4. Jaur 354.<br />

- IMITAZIONETAN. A imitación (de). � Haren imitazionetan, bekhaturik egin gabe bizirik. Tt Onsa 40 (v.<br />

tbn. 48 y Arima 42). Humil izan nadin zure imitazionetan. Brtc 218.<br />

- IMITAZIONEZKO. (Adnom.). � Bekhatu orijinala baita atxakio heretajezko bat eta ez solament<br />

imitazionezko bat. Lç Ins G 2v.<br />

imitezgarri. "Inimitable" <strong>Lar</strong>.<br />

imitola (det.). "Juncalcito redondo" Ast Apol 101 (� Dv). Parece tratarse de la explicación etimológica de un<br />

nombre propio.<br />

imitoriatu. � Inventariar. "Inventorier" T-L. � Zumalakarregiren koinata imitoriatzen ari zen, ea zer gelditzen<br />

zitzaion ondorez. GH 1971, 156. Frantziako gobernuak, bertze ainitz ontasun saindu bezala Semenarioa ere<br />

behin imitoriatu zuenean eta gero alde-bat ebatsi. Lf ELit 221.<br />

imitorio (L, BN, S ap. Lh). � Inventario. v. inbentario. � Erran zuten elizen eta elizari doazkon apez-etxe,<br />

semenario eta bertze guzien imitorioa egitean ez zutela xede gaixtorik. HU Zez 152 (v. tbn. 135, 145; 131 y 165<br />

imitoria). Izan ziren [...] <strong>Lar</strong>resoroko elizaren ikertzen, erran nahi baita, imitorio estakuru, elizaz eta elizaren<br />

barnekoez jabetzen. Ib. 126. Gure Elizako imitorioan ukhan ditugun afrontuez orhoit gira. Eskual 17-4-1908, 2.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

406

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

imitu. v. inbutu.<br />

imitxa (V-gip; Dv (V); -ea det. <strong>Izt</strong> 24v), imintxa (V-m-gip; Añ), imutxa (V-gip, G-azp). Ref.: A (imintxa,<br />

imutxa); Iz ArOñ 199; Etxba Eib (imutxa). v. zimitz. � Chinche. "Geittu ziran imutxak bezela eta berriz bete<br />

eben lur gaña, [...] se multiplicaron como chinches" Etxba Eib. "Carcoma" Iz ArOñ 199 nota. � Obeto egingo<br />

zenduban zeuk bere lo egin bazendu, gaba alperrik igarota, ardi ta imitxa txatxar batzuk gora-bera. Mg PAb 69.<br />

Ez nabee iratzartuko ez ardi, ez imitxen zirikak. Ib. 66. Tximitxa edo imitxia esaten da tximurtxi edo imurtxi<br />

egiten dabelako. Ib. 179 (v. tbn. 74 y 116).<br />

imixil, imizil. v. inbizil.<br />

immolatu. v. imolatu.<br />

himno. � Himno. v. ereserki. � Birjinaren himno debota. Harb 108. Kanta diten zure laudorioak / himno eta<br />

kantiketan. Monho 152.<br />

v. tbn. EZ Eliç 173. Gç 31. Brtc 51. Añ EL 1 171. Dh 86. JesBih 480. UskLiB 164. Dv LEd 30. Arr May 176. Lap<br />

60 (V 31). Elsb Fram 115. Arb Igand 139. Ip Hil 245. SMitx Aranz 241.<br />

himnus. � Himno. � Himnus edo kanta. EZ Eliç 369. � Himnus kanta: Primo dierum. EZ Eliç 171 (v. tbn. 204,<br />

217, 229, 241 himnus kanta).<br />

imo. v. umo.<br />

imodeskeria. � Indecencia. � Hura arras bere baitharik suntsitu nahiz, batean izanen imodeskeria, bertzean<br />

jauzkortasuna, bertzean hantustea edo orguilua. Dh 53.<br />

imodest (Urt). � Indecente, indecoroso. "Canaedicus, [...] imodésta, deshonésta" Urt V 34. � Ez da egia<br />

miletan zure izpiritua barraiatua egon zarela, alde guzietarat beha egon zarela, postura imodest batean egon<br />

zarela? Brtc 243s.<br />

imolatu (Hb ap. Lh, Gèze, Dv), immolatu. � Inmolar. � Jainkoa da immolatzen, / eta xahutasuna bera /<br />

halaber purifikatzen. Gç 132. Sei hurratsetarik sei hurratsetarat imolatzen zuten idi bat eta akher bat. Lg I 301<br />

(222 immolatu). David persekutatua, bazkoko bildotsa imolatua. Mih 100. J. Kristo, zure Semea, aldare hunen<br />

gainean immolaturik heldu baita. Brtc 36 (267 imolatu). Ikhusten zuenean bildots bati odola khentzen, uso bat<br />

imolatzen, ikhusten zuen haren Semea izanen zela egun batez imolatua. Jaur 360. Jerusalemeko inguruan lekhu<br />

goretan imolatzen haritzeko ezarri usnaginak xahutu zituen. Dv 4 Reg 23, 5. Biktima horiek oro imolatuak izan<br />

ziren, edo itho araziz Loire deitzen den ibaia handian. Elsb Fram 117. Jesu-Kristo zure Semea aldare hunen<br />

gainean immolatu baita. Arb Igand 206. v. tbn. Monho 76. MarIl 61. Immolatu: CatLan 134. CatS 74.<br />

imolazione. � Inmolación. � Bitima handi haren imolazionian [...] sartzen zen Jinkoa. Ip Hil 177.<br />

himor, imore. v. umore.<br />

imortal (Lcc, Urt III 62), inmortal (Lcc (s.v. immortalmente), SP (imm-) � Chaho), inmortale, imortel. �<br />

Inmortal. � Tr. Documentado hasta mediados del s. XIX. � Rege eternalari, immortalari. Lç 1 Tim 1, 17 (TB,<br />

IBk, BiblE hilezkor, Ur, Ker (h)ilezin, Bibl ustelezin). Gizona da kreatura bat gorputz korruptiblez eta arima<br />

immortalez konpausatua eta egina. Lç ABC I 7v. O, Iainko handia! Zure loria imortalez egin behar da besta.<br />

Harb 372. Badakigu ez garela / immortal mundu huntan. Arg DevB 165. v. tbn. Cap 31 (immortal). Arima ezin<br />

hiltzen dela, immortal dela, eta iagotikoz bertze mundian immortal izanen dela. Tt Onsa 144. Zu zare Spiritu<br />

gustien / argi gozo immortala. Gç 168. Jangoikoa inmortalea izanik nola il ze? El 38. Zeren baita ispiritü<br />

immortal bat, Jinkuaren ezagützeko eta maitatzeko kapable dena. CatLan 31. Erresüszitatü da glorios eta<br />

imortal. Ib. 46. Yaungoiko inmortala. CatB 89. Eternala, pairatzerik ez dukena, imortala. Jaur 349. �<br />

"Immortelle, imortela" Alth Bot 9.<br />

imotu. v. umotu.<br />

imunkada (<strong>Lar</strong> � H). � "Juncada para curar el muermo de los caballos" <strong>Lar</strong>.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

407

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

himuntzi. v. umontzi.<br />

imur. v. umore.<br />

imurrida (BN-mix, S ap. A). �1. "Menstrua (se usa en plural)" A. �2. "Imurridak (S; Foix), hémorroïdes" Lh.<br />

v. tbn. Lrq s.v. amurridak (q.v.).<br />

imurtxi (V-m-gip, G; Añ (V), H (G)), imurtzi, imurtzin (G-to). Ref.: A (imurtxi); Garate 2. a Cont RIEV 1933,<br />

99; Iz UrrAnz (imurtxi). �1. (Sust.). Pellizco (sentidos prop. y fig.). v. tximurtxi. � Esku estutute malizijazkuak<br />

ta beso imurtxijak. Mg CO 137. Asi zan purrustaka bein batari imurtxi, gero bestea tximikatu. <strong>Izt</strong> C 165 (que<br />

Harriet traduce "à froisser (faire des froissures)"). Bear bada, konzienziaren imurtzirik sentitzen eztezu. Arr May<br />

40 (v. tbn. en contexto similar 69, 104 y GB 94, 103). Ez kontzienziaren imurziak eta ez zeruko miraritasunak.<br />

Kortazar Serm 426. Nikanor-ek entzutearen imurtxia eukan biozpean. Erkiag BatB 36. � Bildur eta<br />

erkiñdadearen imurtzi miñak laster asko sentitu zituen. Arr May 150. �2. (V-ger, G), imurtxitu (H (V, G)).<br />

(Vb.). Pellizcar; sisar, robar. "Froisser, chiffonner" H. � Egia da konzienziak orxaritzen edo inmurtzen [sic]<br />

ditzula piskat. Kortazar Serm 179. Imurtxi ta lapurtu al zegikena. "Todo lo que podía sisar y hurtar". Or Tormes<br />

17 (cf. infra ej. de Mg).<br />

- IMURTXI EGIN (V-gip ap. Iz UrrAnz). Pellizcar (sentidos prop. y fig.). � Bijak ebiltzan lapurretan, iñoren<br />

gauziari imurtxi egiten. Mg PAb 102 (v. tbn. 179). Tximista zirudien su bat Jainkoak bialdu eta bi anaiak illotzik<br />

utzi zituen, gorputz eta janzietan ukitu eta imurtxi bat ere egin gabe. <strong>Lar</strong>d 85. Birjiña guziz Santaren biotzean<br />

bere Seme kutunaren hitz onek zer imurtxi eta mella egingo zuan. Arr Orac 369 (ap. DRA). Konzienziaren arrak<br />

imurtzi zorrotzak egiten ziozkan. Arr May 81s. Esan zion Aita-lenari zerbait imurtxi gauza batek kontzientziari<br />

egiten ziola. Bv AsL 206.<br />

imurtxika. "Pellizcar: [...] (V) imurtxika egin" Añ.<br />

imurtxikada. "(V, G), pellizco" A.<br />

imurtzi(n). v. imurtxi.<br />

imusiño. v. imintzio.<br />

imutu. v. inbutu.<br />

imutxa. v. imitxa.<br />

in. v. egin; irin; liho.<br />

hin. v. hein.<br />

ina. v. ihi.<br />

inahala, inhala. v. EGINAHALA.<br />

inaaldi. v. eginaldi.<br />

inaba. v. indiaba.<br />

inabarta. "Bombasí, tela, inabarta " <strong>Lar</strong> � H.<br />

inada, inade. v. enara.<br />

inadi. v. ihidoi.<br />

hinagora. v. oindagora.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

408

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

inaka, iñaka (Bera app., iñh- T-L). � Burla. "Oprobio, improperio" Bera app. "Ironie" T-L. Cf. ihakin. �<br />

Ezpaiteritzat zeu, Trasimak, inaka utsetan ari zeranik. Zait Plat 142.<br />

- INAKA EGIN. "Iñaka egin, holgarse, despreocuparse; burlarse" BeraLzM. � Elbarri, erren eta ostantzekuai<br />

irri ta iñaka egitten eutsezan. Altuna 95.<br />

- INAKAZ. "Iñakaz, burlándose, con sorna" BeraLzM. � Nere ta aren lepotik iñakaz. Zait Sof 134 (v. tbn. 45).<br />

Iñakaz... Zergatik? Benetako zekatze bat ere ez duzu merezi zuk? Amez Plat 36. Iñakaz mintzo dela aiher naiz.<br />

Mde Pr 271. Uhaitza, berriz, ez zenuten iñakaz egun hartan. Ib. 140.<br />

- INAKAZKO. "Ironique, [...] iñhakazko" T-L.<br />

inakagarri. "Iñakagarri, digno de oprobio. Iñakagarri gera, somos el oprobio" Bera app.<br />

inakarasa (det.; <strong>Lar</strong> iña- � H (V, G)). � "Mofa" <strong>Lar</strong>.<br />

inakarastu (<strong>Lar</strong> iña- � H). � "Mofar" <strong>Lar</strong>.<br />

inakin. v. ihakin.<br />

inal. v. eginahal.<br />

inalduri (<strong>Lar</strong> iñ- � H). � "Revolcadura, revuelco" <strong>Lar</strong>.<br />

inalduritu (<strong>Lar</strong> iñ- � H). � "Revolcarse" <strong>Lar</strong>.<br />

inaldurizka. "Revolcarse, iñaldurizka [...] egon, ibilli" <strong>Lar</strong>. v. inauldurizka.<br />

inalka. v. eginahalka.<br />

inhalozka. v. ihalozka.<br />

inamita. � Dinamita. v. dinamita. � --Zer ipiñi ete yok barruan... --Azeri-zeporen bat, iguel. --Edo iñamitie.<br />

Kk Ab II 119.<br />

inapuru. "Iñapuru (Ae), enebro, jinebro" A Apend. v. epuru.<br />

1 inar (iñ- AN-erro, inh- L; -nh- SP, Ht VocGr 355, <strong>Lar</strong> (+ inar), Lecl, Dv, H (L, BN, iñar V, G)), ihar (SP, <strong>Lar</strong>,<br />

H, A). Ref.: Bon; A. �1. Chispa, centella. v. inkar, pindar, txingar. � Tr. Documentado en textos<br />

septentrionales no suletinos desde Etcheberri de Ziburu; apenas se encuentran ejs. desde mediados del s. XIX. La<br />

forma inhar es de uso general; Axular, que tbn. la emplea, tiene 2 ejs. de ihar, de donde ha pasado comúnmente<br />

a los lexicógrafos posteriores, y tbn. su ihar (v. infra SU-INAR); no debería descartarse la posibilidad de sendas<br />

erratas por inhar. El otro ej. que aduce Villasante en AxH: Batzuei den okhasinorik ttipienean, sua lotzen zaie:<br />

zeren sukhoi baitira, ihar baitira (Ax 286 (V 191)), traducido 'son pura chispa', parece más bien un ej. normal de<br />

ihar 'seco' (q.v.). � Beharrietarik ditu arthikitzen inharrak. EZ Man I 102. Iaunak ordenatu du bere zuhurtziaz /<br />

laguna gabe han pena dadin iñhar biziaz. Ib. 117. [Egur] iharrari eta arroari, inhar batek ere iratxekitzen dio.<br />

Ax 286 (V 191; v. tbn. 280 (V 187) ihar). Suko inharra, suko xinda, bera ere bere buruz fite iraungitzen da. Ib.<br />

367 (V 242; cf. infra SU-INAR). Beha iazozu haserretua dabillan bati, nola mintzo den, nola ahotik habuiña<br />

darion, begietarik iharrak iauzten zaitzan. Ib. 280 (V 187; ed. 1864, 106: iharrak). Edo iai-eta, berhala, / hil<br />

ailiz, inhar bezala. O Po 19. Inhar batetarik su handi ialgi daite. O Pr 633. Iainkozko su handi hartarik inhar<br />

bat ezpere bil dezadan gatik. SP Imit IV 4, 4 (Ch iñhar; Mst, Ip gar txipi, Ol gartxo, Leon pindarño). Ene<br />

esteustasunaren tulunbioak iraungituko ditu bethikotz ene amudio eta estimu propioaren iñhar guziak. Ch III 8,<br />

1. Uste duzu ez duzula hartuko doidoiko inhar bat baizik, eta ungi [...] miretsia geldituko bide zare ikusteaz<br />

betbetan zure bihotza sutan. He Phil 291 (SP 290 inhar bat). Zure bihotzean pixten zituen lehen inharrak. Mih<br />

121. Arrapoa ezpaiñetarik, / inharrak begietarik / phernesian darizkola. Gy 300. Argi guziez ezin gorago ziren<br />

argia, zure inhar bat, ximixtaren garra bezala, jauts dadila niganat. Leon Imit III 34, 3.<br />

�2. "Atomi animare non possunt, iñharrek eziñ eman dezakete bizia" Urt II 107.<br />

�3. (AN, R ap. A; <strong>Lar</strong>, Dv (inh-)). Gota. "Gota, de agua, vino, &c., iñarra" <strong>Lar</strong>. � Beraren aurréan / ón dena<br />

bildurík / guzía batéan, / iñarrbát dá itsás anditik. LE Kop 114 (el ed. traduce "un poco, una pizca"). Iñar<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

409

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

mingotzak. EA OlBe 85. Auek gotiñar antzera zaizkit, / susnoz iñar kidekoak, / mara-mara gaur nere barrendik /<br />

ixuritako tantoak. (Interpr?). Ib. 7. � Harek goititzen ditu ur-inharrak, eta hibaiak iduri, ixurtzen ditu uriak. Dv<br />

Iob 36, 27 (Ur, Ol tantoak, Ker ur-tantak).<br />

�4. (BN-ciz, S; iñh- Gèze, Dv (S); H (inh-, iñ-)). Ref.: A (iñhar); Lrq (inhar); Gte Erd 258. (Empleado en la<br />

expr. inar bat 'un poco'). "Ur iñhar bat, ur xorta bat, un poco de agua" A. "Iñhar bat, un peu. (S, p[eu] u[sité] en<br />

SNO)" Lrq. "Ur iñhar bat (S)" Gte Erd 258. � O nihork balu egiazko karitatearen inhar bat! SP Imit I 15, 3 (Ch<br />

den gutiena, Mst, Ip txinka, Echve 45 txingar, Ol txinpart, Leon pindarño). Irin iñhar bat urrian nahasirik. Arch<br />

Gram 122. Nitriari ezarten zaio sofre iñhar bat. Ip Dial 117 (It, Ur piska, Dv liphar). Gatz iñhar bat. Ib. 69 (It,<br />

Dv pixka). Hanitx hun egiten deio iñhar batek. Ib. 57 (It pixkatxo, Ur piskatxu, Dv guti; v. tbn. 69 y 99).<br />

�5. "(V, AN), rayo de sol" A. v. inorra. � Iguzkiaren azken inharrek urre dirdira bat emaiten zakotelarik<br />

bazterrari. JE Bur 137 (en nota: "rayon; rayo de luz"). Iguzkiaren iñarrek kizkietako urrea eta mendietako legar<br />

zuria argitzen dituzte. JE Ber 18. Itsas-aldetik zeruari gora iguzkiak botatzen dituen urrezko iñar ahuldu goxoek.<br />

Ib. 74. Badoazi hegaldatuz iguzkira, / haren inarreri hurbildanik agur baten erraitera. Barb in Onaind MEOE<br />

1105. Horra non agertzen diren iguzkiaren lehenbiziko inharrak. Barb Leg 25. Bainan huna inhar bat dudala<br />

ikusten / adargune batetik xuxen iragaiten. Lf in Onaind MEOE 1132.<br />

�6. "(B), meñique (dedo)" A.<br />

�7. "Inhar, éclair" Lh. "Iñar (AN-erro), inhar (L), relámpago" JMB MitV 435. v. inhazi.<br />

- SU-INAR (SP), SU-IHAR (SP). Chispa. "Su inhar bat, une étincelle de feu" SP. "Su iharra, bluette de feu" Ib.<br />

� Ather dakizkigun zuen obren kausaz nigarrak / eta iabal martirio emanak su inharrak. EZ Man I 122. Orai<br />

hemen, den penarik ttipienak, su ihar batek, kilikatzen zaitu, asaldatzen zaitu. Ax 599 (V 385; la traducción de<br />

Villasante, "un fuego débil", es probablemente incorrecta; sobre ihar/inhar v. supra). Su inharrak aitortzen badu<br />

ezdeus dela Iguzkiaren aldean. SP Phil 517 (He 524 su inhar). Hark orai duen indar aphurrak su iñar bat dirudi<br />

hautsaz estalia. Ch III 55, 2 (SP su inhar; Arbill su pinta, Mst sü txinkha, Ip txinka, Leon pindarño). Gizonak su<br />

inhar bat eskuan ezin jasan badeza. Dv LEd 218.<br />

2 inar (AN-gip), inarra (V-arr-oroz, G; -ea (det.) Mic 6v, Aq 137 (G), Añ (V)), inerra (V-arr-oroz). Ref.: A<br />

(iñarra, iñerra); Garbiz Lezo 47. "Escoba para barrer" Mic. "Cabezuela de que se hacen las escobas" Aq 137.<br />

"Escoba" Añ. "Barrer, (V) iñarreaz garbitu" Ib. "Brezo, y, por extensión, toda escoba. Iñarrea, el brezo, la<br />

escoba" A. "Iñarra, el brezo (V-gip)" EAlde 1927 (15), 8. v. ainar, ainizkar, 1 aino, 2 ilar. � Uillam de<br />

Inharraça (1177). Arzam 280. � Ekarzu kaldera bete ur ta iñarra bat. Mic 14v. Inarra sortea / ez dala ain eder<br />

zein da luma berdea. AB AmaE 260. Erratz edo itxuski edo inarreaz sastarrak sokondora legez, erdalkeriak<br />

Erdalerrira botako direana. Ezale 1897, 38b. Murubetako iñarra. Altuna 34. Isuribiko estalia, abez, zotalez eta<br />

garoz edo iñarrez jantzia. JMB ELG 69. Iñar apalak. Ibiñ Virgil 91.<br />

- INAR-ISATS. "Iñarisatsa, escobón de brezo" Asp Leiz.<br />

- INAR-LORE. "Iñarlora, erica, brez (V)" Arzdi Plant1 276.<br />

3 inar. "Iñhar (S-saug), gercé" Lh. Cf. 2 inartu.<br />

inar. v. 1 ihar.<br />

inhar. v. gihar.<br />

inara. v. enara.<br />

inarazi. v. eginarazi.<br />

inarbegi. � Original. � Nehork ez bezala bere lumaz arrotu balin baditu gauzen izaitea gorderik daukaten<br />

lanoak, frantsesek deitzen ohi dute idazle hura original; guk euskaldunek "iñarbegi" daukagu. JE EuskG 244.<br />

inardetsi. v. ihardetsi.<br />

inardi. � Brezal. v. 1 ilardi. � Izerdi patsetan zijoan apaiza iñardiko aldapetan gora. Ezale 1898, 282a.<br />

inardun. v. jardun.<br />

inardura. "Iñhardüra (S-saug), gerçure" Lh.<br />

inaritasun. � Capacidad de flotar. Cf. (s.v. igeritu (2)), la diferencia que establece Anabitarte entre inari- 'flotar'<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 410<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

e igari- 'nadar'. � Badira soin ala gorputzak guztiz koipetsuak beste askok [sic] baño iñaritasun obekoak<br />

diranak. Anab EEs 1920, 68.<br />

inarki. Neol. creado por Azkue, de inar 'corteza de árbol' + -ki 'fragmento, producto' (v. A DBols, s.v. papel, tras<br />

una larga crítica a ingi (q.v.); en Eusk 1927, 126, dice: "Izperri onen erroa zein den aantzi zait"). � Papel. �<br />

Irakurri izango zituen inarki (paper) itsusi galgarrien ordez, emen ditugun Jainkozkoak irakurri balitu. A Ardi<br />

105.<br />

inarki. v. giharki.<br />

inarkin. v. inaurkin.<br />

inarkun (AG 1064 (iñ-), BeraLzM). Neol. creado por AG en 1897, de iñardun 'ocuparse, estar (haciendo algo)'<br />

y -kun (NeolAG señala que es poco empleado por la prensa nacionalista). �1. Función. � Zeintzuk diran euzkera<br />

bizkattarraren izkiñak ataraten da izkijen iñarkun edo puntziñoietatik. AG 1021. v. tbn. Arriand JEL 1908, 136<br />

(ap. NeolAG). Zuzentasunaren iñarkun onek, elkartzeko baño aldendu-erazteko indar geiago duala dirudi.<br />

JBDei 1919, 227. Gizartearen ona egiteko iñarkun, elburu ta zeregiña. Eguzk GizAuz 180. Lege-azi orrazietan<br />

eta eskubide iñarkunetan bere burua erakutsi baño len, iñoren gogo, aburu ta asmoak ezin ezagutu ditzakegu.<br />

Zait Sof 166. Begiek beren inarkuna ederki egin al lezakete [...] makurren bat izanik? Zait Plat 149. �2. (iñ-<br />

BeraLzM). Ejercicio, práctica. En Eusk 1919-20 (II), 94 se da como neol. de Olabide. Cf. gogo-inarkun. �<br />

Iñarkun onen elburua laster iritxiko da. JBDei 1919, 168. Amazortzi urte bete arteino, gimnasi-inarkunetan<br />

ziarduten. Zait Plat 8. �3. Práctica, destreza. v. inarpen. � Iñarkun gereganatze ori, aurtzarotik, oartzeka,<br />

dagigu. Zink Crit 28. �4. Práctica, uso. � Dionisoren omenezko iaureskizunak inarkun lotsagarritzat astintzen<br />

zituen. Zait Plat 30. �5. Función (religiosa, de cine, etc.). � Antzokiko inarkuna, gabeko bederatzietan asten<br />

zan. Zubill 190.<br />

inarkuntza. � Habladuría. � Olako iñarkuntza asko oi dira aserrekuntzak eta gorrotuak birbistuteko. Echta Jos<br />

63. Mundaka guztian egoan iñarkuntzea, etzan besterik, ezpabere, Ermokenek Josetxogaz egieban astokeria. Ib.<br />

64 (v. tbn. 230).<br />

inarmentu (iñ- V-gip). Ref.: Iz UrrAn; Elexp Berg. "Iñármentua, la clase de castaña bastante temprana" Iz<br />

UrrAnz.<br />

inarpen (BeraLzM). � Práctica. v. inarkun (2, 3). � Jakintza gutxixeago ta iñarpen geixeago nai genduke. "Un<br />

poco más de práctica". Zink Crit 5n. Betizarra kentzen zaion itxuak ikusteko iñarpena beregandu arte. Ib. 28.<br />

inarra. v. 2 inar.<br />

inarrausi. v. inarrosi.<br />

inarrondoko. v. ilarrondoko.<br />

inarrosaldi (iñ- B ap. A � VocB; inh- Dv, H), iharrosaldi (L, BN ap. A; Dv, H), iharrausaldi (S ap. Lrq),<br />

iharausaldi. � Sacudida; conmoción. "Emozu iharrosaldi on bat, donnez-lui une bonne secousse" Dv.<br />

"Iharrosaldi ou inharrosaldi, secousse, branlement" Ib. "Iharros aldi bat emaitea, donner un secouement à un<br />

objet, le secouer vivement" H. v. inarroste. � Tr. Empleado en textos septentrionales desde fines del s. XIX; al<br />

Sur sólo lo hemos encontrado en Zinkunegi. La forma más empleada es in(h)arrosaldi; hay iharrosaldi en<br />

Joannateguy y, junto a inharrosaldi, en Prop; iharraüsaldi en D. Béhéty; iharausaldi en Casenave. � Xilintxa<br />

beraren inharros aldi batek igatzarrarazten ditu haurrak. Prop 1876-77, 412. Ohartu zen behin jendea lehen<br />

inarros-aldiari. HU Zez 14 (hablando de un terremoto). Gorphutz guzia ehoa duela orga hetan hartu behar<br />

dituen iharros-aldiez. Prop 1904, 146. Baitzituen bi haur, biak galdu zituen denbora laburrik barnean. Orduan<br />

bai hartu zuen iharros-aldi handia. Prop 1906, 17. Bizpahiru gizon gazte eman dira, han, kantorean, eta<br />

inharros aldi onik emaiten diote eliza xaharrari. Barb Sup 3. Gai hartan, Agostik ükhen zila, ametsetarik,<br />

iharraüs aldi bat hunik. D. Béhéty GH 1929, 76. Inharros aldi bat ona emaiten diote, bainan portaleak xutik<br />

gelditu ziren. Barb Leg 130. Oto bat [...] lerratu baita eta landa baterat egin baitu bide. Inharrosaldi bat ona<br />

izan dute otoko jendeen zainek. Herr 6-3-1958, 2. � (Dv, H). Correctivo, varapalo, vapuleo; invectiva, ataque.<br />

"Au fig., réprimande" Dv. "(Au fig.) donner une bonne correction. Inharros aldi bat hartzea, éprouver une bonne<br />

secousse, recevoir une bonne correction, réprimande" H. � San Odiloni ere agertu zitzaion [gure arimen etsaia]<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

411

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

azken eritasun hartan, behar ziola oraino eman iharros-aldi on bat. Jnn SBi 58. Iñarrosaldien neurrigabekeriz<br />

eta eztenkaden gordinkeriz. "Las invectivas". Zink Crit 58. Beilari zonbaitek ukan badute ere Eskualdun<br />

zonbaiten ganik inharros-aldi zonbait. Ardoy SFran 13. � (Fig.). Rato de esparcimiento. � Egün diagü<br />

Xabükün / iharaus aldia, / Atharratzen egontxerik / orai ützülia. Casve SGrazi 106.<br />

inarrosarazi, iharrosarazi (Dv), inarrotsarazi. � Hacer temblar. "Faire secouer" Dv. � Goiz oroz, [...] ez<br />

duelakotz bere haurraren mintzorik aditzen, etxe bazterra bere deihadarrez inharrotsarazten du. Prop 1898, 66.<br />

inarrosdura, iharrosdura (Dv, A (s.v. iharrosaldi)). � "Commotion, secousse" Dv.<br />

inarro<strong>sg</strong>arri, iharro<strong>sg</strong>arri (Dv, H, A). � "Propre à secouer la torpeur, la paresse, s'emploie au fig." Dv. "Propre<br />

à secouer, à donner des secousses, des commotions, émotions" H. "Conmovedor" A.<br />

inarrosi (AN-gip, B, BN-baig-ciz; inh- SP (-rroztea), Urt I 34, VocBN, H; iñ- VocB, H (V, G)), iharrosi (ANerro,<br />

L-ain, BN; SP (-rroztea), <strong>Lar</strong>, VocBN, Dv, H), iharrausi (L, S; Arch VocGr, Gèze, H (BN)), inarrausi (iñ-<br />

H), iharrautsi (Lecl), inhaurretsi (-rrestea H (BN)), irardausi (V-ger-m; Aq 1440, H (G)), iardausi (<strong>Lar</strong>, Añ, H<br />

(V, G)), inarrusi (inh- Dv, iñ- <strong>Lar</strong>, Añ, H (V)), iharrusi, intarrosi (-th- BN-mix), inarrotsi (AN), iharrotsi,<br />

inhaurrosi, ilarrosi (AN; Aq 748 (-ll-, AN), LE Urt voc, H (AN)), idarrausi (Sal, R), idarratsi, inarrostu,<br />

irandausi (?), inaurrasi (Aq 1440 y 1470), illerrosi (AN-ulz), illorrosi, iñardausi (V, G, AN; Añ), igardausi<br />

(V-ger), igurdausi (V-arr-oroz), irdarausi (V-ple-arr-oroz), idarrosi (Sal; ZMoso 71), idardausi (V-m), jardausi<br />

(V-ger), ierrutsi (G-nav), iorrutsi (G-nav), iyerrautsi (G-nav), iyerrotsi (G-nav), ligurdausi (V-arr). Ref.: A<br />

(iharrosi, iharrausi, idarrausi, idarrosi, igardausi, igurdausi, ilarrosi, intharrosi, iñardausi, iñarrosi, irardausi,<br />

irdarausi, jardausi, ligurdausi); A Apend (idardausi); Lrq (iharraus); Iz Als (iorrutsi), Ulz (illerrósi); Ond Bac<br />

(iyerrautsi); Satr VocP (inarrosi); Izeta BHizt (iñarrosi).<br />

�1. Sacudir(se), zarandear, agitar(se), (hacer) temblar; agitar, conmover; varear; rechinar (los dientes). "Secouer,<br />

ébranler" SP. "Arquear la lana, sacudirla" <strong>Lar</strong>. "Carmenar, vease cardar, astindu, iñarrusi" Ib. "Zalear, sacudir,<br />

menear a un lado y otro" Ib. "Sacudir" <strong>Lar</strong> y Añ. "(Sacudir el) polvo" Ib. "Varear" Aq 1470. "Secouer, agiter,<br />

ébranler. Lur-ikharak iharrosi du etxea [...]. Haizeak iharrosten ditu arbolak erroetaraino [...]" Dv, que cita a<br />

He. "1. secouer, agiter fortement. Zuhaitz bat, xanpela, hegalak... iharrostea [...]. 4. secouer quelqu'un pour le<br />

réveiller. Lo zorroan dago, irardausi bear det [...]. 5. ébranler, communiquer des commotions, des secousses.<br />

Athea iharrostea, ébranler une porte. Iaunaren hitzak lurra iharrosten du [...] 6. (au fig.), jeter dans le trouble, la<br />

confusion. Azkeneko gerlak bazterrak iharrosi zituen [...]. 8. secouer, en parlant de maladie qui éprouve.<br />

Helgaitz luze batzuek handizki iharrosi naute [...]. 11. éprouver des secousses, en parlant de la terre. Lurra<br />

inharrosten da (Mih) [...]. 12. éprouver des émotions, des agitations intérieures. Ezen bere baithan dire hagitz<br />

iharrosiren (EZ)" H. "Idarrausi, 1.º (R), caerse la fruta de puro madura por el ímpetu del viento. [...] 3.º (Sal, R),<br />

sacudir un árbol, para recoger fruta" A. "Isopa iharros-azu "Pater noster" erraitean" Lh. "Iorrutsi, ierrutsi autsa,<br />

sacude el polvo" Iz Als. "Iñarrosi ongi zaku zikin hori. Bazterrak iñarrosi ditugu" Izeta BHizt. AxN explica<br />

iratiorik (169) por iñarrausirik, e iratiotzen (204) por iñarrausten. v. astindu. � Tr. De uso general al Norte<br />

desde Leiçarraga; al Sur se encuentra al menos desde <strong>Lar</strong>ramendi, siendo sobre todo frecuente en el s. XX. La<br />

forma más extendida es in(h)arrosi: es la más empleada al Sur, sobre todo en los autores del s. XX; al Norte, se<br />

documenta ya en Leiçarraga (una sola vez (Act 13, 51); cf. Sch Intr 49) y Pouvreau (Phil 438), pero salvo en<br />

Mihura, no volvemos a encontrarla hasta el s. XIX: Monho (114) y, sobre todo, autores de fines del siglo<br />

(Laphitz (48), Zalduby (RIEV 1908, 603), Hiriart-Urruty); es casi general entre los autores septentrionales del s.<br />

XX. Iharrosi es propio de los autores antiguos septentrionales (Leiçarraga, Etcheberri de Ziburu, Axular,<br />

Gasteluçar (76), Chourio, <strong>Lar</strong>reguy, etc.); su uso se mantiene en el s. XIX (Duhalde, Goyhetche, Duvoisin,<br />

Joannateguy (SBi 174), etc.), pero casi desaparece en el s. XX (hemos encontrado sólo un ej. en Lafitte, frente al<br />

más frec. inharrosi, y algún ej. en Mirande y autores meridionales como Aresti, siempre junto a otras formas;<br />

hay, además, yarrosi, junto a iñarrosi, en Olabide). Los autores suletinos emplean iharrausi (Oihenart (ed.<br />

Michel 239) y Maister; iharausi en Archu), forma que aparece tbn. en algún autor meridional moderno como<br />

Aresti; Eguiateguy usa inharrausi (alguna vez inharausi), y hay iñarrausi, junto a otras formas, en Orixe; hay<br />

iharrautsi en TB (Act 13, 51); inhaurretsi en TB, EvL y Jauretche; irardausi en Añibarro (irandausi en la ed. de<br />

CS, tal vez por error), Astarloa, Arriandiaga (que, según el voc. del final, usa tbn. idarrosi e irardosi) y, sólo en<br />

la 5. a acepción, en Zaitegi; iardausi en Orixe; iñarrusi en <strong>Lar</strong>ramendi; iharrusi en Hiribarren; intharrosi en<br />

Propagacionea; inarrostu, junto a inarrosi, en Zubiri; iharrotsi una vez en Goyhetche (173 iharrotsten),<br />

inarrotsi en Etxaide; inhaurrosi en un texto de Herria de 1960; ilarrosi en Lizarraga de Elcano; idarrausi en<br />

Hualde e idarratsi en Samper. No hemos encontrado ejs. del resto de las variantes. Hay una forma sintética<br />

darresixu ("sacudes") en Lauaxeta (BBa 138). En DFrec hay 4 ejs. de inarrosi, septentrionales.<br />

� Etxe edo hiri hartarik ilkhitean iharros albeitzinezate zuen oinetako errhautsa. Lç Mt 10, 14 (He, HeH,<br />

SalabBN, Dv iharros, TB, EvL inhaurrets, Ip iharraus, Hual idarraus, Echn iñarros, Samper idarrats, Leon<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

412

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

inharros, Arriand irardausi). Lurra ikharatu zen eta airea iharrosi. EZ Noel 105. Errabiaturik ditu / hortzak<br />

iharrosiko. EZ Eliç 258. Aztorea eskuan dadukazunean, higitzen da, iharrosten da. Ax 46 (V 30). Ez naiz izituko<br />

/ iharrostean lurra. Hm 54. Beldurrak eta ikharak iharrosten tu ene hezurrak. Ch III 14, 1 (Leon inharrosten; Ip<br />

karraskatzen, Ol dardaratzen). Tentazioniak hanitx gisaz iharrausten dü bere deseñ huna eizten dian gizon bat.<br />

Mst I 13, 5 (Ch norat nahi darabillate, Ip harat hunat erabilten). Ospin ihurtzuriek iharrosiren tuzte bazter<br />

guziak. Lg II 185. Deusek ezin inharrosiko duen konstanzia bat. Mih 58 (y Brtc 258). Itxasoak ütxülipurdikaz<br />

ontzia inharrausten. Egiat 157. Ark átra bólsa, ta ilarrósis inzue diru-arroitu. LE Urt ms. 101v (ed. 1846, 286:<br />

ilarosiz [sic] edo erabilliz). Zerren deabruak infernutik urten daben, galdu, ondatu, irardausi ta iruntziteko<br />

gizonak. Añ MisE 5 (CS 16 irandausi). Begikaldi batez itsasoa zolaraino ta lurra bere zimenduetaraino<br />

iharrosten eta ikharatzen duena. Dh 132. Naizen guzia lazten eta iharrosten naiz Jainkoaren juiamenduaz<br />

orhoitzen naizenean. Ib. 154. Abijetan bazara erropia irardausi eta alegina egiten badozu txingarra andik<br />

kenzeko. Astar II 134. Haize borthitz batek inhaurretsi zuen Apostoluak bilduak zauden salha. Jaur 197.<br />

[Mandoak] txinxila iharausten zuelarik. Arch Fab 79. Zenbat hark sarea baitu gehiago iharrosten, / hanbatez da<br />

hartan bera gehiago enbrazatzen. Gy 52. Iharrus, Eskaldunak, zuen ilhunbeak. Hb Esk 5. Eskuak iharrosi baititu<br />

dohain tzar orotarik. Dv Is 33, 15 (Ol yarrosi; Ker astindu). Aro gaixtoaren oldarrak inarrosirik landarea lotzen<br />

zaio ausikian lurrari. HU Aurp 198. Bere sinheste makhurretan intharrosiak. Prop 1898, 259. Gertha zitakeen,<br />

intharrosiagatik, lohiperat ezin itzuliphurdikatuko gintuztela. Prop 1899, 206.<br />

� (s. XX). Besoa inharrosiz. JE Bur 100. Bandera bat eskuan izan balu bezala, inharrosi zituen bere galtzak.<br />

Barb Sup 46. Xoriak, beren lumak inharrosiz. Ib. 143. Eskuan inharrosten ditu boltxaarri edo attanttun andana<br />

bat, klak klak klak. Ib. 116. Bilo zamarretik hartzen zütian [behargabedüna] eta iharrausten zarpa bezala. Const<br />

29. Eliza bobedaa iharrauziz, ihardetsi zian: [...]. Ib. 41. Deusek ezin inharrosia da. Leon Imit III 33, 1 (SP<br />

inharrosi gabea). Paparrean geldituriko ogi-apur apurtxo batzuk eskuekaz iñarrosten. Or Tormes 69. Nola yauzi<br />

egiten zuen [...] ur gainerat, osin guzia inarrosturik. Zub 22 (89 inarrosi). Iñarrosi bage ezer ematen ez dun<br />

urritza bezalaxe. Or Mi 95. Burua inharrosiz, amaxok adiarazten dauku ezetz. JE Ber 31. Hanbatenaz hobeki<br />

inarrosten direla non meheago eta garbiago baitira izaiten ["cordes vocales"-ak]. JE Med 59. Gurdia betez aita<br />

bidali, / iardausi ta alea bildu. "Vareando". Or Eus 85 (ed. Zarauz, 1950 (ap. DRA), 117 jardausi). Bele bat isil<br />

ipar-aldera, / egalak nagi iñarrausten. Ib. 312. Anaiak ere inharrosiak ziren eta etzezaketen ihardets. Zerb IxtS<br />

29. Lur-ikara batek bazterrak oro iharrosi baitzituen. Lf Murtuts 2 (53 inharrosi). Hirur ezkila eder, pesta<br />

egunetan herria ederki inarrosten dutenak. Zerb Azk 16. Kontrabandoko ixtorio batzuez kanpo, deus gutik<br />

sekulan inarrosten duen xokoa! Ib. 84. Bere adiskiderik onenari bizia kentzeak [...] barren guztia iñarrotsi zion.<br />

Etxde JJ 211. [Parkeko zuhaitzak] iharrosten ziren ontzi-mastak izan bailirakeen ekaitz baten jostagailu. Mde<br />

HaurB 5 (69 iharrausi; Pr 294 inarrosi). Besotik iñarrosten ari zitzaidan Miren, ni esnarazi naiean. Txill Let<br />

105. Otzikareak gorputz osoa iñarrosten eutsan. Erkiag Arran 158. Iharrausi ninduen gertaera harek. Arti<br />

MaldanB 229 (192 iharrosi). Eta nola berekin baitu Eskual-Herriaz egina duen filma ederra, ez ditu guti<br />

inhaurrosten eskualdun bihotzak. Herr 17-3-1960, 2. Etzauku iduri Beila famatu horrek bazterrak hemen gaindi<br />

hanbat inharrosi dituen. Ardoy SFran 13. Illorrosi zak ezkurre duen arbola (AN-ulz). 'Babes ona billa zak'. Inza<br />

NaEsZarr 994. Ikuslea iharrosteko azkenalderako gorde duen ikuskizun lazgarri hura. MEIG I 199. Antzinako<br />

etxe zahar hura lur-ikarek iharrosi digute. MEIG IX 59 (94 inarrosi).<br />

v. tbn. Otx 37. Etcham 67. Ir YKBiz 196. Ol Mc 9, 20. Iratz 41. Zait Sof 141. Ibiñ Virgil 48. Xa Odol 337.<br />

Iharrosi: Elzb Po 201. Iharrausi: MIH 248.<br />

� Sacudirse, quitarse de encima (sentidos prop. y fig.). � Nahi nuke karga haur neure gaiñetik khendu, iharrosi.<br />

Mat 230. Erran dute hauts detzagun / Haren lege guztiak, / hauts eta iharros haren / hede eta ustarriak. EZ Eliç<br />

176s. Eztirokianak, arren, holako griñaldia iñharraus gogoan denian eskentzen. Egiat 223. Iharrosiren dut nere<br />

estalgi dorphea. Dv LEd 18. Holako gure gizon haundiaz oroitu gira azkenian, uzkurtasuna inarrosirik. Zub 34.<br />

� (Acompañado de alativo). � Baina hark bestiá sura iharrosirik etzezan minik har. 'Excutiens bestiam in<br />

ignem'. Lç Act 28, 5 (He, Dv iharrosirik, TB iharrautsirik).<br />

� Llamar al orden, echar un rapapolvo. "(Poner de) vuelta y media, iñarrusi" <strong>Lar</strong>. "Nausiak, ethortzen denean,<br />

iharrosiko ditu langile alfer horiek, [...] il reprimanda ces ouvriers paresséux" Dv. "Secouer, donner une<br />

correction, une réprimande. Ederki iharrosi du semea; behar ere bazuen" H. � Iñarrusi bear genduke guziok<br />

hizjario erausle motel au. <strong>Lar</strong> DT CCIV. Borthiskoa omen zen jitez Urbain VI. Kardinale batzu nahi zuten baino<br />

gehixago inharrosirik, gaitzitu zitzaioten. Zerb IxtS 106.<br />

� idarrosi (Sal ap. A), irandetsi (Sal ap. A). "Remover un líquido" A. � Garagar-ardoa bera usteldu egiten da,<br />

irandetsi ezik. Zait Plat 34. � Apatxekin ondarra iñarrosten dun zezena. Ibiñ Virgil 40.<br />

� (Part. en función de adj.). "(Hombre) sacudido [= indócil, intratable], gizon iñarrusia, iharrosia" <strong>Lar</strong>.<br />

�2. (AN-larr ap. Asp Leiz2), iharrosi (<strong>Lar</strong>, H), iñarrusi (<strong>Lar</strong>). (Uso sust.). Sacudida, temblor; vareo.<br />

"Sacudimiento, sacudidura" <strong>Lar</strong>. "Carmenado" Ib. "Secousse, secouement" H. "Sacudida para deshacerse de la<br />

humedad" Asp Leiz2. � Hasi zen hasperenez, iharrausiz eta ezin egon batekin bezala zagon. Const 19. Haripiru<br />

batek baderama larruko inarrosia bizkar-muinako zelula baterat. JE Med 26. Mitxirrika goiztarrari /<br />

iñarrausi bat emanen diot. "Un vareo". Or Eus 75. � (Fig.). "Barajadura, golpes de pendencia, iñarrusia" <strong>Lar</strong>.<br />

�3. Revolcarse. v. 1 ihausi. � Lohitegietara inharaustera. Egiat 55. Lohian bethi inharrausi eztenak. Ib. 217.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

413

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

�4. iñardausi (Añ, A). "Talar, cortar árboles desde el tronco, basoa, oiana ondotik [...] iñardausi" Añ. "Talar<br />

(bosques)" A. v. 1 inausi.<br />

�5. "Irardausi (V-m), brío. Irardausi onekoa, (persona) de gran brío" A. � Kemen eta irardausi oneko<br />

olerkaria duzu. Zait Gold 203. Arritzekoak ziran aren adimenaren irardausia ta ark eraiki zuen etxaguntzaren<br />

ederra. Zait Plat 5.<br />

�6. "Irardausi (V-ger-m), restregar" A.<br />

�7. "Idarrausi (Sal, R-uzt), de<strong>sg</strong>ranar con la mano las mazorcas de maíz, alubias, etc." A.<br />

�8. "Berez ez da iñarrosia, adiarazteko bat ez dela arroa edo buruzuta, baizik eta autsia edo moldagabea<br />

ibiltzeko" FIr 160.<br />

- EZIN INARROSIZKO. Inconmovible. � Bere erresoluzionetan ezin inharrozizko martirak. SP Phil 528 (He<br />

536 deusek eziñ eragotzisko).<br />

- INARROSTEKO. "Saihal horiek iharrostekoak dire, ces tapis sont à secouer" Dv, que cita a Gy. � Egiñ zuen<br />

orhoa / oihana iharrostekoa. Gy 115.<br />

- MIHIAK INARROSI, MINGAINA I. "Miak idarrausi (Sal), insultarse uno a otro, litm.: menear las lenguas"<br />

A. v. tbn. Zait Sof II 155.<br />

� Etim. Su segundo elemento podría ser ausi, (h)autsi 'roto'.<br />

inarrosigabe. � Inconmovible, inalterable. � Horrela eginez bethi egonen ahal da bat eta bera, eta inharrosi<br />

gabea. "Inconcussus". SP Imit III 33, 1 (Ch fermu, Ip khordokatü gabe, Leon deusek ezin inharrosia).<br />

inarroska, iharroska (BN-mix ap. A). �1. "Revolcándose" A. v. ihalozka. �2. (inh- T-L), iharroska (Lh),<br />

ilarroska (Ae ap. A Aezk 294). Sacudiendo, agitando. "Intzaurtzeari iharroska lothua zakon, il secouait un<br />

noyer" Lh. "(Par) secousses" T-L. � Orduan izpiritu gaixtoak inharroska erabili zuen gizona. Etcheberry 204.<br />

Bekokietan iratxoen (beste mundukoen) ego-ukaldi izoztua senti dute aizemaka ta iñarroska. 'Fouettées'. Or Mi<br />

73.<br />

inarroskatu. � (Part. en función de adj.). (Fig.). Bronco, áspero. � Alemanaren elhe inharroskatuak,<br />

italianoaren edo españolaren musika airosa, amerikanoaren hizkuntza zilina. Herr 28-11-1963, 1.<br />

inarroskizun, iharroskizun (H). � "Qui doit être secoué; qui doit être fortement corrigé, réprimandé" H.<br />

inarrosle, iharrosle (<strong>Lar</strong>, Dv, H), iharrausle (S ap. Lrq), iñarrusle (<strong>Lar</strong>, H), irardausle (H). � (El) que<br />

conmueve. "Sacudidor" <strong>Lar</strong>. "(Celui, celle) qui secoue" Lrq. v. inarrostaile. � Predikari inharroslea maite<br />

badugu ere eskualdunek. Lf GH 1928, 111.<br />

inarrosmendu (inh- T-L), iharrosmendu (H, que cita a He). � Agitación. "Secouement" T-L. � Jainkoaren<br />

zerbitzari handienak eta maitenak ere gerthatzen ohi direla horrela iharrosiak; eta mendronek ez dutela miretsi<br />

behar zenbeit aldiz heldu bazaie horlako iharrosmendurik (y no -simendu, como dice DRA). He Phil 507.<br />

Begiratu behar zare zure bihotzari ajitazione eta iharrosmendu handirik ematetik. Ib. 112 (SP 110 berehala<br />

inharrostetik).<br />

inarrospen. � Emoción. � Umetako jolasak zeatz eta errotik irauliaz, emakumeak amodiozko txingarretan<br />

erreten jarten dituan biotzaren iñarrospen barria. Erkiag Arran 60.<br />

inarrostaile, inarrostzaile (Urt), iharroszaile (H, s.v. iharroslea). � "Catabolici spiritus, Izpiritu gaxto tromenta<br />

[...] iñharrostzailleak" Urt IV 293. "Qui secoue" H. v. inarrosle.<br />

inarrostari, iñarrustari (<strong>Lar</strong>). � "Sacudidor" <strong>Lar</strong>. v. inarrosle.<br />

inarroste, inardauste (V? ap. A), irardauste. � Sacudida; conmoción. v. inarrosaldi. � Zer inharrostea!<br />

Bizipide, urratsbide, sineste, oitura, [...] oro koskean joak, oro kotsatuak! JE Ber 49s. Bidearen erdi-erditik gu,<br />

eztiki, leunki, inharroste den gutienik izan ez dadin. Ib. 98. Astoen dardakada, iñarroste ta zalapartak andiago,<br />

eta ikusleen barre algarak areago. Erkiag Arran 56. � Correctivo, varapalo, vapuleo. "(V?), tribulación" A, que<br />

cita a Añ CS. � [Jangoikoak] gure onerako biralduten deuskuzan kastiguak, azoteak, krutzeak, iñardausteak,<br />

astinduteak [...]. Añ MisE 61s (v. tbn. CS 78). Askotan on egiten deuskuez onetariko nekeak, irardausteak [...].<br />

Ib. 110. � Esparcimiento. � Erabaki zuten lau hek ere, zer demuntre! behar zutela gorputzari eman eskatzen<br />

zuen inarroste eta bozkarioa. Zub 109.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

414

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

inarrostu, -rrotsi, -rrusi. v. inarrosi.<br />

inarta-belar. � "Hierba de las coyunturas" DRA. Cf. enardatu. � Beso edo zango iñartatua junt lot-azkitzu,<br />

iñarta belarraz inguratu ondoan. <strong>Lar</strong>z GH 1934, 408.<br />

inartadura. v. enardadura.<br />

inharte. v. inaute.<br />

1 inartu (H; inh- <strong>Lar</strong>, H). � "Centellar, centellear" <strong>Lar</strong>. "1. jeter des étincelles; 2. (par ext.), étinceller, scintiller,<br />

jeter de l'éclat; particulièrement, scintiller, en parlant des étoiles" H. v. inorratu.<br />

2 inartu. "Iñartu (Sc), henderse las manos, la tierra" A. "Bulharrak iñharturik (Sc), agrietados los pechos" Ib.<br />

(s.v. bular). Cf. 3 inar.<br />

inartxi (iñ- V-arc ap. A), iñartzi (Bera app., que cita a AG), inartsi. � Envidia. � Tr. Hápax de Refranes y<br />

Sentencias, que vuelve a ser usado por algunos autores meridionales del s. XX. La mayoría de los ejs. son<br />

anteriores a 1950, gralmte. en la forma iñartzi, al parecer por influencia de Arana Goiri (cf. supra Bera). �<br />

Atseginago dot nauela ene etsaiak iñartxi ze ez erruki. "Envidia". RS 112. Iñartziz ala maltzurkeriz beterik.<br />

GMant LEItz 72. Aberatsen iñartzi / etzaitez ixan ba. Kk Ab II 85. Arrokeri gitxiago ta erruki geiago bear dabe<br />

aberatsak, eta iñartzi gitxiago ta egoarri geiago langilleak be. Eguzk GizAuz 189. Bata-bestearekiko iñartxia.<br />

Ol Eccl 4, 4 (Ker nor-geiago). Katu baltzak iñartziz ta ziñu txarrez ikusi daroa, ugazabandreak mutil eldubarriari<br />

egiten deutsazan adiguri ta txera berarizkoak. Erkiag BatB 131. v. tbn. Iñartzi: Ldi IL 47 (explicado con<br />

inbiri). Iñartsi: Zait Sof 28 y 68.<br />

inartxiti, inartsiti. � Envidioso. � Iñartsitiak, zakur amurratuak bezela, oñaze-indarrez garrasika daudeke. Ol<br />

Imit I 24, 3.<br />

inasa (det.; <strong>Lar</strong> � H). � "Masa de harina" <strong>Lar</strong>.<br />

inasibelar, iñasibedar (V-ple ap. A Apend, sin trad., s.v. mirmienda).<br />

inastura, inaz-. v. oinaztura.<br />

inatazi (V ap. A; <strong>Lar</strong>, Añ, <strong>Izt</strong> C 235, H (V)), inetasi (V-ger-ple-arr-oroz ap. A), inestazi (Añ), linatazi (Mg<br />

PAbVoc), linatasi (V-ger-arr ap. A), inotazi (H (V)). � Granizo. "Pedrisco" Añ y A. "Iñetasi, granizo fuerte,<br />

pedrisco" A. � Arri (iñatazi, kazkarabar, abazuza edo) txingorrak apurtu ta zukutu dabela lur-azalean egoan<br />

[...] guztia. Ezale 1898, 315b. Jesus dibiño, gauaren otza! / Jauzten da liñetazije. "Marijesia" (sin indicación de<br />

procedencia) AEF 1922, 92 (AEF 1933, 51 (V-ger) iñetasije; A EY IV 113 (V-m) linetazia). Marik errien<br />

gaiñera igortzen dun zigorrik sonatuena iñetasia da. JMB EG 1954, 202. Naiz dala euria nai inestazia, aterpean<br />

dago errementaria. EgutAr 8-4-1960 (ap. DRA; en la versión de A EY III 119: inetasia (V-m)).<br />

- INATAZI-TXINGOR. "Iñatasi-txingor, granizo menudo" A Apend.<br />

� Etim. Teniendo en cuenta las formas con l-, acaso sea litm. 'cerro de lino'; v. ejs. de alternancia l-/cero, en<br />

FHV 323.<br />

inauldurika. "Revolcarse, [...] iñauldurika ibilli" Aq 1422. "Iñauldurika, revolcándose" A.<br />

inauldurizka. "Revolcarse, iñauldurizka ibilli" Aq 1422. "(G; Aq), revolcándose" A. v. inaldurizka.<br />

inaurgai. v. ihaurgai.<br />

inaurkin (V-gip, G-to; <strong>Lar</strong>, Aq (G) 473, <strong>Izt</strong> C 234, Hb (inh- ap. Lh), Dv (iñ-) H (iñ-, G)), inaurki (V-gip, B; SP,<br />

H (G)), ihaurkin (BN; Dv, H (L)), ihaurki (AN-erro, L, BN-baig; SP, Dv, H (L)), ihaurgi (BN-arb), iraurkin<br />

(V-m; Mg PAbVoc, Dv (V), H (BN)), iraurki (L-sar, BN-baig; Aq 843 (AN), Hb (ap. Lh), H (BN)), iraurgi<br />

(BN; VocBN), inarkin (G; Aq 843 (G)), iñorkin(e), inurkin (G-goi), iraurgin (Dv (BN)). Ref.: A (iñaurki,<br />

iñarkin, iraurki, iraurkin); Iz ArOñ (iñáurki), UrrAnz (iñaurkiñá), To (iñaurkiña); JMB At (iñurkiñ); Izeta BHizt<br />

(iñaurkie).<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

415

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

�1. Material (broza, hierba seca, etc.) que se recoge para cama del ganado o para hacer estiércol; cama del<br />

ganado. "Abono así [de tierras, sembrados, huertas, &c.], en particular de fiemo" <strong>Lar</strong>. "Estiércol" Ib. Cf. <strong>Lar</strong> Cor<br />

57: "Tienen tbn. gran cuidado de recoger orbela [...] y traída en carros la guardan donde se pudre [...]. Este<br />

material para estiércol antes de pudrirse llaman inaurkiña". "Hoja, helecho y broza que se recoge en el monte<br />

para hacer estiércol" Mg PAbVoc. "Plante, telle que fougère, ajonc, ou bien feuilles d'arbre, paille, généralement<br />

tout substance propre à servir de litière aux animaux domestiques et à devenir engrais" VocBN. "Xahu-ahala<br />

ihaurkin duten laborariek, los labradores que tienen toda la broza que pueden gobernar" A (s.v. aal). "Vegetales<br />

(hojarasca, helecho, paja, etc.), destinados para cama de animales domésticos o para cubrir caminos cerca de los<br />

portales donde se transforman en basura que ha de servir de abono" JMB At. "Iretzea iñaurki ona da. Badugu<br />

iñaurkie pileka" Izeta BHizt. v. ihaurri (5), ihaurgai. � Tr. Bien documentado al Sur desde comienzos del s.<br />

XIX (Moguel), y al Norte desde Duvoisin. La forma más empleada es inaurkin, general entre los autores<br />

guipuzcoanos; hay iraurkin en Moguel y Uriarte, iñorkin en J.A. Irazusta, iñorkiñe en Sorarrain; al Norte, hay<br />

ihaurki en Duvoisin (sólo en Dial) y Barbier, ihaurkin en Duvoisin (en Lab y la trad. de la Biblia) e ihaurgi en<br />

Oxobi.<br />

� Tokirik agorrenian billatuten da iraurkina, ta egiten da simaur edo satsa lurraren ongarritzat. Mg PAb 129.<br />

Batu biar dira basuan iraurkinak, orri igarrak ta ota-sostrak. Ib. 150. Demagun zure etxeak dituala soro onak<br />

eta iñaurkiñak ere ugari, baña urrutitxo. AA II 320. Etzalekua egiteko biar da iraurkiña. "Broza". Ur Dial 46<br />

(Dv ihaurki; It ondagiña). Laborariak hedatzen du ihaurkina bere athe aintzinean. Dv Lab 152. Ihaurkina<br />

ustelarazten dute. Ib. 153. Zalhuki gorde zituen jainkordeak kamelu baten ihaurkinaren azpian. Dv Gen 31, 34.<br />

Hiñaurkiña edo simaur gaia. Agric 23. Aurten ere ler egin degu [...] iñaurkiñak ekartzen. Ag G 36. Iñaurkiñak<br />

etxeratu. ArgEgut 1922, 5. Ihaurgi poxirik ez, lurrean arkhina. Ox 65. Beien iñaurkiña. Or Eus 130.<br />

Iñaurkiñetarako ere beren saillak bazituzten mendi-egal batean. Etxde JJ 62. Lurrak iñaurkiñez ondu. NEtx Antz<br />

135. Irauli gabeko iñaurkin-pean zirauna izkutatzen da egun argitik igesi. Ibiñ Virgil 102. Garoa bezelako<br />

iñaurkiñik / bai ote zegon munduan. Uzt Sas 79.<br />

v. tbn. Barb Leg 136 (ihaurki). JAIraz Joañixio 11 (iñorkin). Sorarrain Lili 17 (iñorkiñe).<br />

� Bagoaz muño gora Eguzkiaren zun, / [...] / iñaurkin legorrean jarri gera bigun. "Sobre la hierba seca". Or<br />

Poem 533.<br />

�2. "Iñaurki (B), iñaurkin (G-to), [...] capa de frutas caidas" A.<br />

inaurkindu (iñ- <strong>Lar</strong> � H (V, G)). � "Abonar", "estercolar" <strong>Lar</strong>.<br />

inaurkintze. "Estercoladura, iñaurkintzea" <strong>Lar</strong>.<br />

inaurraldi. v. ihaurraldi.<br />

inaurrasi. v. inarrosi.<br />

inaurre. � "Iñaurre (BN-ciz-mix), inhaurre (BN-ciz), muy, enormemente. Inhaurre haundi, muy grande.<br />

Inaurre ederra (BN-ciz), enteramente hermoso" A. Cf. A Morf 678bis, sobre su origen y posibles paralelos. Cf.<br />

ihaurri.<br />

inhaurretsi, -rrosi. v. inarrosi.<br />

inaurri. v. ihaurri; inurri.<br />

inaurtsi. "Iñaurtsi (BN), cama del ganado" Darric (ap. DRA). v. inaurkin.<br />

inaurtu. v. ihaurri (3).<br />

inausaldi. � Poda (sentidos prop. y fig.). � Oraingo inausaldian ["Garoa"-ren hirugarren agerraldian] baztertu<br />

diren abarrak jaso nahi genituzke EGAN-en. MIH 172.<br />

inausarte, iñauz-arte. � Encina podada (no salvaje). Cf. inaustaritz. � Iñauz artiak (iñauzten dirian artiak,<br />

onetarikuak ikusten dira baserri-etxe-ondo batzuetan) eukitten dittue adar zabal zabalak. S. Erkiaga Ezale 1897,<br />

86a.<br />

inau<strong>sg</strong>abe, inausibage (-baia (det.) V-gip ap. Iz ArOñ), inauska (V-ple-oroz-m ap. A), inau<strong>sg</strong>a (V ap. A, que<br />

cita a Ast). � "Arbol bravío, no podado" A. "Sin podar" Iz ArOñ. Cf. inuska. � Mendi iñau<strong>sg</strong>abeak. Ibiñ Virgil<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 416<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

47. � inauska. (Fig.). Tosco. � Gezu batean, zugatz orrek igali goxoak emango ditu, erri-mausarra du-ta.<br />

Lizardi baño len, ordea, olerkariak koloka [...] zebiltzan. Olerkariak euskera lantzen ari ziran-eta, iñauska ta<br />

zañil zitzaien. Zait EG 1950 (1), 9.<br />

1 inausi (V-ger-m-gip, G-to; Aq 1459, Añ (V), VocCB (V), Dv (iñ-), H), inautsi (<strong>Lar</strong>, Añ, VocCB (G), H), inusi<br />

(-ñ- V-ple-arr-m), inutsi (-ñ- Dv (G)), inustu (-ñ- V-ger-ple-arr), inauzi. Ref.: A (iñausi, iñusi, iñustu); Rollo<br />

(iñausi); Iz ArOñ (iñáusibaia), To y UrrAnz (iñausi); Etxba Eib y Elexp Berg (iñausi); Gte Erd 81. �1. Podar;<br />

cortar (leña), talar. "Deslechugar, podar los pámpanos impertinentes en la vid" <strong>Lar</strong>. "Escamujar, podar los olivos,<br />

oliboak iñautsi" Ib. "Podar, iñautsi" <strong>Lar</strong> y Añ. "Trasmochar los árboles" Aq 1459. "Mondar árboles" Añ.<br />

"Trasmochar" Ib. "Pagadi au iñausi dabe eta galdu dira aldi baterako amengo perretxikuak" Etxba Eib.<br />

"Iñausittakua, desmochado; árbol del que se ha hecho leña. Antón. tantaixa, árbol bravo. Pago bata zan<br />

iñausittakua, bestia tantaixa" Ib. "Neguan da arbolak iñausteko sasoia" Elexp Berg. "Egur iñaustera goaz (Gazp)"<br />

Gte Erd 81. � Tr. Documentado en textos meridionales desde comienzos del s. XIX. En el s. XIX los ejs.<br />

son sobre todo vizcaínos, pero en el s. XX se encuentra con frecuencia en autores guipuzcoanos. La forma más<br />

empleada es inausi; hay iñautsi en Añibarro, iñusi en un texto vizcaíno de EgutAr, e iñustu en una poesía<br />

recogida en Olerti. � Egurrak inausi. DurPl 68. Gizon bakotxeko, zeinbat milla aritx, arte, pago, kastaña? Bada<br />

aizkoriak inausten ditu. Mg PAb 128. Ez ebagi ondoti arbola txaarra ta bai adarren batzuk inausi. Mg CO 109<br />

(CC 79 inausi). Mastiak ta aretxak iñautsiten dira, frutu geiago dakarrentzat. Añ MisE 69. Examiñau zan baño<br />

arbola geijago ebagi edo iñaustia. JJMg BasEsc 198. Pago arbola oso ugari ez badago iñausi bear dan lekuan.<br />

Agric 102. Zarra [landarea], iñausitzen danean, zapuztu egiten da, gazteak indar berria artzen du. Ag G 57.<br />

Luza ta luza, berreun urteko / iñausitako lizarra. Or Eus 341. Landarea [...] ugari aldatu bear da, adarrak berez<br />

iñausi ditezen, gerria garbi ateratzeko. Munita 84. Azpiko adarrak bear dan eran iñausi zaizkion piñudiak,<br />

zuretan metro geiago emango dituala batere iñausigabeak baño. Ib. 61. Landarak ipiñi edo lengoak iñusiteko<br />

auxe da sasoirik onenetarikoa. EgutAr (V) 2-1-1959 (ap. DRA). Ekaitza sorturik, / zugaitz, etxe, laiño /<br />

dardarizaturik, / zeuzkan aldagoik / eta iñusturik. Okil Olerti 1960, 158. Aburuon sasi-adarrak inausiko ditu.<br />

Zait Plat 33. Geigizko abarrak iñausteko. Ibiñ Virgil 89.<br />

v. tbn. AA III 434 (356 eta podatuko). EEs 1916, 252. ArgEgut 1922, 5. Iñauzi: S. Erkiaga Ezale 1897, 86a.<br />

� (Part. en función de adj.). "Iñausixa, adj., podado. Lo mismo que inausittakua. Zugazti iñausixetan ez da<br />

ernetzen perretxikurik" Etxba Eib.<br />

� "Atusar el pelo, illea, ulea iñautsi, ebaki" <strong>Lar</strong>.<br />

� (Fig.). Podar, cercenar. � Gutxi da [...] beiñ iñaustea gure griña ta pasioak. Sarritan iñausi bear dira. AA III<br />

633. Aren ezpanak erabil oi dituen oparotasunak eta urre-lorak iñausi ditzadan. TAg GaGo 77. Ugari-zaleai,<br />

berriz, parrastan dariote goiargia. Itz-jarioa ondoren. Soildu, kimatu, iñausi egin bear. TAg Y 1933, 21.<br />

Eskubideak iñausi. Eguzk GizAuz 90. Ekandu txarrok iñausi eta orrein ordez ekandu onak [...] gizartean<br />

berrezarri. Ib. 188. Liburuan datozen entseguetako bat, betidaniko zentsurak inausia. In MEIG VI 38.<br />

� Amputar, mutilar. � Narriodun bat ere ez bedi alderatu, itsu, urgun, zerbaitetzaz iñausi edo torroil. Ol Lev<br />

21, 18.<br />

�2. (Uso sust.). "Monda, limpia de los árboles, iñausia" Añ.<br />

�3. "(AN-gip), recoger fruta, agitando árboles" A. v. inarrosi.<br />

- INAUSI-ZALE. Amigo de podar (sentido fig.). � Labur-nai ere badezu Lizardi, esaldiari itz alperrak iñausizale<br />

alegia. Markiegi in Ldi IL 12s.<br />

2 inausi (iñ-, iñh- S ap. Lh; iñh- H (S)). � "Entorse, foulure" H. v. enardadura.<br />

inausi. v. 1 irausi.<br />

inauska. v. inau<strong>sg</strong>abe.<br />

inauskai (iñ- G ap. A; iñ- <strong>Lar</strong>, Añ, H (+ in-)), inauskei (iñ- V ap. A), inau<strong>sg</strong>ai (H). � Podadera. "Calagozo,<br />

podadera de árboles" <strong>Lar</strong>. "Podón" <strong>Lar</strong> y Añ. "Podadera" Ib. "Serpe" H. "Iñauskaia: Azillean sagastiko sagaradarrak,<br />

madariak eta mertxikak iñausteko da" Onaind EEs 1930, 199. � Inauskaiaz [...] ebaki al zenezake<br />

mats-aiena? Zait Plat 148 (v. tbn. 94). Ez ala ere oraindik iñauskaiz moztu; atzazkalekin ostoak kimatu<br />

ezazkiotzu [matsondoai]. Ibiñ Virgil 89. Aiek [oliondoak] eztaude iñauskai makurren zai. Ib. 90.<br />

inauskera. "Iñauskera (Vc), poda. Bi dira iñauskerak: erdi-zulora ta laprastean (V-m), dos son las maneras de<br />

podar, formando hueco en medio y oblicuamente" A.<br />

inausketa. � Poda (sentidos prop. y fig.). � [Pagoaren] jorra, solldutze ta iñausketa edo korte guziak ill<br />

berrietan eman bear izatea. Agric 102 (escrito ; cf. unas líneas más abajo iñausi). Sagar-ondoen<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

417

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

iñausketa. EEs 1916, 252. Loretegi zugatzen iñausketak egin. ArgEgut 1922, 5. Bakanketa ta iñausketa. Munita<br />

63. "Insignis" sail batzuetan indar gutxiko landareak, aulak eta meatxak zeudela-ta azpiko iñausketa egiñaz<br />

indartu zituzten. Ib. 62. v. tbn. Ibiñ Virgil 82. Oso-osorik gainera, barne-zentsurak egin ohi dituen inausketen<br />

itzalik gabe. MEIG IX 43.<br />

inauslari (H). � Podador. v. inausle.<br />

inausle (<strong>Lar</strong>, Añ, H). � "Podador, iñauslea" <strong>Lar</strong> y Añ. v. inaustari.<br />

inausta (<strong>Lar</strong>, Añ, H). � "Monda, limpia de los árboles, iñausta" <strong>Lar</strong> y Añ.<br />

inaustari (iñ- V, G-to... ap. A; <strong>Lar</strong> (iñ-), H). � Podador. v. inausle.<br />

inaustaritz. "Iñaustaritz (V-m), roble bravío" A. Cf. inausarte.<br />

inaustaro (<strong>Lar</strong>, H), inautsaro (<strong>Lar</strong>). � "(El tiempo de la) monda, iñaustaroa" <strong>Lar</strong>. "Podazón, tiempo de poda,<br />

iñautsaroa" Ib.<br />

inauste. "Poda, iñaustea" Añ, que procede sin duda de <strong>Lar</strong>: "Poda, esta voz y sus derivados vienen del<br />

bascuence puda, que significa segur pudatzea, iñaustea".<br />

inaute (AN-5vill, B, R; VocBN, H (-nh-), VocB), ihaute (BN; H (L, BN, S; + hiaute, iaute (G)), inharte (SP<br />

(s.v. ihauteria), vEys (L), H (iñar-)), iagote (AN; Aq 125 (AN)), iote (G-nav, AN-larr-ulz; H (G)), jaute (L-ain),<br />

iyote (G-nav, AN-gip-araq-ulz), jote (Sal), ijote (Sal), iautre (AN-erro), iraute (AN-erro), igautre (AN-erro),<br />

iharte (H in m.), iñote (AN-gip; H (G)), iñute (H (V)), inhaurte (H), iñarte (H). Ref.: A (iñaute, jaute, jagote,<br />

jote); A Apend (iraute); AEF 1922, 25; Izeta BHizt (iñaute); Garm LexEV 92ss; Echaide Nav 73. � (Empleado<br />

en sing. o pl.). Carnaval(es). En algunas zonas es el nombre del día principal del Carnaval (domingo o martes);<br />

cf. VocBN: "Mardi-Gras". "Il ne s'employe qu'à la forme indéfini. Egun ihaute dugula dirudi bazkari eder huni<br />

beha eta" H. "Iñautetan sekuleko bestak iten tugu. Aurten iñaute ederrak" Izeta BHizt. v. aratuste, inauteri. �<br />

Iñoteriak edo Yoteak. Mb JBDev 257. Gogoak eman zien [...] soldadutzar erromatarrei Jesus egitea Yoteetako<br />

edo burlazko Errege. Mb OtGai II 364. Zanpanzart jauna iñaute azken / egun berdiñik gabea. Echag 220.<br />

Deboziozko ejerzizioa Iñauteetako iru egunetan Jesusi ematen zaiozkan naigabeak arintzeko (Tolosa, 1890). Vin<br />

672bis. Maulen den libertimentia / jiten denian ihautia. Xikito 11. Aurthen lotsa ginen Ihautia ikhusi behar<br />

güniala igaiten maxkadarik gabe (S). Herr 24-2-1955 (ap. DRA). Eguberritan ilbera; iotez ilberri (AN-5vill).<br />

Inza NaEsZarr 1518. Iautre koxkote, txerri txar bat il duzie, eta orain duzie txingar puxkat edo arrotze zenbait<br />

(AN-erro). Garm LexEV 92. En DFrec hay 3 ejs. de ihaute, septentrionales. v. tbn. A EEs 1916, 114 (como<br />

explicación de aratuste). Or Eus 174. � Cf. Dv: "Ihaute: gras; qualification que l'on ajoute aux noms des trois<br />

derniers jours du carnaval". Cf. ASTELEHEN-INAUTE, etc.<br />

- ASTEARTE-INAUTE, ASTELEHEN-INAUTE. v. astearte, astelehen.<br />

- AZKEN INAUTE. Ultimo día de Carnaval. � Iltzeko zezenak Donostiako Plaza Berrian Zalduniote eta azken<br />

iñaute 1848garren urtean. Echag 230.<br />

- IGANDE-INAUTE. v. igande.<br />

- INAUTE-ASTEARTE (iote a. AN-ulz, iyote a. AN-araq, iautre a. e igautre a. AN-erro), INAUTEKO<br />

ASTERARTE (irau- AN-erro). Ref.: Garm LexEV 93, 96 y 98. Martes de Carnaval. � Zaharrak orhoit dire<br />

oraino nola iraut-asteartez etxekandere xaharrak garbitzen zituen zartain eta baxerak. GH 1923, 121.<br />

Atharratzeko Lerdoz eta ihaute-astehartez, Maulek igantian ükhen dütie izaten ahal diren maxkadarik ederrenak<br />

(S). Herr 24-2-1955 (ap. DRA).<br />

- INAUTE-ASTELEHEN (iote- AN-ulz), INAUTEKO ASTELEHEN (irau- AN-erro). "Iote astelena (AN-ulz),<br />

lunes de carnaval" Garm LexEV 96. "Irauteko astelena (AN-erro), lunes de Carnaval" Garm LexEV 97. �<br />

Iautastelenia(n) (1889). HerVal 225.<br />

- INAUTE-BEZPERA. "Iote bezpera (AN-larr-ulz), día anterior al domingo de Qui[n]cuagésima o domingo de<br />

Carnaval" Garm LexEV 96.<br />

- INAUTE-BIHARAMON. "Iñaute biaramona (AN-5vill), lunes de Carnaval" Garm LexEV 94.<br />

- INAUTE BIGARREN. "Astelen-iaute [...] = Iñaute bigarrena" Or Eus 166 nota. "Iyote bigarrena (AN-ulz),<br />

lunes de Carnaval" Garm LexEV 98.<br />

- INAUTE-EGUN. "Mardi gras, ihauteguna" Urt Gram 29. "Iote eguna (G-nav), martes de carnaval" Garm<br />

LexEV 96 (98 iyote eguna (G-nav)). "Iyote eguna (AN-araq-ulz), domingo de Carnaval" Ib. 98. � Tenpra dela<br />

kasoz, iñaute eguna izan da gorexima egun baten bikain triste. Mdg 137. � (Pl.). Días de carnaval. � Tolosan,<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

418

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

inautegunetan, aitaren kapela buruan dutela ibiltzen diran aur aietako bat. A Ardi 44.<br />

- INAUTE-FESTA. Fiesta(s) de Carnaval. � Aurten iñaute festak / eder eta luze. Echag 186. Aurten beti bezela /<br />

aundizkirakoak / dira iñaute festa / Donostiakoak. Ib. 231.<br />

- INAUTE-IGANDE (AN-5vill, iautigande BN-baig, iote i. AN-ulz, iautre i. e igautre i. AN-erro), INAUTEKO<br />

IGANDE (irau- AN-erro). Ref.: Satr VocP (iautigande); Garm LexEV 93, 94, 96 y 97. Domingo de Carnaval.<br />

"Zaldun = Iñaute Igandea" Or Eus 166 nota.<br />

- INAUTE HIRUGARREN. "Iñaute irugarrena (AN-5vill), martes de Carnaval" Garm LexEV 94.<br />

- INAUTE MOTZ (iñaute m. AN-5vill ap. A; ihaute m. SP � Dv y A, Urt IV 252 (ihaute motx), H). "Mardi<br />

gras" SP. "Tercer día de carnaval" A.<br />

- INAUTETAKO EGUN. "Iyotetako eguna (G-nav), domingo de Carnaval" Garm LexEV 98. v. INAUTE-<br />

EGUN.<br />

- OSTEGUN INAUTE, ZALDUN-INAUTE, ZANPANTZAR-INAUTE. v. ostegun, zaldun, zanpantzar.<br />

� Etim. Podría tratarse de un sust. vbal. en -te.<br />

inautentiko. � Inauténtico. � Bizitza autentikoa autetsi bearrean, inautentikoa artu du bidetzat. Txill Let 86.<br />

inauteri (G-azp-goi-to-bet, AN-5vill, BN (inha-); SP (inh-), vEys (G), H (V, G), VocB), ihauteri (BN-baig; SP,<br />

<strong>Lar</strong>, Añ (G), Lecl, Dv, H (L)), ihautiri (BN, S; Ht VocGr 337, Arch VocGr, VocBN, Gèze, H (BN, S)), iñoteri<br />

(AN; <strong>Lar</strong>, Añ (G), vEys y Dv (G), H (V)), iñuteri (Dv (G), H (V, G)), ioteri (vEys (G)), iñautei (G-goi), iñauti<br />

(AN-5vill), irautiri (irautri AN-erro), ihautri, ihantri (?), inhaurteri (vEys (L), H), igautere (Ae), iharteri (H in<br />

m.), ihaurteri (vEys (L), H), ihaurtiri (vEys (BN)), iotegi (AN-larr). Ref.: A (iñaute, jaute, iñoteri); A Aezk 293;<br />

VocZeg 286; Lrq /îhâuti/; Satr VocP (iauteri); Garm LexEV 93ss; Echaide Nav 73. � (Empleado en plural o,<br />

sobre todo, sing.). Carnaval(es). "Ihauteria, inhauteria, inhartea, le temps de carême prenant" SP.<br />

"Carnestolendas, iñoteriak, iauteriak" <strong>Lar</strong> y Añ. "Carnaval, iñauterie" VocZeg. "Ihauteriako azken egunak" Dv.<br />

"Temps de Carnaval, de masques" H. "Algunos, los más (B,...), concretan esta palabra a los tres días de carnaval;<br />

otros (G-to,...), se valen de ella para designar todo el tiempo que media entre Reyes y Cuaresma" A. "Iñauteri,<br />

los tres días de carnaval" VocB. Cf. AA CCErac 180: "[Iñuteria] deitzen diogu onela urte berritik austerrerañoko<br />

denborari, eta beste leku batzuetan deritza iñoteriak, iauteriak, aratuzteak, zanpanzartak"; cf. A BeinB 53:<br />

"Emen aratusteak deritxe, Probintzia-aldean iñoteriak edo iñauteriak, Naparroan iagoteak"; cf. Or Eus 174 nota:<br />

"Iñauteri iru egunena da". v. inaute. � Tr. Documentado ya en Belapeyre al Norte y Mendiburu al Sur. La forma<br />

más empleada por los autores septentrionales es ihauteri, que se documenta tbn. en algún texto meridional<br />

moderno (Oskillaso, Lasa (Poem 69)); hay ihautiri en CatLav, Laphitz, Elissamburu, J. Etchepare (Bur 182),<br />

Etchamendy (243) y, junto a ihaurtiri, en UskLiB; ihautri e ihantri en sendos textos de BN-baig de Herria, e<br />

irautiri en un texto de GH (1923, 120). Al Sur predomina con mucho la forma iñauteri; hay iñoteri en<br />

Mendiburu (junto a iñauteri) e <strong>Izt</strong>ueta; iñuteri, junto al menos frec. iñauteri, en Aguirre de Asteasu. Lo emplean<br />

con -a constitutiva Cardaberaz (Eg III 322 iñauteriako) y Duhalde. Al Norte lo encontramos siempre en sing.,<br />

salvo en el ej. de Herria de 1959; al Sur, hay tanto sing. (Aguirre de Asteasu, <strong>Izt</strong>ueta, etc.) como plural<br />

(Mendiburu); ambas posibilidades aparecen en algún autor como Echagaray. En DFrec hay 24 ejs. (12<br />

septentrionales) de ihauteri y 2 de iñauteri. � Elizaren gogoari iarraikiteko, zer egin behar da Ihauterian? Bp II<br />

40. Ihautiria da [...] gaixtakeriako denbora bat libertinenzat. CatLav 380 (V 184). Iñoteriak edo Yoteak. Mb<br />

JBDev 257. Iñauterietako mozorroen edo irriz jauntzirik dabiltzan gizatxarren aintzurak. Mb OtGai 9, 88.<br />

Iñuteriko lasaikerietan. AA I 144. Urtean beñ da iñuteria. AA III 485 (tbn. 369, 552, etc.). Alberdanian<br />

ganaduen eran iñauterian. Ib. 631. Eztiteke hemen berex, ez gazte-denborarik, ez ihauteriarik, ez eliza-bestarik,<br />

ez ezteietako egunik. Dh 304. Donostiarrak oi dira beti / umore onean oitubak, / Iñauterian ageri dute / bertako<br />

kanta soñubak. Echag 115. Iñauteriyetako festak. Ib. 80. Izanik bada iñoteria / apropos artako jarria, / kantuz<br />

plazara gatoz danzari / gaur Tolosako gazteria. <strong>Izt</strong> Po 138. Zure jan edanetan sobre izan zite, ihautirian, eliza<br />

besta, ezteietan, beste egünez bezain untsa. UskLiB 75s (tbn. en UskLi 61). Ihaurtiria maneria berhezi batez<br />

saintüki igaran ezazü. Ib. 80 (tbn. en UskLi 66). Ihautiriko azken egunetan. Laph 246. Beneziyan ez da alako<br />

iñauteririk izaten. EE 1885a, 223. Ihautiriko maskak. Elsb Fram 162. Iñauteriyetako gurdi-karrozen festa. Iraola<br />

104. Gabonak dirala, iñauteriak dirala. Ag G 348. Ez gira bada oraino ihauterian! Barb Sup 115. Ihauteri<br />

karakotxak. Zub 115. Illabetez aurretik asi ziran "La Fraternal" ta "Unión Artesana"-koak urte onetan Iñauteri<br />

gogorrak egin bear zituztela. Anab Don 128. Tolosako iñauterietako jo-aldi zoro aietarik bat joaz. Ldi IL 16.<br />

Sukaldean ere dantzatzen baitziran iñauteri-dantza ook. Or Eus 164n. Ihauteri-zoroaldi zoroeneko arrats<br />

batean. Mde Pr 106. Ihantrietan usaian bezala aurten ere ukan dugu plazerra gure kartierrean ikusteko<br />

"Kahatoxak". Herr 5-3-1959, 1 (acaso por ihau-: cf. infra otro ej. de Herr). Iñauteri egun batez. A. Zavala in<br />

Goñi 10. Ihauterietan, arpegia estalduta zualarik. Osk Kurl 184. Ihautria xarmanki bururatu da gure herrian.<br />

Herr 20-2-1964, 2. Paskuaz ilbera / iñuteiz ilberri, / ire ama eztek / gose ta egarri (G-bet). Canc. pop.<br />

v. tbn. Noe 68. EusJok II 141. Muj PAm 27. Munita 125. Zait Plat 14. Berron Kijote 191. Ihauteri: HU Zez 66.<br />

� (Fig.). � Bai iñauteri iskiriozkoa munduarena! Txill Let 64. Orok dakite zer izigarriko ihauteria izan zen<br />

haren auzia. Herr 4-4-1962 (ap. DRA; la ref. es incorrecta).<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 419<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

- ASTEARTE-INAUTERI, IGANDE-I. v. astearte, igande.<br />

- INAUTERI-FESTA. Fiesta(s) de Carnaval. � Iñauteri festetan. Echag 230.<br />

- INAUTERI MOTZ. "Iñauti motx (AN-5vill), martes de Carnaval" Garm LexEV 95.<br />

- ZALDUN-INAUTERI. v. zaldun.<br />

� Etim. Parece tratarse de un derivado, con suf. -iri, de inaute.<br />

inautsi, inauzi. v. inausi.<br />

inaxio. "Ez da urrun Inaxio. Inaxio heldu da, se dice a los niños que están a punto de dormirse" Herria, Erran<br />

zaharrak (ap. DRA).<br />

(inaxu). "Hablando de los cangrejos que se pescan en las rocas de Biarritz, el marqués de Folin (Pêches et<br />

chasses zoologiques, 121) menciona los xanto, los maia y los inachus, de patas largas y delgadas. ¿Son nombres<br />

vascos?" DRA.<br />

inazara. "Iñazara (AN-5vill), cesto de mimbres" A. Cf. ihi.<br />

inazi. v. eginarazi.<br />

inhazi (S; iñ- Arch VocGr (s.v. ximista), Gèze; Dv y H (S)), ihazi, inhazu (-ü S), uñhazi. Ref.: A (iñhazi); Lrq<br />

(inhazi). � Relámpago; rayo. "Iñhaziz ari, faire des éclairs" Lrq. "El relámpago es considerado como fenómeno<br />

independiente del trueno y se designa con los nombres de ihazi e inhazi" JMB EJ 1950 (4), 194s. � Jalki<br />

erazizazü zure iñhazia. "Coruscationem". Mst III 48, 5 (SP zizmixtetarik, Ch ihurtzuri, Ip ihurziri kolpiak, Leon<br />

ortzia). Igorrazü zelütik ene bihotzeko xokhuak oro ikhertzen ahal dütian iñhazia. "Coruscationem". Ib. 34, 3 (Ip<br />

zure leinhürien inhaziak; SP zizminta, Ch xismixtak, Leon ximixtaren garra). Irurziriak, iñhaziak eta düründak.<br />

"Rayos, relámpagos y truenos". Ip Dial 118 (It tximistak, Ur oñaztubak, Dv simistak). Tronotik elkhiten zen<br />

iñhazi eta oihü, eta ühülgü. Ip Apoc 4, 5 (Lç xistmistak, He xismistak, TB, Dv ximista). Dünda karraskaz eta<br />

uñhazi zapartaka ari zelakotz. D. Béhéty GH 1932, 406. Iñhazia bezañ zalhe elhia barreiatü da. Herr 10-11-<br />

1960, 3.<br />

- INHAZI-ARGI. Electricidad. � Iñhazi-argiaren bide diren alanbretan. Eskual 30-10-1908, 3.<br />

inaziotar. � Ignaciano, jesuita. � Ez ditxin Iñaziotarrak bakarrik. Arantzazu agerkarian, lotsagarriro eman<br />

zionaten intsentsua Matxiñ orri. Or QA 85.<br />

inbalier. v. enbalier.<br />

inbasio, inbasione. � Invasión. � [Irlanda] bazter zegoen Barbaruen inbasioneetarik. Mde Pr 227. Germanen<br />

lehen inbasionen garaian. Ib. 224. Edo inbasio baten bildur al da? Arti Tobera 275. En DFrec hay 6 ejs. de<br />

inbasio.<br />

inbasore. � Invasor. � Goidelen ondotik beste inbasorerik ere sartu da Irlandan. Mde Pr 222. Norvegar<br />

inbasoreen ondorengoak. Ib. 208.<br />

inbeia (S; Chaho), emeia (BN-arb), enbeia (BN; VocBN, H), emaia, inbea, inbia. Ref.: A (enbei); Lrq; Gte Erd<br />

139, 14. � Deseo, apetencia, gana. "Cana, zeloa, inbia" Lç Decl Mm 3v. "Désir, envie" VocBN. "Ganas, emeia"<br />

Alt Eusk 1973, 157. "Jateko emeia jin zaut (BN-arb)" Gte Erd 139. "Horren egiteko emeiarik baduzia? (BNarb)"<br />

Ib. 14. v. gogo. � Tr. Documentado en textos suletinos; hay tbn. emaia en Xalbador. � Aragiaren inbeiek<br />

paseia erazitzen gütie. Mst I 20, 7 (Ch hirrits, Ip, Ol irrits). Jente pherestiak korajatzen dütü, bethi obra<br />

hobiagorik egitera inbeia ükhen dezen. Mst III 54, 6 (Ol leiatzeko). Mündiari gerla thai gabeko baten egitia eta<br />

zelialako inbeia saintü baten ükheitia. Mst XV. Haboro hunat jiteko / espeitie inbeiarik ükhenen. Xarlem 1144.<br />

Hori eztizu legiak defendatzen, / Pierreseki ahal lukezu / inbea baduzu mement bat gozatzen. AstLas 53.<br />

[Andriak] beti zikinak hortxen dauzka / mantala bai eta zaia, / atsetan horrekin etzateko / gizonak behar du<br />

emaia. Xa EzinB 91. � Tizanak azkartzen dü estomaka [...], begitharte eri izanak zoharditzen, erendeia eta<br />

inbeak iganazten. Alth Bot 13. � (Con suf. de comparación). � Banikek nik orai / hanitz berri kontatzeko, / bena<br />

inbeiago diat / phausatzera juaiteko. Normandie 169 (ap. DRA).<br />

inbeiagarri, enbeiagarri (S ap. Lh). � "Enviable" Lh.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

420

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

inbeiatu (S ap. Lh; Chaho) inbiatu, enbeiatu (S ap. Lh). � Desear. "Envier. Enbeiatzen zitazüt jitia, j'ai bien<br />

envie de venir" Lh. � Andre honak ukhen dizi ederretan grazia / ehork hura gaixteriaz ezin lezan inbia. E 95.<br />

inbeius. "Qui est porté à envier, à desirer" Chaho.<br />

inbel. � "(G-azp), capitel, parte superior de la columna, que la corona y tiene distinta figura y especial<br />

ornamentación. En nuestras aldeas es pieza muy rústica y generalmente distinta de la columna" A. v. ginbela. �<br />

Ta abe-burutzat bi inbel egin zitun borontze urtuz. Ol 3 Reg 7, 16 (Ker inbel; Dv buru, Ur dorre-erpiñ).<br />

inbeni. v. ipini.<br />

inbentario (Urt II 169), inbentari, ibantorio (Ht VocGr 376). � Inventario. v. imitorio. � Eskribaurik ilten<br />

danian egin biar dabela Alkate Jaunak inbentarixo barrixa. (Eibar, c. 1755). RIEV 1908, 732. Eginen dü<br />

katalogo edo inbentari bat Konfrariako müblez, markatzen dialarik gaizen baliua eta khostia. Mercy 40.<br />

inbentatu. � Inventar. v. asmatu. � Berze honlako gauzarik asko demonio gezurtiak inbentaturikakoak. Ber<br />

Trat 54v. Inbentatu ziala, egin edo egin arazi ziala kontrapozoa admirable bat. Tt Onsa 36. Nork inbentatu edo<br />

konponitu zeban eta irakatsi zigun Paternosterreko oratzioa? OA 56. Erraten dutenak apezek beren<br />

probetxuagatik inbentatuak direla gauza euek. SermAN 5r. Ba, Antoni, nik inbentaiko gauzie ezta...<br />

Kasintxenien yosten gauzela berak esan eikue da. Ort Oroig 89.<br />

inbentu, inbento. � Invento. v. asmakizun. � Noiz izan da len orain ainbeste / aurrerapen da inbentu? Basarri<br />

131. Ez gaitzala gu artaño poztu / inbentu asko sortzeak. Ib. 131. Bere inbentoak emandako irabazitatik zatia<br />

eskatzen du. Lab SuEm 177 (tbn. 177 inbentu).<br />

- INBENTU-ASMATZAILE. Inventor. � Zurekin lanegiten omen zuan inbentu-asmatzailetzat. Lab SuEm 188.<br />

inbenzione. v. imintzio.<br />

inbernada. "(G), temporal" A.<br />

inbernu. v. infernu.<br />

inbestigazio, inbestigaziño. � Investigación. � Inbestigaziño bat eingo balitz, jakingo genduke Esopo<br />

Plaentxian ziar ibilli zala. SM Zirik 119.<br />

inbiatu. v. inbeiatu.<br />

inbide. v. eginbide; inbidia.<br />

inbidego. "(AN, L). 1.º jalousie; 2.º sentiment de haine" Lh. v. inbigoa.<br />

inbidezu. v. eginbidetsu.<br />

inbidia (G-to, S; Urt II 13, Ht VocGr, Añ, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H), enbidia (Lcc, Chaho), inbiria (Gbet),<br />

inbidi, inbide (L, BN, S), inbiri, enbidea. Ref.: Garate 5.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 421<br />

mende.<br />

a Cont; Lh (inbide); Lrq /inbidía/.<br />

� Tr. Documentado en todos los dialectos salvo en suletino. Durante los ss. XIX y XX disminuye mucho su uso<br />

y se documenta sobre todo en catecismos y textos de léxico poco cuidado. Los autores septentrionales emplean<br />

inbidia, mientras que en los meridionales se documenta tanto inbidia (tbn. inbiria desde fines del s. XIX) como<br />

enbidia. En DFrec hay 3 ejs. de inbidia y 2 de inbiria. � Envidia. "Désir violent, avec plus de force que inbeia"<br />

Lrq. "Inbidia partitu zanian an izango ziñan (G-to)" Garate 5. a Cont RIEV 1935. v. bekaizkeria. � Inbidiak<br />

aurki esango bear ez tirean gauzaak. fJZ 98. Baldin inbidia saminik baduzue eta tharritamendurik zuen<br />

bihotzetan etzaiteztela gloria. Lç Iac 3, 14. Farisauak zerotzuten / ekharri inbidia, / zeren ematen zitzaizun /<br />

ohore merezia. EZ Noel 92. Gorputzeko mienbroetan ezta inbidiarik, eta ez mendekurik. Ax 315 (V 209). Dala<br />

lurreko interes edo irabazi naiaz, dala inbidia edo ezin geideen ona ikusiaz. Cb Eg II 173 (CatV 55 enbidia).<br />

Inbidiak ungi itsutzen duela bat-bedera. Lg I 282. Badira zazpi [bekatü kapital]: orgülia, abarizia, lüxüria,<br />

inbidia, gormandiza, kolera eta auherkeria. CatLan 16. [Jose] bere senideen enbidiak saldu zuan. AA III 330.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

Zeinbat gaixotu eztira, koleran, aserrean, gorrotoan, enbidean, neurria ta muga igarotea gaiti? Añ MisE 119<br />

(LoraS 87 enbidia). Ordinariozki pasioneak, iñorantziak, inbidiak edo intresak erakhartzen ditu gizonak<br />

jujatzera. Jaur 144. Ezagun da inbiriyak / prejitzen zauztela. Bil 32. Inbiriyaren gorrotu gaiztoz / il zuen batek<br />

bestia. Tx B I 204. Inbidiz erretzen jarri zan. NEtx LBB 162 (v. tbn. inbidiaz erretzen en Urruz Zer 106).<br />

v. tbn. Bet 16. Mat 170. Ber Doc 90v. Harb 249. Cap 107. SP Imit III 58, 2. BBizk 6. Gç 204. OA 98. Ch III 58,<br />

2. CatLav 169 (V 86). CatBurg 39. Mih 34. LE Prog 110. Brtc 61. Monho 110. CatLuz 25. Bordel 165. CatAe<br />

60. CatSal y CatR 61. Legaz 48. AB AmaE 230. Txill Let 86. Berron Kijote 86. Inbidi: Mb IArg I 261. Bv AsL<br />

167. Inbiria: Alz STFer 141. Moc Damu 27. ArgiDL 27. Inbiri: Ldi IL 47. Ugalde Iltz 16. Enbidia: TAV 3.3.1,<br />

172 (G, 1607). El 13. Iraz 41. LE Matr5 4. Mg CC 238. Gco II 72. Astar II 180. CatLlo 78. CatB 76. CatBus 33.<br />

Bordel 174. CatUlz 50.<br />

- INBIDIA HARTU. Sentir envidia. � Iakoben kontre zerbait inbidia eta malizia harturik. Tt Arima 41. Jelosia<br />

eta inbidia harturik. ES 109. Artzen dio Kainek / Abeli inbidia, / eta kendutzen dio / gaisoari bizia. It Fab 223.<br />

Ez dizut nik, Titiro, / enbidirik artzen. Ib. 176. Nork ez artu inbidia / Gillermo ari begira. AB AmaE 395.<br />

- INBIDIA EDUKI. Envidiar, tener envidia (de). � Besteak alabatzen dituenean ez enbidiarik edukitzea, baizik<br />

atsegin artzea. Gco II 29. Bere ondo bizijaren enbidija eukeen batzuk egiñ eutseezan kalte andijak. JJMg BasEsc<br />

263. Begira zeguen guziyak / zeukan inbiriya. JanEd I 76. Nire inbidia / badauka berori da errukigarria. AB<br />

AmaE 258. Munduan askok dauko / zure inbidie. BEnb NereA 125.<br />

- INBIDIA EKARRI. Envidiar. � Eztio nihori ekhartzen inbidiarik ezpaitu alegrianza berezirik beretzat maite.<br />

SP Imit I 15, 3 (Mst inbidiarik ekharten; Ch etzaio nihori bekhaisten). Eztü behar tristetü, ez khexatü, ez haboro<br />

dianari inbidiarik ekharri. Mst III 22, 3.<br />

- INBIDIA EMAN. Dar envidia. "Adducere ad invidiam, inbidia emátea" Urt I 147. � Frankotan inbiriya /<br />

eman dit aiziak. Bil 58. Lagunak igarri zetsen eureri inbiria emon nairik ebillena. SM Zirik 92. Gu ariñ ariñ<br />

ikusteak ematen zion inbidia, bera geldi geldi zegoalarik. Osk Kurl 112. Gaztiak beti ematen / didate inbiri. Uzt<br />

Noiz 56. � Gogoratuta beste bagarik emoten dau enbidija santu bat. fB Ic I 89.<br />

- INBIDIA IZAN. (Con aux. trans. bipersonal y tripersonal). Envidiar, tener envidia. v. enbide. � Iñoenari<br />

ezteutsala / bapere inbidiarik. Lazarraga 1195r. Borzgarréna dá ez izátea enbidiarik. LE Prog 110. [Enbidiatik]<br />

dator murmurazioa, enbidia diogun personari bere kredito ona, fama ona eta estimazioa kentzeko edo<br />

gutxitzeko. Gco II 67. Iñoren enbidiarik batere izango eztegu. Ib. 71. Auzuak ta errijak enbidija deutseen ume<br />

onak. fB Ic I app. 12. Ezin atera zituan eutsen enbidea, gorroto ta ikusi ezinetik. Añ NekeA 241. Izan gabe<br />

bertzentzat ez inbidiarik, ez jeloskortasunik. Jaur 170. Txerriari astoak / zion enbidia. It Fab 41. Modu onetan<br />

mutill zarraren / enbidia nork du? Xe 243. Andik ekarri zuan beteta lengoari inbidirik etzion ardoz. Zab Gabon<br />

68. Mundu osoak atzo eutsun inbidia, / zelan baña zakust gaur katigu jarria? AB AmaE 26. Goiak bea, ala beak<br />

goia / du inbiri? NEtx LBB 228. Zuzen ibilli, maiteok, eta kontu iñori inbidirik izan! Ib. 163. Ala balitz inbidia<br />

lidateke. Berron Kijote 27. Zure ekintzen inbidi dizut, Don Kijote Aundi! Ib. 27. � Enbidia gaiztoa / du batak<br />

besteaz. It Fab 164. � Diru guti sakelan, bainan nihoiz eri, / inbidiarik gabe nihoren onari. Hb Esk 234.<br />

- INBIDIAN IPINI. � Zorionean ziñan izan Donostian / guztiok ipinteko zure inbidian. AB AmaE 231.<br />

- INBIDI(A)TAN. De envidia. � Inbiriyetan bizitze ori / preziso gauza tristia. In Tx B 121. Inbiditan zaude<br />

kirkirrak bezela kantari pasatzen dutalako denbora. Etxde JJ 13. Begira nola dauden / orain inbiritan. Uzt Noiz<br />

57. Ez da batere normala apoa pertsonaren inbiditan bizitzea. PPer Harrip 92.<br />

- INBIDIAZ (Volt 7). De envidia. � Maleziaz eta inbidiaz betheak ginabiltzala, higuingarri eta elkharren<br />

higuintzaille. He Tit 3, 3 (Ur ondamuz). Argatik bizitzen da / beti inbidiaz, / beti gaizki itzegiten / aberats<br />

guztiaz. It Fab 165. Danak ziran inbidiaz bizi. AB AmaE 334. Ezkonduen inbidiz / dauden neska zarrak /<br />

eztakizkite ondo / oien sasi-larrak. Urruz Zer 106. Zein izkuntzaren inbiriz dago / zuk darabilzun euskera?<br />

Basarri 49. Aingeru danak inguru zeuden / zure almenen inbiriz. NEtx LBB 276.<br />

- INBIDIAZKO. (Adnom.). � Ori ezta enbidiazko pekatua, baizik tristura bat arrazoian fundatua. Gco II 66.<br />

Projimoaren ondasun espirituala igui badu, eta arzaz tristetzen bada, ori enbidiazko pekatu mortala da. Ib. 74.<br />

inbidiadun. � Envidioso. � Ez daukat inguruan inbidiadunik. AB AmaE 261.<br />

inbidiagarri. � (El) que da envidia. � Mari Antoni zan egiñ andra andi, / Juana ta Iñaziren inbidiagarri. AB<br />

AmaE 421.<br />

inbidiati. "Amarulentus, [...] inbidiósoa, inbidiátia" Urt II 13.<br />

inbidiatsu (Gèze, Dv), inbidetsu (H). � "Envieux, jaloux" H. v. inbidioso.<br />

inbidiatu (Chaho), inbidetu (Lh). � Envidiar. � Zedidile iñoen hondasunik deseadu edo inbidiedu. VJ 13.<br />

Batzuek besten gauza edo ondasun tenporalak enbidiatzen dituzte. Gco II 67. Zenbat bider enbidiau dozue Marta<br />

ta Mariak euki eben zoriona? Añ LoraS 79. Noizik beinka aiñ gustora gora-jasotzen zuan zatoa, inbidia<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

422

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

lezaiokean baita Malagako ardo-zalerik moko-fiñenak ere. Berron Kijote 97 (podría tratarse quizá de inbidia<br />

izan).<br />

inbidioso (Urt II 13), inbidios (Chaho), enbidioso, inbirioso, inbidius (Chaho). � Envidioso. � Inbidioso zarete<br />

eta bekhaitz eta ezin ardiets dezakezue. Lç Iac 4, 2 (He, TB, Dv bekhaizti). Ez naiz ni hargatik bekhaiztuko, eta<br />

ez inbidios izanen. Mat XVI. Enbidiosoak dira txabiraiaren begiak (G, 1619). TAV 3.1.25, 128. Zuri eskaintzen<br />

darotzut, othoi guarda ezazun, / inbidiosen mihiak lizun eztiezazun. EZ Man I 7. Hor errabiatü eli batek bezala,<br />

doloriaren handiz, txanpa eginen die inbidiusek. Mst I 24, 3 (SP bekhaitsti, Ch bekhaizti, Ol iñartsiti). Anitz<br />

inbidióso dá ofizio górtan. LE Prog 110. Enbidijosua dalako, batu guria dalako, esker txarrekua dalako. fB Ic II<br />

235. Bost gezur sortzen ditu / inbiriosuak! Bil 33. Edo zore begia biar du izan gaixto edo inbidioso ni nazalakoz<br />

on? Hual Mt 20, 15 (Samper inbidioso; He bekhaizti). Freston jakintsu inbidiosoak aizerrota biurtu eutsazan<br />

erraldoiak. Azurm in Gand Elorri 221. Enbidiosoa bere etsai osoa (prov.). And AUzta 40.<br />

v. tbn. Ber Trat 111v. Arrantz 92. Enbidioso: Gco II 67. It Fab 150. Inbirioso: Zapirain NBBB 34.<br />

� (Forma de fem.). � Emakume itxura txaarrekuak ta enbidiosaak asmau biar ebeen zerbait bestiak baño<br />

ezainagotzat iñok euki ez egizan. JJMg BasEsc 189.<br />

inbido. v. enbido.<br />

inbigoa (VocBN � Chaho, H (BN)), inbigo (Lh). � "Sentiment de haine qui néanmoins n'a point éclaté encore"<br />

VocBN. "Qualité, état de quelqu'un qui est envieux, jaloux" H. v. inbidego.<br />

inbinzible. � Invencible. � Hirur prinzesa hoiek ere elgarrekila direnian inprenable dira eta inbinzible. Tt<br />

Arima 88.<br />

inbiria. v. inbidia.<br />

inbisible. �1. Invisible. � Iainko bat bera dela eta hura esenzia bakhoitz bat bera, spiritual, eternal, inbisible,<br />

muthatzen eztena. Lç Ins G 1r. Ezen inbisible dena ikhusten balu bezala, fermu eduki zezan. Lç He 11, 27 (He<br />

ikusten ez dena, TB ezin ikhus daitekena, Dv ikhus ez daitekeena, IBk ikusezina). Gauza inbisiblen desira eta<br />

amorioa. Tt Arima 4. Gauza bisible ta inbisible guziak. OA 23. Bürüzagi inbisible hura da Jesü-Kristo gure<br />

Jauna. CatLan 52. �2. (El) que no ve. � Elebatzen zuela Jangoikoari bere begi inbisibleak (Goñi, 1817-1829).<br />

FLV 1991, 139.<br />

inbisibleki. � Invisiblemente. � [Jesü-Kristo] ezta gehiago [lürrian] bisibleki, baina hemen da oraiño<br />

inbisibleki. CatLan 48.<br />

inbitu. v. inbutu.<br />

inbizil (Chaho), imizil, imixil, inbixil (Chaho). � Imbécil. � Apo ezdeus inbizila. AstLas 18. Korajerik balin<br />

badük / bertan ager adi, / puiltroin inbizila / huna kunpari adi. Xarlem 1052. Behar bada uste izanen (dute)<br />

yende batzuek imixil edo zentzu eskaz aire bat bederen banuela. Elsb LehE VII (ap. DRA). Orai dugun<br />

hirurgarren Errepublika hau, 1818koa bezala, da erdia mentsa, edo erdia imizila. Elsb Fram V.<br />

inbizilkeria, imizilkeria, imixilkeria. � Imbecilidad. � Egin arazten badazkote, azken urthe hautan, mila<br />

imizilkeria eta beharrezdenkeria. Elsb Fram 159. Nola [...] izan zuten aski xinplezia edo aski imixilkeria holako<br />

gauzen sinhesteko. Ib. 73. Gure hirurgarren errepublika hunen imizilkeria agertu da oraino 1889an izan diren<br />

elekzionetan. Ib. 147.<br />

inbokatu. � Invocar. � Hire izen sainduaren publikoki inbokatzeko libertatetik pribatuak baitirade. Lç Ins A<br />

3r. Ezen, norere baita Iaunaren izena inbokaturen duena, salbaturen da. Lç Rom 10, 13 (BiblE dei egin).<br />

Laudoriozko sakrifizioa oferendatuko derautzut zure izen saindua inbokatzen dudala. Mat 241s. Inbokatu zuen<br />

Eternalaren izena. Urt Gen 21, 33. Inbokatzein tügü Seindiak. CatLan 56. Inbokatzendúzu berarén izéna. LE<br />

Ong 121v. v. tbn. CatAe 16. CatSal 17. CatR 17.<br />

inbokazio, inbokazione. � Invocación. � Inbokazionea hunela egiten da. SP Phil 100 (He 102 inbokazione<br />

hori). Inbokazioneaz edo Jainkoaren laguntza galdetzeaz zein baita preparazionearen bigarren pontua (tít.). He<br />

Phil 102. Hirur izen sainduen, Jesus, Maria, Josepen inbokazioneaz. Monho 90.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

423

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

inbolokatu. � Envolver(se), implicar. Cf. inbullikatu. � (Aparta juramentugillenganik) etzaitzaten inbolokatu<br />

aieki bateo Jangoikoaren irak (58). LE-Ir. Mormota beltza inbolokatzen da ongarrian (169). Ib. Lakio gontan<br />

inbolokatzen dire. LE-Fag 71. � enbolokatu (AN-larr). "Encubrir" Asp Leiz.<br />

inborazkan. "Dando volteretas" A Aezk 294. v. inbuluzka.<br />

inboto. v. inbutu.<br />

inbrizka. v. indriska.<br />

inbulduzkaka. v. inbuluzka.<br />

inbullikatu. "(R), llenarse completamente un árbol. Bizioz inbullikatu dion aur kori, ese niño está repleto de<br />

vicios. Deiruz inbullikatruk emondago zien indianoa" A.<br />

inbuluzka (Ae), inbuluska (G-nav). Ref.: A Aezk 294; A EY III 266; Iz Als y Ond Bac (inbuluskan). �<br />

"Revolcándose. Zebila lurrean inbuluzka" LE-Fag. "Sinónimos de aztalka [revolcándose]: inborazkan (Ae),<br />

inbulduzkaka (Sal), inbuluzka (Ae)" A EY III 266. "Inbuluskan ibili, revolcarse los animales. Inbuluskan erori,<br />

despeñarse, caer rodando" Ond Bac. "Inbuluskan bota zan, cayó a vueltas" Iz Als.<br />

inbuluzkari. AxN explica iauzkalari (180) por inbuluzkari.<br />

inburra. "(G-goi), echar dinero después del bautizo" A Apend (no se trata obviamente de un participio, sino de<br />

una palabra con valor adv.).<br />

inbusitu. � (Estar) lleno, plagado. � Agitu biar zuena: erriko alor eta baratze guziak satorrez inbusitrik<br />

zeudela. Garral EEs 1917, 88.<br />

inbusteria. v. enbusteria.<br />

inbutu (V-gip, G-bet), enbuto (<strong>Lar</strong> � Chaho, H (V, G)), enbudo (Añ), imutu (V-gip, G-azp), imutua (G), imitu<br />

(V-gip, G; SP, <strong>Lar</strong>, Dv, H (V, G)), imitua (L-ain, S), inbitu (V-gip), inboto, unbudu (ünbüdü Foix ap. Lh). Ref.:<br />

A (imitua, imutua); Iz UrrAnz (imutúa), ArOñ (ímittu bat, iraazkixa); Elexp Berg (imutu, inbutu). � Embudo.<br />

"Entonnoir" SP. "Inboto, enbudo. Gañetik erauntsi nola inboto batetik ardo golosoki" LE-Ir. v. amutu. �<br />

Pitxarrak, inbutubak, / parol eskukoak, / paziya txiki eta / aundi kobrezkoak. Echag 120. Itxarkizaiak dauzka /<br />

parol eskukoak, / inbutu, kafe-ontzi, / olio-txarroak. Ib. 144. Oihanak, han, imitua bezalako zilo handi bat egiten<br />

ere zuelakotz. Barb Piar I 118. � Basoko legea da, indartsuenaren legea, inbutuaren legea. Arti Egan 1960 (3-<br />

6), 161.<br />

inda. v. inta.<br />

indaba. v. indiaba.<br />

indabaxal (G-nav). � "Alubias verdes. Se comen con la vaina" Ond Bac.<br />

hindagora. v. oindagora.<br />

indakin. "Bribón, indakiña" <strong>Lar</strong>. Cf. <strong>Lar</strong>: "Bribonada, indakindea"; "bribonear, indakintzan ibilli".<br />

indalasto (G-goi). � "Hoja de maíz" JMB At.<br />

indandobi (R), indanobi (Sal, R-vid), gindanobi (Sal), kindanobi (Sal). Ref.: A (indandobi, kindanobia); EI<br />

303. � "Sima, abismo" A.<br />

indaola (Dv (BN-bard), A). Duvoisin remite a hindagora y Azkue a indagora. v. oindagora.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

424

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

indar (gral.; SP, Urt I 174, Ht VocGr 305, <strong>Lar</strong>, Añ, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H, VocB), inder (V, G-azpnav,<br />

AN-araq-ulz-erro-olza-gulina), ingar (AN-larr-araq; Dv (AN-5vill), H (V)), inger (AN-araq). Ref.: A; Lrq;<br />

EI 83; Etxba Eib; Iz Ulz (inderra), Als (porrubarrek, ta), ArOñ (inddar), R 312; Holmer ApuntV; Gte Erd 165;<br />

Elexp Berg (inddar). EI 83 recoge tbn. inddar, indder, iñddar, iñdder e iñyer. � Tr. De empleo general en todas<br />

las épocas y dialectos. Indar es casi la única forma documentada en los textos; hay algún ej. de inder en textos<br />

vizcaínos (Azkue, Akesolo) y alto-navarros (ETZ (Erro), CatUlz (55)). En DFrec hay 816 ejs. de indar.<br />

�1. Fuerza, vigor; valor. "Force. Gogorik ezten lekuan indarrik ez" SP. "Force de corps dans l'homme ou les<br />

animaux" H. "Indarra zukein zaldi onak. Zaldi ónak indar aundíya. Iz Als 80. � Eta irabaz Ieinkoaganik indar<br />

eta grazia, / bekhatuiez egiteko unsa penitenzia. E 79. Indar orotan fortifikaturik. Lç Col 1, 11. Andi danarren<br />

indarra, nagusi jakiteria. RS 27. Flako banaiz, zu zara sostengua eta indarra; hil banaiz, zu zara bizitzea. Mat<br />

277. Indarrera itzul azu haur gazte hillhurrena. EZ Man II 100. Zahar gaixtoak, zahartuagatik, badu gogoa,<br />

indarra zaika falta. Ax 93 (V 64). Ematen dio asko indar [...] etsaiaren tentamendu gaiztoak garaitzeko. Ub<br />

214. Jangoikuak emon badeutsa indar ta baloria, enpliau biar ditu bere ta projimuaren onian. JJMg BasEsc 173<br />

(209 iñdar). Osasun ona daukat, gorputz sendua eta indar andikua. Astar II 17. Guzia afliituak kontsolazione eta<br />

indar beharrean ziren. Jaur 158. Jesusi jarraitzeko adiña indar. <strong>Lar</strong>d 422. Bihotz, beraz; bihotz eta indar! Dv<br />

LEd 159 (Cb Eg II 86 fuerza). Jainkoari indar eta bihotz galdaturik, badoha Franzizko eriaren ganat. Laph 167.<br />

Orduan Pilatusek etzuen izatu aski indar, aski zain bere eginbidearen bethetzeko. Jnn SBi 29. Sansonek bezala,<br />

lephoko zainetan, lephoko ileetan zuela bere indar guzia! Barb Sup 146. Indar asko ta gerriyak biguñ, / eskumuturrak<br />

fuertiak. Tx B I 169. Zer adore, zer inddar ixango dogu guk bijar goxerako? Otx 49. Indar handiko<br />

gizona. Zerb Azk 78. Erdaldunen ingudean / probatu zen indarra. Arti MaldanB 203. Jo indar guztiaz eta<br />

[haizkora] etzan sartzen milimetro bat egurran. Osk Kurl 92. Ez da indarrik maitasunaren / indarra<br />

menperatzeko. BEnb NereA 94. Erientzat, oi! zer bihotz ona, / zer indarra agertu duzuna! Ardoy SFran 355.<br />

Azentudun silaba indar gehiagorekin eta askozaz ere luzeago ebakitzen dute. MEIG VI 104. � 13 garrena ez<br />

diteke indar osoan euskerara biurtu, ez baitugu ioka-itz ele-bakarrik. Or in Gazt MusIx 52. � (Con suf. de<br />

comparación). � Oiu mintzo orrek barnean baiño / agoan dik indarrago. Or Eus 171.<br />

� (Ref. a seres inanimados; tbn. a conceptos, ideas, etc.). "3. impétuosité, violence de l'eau, du vent, de la<br />

tempête, etc. 4. il se dit par extension des choses inanimées et en parlant de leur efficacité, de leur abondance.<br />

Arnoaren indarrak azpiratzen du gizonik azkarrena" H. � Beste bidez ere adirazi zaiku purgategiko suaren<br />

indar andi hau. Mb IArg I 256. Emazie zer inderra duen untzek pareta edo arbole baten arrimoan (Erro, s.<br />

XIX). ETZ 272. Aiziak indar asko / du itxaso gañian. Arrantz 27. Kantatutzera indar aundiko / desio batek<br />

narama. Bil 35. Gehiagoko eskolarik gabe nola bada zure predikuek holako indarra ukhan dezakete? Laph 93.<br />

Oraziuaren indarra. Bv AsL 95. Ain ziran indar aundiko arrazoiak Aita Santuari eman ziozkanak. Ib. 159.<br />

Ujolaren indar biziari eziñ eutsirik. Arr May 34. Berrogoi gizon prestuen botzek baino indar gehiago. Elsb Fram<br />

62. Nola kandela aundia baitzen, garrak indar aundia zuen. Goñi 64. Illuntzean sartu zan ekatxa izugarrizko<br />

indarraz. Echta Jos 275. Batasunak dau indarra. Enb 42. Indar aundiko belarrak dira / Ernio-mendi orretan. Tx<br />

B I 168. Landarerik xumeena uda minaren indarrak harrotzen zuen. JE Ber 7. Aize-oial puztuaren indarrak<br />

ugin-artean ontzia labainka zeramakin. TAg Uzt 224. Martiren odolak indar handia du, girixtino berrien hazia<br />

da. Zerb IxtS 98s. Mozkorturik, baina ez gehiago pattarraren indarraz. Mde HaurB 16. Oroimenak indar aundia<br />

du. Or Aitork 265. Paregabea da ardoaren indarra. Txill Let 95. Inolako indar berria erantsi zion iakintzari.<br />

Zait Plat 26. Indar asko dau egiak. Gand Elorri 101. Maitasunaren indarra. BEnb NereA 121. Indarra<br />

alkartasunean dagola esan daroe-ta. Erkiag BatB 158. Bazterrekoak [euskalkiak] bat datozenean, berriz, indar<br />

gehiago dute erdikoek baino. MIH 108. � N, n: ene fuerteari berez duen indarra kentzeko euskerak du ña, ñe, ñi,<br />

ño, ñu. Cb EBO 25.<br />

� Fuerza (armada). v. infra (3) en pl. � Erregeren eskaeraz ifiñtea eta tinkatzea ala lurreko nola itxasoko<br />

indarra. EConst 45.<br />

�2. (S ap. Lrq; H). Poder, fuerza; capacidad. "Pouvoir, moyen d'action" H. "Autorité, force morale" Lrq. �<br />

Eskua, batzutan hitz haur hartzen da indarragatik. Lç Decl a) 3r. Badela Iainko bat indar eta bothere guztia<br />

duena. Mat 12. Kofesatu behar da baruraren indarra eta balioa handi dela. Tt Arima 82. Libertatea da guk<br />

dugun indarra eta botherea edo ahala egiten ditugun gauzen egiteko. CatLav 40 (V 28). Bakhar hek,<br />

bizkitartean, egiten dute elizaren indar guzia. Lg I 212s. --Zer esku indar edo podore eman zien apostoluai? --<br />

Bekatuak barkatzeko indarra ta podorea. Ub 96. Errazoiak baino indarrak geiago agintzen zeban era ta<br />

tokietan. <strong>Izt</strong> C 122. Jainkoaren itzaren indarrak etsai guziak azpiratu izan ditu. <strong>Lar</strong>d 534. Goikoaren indarrak /<br />

zütü estaliren. UNLilia 7. Zer indar du Khurutzearen seinaleak? CatJauf 46. Diruaren indarra ezin leike neurtu.<br />

Enb 164. Kargudun handi horiek / indarraren gerizan / apezen sosak ebatsiz / ari dire ohointzan. Etcham 50.<br />

Erderaren indarra! Ldi IL 33. Mediumaren indarrak du ekarri. Mde Pr 336. Guziak menperatzen dituen<br />

indarraren jostallu arkitzea zait nardagarri. Txill Let 90. Jakin bezate amerikarrak, / jakin bezate rusuak, /<br />

berak ez ainbat indar duala / gaur jaioko dan Aurtxuak. Basarri 63. Badu ark [izadiak] indar, galera bat<br />

aberastasun biurtzeko. Vill Jaink 50. Izaki bakoitzari izaki berriak sortzeko almen eta indarra ezarri dizkio.<br />

MAtx Gazt 25. Mundu huntako indarrek ez dutela guk uste dugun indarra? Ardoy SFran 76. Abek daukatelako /<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

425

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

armaren indarra, / askotan berotutzen / digute bizkarra. Uzt Auspoa 10, 110. Indarra edo, berriz esaten hasi den<br />

bezala, boterea. MIH 88. Lapurdik, lehenik, XVIIgn mendean zuen indar ekonomikoa 1700 inguruan galdu<br />

zuela. Ib. 380. Batasun osorik egiteko, ordea, ez du <strong>Euskal</strong>tzaindiak ez eskurik ez indarrik, ez berez ez besteren<br />

bitartez. Ib. 96.<br />

� (Ref. a las leyes). � Uribatzarreak lege bat ezarriagatik ez dauka indarrik Erregek baibena ematen ezpadio?<br />

EConst 49.<br />

� "Indarra se dit encore des ressources pécuniaires d'un individu qui fait une entreprise quelconque" Dv.<br />

�3. (En pl.). "Au pl. en parlant d'un malade, d'un convalescent. Indarrak hasi zaizko gutitzen, ses forces ont<br />

commencé à diminuer" H. "Indarrak aitu zaizkio (AN-gip), indarrak akitu zaizkit (AN-5vill, B)" Gte Erd 165. �<br />

Bañan guardaturen ditu indarrak Iongoikoak / oren oro sentitzeko plazer fin gabekoak. EZ Man I 133. Denboraz<br />

ahitu zaizkizun indarrak erreparatuko dire. SP Phil 503. Zure indar guziak enplegatu behar ditutzu. He Gudu<br />

37. Sendotuten dira diabrubaren indarrak, ta argaldu arimiarenak. Mg CO 274s. Indarrak gitxitu ta geitu<br />

kargia? Ib. 118. Jaunari lenagoko indarrak eskatu ziozkan. <strong>Lar</strong>d 146. Araba ta Bizkaiak / legezko indarrak, /<br />

Gipuzkoan ez gaude / laguntzalle txarrak. Xe 398. Jakinki mezaren indarrak hainitz handiak direla. Jnn SBi 53.<br />

Egiyaz enpliatu / dauzkazun indarrak. AzpPr 52. Indar guziak eskuetan izaki, eta halere jendearen beldur! HU<br />

Zez 162. Ik eztekok gizonak beste inder besoetan, baie beste inder batzuk dekozak ik. A BGuzur 130s. Indarrak<br />

aitu eta erori da putzura. Ill Testim 27. Balendinek, ordea, indarrak neurkiroago [...] erabiltzen zekin. TAg Uzt<br />

138. Suak indarrak baditu ere / sinismenak erredoble! SMitx Aranz 102. Zorakeria bat zela linguistikako joku<br />

batean indarrak higatzea. Mde Pr 241. Goizetik gabera, jai ta aste, nere indarrak lan gogorrean urtzen. NEtx<br />

Antz 107. Egia da gure indarrak nekatu egiten direla jardunarekin. Vill Jaink 152. Erraldoiari indarrak ahitu<br />

zitzaizkion. MEIG IX 105.<br />

� "Herritik goan da bere indarrak adiskide bati utzirik, il a quitté le pays en laissant ses pouvoirs à un ami" Dv.<br />

� Fuerzas (armadas). � Ordena ona eta bakotxaren izateak seguratzeko establituak diren indarrak, erran nahi<br />

da tropetako Soldaduer-Guardia-Nazionalak. "Force publique". Revol 139. Alemaniak nondik ote zituen holako<br />

indarrak mila gogoeta eginik baikinauden. StPierre 27. Emen nagusi gelditu diranak indar asko biltzen ari dira,<br />

ta nik uste, azkenean auek irabaziko dutela gudua. NEtx LBB 81.<br />

�4. (S ap. Lrq; Dv). Propiedad, cualidad, virtud (ref., sobre todo, a ciertos elementos como las hierbas, las<br />

bebidas...). "Nork ezagutzen du ongi belharren indarra? Qui connaît bien la vertu des plantes?" Dv. "Force d'une<br />

boisson, d'un comestible" Lrq. � Gatzak du indar eta berthute ianhariei gozo eta zaphore emaiteko. Ax 466 (V<br />

302). Baldin gatzak galdua badu bere indarra, ez da on deusetako. Jaur 395. Argitara eman zituen bi liburu,<br />

bata, sargazoren indarrak nolakoak diran eskorbuto-ren kontra. <strong>Izt</strong> C 469. Sagardo edari au bere izatez dalako<br />

indar gitxikoa. Ib. 138. Belharren indarrak ezaguturik / eritarzun guziak / dutiela sendorazten. Arch Fab 167.<br />

Zunbat ere gehiagotan herakierazi beitükeie hura hanbat ere haboro indar düke nitre-gatzak. Ip Dial 116 (It, Ur,<br />

Dv indar). [Ongarri hotzak] ez du hainbertze indar, bainan harek ere on egiten du. Dv Lab 164.<br />

�5. (V-gip, G-azp). Ref.: SM EiTec1; Etxba Eib; Elexp Berg. "Inddar, energía eléctrica, fuerza motriz.<br />

Indarreko kableren bat edo eten dala ta erri guztia gelditxu da inddar barik" SM EiTec1. "Industria. Fluido<br />

eléctrico, energía. Indarra juan da iruretan" Etxba Eib. v. ARGI-INDAR, elektrizitate. � Eletrikako indarra.<br />

Tx B II 114. Errotara dijoaz urak iriña egotzera, edo lantegira, indarra ematera, langilleak ogia izan dezaten.<br />

Munita 19. Eibar ta inguruko erriak indar barik, larri ebizen. SM Zirik 65. I, plaentxi, Plaentxian zelan zabize<br />

indarrakin? Ib. 65. Argi-etxetik datorren indarrari bonbillara bidea zabaldu besterik ez dezu egin. MAtx Gazt<br />

22. An indar-etxea egin; indarra tella-pabrikara eraman. BasoM 15.<br />

�6. "(V-ger, AN), mucho, en abundancia. Euria inddar ezan da ori aldarrika ibil danean (V-ger), ha llovido<br />

mucho [...]" A. "Los vocablos antes citados [...] tienen casi todos la acepción adverbial de 'muy, de gran<br />

cantidad' [...]. Euria indar egin dau, ha llovido en gran cantidad (V-ger)" A Morf 678bis. � "Indar jo (V-ger),<br />

pegar fuertemente" A.<br />

�7. Fuerte. v. indartsu. � (indarrago). � Euskeraz sortutako izneurtuak mamiago zitezkela, ta indarrago, aien<br />

erdel-itzulpena baño. Ldi IL 32. Erria neurri, ibili ari ziran sasi-iakitunok, iardunago ta indarrago. Zait Plat<br />

124.<br />

- INDAR-AGOÑU. "(S; Foix), énergie" Lh.<br />

- INDAR-ARGI. Corriente eléctrica. v. ARGI-INDAR. � Ixkiña baten tximixtak ikutu ezkero, antxe zuan bere<br />

txabolan, indar-argia bezela da ori-ta. BasoM 123.<br />

- INDAR-HARI. � Haren lotura indar-arien eraginetan mamitzen da. "Líneas de fuerza". MEIG IX 119 (en<br />

colab. con NEtx). Hor agerpen bat kuxkurtzen da, argitzeko, indar-haritan lehertzeko, irten bizietan urratzeko,<br />

pitzatuetan loratzeko. Ib. 130.<br />

- INDAR HARTU. a) Robustecerse, fortalecerse. "Prendre force" H. � Eta ian zuenean indar har zezan. Lç Act<br />

9, 19 (Ur indarrak biurtu). Arno guti bat bihotzaren alegeratzeko eta ahoaren bustitzeko hartzen duen bidezko<br />

gizonak [...] indar hartzen du lasterrago eta errazkiago haren iragaiteko. SP Phil 127 (He 130 indarrak<br />

harturik). Konfirmazioniaren medioz bizitze izpiritüalian indar hartzen dügü. CatS 112. Gorphutzeko begieri<br />

agertzen diren gauzetarik indar hartzen du zure bihotzak. Arb Igand 153. � (indarra(k) hartu). � Loan, janean<br />

ta ardoan kontuz ibilzea, geiegiak utzi ta indarrak arzeko behar denarekin gelditzeko. Mb IArg I 133. Edan<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

426

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

orain indarra artzeko dxangadatxu bat. Ag AL 146. Yanarekin indarra artu duzutenean zoazte basora. Or Mi 89.<br />

Biderako indarrak artzen. SMitx Aranz 163. � (Con adj.). � Arzen ditu indar andiak geu galzaiteko. Urqz 23.<br />

Zonbait egun iragan zitzan hetarik baten etxean indar berrien hartzeko. Laph 45. � (Con negación).<br />

"Porrubarrek eztin inderrik artzén" Iz Als (s.v. porrubarrek).<br />

b) Tomar fuerza (algo). � Zeren ezpaita on hurbiltzeaz indar hartzen duen etsaiari alderatzea. Ax 400 (V 261).<br />

Mirabeen artean sortutako despita eta ezdabaidak indar artu ezkero. <strong>Lar</strong>d 14. Oitura oiek <strong>Euskal</strong>errian ere<br />

noizbait itsasi eta indar artu zuten. JMB ELG 81. Makinak indar artu baitute / len gizona zan lekuan. Basarri<br />

133. Ingurina guzian indar hartzen eta ebasten ari dire. Ardoy SFran 26. Sua sortu ta garrak indar artu dute.<br />

Lab SuEm 173. v. tbn. Bv AsL 192. Or Eus 316. Eguzk GizAuz 26. Mde HaurB 105.<br />

� (indarra(k) hartu). � [Erremedijuak] belu datozala gatxak indarrak artu baditu. Mg CO 113. Itxi egijozu<br />

ekandutxu txiki orri indarra artuten. Astar II 92. Eguzkiak indarra artu arteraño. <strong>Lar</strong>d 157. Guduak inddarrak<br />

artuten bebazan. Echta Jos 335. Erdel zaletasunak / artu du indarra. Basarri 178. Gure errukarriak, joera oiek<br />

indarra ar balezate! Vill Jaink 173.<br />

v. tbn. Indarrak: VMg 24. AB AmaE 382. Indarra: Sor Bar 21. Kk Ab I 21. Inza Azalp 126. Or Eus 348. Eguzk<br />

GizAuz 31.<br />

� (En frase negativa). � Indarrik artu eztaijen onegaz aziko dituzuz eurak baga. Astar II 92.<br />

- INDAR-AZENTU. Acento de intensidad. v. INDAR-MINTZOR. � Nire ustez, bultzaratxo esaten zaion bidemodu<br />

ori ez dagokio euskerari, ez baitu indar-azentu nabarmenik. Or in Gazt MusIx 48. Euskara zaharrak<br />

indar-azentua zuela eta azentu hori hitzaren silaba jakin batean zegoela. MEIG VI 106. Aski litzateke trintete<br />

(trinitate) esaten dela jakitea, indar-azentua baduela edo izan duela igertzeko. Ib. 105.<br />

- INDAR-BURUZ. A la fuerza. � Jaungoikoak ez darabil gizona indar-buruz. Aukeramendu dau. Ibarg Geroko<br />

76 (ap. DRA).<br />

- INDAR EGIN (BN-arb ap. A; Dv, H). Esforzarse; hacer fuerza. "Indar egitea, faire effort, s'efforcer" H.<br />

"Obrar, poner medios" A. � Nekatzen diranak edo indar egiten duteenak, arrapatuko dute [Zeruetako erreinua].<br />

Mg CC 192. Indar egiten degun bitartean atenzioarekin orazio egiteko beti irabazten gaude. Gco I 404. Haitarrak<br />

indar egiñik, Israel-tarrai eraso, abarrakitu eta Sabarin-go ibarreraño atzera erazo zituzten. <strong>Lar</strong>d 112.<br />

Gero bera izaten dala [pekatutik] irten ez ditezen indar egiñ eta pekatu berrietan erorierazitzeko lazo<br />

gogorragoak ipintzen dizkatena. Arr BasEsc 61. Beti erlisioneko gizonen alde, lege tzarren kontra egin du indar.<br />

HU Zez 197. Indar egiñaz besteak haren eskuen ikaratzea ikus ez zezan. Mde HaurB 77. Arrakalean eskuek<br />

sartute inder eiteko esan ei eutsien. Akes Ipiñ 31. Ez! Egin indar, erakuts zure balioa. JEtchep 94.<br />

v. tbn. Astar II 115. Dv LEd 46. Laph 92. Ill Testim 27. Ir YKBiz 152. Zait Sof 151.<br />

� (Con indar det.). � Estadu gustietan egiñ biar da indarra Zeruba irabazteko. JJMg BasEsc 2. � (Con bat). �<br />

Behar du, beraz, indar bat egin. Laph 80.<br />

� (indarrak egin). "Hacer fuerzas, hacer violencia. Indarrak eiñ zittuan gure aurka baña ez eban ezer atara"<br />

Etxba Eib. � Apostoluek zer bizia ereman zuten, zer indarrak egin zituzten. Laph 194. Lau seme ta lau alaba<br />

azitzen egin zituzten indarrak. Auspoa 127, 14 (ap. ELok 144). v. tbn. ArgiDL 22. � Nahiz nik egin indar guztiak<br />

alper alperrikan izan. Xa Odol 311.<br />

� (Precedido de dat.). Hacer frente. � Eztakie zer dan pasio gaiztoari indar egitea. Gco I 418. Zerubetako<br />

erreinubari indar egin biar jako. Ur Mt (V) 11, 12 (Dv bortxatu; Ur Mt (G) indarra egin). Beriala ezaguturik<br />

gaizki egin zuala, biotzari indar eginaz, sartu zan jende taldia zeguan tokira. Bv AsL 54. Beren buruai indar edo<br />

gogor egiñez. Urruz Zeruko Argiya 206 (ap. DRA). Zerura nai badugu geren buruari indar egin bear diogu. Ir<br />

YKBiz 138n.<br />

- INDAR EMAN. Fortalecer; dar fuerza. "Fortifier. Neurriz edaten den arnoak indar emaiten du" H. v. bortiztu.<br />

� Iaunari othoitz dagioten indar eta bothere eman diezén. Lç Ins E 1r. Ematen baitio oliatzen denari indar eta<br />

fabore. Ber Doc 160v. Iainkoak demola indar etsaiei gogortzeko. EZ Eliç 387. Garaitiarekin gelditzeko indar<br />

eta antze eman ziazadala. Ax 364 (V 240). Ni naiz jauna, tribulazioneko tribula [sic, quizás por impericia del<br />

ed.] egunean indar emaiten dudana. SP Imit III 30, 1 (Ch borthisten; Mst indar emailia, Ol yaun azkartzallea).<br />

Ziala jenden bihotza azkartzen ta indar emaiten. Egiat 159. Indar eman ezadazüt / bizi nizano mündian. Xarlem<br />

550. Arimari indar emaiteko etsaiaren tentazionen kontra. CatLuz 24 (v. tbn. CatAe 58, CatSal y CatR 59).<br />

Onek beronek, San Pabloren itzari indar geiago eman zion. <strong>Lar</strong>d 517. Aingeru bat zerutikan: ark indar eman<br />

dako. Or Poem 543. Jakintsun haundi batzuentzat hartzen gituzte, eta horrek indar emaiten du gure erakaspener.<br />

Ardoy SFran 239.<br />

v. tbn. Mat 145. Tt Onsa 25. Gç 216. Bp I 139. Mst I 2, 2. LE Prog 112. Dv Lab 161. Laph 182. Bv AsL 111.<br />

HU Zez 201. Mde Pr 69. NEtx Antz 156. MAtx Gazt 15.<br />

- INDAR-ETXE. "Realizadas las obras del salto de agua de Arrateta y las de la casa de máquinas (Indar etxea o<br />

Argi etxea) se hizo su bendición (G-goi)" AEF 1926, 69. "Inddar-etxe, central eléctrica. Saturixoko inddar-etxian<br />

azelin barrixa ipiñi dabe" SM EiTec1. "Central eléctrica. Okerra indar-etxearen parean izan da" Gketx Loiola.<br />

� Indar-etxe guztiak baiño naimenak indar geiago. EgutAr (ap. DRA). Indar-etxe arek urte askoan eman dio<br />

indarra Arrua-beko tella-pabrikari. BasoM 15. En DFrec hay 9 ejs. de indarretxe.<br />

- INDAR-MINTZOR. Acento de intensidad. v. INDAR-AZENTU. � Oraingo izkuntza berriori [...] eragaitz<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

427

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

aundia zaie indar-mintzorra, bai izketa neurtuan, bai askatuan ere. "Acento intensivo". Or in Gazt MusIx 18.<br />

Erderazko itz-neurketa indar-mintzorrak eta etenak egiten dute. "Acento fuerte". Id. ib. 20.<br />

- INDARRAK (INDARRA, etc.) AHULDU. Flaquear, debilitarse. � Ezen Jainkoaren besoa ez da laburtu, ez<br />

haren indarra ahuldu. Prop 1881, 65. Ezagutzen eztezu, egunetik egunera aulduaz dijoazela zure indarrak. Arr<br />

May 107.<br />

- INDARRAK BATU, BILDU. Reunir fuerzas. � Behar ditutzu berehala zure indarrak bildu, ez lehiaka, ez<br />

burugogorka, bainan emeki. SP Phil 233 (He 235 indarrak billdu). Errege hark bildu zituen bere gorphutzeko<br />

indarrak eta hedatu zen bere armadarat. Lg I 295s. Piarres, indarrak bildu berria baitzen, hasi zitzaitan<br />

mintzatzen gisa huntan. Elzb PAd 35. Banua indarrak biltuz erdixkalki. Mdg 122. Hunek indarrak bildu artio,<br />

guri zagon [...] hausko giderraren erabiltzea. JE Bur 61s. Bi eskuz nere mintzoa zuzendu nai erdira, / indar<br />

guziak bildurik, oiu biur dira. Or Poem 549. Indar guztiak batuta, itzelezko ostikadea agin-agiñetan emon, eta<br />

luze itxi eban azeria. Bilbao IpuiB 129. Indarrak eta kemena bildu ondoren. Ibiñ Virgil 99. Bere indar guziak<br />

bilduta esan zion semeari. NEtx LBB 125 (Nola 28 indarrak batu). v. tbn. <strong>Lar</strong>d 114.<br />

- INDARRAK BERRITU, I. BERRIZTATU. Renovar las fuerzas. v. indarberritu. � Indarrak berriturik oinez<br />

abiatu zen Generat. Laph 67. Emoten deutse denporea biarginai eta langillai euren gorputzeko indarrak<br />

barriztetako eta geituteko. Itz Azald 91. Indarrak berritu zituen bezain sarri, jauzi batez igaiten zen bere<br />

errotaren barnerat. JE Bur 62. Ukan baitute mutiko gaizoek beren indarren berritzeko ephea. Ib. 32. Langilleak<br />

aloger orregaz jan, edan eta bere indarrak barriztau bear ditu. Eguzk GizAuz 57. Zerutikako dei ezti horrek /<br />

indarrak berritu nauzki. Iratz 57. Tegietara dioaz indarrak berrizteko, (atseden artzeko). Ibiñ Virgil 111.<br />

Eguraldiak samurtzen diranean indarrak berrituko zaizkitzu, ama. NEtx LBB 65.<br />

- INDARRAK NEURTU. a) Competir, medirse (con). "Bein bada-ta gure indarrak ondo neurtuak izango dira"<br />

Gketx Loiola (s.v. neurtu). � Bildur gutxi Txirritarekin ere indarrak neurtzeko. Lab EEguna 97. Sarritan jaisten<br />

zan portura ta arrantzaleakin arraunketan indarrak neurtu ere bai. TAg Uzt 44. Etzittun, ez, neurtuko bere<br />

indarrak, koldar orrek, bere sasoieko mutil batez. Etxde AlosT 24. Prest egozan gure mutillok indarrak neurtu<br />

edo nor zirean agertuteko. Bilbao IpuiB 185. Orrek Phebukin ere ez ote lituke bere indarrak kantuan neurtuko?<br />

Ibiñ Virgil 45. Irekin bakarka bere indarrak neurtu nai dituana. Berron Kijote 201. b) Medir, controlar las<br />

fuerzas. � Indarrak ongi neurtu, ez utzi ni motzik. Or Eus 133. Indarrak ondo neurtzen ezpadituk lerreginda<br />

geldituko aiz. TAg Uzt 231. Norberaren indarrak neurritzen. Ugalde Iltz 48. Hobe genukeela indarrak neurtzen<br />

saiatu borrokan hasi baino lehen. MIH 393. Norbaitek, gainera, lumero kontua bere gain hartu beharko du,<br />

indarrak ongi neurtzeko hasi baino lehen. MEIG IV 108.<br />

- INDARRAK PROBATU. Medirse, competir (con). v. INDARRAK NEURTU. � Berriz ere igandea etortzeko<br />

poxez egoten zan [...] beste kontrariyo batekin bere indarrak probatzeko. Salav 34.<br />

- INDARREAN. a) Por la fuerza. "(V-ple, G-nav), a la fuerza, por necesidad" A. � Arturik besotatik eta buruko<br />

illietatik, beste batzuek gorputzetik, an daramate indarrian. Bv AsL 95. <strong>Euskal</strong>dunai emongo neuskioez<br />

indarrean malmuzkau ta kendu iakoezan lurrak. Ag AL 46s. Nai dute indarrean Yerusalemera eraman ta an<br />

errege egin. Ir YKBiz 212n. Bestela ezin bazan, nai ta nai ez, indarrean neronekin eramateko. Alz Ram 129s.<br />

Ain oitua zegon bere burukeri guztiak indarrean aurrera ateratzen. TAg Uzt 188. Aldi luzearen ondoren<br />

indarrean yaurti niñun iriak. Zait Sof 118. Zergatik indarrean botatzen dituzu? JAIraz Bizia 33. Euskara batua<br />

ez dagoenez gero, ezin bat dezake <strong>Euskal</strong>tzaindiak indarrean, indarka ibiltzeko ez baitu indarrik aski. MEIG VII<br />

77. b) (Estar) lozano, vigoroso; (tener) buena forma física. "(G-azp-to), lozanamente. Indarrean dator, crece<br />

lozano (se dice de plantas y aún de niños que crecen mucho)" A. "Zuk sartutako larrosak indarrian datoz" Elexp<br />

Berg. � Sustraia samur dago, / indarrean lurra. Echag 136. Oraiñ ogei bat urte / nintzan indarrian. AzpPr 31.<br />

Sagar bat indarrean dagon edo ez ematen duenetik ezagutzen den bezela. Goñi 99. Ur geiago edaten du zuaitz<br />

gazte eta indarrean dagoanak, zarra ta gelditzen asitakoak baño. Munita 73. Gazte-sasoian izan / giñan<br />

indarrean. Uzt Sas 298. � Boltsa aski indarrean zauken eta ainbertze gauz erosi zituen oroitzapenetako. Izeta<br />

DirG 112. c) (Estar) vigente. � Ugoldea bitarteko milla eta geiago urtean lege au bere indarrean egon zan.<br />

<strong>Lar</strong>d 16. XVgn. gizaldian, bear bada, indarreanago egongo zan [forma zahar au] eta XIVean zer esanik ez. Lek<br />

SClar 115. Gure Santa Clararen kanta onetan oso indarrean dagola dirudi. Ib. 115s. � Zapaldutako zuzena<br />

barriro zutunik eta bere indarrean ipiñi ezkero burrukeari ekin bearrik eztago. Eguzk GizAuz 100. d) Con<br />

fuerza, con vigor. � Txokok tri tra itxi du atia indarrian. Iraola 27. Indarrean badabila pilota, lore, gora, urrun,<br />

batzuetan aphalik, ximixta bezala. JE Bur 29. Ekaitza indarrean ta egiñaletan gañera badatorkio. Ag G 152. Or<br />

dator norbait ate ondora ta, danba, jo dute barrutik indarrean. NEtx LBB 172.<br />

- INDARREKO. "Vigoroso, fuerte. Adulto. Ume txikirik ez du orrek, danak indarreko mutillak" Gketx Loiola.<br />

- INDARRETAN. "Indarretan sartzea, prendre de la force" Dv. � Etxetiarra indarretan balin bada on baizik ez<br />

dela nausiarentzat. Dv Dial 64. Ez dela indarretan frantses armadari ihardokitzeko. Laph 9. Gure eriak ere<br />

indarretan berriz sartzen abiatu ziren. Prop 1881, 30.<br />

- INDARREZ (V, G ap. A; VocBN, H). Por la fuerza. "Booz, indarrez" Lç Decl Mm 3v. "Par force, par l'emploi<br />

de la force" VocBN. "Makhilaren indarrez, par la force du bâton" H. "Por fuerza, violentamente" A. � Errijen<br />

jaube egiten garianian bere, indarrez artu arren, parketan jakee alanguai. Mg PAb 218. Indarrez gorputzeko<br />

birjinatasuna kenduko baliote, Jaungoikoaren aurrean birjiña izango lizate. Gco II 44. Erakutsiaren ariaz,<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

428

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

balakuz, lausenguz, indarrez batzuetan, har arazten zioten azkenean. JE Bur 176. Nere Mexico kendu didate /<br />

nere albotik indarrez. Jaukol Biozk 64. Amerika be menpetu eban / indarrez beingo batian. Enb 163. Indarrez<br />

azpiratu ta zapaltzeko. Eguzk GizAuz 23. Primo de Rivera bakar-agintaria jabetu zan indarrez Españako<br />

agintearetzaz. TAg Uzt 173. Indarrez erautsi bide zituzten [...] herri sinespenak. Mde Pr 265. Bakoitzaren joera<br />

ta zaletasunak ezin leikez iñork indarrez, bortxaz, bildur-bidez ta zemai-ikaraz alda. Erkiag Arran 62.<br />

Azkenengo jabeagandik indarrez banandua. Erkiag BatB 112. Gerok ematen guretzako legeak, eta indarrez<br />

gorde-arazi. MEIG II 84.<br />

v. tbn. AA II 165. Astar II 249. Ur MarIl 93. <strong>Lar</strong>d 546. AB AmaE 75. Arr May 155. Itz Azald 105. Inza Azalp 90.<br />

Ir YKBiz 24. Alz Ram 100. Or Eus 147. Zait Sof 42. Vill Jaink 80. Gazt MusIx 57. Ibiñ Virgil 115. Uzt Auspoa<br />

43, 116.<br />

� "À force de. Erranaren indarrez, à force de le dire" H.<br />

- INDARREZ INDAR. a) "Indarrez indar baziren bata bertzea bezenbat, comme fortes, ils étaient l'un autant<br />

que l'autre" Dv. b) Por la fuerza. � Asmauta daukot zer egin, eta ezetara be enabe ni inddarrez-inddar<br />

ezkonduko. Otx 77.<br />

- INDARREZKO. (Adnom.). � Berthutezko eta indarrezko estatu berean. Ch III 57, 3. Zure indarrezko grazia<br />

betor, Jauna. Cb Eg II 28 (Dv LEd 62 indarrezko). Orduan Jinkoak emanen darozkitzu indarrezko graziak. Mih<br />

26. Emozu indarrezko izpiritua. Jub (ed. 1826), 73 (ap. Dv). Ez da alizate au ez indarrezkua, ez jakiturijazkua, ez<br />

diruzkua. fB Ic III 283. Egiten zituen indarrezko lanak berez ezin zitzakeanak ziran. <strong>Lar</strong>d 144. Indarrezko<br />

ariketa batzuk kendu ta parragarrizkoak egin aien ordez. Anab Poli 112.<br />

indar-beharrezko. � Forzado, violento. � Eskola ontako azibidea gotorra da, ezarian burubide onekoa; ez<br />

bortxazkoa edo indar-bearrezkoa. Or EG 1952 (5-6), 12.<br />

indarbehartu. � Forzar; violar. � Kankailuren batek edo armadun ta buruzorrodun zipotzen batek edo erraldoi<br />

izugarriren batek indarbeartzen ezpazituen (Quijote IX). Or RIEV 1929, 7 (AIr RIEV 1928, 600 beretzen eta<br />

bortxatzen; Anab RIEV 1928, 609 indarka egiten; Ldi RIEV 1929, 208 indarrez galdu; Berron Kijote 108<br />

beartu). Zuk nai dezula-ta, besterik-gabe, indarbeartuta, zere asmakunde txaldan orretan geren buruok<br />

parregarri eztitugu ikusiko. Ldi IL 30. � Indar-beartu egiten nintzen; ola eztegu geren bururik garbitzen (ANlarr).<br />

'Geiegizko lanak bai langillea ta bai etxea ondatzen ditu'. Inza NaEsZarr 237.<br />

indarberritu. � (Aux. intrans.). Fortalecerse, renovar fuerzas. v. INDARRAK BERRITU. � Tr. Documentado<br />

en autores meridionales desde finales del s. XIX. En DFrec hay 6 ejs. de indarberritu y 2 de indarbarritu. �<br />

Indar berritzeko ardo piskatxo bat eskatu zioten oek. Bv AsL 152. Bildurik Sarrazenuak ugari, indar-berritu<br />

ziran eta eraso zien gurutzetiai goizetik gogor. Ib. 214. Konseju ain zerukoaz indarberrituta. Arr Bearg 332 (ap.<br />

DRA). Indarberritu zanean ekin zion berriz ere lanari. Or SCruz 132. Indar-berritua [zegoan] bere gogo<br />

barneko fede ta oitura garbietan. AEmil AndreM 25. Berez ez zan ez oso saltariña, baiña indar-berritu-ta, noski,<br />

esku-zartaka asi zan. Berron Kijote 225. � (Aux. trans.). � Artu dugun Zure Eukaristiak, Jauna, indarberritu<br />

gaitzala. Or MB 53. Lenengo baserrian atea jo zuten gorputzak legortu ta indar-berritzeko. Etxde JJ 259. Gero<br />

ta sutsuago ekin eutsan emakume arek mutil gaztearen adore galdua indarbarritzen. Erkiag Arran 159.<br />

[Sinismen-itxaropenak] indar-berritzen asiak zitun. AGoen Agurea 15. Gipuzkoar ez ziren askok ere gipuzkera<br />

osotu hau aukeratu zuten gure literatura indarberritzeko. PMuj in MEIG I 91. Hizkuntzak aurrerantzean ere<br />

bizitzeko behar duen kemenez indarberritzea, gure arloa da. MIH 34.<br />

indarbide. "(V, G), remedio para la salud" A.<br />

indarde. v. 1 indarte.<br />

indardero. "Briosamente" <strong>Lar</strong>. "Avec effort" H.<br />

indardi. � Fortaleza. � Fortaleza edo indardia, ta gure etsaiak eta tentuak garaitzen ta geren legeko nekeen<br />

gurutzea aisa eramaten laguntzen digun birtutea. Mb OtGai III 323s.<br />

indardun (c. <strong>sg</strong>. A; SP, Urt III 374, Dv). � (El) que tiene fuerza, poder (adj. y sust.). "Qui a de la force" SP.<br />

"Forzudo" A. v. indartsu. � Ausartzi, ordea fiñ: onets, indardun. <strong>Lar</strong> Gram 391. Bai oneko bai tzarreko<br />

indardun direla kazetak. HU Zez 83. Iru-lau urizain paketsu ta izkilugabe izan ditugu inguratu gaituen<br />

indardunak. A in LEItz 5. Zuen legean idatzirik dago bi lagunen aitorrera egiazkoa (indarduna) dala. Ir YKBiz<br />

321. Eusko-pizkundeak ezer ekarri badu indardunik, iraunkorrik, onaa zuek. Ldi IL 86. I iritzi aute nunbait ni<br />

etxerazteko indardun bakarra. Etxde JJ 276. Sorgina nauk baiki, Zori-egilea, indartzale eta indardunen zale.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

429

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

Mde Pr 145. Koxka ta untzea agindutea zan. Askorentzat gustagarria dan egitada indarduna. Erkiag BatB 94.<br />

Ez bakarrik gazteago zirelako indardunak, baizik eta eragileago, langileago eta emakorrago agertzen zirelako.<br />

MEIG IX 62. v. tbn. fB Ic I 260. Ag Kr 15. JE Bur 56. Or Aitork 373. � Eukirik eun zaldiren / baño geiagoko /<br />

indardun burtariña / gertu nai-norako? Enb 198.<br />

indar-egile. � (El) que hace fuerza. Cf. indargile. � Indarka egin bear da zeruko yaurgora sartzeko, ta indaregilleak<br />

atzematen dute ura. Ir YKBiz 152.<br />

indar-emaile, indar-emale, indar-emoile. � (El, lo) que da fuerza, fortalece, apoya. � Ni nüzü Jauna,<br />

thürbürarzünaren egünian indar emailia. Mst III 30, 1. Nahiz edozoin zeretan gobernamendu tzar izigarri huni<br />

indar emaile diren. HU Aurp 143. [Olioa] berenaz hedakor delakotz eta indar emaile. CatJauf 110. Indaremoille<br />

ta zuzpergarri auta da, izan ere, itxaropena. Erkiag Arran 93. Bera dugu gidari, indar emale eta bai<br />

bozkario banatzaille ere. Vill Jaink 9.<br />

indar-etsi. "(L; Lf), donner force de loi" Lh.<br />

indargabe (L, BN, S; Urt II 311, Dv, H), indarbage (H (V, G)), indarbaga, indarga (V-ger-arr-oroz-och-m),<br />

indarge (H (V)), indarka (V), inderbe (G-nav), indarke. Ref.: A (indarga, indarka); A Morf 219; Lrq (indar); Iz<br />

Als (aurten). �1. Débil. "1. qui est sans force, faible, débile. [...] 3. sans pouvoir, sans influence, sans moyen<br />

d'action. Auzaphez indargabea" H. "Débil, exhausto de fuerzas" A. "Zeinti gelditu dién txikíyak, inderbée" Iz<br />

Als. � Berriz idekitzen ditu begi indar gabeak. EZ Man I 57. Indargabearen aserrea, hur errea. O Pr 631.<br />

Argal, indar gabe ta txarki egotea. Ub 205. Propositu ezda baidako, gaixo, argal ta indar bagiak. Mg CO 98<br />

(CC 219 indar gabeak). Ukatzen zion egiaz ardi indar gabeak. VMg 3. Dauka ama onek seme erkin, kaden eta<br />

indar baga bat. Astar II 230s. Zaudezten indar gabe / eta erdi illik. It Fab 98. Gizonaren alegiñak<br />

Jainkoarentzat indar gabeak dira. <strong>Lar</strong>d 369. Lur agorrean belhar guti biltzen da. Lur hezean, berriz, belhar<br />

indar-gabea. Dv Lab 102. Oso indarga egoan Josetxo. Echta Jos 343. Eztakit zer dedan, indarga ta aul<br />

asmatzen det nere gorputz guztia. A Ardi 91. Itzak bakarrik indarge dira. Enb 44. Oneik asmau leikiezan biderik<br />

egokienak be indarge ta utsalak izango dira nai dan elburu ori jadesteko. Eguzk GizAuz 187. Azkenean<br />

atxikitzen du zartzaro adizkide-gabe, indarke, zokokari, gaiztetsiak. Zait Sof 141. Joane dago indar gabe /<br />

gizonari begira. Arti MaldanB 227. Begiratua tristia eta / indar gabia gorputza. Uzt Sas 206.<br />

v. tbn. Cb Eg II 90. Bv AsL 114. Or Aitork 179. Ibiñ Virgil 179. Indar bage: Gco I 388. Indarga: Ag Kr 207 (G<br />

133 indarge). Ayerb EEs 1916, 32. Mde HaurB 40. BEnb NereA 84. Vill Jaink 31.<br />

� Carente de valor, de importancia. � Madaleni zor zion zintzotasunaz esandakoak indarbageak, kunplimentu<br />

utsezkoak ziran. Etxde JJ 207.<br />

� (Ref. a las leyes). � Gerrak indar gabe iduki ditu lege oek. AA II 100.<br />

�2. "Défaut, absence de force, de vigueur, d'impétuosité, de violence, de pouvoir, de moyen d'action,<br />

d'éfficacité" H.<br />

�3. "Indarga, débilmente" A.<br />

- INDARGABEKO. (Adnom.). � Indar gabeko kolera [...] bano da, alfer eta guti balio. Ax 332 (V 220).<br />

Osagarri makal, indarbagako luzabidiak dakarrezanak. Mg PAb 203. Zer sare ondo zabaldua! Baña Jainkoaren<br />

eskuarentzat indar gabekoa. <strong>Lar</strong>d 524. Zer laguntasun emon eikeon berak, emakume indarbagako zirzill batek?<br />

Ag AL 70. Argal, erkin, indar bageko gizontxu batzuk dirialako. Kk Ab II 116. � Herri bateko gizon guziek nahi<br />

ukanikan ere Jainko-legea bazterrerat eman, zuzen kontrako legea litake; indar gabeko legea. HU Aurp 83.<br />

indargabekizun. "Loi qu'il faut abroger, coutume à abolir, commission à révoquer, etc." H.<br />

indargabetasun (H), indarbagetasun (H), indargetasun (H). � Cualidad de débil, debilidad. � Iainkoaren<br />

plazerik gozoena dela bere bothere handiaren erakustea gure indargabetasunean. SP Phil 210 (He 212<br />

indargabetasunean). Andreak sendatuteban sarri, etxean, gizon orren indargetasuna. Ag Kr 177. Nire<br />

irudimenak sortu ebanean ez nerabillen eder-amesik, neure indargetasuna badakit eta. Ib. 11.<br />

indargabetu (G, AN; H), indarbagetu (<strong>Lar</strong>, Añ, H), indargatu (H), indargetu (V; H), indergatu (V-ger),<br />

indarba(g)atu (V-gip), indarkatu. Ref.: A (indargabetu, indargetu), Apend (indergatu); Iz ArOñ (inddar). �1.<br />

(Aux. trans. e intrans.). Debilitar(se), perder (o hacer perder) la fuerza. "Infirmar" <strong>Lar</strong>. "S'affaiblir, perdre sa<br />

force, sa vigueur soit au physique, soit au moral" H. "Debilitar, debilitarse" A. "Inddárbaatuta, debilitado" Iz<br />

ArOñ. � Hebaintzen du eta indargabetzen bere parte guzietan. SP Phil 466 (He 472 indarres gabetzen).<br />

Tentazionek phezützen dizie, plazerek indar gabetzen eta praubeziak eskerniatzen. Mst III 48, 2 (SP malgutzen<br />

eta flakatzen, Ch flakatzen, Ip ahültü, Ol armintzen). Maiz komekatzen dena ongi joain da egunetik<br />

egunera azis ta azkartus birtutean, ala nola argalegi komekatzen dena eritus ta indargabetus (381). LE-Ir.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 430<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

Aragija makaldu ta indarbagatu dedinian. Mg CO 112. Sabelaren jan ezaz argaldu ta indar gabetu ziran esku ta<br />

oñak. VMg 60. Nok alan argaldu ta indargetu dau lur yotera giño zure anditasun itzal andikoa? Añ EL 2 198s<br />

(NekeA 246 indarbagetu). Lan egiteko atsegin da indarra, eta an ari ziranak indargabetu ziran bizigarriaren<br />

paltan. Bv AsL 152. Belaun da besoak indargetuak eta gorputza lurrera begira eukazan. Ag AL 83. Olerkia<br />

indargetu ta belaxkatu egiten dute onelakoak. TAg Y 1933, 25. Frantziak politika gauzetan Breizh indargabetu<br />

badu, kulturazko nortasunik ere ez dio utzi. Mde Pr 283. Gure euskara ikusten dogu / doiala indargetuten. BEnb<br />

NereA 193. Ondorioak ahuldu eta indargabetu zituela. MEIG VI 78. En DFrec hay 4 ejs. de indargetu.<br />

v. tbn. EE 1884a, 312. Indargetu: Zav Fab RIEV 1907, 541. Enb 103. Inddargatu: Ezale 1897, 37a. Echta Jos<br />

252. Indarkatu: Ezale 1899, 51a.<br />

� Eguzki epel indargetua [...] azkenengo argi-orratzak mendi gandorrari sartzen zegoan. Ag G 281.<br />

�2. + indarbagetu (<strong>Lar</strong>, Añ), indargetu (<strong>Lar</strong>), indargatu (V, ms. ap. A). Anular; derogar, abolir. "Abrogar,<br />

legeren bat indargetu, indarbagetu" <strong>Lar</strong>. � Hola leheneko manakuntza izan da indargabetua haren<br />

flakotasunaren eta ezdeustasunaren gatik. TB He 7, 18 (Lç abolitzen, He antzutzen, Dv khendu, Ol ustu, IBk<br />

indar gabe uzten). Izan leitekez ezereztuak eta indarbagetuak eskintsariak edo botoak? Itz Azald 87.<br />

indargabetze. "Derogación, indarbagetzea" <strong>Lar</strong>.<br />

indargarri (G-azp, AN; <strong>Lar</strong>, Añ). Ref.: A; A Morf 132. � (Lo) que da fuerza, vigor. "Refuerzo" <strong>Lar</strong>. "Fortifiant,<br />

confortant. Ianhari indargarria; hitz indargarriak" H. "Tónico, remedio" A Morf 132. � Zer lizateke<br />

erremediorik hartzen ezpanu eta horrelako indargarri bilha ezpaneza? SP Imit IV 3, 3 (Ch laguntza, Mst, Ip<br />

süstengü). Olgantzia artu biar da atseengarritzat, ta bakotxak bere saill ta lanei jarraituteko indargarri edo<br />

pozgarritzat. JJMg BasEsc (ed. 1845), 152s. Santuaren bizitza irakurte onek biar du izan animaren janaria, ta<br />

gorputzeko sentiduen griña txarrak ezitzeko indargarria. Bv AsL 17. Izan zaite etxearen zaintzalle, argalen<br />

indargarri, emaztearen lagun zintzo. Ag G 48. Gure arima erorkor onen janari indargarri izan dakigun. A Ardi<br />

120. Uginen (olatuen) burrundara indargarriak durundi egiten zigun belarrietan. A Itzald II 79. Zugazti onetan<br />

sartuta, bere kerizpe indargarrian murgildu. Txill Let 22. Izadiak berak ipiñi ditu, bada, indargarri edo laguntza<br />

sendoak. Vill Jaink 165. Uste horren indargarri agertzen zaizkigu hemen, ahulgarri baino areago. MEIG VI<br />

190s.<br />

indarge. v. indargabe.<br />

indargeio. � Sacramento de la Confirmación. � Bigarrena, indargeioa, konfirmazioa. CatBurg 33 (Mb IArg I<br />

32, Legaz 36 konfirmazioa). Zertako da konfirmazioko edo indargeioko ezkutapea? Ib. 35.<br />

indargeitu. � Confirmarse. � --Zertako da konfirmazioko edo indargeioko ezkutapea? --Gu indargeitzeko ta<br />

sendoagotzeko bataioak eman zigun fedean. CatBurg 35.<br />

indargile (H). � Reanimante, fortificante. Cf. indar-egile. v. indarle. � Ogi Jangoikozko sakramentu<br />

aldarakoan ematen danak iraun-erazitzen dio animaren bizitzari, emanaz grazia sendagarri edo indargillea. Mg<br />

CC 219.<br />

indargiro. � Confirmación (sacramento). � Zer da konfirmazinoia edo indargirua? CrIc 132.<br />

indar-gizon. � Atleta. v. indarlari. � Erriko indar-gizon edo athletak, apustu, gertakari latz eta abar,<br />

gosegarri zaizkio gure baserritarrari. Or EEs 1927, 173.<br />

indargoi. "(msLond), brionia, nueza (Bot.)" A.<br />

indargura. � "La gana de hacer esfuerzo (en el parto)" Iz To. � Emakumeak berak sentitutzen duanean<br />

indargurea berez datorkiona, [...] ordurako gorde bear ditu indarrak. Aran-Bago ManMed 281.<br />

indarguti. "Debilidad, flakuria, indargutia" LE-Fag.<br />

indar-joko. � Prueba, competición (de fuerza). � Indar eta zalhu jokuetan artzen direnak [...] gauza guzietarik<br />

begiratzen direla. AR 365. Indar-yokuetan azkarrak, arro samarrak. Kk Ab II 164. Kartajokulariak, goruetan<br />

andrak, idiekin indar-jokoak, erromeriak [...]. Alzola Atalak 78. � Ikusi zuten mandazaiek beren beorrei egiten<br />

zitzaien indar-jokoa eta makillak artu-ta joan ziran eta makilka eraso zioten. Berron Kijote 164.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

431

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

indarka (AN, S ap. A; H). �1. (Sust.). Esfuerzo, golpe de fuerza. "Effort, action de force physique ou morale"<br />

H. "Arranque de un animal al arrastrar un carro" A. � Tr. Se documenta sobre todo en autores septentrionales. �<br />

Holako gozozko eztitarzünik eztü txerkhatzen, bena nahiago dü hartü indarka handirik eta [...] soferitü triballü<br />

gogorrik. Mst II 9, 3. [Satanek] egin zuen azken indarka bat. Jnn SBi 122. Debalde izan dira haien indarka<br />

guziak. Ip Hil 210. Zerua iritxitzeak indarka aundia eskatzen du. Ezale 1897, 346a. Alperrik aserrea, alperrik<br />

indarka! Or Mi 49. Bere bi zintzur meharretarik batean bazuken kokatua porroska zerbait [...]. Patarreko<br />

indarka hetan zaioke libratu. JE Ber 102. Yoan Bataiazalearen egunetatik asita indarka egin bear da zeruko<br />

yaurgora sartzeko. Ir YKBiz 152. Gizagaindiko indarka egiten zuen Theresa hondatu zen gunera heltzekotz. Mde<br />

HaurB 102. Mürriak tügü kanpotik, / lan eta indarka gaitzez, / oro azkartü üngürian. Casve SGrazi 70. Hagitz<br />

iheskor agertzen da eta indarka anitz beharko du egin atzeman nahi duenak. MEIG V 90. � Emazte izorrek,<br />

ünhüdek, eriek, praube apairü baten aski hazkürre eztienek eta indarkaz lan borthitzetan bizi denak. Bp I 111.<br />

�2. (gral.; VocBN, Dv (s.v. indar), H, VocB), inderka. Ref.: A; Lrq; Gte Erd 69; Elexp Berg. (Adv.). A la fuerza,<br />

forzadamente; haciendo fuerza. "Mainaz hezten dira abereak, ez indarka" Dv. "Par emploi de force, par effort.<br />

Indarka eztitakenean, antzez" H. "Por fuerza, haciendo violencia" A. "Haciendo fuerza, con violencia, esfuerzo.<br />

Peleatu indarka" LE-Ir. "Arkal indarka dabiz (V-arr)" Gte Erd 69. v. bortxaka. � Zeren gerlan gauza guztiak<br />

irabazten baitira indarka, bortxaz eta garaitiaz. ES 383. Asi zan orroaz, ostikoka, indarka ta bota zuen uztarria<br />

ugalak urraturik. VMg 85. Turkok ikusi zuen zabalik atea, / indarka autsi nairik asten da katea. It Fab 257.<br />

Eremaiten du indarka presundegitarat. Zub 23. An daramaki Libek okuluan barrena indarka. TAg Uzt 30. Iru<br />

neska narok ateratzen ditue zuztarretik indarka gariarteko bababeltz-landarak. Ib. 80. Indarka hasi ziren oro<br />

betan zoinek gehiago tira. Lf Murtuts 19. Germanak indarka han sartu baino lehen. Mde Pr 207. Asi dire, ba,<br />

basayaunek olantxe inderka. Akes Ipiñ 31. Ateismua, berriz, indarka ta gure izateari bortxa egiñaz sartzen<br />

digute. Vill Jaink 30. Indarka antzean doaz arrats leeneko orduak neska-mutil artean. Erkiag BatB 157. Bortxan<br />

eta indarka ari gabe. MEIG VII 167.<br />

v. tbn. Ch III 35, 1. Mg CC 111. LE Doc 163. Añ LoraS 142. <strong>Lar</strong>d 453. Hb Egia 82. Aran SIgn 47. HU Aurp<br />

219. Anab EEs 1919, 187. Ox 70. Or Tormes 89. Barb Leg 62. Lek EunD 49. Iratz 121. Lek SClar 103. JEtchep<br />

98. Ibiñ Virgil 113. Berron Kijote 80. Inderka: Belaus EEs 1918, 127.<br />

� Indarka batian atiori zabaldu eban ta batera-batera jausi zan tranpa-zulotik. SM Zirik 121.<br />

- INDARKAKO. (Adnom.). � Bera ere gaztetik indarkako eta adreziazko zer nahi joko handitan trebe izana.<br />

Zby RIEV 1908, 89.<br />

indarka. v. indargabe.<br />

indarkai (<strong>Lar</strong> � H). � "Embono, refuerzo en los vestidos" <strong>Lar</strong>.<br />

indarkaiztu (<strong>Lar</strong>, H (V, G)). �1. "Anular, abrogar" <strong>Lar</strong>. "Indarkaiztu legea, ohitura, [...]. Erabaki indarkaiztua,<br />

jugement cassé, annulé" H. �2. "Perdre de ses forces, de sa vigueur. Indarkaiztua dago txit" H.<br />

indarkaldi. � Golpe de fuerza. v. indarraldi. � Begien iku<strong>sg</strong>arri izan zan, agian, mutilaren lenengo<br />

indarkaldia. TAg Uzt 230.<br />

indarkari. "Qui fait de la force, agit par effort plutôt que par adresse" H.<br />

indarkatu (S; Dv, H). Ref.: A; Lrq. � (Aux. intrans.). Esforzarse. "S'efforcer, faire effort" H. "Hacer violentos<br />

esfuerzos" A. "Faire des efforts physiques" Lrq. � Haboro phena dü biziuen eta pasionen kuntre indarkatziaz,<br />

eziez khorpitzaren lanetzaz izert erazitziaz. Mst I 25, 11 (SP buru egitea, Ch kontra egiten, Ip bühürtzia, Ol<br />

gogor egitea). Berthütian aitzinatzenenik direnak dira borthizkienik indarkatzen direnak. Ip Imit I 25, 3.<br />

Buruzagiek debekatu zioten beren azpikoer guri deusik saltzea, ziotelarik baldin indarkatu nahi baginduen<br />

indarrez kanporat igorriko ginduztela. Prop 1884, 181. Zerbaitek borthan baratü nündian eta auherretan<br />

indarkatü nintzan sarthü nahiz. Ip Hil 121. Batzutan ur-perat, bestetan axalerat zabiltzen arbaxta puntta beltxak<br />

zibli-zabla indarkatuak nahi edo ez harat eta hunat. GH 1973, 81.<br />

indarkatzaile, indarkazale (S ap. Lrq). � "Qui a l'habitude des efforts physiques" Lrq.<br />

indarkatze. � Esfuerzo. � Ene izkiribuko lekhutik ikhusten nituen heien indarkatzeak. Prop 1897, 120.<br />

indarke. v. indargabe.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

432

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

indarkera. � Fuerza. � Baina hau, plastika-balio aldetik, inguratzen duten indarkera eta eten-zori elkartuen<br />

betekoa da. "El sistema de fuerzas". MEIG IX 128 (en colab. con NEtx).<br />

indarkeria. �1. Fuerza, violencia. � Beste batzuetan inguruko erriak indarkeriz erri ori azpiratzea yasoten da.<br />

GMant Y 1933, 188. Hek bezain ahalmen-gabea baitzen jende zuzenen indarkeriaren aurrean. Mde HaurB 86.<br />

Izkilluak artu bearrean ziran ollarkeriz eta indarkeriz agintea ostu zun gizontxoa bere errege alkian iraunerazteko.<br />

Etxde JJ 180. Eztezakezu eleketan indarkeririk erabili. Zait Plat 133. Indarkeria, bake txarra / dakust<br />

urian parra parra. Akes Ps 54, 92 (ap. DRA; la ref. es incorrecta). Batasunerako, nik ez nuen bortxarik ez<br />

indarkeriarik nahi hasi berri hartan. MIH 395. Hauek ez dute fitsik ere galdu nahi indarkeriaren indarkeriaz<br />

sakeleratu dutenetik. MEIG IX 24. En DFrec hay 70 ejs., meridionales. � (indarkeriazko). � Nun billatu bere<br />

jokatze makurraren xurigarria? Gurasoak berarekin egin dollorkerian? Aien indarkerizko aginduan? Etxde JJ<br />

72. �2. Salvajada. � Ezeban inddarkeririk edo basatikeririk egin gura ixan. Otx 107.<br />

indarketa. �1. Fuerza, fortaleza. � Humiltásun, mansotásun, / paziénzia, peniténzia, / indarkéta, edertásun /<br />

emánes ta dilijénzia. LE Kop 146. �2. (V ap. A Morf 155). Competición, deporte, gimnasia. � Egunero ordu<br />

laurden bat indarketan edo zabuan ibilli. EEs 1914, 245. Beste gauza bat nai luke garai onetan, ukaldi ospatsua,<br />

indarketa berria, <strong>guda</strong>ri gazteak arestian erakarri duten jolasa: zaldikoen borroka. Ag EEs 1917, 213.<br />

Indarketa guztietan, edota kirol guztietan, asnasa artu ta botatzen ondo jakin biar da. Anab EEs 1919, 155.<br />

Oitura bat bakarrik aipatuko dut antzerako iturburu littekena: indarketa. Or LEItz 38. Egungo egunean, ta gure<br />

gizonen artean edozein indarketan ari diranak dauzkagu. A Y 1934, 17. �3. Intento, esfuerzo. � <strong>Euskal</strong>tzaindi<br />

bat jartzeko egin izan ziran indarketa guziak argal, mee ta makal izan ziran. Eusk 1919-20 (I), 42. � Batera eta<br />

bestera itxuraldatuaz, eta lasai, arnas estuka indarketan ibili gabe, mugiarazten ditu aukeratu duen antzeztoki<br />

zabalean. MEIG III 78. �4. Dinamismo. � Eta nik azkenerako borobildu beharko ere gai horren indarketa.<br />

MEIG IX 134 (en colab. con NEtx; es una traducción incorrecta de "el tema de ese dinamismo", i.e., que está por<br />

indarketa horren gaia).<br />

indarki. "Indarki, indarkiro, avec force, avec effort" H.<br />

indarkiro (<strong>Lar</strong>, H). � "Esforzadamente" <strong>Lar</strong>. v. indarki.<br />

indar-lan. � Trabajo físico, de fuerza. � Ikuskizuna zerabilaten arte guzian hiria hutsa zen, saldegiak hetsiak<br />

eta auzapezak debekatzen zituen indar-lanak oro. Lf in Casve SGrazi 9.<br />

indarlari. � Atleta. v. indar-gizon. � Pindaro dut nere aldezkari, ainbeste ta ainbeste indarlari ospetsu ta<br />

aipagarri egin dittulako. Or LEItz 38.<br />

indarle. � "Celui qui emploi sa force en quelque action qui en exige; qui aide quelqu'un de son pouvoir, de son<br />

influence; qui fait effort" H. v. indargile.<br />

indarlehia, indarlei (V, G ap. A). � "Prueba de fuerzas" A. � Pulsuan, saltoka, lasterka eta beste onelako<br />

apustu gorputzaren azkardade, arintasun eta indarleiari dagozkionetara. <strong>Izt</strong> C 245. Atxi atxika, itzulamilka,<br />

makilurrunean, arriurtika, indarlean [sic ¿por indarleian?] eta beste onelako egikari anitzetan jostaldiatzen<br />

dirala. Ib. 229. Baso-abereakiko indarleietan ere gaiñ gañekoak dira gipuzkoatarrak. Ib. 247.<br />

indar-neurketa. � Competición, prueba de fuerza. v. indar-neurtze. � Eztot esan gura estropadeak edo gure<br />

arrantzalien indar neurketeak zelangoak diran. Ag Kr 54. Orrelako zeingeiagoka ta indar-neurketen zalea zan.<br />

TAg Uzt 98. � Gizon talde andi bat billatu neban indar neurketan burdin luze bat iaurtika. Ag AL 44.<br />

indar-neurtze (Dv). � Concurso, certamen; competición, prueba de fuerza. "Concours. <strong>Euskal</strong> izkribatzaleen<br />

indar-neurtzea... Donostian egiña" Dv. v. indar-neurketa, lehiaketa. � <strong>Euskal</strong>-izkribatzalleen indar-neurtzea.<br />

(Donostia, 1879). JFlor. Ondoren agertzen diran indar neurtz eta josta-<strong>guda</strong>k. EE 1882c, 343. Indar-neurtze<br />

orretan [...] galdu egieben arraunketarik ospetsuena. Ag Kr 168. Indarneurtze, itxas-dema edo arraunketa estua<br />

igaro zan ezkero. Ib. 168. <strong>Izt</strong>ueta bera zan [...] itzneurlarien artean zan indar-neurtze artarako epaille edo<br />

erabakitzaleetako bat. Etxeg in Muj PAm 24. � Biak iduki zituzten illabete ta geiagoan jaten ta edaten,<br />

arrautzaz ta aragiz asetzen, ixillikako indar neurtzeak egiten. Ag G 90.<br />

indar-norgehiagoka. � Competición, prueba de fuerza. v. indar-neurketa. � Naiago izaten zuten itzaldi bat<br />

entzun, indar-norgeiagoka bat ikusi baino. Zait Plat 112.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

433

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

indarño. � Dim. de indar. v. indartto. � Hots, Joan Eder! Indarño bat! Barb Sup 26.<br />

indarpe. � A la fuerza, por fuerza. � Norbere gogoaz-besteko egitada bat ezin leiteke iñoiz egin indarpe izan<br />

ezik. Erkiag Arran 62. � Por la fuerza (de). � Urrunago gari solo ederrak, ori ori eginda geienak, aize<br />

epelduaren indarpe aruntz-onuntz zanbulu gozo egiñaz. Erkiag Arran 10.<br />

- INDARPEAN. A la fuerza. � Bitartean, gelan zeuden gizonezkoak iritxi ziran eralleaganaño indarpean espe<br />

artzeko. Etxde AlosT 102. � Premiñaz bizi diranik asko; beste batzuek ameslari ta barruko indarpean<br />

dabiltzanak. Erkiag BatB 189s.<br />

indarpetu. � Forzar, asaltar. � Baiñan, illobia indarpetua izan zen eta pharaonen momia lapurrak eramana.<br />

Etxde Egan 1961 (1-3), 85.<br />

indarragotu. � Reforzar, dar mayor fuerza. � Nere epaiak indar gutxi du, ta gaurko nere esanak<br />

indarragotzeko ematen nuakizute atzerritar baten iritzia. Garit Usand 34.<br />

indarraldi (V, R ap. A). � Golpe de fuerza. "Arranque, esfuerzo violento" A. v. indarkaldi. � Iru<br />

indarralditan egiñalak egin zituen saski-gillearen oinpetik limurtzeko. Or Mi 60. Euren ekiñalakaz eta<br />

inddarraldijakaz kokotetik lotuta eukezan garrikua eten egin eben. Otx 157. Indarraldi bakoitzean irringa<br />

lazkarra zegien arraunak lokarriaren igortzian. TAg Uzt 134s. Gerria biurraldikatuz, zegian indarraldi estuan,<br />

besoak eta atzamarrak antxe bertan utzi bear zitula zirudin. Ib. 231.<br />

indarraxi. v. indarrexi.<br />

indarretara(tu). � "Indarretaratu, gagner de la force. Otsokumea bildots indarretaratu artean" Dv. � Onekin<br />

semea bizkortu eta lenagoko indarretara zan. <strong>Lar</strong>d 24.<br />

indarrexi (Sal ap. A), indarraxi. � "Trillo de las eras" A. "El trillo, indarraxia" ZMoso 71.<br />

indarreztatu. "Fortifier" T-L. v. indarztatu.<br />

indarrustu, indar-ustu (AN-larr ap. Asp Leiz). � Extenuarse, agotarse. "Perder fuerzas. Eri egondu naiz eta<br />

indarustuta gelditu" Asp Leiz. � Erdian, bi ladronéki, Jesus yá ezin jásis, ezin joánes indarrusturík ainbérze<br />

tormentu pasatuéki. LE Doc 164. Onelan luzaro ibili zirean / arik eta danok ebai, indar-ustu / ta nekeen nekez<br />

etxunik lurrean / biok zirean geratu. Zav Fab RIEV 1907, 542.<br />

indartasun (VocB). � Fuerza. "Fortaleza" VocB. � Zelan azpiratu arerio itzal artoso ta asmutsuak liburuen<br />

indartasuna bagarik? Añ EL 2 4. Menperatu egiten du guztiz Parisen indartasunak. Txill Let 114.<br />

1 indarte (<strong>Lar</strong> � Dv, H), indarde (<strong>Lar</strong>, H (G)). � "Esfuerzo", "brio" <strong>Lar</strong>. "Effort" Dv. "L'ensemble de toutes les<br />

forces de quelqu'un, soit au physique soit au moral, tous ses efforts réunis" H. "Fortaleza, esfuerzo (<strong>Lar</strong>)" LE-<br />

Fag. � Birtute kardinalak dire laur: prudenzia, justizia, indartea, tenplanza. LE-Fag. Jakinik utsak urtengo<br />

leukiela nire indarte gustijak ziatz azaldu gura banituz. Astar II V. Indarte andiak eginen ditugu. REusk I 6 (ap.<br />

Dv).<br />

2 indarte. v. intarte.<br />

indarti (V-gip ap. Etxba Eib; <strong>Lar</strong>, Añ, H, VocB). � "Fortachón" <strong>Lar</strong>. "Fuerte" Añ. "Forzudo. Indartixa zanetik,<br />

karga-jasotzallien artian ibiltzen zan" Etxba Eib. v. indartsu. � Elizako Sakramentuetako jan edan indarti<br />

garbiak. Mb OtGai III 18. Niri iruditzen zaidak gauza itsusia / orrela ibiltzea otso indartia / iltzen bildots umil<br />

ta kulparik gabeak. It Fab 261. Aspetarrak dira landara indartiak. AB AmaE 461.<br />

indartiro. "Fortísimamente, txit indartiro" <strong>Lar</strong>.<br />

indartsa. v. indartza.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

434

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

indartsa. v. indartza.<br />

indartsu (V, G, AN; SP, Urt III 374, <strong>Lar</strong>, Añ, Lecl, Dv, H), indarzu (BN-baig; VocBN), indarsu (AN-5vill; Ht<br />

VocGr 437), indartzu (V-gip, G-bet), indertsu (V-ger, AN-olza), inderzu (AN-ulz), indersu (AN-ulz), ingartsu<br />

(H), ingarsu. Ref.: Bon-Ond 155; A (indartsu, indarzu); Iz Ulz (indérra); Etxba Eib; EAEL 212; Elexp Berg.<br />

EAEL recoge tbn. inddertzu (V-ger) e inyartxu (V-gip). � (Adj.). Fuerte (ref. a seres animados y tbn. a cosas,<br />

sentimientos, etc.). "Fort, valeureux" SP. "Activo", "brioso", "fortachón", "pujante" <strong>Lar</strong>. "Forzudo", "recio",<br />

"robusto" <strong>Lar</strong>, Añ. "Indartsuago behar du izan (He)" Dv. "Inderzúe, indersúe, el forzudo" Iz Ulz. AxN explica<br />

bithore (492) por ingartsu. � Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos. En DFrec hay 135 ejs. de<br />

indartsu. � Juzgatzen badozu ule onegaz / otzitu jatala niri odola, / indarsuak ditut birlo ta bola. Lazarraga (B)<br />

1154vb. Argalok ideko eiten badira aek indarsuen izango dira. RS 403. O ianhari indartsua, / arren, ene bizia /<br />

gogoan iduki zazu / goza artean gloria. EZ Noel 124. Bekhatu egiten hari zarenean, Iainkoaganik urruntzen<br />

zarenean, komunzki gazte zara, sendo eta indartsu. Ax 82 (V 56). Azkar zite arren, eta izan zite indartsü. "Esto<br />

robustus". Mst III 49, 4. Ea, zure deadar indarsu bat egidazu, bildurtu nadin. Cb Eg II 52. Othe da erremedio<br />

hau baino indartsuagorik? Brtc 158. Azotatu eben borreroak zirian sei gizon indartsu. Añ EL 1 212. Guraririk<br />

indartsubenaren ta gaistuenaren erremedijorako. fB Ic III 322. Exenplu ona, oraino solasik gabe-re, da<br />

indartsia (Luzaide, 1869). ETZ 278. Erroldan ingarsuak garbitzen du bere Durandarte ezpata famatua (AN-<br />

5vill). Orreaga 62 (G, L indartsuak, Ae indarzuak; V gaitzak, R fuertiak). Zeruko Eguzkia gaur dago indartsu.<br />

AB AmaE 347 (440 indarsu). Gizonik indartsuenak adore baga geldituten ei ziran lamiñak ikustean bakarrik.<br />

Ag AL 64 (v. tbn. G 333). Ni arrikada inddartzuenak arrapau ninduan. Echta Jos 124 (250 indartzu). Ordun<br />

ikusiko dute Gizasemea odeiean datorrela, indarrez indartsu ta aundiz aundi. Or QA 203 (v. tbn. Eus 388).<br />

Ariztiak gaizki zebiltzan; txillarra, sasia ta zikiña ugari ta indartsu. Munita 63. Beste enda handiago eta<br />

indartsuago batek W-Europa beretu ondoan. Mde Pr 270. Erro zaharrak indartsu. Etxde JJ 157. Eurok indertsu<br />

ta sendo azteko, soloko bearraz ganera, basolan batzuk be ein bear zituzen Gergoriok. Akes Ipiñ 33. Aitamen<br />

irakatsiak baiño, ejenploak (egiñenak) izan, ziur, indartsuago. Bilbao IpuiB 61. Batzuk aultzera bagoaz baña /<br />

indartsu datoz gazteak. Basarri 35. Gizon handi bat zen, larrua xuri, begitartea indartsu, beldurrik gabe.<br />

JEtchep 107. Oba, beti bere, alako edari indartsu ta markakoak. Erkiag BatB 154. Dirua oso indartsua da, /<br />

astintzen dauz inguruak. BEnb NereA 241. Ipar aize indartsua. Ibiñ Virgil 98. Izkuntzak, indartsu bizi nai badu,<br />

sail guziak artu bear ditu. NEtx LBB 293. Indartsuago dira gu baino, eta indartsuago direnak jakintsuagotzat<br />

hartu ohi dira. MEIG VIII 111.<br />

v. tbn. Arg DevB 27. ES 191. Ch III 30, 2. <strong>Lar</strong> SAgust 14. CatBurg 36. Mb OtGai I 123 (IArg I 321 indarsu).<br />

GavS 17. Ub 21. Mg CO 62. VMg 15. Zav Fab RIEV 1907, 93. It Fab 139. <strong>Izt</strong> C 129. Ur MarIl 67. <strong>Lar</strong>d 163.<br />

Dv LEd 65. Bil 92. Noe 62. Ur BulAl 58. Aran SIgn 51. Arr May 102. A BeinB 80. AzpPr 89. Arb Igand 57. Itz<br />

Azald 214. Mdg 147. Kk Ab I 98. Ill Pill 18. EusJok 21. ArgiDL 42. Inza Azalp 20. Ox 172 (111 inddartsu). Enb<br />

39. Tx B I 98. Otx 158. Ldi IL 170. Eguzk GizAuz 17. TAg Uzt 13. Zerb IxtS 48. SMitx Aranz 167. Lek SClar<br />

103. Zait Plat 131. And AUzta 56. Anab Aprika 43. Arti Tobera 285. Vill Jaink 166. Osk Kurl 65. MAtx Gazt<br />

14. Onaind in Gazt MusIx 148. Ardoy SFran 174. Lab SuEm 196. Alzola Atalak 83. Xa Odol 218. Uzt Sas 253.<br />

Azurm HitzB 63. Berron Kijote 199. Indarsu: SP Phil 171. Gco II 57. AA I 579. Astar II 283. Indertzu: AEF<br />

1921, 60 (V-arr).<br />

indartsuki. � Con fuerza. � Ordun Sanson, "il nadilla pilistarrokin" esanez, indartsuki soinkatu zan. Ol Iud 16,<br />

30 (Dv hazkarki, Ker indartsu).<br />

indartsuro (<strong>Lar</strong>), indarsuro (<strong>Lar</strong>). � "Fuertemente" <strong>Lar</strong>.<br />

indartsutu (H). � Fortalecer, hacer fuerte. "Rendre fort, donner de la force, de la vigueur" H. v. indartu. �<br />

Ilhuna klartu, iniustiziá iustifikatu, flakezá indartsutu. Lç Adv ** 8r. Sansoni bereala galdez asi zitzaion ea zerk<br />

ala indartsutzen zuen. <strong>Lar</strong>d 144.<br />

indartto. � Dim. de indar. v. indarño, indartxo. � Erran delako indartto hura bestetan enpleg' ezazü. ChantP<br />

78.<br />

indartu (gral.; <strong>Lar</strong>, VocS 133, Añ, Dv, H). Ref.: A; Etxba Eib; Elexp Berg (inddartu). � Fortalecer(se),<br />

hacer(se) fuerte. "Fortificar" <strong>Lar</strong>. "Robustecerse, fortalecerse" A. "Restablecerse de una enfermedad o accidente"<br />

Etxba Eib. v. azkartu. � Tr. Documentado sobre todo en autores meridionales. Al Norte lo emplean J.<br />

Etchepare, Zerbitzari y Xalbador. En DFrec hay 119 ejs., todos, menos uno, meridionales. � Anima tentazioen<br />

kontra indartzeko. CatBurg 38. Indartuko dira pasiño gaistuak, gogortuko da bijotza. Mg CO 110. Loikeriako<br />

erro gaiztoa gugan piztutzen, indartzen eta azitzen da. Gco II 39. Mitridates deitzen zan erregeak irasenda edo<br />

pozoiaren kontrako batekin alako moduan indartu zuen bere gorputza, ze [...]. Echve Dev (ap. H; v. tbn. Imit<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

435

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

235). Fedia indartu nai / guk alegiñian, / sobra gutxi daukagu / gaurko egunian. PE 125. Piska bat indartu<br />

nintzanean, biotzaren erditik eskerrak emanaz. Apaol 58. Aserreak baketu, argalak indartu, gaixoari sendagarri<br />

onak emon. Ag AL 70 (v. tbn. G 142). Gorputza zelan indartuko da / jan-edan egin bagarik. Enb 194. Nehor ez,<br />

bera bizi zeno bere erakaspenez langile bat argitu eta indartu duen nausirik. JE Ber 68. Estadua bear ei da<br />

indartu, estadua eskubide guztien jabe oso egin. Eguzk GizAuz 106. Berehala Amalezitak indartu ziren eta gaina<br />

hartzen hasi. Zerb IxtS 37. Guzia dezaket indartzen naunagan; indar nazazu, al dezadan. Or Aitork 282. Uste ori<br />

beste zio onek indartu egiten du. Zait Plat 11. Gerla denborako egoera gogorrak kasik itzali zuen nitan doi doia<br />

indartzen hasi su hura. Xa Odol 43. Eten gabeko euriarekin / urak zeuden indartuta. Uzt Sas 161. Ahulak ahula<br />

indar dezake. MEIG VII 172.<br />

v. tbn. VMg 11. LE Ong 24r. fB Ic I app. 3. Añ EL 2 92. <strong>Izt</strong> C 114. Aran SIgn 35. Bv AsL 208. AB AmaE 342.<br />

Arr May 100. Itz Azald 160. Goñi 95. A Ardi VII. KIkV 115. KIkG 84. EusJok 17. ArgiDL 167. Jaukol Biozk 53.<br />

Alz Ram 56. FIr 140. EArzdi in Kk Ab II 6. Laux BBa 44. JMB ELG 63. Ldi IL 143. SMitx Aranz 101. Munita<br />

141. Etxde JJ 195. NEtx Antz 33. Erkiag Arran 159. Basarri 41. And AUzta 117. Anab Aprika 63. Vill Jaink 7.<br />

Or in Gazt MusIx 40. MAtx Gazt 77. BEnb NereA 260. Ibiñ Virgil 33.<br />

� (Con ines.). � Konfirmetako eta indartuteko Bautismu Santuan artu gendun fedian. CatLlo 59.<br />

� Fortificar, reforzar (un sitio). � Portugesai artu izan zien Ugarte Sakramentukoa [...] eta indartu ere zeban<br />

Valparaisokoa. <strong>Izt</strong> C 474.<br />

� Protegerse. � Dorrontsoro, bildurturik, Oñatin indartu zan. Or SCruz 120.<br />

� (Ref. al volumen de la música). � Eresia tartetan indartu ta ixilduaz. NEtx LBB 195.<br />

indartuki. � Fortaleciendo(se). � Olako jakite ugariz unitu ta indartuki, begizta beza jakite bakarra. Or in Zait<br />

Plat 155.<br />

indartxo. "Fuercecilla" <strong>Lar</strong>. v. indarño.<br />

indartza, indartsa. � Fuerza. � [Jangoikoak] ematen dio eginkizunerako bear duen eskua ta indarza, ta eskuindarz<br />

orrekin errazkiago egiten ditu urrengo lanak. Mb IArg I 293 (v. tbn. 271). Begiraturik bien arteko /<br />

Indartsa desberdiñari. EE 1880a, 131. Erdi erdian Fueruen plaza / kontzejutikan urrian, / Santiagoren indartza<br />

ere / daukagu geren lurrian. Tx B 164.<br />

indartzaile. � (El) que da fuerza. � Yakoben indartzalleak, / Ixraelen Artzai eta Arkaitz danak / beso-eskuak<br />

zaluitu dizkio. Ol Gen 49, 24 (Ker indartzaille).<br />

indartzar. � Aum. de indar. � Motrollok ebazan indartzarrakaz apurtu eban bestia ukabilka ta ostikoka. Kk<br />

Ab I 41s.<br />

indar-ustu. v. indarrustu.<br />

indarzale, indartzale. � Partidario de la fuerza, la violencia... � Zeruetako erresuma indarka artzen da, eta<br />

indarzaleak bera arrapatzen dute. 'Los violentos'. Aran SIgn 47. Nai-ta-naiez sortu bear zan "Erin"-en beste<br />

abertzale mota bat: indar-zaleena, iskanbilla-zaleena. Ldi IL 170. Sorgina nauk baiki, Zori-egilea, indartzale<br />

eta indardunen zale. Mde Pr 145. Oiek [erraldoiak] baiño indar-zaleago ta ausartagorik ez dala arkituko lurrezlur<br />

urrutira ere. Berron Kijote 73. Arteak ez luke etikari loturik egon behar, batez ere etika-lege horiek maizegi<br />

indarzaleek asmatuak direlako. MEIG VIII 60.<br />

indarztatu (AN ap. A; SP (sin trad.), H). � Fortalecer(se). "Confortar" A. v. indartu. � Elias profeta borthiztu<br />

eta indarztatu baitzen aingeru batek zure partez ekharri zeraukan sutophil hartzaz. Mat 267. Fidanzia da<br />

esperantza bat bortiztua, indarztatua eta ustez ongi finkatua eta seguratua. Ax 127 (V 84). Indarzta zaite, beraz,<br />

eta bortitz naturalezak nahi eztituen gauzen egitera eta pairatzera ere. SP Imit III 49, 4 (Mst, Ip azkar zite, Ol<br />

pizkortu). Orduan berean konsulaturik eta balioztaturik indarztaturik, iarri zen Iainkoaren borondatearen<br />

azpian. SP Imit I 25, 2. Guziak ahal ditzaket indarztatzen nauena baithan. He Phil 4, 13. Orduan agertu<br />

zitzaioen aingeru bat indarztatzen zuela. HeH Lc 22, 43 (He borthizten, TB indartzen, Dv, IBk indar eman, Ol<br />

adoretuz). � Fortificar. � Gure bazter urrunak tutzu indarztatu, / etsaien eskutarik ungi begiratu. Lg in BertsZB<br />

145.<br />

indarzu. v. indartsu.<br />

indautxu. � Senda, vereda. � Bitxabala lagata indautxubatik [sic] genbiltzan, ariñago eltzeko Zenarruzara.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

436

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

Albzur JZ 1922, 235 (ap. DRA).<br />

indaxa. � "Cabestan" Dv. "Indax (L-ain), palo posterior del carro en que se ata la cuerda que aprieta la carga"<br />

A. Cf. gindax.<br />

indea (det.). "Duelo, indea" <strong>Lar</strong> Sup � H. Cf. endea.<br />

indefinitu. � Indefinido (en número). � Ofiziale indefinituak deituak izan dira Donostian bertako serbizio egin<br />

dezaten. CartAnd 381.<br />

indeinu. "(L; Hb), habileté, industrie" Lh. Cf. inginu.<br />

indeinutsu. "(Hb), ingénieux" Lh.<br />

indeklinable. � Indeclinable. � Haukien izenak ere dira indeklinableak edo deklinatzen eztirenak. ES 95.<br />

independentzia. � Independencia. � Independentzia eman zion uharteari. Arti Ipuin 48. Eragin horretan axola<br />

handikoa da Independentziako gerratea. In MEIG VI 35. En DFrec hay 80 ejs., todos ellos meridionales.<br />

independiente. � Independiente. � Galdetu zion ea gobernu autonomo edo independiente bat formatu<br />

bazukeen Errokaltarren. Arti Ipuin 48. En DFrec hay 39 ejs. de independiente y 16 de independente, todos ellos<br />

meridionales.<br />

inder. v. indar.<br />

indera (<strong>Lar</strong>, H). � "Tenor, orden, forma" <strong>Lar</strong>.<br />

inderbe. v. indargabe.<br />

indeuropeo. � Indoeuropeo. v. indoeuropar. � Indeuropeoren neurtitzak iraunezko edo astizko igikera zuun.<br />

Or LEItz 47.<br />

indexamendu. � Indexación. � Ez dugu bada xilatzen zer derasan gobernu gizonak delako indexamenduaz.<br />

Herr 16-10-1958, 1 (escrito index-; probablemente representa una pronunciación -ks-).<br />

indexatze. � Indexación. � Aditua ginuen indexatze horrek erran nahi duela bizi-saria goratzearekin, hein<br />

berean goratzen direla irabaziak eta lan-sariak. Herr 16-1-1958, 1 (escrito index-; probablemente representa una<br />

pronunciación -ks-).<br />

indezente. � Indecente. � Aizpak aizpakaz eta anaiak anaiakaz ere izango litukie milla bat beren arteko llaneza<br />

indezentiak. msOñ 162v. Apaka ta eskuka indezenteai. Mg CC 119. Eureen bigireetako musika ta kanta<br />

indezente ta odolberozailiak gaiti. fB Olg 118 (v. tbn. 140).<br />

indezentzia. � Indecencia. � Zeinbat indezenzija geijago egiten deutseen ainbat dago neskia pozagorik. fB Olg<br />

65s. Alan dua zabaldubaz banidadia ta sarri indezenzija. JJMg BasEsc 189. � Sartuten bada edo naasteetan<br />

bada indezenzijazko gauzarik danzaan. fB Olg 157.<br />

indezione. v. indizio.<br />

india. � "Il se dit de grandes richesses. Indiak baditu" H. � Bilbora etorrita ontzi bat eukala, / beretzako india<br />

asko ekarzana. AB AmaE 209.<br />

- INDIAK EGIN. Hacer las Indias, hacer fortuna. v. v. AMERIKAK EGIN (s.v. amerika). � Sarjanten golde<br />

nabarrak / dirade gizun okerrak. / Haien egitekuetarik egiten tie Indiak. Etch 308 (tbn. en ChantP 184).<br />

Goietxek egin ditu herrian indiak. Hb Esk 119. Miserabliak itho dira / heiek egin dituzte Indiak. Balad 243.<br />

- INDIETAKO GAZTAINA. Castaña de Indias. v. indigaztaina. � Indietako gaztañaren ura txit ona da arropa<br />

garbitzeko. It Dial 107 (Ur y Dv Indietako gaztaina; Ip itxas-gaztaña).<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

437

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

- INDIETAKO IHI (Lcq 175, Dv). "Indietako ihia, bambou" Dv. Cf. indihi. v. indiarri.<br />

indiaba (V-ger, G-nav), indaba (V-ple-arrig-oroz), indiababa (G-to; <strong>Lar</strong>, Añ, Dv (s.v. baberruma)), indibaba<br />

(V-ger, G-goi), intxaba (V-ger), inaba (V-ger). Ref.: VocZeg 285; A (indiaba, indaba); Garate 2. a Cont RIEV<br />

1933; Iz Als; Holmer ApuntV (inaba); EAEL 77. � Alubia, judía. "Habichuela común, judía" A. "Indiyabaik<br />

ezpazoon etzon emen ezére jatéko" Iz Als. v. 2 indiar. � Tr. Documentado únicamente en textos vizcaínos. En<br />

DFrec hay 2 ejs. de indaba. � Indiababia, kipulia ta beste inoren gauzaak oostuteko ta etxera ekarteko. fB Ic I<br />

app. 9. Baitta soloetan lur-sagar, baba, india-baba, gari, artagarau ta ortuari edo baratzari guztiak be. Echta<br />

Jos 312. Bigarren platilluan / india-babia. JanEd II 79. Makiñe bat lapikotan ongo die indxibabak ondueri<br />

enpiketa. Ort Oroig 21. Botaten dogun arren / ixerdija ugari / soloetan artzeko / arto eta gari, / lur-sagar,<br />

indaba ta / enparau janari. Enb 169. Orren etorria ta orren eztarria! Indaba edo zeozer jaten yok, beintzat.<br />

Bilbao IpuiB 235. Erne zan kuskurra eta bedarra baiño andiago, indabea baiño andiago egiten asi zan (V).<br />

EgutAr 14-11-1959 (ap. DRA). Indiabak lez ustelduko da, / basatan, nire biotza. Gand Elorri 168. v. tbn.<br />

Indijaba: Otx 12. Indiababa: Ezale 1897, 326a.<br />

indiabatze, indabatze (G-nav). � "Indabatze, campo en que se ha cosechado alubia" Ond Bac.<br />

indiafiko. v. indiapiko.<br />

indiamahats (G-goi; -mats G-azp-goi). "India-matsa, grosella de corteza áspera" (G-goi) SMuj EEs 1921, 54.<br />

"Otra especie de grosella, que se produce en racimos de grano pequeño y encarnado" (G-azp) Ib. 54.<br />

"Indiamaats, uva de Indias, grosella" JMB At.<br />

indiano (gral.; VocBN, Dv, H), indianu (V-gip). Ref.: A; Lrq; Etxba Eib. �1. Indiano. "Qui est revenu<br />

d'Amérique (de l'Indie), y ayant plus ou moins fait fortune" H. "Rico retirado de América" A. � Zorionekoak /<br />

dira maiorazkoak / ta indianoak. It Fab 164. Guthartean bada asko indiano Ameriketarik ethorririk. Dv Lab 20.<br />

Ezkontzen omen dala Segurako indiano batekiñ. Sor Bar 65 (AuOst 73 indiyano). Alkarrekin busti bear degu<br />

gure indianoaren etorrera. Apaol 42. Zurmardiko indianoen garondo gorri ta zilbor beteak. A Ardi 40 (139<br />

indianu). Anai indiano bat / badut Amerikan. Lek EunD 48. Ameriketatik indiano eginda atorrela, alajaña! NEtx<br />

Nola 22. Ba dauka patriketan diru beroa, ta indianuen erara bizi izango da. Erkiag BatB 170. Indianu baten<br />

semeak. Ib. 61. Joanixio Irazusta jaunaren elebarri edo nobelako 'amerikanu-indianua'-ren izena da. Alzola<br />

Atalak 69. Aberasturik bihurtu zen guregana, lehen eta geroko indiano edo amerikanoen antzera. MEIG VI 108.<br />

En DFrec hay 5 ejs. de indiano y uno de indianu.<br />

v. tbn. Hb Esk 145. Azc PB 139. Ag Kr 162. StPierre 35. Mok 10. TAg Uzt 76. JAIraz Bizia 30. Zerb Azk 14.<br />

JEtchep 74. Osk Kurl 96. Indianua (det.): EusJok 108. Tx B II 43. Bilbao IpuiB 150. Indiyano: Kk Ab II 162.<br />

�2. Indio americano. � Bertzalde hirur zaku indianoentzat hartuak ginituen. Prop 1893, 268. Jadanik giristino<br />

den indiano bat. Ib. 269. Moro eta indianoak, laster eta ixil, wisky botoilatik, baso bana wisky ebasten dute. <strong>Lar</strong>z<br />

Iru 70. Hire ohea bilzak eta karga... Indianoak berea heda dezan. Ib. 94.<br />

�3. Indio, hindú. � Indianoak koleraren hain beldur dire, non izenak berak ere izitzen baititu. Prop 1906, 8.<br />

Frantsesek berak aitortu behar zuen [...] etzutela indianoek ontsa konprenitzen, heien mintzaira zelakotz<br />

"malabarra", harena, aldiz, "eskuara". Ardoy SFran 71. Gaixo Frantses... Etzituen oraino ezagutzen ez indiano<br />

gezurtiak, ez portuges diruz ezin aseak! Ib. 177.<br />

- INDIANO BIZI. Vivir acomodadamente. � Aberatsa izaten / ez nuen ikasi, / orai ere ez nauzu / indiano bizi.<br />

Xe in Auspoa 77-78, 107.<br />

indianotu. "S'enrichir. Batzu beren herritik athera gabe indianotzen dire" Dv.<br />

indiantzara. "(Hb), oie d'Inde" Lh.<br />

indiaoilar; indiaoilo. v. indioilar; indioilo.<br />

indiapiko (<strong>Lar</strong>, A), indipiko (Lcq 93), indiafiko (Hb ap. Lh). � "Tuna. Lat. ficus indica" <strong>Lar</strong>. "(msLond), tuna,<br />

higuera chumba (Bot.)" A. � Platero, ene astoko, gozo, takatari ori, ainbestetan nire gogoa eroan ukana,<br />

indiapiko, ziguin eta orkatzostozko bide sakon aietan barna. Amez Plat 105.<br />

1 indiar (Chaho), indiatar (Chaho), inditar. �1. Indio, hindú. � Hebreoek deitzen dute Aleph, grekoek Alpha,<br />

[...] indiarrek Alephu. ES 131. Indiarrak izan arren hain izpirituz habilak, atzarriak eta har-aira onetakoak. Ib.<br />

170. Inditar gaisoei lagundu naiez joan zen S. Franzisko Xabier ibilli zen Indi bazter-etara. Mb IArg I 263.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

438

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

Zergatik hats-aribideek hain toki haundia duten indiarren yogaetan. Mde Pr 333. Inditar beltxaranetatik iarioan<br />

etorrita [...] ibaia zazpi aotan lakaintzen dun tokian. Ibiñ Virgil 113. Indiarrek sor zezaketen gaurko fisika bide<br />

horretatik abiatu izan balira. MIH 339. �2. (<strong>Lar</strong>, Añ, H), inditar, indiatar (<strong>Lar</strong>, Añ). Indio americano.<br />

"Indiano", "criollo" <strong>Lar</strong>. Cf. <strong>Lar</strong>: "Gallinaza de Indias, ollatzar indiarra". � Zerren gelditzen da zazpi gizonezko<br />

ekauta beti iraule bat, iru españatar, iru indiatar eta zazpigarrena suertez atarea. EConst 50. [Colombian] ere<br />

soldaduzkoan bezela ari zala inditarrekin. Or SCruz 16. Inditarrak oso gozo-zaleak dituzu. NEtx LBB 41.<br />

2 indiar (V-m, G-azp, AN-5vill; Añ (V)). Ref.: A (indiaba); EAEL 77. � "Alubias", "judías" Añ. "Habichuela<br />

común, judía. Indiar nabar aundi, una especie de habichuelas" A. "Galbaia iru tokitan erabilten dabe: [...].<br />

etxean, garia ta indiarrak garbitzeko; ta [...] (V-m)" Onaind EEs 1931, 59. v. indiaba. � Gaztaña kirikijuak, /<br />

indiar, mats ta artuak / batu ta etxera / eruatera / buru, lepo ta burdijan, / duaz guztijak urrijan. Ur PoBasc 227.<br />

Lapikoko gatz pizka bategaz gozatutako indiarrak (baberrunak) koilarakada bitan iaten ebazan bitartean. Ag<br />

Ezale 1897, 60a. Iruntsi zuek orain aza ta porru ta indiarrok. A Latsibi 149.<br />

indiaran (<strong>Lar</strong>, Hb ap. Lh, Lcq 82). "Icaco, especie de ciruelo y ciruela de la India" <strong>Lar</strong>.<br />

indiarrain. "(V-ger), pez parecido por su tamaño y color al tollo, tiene pintas y no espinas, litm.: pez de Indias"<br />

A.<br />

indiarri. "Junco de Indias, indiarriya" <strong>Lar</strong>. v. INDIETAKO IHI.<br />

indiarrosa. "Indi arrosa, rose d'Inde, artemisia" SP (s.v. arrosa).<br />

indiatar. v. 1 indiar.<br />

indiatso. � Anciana india (de América). � Indiatso beltxeran batek nere ondoan Yauna artu yun [La Pazen]. Or<br />

QA 52.<br />

indibaba. v. indiaba.<br />

indibidualtasun. � Individualismo. � Indibidualtasuna mundu masifikatu bateko gauza bitxi eta erakargarri<br />

bihurtu da. PPer Harrip 31.<br />

indibiduo. � Individuo. � Gauza onen ederrez lilluraturik, aien sistema politikoetan banakoa, ale bakarra edo<br />

individuoa erabat gelditzen da baztertua. Vill Jaink 173.<br />

indidar. v. indilar.<br />

indies (BN ap. A � VocBN; H). �1. "Au figuré, riche" VocBN. v. indiano. �2. Indio, hindú. � Badire halaber<br />

Rajah edo printze indies, bere emaitza nasai eta bothere guziaz, zinez lagundu zaizkotenak. Prop 1906, 125.<br />

Haren (kastaren) ohoreaz, haren zuzenez, indiesak galtzen dute bere urgoizia. Prop 1912, 126 (ap. DRA, s.v.<br />

ilhaunkeria).<br />

indi-europar. v. indoeuropar.<br />

indiferent (Urt I 168, Chaho). � Indiferente, carente de interés, de importancia. � Handik hara indiferent dire<br />

akzioneak, / iakiteko, sari edo punimendu gabeak. EZ Man I 49. Berenez bekhatu ezten gauza edo bekhatura ere<br />

okasino ezten gauza, aitzitik solamente indiferenta. Harb 167. Sainduek Jinkoaren loriarenzat [...] eta bere<br />

perfekzione propioarenzat baliarazten dituzte indiferentenak iduri duten akzioneak. Mih 62 (v. tbn. 25).<br />

Idolatretarik bat / ezpeita salbatzen / hainbeste lege indiferent / lürrian beita ebilten. 'Croyances fausses'.<br />

Xarlem 165. Akzione onetarik behar ditugu bethi egin, eta berenaz indiferentak litazkenak ere behar ditugu<br />

sustatu. Jaur 178.<br />

indiferentasun. "Adiaphoria, adiaphora, indiferentasuna, gauza indiferenta" Urt I 168.<br />

indiferentki, indiferenki (Chaho). � Indistintamente. � Grazia haur guzietan indiferentki konplitzen da? Lç Ins<br />

F 2v. Amoinak egin behar du indiferentki beharrian eta nezesitatian diren orori. Tt Arima 102.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

439

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

indiferentzia (Urt I 168, Chaho (-nzia)). � Indiferencia. � Mundu huntako arthen erdian artha gabe izatea, ez<br />

tontotasunezko indiferenzia batez, baiñan arima libro eta kreaturetarik lexatuaren pribilejio berezi batez. Ch III<br />

26, 1 (Ip ezaxolkeriaz). Bere burubenzat guziak diren bihotz batzuen ezaxolatasun eta indiferenziaren objet bat<br />

da. Mih 45. En DFrec hay 2 ejs. � Ezta propi ez anderen / ezkunze proposatzia, / nihaur paganosa eta moro, /<br />

ala indiferenzia handia! 'Quelle grosse difficulté!'. Xarlem 1074.<br />

indigaztaina (AN-gip (-ain) ap. Garbiz Lezo; Lcq 62). �1. Castaña de Indias. "Indi-gaztain, castañas [sic] muy<br />

grandes que existen en paseos y alamedas" Garbiz Lezo 90. v. INDIETAKO GAZTAINA. � Indi-gaztaña etzaio<br />

ganaduari ematen, bañan indar aundia dauka. Oñatibia Baserria 82 (ap. DRA). �2. + india gaztaina (V-gip ap.<br />

Elexp Berg). Castaño de Indias. "Gure so(ro) barrenian bada Indixa gaztaiñia" Elexp Berg. � Indi-gaztain<br />

batzuek inguruan dituala. Garm EskL I 28.<br />

indignatu, indinatu. � Indignarse. � Ekustian egitan ztion marabillak [...], indinatu zren. Hual Mt 21, 15<br />

(Echn bekaiztu, Samper enojatu).<br />

indignazio, indignazione. � Indignación. � Berzela gizona bethi Iainkoaren hiran eta indignazionean gelditzen<br />

zen. Lç Adv ** 2r. Jesüs Kristi injürio handi bat eginen derozü eta haren indignazionia edo kolera zihaurtan<br />

gaiñera atiratüren düzü. UskLiB 33. � (Con -zko, adnom.). � Babylon handiá ethor zedin memoriotara<br />

Iainkoaren aitzinean, hari bere hiraren indignazionezko mahatsarno koparen emaiteko. Lç Apoc 16, 19 (TB<br />

fuliako, Dv hasarrearen).<br />

indigne. v. indigno.<br />

indignitate, indignidade, indinitate. � Indignidad; cualidad de indigno. � Zoaz mahain saindurat zure<br />

indinitateaz aithor zinziñezko bat egiñik. Mih 43. Errezibitzen ditut bozkariorekin zure fagoreak; oxala, ene<br />

indignitateak ez baliote trabarik ematen! Brtc 71. Au dá ofrénda garbigúra estaikéna mantxátu ofratzeunténen<br />

indignidáde edo maliziagátik. LE in BOEanm 807. Zer ausartzia, zer indignitatea, lurreko har bat urguilutan<br />

sar dadin Jainko ezeztatu baten bixtan. Jaur 349.<br />

indigno (Urt V 13), indigne, indine. � Indigno. � Iesus Krist Iaunak Iudas rezebitu zián, gaixto eta indigne<br />

bazen ere. Lç Ins F 6v (v. tbn. E 3r). Indigne naizelarik, halere zure jenerostasun eta ontasun infinitua ezpaita<br />

gelditzen niri ungi egitetik. "Indignus". Ch III 8, 3. Edozeñ sazerdotek, dan pekatari ta indignoena bada ere. Cb<br />

Eg III 245. Komunionetik urrundua zaudezela zeren indine baitaukazu zure burua. Mih 42 (72 indigne).<br />

Jaungoikoaren aurrean agertzeko edo presentatzeko indignoak edo diña ez geranak. Gco I 407. Behar dütügü<br />

gure büriak indigne etxeki Jinkuaren presenziala agertzeko. UskLiB 62. Gure bekhatuek indigno bihurtzen<br />

gaituzte. Jaur 191. Zuin dira komünione indigno baten ondoramenak? CatS 76.<br />

v. tbn. CatLav 257 (V 130). CatLan 126. LE Ong 124r. JesBih 447. CatLuz 39. MarIl 58. Ip Hil 230. Indigne:<br />

EZ Man II 171. Harb 75. Tt Onsa 116. CatLav 254 (V 128). Mercy 23. Brtc 32.<br />

� (indignerik). � Iongoikoa hurbilldu naiz indignerik tenplura. EZ Man II 50. Indignerik egin dezüt bi berseten<br />

hunzia. Etch 604.<br />

indignoki, indigneki, indiñeki. � Indignamente. � Ezen iaten eta edaten duenak indignoki bere<br />

kondemnazionea iaten eta edaten du. Lç 1 Cor 11, 29. Indigneki errezibitzen duenak. Harb 157. Zure Gorphutza<br />

eta zure Odola indiñeki errezibitzetik begira gaitzatzu, Jauna. Gç 126. Bekatü inorbe bat dea indignoki<br />

komüniatzia? CatLan 138 (CatS 76 indignoki). Jesus ona dá utzizéna eramátera préso indignokí gaizki-egille<br />

andibát balitz bekála. LE Ong 123r. Hauien gainerat jauts araziko ditu bertzeentzat preparatuak ziren grazia<br />

baliosak, zeinak hain indignoki errefusatu baitiuzte. MarIl 8. v. tbn. CatLav 411 (V 197 indigneki).<br />

indignotasun, indignetasun. � Cualidad de indigno. � Ezagutzen dut neure indignetasuna. Mat 252.<br />

Eztiazaguzula sakrifizio hunen fruitua errefusa gure indignetasuna gatik. Ib. 219. Hartarakotz, Saindu handia,<br />

berriz othoitz egizu, / eta ene indignetasuna, othoi estal ezazu. EZ Man II 25. Geure indignetasunagatik<br />

eztiazaguzula haren fruitua errefusa. Harb 314.<br />

indigo. � Añil, índigo. � Etxe ihizi eta basa ihizi, usain on, indigo, kola-bihika, bai eta asko bertze gauza,<br />

Uropan khausi ez zindetzakenetarik. Prop 1906, 86.<br />

indihi. "Orota, palma" StJayme (ap. DRA). Cf. INDIETAKO IHI.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

440

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

indijestio. "Indigestión" Lcc.<br />

indikatibo. � Indicativo (gram.). � Futuro perfekto indikatibokoa. ES 237.<br />

indikatu. � Indicar, señalar. � Jaun Gidariak indikatüren dü egüna bilküran, amurekatik konfrai eta konfraisak<br />

asesti ditian. Mercy 35.<br />

indikildu. "(V-ple), debilitarse" A.<br />

indilar (AN-5vill), indirar (V ap. A, que cita a Mg y fB), indidar (A, que cita a Astar). � Judía, alubia. "Las<br />

alubias sembradas son de cuatro clases: 1. de Indias (indillarrak) (AN-5vill) [...]" CEEN 1969, 219. � Gure<br />

nekiakaz dator garija, dator artua, datoz baba, irar, indirar, garagar, olo ta jankai guztijak. Mg PAb 149.<br />

Egiten eban eskrupulu Pazkua egunian bertan katillu bat indidaar jaaten. JJMg BasEsc 75.<br />

indinatu. v. indignatu.<br />

indine. v. indigno.<br />

indintxaur. "(G-to), nuez de las mayores" A.<br />

indio. � Indio americano. � Indio gaxoen kontra lazki biurtu zan. Cb Eg II 184. Idorrez, itsasoz / dijoaz ta<br />

datoz, / dabiltza nekean / indio tartean / edo naiz kortean. It Fab 202. Indioen artean bizi izan zalarik ogei ta<br />

emezortzi urtean. <strong>Izt</strong> C 500. Lau angles, hiru nortamerikano, bi indio, finlandes bat gaitza eta xino kurlo bat. JE<br />

Bur 114. Bidari lagun, indio xaarrari, ehun peso eskeini zition. FIr 150. Indio gizagaizoak etzirala gizaki, ta<br />

norbaitasunik etzutela. Or EG 1950 (11-12), 50. Nola Caribeko indioak gizon aragiaren zaleak zirala. JAIraz<br />

Bizia 36. Tierra de Fuegoko yamana deitu indioak [...] aztertu zituan. Vill Jaink 16. Denek aitaren egin ostean,<br />

deadar bat bota, Ameriketako indioek botaten dituztenak baño basatiagoa. Osk Kurl 55. Zenbait hitz hartu omen<br />

zituzten Canadako indioek euskaldunengandik. MEIG III 57. v. tbn. Aran SIgn 216. Or Poem 532. Erkiag BatB<br />

20. � (Forma de fem.). Cf. SEDA-INDIA. � Lawrence orrek bazituen iru seme. [...] Bat india uts batekin<br />

ezkondua, gaiñera. Vill Jaink 19.<br />

- INDIOKA. "Soldau jolasian dabiltz (G-azp), indioka ibilli gera (G-azp)" Gte Erd 275.<br />

indioilar (V, G, AN, L, Ae; H; -ollar <strong>Lar</strong>, Añ, H), indiaoilar (-ollar AN-egüés-ilzarb-olza). Ref.: Bon-Ond 143;<br />

VocPir 470; A (indioillar). � "Indiollarra, pavo" <strong>Izt</strong> C 199. "Coq d'Inde" H. "Pavo (ave)" A. � Probinzia<br />

onetan azitzen diran egazti eskurakoiak dira ollarra, olloa, kapoia [...] eta indiollarra bere olloakin. <strong>Izt</strong> C 195.<br />

Sedaz yantzirik zabiltz, arroki ta arrandiz indiollar lumak daramaizuz. Goen Y 1934, 184. Indi-ollarrak bezin<br />

dotore gañera geok apaindu. Auspoa 120-21-22, 91 (ap. ELok 426).<br />

indioilasko. � Pavo. � Axeria eta indi-oillaskoak (tít.). "Poulets d'Inde". Gy 307. Indi-oillasko multzo bat. Ib.<br />

307.<br />

indioilo (V, G, AN, L, BN, Ae; Urt Gram 20 y Ht VocGr (-oillo), <strong>Lar</strong> e <strong>Izt</strong> C 199 (-ollo), Dv, H (+ -ollo)),<br />

indiaoilo (-ollo AN-egüés-ilzarb-olza, S; Foix ap. Lh). Ref.: Bon-Ond 143; VocPir 471; A; Lh (indiaollo). �1.<br />

"Pava" <strong>Izt</strong> C 199. "Poule d'Inde" H. "Indioillo, pavo, gallina de Indias" A. � 6 indioilo eta kapon bat, 15 pezeta.<br />

8 indi oilo 14 pezeta (1777). RIEV 1934, 691. Nola emakume batzuek apaindura andiakin indiolloak bezala<br />

estalkirik bage jartzen diran elizan. AA II 48. Kapoi pare bikañenetakoa izaten da amabi erreali dagokala;<br />

ataa, antzar eta indiolloak garestiago ez batere. <strong>Izt</strong> C 196. Emaiten tuzu indi-oiluaren hexurrak, bat edo bi<br />

aratxe zango eta aratxe hexurrak. ECocin 16. Jango al luteke... indiyano bat... edo indi-ollo bat? Sor AuOst 73.<br />

Eztai-egunez maiean / indi-oilloak saillean. Ldi UO 17. Urrena idiki ona ta, azkenik, indiollo bikaña erreta. Ldi<br />

IL 45. �2. Avestruz. � Balire ere laburrago [beharriak] / indioilloarenak baino, / halarik ere ez ninteke /<br />

beldurrik batere gabe. "Autruche". Gy 68.<br />

indipiko. v. indiapiko.<br />

indirar. v. indilar.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

441

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

indireta (det.). � Errebokatu zuten / bertzen indireta / ikusi zutenian / gure dokumenta. (Interpr?). Bordel 120.<br />

indisagar (AN-5vill ap. A). � Membrillo. v. irasagar. � Txertatu indisagar edo menbrilluan udarea. EEs<br />

1927, 50.<br />

indiskret. � Indiscreto, inmoderado. � Ez gakizkola libra debozionearen zelo indiskret bati, zeiñak eziñ konpli<br />

detzakegun botuak egitera funt<strong>sg</strong>abeki engaia ahal bait gaitzake. He Gudu 168. Eztitasun horrek moderatuko<br />

ditu gure bizitasunak, gure kolera, gure zelo edo khar indiskreta. Jaur 150.<br />

indiskrezio, indiskrezione. � Indiscreción. � Ezpaitu emaiten [...] diferenziarik debozionearen eta bere burua<br />

debot dadukatenen indiskrezionearen artean. SP Phil 12 (He 11 indiskrezionearen). Indiskrezioneak,<br />

bizitasunak, astirotasunak, nagikeriak, khenduko diote erremedio horri bere berthute guzia. Jaur 129.<br />

indispensable. � Azeptatzen deizügü / zure proposizionia / indispensable beita / zure ofre handia. 'Votre offre<br />

ne peut [pas] être refusée'. Xarlem 1100.<br />

inditar. v. 1 indiar.<br />

indize. � Indice. v. aurkibide. � Arkibide edo indizea. Cb Eg II 212 (v. tbn. III 393).<br />

indizio (G-azp ap. Gketx Loiola), indezione (AN-ulz ap. Iz Ulz), inyezio, indizino (V-gip ap. Elexp Berg),<br />

inyekzione. � Inyección (de un medicamento). "Eta gaur gero indezioniak ere balio dute dinerál bat" Iz Ulz<br />

(s.v. eta). "Oraingo indizio oiek [...] ez nizkioke nik iñori sartuko" Gketx Loiola (s.v. gaitz-balantza). "Hamar<br />

indiziño ainddu dost medikuak" Elexp Berg. � Eskerrak nik badauzkatala orretarako "inyeziyo" onak. Anab<br />

Aprika 47. Berriro Ipar-ameriketan egindako lanetan, indizio berexien bitartez, lortu dute. Oñatibia Baserria<br />

102. Oraiko dotore koiek ezpaitakie berzerik rezetatzen baizik inyekzioneak. ZMoso 90.<br />

indoeuropar, indoeuropear, indo-europatar, indi-europar, indi-europatar. � Indoeuropeo. v. indeuropeo. �<br />

Guziok dakizkigun ele-talde aundiak erakutsi zizkiguten, indo-europarrak, semiten-eleak [...]. Ayerb EEs 1916,<br />

262. Cejadorrek zionez, gure euskera maitea indi-europatar izkuntza guzien ama ta sorburua da. PMuj Y 1934,<br />

165. Geroago eziak izan balira indo-europatar izenak izango zituzten. JMB ELG 67 (v. tbn. 84). Erran liteke<br />

hiru hizkuntzok indoeuropar berezi batetik datozela. Mde Pr 211. Indoeuropar jende batzuen hauzoan bizi<br />

zirela. Ib. 216. <strong>Euskal</strong>dun zaharrek indi-europarren kulturako elemendu hanitz jasan zituztela. Ib. 189. Indoeuropatar<br />

odola ibilli-zebillen aren zaiñetan. Etxde Egan 1961 (1-3), 90. Indieuroparraren kasuan [...] egin<br />

dezagun kontu duela bost edo sei mila urteko gorabeherak direla. MEIG VI 112. Mintzaira indoeuroparren<br />

bultzadaz. Ib. 49 (MEIG IV 98 indoeuropear). � (ez-indoeuropar). � Hauk ere ez-indoeuropar hizkuntza<br />

batzuen jarraikitzaile baitira. Mde Pr 217. Irlandararen ez-indoeuropar substratum hortan. Ib. 215.<br />

indoeuropartzale. � Indoeuropeísta. � Bestela ulergaitza gertatzen da, are romanista edo indoeuropartzale<br />

ikasientzat ere. In MEIG VI 30.<br />

indoeuropartze. � Indoeuropeización. � Aldaketa honen azken aldia [...] Europako eskualde hauen<br />

indoeuropartzea izan da. In MEIG VI 30.<br />

indoxinatiar. � Indochino. � Gizon tipito lodi bat zen, soldado arropan. Indoxinatiarra izan behar zen<br />

begitartearen arabera. JEtchep 82.<br />

indriska (V-ger-ple-arr-oroz-m ap. A; Dgs-<strong>Lar</strong> 4, <strong>Izt</strong> C 235), inbrizka (V-gip ap. Etxba Eib). � "Indriskia,<br />

cerrazón de tempestad" Mg PAbVoc. "Chubasco" A. "Temporal de aguas. Aize, txingor eta inbrizka artera, /<br />

betiko zuregaz bizi izatera" Etxba Eib. � Jatsiko dira meza enzutera jai egunetan, indriska ta eurra bada bere.<br />

Mg PAb 59. Denporeen gogortasun ta indriskaz azala kallu biurtuta. JJMg BasEsc 239. Baga irakiñ, aize puztsu<br />

ta / ekaitz indriska tartetan. AB AmaE 53. Oi, au indriska ta inetasia; oi, au gabaren larria! (V-m). A EY IV<br />

142. Indriskak arrapatu gaitu bidean. Txill Let 49.<br />

indriskatsu. � Tempestuoso. � Gau iluna ta euritsua ta eremaitsua edo indriskatsua izanarren, lasterko urten<br />

eban txabolatik Kristobalek. Ezale 1897, 99b.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

442

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

indrizilu. �1. "Indrizillu (V-och), cosa de poco valor" A. �2. "Persona enclenque, apocada" A.<br />

indrustia. v. industria.<br />

induljentzia (Añ (-nzia)), indulientzia (T-L), indulentzia, indulkentzia. indurenzia, indulsentzia. �1.<br />

Indulgencia, perdón. "Plenaria, indulgencia" Añ. "Indulgence, au sens religieux" T-L. v. barkamen. � Tr. Se<br />

documenta desde Leiçarraga, sobre todo en catecismos y textos de léxico poco cuidado. Hay muy pocos ejs. del<br />

s. XX. Hay una vez indulzia en Arrue (May 5) que parece errata (normalmente emplea induljenzia). � M. Luther<br />

has zedin induljenzia papalezko engainioaren agertzen. Lç Cal a 7v. Bethiko konzedituak, / zure induljenziak, /<br />

dadutza konsolatuak / bekhatore guziak. Arg DevB 207. Indüljenzia eta jübileuak irabaz. Bp I 55. 40 eguneko<br />

induljenziak. Oe 2. Alákoei [...] balio dióte bulak induljénzien ta absoluzioendáko. LE in BOEanm 575.<br />

Indulientzia hau egunean behin xoilki irabaz daiteke. JesBih 468. Indurenzia edo barkazioak irabazteko.<br />

Jauregui 234. Toledoko kardinal jaunak eman baitzituen ehun egunetako indulentziak liburu hekietarik edozein<br />

horri edo plama irakurtzekotan. Dv LEd VI. Amardun onek dauzka ogei ta emeretzi milla ta seireun eguneko<br />

induljenzi edo barkazioak. Donce 1. Beste munduan aprobetxatzen / dirade induljentziyak. Ud 138. Elizak<br />

onhetsirik eta indüljentziaz dohaintürik. Ip Hil 260. Emonda dagozan nekazka edo indulkentzija gustijak<br />

irabazteko asmua dot. Eleiz GDBidea 4. Eleizeak emoten dauskuzan eskar edo graziak dira parkapenak edo<br />

induljentziak. KIkV 101.<br />

v. tbn. Dh 92. CatLuz 30. MarIl 5. Jaur 375. KIkG 77. Induljenzia: EZ Man I 24. Cap 67. SP Phil 141. Cb Eg III<br />

353. ZBulda 5. El 78. Urqz 9. Mercy 8. CatLan 153. Ub 213. Mg CC 208. JJMg BasEsc 70. fB Ic I 85. Astar II<br />

287. CatB 69. CatLlo 67. CatBurg 55. Ur MarIl 7. CatS 90. Legaz 42. EE 1885b 254. Arr May 6. CatUlz 43.<br />

Induljentzi: Inza Azalp 94.<br />

�2. idulentzia, iduluntzi(a) (V-ger-arr ap. EI 338), iduruntzi (V (msOch) ap. A). "Viernes santo" A. � Ez beste<br />

egunetan. Ez Eguben santuz, ez Idulenzijaz, ez Sapatu santuz, ez Maijatz Paskua bisperan. Astar II 239. O<br />

iduluntzia! O erruki ta biguntasun gustien eguna! Itz Berb I 366.<br />

- INDULJENTZIA-EGUN (indulenzia-e. Aq 606 (G); idulenzia-e. V-gip; idulentzi-e. V-gip). Viernes Santo.<br />

"Parasceve" Aq 606. "Idúlentzi-eguna: el viernes santo" Iz ArOñ. � Idulenzia egunean ganauak eta persona<br />

guztiak erretiraiteko illundu orduko, demoniuan gaua dala ta (V-gip). Eusk 1956, 222.<br />

- INDULJENTZIA-GAU. Noche del Viernes Santo. � Idulenzia gaua errespetau ein biar dala esaten daue (Vgip).<br />

Eusk 1956, 221.<br />

- INDULJENTZIA OSO. Indulgencia plenaria. � Irabazteko induljenzia oso au errezatu beozu Errosarioa. Añ<br />

EL 1 215s (EL 2 229 parkamen). Induljenzi oso edo plenaria eman zuen. Arr May 5. Badire bi suerte: indulientzia<br />

osoa eta indulientzia osoa ez dena. CatJauf 127. v. tbn. Mercy 6. CatLan 153. JesBih 402. MarIl 44. Ip Hil 264.<br />

Prop 1906, 12 (indulsentzia).<br />

indulkentzia. v. induljentzia.<br />

indulto. � Indulto. � Emango dubala amabi eguneko denboran presentatzen diranenzat indultoa edo<br />

barkazioa. CartAnd 397. Barkazio edo indultua etorri omen zen, baiño berandu. Urruz Zer 55. En DFrec hay 21<br />

ejs., meridionales.<br />

indun. v. idun.<br />

? indura. "Indurik gabea, sin fundamento para un trabajo (AN-araq-ulz)" Inza RIEV 1928, 152. Cf. indurabandura.<br />

indura-bandura (O-SP 230, SP, Dv, H, A), inura-manura (O-SP 230, SP, Dv, A). � "On dit cela d'un homme<br />

qui est irrésolu, que ne peut se déterminer à faire ou ne faire pas quelque chose" SP. Según DRA, SP recoge tbn.<br />

induru-mandura, pero no lo encontramos. Cf. enura.<br />

indurenzia. v. induljentzia.<br />

induri. v. indurri.<br />

induria (Sal, R ap. A). � "Habilidad. Induria gutitako gizona xu (Sal)" A. Cf. VocNav: "En <strong>Lar</strong>raga, Tierra<br />

Estella, Pamplona y Cuenca induria es sinónimo de habilidad, de maña, de arte para hacer las labores: ¡Que poca<br />

induria tienes!". � Neretzat puntua induri txar bat besterik ez da. "Triste habilidad". Or in Gazt MusIx 16.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

443

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

induria. v. injuria.<br />

induriaka. � Amenazando. � Lairen eriotza aldarrikatuz ta induriaka billatzen duzun gizon eraillea. 'Con<br />

amenazas'. Zait Sof 69.<br />

indurios. Figura en SP, sin trad.<br />

indurri (V-ger ap. Holmer), induri (V-ger ap. EI 381). � "Hiedra" Holmer ApuntV. "Indxuridxe, yedra (V-ger)"<br />

EI 381.<br />

indurri. v. inurri.<br />

induruka. � Beldur bada, berak bere buruz saiestu beza induruka dun ukaldia. 'La acusación que pesa contra sí<br />

mismo'. Zait Sof 63.<br />

induska (V ap. A; H), induzka (Vc, G ap. A), iñuska (V-m ap. A). v. 2 intxusa. � "Hozando" A. � Urdeok<br />

ilazkero, bareok induska. RS 379.<br />

induskari (H), induzkari (V, G ap. A). � "Puerco o jabalí que hoza u hociquea" A.<br />

induskatu (<strong>Lar</strong> � H), induzkatu (A). � "Hozar" <strong>Lar</strong>. "Fouir, fouiller" H. v. industu, intxusatu.<br />

industar. � Hindú. v. hindutar. � Brahma, Vichnu eta Sibak egiten dute industarren trinitatea. Hb Egia 57.<br />

industria, induztria (T-L). �1. Trabajo, actividad. "Industrie, profession" T-L. � Artuteko kapaz gara / gu onen<br />

industria, / geiago ez probinzia. BBizk 12. Zeuren industrias erabaziten duzien dirues. SermAN 6r. Gizonik<br />

aundienak beti begiratu izan diote industria mota oni gauzarik probetxugarrienari bezela. ErleG 7. Arteetan<br />

bere ez dira azken zure semeak, / industrietan aurrera doaz aspaldian. (Interpr?). AB AmaE 192. Sineskerien<br />

arabera, Merkurio horrek induztria eta negozioa erakutsi zeiezten gizoneri. Lf CEEN 1973, 124. � (Urt II 365),<br />

indrustia (S-no ap. Lrq), inustria. "Habileté, initiative, ingéniosité, faculté d'invention" Lrq. � Badabillzka<br />

inguru haiñitz inustria / milla grimasa eta ximinokeria. Gy 96. �2. Industria, actividad industrial. � Laphurdiko<br />

kostumaren zenbeit artikuluren erreformak bitx eta susta lezakela industria edo antzea. Revol 109. Agonian<br />

dagotzi laborantza, industria eta komerzioa. Elsb Fram 177. Bere duikina edo industriagatik mundu guztian<br />

ezagutua. AB EE 1896b, 17. Industria deritzan lana oso zabaldua dago Gipuzkoan. EEs 1915, 59. Industriaren<br />

tupustadako trumilka-sartze horrek itzulipurdikatu zituela eskualde hok. JE Ber 49. Isla artako langintza edo<br />

industri guztiari lurra yo arazi zioten Londongo agintari ankerrak. Ldi IL 167. Berez zura artezi edo<br />

industrietarako oso ona omen da. Munita 83. Industri-olaen keiak. Erkiag Arran 17. Guipuzkoar industri<br />

indartsua beso exkasian dago. Basarri 127. Eztaukate ez artzaintzarik, ez nekazaritzarik; are gutxiago iñungo<br />

industriarik. Vill Jaink 16. <strong>Euskal</strong>erri barruan ere badaude zenbait leku, industria nahiz uda dela bide,<br />

erdararen barreatzaile. MEIG I 119. En DFrec hay 252 ejs. de industria y 3 de induztria. � Industri-lekuak eta<br />

arrotzak udaldean erakartzen dituztenak erdaldunagoak dira, jakina, inguruko baserriak baino. MIH 184.<br />

industrilari, induztrialari. � (Sust.). Industrial. � Induztrialari batek segurtatzen dio bere semeari bizi-molde<br />

aberats bat. Herr 28-7-1960, 4. Illarramendi, gizon eta industrilari zen aldetik, nor izan zen zaharragoek<br />

badakigu. MEIG IX 43s. En DFrec hay 2 ejs. de industrilari y 1 de industrialari.<br />

industu (V, G ap. A), induztu (V, G ap. A, s.v. induzkatu), iñustu (V-m ap. A). � "Inustu, hozar" Mg PAbVoc.<br />

"Industu (msOch), hozar, mover y levantar la tiera con el hocico (se dice de cerdos y jabalíes)" A. v. induskatu.<br />

industun. v. idustun.<br />

hindutar. � Hindú, indio. v. industar. � Ikhusten ditut gure hindutar gaixoak kaktus deitzen dugun arbola<br />

baten fruitu kharatsaren jaterat borxatuak. Prop 1876-77, 117. Indutarren amets zoroak auxe opa zuten<br />

eladetarrek baino lenago ere. Zait Plat 45. Orregatik, noski, hindutarrek Jainkoari deitzen diote ezereza. Vill<br />

Jaink 138.<br />

inhe. � "Iñhe, cansado" DRA. v. einhe. � (Forma con suf. -xe, de valor aprox.). � Arrasti aphalian solaskaz eta<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

444

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

dantzaz iñhexerik jelkhi zien oro. GH 1931, 110.<br />

inefable. � Inefable. � Enkarnazioko obra inefable eta admirable ab. OA 31. Jaungoikoari ta aren atributo edo<br />

perfekzio esanezgarri edo inefableai dagozkienak. Cb EBO 35.<br />

inera. v. enara.<br />

inerra. v. 2 inar.<br />

inertu (<strong>Lar</strong> Sup � H). � "Escarmentar, besteren buruan zentzatu. Inertu, galendu" <strong>Lar</strong> Sup.<br />

inestazi. v. inatazi.<br />

inesti (B), isti (AN-ulz). "Onek istiek ederki egiten ttu (AN-Lizaso), le remeda perfectamente" Inza Eusk 1926<br />

(3-4), 7. "Iñestiak egin [...], beste baten itxura ta ibillera ta mintzoa ta keiñuak egin, beste ark bezelaxe" (B) Inza<br />

NaEsZarr 2044. v. ingresti.<br />

inestigile, inestile (B). Imitador, remedador. "Iñestille gogorra da ori (B). Inestille: inesti-egille, iñestiak egiten<br />

dakiena" Inza NaEsZarr 2044.<br />

inestile. v. inestigile.<br />

inestimable. � Inestimable. � Guk dugu sinhesten ezen Iainkoak bere Semearen igorteaz bere gureganako<br />

amorio eta ontasun inestimablea erakutsi ukhan duela. Lç Ins G 4r. Galzaiten dogu kreditoa, / joia inestimablea.<br />

Lazarraga (B) 1159vb.<br />

inetasi. v. inatazi.<br />

inezetu. v. inizitu.<br />

infadatu. v. enfadatu.<br />

infaillible. � Infalible, seguro. � Grazian parti badadi Ienkoa segur, bekhatian badoa deabrua harenzat,<br />

infaillible. Tt Onsa 25.<br />

infaillibleki. � Infaliblemente. � Arima hurusaren eta salbatiaren felizitate eta kontentamendu eternala,<br />

zeintara segurki eta infaillibleki sartuko baita. Tt Onsa 34.<br />

infamatu (Lcc -adu). � Infamar, difamar. � Iuramentu egin badau iniurietan, agrabietan edo infamaetan<br />

dabela bere proximoa. Cap 94. Infamatzen duenak justizia bage. El 58.<br />

infame (<strong>Lar</strong>, Añ, Gèze, H), inpame, ifame (Chaho, H (s.v. infamea)). � Infame, vil. � Guk, barriz, irabazten<br />

dogu / infamearen nonbrea. Lazarraga (B) 1159vb. Haur da Vuicleffus heretiko infame haren opinionia. Tt<br />

Arima 103. Hire linburkeria infameei konsentituko diotedan baino lehen. He Gudu 92. Jende infame onekin bat<br />

egiten nazute? Cb Eg II 150. Bizio infame, itxusi orretatik libratzeko. Gco II 62. Okerrerija edo bizijo inpame<br />

oneen lelengo umia da inor gaiti deungaro juzgetia. fB Ic II 227. Sogizü bekhatoria nun den zure plazer<br />

infamien preziua. UskLiB 2. Hill behar haiz, infamea! Gy 162. Jenobeba emazte desleial, gaizto, infame<br />

treshonragarritzat salatuaz. Arr GB 17. Luis XVak bizitze infame bat eraman zuen. Elsb Fram XI. Ni naiz zure<br />

aita infamea; ona zure arreba. Ill Pill 31. v. tbn. Monho 64. Añ MisE 212. AstLas 70. Bordel 183.<br />

infamekeria. � Canallada, infamia. � Ez dugu zeren estona yakiteaz holako itsuskeria eta infamekeriak<br />

ikhusten zirela Parisen. Elsb Fram 128.<br />

infameki. "Infamemente" <strong>Lar</strong>.<br />

infamia (Lcc, Urt III 358, <strong>Lar</strong>, Añ), inpamia (vEys (V)). � Infamia, acción infame. � Arrak arrarekin<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

445

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

infamiatako gauzák egiten zituztela. "Infames". Lç Rom 1, 27 (He infamiak; TB gauza lizunak, Ur zikinkeriarik<br />

lotsagarrienak, Dv, BiblE itsuskeriak). Bere arima deabruari infamia eta miseria handitan miserableki eta<br />

malhuroski largatu eta abandonatu. Tt Arima 36s. Gurutze batean iltzez josirik lapur biren erdian bere bizia<br />

tormentu eta infamia arrigarrien artean emateraño. Gco II 28.<br />

infamo, infamu. � Infame. v. infame. � Bena infamu hura / nola artifizius baita. AstLas 10. Judasen,<br />

eskribanuen eta farisauen artean egina izan zen tratu infamoa. Lap 247 (V 112). Kurutzearen gainean, erran<br />

nahi da, esklabo infamotzat atxikiak zirenen heriotzeaz hiltzen. Ib. 259 (V 118).<br />

infanta (<strong>Lar</strong> � Chaho). � Infanta, hija del rey. � Salve, Luisa, salve / infanta maitea, / erregiñaren aizpa /<br />

bakartxo gaztea. Echag 211. Infanta Doña Mariarekin Duke de Orleansen ezkontza erabakitzera. <strong>Izt</strong> C 461.<br />

Españako Austriatar doña Maria Teresa infanta. Ayerb EEs 1915, 292. Irakurgarri bat zegoala jarria: "Son<br />

Altesse l'Infante...", alegia, "infanta" bat izan zala gela artan. Anab Aprika 88.<br />

infantatxoa. � Dim. de infanta. � Infantatxoa zeren dan jaio, / Donostiako jendea, / [...] dago naikeraz betea.<br />

Echag 143.<br />

infante (<strong>Lar</strong> � Chaho). � Infante, hijo del rey. � Don Felipe laugarrenaren seme Infante Don Francisco<br />

Fernandoren ekantza. <strong>Izt</strong> C 473. Non ill zan infante au milla seieun ta amalaugarren urteko maiatzeko illaren<br />

amaikagarren egunean. Ib. 473. [Carlos bigarrenak] egorri zuen haurra Infante zelarik, / kanpoen ikusteko. Hb<br />

Esk 125. Ungriatarren erregea zan gurien buru, / ta Españako kardenala zan Infantea. AB AmaE 185. Leongo<br />

Infantea / etorri zan Bizkaira. Azc PB 200 (Ur PoBasc 224 Infantia). Nik behintzat "infante" batek baño obeki<br />

pasa nituan iru gau nere gelatxo artan. Anab Aprika 88. v. tbn. Bv AsL 123. � (Ref. al Niño Jesús). � Lizenzia<br />

iguzu birjina santea / adoradu daigun zeure infantea. Acto 399. Da gure infantea, bioz garbi zalea. Ib. 380.<br />

Otzaren ikaraz dabil / jaio dan infantia. Balad 195. � Niño pequeño. � Infantien eta titiko aurren autik da<br />

nontik erkin baizunion alabanza perfektuena. Hual Mt 21, 16 (Samper muttilko).<br />

infanteria (V-gip, G-azp-goi, AN-gip, BN-arb ap. Gte Erd 221; Urt I 425, T-L). � Infantería. "Infanteriako<br />

milla soldadurekin (G-goi, BN-arb), milla soldadu infanteriakoakin (G-azp, AN-gip)" Gte Erd 221. �<br />

[Holofernes-ek] setiatu zian Betulia hiria seietan hogei infanteria soldado eta hogei eta bi milla kabaleria<br />

soldadorekin. Tt Arima 76. Infanterian, Idiakezen terzio zarren / artean, bere bera izan zan bat kapitan. AB<br />

AmaE 184. Behako bat igorri deie gain behera infanteri guziari. HU Zez 130. Gu, infanteriko soldaduak,<br />

geldirik egon giñan aiek jardun ziran arte. Salav 81.<br />

infanzon (BN-baig ap. Lh), infanzun. � Infanzón. � Infanzon sortu niz, infanzon hilen niz (s. XVII). Colas La<br />

tombe basque 327 (ap. Lh). Bonihortek ethorki du infanzonetan. Hb Esk 138. Lagun aitoren seme eta<br />

infanzunak. Ib. 84.<br />

infanzonadu. � Infanzonado. � Etxe infanzonaduko seme jaioa, / Bizkaiko onetarik, animosoa. EgiaK 86.<br />

infardura. "(S), grietas en las manos" A. Cf. 3 inar.<br />

infarnu. v. infernu.<br />

inferior (Urt V 159). � Inferior. � Gure parte apala eta inferiora baita gure gorpitza. Tt Onsa 94. Reparazione<br />

egiliak behar du izan apalago, mendriago, behar du izan inferior. Ib. 119.<br />

infernal (Lcc), inpreiñal. � Infernal. � Lagün gaistoek tahernala eramanik tratü infernalaren egitera. Egiat<br />

199. Kario gostako zaizte / maxima infernalak. Monho 66. Mustra infernal hurak / erho ahal ditzagün. Xarlem<br />

401. Galop infernal, lagunkida fraternaleko galaiak beren damari (tít.). Bil 29. � Inpreiñalen asmo. Mg PAb<br />

76.<br />

infernu (V, AN-ulz-egüés, Ae; Lcc, Deen I 461, Urt Gram 13, Añ, H (V, G)), ifernu (G-nav, BN-ciz, Sal, S;<br />

Volt 75, SP, Urt Gram 15, Ht VocGr 352, <strong>Lar</strong>, Añ, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H (L, BN, S)), inpernu (V,<br />

G; Dv), ifrañu, inpreinu (-iñu V-m), ifarnu (Deen II 208 (hiffarnuin bego), H), infarnu (V-gip), inbernu,<br />

infiernu (AN-ilzarb-olza), inferno, ipernu, iburni (R), eburne (R), eburni (R-is-uzt; Aq 9 (R)). Ref.: VocPir 10;<br />

Bon-Ond 136; A (eburni, iburni, ifernu, infernu, inpernu, inpreiñu); Lrq (ifernü); A EY IV 296; Iz R 287 y 405,<br />

Ulz, Als (giltzí), ArOñ (infárnu); Etxba Eib y Elexp Berg (infarnu).<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

446

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

�1. Infierno. "Inpernuen alabak bi bentaja ditu, plazan eder galanta da, etxian irritu (V-ger)" Garate 5. a Cont<br />

RIEV 1935, 350. "Inpernuko Patxi, muchacho muy travieso (V-m) [...] Inpernuko txaramela" A EY III 344.<br />

"Urzo txuriak elizara, / urzo beltxak eburneara" A EY IV 296. "Orai éburnian gaure dantzatiagatik mitiléki" Iz<br />

R 297. "Utsuságo ezik ebúrniko débria, más feo que el diablo (R-is)" Ib. 405. v. 2 gaiztoki, suleze.<br />

� Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos. La forma más general en los dialectos labortano y bajonavarro<br />

es ifernu (Etcheberri (Noel 104), Axular, Gasteluçar y JesBih (442) tienen tbn. algún ej. de infernu);<br />

Monho emplea normalmente infernu, pero tiene ejs. de ifernu (78). Entre los suletinos ifernü es la forma más<br />

frecuente; Inchauspe emplea ifernü e infernü; Eguiateguy (183, 200) siempre infernü. En textos alto-navarros se<br />

encuentran las formas infernu (El 6, LE Prog 104, Añ CatAN 10, CatB 33, Legaz 17 y CatUlz 48), ifernu (Ber<br />

Doc 123v, El 11, Legaz 42), infarnu e ifarnu (en sendos sermones: FLV 1989, 101 y ETZ 184; tbn. ifarnu en Or<br />

RIEV 1929, 8); F. Irigaray escribe iphernu e inphernu (ambos en 186). En roncalés hay iburni en Hualde Mayo,<br />

CatR y Mendigacha; en CatB y CatAe hay infernu, e ifernu en CatSal. En los dialectos occidentales infernu es<br />

más frecuente que inpernu, que no aparece hasta el s. XIX; algunos autores emplean ambas formas. Hay<br />

inpreiñu en Moguel (PAb 74), infarnu en Etxebarria (Ibilt 488), ifrañu en San Martin (Zirik 110), e ipernu en<br />

Orixe (QA 60, 73). Hay tbn. algún ej. guipuzcoano de ifernu (CatBurg 5, Txill Let 136, Or Aitork 157, Ibiñ Virgil<br />

106). En DFrec hay 10 ejs. (uno septentrional) de ifernu, 3 de infernu y 6 de inpernu.<br />

� Orai dela zuiendako maradizionia, / ifernuko suia eta iagoitiko nekia. E 67. Eta zitiát ifernuaren eta<br />

herioaren gakhoak. Lç Apoc 1, 18. Zoaz da zarriz / infernuaren zoruan. Lazarraga 1199v. Deabruaganik eta<br />

ifernutik begiratu nauzu. Harb 283. Bide handia eta espaziotsua da ifernurat dohana. Ax 479 (V 310; 116 (V<br />

77) infernu). Urguluak, zerura abia-eta, io zegin ifernura. O Pr 462. Orhoit zaite zure bekhatuek merezi dutela<br />

infernua. Gç 35 (104 ifernu). Eztio Jaun onek dagola infarnuko sua prebeniturik gizonendako (Munarriz, 1743-<br />

1753). FLV 1989, 101. Ifernuko illunbeak. He Gudu 119. Ifernuko lezerat da kondenatua. Brtc 97. Onai ta<br />

gaiztoai zeruko edo infernuko sentenzia Kristok nola emango dien. Cb EBO 55. Inpreiñuko atsuak, sei errialera<br />

elduten eztaben kontubari, igon eragingo deutsala eskudo biraño? Mg PAb 74s. Irabazi dot infernua, eta galdua<br />

nas betiko. Añ EL 1 141. Hertsi nitijan hiretzat ifernuko atheak. Dh 148. Bekhatu mortal duketen bezenbat ifernu<br />

ukhanen dute pairatzeko. Ib. 165. Azkeneengo paguba, betiko infernuba. JJMg BasEsc 90. Nere konfesioa /<br />

egitera noa / bestela neretzat da / betiko infernoa. Balad 220. Nik ifernuko fruitu garratzak nituen irabazi. Dv<br />

LEd 245 (Cb Eg II 138 demonioen). Iburniko bortek edo poderak ez deila prebaleziten aren kontra. Hual Mt 16,<br />

18 (He, SalabBN, Samper, Leon ifernuko, Ip ifernüko, Ur (V), Echn infernuko). Infernua garaitzeko santuaren<br />

armak ziran oraziua ta penitenzia. Bv AsL 41. Zeruko egi ta argiaren arerioa da inbernuko illunpe guzurtia. AB<br />

AmaE 343. Gizonek ez zien ezagütü zelia boztü eta ifernia izierazi zian sortze handi hori. Ip Hil 22 (146 ifernü).<br />

Zeuben senar gixagaxuai inpernuan bertan baño negar eta alarao geiago eragitten dautsezube-ta. Otx 27.<br />

Olerkari guztiak bezala, infernura joan zen. Arti Ipuin 38. Onek eibartarrok ifrañuko Patxi bera baño gorriauk<br />

dirala. SM Zirik 110. Ildakoan inpernuko txerrenak beren zuloetara eramango al-aute! NEtx LBB 161. Ez<br />

zerurako eta ez infernurako, Garibayren arima bezala. MEIG III 92.<br />

v. tbn. (Para la distribución de infernu/inpernu en textos occidentales) Infernu: CatAnz 5. Cap 116. OA 50. Urqz<br />

77. <strong>Lar</strong> SAgust 9. Acto 172. Mb IArg I 318. Oe 3. Ub 156. FLV 1992, 301 (Goñi, s. XVIII). Mg CC 247. Gco II<br />

50. AA I 406. Astar II 10. CatLlo 24. It Fab 201. CatBus 51. Ur MarIl 127. <strong>Lar</strong>d 479. JanEd I 64. Aran SIgn 213<br />

(22 inpernu). PE 23. Xe 386. Ud 107. AB AmaE 374. Arr May 130. Itz Azald 40. Ag AL 33. Azc PB 215 (211<br />

inpernu). Echta Jos 121 (71 inpernu). Iraola 14. ArgiDL 30. Inza Azalp 116 (40 inpernu). A Ardi 108. Tx B II<br />

253 (122 inpernu). Ir YKBiz 237. SMitx Aranz 46 (72 inpernu). Mde HaurB 15. And AUzta 40. Arti Tobera 274.<br />

Azurm HitzB 50. Berron Kijote 29. Inpernu: fB Ic II 291. Sor Gabon 28. Zab Gabon 34. Bv AsL 165. Urruz Urz<br />

16. A BeinB 81. Goñi 95. Ag G 66. KIkV 40. KIkG 69. EusJok 108. Jaukol Biozk 22. Otx 27. Lek EunD 40. Ldi<br />

IL 114. Or Eus 144. JAIraz Bizia 69. Etxde AlosT 32. Bilbao IpuiB 218. SM Zirik 18. Osk Kurl 116. MAtx Gazt<br />

91. Uzt Auspoa 43, 113.<br />

� (Usos figs.). "Infarnu bizixa, se dice de situaciones extremas o desesperadas. Etxekalte arek, infarnu bizixa<br />

bere emazte koittauari" Etxba Eib. � Mundu hunetako ifernua baita konzientzia gaixtoa. Ax 439 (V 287). Ezin<br />

arekin bizi diteke, ta etxea infernu bat egiten du. Cb Eg III 369. Hire penak zer diren, / zer den hire infernua, /<br />

zenbat dukan sofritzen. Monho 120. Zer nai dek infernu andiagorik Jesus inoiz ekusi ta amatu ezina baño? Mg<br />

CC 236. Mundua bereala infernu biurtuko lizate. Gco I 438. Elduten zara etxera eta orra infernuba. Astar II<br />

126. Or ikusten dira senar emaztiak alkarri bidaoka, inpernu txiki bat eginik euren etxiak. fB Ic III 328. Infernu<br />

bat in daike / españolezkua. Bordel 50. Ejipto guziak infernu bizi bat zirudien. <strong>Lar</strong>d 71. Ondo bizi eztala / berak<br />

du ezagun, / infernua munduan / dauka gau eta egun. JanEd I 65. Buka dedilla ango gorrotoa, ango ipernu bizia.<br />

Or QA 93. Orduan, absit, euskara, diglosiaren purgatorioan egon beharrean, ghettoaren infernuan sartuko<br />

genuke. MEIG IX 32.<br />

� Haren ontasun gain-gainezkoa, haren bothere nahi duen guzia zeru-lur-ifernuetan egiten duena. Dh 175. Bi<br />

burrukalari indartsu ta asarretuak baziruditen zeru-lur-ifarnueri eskainka ari zirela. Or RIEV 1929, 8. Zeruipernuek<br />

toki berezia badutela. Or QA 97.<br />

� (Dv, H). (infernuko, ref. al diablo). "Ifernukoa, infernukoa (V, G), l'infernal, pour dire le diable sans prononcer<br />

le nom" H. � Baña, inpernukoa beti bereetan! EEs 1912, 127. Inpernukoak eramango al au! Astiz Goldarazko<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

447

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

bertsolaria 44 (ap. ELok 338). � "Ifernutikako, qui vient, provient de l'enfer" Dv.<br />

� (Como primer miembro de comp.). � Inpernu-suak nundik itzungi / euskaldunaren azkua? SMitx Aranz 103.<br />

Ez litzake gure etxeetan eta kristau biotzetan inpernu-sugerik. MAtx Gazt 54. Sartu eskuak lurperaino, [...] /<br />

infernu-kiratsa deneraino. Azurm HitzB 64.<br />

� (Empleado en pl.). � Iautsi izan da ifernuetara, hereneko egunean resuszitatu izan da hiletarik. Lç Ins B 2r<br />

(v. tbn. ifernuetara en el mismo contexto en Mat 59, Harb 5, FPrS 5, Bp I 40, CatBurg 5, CatLan 46, CatLuz 3,<br />

Dv LEd 16, Hb Egia 96, CatSal 7 (-tra), CatS 14, Legaz 2, CatJauf 2 (-rat); infernuetara: Bet 8, Cap 6, VJ 8,<br />

OA 7, Arz 18, El 6, Iraz 4, Cb CatV 11, Ub 105, Añ CatAN 4, CatB 11, CatLlo 5, CatBus 5, CatAe 12;<br />

inpernuetara: Mg PAb 162, KIkV 30, KIkG 8, ArgiDL 15; iburnietra: CatR 7, Mdg 160). Infernuetan / daoz<br />

zuenzat grilluak. Lazarraga 1199r. Zuk zaurtzen baituzu eta sendatzen, ifernuetaraino eramaiten eta atheratzen.<br />

SP Imit III 50, 5. Pensa detzagun, pensa / ifernuetako penak. Gç 164. Dagoz lurrean barruan lau leku zeinzuei<br />

bean dagozalako deresten infernuak. ConTAV 5.2.11, 150. Zer dire ifernuak? El 38. Euren damu gaiztoan /<br />

uxatuko dira / ta infernuetaraño / ondatuko dira. GavS 25. Soberbijazko pekatu a gaiti bota zituban<br />

inpernubetara. fB Ic I 12. Eztago demonino bat ni infernubetara eruateko? Astar II 118. Hartüren dit<br />

errsolüzione ifernietarako bide zabala ützirik zelietarako bide hersiari jarraikiteko. UskLiB 70. Inpernuetan<br />

erre bearra / ori daukazu lan txarra. Tx B III 97. Auzoen asarrea / inpernuetako kea. Or Eus 182. Ezta arimarik<br />

/ nekatuagorik / agertzen inundik, / eztare infernuetan kondenatzen denik. Arti MaldanB 221. v. tbn. ASJU 1993,<br />

304 (AN, 1758). PE 24. Ud 146. Inza Azalp 72. Lasa Poem 70.<br />

� "Lieux souterrains et profonds, abîmes" H.<br />

� "Exclamation correspondant à 'diable!'" H.<br />

�2. Infierno, averno. � Tiranoarekin egin egiunea bertan eten zan eta iru aldiz ieiki zen ots aundi bat inpernuko<br />

leizetik. Ibiñ Virgil 117. � (Pl.). � Kokiti, ifernuetako ibaia. Ibiñ Virgil 106. Plutonek berakin eraman zuen eta<br />

infernuetako erregin gertatu zen. Ib. 80n. Infernuetara jaistea zakur-amets edo sorginkeria hutsal bihurtu da.<br />

MIH 323s.<br />

- INFERNU-HARRI (Añ; ifernu-h. Dv � A, H; ifernuarri <strong>Lar</strong>). "Piedra infernal, caústico" <strong>Lar</strong>.<br />

- INFERNUKO ARTAZI. "Inpernuko artazi, prión cervicornio, cierto escarabajo" Labayru Historia I 564 (ap.<br />

DRA).<br />

- INFERNUKO BURRUNTZI. "Inpernuko burruntzi (G-to), abejorro (insecto)" A.<br />

- INFERNUKO GAIZKIN. Demonio del infierno. � Jabetu ziran Infernuko gaizkinak emakume gaixoaren<br />

korputzaz. Mg CC 224 (CO 272 infernuko gaiskiñak). Kurutze doneak inpernuko gaizkin danen kontrako<br />

indarra daukala. Ag AL 65. Inpernuko gaizkiñ zarrak arima bat galtzean. Ib. 164. Inpernuko gaizkiñ<br />

madarikatua zirudian. Ag G 154.<br />

- INFERNUKO KARRAMARRO. "Inpreiñuko karramarroa (V-m), cangrejo negro que sube por los muelles;<br />

litm. cangrejo del infierno" A.<br />

- INFERNUKO LIBURU. � Inpernuko liburugaz asmatzen dutela esaten dutenai ere... zerbait galdetu diezu,<br />

oietan ustea jarri-ta? Elizondo KristPE 100 (ap. DRA, que traduce "naipe (de adivinadora)").<br />

- INFERNUKO TXERREN. "Infarnuko txerrena, el demonio" Elexp Berg.<br />

- INFERNUPE. (Con suf. local de declinación en sing.). � Ifernu peko gezur marruma, / ez bekigu herrian sar!<br />

Iratz in Ardoy SFran 357.<br />

- INFERNUZKO. (Adnom.). Infernal. � Hanbat gutizia likhitsez bethea iduki izan duk [bihotza], eta ifernuzko<br />

su batez erretzen. Dh 147. Horra nun zituen moldatzen, lan ikaragarrien gostuz, bere kanoi alimaliak, bere<br />

burdineria, bere ifernuzko tresna beltzak. StPierre 27.<br />

infernukeria, ifernukeria (Hb ap. Lh). � "Œuvre d'enfer! (juron)" Lh.<br />

infernura(tu), ifernura(tu) (SP, <strong>Lar</strong>, Dv, H). � Ir al infierno, condenarse. "Ifernuratzea, aller en enfer. [...]<br />

Infernurako naiz, j'irai en enfer" SP. "Infernar" <strong>Lar</strong>. "Hil bezain sarri ifernurako da gaixtagina" Dv. "Aller,<br />

aboutir en enfer" H. � Tr. Lo únicos ejs. claros de part. infernuratu son los de Añibarro, Jauregui y Arrue. En los<br />

primeros testimonios parece predominar el part. ifernura. � Ifernuras gero ezta bekaturik barkatzen. Ber Doc<br />

124v. Ifernuratzea (tít). EZ Man I 93. Orduan hek guztiak ifernura ziren. Ax 141 (V 93). Baldinba ez ahal naiz<br />

hunengatik, [...] hunein erraxki egin dudanagatik ifernurako? Ib. 57 (V 37). Kita bekhatua, beraz, / ez<br />

ifernuratzeko. Arg DevB 17. Zerua galdu ta infernuratzen banaz, zer izango da nizaz? Cb Eg II 22 (Dv LEd 53<br />

ifernuratzen). Orduan bere lotsaz gorde zitubezala pekatubak, ta infernura biar ebeela Jangoikuak osatu<br />

ezpalitu. Mg CO 202. Aitortu zion bere agintari edo buru zuanari, nola betiko infernura zan. AA III 289. Zeure<br />

nai izatez edo zeure erruz infernuratu zindezke beti betiko. Jauregui 239. Bere serbitzuan iraun duenetako iñor<br />

sekulan gurekiñ infernuratu eztala. Arr May 161. Andre Mariaren serbitzari bat inpernuratzea ezin diteken<br />

gauza da. MAtx Gazt 99. � (Aux. trans.). Llevar al infierno. "Ifernurako zaitut, je vous envoyerai en enfer" SP.<br />

"Jeter, mener en enfer" H. � Deabruak berak bere ez eban egin obrazko pekaturik zeruan, ezpada pensamentuz<br />

ta gogoz. Onek infernuratu eban. Añ MisE 153.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

448

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

infernurazi, ipernurazi. � Hacer ir al infierno, hacer condenarse. � Zuek santu bat ere ipernuraziko zinukete.<br />

Or Mi 37.<br />

infernutar (Añ), ifernutar (<strong>Lar</strong>, H), ifernuar (<strong>Lar</strong>, H), infernuar (Añ), inpernutar, inpernutiar, ipernutar. �<br />

Del infierno, infernal. � Estalpetu gaizuz zeure egapean, otso infernutarrak jan ta irunsi ez gaizan. Añ EL 1 98s<br />

(EL 2 107 infernutar). Oiñperaturik ain gizon gaizto / ifernutarren bildurra. AB AmaE 188 (69 infernutar). Bere<br />

mendean daukaz aingeruak, gizonak eta inpernutar guztiak. Ag AL 142. Nik uste det burni-bide infernutar abek<br />

baño, obiak zirala denbora bateko galera patxara ederrekuak. Iraola 129. Suge inpernutarrari. Enb 79. Ez al din<br />

au mundu ontako gaiztoen eta ipernutarren idurikizun egokia? Or QA 59. Iesu-ren izenean zerutar, legortar,<br />

ifernutar oro belaunikatu dedin. Or Aitork 167. Erririk maitagarriena ta latzgarriena, bedeinkatuena ta<br />

madarikatuena, zerutiarrena ta inpernutiarrena. Alt LB 94. Gau guziko inpernutar ardaill hori! Lab SuEm 184.<br />

infernutu (Añ), ifernutu (<strong>Lar</strong> � H). � "Infernar" <strong>Lar</strong>, Añ. v. infernura(tu).<br />

infernuzain. Ifernuzain figura en SP, sin trad.<br />

infernuzulo, inpernuzulo. � Infierno (sentido fig.). � Jaungoikoari bearrik garai onian atera niñukan<br />

inpernuzulo artatik. Etxde JJ 123.<br />

infidel (Chaho, Gèze), infiel (Lcc). �1. Pagano, no cristiano. � Turkak, paganoak, papisták eta goitiko infidelak<br />

gloria ditezen hi blasfematzen autela. Lç Ins A 7r. Etzaiteztela infidelekin uztár. Lç 2 Cor 6, 14 (He, TB<br />

infidelekin; Dv fedegabekoekin, Ol siñe<strong>sg</strong>abekoekin). Uholdea iraganez gero jende infidel / gehiago izatu da<br />

lurrean ezen fidel. EZ Man I 95. Argi hunez behar dira, / infidelak argitu. Hm 174. Infidel salbai barbaroak<br />

elizara tropelaka garraiatuz. ES 125. Hereje ta infielen indarrak deseginaz. Cb CatV 105. Eror infidelak oro.<br />

Xarlem 957. Ezgaizela tristátu kristioók eméndik joáteas ala nola infiélak, esperanzarik eztuténak. LE Ong 75v.<br />

Kristau egite arren / infiel jendea, / arriskuan ipiñi / zuen bizitzea. AB AmaE 161. Infidela da bathaiatua ez<br />

dena. CatJauf 67.<br />

v. tbn. CatLav 58 (V 37). CatLan 80. Brtc 22. Jaur 388. CatS 26. Infiel: Ber Doc 117r. ZBulda 11.<br />

�2. (Chaho). Infiel, desleal. v. desleial. � Ezen Iainkoak berak emaiten draukunaz kontent ezpagara seiñale<br />

segura da ezen infidel garela. Lç Ins E 2r. Katixa, akusaturik zia / Pierrisi infidel izatez, / eta Jean Pierrareki /<br />

errelazioni hartzez. AstLas 57.<br />

infidelitate (Chaho). � Falta de fe, infidelidad. � Hek ere baldin persebera ezpadezate infidelitatean<br />

xarthaturen dituk. Lç Rom 11, 23 (He, TB sinhets gogortasunean, Ur sini<strong>sg</strong>ogortasunean, Dv<br />

sinhe<strong>sg</strong>aiztasunean). Hanbat gora behera eta infidelitatien ondoan menturatuko othe naiz oraño Jesusi ene<br />

bihotzaren ofrendatzera? Mih 17. Defendiatzen dauzkiü infidelitatia, desesperazionia, presonpzionia eta<br />

Jinkuaren hodiua. CatLan 84. Ene ezagutzaren markatzeko eta ene infidelitateen erreparatzeko emaiten darotzut<br />

ene bihotza. JesBih 439s.<br />

- INFIDELITATEZKO. (Adnom.). � Infidelitatezko signoa. Lç Ins E 2r. Zoin dira infidelitatezko bekatian<br />

erortzen direnak? CatLan 84.<br />

infiel. v. infidel.<br />

infiernu. v. infernu.<br />

infini (SP, sin trad.). � (Adj.). Infinito. v. 1 infinitu. � Egidazu grazia premiazkoez neurriz serbitzatzeko eta<br />

hetan ez amarretzeko desir infiniaz. "Nimio". SP Imit III 26, 4 (Mst handiegietzaz, Ol geiegiz).<br />

infinitamente. � Infinitamente. � Jaun bat infinitamente ona. OA 20 (CatUlz 15 infinitamente; CatAe 22,<br />

CatSal, CatR 23 infinitoki). Zalarik ez beste aurtxoak bezela jakineza, baizik infinitamente jakinsua. Gco II 28.<br />

Munduko tesoro eta kontentu guziak baño infinitamente geiago balio duen Zeruko ondasun eta kontentu<br />

eternoak. Ib. 10. Zer esan gura daben excelentea, admirablea, infinitamente poderosoa [...] ta beste olango<br />

erderakada ta mordollokeri askok? Ag Kr 6s. v. tbn. El 29. Iraz 15.<br />

infinitate, infinidade (Lcc). � Infinidad, gran cantidad (de). � Horiez oroz, o Iauna, barkhamendu eskhe nauzu<br />

unbleki, eta bertze kulpa eta bekhatu infinitatez. Tt Arima XVI.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

449

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

infinitibo. � Infinitivo (gram.). � Dohazi preterito perfekto eta pluskuamperfekto infinitibokora. ES 237.<br />

1 infinitu (Chaho), infinito (Lcc). �1. (Adj.). Infinito. � Bere klemenzia eta ontasun infinitoa gizonén artean<br />

manifesta lezanzat. Lç Adv ** 1r. Halatan zorra bezala pagamendua ere izaiteko infinitu. Ax 610 (V 392).<br />

Jesus, ontasun infinitoa. Gç 96. Jaungoikoak jenero humanoari zigon amorio infinito aren obra. OA 31.<br />

Badakit, Jauna, zure ontasuna, Zu bezala, kabu gabe edo infinitoa dala. Cb Eg II 80 (Dv LEd 149 ondo ta<br />

baztergabea). Puxantzia infinitu bat Aita baithan, zuhurtzia bat infinitua Semea baithan, ontasun infinitu bat<br />

Izpiritu Saindua baithan. Jaur 207.<br />

v. tbn. Harb 382. SP Phil 61. Ch III 22, 3. CatLav 48 (V 31). He Gudu 159. Lg I 246. Mih 103. Mercy 3. Brtc<br />

239. Gco II 78. JesBih 439. Infinito: Tt Onsa 118. El 26. Iraz 67. CatLan 163. FLV 1992, 303 (Goñi, s. XVIII).<br />

� (Uso adv.). � Nik bai berórri zordiót infinito. LE Ong 83v.<br />

� (Forma de fem.). � Zeradena izanik bondade infinita. OA 145. Miserikordia infinita orregan. Ib. 145.<br />

�2. (Sust.). Infinito. � Len iñoiz infinituaren atzetik ibilli eta infinitu ori aurkitu eztuelako. Vill Jaink 139. Ez<br />

genuke infinitua amets egingo baldin infiniturik ezpalitz. Ib. 151. Emen ere berriz azaltzen zaigu infinitu-gosea,<br />

gizonak beti berakin daraman gose ezin kenduzkoa. Ib. 131.<br />

2 infinitu. "Infinitzea, se plaire extrêmement à quelque chose" SP.<br />

infinituki (Urt I 127, Chaho), infinitoki. � Infinitamente. � Iainkoaren miserikordia infinituki handi<br />

izanagatik. Ax 144 (V 94). Iauna, remerziatzen zitut infinitoki. Tt Arima XII. Nahi zaitut adoratu, / baita<br />

infinituki ere / laudatu eta maitatu. Gç 141. Infinituki urrun naiz zuk egiñ darozkidatzun ungien merezitzetik. Ch<br />

III 22, 1. Haren izen infinituki saindua denak merezi ditu mundu guziaren errespetuak. Mih 54. Oh, Jinko<br />

infinitoki hun zirena. Mercy 3. Handiago dira infinitoki mündü huntan sofri ahal daitezkeen güziak baino.<br />

CatLan 60. Jinko photeretsü eta miserikordius bezala jüsto eta infinitoki perfeit zirena. UskLiB 103s. Seme bat<br />

infinituki maiteago zuena bere bizia beino. Jaur 363. Jaun bat infinitoki ona. CatAe 22 (CatSal 23, CatR 23<br />

infinitoki).<br />

v. tbn. Harb 279. Hm 210. SP Phil 44. CatLav 301 (V 149). He Gudu 97. Lg I 246. Brtc 73. JesBih 440.<br />

Infinitoki: SermAN 5v. LE Ong 32r.<br />

infinituzki. � Infinitamente. v. infinituki. � Zenbatetarañokoan izate soberano hau den guziz botheretsua eta<br />

infinituzki zuhurra. He Gudu 45. Jinkoa infinituzki ona, samurra da bere kreaturen alderat. Mih 98. Nola ez<br />

dugu infin[it]uzki prezatuko zu zerbitzatzen zaituztenen zorthea. Ib. 28.<br />

infinizio. � "Un sinnúmero, infinidad, muchedumbre" LE-Ir. � Sartukozára errejióne berrigártan beterík gózos<br />

ta admirázios, infiniziobát biba ta aklamázioen értean. LE Ong 81r. Badakízu infiniziobát fabóre egín eta<br />

egitendigúla beti Jangoiko ónak. Ib. 88v.<br />

infirmeria, enfermeria (Lcc). � Enfermería. � Jeiki eta gan behar infirmeriara. Elsb Po 209.<br />

infirmeriara(tu), infirmerira(tu). � Ir a la enfermería. � Goitikoan azkar eta beheitikoan flako, / ez nauk ni<br />

gehiago infirmerirako. Elsb Po 210.<br />

infirmier. � Enfermero. � Medikuak eta infirmierak ezagutzen ditiat. JEtchep 99.<br />

infirmiertsa. � Enfermera (forma de fem., con suf. -sa). � Infirmiertsak biziki gixakoak ditut, bethi alegera.<br />

JEtchep 99.<br />

infirmitate (Urt V 469). �1. Debilidad, flaqueza. � Eta ni infirmitaterekin eta beldurrekin eta ikhara<br />

handirekin izan naiz zuek baithan. "Faiblesse". Lç 1 Cor 2, 3 (He beheratasunean, TB flakezian, Dv<br />

herbaltasun). Ianak edekiten du gosia, eta edanak egarria, eta medezinak sendotzen gorpitzaren infirmitatia. Tt<br />

Arima 49. Bizitze huntako eskasia eta infirmitate guzietarik kanpoan. CatLav 70 (V 43). �2. enfermedade.<br />

Enfermedad. v. eritasun, gaixotasun. � Enfermedadeko tenporan. OA 131. Adinaren edo enfermedadearen edo<br />

trabajuaren gatik. El 64. Enfermedadeko naigabe ta pena guziak. Cb Eg III 284. Eritasun, gaitz ta enfermedade<br />

guziak sendatzeko. Ub 82. Gatx edo enfermedade pelleburuzkuan dagozanak. Astar II 219. v. tbn. ErleG 28<br />

(enfermedade). Bañan lanerako da / gogorik gabea, / pena artzekua da onen / enfermedadea. Bil in Bertsol 156.<br />

Enfermedadi ori / sendatzeko zuzen. Xe in Auspoa 77-78, 108. Enfermedade txarrak / bajatu gaitu. AzpPr 22. Iri<br />

ere sartu zaik / enfermedadia. PE in Tx B III 25.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

450

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

- INFIRMITATEZKO. (Adnom.). � Baldin gloriatu behar bada neure infirmitatezko gauzéz gloriaturen naiz.<br />

Lç 2 Cor 11, 30.<br />

infirmo. �1. Débil. v. ahul. � Fedez infirmo dena rezebi ezazue, baina ez disputazionez ihardukitera. "Debile<br />

en foi". Lç Rom 14, 1 (He, TB flako, Dv malbu, Ur erki, Ol ergal, IBk ahul). Behar ditugu fermu garenók<br />

infirmoén flakatasunak suportatu. Lç Rom 15, 1. �2. enfermo (AN-ilzarb ap. Bon-Ond 155). Enfermo. v. 2 eri,<br />

gaixo. � Enfermo edo heri dagoenari. OA 73. Enfermoak bisitatzea. Iraz 34. Eri, gaxo edo enfermoai. Ub 214.<br />

Batetik lau balazo / bestetik enfermo, / Jaunaren abixuak / oixek ditut klaro (V-gip). Gand Eusk 1974, 159.<br />

infixatu. � Infijar. � Egungo irlandarak ez dazagula gehiago prononbreak infixatzeko jarraidura. Mde Pr 220.<br />

Euskarak ere, ordea, prononbreak infixatu ohi ditu. Ib. 219s. � Prononbre infixatu hau gehienetan akusatibuan<br />

izan arren, zenbait aldiz datibuan da. Mde Pr 219.<br />

inflamatu. v. enflamatu.<br />

inflamazio (Urt), inflamazione (Urt). � Inflamación. "Carbunculans, [...] inflamazioduna, inflamazioa duena,<br />

inflamatua" Urt IV 229. v. hantura. � Inflamazio ta desmáio S. Gorgoniak. LE Ong 67v.<br />

influentzia, influentza. �1. "Aspiratio, [...] errespirazionea, influentzia, jariétea" Urt II 432. �2. Gripe. �<br />

Gosetearekin batean, azken hilabethe hautan, hemen dugu influentza [...]. Hoberen-hoberena eritasun horrekin<br />

denean [jan gabe egotea]. Prop 1892, 274. Udaro bero handiek akitzen dituzte jende guziak [...]: edo influenza,<br />

edo bronxita, edo eztula. Eskual 28-8-1908, 2. �3. Influencia. v. eragin II (2). � German horien kulturaren<br />

influentza, gehienetan uste den [...] baino askoz zabalago eta sakonago izan bide zen. Mde Pr 207s. Keltararen<br />

influentza handia erakusten duela germanararen hiztegiak. Ib. 212.<br />

informalari. "Arcessitor, [...] informalária, informatzaillea" Urt II 251.<br />

informatu (Lcc (-adu), SP (sin trad.), Urt II 126, Ht VocGr 374). � Informarse; investigar. � Tr. No se<br />

documenta en textos del s. XX. En DFrec hay 35 ejs., meridionales. � Egiteko huni dauritzan gauzetan<br />

konplituki informatua zarentzát. Lç Ins F 7r. Informadi eta iakik ezen Galileatik profetarik eztela ilkhi. Lç Io 7,<br />

52 (He mira, LE lei-zkizu, TB bilhakint, Ur aratu, Dv ikhar, Leon ikher, Ol, BiblE aztertu). Linda damea, ni<br />

nerau nago / galanto informadurik, / zure lekuan ez oi dala / ederrez konfradiarik. Lazarraga 1195v. Adiskideak<br />

gastigatu zidan unzien gainean ondo informatu naiz. (c. 1597). FLV 1993, 464. Informa gaitien orain ethorri<br />

berri diren merkatari hetzaz. Volt 181. Errezibitzeko kargua duena informatuko da ordenan sarthu nahi denaren<br />

kondizinoaz. Harb 423. Behar duzu informatu, galdetu eta iakin. Ax 231 (V 154). Zeinbatetan akonsejeetan<br />

gaituzan konfesore prudente ondo informadurik dagoanak. Cap 58. Informa diten badakitenez. CatLan 4. Zoazte<br />

eta informa zaitezte arthoski haur xume hartaz. TB Mt 2, 8. Mutil oiez informatuko naiz gero (1833). CartAnd<br />

378. Pertsuen paratzera / orai abian niz, / suietak nola diren / informatu bainiz. Bordel 168. Baia fariseuek,<br />

informatruk aua tapatu ziola saduzeuer, xuntatu zren. Hual Mt 22, 34 (Samper informatu; Ur aditu). Ongi<br />

zekienakin / informatu giñan. EusJok II 23. Judu odol-zaliak / gaizki informaturik, / etzioten arkitu / iñun<br />

pekaturik. Xe 354. v. tbn. Ber Trat 111v. El 27. CatLuz 10. Ud 72.<br />

informatzaile (Urt II 251). � Informador, informante. � <strong>Euskal</strong> informatzaileekin lan egin dezakegu. MEIG VI<br />

135. Informatzaileak, gaur illabeté ongi (nik uste bezala) esan ondoren, honen aldamenean zegoena ere gaur<br />

izan duté irakurri zuen. MEIG VI 152. En DFrec hay 5 ejs.<br />

informazio (Lcc), informazino(e), informazione (SP � Chaho). � Información; testimonio. � Emetik datoz<br />

tranpa ta engañuak tratuetan, saldu erosietan, informaziñoetan, auzietan. Añ MisE 199. [Galdegaia] informazio<br />

berria daraman eta dakarren perpausaren zatia. MEIG VI 148. Informazio-teoriak, automaten teoriak,<br />

zibernetikak, itzulpen automatikoak eta beste hainbestek behartu ditu azkenean linguistak, hizkuntzalariak, beste<br />

jakiteetara. MIH 196. En DFrec hay 99 ejs., meridionales. � (Con hartu). Tomar testimonio. � Osatu zan<br />

atsua, emon dau kerellia, artu ditube informazinoe batzuk. Mg PAb 190. Artuten dabe informazinua. Mg CO 54.<br />

Zer egin bear dabee informazinoren bat artuteko denporan deituten badabe juramentuaz gauzia esatera?<br />

CatBus 24.<br />

- INFORMAZIO EGIN. Investigar, indagar. � Beraganik eurorrek informazione eginik iakin ahal ditzakek<br />

gauza guziak. "Inquisition faite". Lç Act 24, 8 (He examinaturik, TB interroatuz, BiblE egiozu galdeketa).<br />

Goardez informazione eginik mana zezan punitzera eraman litezen. Lç Act 12, 19.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

451

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

informe. � Informe, noticia, información. � Orregaitik arturik astija ta informiak, dirautsugu gura dogula<br />

tratau daizuzan nai dozun denporarako. JJMg BasEsc 258. Amak txit firme, / artuta gero milla informe / gelditu<br />

ziran biyak konforme. Bil 82. Obraren arabera / dira informiak, / arruinatu dituzte / gure eremiak. Bordel 183.<br />

Alabanzaz bete ta liri-liri-gañezkako informe edo billakindeak zetozkien bitartean. Aran SIgn 101. Informe<br />

txarrak dira / orrentzat auzotik. Xe 296. Obe litzake informe oiek / zabaldutzia auzotik. In Tx B 213. Iñor<br />

iñondik etortzen bada / orren informian billa, / Santiyo-mendin bizi naiz eta / nigana etorri dedilla. Tx B I 238.<br />

En DFrec hay 25 ejs., meridionales. v. tbn. Arrantz 28.<br />

infrantzu. v. ifrentzu.<br />

infredimendu. � Enfriamiento. � Egizue beraz penitentzia [...] Jaunak bere presentziaz infredimenduko<br />

egunak sorraraziko dituen denborakotz. "Tempora refrigerii". He Act 20, 19s (Lç refrijeramendutako, TB arra<br />

freskatzeko).<br />

infreditu. "Se refroidir, prendre froid (S)" Lrq.<br />

infrentziagarri. "Propre à gâter les dispositions d'une personne" Dv.<br />

infrentzu. v. ifrentzu.<br />

inga. v. 2 inka.<br />

ingaikan. � "(S), salto mortal, juego de niños" A. "Cheval fondu, jeu d'enfants" Lh, que cita a Harriet (pero no<br />

lo encontramos en su dicc.).<br />

ingajatu. v. engaiatu.<br />

ingalandar, ingelandar (AG 960), inglandar. �1. Inglés. v. englandar, ingeles. � Mr. Edward Spencer<br />

Dogson euskeltzale ingelandarrak. Bizkaitarra 1894 (5) (ap. NeolAG). Ingelandarren eta euzkadittarren artian<br />

itxasoko <strong>guda</strong>te andi bat jazoten da. AG 1575. Inglandarrak ingeles, pantzesak berian. Enb 136. Ingelandarrena<br />

erindarren aurka. Ldi IL 167. Guztin tartean ingalandar Drake-ren izena gogoratzen zitzaioten. JAIraz Bizia 36.<br />

Coriolan-en protagonistak, adibidez, ingelandar ez baitziren. Mde Pr 60. v. tbn. Kk Euzk 1906, 276 (ap.<br />

NeolAG). Inglandar: Belaus LEItz 112. �2. Inglés, lengua inglesa. � Ingalandarrez esan oi die oieri wishful<br />

thinking. JAIraz Bizia 96.<br />

ingaleldun, ingalera. v. ingelera.<br />

ingama. v. inguma.<br />

inganatu. v. engainatu.<br />

(inganera). "(Araya), golondrina" Baraib RIEV 1907, 358. v. enara.<br />

inganio. v. engainu.<br />

ingar. v. indar.<br />

ingara. v. ingira.<br />

ingatu. v. inkatu.<br />

ingauro. "Meshui" SP. v. engoitik, gaurgero (2).<br />

inge (Bera, BeraLzM). Neol. creado. por AG en 1897. � Caña. v. kainabera. � Eta txu-egitten eutsoela, inge<br />

bat artzen eben eta buruban jo egitten eutsoen (Mt 27, 30). AG 1474 (Lç, Dv, Ip, Leon k(h)anabera, He, TB, Ol<br />

seska, Samper kañara, Arriand zugutsa). Elai au atzian lotu zan, inge (kañabera) bati mattasun sutsuba artu<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

452

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

eutsolako. Altuna 10. Axerik ebillanetan, ingiak gerrittik makurtu ta buruba erasten eban. Ib. 11. v. tbn. Albzur<br />

Euzk 1908, 48 (ap. NeolAG).<br />

- INGE-GOZO. Caña de azúcar. � Inge-gozo arlo andijak ebazan eta bai olea be gozarri edo azukerea egiteko.<br />

Kk Ab I 84.<br />

ingel. v. 1 igel.<br />

ingelandar. v. ingalandar.<br />

ingelandera, inglandera. � Inglés, lengua inglesa. � Inglandar umeai prantzeraz, Prantzikoai inglanderaz<br />

erraz ta ondo erakustea, nori otuko yako? Belaus in LEItz 112. Españeraz sortuten dan liburu baterako<br />

inglanderaz gitxienez 100 sortzen dira. Id. ib. 109. v. Eleiz Euzk 1911, 78 (ap. NeolAG).<br />

ingelera (Bera), ingalera. � Inglés, lengua inglesa. v. engelera, ingeles (2). � Orrexegatik diñot pantzera-gaz<br />

France-ren elia, españera-gaz España-rena, ingalera-gaz England-ena [...] eta olantxerrik pantzeldun,<br />

españeldun, ingaleldun [...]. AG 2087. Bildu bitez batzarre batean ingelera ta prantzera ta gaztelera [...] Ldi IL<br />

137. Berebiziko ipui irakurgarriak ingeleratik txukun-askirik itzuli oi ditu. Ib. 88. Hizkeratzat breizera daukan<br />

herriak Breizh du izena, ingeleraz Brittany. Mde Pr 282.<br />

ingeles (G-azp ap. Gketx Loiola), ingles. �1. Inglés. "Prantzez, ingles, artu t'ogie jan gures (V-ger)" AEF 1921,<br />

48. "Ingeles apaizaren jate-edatekoakin ezin asmatu" Gketx Loiola (s.v. pinport-uda). v. angeles, engeles. � Tr.<br />

Documentado exclusivamente al Sur; al Norte hay ejs. en unas cartas labortanas del s. XVI que muestran ra<strong>sg</strong>os<br />

meridionales. En DFrec hay 22 ejs. de ingeles y 13 de ingles. � Ingles bat Baionan izanez tardatu dut anbat<br />

tenpora (c. 1597). FLV 1993, 457. Bai atzo esan dit nere ko[n]pai ingles batek. Ib. 464. Praka luze bategaz /<br />

txamarreta azula / ebillak biribillak / inglesen modura. DurPl 78. Itandu bekijue ingles eta irlandatarrai. Astar<br />

II IV. Txino eta ingelesen kontra. <strong>Izt</strong> C 480 (218 baile ingles). Ingelesaren andria non bizi dan. Urruz Urz 33.<br />

Ingeles-bandera antzeko txamarra bat soiñean. A BGuzur 114. Or nunbaiten egiñiko oial mengelak ingeles oial<br />

sendotzat emoteko. Ag Kr 100 (v. tbn. ingles oihal en Arti Ipuin 58). Seme, ikasi ingeles-izkera. A Ardi 27. An<br />

ari izan zan lanean amabost urtez jesuita ingelesakin. Or SCruz 132. Eta, ontan, prantzes eo ingeles mutur-gorri<br />

oietako bat ateetan azaldu zan. Alz Burr 32. Handik beren herrira inglesen bizimoldeak lilluraturik itzultzen<br />

ziren. Mde Pr 252. Ingeles idazle. Ib. 60. Ingles dama bat ikusten zutenean gonak kentzen zizkioten. Arti Ipuin<br />

47. Ingeles jendiak. Uzt Sas 221. Ez da iñolaz probatuko garai artatik gaurdaiño inglesen batek beleren bat il<br />

izan duanik. Berron Kijote 142. Elkarren lehian ari dira ingelesak. MEIG I 187.<br />

v. tbn. AB AmaE 273. Ud 80. Azc PB 218. Enb 45. Ldi IL 169. Anab Poli 81. Erkiag Arran 195. Ingles: Echag<br />

24. Bv AsL 65. EusJok II 140. Tx B I 106. Basarri 165. SM Zirik 10. And AUzta 63. Osk Kurl 163.<br />

�2. Lengua inglesa. v. ingelera. � Zuen semeak eztakie latin edo ingles. Añ MisE 214. Eztu iñork munduban /<br />

inglesa aboan / plaza fuertiagorik / izango gogoan. Echag 23. Ingelesa, latina, gaztelania eta euskara. <strong>Izt</strong> C 468.<br />

Kornubitarretatik zenbaitek ingles tutik ez zekien. Mde Pr 255. Andre bat ekarri zuen estranjeriatik mutilari<br />

inglesa irakasteko. Arti Ipuin 24. Alemana, griegoa, arabitarra, inglesa, española ta nik eztakit zer dakixe. Osk<br />

Kurl 115. Ingelesetik hartzen dira orduan hitz zahar ahaztuen ordekoak. MIH 186. v. tbn. A Ardi 141. Or SCruz<br />

135. Enb 136. Ingles: Basarri 179. Uzt Sas 291.<br />

- INGELES-BERBETA. Lengua inglesa. � Ik eztakik ingeles-berbetea ta agiri da. A BGuzur 155.<br />

- INGELESEAN. "Ingelesian, ume jokua, diruak marra batera jaurtiten" Zubk Ond.<br />

- INGELESEZ. En inglés. � Nik naiago nikek euskeraz baino ingelesez irekin mintzatu. A Ardi 18. Kornubian<br />

inglesez egiten zuten. Mde Pr 255. Alde emendik, beltza, aguro, esan zion inglesez. Anab Poli 55. Baliteke, bai,<br />

ingelesez euskeraz bezala gordiñago gertatzea. Or in Gazt MusIx 12. Alboko huntziko mariñel batzu inglesez<br />

hasi ziran. Osk Kurl 129. Ondo omen dakizu / ruso ta inglesez. In Uzt Noiz 106. Harro mintzatzen dira<br />

ingelesez, beren hizkuntzaz maiz lotsatzen direlako edo. MIH 184.<br />

- INGELESEZKO. (Adnom.). � Alabaina inglesezko elizkizunak onartu behar zituzten nahi eta nahiez. Mde Pr<br />

253s. Begira, bestela, dakarren ingelesezko adibidea. MEIG VI 160.<br />

- INGLES GILTZA. v. giltza (9).<br />

- INGELES OIN. Pie inglés. � Altueran 19.500 ingeles oin ei daukaz. Ezale 1899, 6b.<br />

ingeleskada. � Expresión inglesa. � Batxik, ingeleskadaak esateko gogo bagarik, gorri gorri eginda, iges egin<br />

eban dantza-tokitik. A BGuzur 116.<br />

ingeleskume, ingleskume. � Descendiente de ingleses. � Egoaldeko ingleskumeok irmotasuna eta<br />

ajolakaberia alkar nahasirik, komiku xamar deritzaizkit. Etxde Itxas 80.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

453

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ingelestar, inglestar. "Saya inglesa, saia inglestarra" <strong>Lar</strong>.<br />

ingeleste, ingleste. � (El) volverse inglés. � Kanpotar zapalketaren denboran baino ingleste sakonago,<br />

ekonomiaren gelditze, erbesteratze, herria jendez hustutze etabar. Mde Pr 44.<br />

ingelestu. � Hacerse inglés. � Gertatu izan da baserritarrak len-bait-len ingelestu nai-izatea. Ldi IL 169.<br />

Cymry di-Cimraeg (gales erdaldunak) dira batzu, Cymry wedi eu seisnigeiddio (gales ingelestuak) besteak.<br />

MIH 184.<br />

ingeniur. v. injeniur.<br />

inger. v. indar.<br />

ingera. "Dispuesto, ingera egoten dira kriadak iturrirako" A Apend.<br />

ingera. v. ingira.<br />

ingerada. "(V-ple), contorno" A. Cf. inguru.<br />

ingeratu. v. inguratu.<br />

ingi (Bera, A DBols). Neol. creado por AG, de eun 'lienzo' y el suf. -ki (AG 1064) �1. Papel; periódico, revista.<br />

Cf. aldizkingi, izparringi. � <strong>Euskal</strong>zale, eguben gustijetan argittaldu doian euzkerazko ingi edo papera. AG<br />

1549. Aldatu ebezan paperak edo ingiak Txomiñen izenera. Echta Jos 363. Bai ingietan (periódicos) bai<br />

albistari ta itzaldiyetan beste izperkirik ez dantzugu. EEs 1913, 161. Ingiyei (periodikuei): beren idaztiyetan<br />

ezarri ditzatela euskeraz al-ditezkean gai guziyak. EEs 1916, 95. Bein be ezeban iñungo ingi edo idaztitan jarten<br />

bankeruari eskatzen eutsona. Kk Ab I 109. Kofradidxeko Etxe-zainen Ingia. Ort Oroig 115n (glosando<br />

maordumuen papela). Azken-naitzat emoten dodan ilburuko au aldatu dagijala ingittara. Otx 97. Alkarren berri<br />

izaten asi gera ingi ta paperen bitartez. Lab Y 1933, 256. Ingi margoztuak, paper pintatuak. ArgEgut 1933, 81.<br />

Nik ingi artan idatziak txorakeri batzuk bide-zirala. Ldi IL 32. Euskel-ingietako zuzendarien iritziz. Ib. 148. v.<br />

tbn. Ayerb EEs 1912, 34. AIr RIEV 1928, 601. Euzk 1930, 494. TAg GaGo 67. JAIraz Joañixio 83.<br />

� (Con -zko, adnom.). � Buruan ingizko ginbail aundi bat dula. Ldi IL 18.<br />

�2. Papiro (planta). � Ingi makila bat zeraman bizkarrean, muturrean zorro batekin. Sabiaga Y 1933, 423.<br />

- DIRU-INGI. v. diru.<br />

- INGI-ORRI. Hoja de papel. v. ingurri. � Ingi-orri batean bakarrik idatzi dezakete, irarkolaren errexpiderako.<br />

EEs 1920, 86.<br />

ingila. �1. "(V-ple), ingle" A. �2. "(V-m-gip), contrafuertes de la rueda del carro" A.<br />

ingili-angala (L, BN ap. A), ingla-mangla (Sal ap. A). � "Momo, signo de di<strong>sg</strong>usto, p.ej. al aceptar una orden<br />

desagradable" A.<br />

ingin. �1. "Automaton, ingiñ vel errement bizi iduria; ingiñ bere buruz dabillana" Urt III 223. �2. (Ht VocGr,<br />

<strong>Lar</strong> � H). "Ingénieux, ingiña" Ht VocGr 374. "Ingenioso, ingiña, ziaditia" <strong>Lar</strong>.<br />

inginadore (-ña- Dv, H), injinadore, enginadore (SP), injeniadore. � Ingeniero. v. injinero. � Pagatzen ditu<br />

oraino ingiñadoreak drainatzaileei irakhastekotzat nola egin behar duten beren lana. Dv Lab 117. Bildu zituzten<br />

Parisat Egyptoako niniaren altxatzeko nihongo bide, zubi edo erreketan ziren inginadore ahul, onxko eta<br />

hautuak. Hb Egia 150. Kolerekin il zana bere aizpa Kiteri, gero ezkondu zana injeniadore batekin. Sor Gabon<br />

58. Injinadore alemana buru buruan zen, bere etxeko guziekin. Prop 1906, 278 (ap. DRA, s.v. berotzaile; la ref.<br />

es incorrecta). Joset A. inginadore karkuletan higatua, ororen sustatzale eta hots emaile. Herr 19-12-1957, 2.<br />

Inginadoreri galde egiten dute gehienek kontseilu. SoEg Herr 27-9-1962, 1. En DFrec hay 3 ejs. de inginadore,<br />

4 de injinadore y 1 de ingeniadore.<br />

inginu. � Habilidad, ingenio, artificio. v. injenio. � Billha zak, hots, ordu huntan / ingiñu zenbait segursko.<br />

"Stratagème". Gy 147. Gizon ederrik bada Xuberoa hortan, / biltzen dute bizia asko inginutan. Hb Esk 80.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

454

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

Erregen yauregiko ezkaratzean baziren gaitziru urreak, saristatzeko inginu eta lanak. Hb Egia 150.<br />

ingira (V-ger ap. A), engara (Vc ap. A). � "Escrúpulo, repugnancia" A. � Aspaldion iagok ire gogoa ingiraz<br />

beterik. Ezale 1897, 128b. Euskeraz garbiegi mintzatu nintzaneko-ingira (eskrupuloa) biotzaren<br />

ondarretaragino sartu zitzaidan. A Ardi 124. <strong>Lar</strong>ramendik bere idazkera zorrotza zuela bazekian eta ezertariko<br />

ingira (eskrupulu) bage aitortu ere egiten zuen. A Y 1934, 11. Arrizko biotza bear zukean Dionisiok egin zuena<br />

egiteko: ingirarik bage ta esku gogorrenaz egin ere. Zait Plat 18. � engara (V-gip; Zam Voc), enkada (V-ple<br />

ap. A), ingera (V-ger ap. A Apend). "Inconveniente. Eztaukat enkadarik, no tengo inconveniente" A.<br />

- INGIRA EGIN. a) "Ingara egin, afectarse, conmoverse (V-ger)" A Apend. b) "No ha puesto ningún reparo,<br />

eztau ingerarik egin" A Apend.<br />

- INGIRAZ (V-ger ap. A), ENGARAZ (Vc ap. A). "De mala gana" A. "Saiaskiak gatx egin eustan baiño geiago<br />

ingiraz jaten dot beti txarrikia (V-ger)" A. � Mosu bat emon eutsan bekokian, baiña ingiraz. A BeinB 76.<br />

Ontara bat etorri zan, engaraz bada ere. Zait Plat 134.<br />

ingiraite. v. inguratze.<br />

ingiraite. v. inguratze.<br />

ingiratu. "(V-ger), tener asco, sentir repugnancia" A.<br />

ingiratu, -retu. v. inguratu.<br />

ingiraun, ingeraun (V-gip). � "Ingéraun txaárra, el mal gobierno. Eztaukat ingíraunik, no tengo manera de<br />

prepararme" Iz ArOñ.<br />

ingiri(tan). v. igeri.<br />

ingiritatu. v. igeritatu.<br />

ingiru. v. inguru.<br />

ingitegi. � Papelería. Figura en un anuncio en ArgEgut 1922, 70.<br />

ingitxo, ingitxu. � Dim. de ingi. � Ara (sakeletik ingitxo bat ateriaz) gaur itzalditxo bat [...] egin bear det. Lab<br />

EEguna 102. Erderaz ipiñi dautzezuez ingitxuak eskakixunaz eta erregiek aintzat artu bez. Kk Ab II 36.<br />

ingixka. � Dim. de ingi. v. ingitxo. � Ingixka batzuei gaibidea noizik-bein eskatuz, or ari dugu neke aundirik<br />

gabe. Ldi IL 25.<br />

ingizartegi. � Archivo. � Zabarkeri lodia arkitzen da Segurako erri-etxe ta Elizako ingizartegian<br />

(paperzartegian). Ayerb EEs 1912, 34. Nire edeskiyaren yakintz-iturriyak eztagoz liburuetan, eztagoz<br />

ingizartegiyetan (archivo-etan). Kk Ab II 189.<br />

ingla (R). Ref.: VocPir 354; A. � "Cereza" A. v. ginda, ginga.<br />

ingla-mangla. v. ingili-angala.<br />

inglandar, inglandera. v. ingalandar, ingelandera.<br />

ingle (AN-egüés-ilzarb-olza ap. Bon-Ond 141). � Ingle.<br />

ingles. v. ingeles.<br />

ingoitik. v. engoitik.<br />

ingola. "Rana" Darric (ap. DRA). v. igel.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

455

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ingoma. v. inguma.<br />

ingorga. v. engorga.<br />

ingorri. v. ingurri.<br />

ingorri. v. ingurri.<br />

ingoski. Neol. creado por AG en 1897, de ingi 'papel' y auski (?) (AG 1064). � Página. v. orrialde. � Esterijea:<br />

80 ingoski. AG 1016. Egunero ala aldizka ala noizean bein argitzen zeraten ingoski ta izparringiak, atozte<br />

guregana. EEs 1916, 54. Alegin oriek ingoski iraunkorretan bildu ta lotzeko biarra dago. EEs 1916, 221.<br />

Ingoskija. Kk Ab I 125 y Laux BBa 145 (ambos ejs. como enunciado de las páginas en el índice). Idazteunaren<br />

lenbiziko ingoskietan. Zink Crit 42. Ingurti onen 21garren ingoskian. Eguzk LEItz 24. Jel-zabalgundeko /<br />

idaztiño ta ingozki / jakingarri asko. Enb 57. Urrengo ingoski ta lerroetan datozanok onelan zuzendu bediz.<br />

Eguzk GizAuz 197.<br />

ingoxa. v. engoxa.<br />

ingra. "Íngra bat, íngretan, en las ingles" Iz ArOñ.<br />

ingrat (SP, Urt Gram 46, VocBN), ingrato, engrat. � Ingrato. � Ezen hura benigno da ingratetara eta<br />

gaixtoetara. Lç Lc 6, 35 (He ingratentzat; Dv, TB, Ol eskergabe, Leon sorhaio). Ezagutzagabetasun handia da<br />

eta ingrat izaitea [...] promesak hautsirik, berriz leheneko maiña gaixtoetara bihurtzea. Ax 470 (V 304). Ez<br />

duzu ikusten ingrat bat, eskergabe bat baizen. Mih 59. Eman dizü legia / mündü ororen jeneral, / eta gü ingrat, /<br />

ezpeikirade leial. Xarlem 167. Bethe nütinin seiak ama ene engrat / hari plaser egiten, ni ari ahalaz. 'Ingrate<br />

envers moi'. Etch 174. Baldiñ munduan / ingrat laitezkenak oro / balituk kondenatzeko, / nori laitek<br />

barkhatzeko? Gy 259. Pekadore ingrato / nola zan izandu, / akordatu omen zan / Jainkuaz berandu. Ud 112. v.<br />

tbn. Harb 213. Tt Onsa 111. Gç 88. Elsb Fram 165. Ingrato: Noe 40.<br />

� Grande, inmenso. Cf. eskerga. � Ez errendatu Iainkoari eskerrik bere fabore ingratez. Hm 193.<br />

ingratasun (Urt Gram 42, <strong>Lar</strong> Sup), ingrat-tasun. � Ingratitud. � Hain da handi eta itsusi bigarren bekhatua,<br />

[...] non hark bere ingrat-tasunaz, leheneko bekhatu barkhatuak ere bihurtzen bezala baititu. Ax 470 (V 305).<br />

Ingratasun handia da zuk niri ungi egiteagatik nik zuri gaizki egitea. Harb 139. Jainkoarenzat izan dugun<br />

ingratasuna edo esker gabea. CatLav 281 (V 140). Eskerrik handienak zor darozkitzut zeren ez nauzun punitu<br />

ene intsolentzia eta ingratasunaren arabera. Brtc 94. � (Con -zko, adnom.). � Ingratasunezko hautenetate<br />

batez bere Kreazalearen eta grazia guzien emailearen kontra etrepreni zezan urgulutsuturik alxatzera. Lç Adv *<br />

8r.<br />

ingratatu (SP (sin trad.), Chaho). � "Rendre ou devenir ingrat" Chaho.<br />

ingratitude, ingratituda (VocBN � Chaho). � Ingratitud. � Punitzen [ditu] mundu hontan, edo bertzian, edo<br />

bietan rigoroski bere ingratituda eta gogortarzun handiaz. Tt Arima 122. O gizonen ingratitudea! (Goñi, s.<br />

XVIII). FLV 1992, 303.<br />

ingratki. � Ingratamente. � Ingratki ofensatu zaitut, / o Jainko guziz maitea. Gç 104.<br />

ingratu. "Estrenar" ZMoso 67.<br />

ingrediente, ingredient, ingridente. � Ingrediente. v. osagai. � Ingrediente oek guziak irakiten asitzean botako<br />

zaio arrozezko iriñ puska bat. ErleG 28. Estal zazu makallaua erran ingredient berekin. ECocin 18. � Sagardoegille<br />

ta / ardo-mezklanteak / badakite zer moduz / ibilli guanteak, / urari nastutzeko / gauza ingridenteak. JanEd<br />

I 84.<br />

ingresti (B), ingristi (B). Ref.: A; Izeta BHizt (ingristiek); Gte Erd 165. � "Mueca. Ingresti-untzi (B), el que<br />

hace muchas muecas" A. "Ingristiek, (keñuak, mímica). Gure mutikoak zein ongi itentuen osabain ingristiek"<br />

Izeta BHizt. "Laidaren ingrestiak egiten ditu (B), zein ingrestiuntzi den" Gte Erd 165. v. inesti. � Lenbiziko<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

456

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

begi-ukaldian erioa aren buru-aldean ikusita, ingresti-bearrik gabe: --bere bereala ilen da eri au. A EY II 168.<br />

� "Remedo. Ingresti egin (B), remedar" A. � Sendatzailen ingresti batzuk egin zituen: mingaina aterarazi,<br />

betazalak ikertu, pultsua artu... A EY II 168.<br />

ingridente. v. ingrediente.<br />

ingrugune. v. ingurune.<br />

in<strong>guda</strong>tu, inguratu, txinguriatu ( H). � Segari oiek asi zaizkigu / aroan bostetarako; / batzuek, sega<br />

zorrotzik bêla, / besteak inguratzeko (sega ingudean pikatzeko). Or Eus 298.<br />

ingude (AN-5vill, L-ain; SP, <strong>Lar</strong>, H (+ -da)), inkude (-kh- S), ungide (BN), unkude (ünkü- BN-mix, S; H (-kh-<br />

)), unkudu (ünküdü S), unkide (Dv, s.v. üngürü), unkida, unkia (Arch VocGr), ukude, jungude (V-ple-m-gip;<br />

Añ), jungure (V-ger-gip; Holmer ApuntV), jongure (G-goi), jungura (V-gip), ingure (G; H (inguria det.)),<br />

ingura (SP � Dv, H, A), in<strong>guda</strong> (vEys), enkude (-kh- S), unkudu (S), ingudi, inkudi, txigure (G-bet), txinburi<br />

(AN-ulz), txingude ( H (G)), txinguru ( H (G)), txingure (G-to, AN-gip-5vill), txingura (V-gip, Ggoi-nav),<br />

txinguri (G-nav, AN-5vill, B), txongure (G), txungude (H), txungure (<strong>Lar</strong>, Hb ap. Lh , H),<br />

txungura (G-azp), txunguri (B; H (V, G)), txungurre, yugude (V-arr), yungura (vEys), xingudi (B),<br />

xingura (H (S)), xinguri (B), zinguri (B). Ref.: A (ingude, ingure, jongure, jungude, txigure, txingura,<br />

txongure, txungura, ungide, ünküde, xinguri); Lh (ünkhüde); Lrq /inkhüde/; Iz UrrAnz (junguría), ArOñ<br />

(jungúra), Als (txinguri), Ulz (txinburi); Totor Arr (yugudea); SM EiTec1 (junguria); Zubiau Burd 99<br />

(ilustración); Ond Bac (txinguri); Etxba Eib (junguria); Garm CEEN 1970, 130; Izeta BHizt2 (txinguri); Elexp<br />

Berg (jungura).<br />

�1. Yunque. "Unkide (Darthayet Guide ou Manuel 56), enclume" Dv. "Unkhudea, petite enclume, enclumeau à<br />

battre le fil d'une faux pour l'aiguiser" H. "Jungura, sega-mailluaz jotzeko lurrean sartzen dan burnia" EEs 1930,<br />

45 (ap. DRA). "Batzuetan mallo eta beste batzuetan jungura, eiñ biar izaten da munduan" Etxba Eib. "Edozein<br />

tallarretan ezteixala faltau suteixa ta junguria" SM EiTec1 (v. jun<strong>guda</strong> SM EiTec2 131, que cita a Mg). �<br />

Maillu kolpeek ingudea gogortzen duten bezala. Ax 97 (V 66). Beti ioz, ioz, daritzana, / inkudeak bezala. O Po<br />

24. Dü ürrhe ta zilhar süian gorrieraziten, ünkhüdian dütü joiten. Egiat 205. Ikhusten dügü bihotz franko<br />

ükhüdia bezaiñ gogorrik. Ib. 265s. Bere aitaren ükhüdian obratü ziana. Ib. 244. Gogortuaz dijoa zure biotza<br />

ingudearen eran. AA III 504. Txingude biurtua dago. Ib. 572. Tailu ungide bat arriñatu. HerVal 145. Alderdi<br />

batean egozan sutegi edo arragooia, txungurrea, gabia eta au erabillteko tikiñoe edo burpill urlankaia. R.<br />

Murga EE 1895b, 493. Eremaitea gero ungidearen gainerat, hemen eskuinaz mailu ukaldika mehatzeko. JE Bur<br />

59. Ingudia jotzean ez nago bakarra. Ox 167. Jel-maitasunen suz goriturik / bijotz-yunguran egiña. Enb 70.<br />

Burdina ingudian jorik eginak. JE Ber 22. Ingure, maillu, sega ta arloa. Or Eus 304. Mailuak ingudearen gain<br />

iota ateratzen zuen otsa. Zait Plat 54. Zelhai Betirigaztenekoak irabazi duela hogoita bost kiloko unkida zoinek<br />

gehiago aldiz altxa. Herr 20-8-1964, 2. Mailu zuti baten gainean agertzen da ingudean ore goritua. MEIG IX<br />

126 (en colab. con NEtx). Hezurrik hezur Urizen-go errementari jainkotiarraren ingurean suz landua. Ib. 120<br />

(en colab. con NEtx). Ez al du honek burniak ingude joka ateratzen duen hotsa? Ib. 139 (en colab. con NEtx).<br />

En DFrec hay 2 ejs. de ingude.<br />

v. tbn. Arti MaldanB 195 (233 jungude). Ibiñ Virgil 93 (111 inkhudi). Jungude: Mg PAb 134. Inkhudi: Prop<br />

1897, 115. Jungura: SM Zirik 69. Txingura: Ayerb EEs 1912, 180. TAg Uzt 108. Ungide: Zub 25.<br />

�2. "Ünkhüde, billot de cuisine" Lrq.<br />

�3. ingudi (Hb ap. Lh), ungide (BN-baig). Ref.: Satr VocP (ungidia). "Anneau du joug" Lh. "Aro del yugo para<br />

sujetar el timón. También udiria" Satr VocP.<br />

- INGUDE-ALTXATZE. Levantamiento de yunque (deporte rural). � Herriko sei xixtera hebenetarik ungide<br />

altxatze zoin gehiagoka, soka-tira, aizkolari, fandangoetan. Herr 20-8-1964, 2.<br />

� Etim. De lat. incude.<br />

ingudetxo. "Tas, zillargilleen tazpitxoa, ingudetxoa" <strong>Lar</strong>.<br />

ingudio (Dv � A). � "Enclume" Dv. v. ingude.<br />

inguma (L, B; O-SP 222, SP, H, VocB), enguma (O-SP 222), hilduma (Hb (i-) ap. Lh, Darric ap. DRA), ingume<br />

(B; vEys), hilguma (Darric ap. DRA). Ref.: A; JMB At; Izeta BHizt (ingume). �1. "Cauchemar" H. "Pesadilla,<br />

fantasma que, según el vulgo, posa sobre los que duermen. Inguma, enauk bildur, Jinkoa ta Andre Maria artzen<br />

tiat lagun; zeruan izar, lurrean belar, kostan hare, hek guziak kondatu-arte ehadiela nereganat ager (L-côte)" A<br />

(tbn. en Ox Alegiak 6). "[Koko hitzak] geienean mamua, inguma, bidutzia edo mozorroa esan nai du batzuentzat"<br />

Mok 14. "Genio de los sueños que oprime el pecho durante el sueño" JMB At. "Ingume, pesadilla. Gure aita<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 457<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

zenak ingume gaixtuak izaten zituen" Izeta BHizt. "Fantasma en forma de gato y muerde al que está dormido.<br />

Ingume atsikiekin irizarri naiz. Ingumeri beldur" Ib. � Munduko plazerak, banaloriak, alegrianzak, idurituko<br />

zaizkitzu ingumak, itxurak eta izaizunak bezala. SP Phil 48 (He 49 amets eta fantasma batzu). Agian izugarriki<br />

ta ingumak larritu-ta, nekez loak artu izango zuan etxekoandre ona. "Espectros y fantasmas". Zink Crit 50.<br />

Inguma goxo dea, zer diok, Pilatus? Ox 82. Arratoi ikaragarriak kirri ta karra aginka zura janaz eta bere<br />

gorputz emeraño ingumak bailirakean alboratuz. Etxde AlosT 28. Zeruan kakotu / bearreko inguma, / Jainko<br />

Beraren oiñetara / jaso zak ire erresuma. NEtx LBB 249. San Luk, San Mark, San Yuan, / San Mateo, Santa<br />

Maria: / apartadi ingume (B). "Aléjate, pesadilla". CEEN 1972, 20 (21 ingumérie, en otra variante). v. tbn. Lf<br />

CEEN 1973, 131.<br />

� "Il se dit au fig. pour chose legère, sans consistance, sans force, sans valeur. Oha hortik inguma!" H. � Zuk<br />

ixildu biar dezu, zuk, petral, likixkeri, inguma orrek!. EEs 1922, 17.<br />

� Huna orai Mahumaren eta Ingumaren buru izigarriak, harrigarriak! Barb Sup 116. Mahumaren eta<br />

Ingumaren (izpiritu gaixtoak, sorgin-buruzagiak) izenean. Ib. 114.<br />

�2. (G-to-bet ap. A; <strong>Lar</strong>, Añ (G), Dv (G), H), ingume (vEys), ingama (G-to), ingoma (G-to-bet, AN-gip),<br />

elguma (G-bet). Mariposa. Cf. <strong>Lar</strong> Cor 301: "En Beterri son conocidos en Fuenterrabía por [...] pinpilimpausa,<br />

por inguma, micheleta, ulifarfalla". v. tximeleta. � Gertatuko zatzu tximirrika edo ingumari gertatu oi zaiona.<br />

AA III 488. Ingumak edo mariposak. Echve Dev 109. Ingume zuri itsusi batek / oi ditu udaberrian / millaka<br />

arraultzak or-emen uzten. It Fab 161. Inguma baten obra da seda. It Dial 4 (Ur txiribirija, Dv pinpiriña, Ip<br />

jinkollo). Or-emenka, lore zimel gañetan, / ingumak ari, gozo-miazketan. Ldi BB 128. Zeruetatik berri on duten /<br />

inguma zuri maiteak. Or Eus 311. Argiarenean [inguruan] inguma ta tximirritak bezela. Erkiag Arran 48.<br />

Eguzkia brintzatsu, / ingumak emen-an. Gand Elorri 154. v. tbn. Laux AB 19. � Sagasti berri, sagasti zuri, /<br />

inguma-atsegintokia iduri. Ldi BB 112.<br />

- INGUMA-LORE. � Orma-bedarrak, inguma-lorak eta orio-bedarrak [...] politasuna ta bizitzako<br />

ederberaatasuna ezartzen eutsen esi gotor ta itxusi samar aei. Erkiag BatB 43.<br />

ingume. v. inguma.<br />

ingumen. v. ingurumen.<br />

ingumeria (det.). v. inguma.<br />

ingu-minguru. v. inguru-minguru.<br />

ingura, ungura. �1. Vuelta. � Kontrizioniaren diñeki egiteko zure memorioan ungura bat egin ezazu. Tt Arima<br />

XV. �2. "(V-gip), disposiciones, preparativos. Ingura guztiak egin" A.<br />

- INGURA HARTU. Rodear. � Artu daigun ingura / gaurko gauaz akorda didin para siempre sekula.<br />

'Rodeémosle'. Acto 234.<br />

ingurabide. "Chemin de ronde" Dv.<br />

ingurada (Ae ap. A Aezk), ungurada (üngü- S ap. A), unguada. � "Recodo. Hantxeko üngürada hartan hor<br />

batek usuki zizun gure anaia (S-no)" A. "Revuelta de camino, rodeo" A Aezk 294. � Bere hamea etxekin, han da<br />

(Zunharreta) Ibareskuiñian, bide-üngüada txüt baten onduan. Herr 25-5-61 (ap. DRA).<br />

inguradura. "(Hb), circuit, tour" Lh. "Bideak badizü ingüradüra hanitx (S)" Gte Erd 293.<br />

inguragailu. � Envoltorio, objeto que sirve para envolver. � Phiko ostoz egiten dituzte gorphutz inguragailu<br />

batzu. Etcheberry 6.<br />

inguragia (BN-mix ap. A). �1. Espacio, entorno. "Corro, espacio donde uno se mueve para lanzar la barra lo<br />

más lejos posible" A. � Bizilekuaren lau aldeetan ebiltzan txoriak, txori alaiak... inguragia samurtasunez<br />

gaindituaz. Erkiag Arran 148. � (Como segundo miembro de comp.). � Euren bizitzan alboko ta auzo, lagun ta<br />

adiskide ta bizi-inguragi izan daben itsasoagandik aldegiñik egon nai ezetz? Erkiag Arran 85. �2. (ingüa- S ap.<br />

Lrq), unguragi (üngü- Sc ap. A), enguagia (S ap. Lrq). "Recodo de camino" A. "Engüagia, ingüagia, endroit où<br />

l'on tourne" Lrq (s.v. inguru).<br />

ingurago. v. ingureta.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

458

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

inguragune. �1. "(BN-baig), recodo de camino" A. �2. ingurakune. "(V-oroz; FSeg), avío, preparativo" A. Cf.<br />

inguratu (6).<br />

inguraka (ingüa- S ap. Lrq (s.v. ingürü)), enguaka (S ap. Lrq). �1. Dando vueltas. "En derredor. Demonioa<br />

baitabila inguraka gu galdu naies" LE-Ir. � Goratzendire letrarikgabékoak, ta arrapatzendúte Zerua, eta oná<br />

gú emén geuren letraéki lóiean inguráka! LE Urt ms. 104v. �2. Alrededor (de). � Onen inguraka abarken<br />

lokarri luzeak bildu oi zittuzten. Etxde AlosT 14. Ama-alabak eta bi semeak bildu ziran euskal-baserri artako<br />

sutondo epelari inguraka. Etxde JJ 28.<br />

ingurakatu (S; Dv, Foix ap. Lh), enguakatu (S), ungrukatu. Ref.: Lrq (ingürü); Lh. � "Tourner autour à<br />

plusieurs reprises; envelopper, entourer plusieurs fois" Dv. � Josefek, bada, artan ziolarik Jesusen korpiza,<br />

ungrukatu zion mantre xau) batian. (Mt 27, 59). Hual in BOEr 100 (en la ed. de J. Estornés ungurakatu; en A<br />

Ronc 361 ungrakatu).<br />

ingurakor. � Ingurakor ta loxin jabilko / mendiotako aizea. 'Como le rodea y acaricia'. Gand Elorri 218.<br />

inguralari. "Circitor" Urt V 49. v. inguratzaile.<br />

inguraldi. � "Tour, ronde" Dv. Cf. INGURU-ALDI. � Frinkatus itze bat urteoro gurutze batean, edo emanes<br />

onenbertze inguraldi? (40). LE-Ir. Garaitiarren egüna aphaltiarren gai, baten ülhüntzia besten argitze,<br />

egünorozko üngüraldian. Chaho AztiB 10.<br />

ingurale (<strong>Lar</strong>, H). � "Cercador" <strong>Lar</strong>. v. inguratzaile.<br />

inguramen. �1. Circunstancia. � Gertakizuna egiyaz, inguramen guziei ondo begiratu ezkero, mirari-modutzat<br />

euki leikeana. Aran SIgn 34. �2. Alrededor(es). "Contour" T-L. � Marc d'Abense horri zor zaizkola Jutsiko<br />

apeztegia bere inguramen ederrekin. Lf ELit 155.<br />

ingura-mingura (AN-egüés ap. A; H). � "Par tours et détours, ambages, circuits de paroles voulus et<br />

prémédités" H. "Dando rodeos" A (s.v. ingura). v. inguru-minguru. � Erranaz bein ez bein bai konfunditzen<br />

dute guzia, dabiltzalarik ingura-mingura, nasteka-masteka, ezin iñork ezer aditu dezakeala. LE Urt 133 (ms. 47v<br />

konfunditzenbaitúte guzia ingúra minguraéki).<br />

- INGURA-MINGURAKA. "Dando rodeos, con ambages. Gero ez konfesatu dena den bekala, baizik inguraminguraka<br />

asto errebelain gisa" LE-Ir.<br />

ingurande (<strong>Lar</strong> � H). � "Circulación" <strong>Lar</strong>. v. 1 ingurunde.<br />

ingurapen. "Action d'entourer, de faire le tour, d'envelopper" Dv.<br />

ingurarazi (Urt V 87, Dv), ungurarazi. �1. "Faire faire le tour, faire contourner, envelopper, environner,<br />

entourer" Dv. � Hiruretan üngürarazi zeitan / bilho adatsa eskietan. Balad 176. �2. (Dv), ingura-erazi. Hacer<br />

dar la vuelta. � Askotan han zeudenen esku-higikunek zutela mahaia ingurarazten. Mde Pr 316. Aurpegia<br />

ingura-erazi zion beraren aldera. Mde HaurB 17.<br />

ingurarazle. v. MAHAI-INGURARAZLE.<br />

ingurari (<strong>Lar</strong> � H). �1. "Tergiversación" <strong>Lar</strong>. �2. ungurari. (El) que da vueltas. � Üngürü-üngürü dabila,<br />

galdü gabe bere bidia lürbola üngüraria. Chaho AztiB 10. Hilabetez egiten düzü lürrüngürian zure üngüria,<br />

argizagi üngüraria. Ib. 12.<br />

inguratu (V, G, AN, L, BN, S; SP, Urt V 86, Ht VocGr 353, <strong>Lar</strong>, Añ, Arch VocGr, VocBN, Dv (+ ingurau (V)),<br />

H), unguratu (S (üngüratü), R; Lecl, Gèze), ingiratu (V; Lcc), enguatu (-güatü S). Ref.: A (inguratu, ingiratu,<br />

unguratu); Lrq (ingua).<br />

� Tr. Usan ingiratu Lazarraga y algunos autores vizcaínos, la mayoría anteriores al s. XX. Los suletinos<br />

emplean üngüratü (hay ingüratia en CatLan 49). En DFrec hay 112 ejs. de inguratu, correspondientes a varias<br />

acepciones. �1. (Aux. trans.). Rodear, cercar; sitiar. "Environner" SP. "Ingurau o ingirau, rodear" Mg PAbVoc.<br />

"Entourer, mettre autour" H. v. ingurutu. � Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos. � Etsaiéz ardura<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

459

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

inguratuak. Lç Ins A 4r. Ikusi neben odei zuri bat, / zagitaz ingiraturik. Lazarraga (B) 1198rb. Alde guztietarik<br />

penaz eta dolorez inguratua. Mat 214. Inguratu nenduten etsaiek, erlek bezala. Ax 332 (V 220). Huntzak<br />

inguratzen du zuhaitza, besarkatzen du. Ib. 360 (V 238). Nola inguratu zuten borondatea? SP Phil 441 (He 446<br />

sethiatua). Pena gogorrez ingiratuba / daukazu bioz zeuria. Urqz 82. Inguratu zuten hiri hura alde guzietarik.<br />

Lg I 230. Mürrüz üngüratü. Egiat 189 (v. tbn. 226). Armadaz üngüratürik düzü / Bordeleko hiria. Xarlem 432 (v.<br />

tbn. 745). Ilunbez inguratuak / heldu gare mundurat. Monho 96. Kamilo agintari edo buru ebeela erromaarrak<br />

ingiratu zituben Faleriokuak. Mg PAb 217 (CC VI inguratu). Inguratu zuan masti au esiz eta paretez. AA III<br />

356. Bere buru arantzaz inguratuba. JJMg BasEsc 5. Oh, Marija, samintasunez inguratua! Ur MarIl 111 (v. tbn.<br />

BulaAl 31). Onetarako inguratu leiteke, nai baldin bada, auts beroz. Ur Dial 87 (It, Dv ingura, Ip üngüra). Ze<br />

zelai zabal landuz zagozan inguratua! AB AmaE 191. Argi handi batez üngüratürik. Ip Hil 203 (en el mismo<br />

contexto üngüratürik en CatS 97). Murgua-n egozala urak inguratuta, arik-eta urberen izango zan ordurarte.<br />

Echta Jos 35. Plazak arroltze bat iduri du, erdian zabal, bi mutturretan hertsi, dena etxez inguratua. JE Bur 25.<br />

Artu zituzten beren aulkiak eta inguratu zuten gure aitona. Ag G 60. Karlistak Bilbo estu-estu inguratu, moltsotu<br />

eben. Kk Ab II 46. Ari zen bere hari-hailkatuarekin hango arbola guzien inguratzen. "Entourait". Barb Leg 128.<br />

Begiak eusko-ikuskizunez inguratzen. Ldi IL 127. Jeriko inguratzen zuten murru obratu guziak karraskan erori<br />

ziren. Zerb IxtS 43s. Bazkal-mai luzea zegon alki banaka batzuz inguratuta. Etxde JJ 28. Izadi osoa suzko<br />

erestun batek inguratzen omen du, gerrikoa bailitzan. Zait Plat 58. Bikote ori ezta oraindik oso [...] ondorengoz<br />

inguratua izan artio. Vill Jaink 155. Hondarribia inguratu zutenean. MEIG V 81.<br />

v. tbn. EZ Man I 1. Harb 325. Hm 135. SP Imit II 12, 7. Arg DevB 150. Gç 138. Mong 593. ES 110. Ch I 21, 1.<br />

He Gudu 170. Mih 7. Brtc 264. Añ EL 1 225. LE Ong 34r. Gco I 443. VMg 30. Dh 182. Astar II 289 (153<br />

ingiratu). JesBih 459. Jaur 157. <strong>Izt</strong> C 103. Dv Lab 326. Gy 103. Hb Esk 161. <strong>Lar</strong>d 430. Laph 34. Xe 387. Bv AsL<br />

143. AB AmaE 99. Elzb PAd 73. Arr May 176. Elsb Fram 178. Lap 63 (V 32). A BeinB 35. HU Aurp 120. Arb<br />

Igand 98. Muj RIEV 1907, 207. Goñi 63. Urruz Zer 16. StPierre 31. Inza Azalp 150. Mok 17. Altuna 32. Or Mi<br />

II. Enb 46. Zub 63. Ir YKBiz 344. TAg Uzt 24. Iratz 39. NEtx Nola 21. Munita 21. Txill Let 21. Erkiag Arran<br />

162. Bilbao IpuiB 180. Basarri 157. Anab Aprika 54. Gand Elorri 185. Izeta DirG 73. Osk Kurl 126. Onaind in<br />

Gazt MusIx 153. <strong>Lar</strong>z Senper 10. Ibiñ Virgil 46. Lasa Poem 98. Üngüratü: Mst I 25, 7. UskLiB 101. ChantP 174.<br />

Xikito 11. Casve SGrazi 158 (üngüatürik).<br />

� (Aux. tripersonal). � Etxe-tartean sartu ziranean [...] izugarrizko neska-mutil pillak inguratu zion gurdiari.<br />

Anab Poli 109.<br />

� Abrazar. � An atsegiñ bete betean inguratu ta pozik laztandu zituan. Aran SIgn 88.<br />

�2. (B ap. A; H), unguratu. Envolver(se), cubrir(se). "Envelopper un objet dans quelque chose qui le couvre" H.<br />

"Mortaxan inguratu, envolver en la mortaja" LE-Ir. Cf. VocNav: "Ingurar, envolver una cosa con un paño,<br />

papel, etc. Ingúrame esa caja. Me devolvió el libro ¡más inguradico...! (Salazar)". v. batu (5), bildu (I, 5). �<br />

Bere iupház ingura zedin (zeren billuzgorria baitzén). "Se ceignit". Lç Io 21, 7 (He hartu, LE estali, TB<br />

estekatu, Dv, Leon jauntzi, Ol yantzi). Aurdik diezadazut zure kapa, hortaz ingura eta estal nadin. MarIl 70.<br />

Ama ederra dago / Zerutik begira / Seme gura dabena / bertatik ingira. (Interpr?). Ur MarIl 125. Ezartzen da<br />

prentsan zurdazko oihalean inguraturik. Dv Dial 105s (Ip üngüratürik; It bildurik, Ur baturik). Holofernen buria<br />

Iudikek oihal batetan inguratu zian. Pastoral Iudith et Holopherne (ap. H). Ingura zazu oihal batean eta ezar<br />

bertz edo panderu batean urarekin. ECocin 7. Athera zuen lezetik san Antonioren kapaz inguratua. Jnn SBi 119.<br />

Berekin ekharri zütian oihalez üngüratü zian eta gero phausatü aberen jan-askan. Ip Hil 90 (en el mismo<br />

contexto inguratu en Jnn SBi 39, Zerb IxtS 82). Ongi perekaturik inguratzen du bere mokanesaz eta ezartzen<br />

bizirik sakelan. HU Aurp 99. Burutik berako oial me zengleagaz inguraturik. Ag Kr 220s. Pilota plazan pizatzen<br />

dituzte ileak, zamaka, mihise eta marregetan inguratuak. Zub 98. Hatzik ez zezaten nehon utz, aztaparrak<br />

behorreri oihalez inguraturik. Barb Leg 139. Zeta-paperaz inguraturiko paket bat aurkitu zuen bere platerean.<br />

Mde HaurB 68.<br />

� (Fig.). � Bere noblezia inguratuten eutseen [Santa Agedari] ondasun ugari ta edertasun gustizkuak. JJMg<br />

BasEsc 232. Neroni ere inguratu nau / berri haundi hunen garrak. Xa EzinB 55.<br />

�3. (H, A), unguratu. Rodear, andar alrededor de; andar, recorrer. "Faire le tour d'un objet. Inguratuz baizen<br />

iragan eztaitekeen mendi zorrotza" H. "Recorrer" A. � Iguzkiak duenean inguratu mundua. EZ Man II 36. Hik<br />

baiño bide gehiago iragan nian, inguratu bainuen mundu guztia. Ax 34 (V 21). Anhitz daki on eta gaitzen berri,<br />

inguratu dituenak anhitz herri. O Pr 485. Konseju santu oneik, zeñak milla bider obeto erakutsiko deutsube<br />

gizarteko barri, España guztia zeuk gulleriaz eta kuriosidadez inguratuta baño. msOñ 2r. Inguratuko leukez<br />

erriak, joango liteke Londres ta Paris giño bere. Añ LoraS 48. Jaigiko naz, eta inguratuko dot erria. CantCS (V)<br />

3, 2 (G ingurutu). Uri hura dana ibilli ta inguratu ondorean. Aran SIgn 88. Üngüratü zian desertia. Ip Hil 186s.<br />

Ainoarra ñimiño, / ñimiño bainan agudo; / usin batetik bertzeraino / laster ingura bailiro. A CPV 56. Itzuli<br />

ederra egungoa; 357 kilometra inguratu ditugu. JE Ber 102. Plazaño bat inguratzen dugu kalostrazpizkalostrazpi.<br />

Ib. 23. Itsasoa ta legorra inguratzen dituzue zuen fedekide bakar bat biltzeko. Ir YKBiz 400. Aintzaaparrez<br />

Elkano-ontziak / inguratzean lurbira. SMitx Aranz 178. Oihanean ingura eta ingura, gorputza ezindurik<br />

zedukan. Mde Pr 165. Enara txiokariak aintzira inguratuz dabiltza. Ibiñ Virgil 77. Arabe-herri guztiak ere<br />

inguratu ditut. MIH 145. Mundua Elkanok inguratu zuen. Ib. 68.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

460

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

v. tbn. in Harb XIII. Goñi 12. NEtx Antz 118. Unguratu: Tt Onsa 172. AstLas 62 (ungua).<br />

� Hanitz maite zian Maria, eta Arrosarioaren üngüratzia zen haren siratsik handiena. (Interpr?). Ip Hil 172.<br />

�4. Acercarse. � Tr. Documentado en textos meridionales del siglo XX y en Xalbador (Odol 347). � Bein<br />

errekatxo batea ingurau ementzan (G-goi). JMB Mund III 13. Asko ziran egun artan Mondragoira inguratutako<br />

azoka zaleak. Ag G 90. Egun aundi ura inguratzen danean. ArgiDL 127. Bart ametsetan amona xar bat /<br />

inguratu da nigana. Tx in Bertsol 198. Aide-txarrak, sorgiñak eta oñaztarriak ez dirala inguratzen belar edo<br />

lora oiek dauden etxera. JMB ELG 117. Bazkal-garaia da ingura. Or Eus 83 (228 inguratu). Ta bera nor zan<br />

jakin nayian / inguratu nintzanian / limosnatxo bat eskatu zidan / Jaungoikoaren izenian. Otañ (ap. DRA).<br />

Baserritarrak premizkoa du / inguratzea kalera. Basarri 61. Letek, eriotzara inguratu zanian be ez eban<br />

umorerik galdu. SM Zirik 101. Etxe-inguru artara etzan elbirik ere inguratuko berak nabaitu gabe. Salav 31.<br />

Kaxildaren kurrixketara inguratu zan jendea. NEtx LBB 143.<br />

v. tbn. EusJok II 88. Bil 173. Zab Gabon 105. Echta Jos 122. Muj PAm 65. TAg Uzt 173. JAIraz Bizia 35. Mde<br />

HaurB 85. Ibiñ Virgil 57. Uzt Noiz 316.<br />

� "Pronto, muevete pronto, igitu adi, ingura adi" <strong>Izt</strong>.<br />

� (Aux. intrans. bipersonal). � Barcelonan inguratu zitzaizkan lau-lagunak. Aran SIgn 54. Nere lagun bat<br />

inguratu zait / gizon prestuaren gisa. Tx B II 177. Laixter inguratu zitzaizkaten Alberto, Eduardo ta Rafael.<br />

JAIraz Bizia 25. Pake pakean gaudenak nastera gizatxar bat inguratu zaigu. Basarri 145. Inguratu zauzkitan<br />

euskaldun nobleak. Xa Odol 231.<br />

v. tbn. AB AmaE 333. Moc Damu 34. Balad 231. Ir YKBiz 166. Ugalde Iltz 41. MAtx Gazt 72. Salav 45.<br />

� (Aux. trans.). "Ingura, jentea ingurau, acarrear gente" A Apend. � Ta bear degun ainbat janari / ezin ingura<br />

etxera. Basarri 133.<br />

� (Aux. tripersonal). � Bazebillen [San Pablo] egurra suari inguratzen. <strong>Lar</strong>d 529. Dantzari arrek norbaiti<br />

ezpañak musura geitxo inguratu zizkan. JAIraz Bizia 35. Goiko ta beko aizeak auts koloreko laiño pilloak<br />

inguratu zizkieten otzaren lagun. NEtx LBB 95.<br />

�5. (Añ), unguratu (H (S)). (Aux. intrans.). Dar la vuelta; volverse. "Girar, dar vuelta, jiratu, inguratu" Añ. �<br />

Tr. Documentado sólo en textos suletinos. � Mando ütsüa zartez üngüratzen da Iacarat. SGrat (ap. H). Eta<br />

bestii büüz engüatüik, eráiten diók begía zórotz eta beltz. "Tourné vers l'autre". Lrq <strong>Lar</strong>raja RIEV 1935, 137.<br />

Lürrian ttotto, etzan, harat üngüra, hunat üngüra, geroago eta handiago zen haren sabeleko mina. GH 1950, 51.<br />

Lürra biribil dük, üngüratzen dük; egün batek emana besteak eramaiten dik. Mde Pr 131 (128 inguratu).<br />

Orduan inguratu zen eta besteari buruz joan zen. Ib. 164. Bet-betan hari buruz inguratu zen. Ib. 151.<br />

� "Sonner à toute volée, mettre les cloches en branle en les faisant tourner sur elles mêmes" H. � Katradaleko<br />

zeiñak üngüratzen dira, zuñ hobe, besta hun handietan bezala. SGrat (ap. H).<br />

� Soa harengana inguratzen zuelakotz. Mde Pr 168. Begiak barruko aldera inguratzen zituen. Mde HaurB 5.<br />

Aurpegia erdi inguratzen zuen paretari buruz. Ib. 55.<br />

�6. (V-gip), ingiratu (V-m-gip), ingiretu (V-gip), ingeratu (V-gip). Ref.: A (ingiratu, inguratu), Apend<br />

(ingiratu); Iz ArOñ (ingiretu, ingeratu). Preparar(se). "Inguratu: [...] 2.º prepararse, aparejarse, aviarse para<br />

hacer algo" A (que cita a FSeg). "Ingíratu naiz, prepararse, llegar para hacer una cosa" Iz ArOñ. � Gure jente<br />

gastea / txit oe zalea da, / ta ezin ingura leike / goizean goiz bearrera. BorrB 15. Bada, nekazari batek, gauza<br />

askotara eta bizkor ingiratu bear dau. msOñ 68r. Neskatilla, ingira zaite, sabel-zorrija egin jaku ta edan guria.<br />

Mg PAb 55. Ollarraren azkenengo soñubaz ingiratuten dira nire mutillak, ta jagiten dira gaberdirunz geure bei,<br />

idi edo txaalai begiratutera. Ib. 116. Gertu edo ingira zaitez bada ordua dan-artean. Ezale 1897, 284a (Dv Lab<br />

24 erna zaite). Ingiratu ta maniau betetako kristiñauaren zeregin eta eginpide guztiyak. Garita-Onandia Veni<br />

mecum 7 (ap. DRA). Aita datorrenerako azkenak inguratzera noa. NEtx Antz 92.<br />

�7. (V-gip), ingiratu (V-gip). Agenciar; conseguir. "Ingirau, ingurau, agenciar" SM Zirik 44n. � Andre<br />

Joxepak laster inguratu zituan artillezko galtzerdi eta alpargata batzuek Tomasentzat. Zab Gabon 40. Euren<br />

sareakaz arrañ dana inguratuteko asmoan. Ag Kr 38. Kuaderno bat, orri eder eta askokoa, inguratu zun. Manzi<br />

GPatroi (ap. DRA). Eskeko lau sosekin ark inguratu zunaren billa nindabillan ni. Or Aitork 135. Sanjuanak<br />

urreratu ziran eta zine modurako makiña bat ingirau eben. SM Zirik 44. Bat-batean erle-iatorria suntsituko<br />

balitz osorik, eta berririk nundik inguratu ezpazenuke. Ibiñ Virgil 113. Etxerako zerbait inguratu bear. NEtx<br />

LBB 94. � "Ingirau, arreglárselas. Or konpon! Oiñ eu ingirau ari al duan bezela" Etxba Eib.<br />

�8. "Tourner, composer (une lettre, un compliment, etc.)" Lh.<br />

- INGURATUXE. (Forma con suf. -xe, de valor aprox.). � Sartzen gare Alaska deitzen den lehor urez<br />

inguratuxea denaren uretan. Prop 1907, 234.<br />

- INGURATZEKO. "1. ce qui sert à entourer, envelopper, à couvrir tout autour. Lephoaren inguratzekoa. 2.<br />

cloture autour d'un champ d'une bergerie" H.<br />

inguratu. v. in<strong>guda</strong>tu.<br />

inguratzaile (<strong>Lar</strong> (-tzalle), Dv, H (+ -tzalle)), ingurazale (ingüa- S ap. Lrq), enguazale (S ap. Lrq). �1.<br />

"Galilea, ingurazalea" Lç Decl Mm 4r. "Cercador" <strong>Lar</strong>. "Qui enveloppe, qui entoure, qui est autour. Soroaren<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 461<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

esiz inguratzalleak" H. "Engüazale, ingüazale, qui tourne" Lrq (s.v. ingürü). � Badakigu, egia, hizkuntzaren<br />

muga oro-inguratzaileak mundu osoarenak direla. MEIG IV 114. � "Gutun hunen inguratzalleak antze guti<br />

zuen, celui qui a enveloppé cette lettre avait peu d'addrese" H. �2. "Circitor, ingúralaria, inguratzáillea" Urt V<br />

49. "Celui qui fait le tour" Dv.<br />

- DISKO-INGURATZAILE. v. disko.<br />

inguratze, ingiraite (Lcc). � "Rodeo" Lcc.<br />

inguraxka, unguaxka (S-no <strong>sg</strong>. A (üngüaxka) quien lo remite a unguruka). v. inguruka. � "Üngüraxkan (S;<br />

Foix), en rôdant" Lh.<br />

ingurdu. � Engrudo. � Askotan etzan gogoratzen munduan bazkaririk zanik; orregatik noiznai soparen lekuan<br />

ematen zigun ingurdua. Iraola 15. Artzez, artuko luke ingurdua're, ain da ona. Ib. 95.<br />

ingure. v. ingude.<br />

ingurebaki. �1. "Circoncire" Dv. "Circuncidar, ingurebaki" A Morf 31. Cf. <strong>Lar</strong>: "Circuncidar, inguruan ebaki".<br />

� Zortzigarren egunean ethorri ziren haurraren ingurephaitera. "Circumcidere puerum". Dv Lc 1, 59 (Lç<br />

zirkonziditzera, He zirkonzisatzerat, Ol erdainketara, Leon ebakitzako, IBk erdaintzera). Moisesi ukho egin<br />

diozoten, erranez ez dituztela beren semeak ingurebaki behar. Dv Act 21, 21. �2. Circuncisión. � Ezen<br />

ingurebaki onak gu gare, izpirituz Jainkoa zerbitzatzen dugunak. "Circumcisio". Dv Phil 3, 3 (He<br />

zirkunzisionea). �3. "(Sust.), circoncis" Dv.<br />

ingurebakigabe. � "Incirconcis" Dv. � Ingurebakigabe bat deithua da? Ez bedi ingurebak. Dv 1 Cor 7, 18. �<br />

Horra horien beharriak ingurebakigabeak direla eta ezin dezakete adi. "Incircumcisae aures". Dv Ier 6, 10 (Ol<br />

estaliak, Ker erdainbageak).<br />

ingurebakigabetasun. � "Proeputium, état de celui qui n'est pas circoncis" Dv. � Deusere ez da ingurephaitza,<br />

deusere ez da ingurebakigabetasuna; bainan Jainkoaren manamenduen begiratzea hura da guzia. Dv 1 Cor 7,<br />

19 (Lç prepuzioa, He zirkonzidatua ez izatea, TB inzirkonzisionea, Ol buztanmokoa). Haren<br />

ingurebaki[gabe]tasuna ez othe da ingurephaitzatzat idukiko? "Praeputium". Dv Rom 2, 26 (IBk erdaingabea).<br />

ingurepaile. "Ingurephaile, celui qui circoncis" Dv.<br />

ingurepaitza (-ph- Dv). � "Circoncision" Dv. � Eman zioten ingurephaitza batasuneko seinaletzat. Dv Act 7, 8<br />

(Lç, TB, He zirkonzisione, IBk erdaikuntza). Judu da barnez hala dena; eta bihotzeko ingurephaitza<br />

izpiritutikakoa da. Dv Rom 2, 29.<br />

ingurepaitzadun (-ph- Dv). � "Circoncis, qui a la circoncision" Dv. � Han ez baita ez pagano, ez Judurik, ez<br />

ingurephaitzadun, ez ingurephaitzagaberik. Dv Col 3, 11.<br />

ingurepaitzagabe (-ph- Dv). � "Incirconcis, qui n'a pas la circoncision" Dv. v. ingurebakigabe. v. ej. s.v.<br />

ingurepaitzadun.<br />

ingureta (<strong>Lar</strong> � H). � "Anillo, en otras cosas que no son los dedos, inguragoa, ingureta" <strong>Lar</strong>.<br />

ingurikatu. v. ingurukatu.<br />

ingurina (-rin Dv). � Alrededor(es), contorno. "Alentours" Dv. v. inguru. � Ingurina guzia / etsaiez betia.<br />

Bordel 41. Ingurina hautan guzietan jendeak arras ekharriak dire bathaioaren galdetzera. Prop 1893, 179. Ez<br />

dea Izurako merkatua ezagutua ingurina guzietako merkatu hoberenarentzat? Herr 15-12-1960, 3. Gau eta<br />

egun, bera ohartu gabe, ingurina guzian indar hartzen eta ebasten ari dire. Ardoy SFran 26.<br />

ingurinaka. � "(BN-baig), dando vueltas" A. � Xuriko ingurinaka beti han dute beren aldean. GH 1924, 616.<br />

Saldoka ingurinaka jeusten ziren haran ederretan barna. Herr 28-7-1966, 4.<br />

ingurinatu. � "(BN-baig), rodear, hacer el rodeo" A (s.v. ingurikatu) � Bere familiari nola ez zen atxikia eta<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

462

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

bere adixkideak nola ez zituen bere artha onez ingurinatzen! Herr 17-5-1962, 2.<br />

ingur ingur. v. inguru.<br />

ingurka. v. inguruka.<br />

inguromai. v. ingurumari.<br />

ingurratz (Bera Apend, BeraLzM). Neol. creado por AG en 1897, de ingurri 'hoja de papel' y atz (?) (AG 1064).<br />

� Pliego. � Etxe onek olantxe ixendetan dauz bere argittalbenak: [...] ingurtija 17-150 ingoski, ingurratza 4-16<br />

ingoski, ingurrija, antzigurra. AG 1016.<br />

ingurrazti (Bera, BeraLzM). Neol. creado por AG en 1897, de ingurratz 'pliego' y el suf. -di (AG 1065). �<br />

Cuaderno. v. ingurtza. � Zinema-ingurraztiak deitzen zaie ingurrazti oiei. Anab EEs 1919, 153. Zortzi<br />

ingurrazti idatzi ebazan. Eguzk LEItz 25. Gauza onek Jon-ak ingurrazti (kuaderno) baten idazten ebazan. Altuna<br />

66. Zer pozaldi ematen aal nizuke, irakurle, ikasketa-aroko ingurraztitik aren leen-idazlanetatik zenbait emen<br />

aldatzeaz! Markiegi in Ldi IL 9. Nere ingurrazti edo kuadernoetan polliki bildu ditut olako otoitzak. ADonostia<br />

Egan 1956 (2), 52. v. tbn. Zink Crit 62.<br />

ingurri, ingorri. Neol. creado por AG en 1897, de ingi 'papel' y orri 'hoja de árbol' (AG 1064). � Hoja de papel;<br />

hoja impresa. v. INGI-ORRI. � Bai, beste [liburu] bat, baña ingurri gustijak azkaturik yaukazan. AG 1057.<br />

<strong>Euskal</strong>duna-ren ingurrijetan abertzaliak eztabe irazten. Ib. 1271. Nire argazkiz ez baltzitzeko / Euzko-Deia-ren<br />

ingorri, / enazalako duin ortarako. Enb 131. Or doiaz gure mutillak, / zabaltzen uri, baserri, mendi, / euzkerazko<br />

ingorrijak. Ib. 36. Irakasliak ingurrijan esandakua. K. Oyarbide Euzk 1930, 494.<br />

ingurritxo, ingorritxu. � Dim. de ingurri. � Garbituteko, ingorritxuak / damotsez gure gastiak. Enb. 36.<br />

ingurti. Neol. creado por AG en 1897, de ingurri 'hoja impresa' y el suf. -di (AG 1064). � Folleto, revista. �<br />

Zubei opaltzen dautzubet ingurti au. AG 1017. 1904n Iruñan argitaldutako ingurtiyan. LzM EEs 1913, 244.<br />

<strong>Euskal</strong>erriaren alde ingurtian (revista). Ayerb EEs 1915, 260. Euzkadi ingurtijan argija ikusi eban lenengoz<br />

onexek. Kk Ab I 4. Orraitik be 1821garren urtean Astarloak bere eskuz idatzitako ingurti bat. Eguzk LEItz 19.<br />

Lepokerra da berau ta alduko dituz lotsabagako erderazko ingurtiak. (Acot. escén.). Ort Oroig 24. Erri-lan eta<br />

Bai egunkari etorkizunaren zabalkunde ta ots-edatzea, ingurti, orri, ormagiri ta itzaldi-bidez. Ldi IL 119.<br />

Ortarako, gure leenbiziko lana ingurti edo folleto txukun bat ateratzea izan da. Ib. 143.<br />

ingurtza. � Cuaderno. v. ingurrazti. � Ingurtza edo txartel-txorta bana, biltzalleak aietan aurkitutako itzak<br />

yarri ditzatentzat. Ol EEs 1919, 26.<br />

inguru (gral.; SP, Urt V 81, Ht VocGr 354, <strong>Lar</strong>, Añ, Dv, H), unguru (Sal, S (üngürü), R; üngürü Gèze, Dv; H<br />

(S)), ingiru (V-ger; Lcc), ungu (S). Ref.: A (inguru, ingiru, unguru); Lrq (ingürü); Lh (inguru, üngü); Etxba<br />

Eib; Iz Ulz (itxak), ArOñ; Holmer ApuntV; Gte Erd 165s; Elexp Berg.<br />

�1. Alrededor(res), contorno(s), inmediacion(es), proximidad(es). "L'environ" SP. "2. entour, alentour. 3. au<br />

pluriel, les alentours, les environs" H. "Rodeo, rededor" A. "Eibar eta inguruak armerixatik bizi izan dira" Etxba<br />

Eib. v. barano. � Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos. Los suletinos emplean üngürü. En DFrec<br />

hay 732 ejs. de inguru y 1 de üngürü. � Nola Zeruaren erraizki inguruak / lehorraren idukitzen baititu<br />

konpasuak. EZ Man I 96. Begi inguruak. Mong 592. Ikharan baitzaduzkan inguru hek guziak. Lg I 300.<br />

Uztarizko parketaren inguru gehienak. Monho 58. Alkiyak ipiñirik / inguru guztiyan, / agintariyak zeuden /<br />

jarririk erdiyan. Echag 48. Anzuolako erri inguru ta mendi guztiak dira iturri garbiz beteak. <strong>Izt</strong> C 79. Lo<br />

handian zaudela inguru guziak. Hb Esk 119. Putzu-inguru guzia eri eta gaxoz estalia egon oi zan. <strong>Lar</strong>d 391.<br />

Aingeruzko inguru handi bat. Dv LEd 190. Inguru danak su eta garrak badauz artzen. AB AmaE 439. Lurdesko<br />

inguruak amar amabi urtean lengo antz guzia galdu zuten. Goñi 106s. Artu deutse urak inguru guztia. Echta Jos<br />

36. Inguruer so nintzen gelditu. Ox 18. Nik esan bezela, ez da inguru abetakoa. Alz Ram 115. Crau-ko ingurua<br />

nare ta ixil zegoen. Or Mi 59. Nahiz hegatz hertsi bat badaukan trebeserat teilatu-inguruak. JE Ber 17. Inguru<br />

gustiyak ondo errekistau zituezan. Kk Ab II 166. Ondo ezagutzen al dituzu inguru oek? TAg Uzt 199. Errenak<br />

zaintzen zituan inguru aiek. JAIraz Bizia 74. Ondarru ta Mutriku inguruak. NEtx Nola 26. Erreka-inguru ta lur<br />

lasai ta erabilietan oso ondo ematen du. Munita 54. Ipiñeko eleiz-barrutiek auxe inguru au egiten dau. Akes Ipiñ<br />

17. Ate ta leio inguruak arlanduzko, politak izan dira etxetxuok. Erkiag Arran 134. Inguru guztiak egiten dit /<br />

ongi-etorri gozoa. NEtx LBB 373. Txütitü mendien azpian, / üngürien begirantxan. Casve SGrazi 74. Langile<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

463

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

hark ingurua miatu zuen begiz. MEIG IX 137 (en colab. con NEtx).<br />

� Nahi bezen barne eta inguru handia izanik ere, ez da dudarik haren gogoak ukan duela denbora batez zer<br />

jasan. HU Aurp 149.<br />

� (Fig.). � Inguru handiko gizona zen, Eskual-Herri guzian ezagutua eta adixkide anhitz zuena. Herr 16-4-<br />

1964, 2 (DRA traduce "hombre de mucha envergadura; muy relacionado, etc.").<br />

� Ambiente, contexto. � Beraz, gauzak inguru horretan gertatzen ziren. MEIG IX 78.<br />

� (En casos locales de declinación). "Enderredor, ingiruan" Lcc. "Alentour, inguruan" Volt 11. "En contorno,<br />

inguruan" <strong>Lar</strong>. "(Al) rededor, inguruan" Ib. "Alderredor, inguruan" Añ. � (Precedido de sintagma en gen.). "A<br />

tergo, a puppi, [...] poparen ingurúan" Urt I 14. � Deabrua keixu dabila gure inguruan. Lç Ins E 7v. Ene<br />

inguruan zabilza gauaz eta egunaz. Mat 293. Huna hara zure inguruan ibiltera. SP Phil 455. Milla osasundun<br />

ibilli arren gaxo baten inguruan, erantsiko ezteutse osasunik. Añ LoraS 22. Zure inguru ta aldamenetan. VMg<br />

72. Sustraiaren ingurutik goraño jantzitzen da osto berdez. AA I 596. Badabill tximirrika argiaren inguruan<br />

ariñ ariñ. AA III 488. Jende guzia berriro bere ingurura bilduerazo zuen. <strong>Lar</strong>d 107. Zenbat odol etzen ixuri,<br />

zenbat gudu egin haren inguruan! Hb Egia 91. Pilar haren üngürian eraiki zian J. Jakobek eliza bat. Ip Hil 4.<br />

Etxearen inguruan josteta ari nintzalarik. JE Bur 21. Hamahiruak bildurik zauden mahain baten inguruan. Ox<br />

74. Gizalde aundia ikusi zuen aien inguruan. Ir YKBiz 246. <strong>Euskal</strong>errian ezagutzera emon zan gure inguru<br />

onetan egoan zirikadetarako etorkizuna. SM Zirik 6. Unibertsitatean eta Unibertsitatearen inguruan gero,<br />

irakatsi dudanaz, ez naiz nor mintzatzeko. MIH 369.<br />

� (Precedido de -ko). � Ifernuko ingurutan hura [linboa] da xoill handia. EZ Man I 130. Portiak zerratü dütiela<br />

/ Garonako üngürian. Xarlem 231. Ala gertatu zitzaion Toledoko inguruan bekaturako bidean bizi zan ezkutari<br />

bati. AA III 492. Eguerdiko inguruan. Elzb PAd 24. Etzen entzuten egun hetan, Betleemeko inguruan, nigarrik<br />

eta nigarrik baizen. Jnn SBi 18. Igeldoko mendiyan, / kostako inguruan. Arrantz 131. Errenterian eta<br />

Errenteriako inguruan batipat. MEIG VI 138.<br />

� (Precedido de tema nominal nudo). � Yauregiki bat bada Haltsu inguruan. Hb Esk 143. Argitu giñan / Urolainguru<br />

ederretan. Aran SIgn 213. Franzisko jauregi ingurutik bere lagunekin igarotzeko unian. Bv AsL 116.<br />

Portu ingurura begiratu ezkero. Echta Jos 79. Atari-inguruetan iñor ez da ageri. Or Eus 131. Oñati-inguruko<br />

mendi bat. And AUzta 56n. Egundoko garbitasuna egingo dabela auzune inguru orretan eskeiñi dabe<br />

agintariak. Erkiag BatB 185. Etxe-inguru artara etzan elbirik ere inguratuko. Salav 31. Alpes eta Rin<br />

inguruetako elur eta otzak. Ibiñ Virgil 63. Urak ekarri ditu kalteak / Gipuzkua inguruan. Uzt Sas 161. Beste ibai<br />

edo erreka bat gelditzen zaigu, Apodaka inguruan sortzen dena. MEIG VII 113.<br />

� (Sin sintagma explícito que le preceda). � Ingurura beha dago nork dezaken defenda. EZ Man I 93. Egin<br />

zuten inguru hartan zirenek handik ihes. Ax 69 (V 45). Aranzezko koroiez josi zuten inguru guzian nere burua.<br />

Mb IArg I 152. Eizariak dirade / ingurura biltzen. VMg 111. Aditu zan inguru guzian Jaunaren itza. AA II 6.<br />

Urte askotan bizi izan zan konbentuban ta ingurubetan emoten eutseen limosniagaz. fB Ic II 232. Jerusalen-en<br />

irazekitako sua inguruetara zabaldu zan. <strong>Lar</strong>d 491. Inguru abetan bai omen da bada arbol bat. Sor Bar 79.<br />

Inguru hetako gizon batek ere egin zuen behin botua. Jnn SBi 88. Josetxo inguruetako aberatsena da. Echta Jos<br />

359. Inguru hetako zazpi herrietan. Barb Sup 9. Ik itsusitu al duk landa ortako Mirei, inguruetako lorea? Or Mi<br />

57. Bazan inguru artan zerri-saldo aundi bat. Ir YKBiz 190. Sutan ziran inguruko zelhai gorak. Mde Po 31.<br />

Inguru aietako mendietara begira. Salav 87. Orduan etsaia inguruan izango zenduten, noski. NEtx LBB 172.<br />

Inguruetako errietan be badago zer ikusi. Alzola Atalak 71. Horrelakoak inguruko erdaratan hitz batez<br />

adierazten direlako. MIH 349.<br />

� Acerca de, sobre. � Esamesak ibili dira [...] nobela honen inguruan. MEIG III 78. Historia de la literatura<br />

vasca-n agertzen diren argitasun eta iritzien inguruan. MEIG I 215. Gogoan zuena ez zen hizkuntza eta<br />

hizkuntzaren gorabeherak, hizkuntzaren inguruan egina zegoen eta egiten ari zen ikerlana baizik. MEIG VI 47.<br />

�2. (V, G, AN, L, B, Sal, R; Añ), ingiru (V-ger). Ref.: A (inguru, ingiru); Iz UrrAnz (billo<strong>sg</strong>intza); Etxba Eib;<br />

Gte Erd 165; Elexp Berg. Aproximadamente, poco más o menos. "Cosa de, cerca de, (c.) gitxi gora bera [...]<br />

inguru orretan" Añ. "Environ, près de, en parlant de choses qu'on calcule, apprécie" H. "Casi, poco más o<br />

menos" A. "<strong>Lar</strong>ogei pezeta inguru balio dau gasoliniak" Elexp Berg.<br />

� (Precedido de una cantidad). � Tr. Se documenta desde finales del s. XIX en autores meridionales. �<br />

Donostira... dozena bat... amalau legua inguru. Sor AuOst 73. Ogetamarrenbat urte inguru eukiko zituan. Ag AL<br />

51. Ur-ardotan pitxerdi-inguru edan al du. A Ardi 122. Orain berrogeta amasei urte inguru dirala. Kk Ab II 57.<br />

Orain berrogei urte inguru aldatutako insignis piñudi ederra. Munita 65. 1.000.000 jende inguru gosez hil zen.<br />

Mde Pr 237. Ixengo ei zirean lau mille inguru. Akes Ipiñ 32. Amar miñutu inguru joan ziran Mateok aorik<br />

zabaltzeke. NEtx Antz 147s. Ogei metro kuadrau inguru ei zeukazen, baña bai ondo aprobetxauta. SM Zirik 106.<br />

Duela hogoi eta hamar urte inguru, Basarri eta Uztapide ospetsuekin ibili nintzan. Xa Odol 53.<br />

v. tbn. Echta Jos 24. Enb 33. Tx B I 129. TAg Uzt 156. Bilbao IpuiB 276. And AUzta 96. Alzola Atalak 64.<br />

Etxba Ibilt 454. Uzt Sas 292.<br />

� (Ref. a las horas). "Ordu bata inguru (AN-5vill)" Gte Erd 10. � Nik eztakit ze ordu inguru izango zan. Ag Kr<br />

92. Amar orduak inguru ziran. Ir YKBiz 53. Arratsaldeko sei t'erdiak inguru izaki. Etxde JJ 27. <strong>Lar</strong>rabideko<br />

Anjel sartu zanean, bostak inguru izango ziran. Ugalde Iltz 59.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

464

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

� 12.000 mintzatzaile edo hor inguru, Donegal-Co izeneko bazterrean. Mde Pr 239. Ez baitago indoeuroparrik<br />

Europa Sartaldean Kristo aitzineko millurtekoa baino goizikago, edo hor inguru. Ib. 216.<br />

� (Con demostrativo). � Urte ta erdi (ingiru orixe) eskolan egin neuzanean. A BGuzur 124. Berrogei joko<br />

inguru ori / baditu irabaziak. EusJok 141. Ale batzuek gelditu dira / Kantabriako partian: / iru edo lau inguru<br />

ori. Tx B II 97. � Irugarren ordua, oraingo goizeko bederatziak edo inguru ori. Ir YKBiz 500n.<br />

� (Precedido de sintagma en ines.). � Bilatzen du eta bilarazten zazpi herritan inguru. HU Zez 37. Goizeko<br />

hamaiketan inguru, telephonoz deitu zuten. Osk Kurl 29.<br />

� (Det., precedido de gen.). � Tr. Documentado en autores bajo-navarros y labortanos y en F. Irigaray. � [Sei<br />

milla drakma] baitirade Franziako kontura hamekatan ehun liberaren ingurua. Lç Decl a) 6v. Lau milla urtheren<br />

ingurua iragan ondoan. ES 87. Andre dena Maria egon zen santa Elisabethekin hirur ilhabeteen ingurua. Lg II<br />

102. Esopo sorthu zen bi milla eta laur ehun urtheen ingurua duela. Gy 277n. Mendekoste eguna zen, goizeko<br />

bederatzi orenen ingurua. Hb Egia 97. Erain behar laite 84 libera haziren ingurua golde lurrean. Dv Lab 60.<br />

Baziren hogoi eta hamar bat gizonen ingurua. Dv 1 Sam 9, 22 (Ol gizon edo, Ker ogei ta amarren bat gizon).<br />

Utzi behar da egosten hirur orenen ingurua. ECocin 7. Gaztenak hiru urtheren ingurua. Elzb PAd 16. Bi orenen<br />

ingurua iraun du histasun horrek. HU Zez 93. Ogeita amar urteren ingurua nonbait an zukena. FIr 131.<br />

Kilometra bat luze eta lau ehun metraren ingurua zabal. JE Ber 53. v. tbn. INav 119. Dh 60. Elsb Fram 88. Lap<br />

162 (V 72). CatJauf 28. Ox 192.<br />

� "Hamarrak ingurua da" Elexp Berg. � Lagunik gabe igaro ditu / iru urte ingurua. Uzt Sas 17.<br />

� (inguruan; con sintagmas que expresan tiempo). "Amaikak inguruan kai-ganean alkarregaz berba ta berba<br />

ikusi dodaz (V-m)" A. "Billo<strong>sg</strong>intza-inguruan, hacia el tiempo de parir corderos (V-gip)" Iz UrrAnz. "Eguerdi<br />

inguruen (V-arr-gip, G-azp, AN-gip-5vill)" Gte Erd 10. � --Noiz handik partitu ziñen? --Badu zorzi egun<br />

inguruan. Volt 202. Hameka urthez edo inguruan eduki zuen bizitzearen saindutasuna. Harb 48. Bazkaria<br />

eguerdi inguruan, afaria zazpietarik zortzietarat dohala. Dh 54. Milla zortzieun ta ogei urte inguruan asi izan<br />

ziran berriro meatze zulo oek azterzen. <strong>Izt</strong> C 70. San Pedro amabien inguruan etxeko ganbarara igo zan, otoitz<br />

egitera. <strong>Lar</strong>d 498. Ogeita zazpi urte zeunkan inguruan / korsario bat goitu zenduan beinguan. AB AmaE 96.<br />

Biharamunean, eguerditik oren bateko inguruan. Elzb PAd 38. Duela bi ilabeteren inguruan, hemenxet aipatu<br />

behar izan dugu. HU Zez 121. Zegaiti, kristinauak, / gaberdi-inguruan / zeuen biotzak pozik / zagoze Tenpluan?<br />

Azc PB 270. Santio-inguruan sasi, ote edo beste zikiñik agertu bada itai edo segaz garbitu. Munita 60. Herria-n<br />

argitaratua, 1949 urte inguruan. Mde Pr 126. Amarterdiak inguruan lo artu zuan Imanolek. Ugalde Iltz 19.<br />

Amabi ta erdijak-ordubatak inguruan, bazkaltzera. Alzola Atalak 57. Hameka urte inguruan utzi nituen alde bat<br />

eskolako alkiak. Xa Odol 27. Hego aldean zegoela 1800 inguruan. MIH 380.<br />

v. tbn. Ur MarIl 32. Bv AsL 78. Apaol 107. A BeinB 75. Ag Kr 62. Kk Ab I 96. Ir YKBiz VIII. Tx B II 156. Alz<br />

Ram 64. Enb 207. Barb Leg 131. Or QA 52. Etxde AlosT 41. Erkiag Arran 18. Bilbao IpuiB 180. NEtx LBB 115.<br />

Etxba Ibilt 471. Lasa Poem 70.<br />

� (inguru + demostrativo). "Ordu bata inguru ortan (G-azp)" Gte Erd 10. � Gabeko amarrak inguru ortan /<br />

tabernatikan atera. Tx B I 260. Gabon-inguru onetan, ala ere, miña biziago egiten zaio. NEtx Antz 80. Etzait<br />

aztuko [...] amaika t'erdiak inguru ortan nola ematen zigun ogi-puska bana eltzean bustita. Salav 19. Amabik<br />

inguru ortan edo / saio bat izango zala. Uzt LEG I 287.<br />

� (inguruko). � Ordubete inguruko berbetea egin ebanean. Echta Jos 306. Arra ta erdi-inguruko arraina da. A<br />

Ardi 3. Batetik bestera metro-erdi inguruko tarteak uzten dituzula. Munita 150. Nere urte inguruko alaba bat ere<br />

bazuela zion. NEtx Antz 96. Ba-dator ardi zarrak saldu eutsiezan etze batera, eguerdi-inguruko Pio Santa<br />

Engraziekoa. Akes Ipiñ 34. <strong>Lar</strong>ogei urte ingurukoak / danok gutxi gorabera. And AUzta 137. Berrogei urte<br />

inguruko andra gixonak. Alzola Atalak 57. v. tbn. Ir YKBiz 95. Bilbao IpuiB 175.<br />

�3. (V, AN, Sal; <strong>Lar</strong>, Añ, H), ingiru (V-ger), unguru (S; Lecl). Ref.: A (inguru, ingiru); Gte Erd 69. Vuelta,<br />

giro. "Vuelta, rodeo" <strong>Lar</strong>. "Rodeo, ingurua, jira, bira, itzul ingurua" Añ. "Ungurua, tour, tournée" Lecl. "Inguru<br />

egin (V-arr-oroz), dar vueltas" A. "Ziberotarrek maite die harat üngürü baten egitia (S)" Gte Erd 69. v. itzuli II.<br />

� Handik inguru egiñik arriba gentezen Rhegera. "Ayans tournoyé". Lç Act 28, 13. Beren armak artu ta eman<br />

bear diote inguru bat erriari. Mb IArg I 389. Egin bi unguru barneti eta bara. AstLas 24. Sugea khexuturik, /<br />

inguru bat eginik, / bere honkiegiliari / [...] begitartiala jauzi / zaiko bai nahi. Arch Fab 201. Zazpi inguru eman<br />

zioten. <strong>Lar</strong>d 112. Barnez egin zuten elizaren ingurua, aldare guzietan othoitz egiten baratuz. Laph 189. Gerriko<br />

zintak egiten ziozkan hiru inguru segurik. Barb Sup 9. Beste inguru bat gerrikoari eman eta erran zien. Zub 69.<br />

Zelaiari ingurua geldiro emanik. Or Eus 18. Itzul eta inguru. Ib. 250. Itsasoari buruz abiatu zirelarik inguru bat<br />

ematera. Mde HaurB 69. <strong>Euskal</strong> Herriko Txirrindulari Ingurua. Osk Kurl 143. Ori iakiteko aski duzu inguru bat<br />

egitea Alpes aizetsuetara. Ibiñ Virgil 104. v. tbn. EZ Man II 113. Hm 230. Unguru: Tt Arima 41. Üngürü: Egiat<br />

161.<br />

� Arraunlari ikasiak dakien azpiko inguru-erabilli sendoz. TAg Uzt 138.<br />

� Vuelta, rodeo. "Berantegi ethorri naiz, zeren egin behar izan baitut inguru handi bat, bidea ez iakinez" H. �<br />

Inguru bat eginez ixilka sartzen nintzan etxean. JE Bur 16. Bideak, inguru handi bat eginez, ordokiaren<br />

erditsutarik aldeanbertze geramatza. JE Ber 10. Eurek ere arratsalde hartan inguru luze bat egin zutela. Osk<br />

Kurl 147.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

465

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

� Procesión. � Dügün egin üngürü bat / Konpostelako lürretan. 'Procession'. Xarlem 1195 (prosesione bat en el<br />

segundo manuscrito).<br />

� (c. <strong>sg</strong>. A; Ht VocGr 305, <strong>Lar</strong>, Añ, VocBN, H). "Ambito, circunferencia" <strong>Lar</strong> y Añ. "Tour, circonférence d'un<br />

lieu, d'un objet. Hiriaren inguruak badu bi orduen bidea" H. � Gipuzkoako inguru guztia da ogei ta amairu<br />

legua gitxi gora beera. 'Contorno'. <strong>Izt</strong> C 24. Bere adarraren (intxaur ondoaren) ingurua edo zirkunferenzia 95<br />

metro da. EgutTo 3-1-1918 (ap. DRA). Sartzen gira etxe gora batzuek lau aldetarik hesten duten Plaza Castillo<br />

aipatuan. Inguru guzian etxeek egiten dute arku-azpi. JE Ber 20. Iainkoak ez du luze-zabalik, ez ingururik. Or<br />

QA 169. Amabost metro luze, larogei zentimetro inguruz ondoan. Munita 86. Bere gerria, inguruz, amabi metro<br />

bada. Ib. 50. � Maai-Inguruko zaldun ibiltarietakoa egi-egitan izan bazan ere. "Tabla Redonda". Berron Kijote<br />

192. � Lurraren inguru guztian ibilita gero atzera etorri zanian. EEs 1917, 99.<br />

�4. Consecuencia, repercusión. � Zure asmo eder orrek izan ez dezan inguru txarrik. Bv AsL 60.<br />

�5. Giro (de palabras); circunloquio. "Au fig., détour, excuse, ambages dont on se couvre à dessein les choses"<br />

H. "Inguruz eta termaiñuz mintzatzen duzu egiaren gordatzeko (Sc)" A (s.v. termaiñuz). � Bildur izateko da<br />

dakarzuzan inguru eta atxakija oneek ifinten dituzubezala pekatubetatik urteteko benetako gogorik<br />

eztaukazubelako. Astar (ap. H). Haritchabaletek jaun apezküpiari entelega-erazteko Santa Graziako etxetan<br />

bazela haurrez gaintika, hartü bazian üdüriz arruntxegi zen üngüria. Const 34. � "(En) plata, ingurubage" <strong>Lar</strong>.<br />

"Au fig., circuit de paroles, long discours, ambages. Esazu inguru gabe" H.<br />

�6. enguru. Porte. � Gúe áma zaharrér etzieiá únts egónen egünko gaztén phílda bería; hála hála, bégokó gúe<br />

üskáa zaharrái zaharrék eakátsi zéikièn engüia. "Allure". Lrq <strong>Lar</strong>raja RIEV 1931, 233.<br />

�7. Nombre de una danza. "Tiene tres partes independientes entre sí: soka dantza (danza de la cuerda), inguru<br />

aundi o lau dantza (danza circular grande o baile de cuatro) e inguru txiki o ingurutxo (baile circular pequeño)"<br />

CEEN 1970, 198. v. ingurutxo. � Lenengo ingurua kantatzen bai al dakin nor asi zan? Or QA 192. Ingurua ta<br />

zubi egiñik, asten ditxin bi naparrak zortzikoka. Ib. 192.<br />

�8. (H), unguru. Alrededor (de). � Zuen inguru dabila, zein irets dezakeen bilha. "À l'entour de vous". Lç 1<br />

Petr 5, 8 (He ingurutan, TB inguruan, Dv inguruka, Ol baranoan). Garrien inguru eun bat imini. Añ EL 2 215.<br />

Arropa belzenak, zaia eder haiduru, / edertarzunaren egon dite inguru. Arch Fab 197. Yende guzia hirriz<br />

yartzen da inguru. Hb Esk 220. Ez dabiltza hek iguzkiaren inguru. Hb Egia 39. Zelaiaren inguru, ibarreko auzo<br />

txikiak, amaika, elkarren gainka. Mok 13. Soldadoen andana jarria / hobiaren inguru. Ox 81. Gizon guziak<br />

inguru, / Petiritsantsen haiduru. Etcham 187. Onoimenezko lore bikañoi, / guraso deunen inguru. Enb 153.<br />

Etzaio oartu, naiz gordegailluaren oso inguru ibilli. Ldi IL 91. Kristoren heriotza urtearen inguru. Mde Pr 247.<br />

Erdian, mai illun bat, eta inguru, lau silla. Erkiag BatB 91. Gau ederrean illargi inguru, / izarrak zeru urdiñean.<br />

NEtx LBB 369. Munduaren inguru nekerik gabe gabiltzala, lagun-artean gara nonnahi. MEIG I 181.<br />

v. tbn. Zav Fab RIEV 1907, 538. Gy 235. AB AmaE 24. Ag AL 58. SMitx Aranz 87. Gazt MusIx 137. Üngürü:<br />

Mercy 12.<br />

� Arkaitz-inguru / dabillen erle-mulkoa. Or Eus 392.<br />

- ELE-INGURUZKO, ELIZ-INGURU, ELIZ-INGURUKA, IBIL-INGURU. v. ele, eliza, ibil-inguru.<br />

- INGURU-ALDE. Alrededor(es). � Jende saldo handi batez lagundia zuzun, eta inguru alde orotarik<br />

hertsatzen zizien. AR (ap. H). Berriz ta berriz igortzi betazalak, berriz ta berriz aztertu inguru-aldeak batbanaka.<br />

Mok 14.<br />

- INGURU-ALDI. v. supra (7). � Beraz, ingurualdi batzuk egin eta beste zenbait zortzikoaldi atera, bukatu<br />

yunate dantza ori. Or QA 194.<br />

- INGURU-ALDRA. Alrededor. � Libek sagastitik eraman zitun txitai begira ta laztanka ziarduten etxeko<br />

danak inguru-aldran. TAg Uzt 118.<br />

- INGURU BEHATU, BEGIRATU. Mirar alrededor. � Eta inguru behatzen zuen, haur egin zuena ikhus<br />

lezanzat. Lç Mc 5, 32 (He inguruetarat, TB alde orotarat, Dv inguruka, Leon itzulian, Ol baranoan). Gauza<br />

guzietara inguru behaturik, eta ia berandua zela, ilkhi zedin Bethaniarát. Ib. 11, 11. Ura orrela atsekabetu zala<br />

ikusirik, inguru begiratu zuen ta esan zien bere ikasleai. Ir YKBiz 350. Inguru begiratzen zuen ori egin zuen<br />

emakumea ikusi naiez. Ib. 97.<br />

- INGURU-BEGIRA. Mirando alrededor. � Atsegintxo uke, naski, inguru-begira egoitea. Or Mi 32. "Makil"-ek<br />

eskatzen du bere burni-makil, / inguru begira ta arontz-onontz ibil. (Interpr?). Or Eus 32. Luzaroan ingurubegira<br />

ibilliaz gero, zokondoko seskadiraño aurreratu zan. TAg Uzt 164. Ernio-mendiaren gandorretik<br />

ingurubegira. Ib. 71.<br />

- INGURU BEZTITU. Vestir. � Egun landán belhar dena, eta bihar labean ezarten dena, Iainkoak hala inguru<br />

beztitzen badu. "Dieu vêt ainsi". Lç Lc 12, 28 (He beztitzen, Dv jaunzten, Leon aphaintzen, Ol yazten).<br />

- INGURU BILDU. � Baiña laiñoz zaude inguru bildua, nai zaunak ikusi. "Estás rodeado de nubes". Or Poem<br />

531.<br />

- INGURU EGIN. (Precedido de dat.). Rodear, bordear. v. tbn. ejs. de inguru egin, supra (3). � Basuari inguru<br />

egitten eutsan bide zior bat aurkittu eben. Otx 105.<br />

- INGURU-HERRI. Pueblo circundante. � Inguru-errietako gizaldra asko jai soñekoakaz jantzirik eta bideak<br />

betean joaten dira Arranondora. Ag Kr 41.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

466

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

- INGURU ESTALI. Recubrir. � Alianzako arkhá osoki urrhez inguru estalia. "Couverte". Lç He 9, 4 (He alde<br />

guzietarik inguru urrez estalia, TB inguru guzian osoki urrez estalia, Dv, Ol alde orotarik urrez estalia). Eta<br />

hura inguru estalirik, haren begitharteari zeraunsaten, eta interrogatzen zuten. "Bandé". Lç Lc 22, 64 (He, TB,<br />

Dv, Ol begiak estali). � Gizón gazte bat iarreiki izan zaión gorputz billuziaren gainean inguru mihise batez<br />

estalirik. "Enveloppé". Lç Mc 14, 51.<br />

- INGURU-INGURU (Urt V 83ss.). a) Alrededor (de), en torno. � Hillen hezurrak goiti daude galerietan<br />

inguru inguru altxaturik eta hedaturik. Tt Onsa 40 (Arima 13 unguru unguru). Goizetan eder dizü ekhiak<br />

leiñhürü, / mündi'argitzen dizü üngürü üngürü. 'En tournant tout autour'. ChantP 44. Sartu eztedin inguru inguru<br />

/ jarri egizu esia. AB AmaE 424. Mendi gain hartan, eginarazirik asentu edo murru bat inguru-inguru eta batere<br />

teilaturik gabe. Jnn SBi 85. b) "Inguru inguru dabilla" H (s.v. inguru). "(Sc), dando rodeos" A. � [Debria]<br />

üngürü üngürü beitabila, nur irets ahal diruan. Mst I 13, 1 (Ip üngürü üngürü; SP inguruz inguru, Ch<br />

ingurutan). Eztá gauza oník segúr ta betíko, gaitzak bai abásto, ta perillak ingúr ingúr. LE Ong 80r. Üngürüüngürü<br />

dabila, galdü gabe bere bidia lürbola üngüraria. Chaho AztiB 10. Itsasoko urak bethi horrela dabiltza,<br />

inguru inguru arroda bezala. Dv Dial 110 (It jiraka biraka, Ur jiran, Ip ützül üngürüka). Badabiltza haren<br />

ondoan inguru, inguru. Elsb Fram 142. Elgarri lothurik, dantzan hasten, inguru, inguru, barne guzia hartuz. JE<br />

Bur 79. Inguru inguru, gaitzeko ahari bat, oso osorik erretzen ari zuten. Barb Sup 175.<br />

- INGURU-ITXURA. "Délinéament" T-L.<br />

- INGURU-ITZULI. Vuelta alrededor (de). � Üdüriz-ükhürü dabila, hurian untziak bezala, itxasairian,<br />

lürruntzitto hau, igeri-igeri, bere urtheorozko ekhi-üngür'ützülian. Chaho AztiB 10.<br />

- INGURUKO MIN. "Inguruko-mine (ertitz, beazko, panadizo). Inguruko mine gaixtua da. Inguruko mine<br />

sendatu zait" Izeta BHizt.<br />

- INGURUN-BUELTA. "Ungurun buelta (R), dando vueltas" A. Podría ser un compuesto de ungurune.<br />

- INGURUZ (S (üngürüz), R ap. A). a) "Dando rodeos. Gora naiz apal, yoa inguruz [sic] (R)" A (s.v. üngürüüngürü).<br />

� Xüxenka edo üngürüz, norbaiti ogen egiten edo egiten ahal dian gezürra ez da haizü. Const 20. b)<br />

En torno, alrededor (de). � Lora guztiak inguruz dabe esitzen dana. AB AmaE 158. Jendea, erreleki / hoieri<br />

inguruz, / zeinatuz paratzen zen / ukhurturik buruz. Zby RIEV 1908, 760. Belardien inguruz kabi orren esi / baso<br />

maitea dago. Or Eus 11.<br />

- INGURU ZERRATU. Sitiar, rodear. � Jaunak, üngürü hiria / behar dügü zerratü. Xarlem 591.<br />

- INGURUZ INGURU (SP). En torno, dando vueltas. � Inguruz inguru baitabilla nor irets dezan bilha. SP Imit<br />

I 13, 1 (Ch ingurutan, Mst, Ip üngürü üngürü). Nola pinpirina, argia ikusirik, kurioski baitabilko he]l[galdaka<br />

inguruz inguru. SP Phil 254. Su-zirimolan eta inguruz-inguru / <strong>Lar</strong>rungo buruari sutan doazkote. Iratz 131.<br />

Eguzkiek, inguruz inguru, / ene soin haur, berriz sor haiduru / hiretan lo, garrez jo lezaten. Mde Po 53. �<br />

Hemingwayren kontatzeko modu soila, elkorra itxuraz eta inguruz inguru nora gabe dabilena. MEIG III 113.<br />

- HITZ-INGURU, ITZUL-INGURU. v. hitz, itzulinguru.<br />

� Etim. De lat. in gyrum.<br />

inguruarte. "Ferial. No se emplea actualmente. Continúa llamándose así un campo donde en tiempos tenía lugar<br />

el ferial" Asp Leiz2.<br />

ingurubil. �1. "Espira, ingurubilla" <strong>Lar</strong>. �2. "(msLond; Bot.), espirea" A.<br />

ingurubilka. "(En) colimaçon" T-L.<br />

ingurude. � Cerco. � Bereala ingurudeari lagarik etsaia sakabanatu zan zatika, gure bajel banakakoari<br />

ekitera. <strong>Izt</strong> C 444.<br />

ingurugiro. � Ambiente; circunstancia. � Zirkunstanzi edo inguru-giroak ernetako olerkiak dirala esango du<br />

norbaitek. Lab Egan 1955 (3-4), 21. Neri ere lagun gertatu zait ingurugiroa, lantxo au antolatzekoan. Garm<br />

EskL I 70. En DFrec hay 8 ejs.<br />

inguruibil. � Rodeo (?). v. ibil-inguru. � Inguruibil nardagarriz ondoratzen zaio mutilla neskatxoari eta [...]<br />

besapetik ausardiro eskua kiribilduz, bideari ekiten diote. TAg Uzt 7.<br />

inguruka (AN, BN ap. A; SP, Urt IV 203, <strong>Lar</strong>, Añ (V, G, AN), VocBN, Dv (s.v. inguru), H), unguruka (Sal, S<br />

(üngürüka), R ap. A), unguka, ingurka, ingurika. �1. Dando vueltas. "Retortero, al retortero" <strong>Lar</strong>. "(Ir o venir)<br />

rodando, inguruka joan, etorri" Añ. "Par tours faits autour d'un centre réal ou fictif. Inguruka dabila arranoa<br />

sarraskiaren eske" H. "Rodando, girando" A. v. itzulinguruka. � Badabiltza, ordea, inguruka, probetxu gabe,<br />

bethiere lekhu berera bihurtzen direla. Ax 97 (V 66). Arzaia ez dabil isilka, ingurka ta gordeka; zuzen-zuzen<br />

dijoa bere ardietara. Mb IArg I 371. Etsaia alferrik dabil, / leoia bezela, / inguruka, ustez zerbait / artuko duela.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 467<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

GavS 24. Trapu tzar bat bezala inguruka gain-behiti yausten nintzela. Elzb PAd 44. Arranoak beren kafien eta<br />

ohantzen ondoan egaldaka, ingurika. Zub 118. Ardi sarkoia esi-inguruka / dabilla argigune billa. Or Eus 82. Eta<br />

han gelditu ziren, lekuaren gainean inguruka, lurrari zangoez joka. JEtchep 101. Inguruka ibilten asi bedi eta<br />

urrats neurtuz lurrari ots-eragiten. Ibiñ Virgil 98. Egazti ankerrek inguruka ta inguruka / besteengandik berezi<br />

[ninduten] ahaleginetan. Lasa Poem 98. Lürra da üngüka ari, eta ez ekhia, üdüri dian bezala. Egunaria 13-3-<br />

1974 (ap. DRA).<br />

v. tbn. LE Doc 47. Darric RIEV 1912, 225. Barb Sup 164. JE Ber 50. Mde Pr 92. Gazt MusIx 107.<br />

� Süperiürra, üngürükaz, heltü zen nuzpait Haritchabaleten kanberala. Const 21. � Inpioak, bekatoreak<br />

inguruken, eta bueltaka dabilzela (Ororbia, 1758). ETZ 99.<br />

� (Precedido de dat.). � An dator mirua egazka etxiari inguruka, egunaro oi eban begiraldija egitten. Otx 171.<br />

� (Hablar) con rodeos. "Au fig. par circonlocution, circuit de paroles. Mintza hadi zuzen, eta ez hola inguruka"<br />

H. � Eziñ ukatu dituztenian euren gaiztakeriak, dabiltza inguruka. Kortazar Serm 403. Hitzak nahi nuan tokira<br />

zuzentzen ausartu ez, eta inguruka hasi nintzan mintzatzen. Osk Kurl 113. Gauza zikhinak ez ditu aiphatuko, edo<br />

neholaz aiphatu gabe ez baditu uzten ahal, polliki eta inguruka mintzatuko da hetaz. Lf ELit 93.<br />

�2. "(AN-5vill), (andar) curioseando" A.<br />

�3. Alrededor (de). � Yaun illezuri agurgarri batzuk ari zenituen zerbaitetan, mai baten inguruka, paper ta<br />

idazti sail aundien artean. Ldi IL 63. � (Con -ko, adnom.). � Baña badegu susmo, egiaren ingurukako izketa<br />

polit utsa ez ote-dan. Ldi IL 61. Orra egi bat, ingurukako izketa uts politarik gabea. Ib. 91. � En círculo. �<br />

Exeri ziran, bada, aietatatik sei, larru-gaiñean inguruka. "A la redonda de las pieles". Berron Kijote 123.<br />

�4. (Sust.). Rodeo. � Ekusten zuten lotan gelditzen zirala beti israeldarrak beren ingurukak egin ta. Mb IArg I<br />

390. Ezpaliz Jangoikoa den bezain ona ta urrikaltia, inguruk oriek artu bage emanen lioke bekatariari dagokan<br />

sari ta pena gogorra. Ib. 119. � Leialtarzünik eta üngürükarik gabe aritzerik ez da bakhoitz zonbaitetan baizik,<br />

eta hetarik zen Juhane Arhainx. Eskual 21-2-1913, 4.<br />

ingurukada. � Vuelta. � Arrantzale bakotxak samearen jiran iru edo lau ingurukada artuta. Ag Kr 39.<br />

ingurukari. "Giratoire, üngürükari" Casve.<br />

ingurukatu (T-L), ingurikatu (Dv � A). �1. Rodear. "Rodear, hacer el rodeo" A. "Contourner" T-L. � Molde<br />

gezurrezko bat, haren egiazko naturaleza ingurikatzen duena. Prop 1896, 229. Su zerrenda batek mendi thini zut<br />

bat ingurikatu zuen. Prop 1900, 67. Bazakiela bere "ezaren" musu batean polliki ingurikatzen! "Envelopper".<br />

Ardoy SFran 148. �2. ungurukatu. Dar vueltas. � Nahigabearen ithogailu, agoardient-flaskoak eskutik eskurat<br />

ingurukatuko dire. Prop 1906, 86. Gizagaxo erretor xaharra hatsa juanik üngürükatzen zen ahal bezala, sotena<br />

hegalak herrestan. Const 24. Ingurukatzen ziren tokiaren gainean. JE Ber 94.<br />

ingurukeria. �1. "Ambages, circuit de paroles, faux fuyants, mauvaise excuse, détour, feinte. Utzkik<br />

ingurukeria hoiek" H. �2. "Ingurukerie (zirimola, sorgin-aize; remolino de viento). Ingurukeriek iretze meta<br />

guziek gan zazkun" Izeta BHizt. Quizá se trate de ingurukari.<br />

inguruketa. � Vuelta; rodeo. � Erriaren inguruketan, beingoan jardun eban ekiñalean saltzen. Erkiag BatB 31.<br />

Inguruketaz eta abiaduraz bakarrik dabilela dirudi. "Rodeo". MEIG IX 121 (en colab. con NEtx).<br />

ingurumari (V-m, G-azp-goi-to), ingiru-mari (V-ger), ingurumai (G; <strong>Izt</strong> VocC, H (V, G)), inguromai. Ref.: A<br />

(ingurumari, ingiru-mari, ingurumai); VocZeg 285. �1. Alrededor(es). "Contornos, derredor" A. v. inguru. �<br />

Tr. Documentado en autores meridionales. En DFrec hay 14 ejs. � Inguromaiko [sic] jendeak jaiera andia<br />

gordetzen diola. <strong>Izt</strong> C 51 (161 ingurumai). Belen eta ingurumai guzian jaiotako aur seme guziak iltzeko [agindu<br />

zuen]. <strong>Lar</strong>d 369. Bere inguru maira begiratuaz. Arr GB 20. Bakoitzak artu zuan bere aulkia exeriaz maiaren<br />

ingurumarian. Zab Gabon 49. Alegeretu oi dau / ingurumai guztia. AB AmaE 384. Illundu arte ango apaizak<br />

iduki zun gordeta, ingurumarin zebillen ala-olako jendearengatik. Or SCruz 27. Eusko-pireneen inguru-maiak<br />

bereala lateldunen bizikerara biurtzen asi ziran. JMB ELG 99. Denbora aretan ingurumariko neska gazte<br />

guztiak Urrusuan juntatu oi ziran ardazketara. AIr EuskIp 23. Inguru-mai guzia dauka / baserri txuriz betia.<br />

And AUzta 152. Utzi dauan tokian ez ingurumarian ez da agiri zoroburdia. Erkiag BatB 112. Humboldt eta<br />

Humboldten ingurumariko euskaldunez. MEIG VI 65.<br />

v. tbn. A BGuzur 114. Elizdo EEs 1925, 213. Zait Plat 20. Etxde Egan 1961 (1-3), 90. Onaind in Gazt MusIx<br />

147. Vill Jaink 147. Uzt Sas 285. Ingurumai: Zink Crit 38. Mok 3.<br />

� Dramak eztu beste iturbururik, nobela ere beronen ingurumarian ari da. Vill Jaink 118. � "Rodar,<br />

ingirumaria etzin" Lcc (cf. ib.: "caer, etzin").<br />

�2. "(V), rodeos, perífrasis, circunlocuciones" A. � Esan baditu kristiñau batek esan biar ez dituzan jirabira<br />

eta ingurumariyako berbak. (Interpr?). Ur MarBi 137. Bere lan-mugari begirik kentzeke, mila ingurumariren<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

468

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

bitartez iristen du lana burutzea. MEIG IX 117 (en colab. con NEtx).<br />

�3. Alrededor (de). � Errodrigo iritxi zanerako, antxe zeuden Elorri-arantzaren ingurumari, bazka gozoan.<br />

SMitx Aranz 25.<br />

ingurumarika (V-arr ap. A). � Al corro. "Juego de niños que consiste en dar vueltas enlazados unos a otros por<br />

las manos" A. � Antzokiaren oinean, an zebilen neska sail batek ingurumarika ta karraxika, lelo bat kantatzen<br />

zun. Or Mi 132.<br />

ingurumen. �1. (Det., precedido de gen.). Aproximadamente, más o menos. � Bogatu zuten ondoan hogoi eta<br />

bortz edo hogoi eta hamar bidarten ingurumena. TB Io 6, 19. Laur ehun eta berrogoi eta hamar urtheren<br />

ingurumenaren buruan. TB Act 13, 20. �2. (BN ap. A; VocBN � Dv, H), ingumen (Hb ap. Lh). Alrededor(es).<br />

"Alentour" Dv. � Khondetarra ingurumen guzian aiphatua da. Prop 1900, 71. Gazteagoko eta berdin khartsu<br />

direnak, bere ingurumenerat Mill-Hill-dik bilaraziak baditu. Prop 1906, 64. Ingurumeneko haurrentzat altxatuak<br />

diren eskola xeheagoetan. Ib. 73. Bil daitezela [zuhur-hitzak] eta ingurumenean aipha, hedatuko dire. Lander<br />

RIEV 1908, 624. Haren gostuko ez zen ingurumenetan gizonik, bera bezain ederrik eta zentzudunik. Lf Murtuts<br />

29. Ez dugu ahantzi behar, toki hortan eta ingurumenetan arrotz hainitz bazela kokaturik. Lf CEEN 1973, 129.<br />

inguru-minguru (AN-egüés ap. A; H, s.v. ingura-mingura), inguru-mingura. �1. (Sust. pl.). "Ambages,<br />

rodeos" A (s.v. inguru). � Nondik aitzakiak, inguru mingurak gutitzea, nastakatzea, ez eta baietz, ez agertu<br />

naiez dena den bezala? LE Urt 284 (ms. 100v inguramingúrak). Inguru-minguru horien berri jakin nahi duenak<br />

badu non idoro jakingarririk aski. MEIG III 114. � Bere burua kanpora uxatzera utzi nahi ez duen euli etxekoi<br />

baten inguru-minguruak. Mde Pr 83. �2. + ingu-minguru. (Adv.). "Inguru-minguru (Lc, BN-baig, Sal), dando<br />

rodeos" A (s.v. inguru). � Goizetik Koxko ingu-minguru / zer atera zebillena. Or Eus 231. Nehor ez da gehiago<br />

aski aberats bizitzeko zango bat bertzearen gainean erhi-pototsak bat bertzearekin inguru-minguru dantzan.<br />

SoEg Herr 7-7-1955 (ap. DRA). Zoritxarra besterik ez yabilkit inguru-minguru. Erkiag Arran 157. Hor zabilan<br />

ere ikastetxe arte beretan, inguru-minguru, gizonxka bat erdi maingu, erdi eskale. Ardoy SFran 96.<br />

- INGURU-MINGURUAN. Alrededor (de). � Sendi guzia sutondoaren inguru-minguruan bilduta dagon<br />

garaian. Etxde JJ 91s.<br />

inguru-muru. � Alrededor(es). v. ingurumari. � Haur baten begiez inguru-muruak begiratu. Lasa Poem 109.<br />

ingurunatu. � Rodear, recorrer. � Gure mundu huntako iphar aldean daudezen leihor eta itsasoak, [...] behin<br />

ere gelditu gabe, ingurunatzen dituela. Darric RIEV 1912, 224.<br />

1 ingurunde (<strong>Lar</strong> � H). � "Circunvalación" <strong>Lar</strong>.<br />

2 ingurunde. "Yunque (bord [?])" A Apend. v. ingude.<br />

ingurundetu. "Environner de palissades" H.<br />

ingurundetzaile. "Qui construit une circonvallation" H.<br />

ingurune (S; SP (que cita a Ax), Dv), ungurune (üngürüne S; Gèze), ingurun(a) (L; H (L, BN)), ingrugune,<br />

engurune (S). Ref.: A (ingurumen, üngürüne); Lrq (ingürüne); Gte Erd 165. �1. Alrededor(es), contorno(s).<br />

"Environs, contour. Berria hedatu da ingurune guzian" Dv. "Alrededor, contorno" A. "<strong>Lar</strong>raiñeko<br />

üngü(rü)netan (S)" Gte Erd 165. v. inguru. � Munduko ingurune eta korner guzietan. Lç Adv ** 1r. Edaten<br />

duten ur-xorta guztietan ingurunera behatzen dute. Ax 342 (V 228). Inguruka edo ingurunean dabiltza gaixtoak.<br />

"In circuita impii ambulant". Ib. 97 (V 66). Bidasoa heldu dela Baztango ingurunetan Espainiako aldetik. ES<br />

161. Fede har dezen orok / Españan eta üngürünian. Xarlem 1195. Potret haren ingurunetan ezarriko dire<br />

zenbeit buketa sasoineko lorez eginak. MarIl 11. Haren sortzeak inguruna guziak bozkariotan ezarri zituen. Jaur<br />

399. Igorri zian, Bethleemen eta üngürüne güzietan, bi urthe eta gütiago zien haurren ororen ehoitera. Ip Mt 2,<br />

16 (SalabBN ingurunetako; Lç aldiri, He, Dv, Leon, IBk inguru, Echn dermio). Egin zizien publiko ingrugune<br />

guzian. Samper Mt 9, 31. Uhinak dire aphaltzen / haren ingurunetan. Arb Igand 158. Eskerrak unguruneko<br />

emazter. Mdg 126. Ez zela ni baino hoberik atzemanen ingurune hautan guzietan. Barb Sup 10. Mündia<br />

kalostrapetan eta hilerri üngürünetan zagon. Const 34. Ahalgetu nahi balu bezala inguruneko edertasunaren<br />

zoragarria. JE Ber 11. Bere izakerari ez zegokion ingurunean bizitzea gerta izan zitzaion. Gazt MusIx 60. Ez<br />

leitia ere altxa / üngürünetan lantegiak, / herrian bizi ditian / behar bezala gaztiak? Casve SGrazi 62. Laster<br />

aski zabaltzen da ingurune horretarik kanpora ere. MEIG V 114. En DFrec hay 8 ejs. de ingurune.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

469

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

v. tbn. Hm 136. SP Phil 292. Tt Onsa 95. HeH Io 5, 2. HU Aurp 127. Vill Jaink 72. Inguruna: TB Mc 1, 28.<br />

Üngürüne: Mst I 25, 1. Mercy 37. CatLan 29. Egiat 207.<br />

� "Inguruna, séquito (V-gip). Iaikiera onak inguruna ona, a quien madruga Dios le ayuda" A Apend.<br />

�2. + inguruna (Ht VocGr 436), engurune. Aproximadamente, más o menos; alrededor (de). "Vers les quatre<br />

heures, laur orenetako ingurunan" Ht VocGr 436. v. inguru (2). � Hogei eta hamazazpi urtheren ingurunea<br />

aitzinetik. Lç Adv ** 2v. Nola bere bizitze gaixtoaren utzteko ingurunera zenean, ibili zen ezin ethenduz. Ax 52<br />

(V 34). Sei edo zazpi mila urthe hontan edo ungureno [sic] hontan. Tt Onsa 137. Hogei eta hamar urtheren<br />

üngürünia. Bp II 27. Bederatzi ehun eta laurhogoigarreneko urthearen ingurunean egin zuen deklarazino bat.<br />

ES 160. Ehun eta berrogoi eta amar urtheren ingurunean eskuarak eztu ganbiadurarik hartu. Ib. 99.<br />

Benedikzione onduan, jaun direktorrak eginen dü oren kart xipi baten üngürüneko exortazione bat. Mercy 29s.<br />

Nere bürüzagisak zor dereit zortzi peseta edo üngürünia. Egiat 179s. Eguerdi ingurunan [...] ohartu zen munstro<br />

iduri bati. MarIl 70. Igaran zian Ejiptan zazpi urtheren üngürünia. Ip Hil 127. Díla hói-ta-hamabóst urthéren<br />

engürünía. Lrq <strong>Lar</strong>raja RIEV 1931, 234. Oinarriak, beraz, joan den mendean ditu, eta are antzinago, Leloren<br />

kantuaren ingurunean. MEIG III 44. v. tbn. UskLiB 42 (üngürüne).<br />

�3. Curva. "Zubira hurbiltzean bideak ingurune bat egiten du" Dv.<br />

�4. ingirune. "(V-m), avío" A. v. inguragune (2).<br />

- INGURUNEZ. Dando un rodeo. � Pheniziatik ingurunez / sartzen zen lur urrunetan. Zby RIEV 1909, 398.<br />

ingurupe. "(Hb), proximité" Lh.<br />

ingurupen (L, BN, S ap. Lh). � Contorno, circunferencia. � "Nola da horren segida? (BN-arb), horren<br />

ingurupena nola da? (BN-arb)" Gte Erd 202.<br />

ingururatu. "Aproximar. Nekez baten ingururatu genduan probarrixa lelengo ultzera. Illabeteko itxas-ibilixen<br />

ondoren, ingururatu giñan islanda baten muturrera" Etxba Eib.<br />

ingururazi, inguruerazi. � Hacer girar. � Burukiaz ongi babestua, zai egon zitzaion, ezin bait-zuan bere<br />

mandoa aruntz-onunzka inguru-erazi. "Rodear". Berron Kijote 106.<br />

ingurutiar. � Satélite. � Ametsetako xori distirantak iduri delako "satellites" edo ingurutiarrak, dabiltza<br />

huxtuz lurraren bazterrez-bazter. SoEg Herr 15-1-1959, 1.<br />

ingurutsu (AN-5vill ap. Gte Erd 144; SP, Dv). �1. (Aprox. de inguru). "Lieu ou temps approchant d'un autre<br />

lieu ou temps. Bazko ingurutsuan goanen da, il s'en ira vers Pâques. Bordaleko ingurutsuan gelditu da" Dv.<br />

"Alkarren ingurutsu (AN-5vill), elkarrekin batetsun (AN-5vill)" Gte Erd 144. � Hazil ingurutsuan erle<br />

aberatsei khentzen zaiote gaineko gaitzerua. Dv Lab 299s. Ogei ta lau urte kunplituba nitzan ni, jauna, eta<br />

lagunak ere ingurutsu ortakoak. Sor Bar 90. Ogeitabost kilometro ingurutsuko mendibidea. Etxde JJ 195.<br />

Goazen ingurutsu horretan hasi zen Donosti-inguruko teatroarekin. MEIG VII 34. � (Precedido de gen.). "Oren<br />

erdi baten ingurutsua, environ demi-heure" SP. � Hill izan zen hirur hogoi urtheren ingurutsuan. Lg I 338. Izan<br />

zen osatua [tenplu hura] mundua kreatu zenetik hirur milla urtheen ingurutsuan. Ib. 329. Alaba bakhar bat<br />

baitzuen, hamabi urtheren ingurutsukoa. Dv Lc 8, 42. Bertsoak ez dira berdinak luze-laburrean, neurri jakin<br />

baten ingurutsuko badira ere. MEIG IV 93. �2. "Tortueux, peu franc, qui aime les détours" Lh. � Manoleteren<br />

toreo-gisa urri eta labur adina da aberats eta ingurutsu Altube jaunaren mintzaera. MEIG II 93. �3. "Tortueux,<br />

chemin plein de tourments" Lh.<br />

ingurutu (<strong>Lar</strong>, Dv (G), H (V, G)). �1. Rodear, cercar. v. inguratu. � Ingurutu zuen an argizko odei batek. Mb<br />

IArg I 365. Lazaro aberats da, dohatsu, loriaz ingurutua eternitatekotz. Jaur 122. [Urola igarotzen da] erri<br />

Zestoakora, zeña ingurutzen daben biribillerdiaren idurian. <strong>Izt</strong> C 113. Etxea soldaduz ingurutu eta erriko atean<br />

kontuartzalleak ipiñi zituzten. <strong>Lar</strong>d 143. Guziak lasterka beragana etorri, irurak ingurutu, eta isillik eta<br />

begiramentu andiarekin zeuden. Arr GB 111s. Gaztaiñ-arbolaz eta intxaur-arbolaz ingurutua. Otag EE 1881b,<br />

59s. Udaberriya badatorkigu ezagungarri oroz inguruturikan. J.M. Tolosa EEs 1913, 113. Jaungoikoa angeruz<br />

inguruturik. Itz Azald 87. Etorri berriak inguru bitzate. Lab EEguna 109. Arresi edo moallaz ingurututako erria.<br />

Anab Aprika 34. En DFrec hay 3 ejs. v. tbn. fB Ic I 57. Echag 68. Apaol 27. Azc PB 41.<br />

�2. "Girar" <strong>Lar</strong>. � Andar alrededor. � Jaikiko naiz, eta ingurutuko det erria. "Circuibo civitatem". CantCS (V)<br />

3, 2 (V y V-m inguratu).<br />

�3. Acercarse. v. inguratu (4). � Itz oiek esan orduko aingeru-samalda ingurutu zitzaien. <strong>Lar</strong>d 367.<br />

�4. Envolver. v. inguratu (2). � Ingurutu ziozkan eskuak antxumeen larruakin. Ur Gen 27, 16 (Dv inguratu, Ol<br />

estali, Ker estaldu). Ikusi zuten xatharrez ingurutua eta lastoaren gainean. Jnn SBi 16.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

470

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ingurutxo. �1. Nombre de una danza. "Baile" Garate 2. a Cont RIEV 1933, 98. "El Ingurutxo es, sin duda<br />

alguna, la danza mixta más importante de Navarra" CEEN 1970, 198. Cf. VocNav: "Ingurucho o ingurutxo: baile<br />

en rueda o danza circular, típica de Navarra, que se baila en Leiza y que se bailó hasta fecha reciente en los<br />

valles de <strong>Lar</strong>ráun, Barranca, Araquil, Ulzama, Aráiz, Erro, Roncal y Basaburúa Mayor". � Eta orrenbestez<br />

ingurutxoa jotzen asiko zaie bertatik. Mok 12. Aurreskuan ta ingurutxoan ateratzea gutxi al da? Lab EEguna 69.<br />

"Ingurutxo" bi molda ditute, / bada jendea begira. Or Eus 193. Naparroan galdu zinan aurresku ori [...].<br />

Gipuzkoan, berriz, orri dagozkion bi ingurutxoak. Or QA 189. Zer enparantza ingurutxo bat ateratzeko! Ib. 189.<br />

Eskeini digun ingurutxoko dantzariek prozesio batean dabiltzala dirudite. MEIG I 165. �2. Dim. de inguru. �<br />

Urmaelaren gañaldean euriaren onda-ingurutxoak eta iturri-xirriparenak alkarrekin naasten. Txill Let 31.<br />

inguruzada (?), unguzada. � Curva, revuelta (?). � Astehartian, [...] Urdiñarbetararen biribilak tokatü dü L.<br />

Chamon-en xefauta, Berrogañeko üngüzadan. Herr 27-7-1961, 3.<br />

inguruzale, unguruzale. � Begi lüze üngürüzalek ikhusiko die egia ala burla den paperen erranak. Herr 14-6-<br />

1962, 3 (DRA traduce "vagueante, jiróvago").<br />

inguzai. "Inguzai (inguruzai), guarda" Asp Leiz2. No debe descartarse que pueda estar relacionado con igurazai.<br />

v. irurazai.<br />

inhi. v. ihi.<br />

inibre. v. jinebra.<br />

inikitate (Gèze), inikidade. � Iniquidad. � Tr. Documentado únicamente en autores septentrionales hasta 1800.<br />

� Gure inikitatea duk hire begién aitzinean gure kondemnagarri. Lç Ins A 5v. Haien bekhatuéz eta inikitatéz ez<br />

naiz gehiagorik orhoit izanen. Lç He 10, 17 (He, TB, Dv, IBk gaiztakeria). Parti zaitezte eneganik inikitate<br />

egiten duzuen guziák. Lç Lc 13, 27 (He, TB gaixtakeriako langilleak, Dv tzarkeria, IBk gaizkileok). Iesus gure<br />

erregia hil dugu gure bekhatiez eta gure inikitate gaixtoez. Tt Onsa 122. Hartu behar dugu, beraz, pazienzia eta<br />

egon Jainkoaren miserikordiaren beira, inikitatea iragan daitekeen arteraiño. Ch I 22, 5 (Mst inikitate; SP<br />

bekatutasun, Ip gaistokeriazko haro hau). Zonbat ere handi beita gure inikitaten nonbria, hanbatenaz handiago<br />

düzü, Jauna, zure jüstiziaren pietatia. Mercy 3s. Erakutsiren ere lantzak, etartziak, inikidadiak dakiala<br />

desegiten. Egiat 167. Oro bizi ginandian / bethi inikitatian. Xarlem 932. Gure inikitate guzien erostale dibinoa.<br />

JesBih 292. � (Con -zko, adnom.). � Mihia ere su bat da, eta inikitatezko mundu bat. Lç Iac 3, 6.<br />

inikuo. � Inicuo, indebido. � Abrastasun inikuoetan leial izan ezpazarete. Lç Lc 16, 11 (He gaixtoetan, Dv<br />

makhurreko ontasun, Leon tzar).<br />

inimine. � (En la expr. inimine ixtantean 'en un santiamén'). v. inomine. � Oro boztü beitira herrian holako<br />

berri hunaz [Garat libratzekua zela]. Bena hau dela, uste-gabe bezala, inimine ixtantian presunera bera heben<br />

zen. Herr 7-1-1960, 3.<br />

iniobitu. v. enjogitu.<br />

inisistu. v. inizitu.<br />

inistra. "Celda o cámara, kamarea, inistrea, gelea" Lcc. Cf. <strong>Lar</strong> Sup (� H): "Recámara, inistura" (por inistrea).<br />

inistu. v. inizitu.<br />

� inistura. v. inistra.<br />

initar. � Momento (?). � [Zeñetan] txoritxubak, goix initarretik asita, eureen soñubakaz iratzartu gura dabeen<br />

gizona. JJMg Mayatz 1. Oh, eguna ta gaba! Oh, ordu ta initar bakotxa! Ib. 16.<br />

initxor. v. 1 iraztor.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

471

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

inhitz. v. ihintz.<br />

iniuria. v. injuria.<br />

inihurri. v. inurri.<br />

� iniuski. v. jujuski.<br />

inizar. v. inuzar.<br />

inizitu, inisistu, inezetu, inistu, iisto, ixto. � Relámpago, rayo. "Iñizitu, iñezetu, iñisistu, inistu, iisto" JMB OC I<br />

390. "Tximist eta oñaztarrien izenak [...] iñizitu, iñezetu, oñaztu [...], ixto" JMB ELG 82. v. oinaztura.<br />

inhiztatu. v. ihiztatu.<br />

iniztor. v. 1 iraztor.<br />

injada. v. ijada.<br />

? injamia (det.). � Ibuarazko untzi güziak, eta harri baliusezko eta brunzazko eta bürdüñazko eta marmorezko<br />

injamiak oro. "Et omnia vasa eboris, et omnia vasa de lapide pretioso, et aeramento, et ferro, et marmore". Ip<br />

Apoc 18, 12. Podría tratarse quizá de errata por imajina.<br />

injaminaskeria, injaminaxkeria. � "Diabluras, cosas de prestidigitador" DRA. Cf. injeminas. � Arristitan ere<br />

haien [mothikoen] zalhe-jokiek eta injaminaskeriek jentia amiatürik etxeki die. Herr 19-9-1957, 3. Balio düke<br />

segür ikhustia [teatre-besta]: badateke khantore, injaminaxkeria eta egiazko teatre-ikhu<strong>sg</strong>arri. Herr 24-10-1957,<br />

3.<br />

injeminas. �1. "Enfant très turbulent (S)" Lrq. �2. "(S-saug), choses embrouillées" Lh. � [Allande Errekak]<br />

bazian aizotako aujami arrunt bat. Prefosta, holako intjamenas kente guzia oro bezala [...] ihizlari zen. GH<br />

1927, 514s.<br />

injendratu. v. enjendratu.<br />

injeniadore. v. inginadore.<br />

injeniatu (-ñia- Chaho). � Ingeniarse(las). � Etorrialdióro aurkibalezáte berendáko doblonbát, injenialezákete<br />

noiz ta nóla etórri. LE Prog 98. Ontáko injeniatutú ta injeniatzentú [deabruak] egunóro ainbérze zebo. LE in<br />

BOEanm 560.<br />

injenier(o). v. injinero.<br />

injenio (Lcc, Chaho), ijenio. �1. Ingenio, artificio. Cf. indeinu. v. inginu. � Mila gezúr diskurritzen, mila<br />

injénio pensátzen ez emáteko miseriabát. 'Sutilezas'. LE Prog 110. O amorearén injénio miragárriak! LE Ong<br />

28v. Ijeniyo txit ederra / zeruan sartzeko. Arrantz 14. Nere senarrak dauzka / ijeniyuak. Xe in MEIG II 108. �2.<br />

Ingenio, explotación de caña de azúcar. � Oso beriak bazituela / berroi t'amar "injeniyo". PE 148. Injeniyora<br />

zijoala esanda / etxetik egin atera. Ib. 152. �3. ijenio. Carácter. � Batzuen farrak, bestien burlak / ezin zituen<br />

sufritu, / ijeniyua txartu zitzaion, / biyotza berriz gogortu. Auspoa 63-64, 279 (ap. ELok 361).<br />

injenioso (Lcc), injeñius (Chaho), injeñus (Chaho). � "Ingeniosa cosa, gauza injeniosoa" Lcc. "Ingénieux,<br />

plein d'esprit, plein d'invention et adresse" Chaho.<br />

injeniur (-ñur Chaho), injenior. � Ingeniero. v. injinero. � Aita azkenean menturatu duk Mendibeltzeko<br />

larrearen iraultzerat. Injenior bat ukan diau. JEtchep 66. Heien beren artetik jalgi diten eskas dituzten injeniur<br />

eta langile bereziak. Othoizlari 1962, 476. Mauriac jaun injeniurra [escrito , representando<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

472

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

probablemente una pronunciación [z#]]. Herr 21-2-1963, 3. Denbora berean segitzen ditutzu "nagusi-injeniurren<br />

bilkura" batzu, esku emaiten zindikat-buruzagieri eta arrantzarieri. Lf ELit 324.<br />

injeniurtu. � Hacerse ingeniero. � Nahiz horietan aritzerik ez dükegün injeniürtü onduan, denek hun<br />

dügü, eta partikülazki hiritarrek [...], laborantxa zer den txestatzea. Gazte 1957 (Sept.-Octubre), 2.<br />

injenuidade. � Ingenuidad. � Injenuidade andierekin konfesatzen zuten etzutela prometitzen biktorie<br />

(Goñi, 1817-1829). FLV 1991, 139.<br />

injiman. "(V-ger), fragata, buque grande" A.<br />

injinadore. v. inginadore.<br />

injinero, injenier(o), injenieru, inkenier(o), injineru, i(n)jiniero. � Ingeniero. v. inginadore. � Tr.<br />

Documentado en autores meridionales. La forma más frecuente es injeniero. Hay inkeniero en Munita y F.<br />

Irigaray (que tbn. emplea ingenier, ingeniero e inkenier). En DFrec hay 7 ejs. de injineru, 10 de injinieru y<br />

sendos de ingeniero e injeneru. � Adierazi zion bere ustea bere adiskide dan On Jose Maria Yarza ziadiztarien<br />

edo injenieroen koronelari. Zab EE 1884b, 234. An dabil bere Aita Kamara injineroa, / gastadoreai munak non<br />

egin erakusten. AB AmaE 186. Injenieru baten emazte ingelesak irakasten dio beraren izkera. A Ardi 30.<br />

Ijiniero baten etxera / juan zan egun batian. Tx B I 151. Ingenier leena telefono-aparexura urbildu zen. FIr 140.<br />

Bigarren ingenieroari ura zaintzeko agindu zion. Ib. 141. Aldi artan bere etxean ostatuz bazituen bi inkenier. Ib.<br />

135 (135 inkeniero). Etxe-eraikitzailleai eta injenieroai ez deitu etxe zartakatuak berrizteko. TAg GaGo 75.<br />

Ikusi al ukan injeniero aleman aren emaztea? ABar Goi 16. Inkenieroak bide zabala egiten ari dirala. Munita<br />

100. "Nere" kilometroen tarteetan ikusten nituan nik, aldizka, "beste" kilometroekin, injinieruak jarriak. Anab<br />

Aprika 82. Injiñerua da. Bilboko Injiñeruen Ikastetxean egin ebazan ikasteak. Alzola Atalak 108. Ondo ikasten<br />

ari zan garaian / eskolatik bear kendu. / [...] Injeniero egingo gendun / al izan baldin bagendu. Uzt Sas 209.<br />

Ezarri dioten izengoitia, "soinu-injenieroa", ederki dagokio. MEIG I 50. Bateko eta besteko adituak (logikoak,<br />

matematikoak, injineroak, linguistak eta abar) bildu omen zituzten. MIH 196.<br />

v. tbn. Injeniero: JAIraz Bizia 63. Injenieru: Arti Ipuin 28. Injiñeru: Kk Ab II 186.<br />

injogi, injubi. v. enjogi.<br />

injuria (Lcc, Urt III 358 y I 115, Chaho), iniuria, induria (Ht VocGr 375). �1. Injuria, ofensa, insulto. � Tr.<br />

Documentado hasta mediados del s. XIX, sobre todo en catecismos. � Ieinkuari egiten duk iniuria handia / hura<br />

borrer egiten duk iuje eure buruia. E 246. [Blasfemioa] partikularki hartzen da Iainkoari egiten zaión iniuria eta<br />

oprobioagatik. Lç Decl a) 2r. Ze eukaikezu / iñogaz injuriarik. Lazarraga 1203r. Euren injuria dabe benga[tu].<br />

(Cantar de la quema de Mondragón). IC I 555. Alferra ernatzen dute ezten eta zihiez / eta ikhean ioatera<br />

bortxatzen iniuriez. EZ Man I 108. Puxant naiz zu konfusione eta induriatik libratzeko. "Injuria". Arbill III 36, 3<br />

(SP erran gaixto, Mst goitzarren, Ol irain). Hekien balsan gorra bezala nintzen hekien induriak ez aditzeagatik.<br />

Gç 45. Jesus berari esan zerozten mihira zitzaizten blasfemi ta injuri guziak. Mb IArg I 261. Laugarrena, bide<br />

bagak edo injuriak parketea. Cb CatV 45 (injuria Bet 14, Cap 13, OA 100, El 13, Iraz 33, CatB 51, CatLlo 51,<br />

CatAe 48, CatSal 49, CatR 49, CatUlz 35; atsakabada edo injuriak CatBus 27). Errege edo Jaun andien aurrean<br />

pipa artzea litzake injuria ematea. Mg CC 229. [Badira] areriotasunian luzaro egon dirianak [...] euren<br />

eretxijan injurija andiren bat artu dabeelako. Mg CO 251. Personarik urkuenaren injurijaak dirala gatxeenak<br />

eruaten. JJMg BasEsc 185. Izandu ditut injuri asko, / injustizi geiegiak. Noe 32. v. tbn. Ber Trat 73r. Gco I 450.<br />

fB Ic I 8. Xe 291.<br />

�2. induria (SP � A). "Menace, mehatxua" SP. "Amenaza. Induriaz, amenazando" A. � Beldurrik ez du nere<br />

biotzak. --Ezpaitakizu, induriaz... 'Las amenazas'. Zait Sof 125.<br />

injuriadun. � Injurioso. � Jangoikoari eztagokion gauza txar, injuriadun, lotsagarri, ezain bat. Añ MisE 201.<br />

injuriatu (Lcc (-adu), Urt I 392, Chaho), iniuriatu. �1. Injuriar, ofender. � Ebanjelioari iarreikiteagatik<br />

gizonéz iniuriatu, menospreziatu, gaitzerran eta iraitzi izatea. Lç Adv ** 6v. Gauza horién erraitean gu ere<br />

iniuriatzen gaituk. Lç Lc 11, 45 (He desohoratzen, Dv, Leon laido egiten). Iniuriatzen gara eta ungi erraiten<br />

dugu; persekutatzen gara eta sufritzen dugu. "On dit mal de nous". Lç 1 Cor 4, 12 (He madarikatzen, TB gaixki<br />

erraiten). Barkatzen diotegula injuriatu eta agrabiatu gaituztenei. Ber Trat 93r. Nihor iniuriatzea, eskarniatzea,<br />

ihakinzatzea edo gauza ansiazkoz berzela desohoratzea da mortal. Harb 170. Meatxatzen, eritzen, injuriatzen<br />

duenak. El 55. Noizetare zehatzen, kolpatzen, hilzen, madarikatzen, injüriatzen baitügü. CatLan 92. Igaroko zara<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

473

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

biotz zikin batekin injuriatzera Jesu-Kristo, ta ixil ixillik egongo da. Mg CC 254. Orobat injuriatzen edo<br />

despreziatzen banaue, badeinkatzen det nere Jaungoikoa. Gco I 421. Projimua injurijau dabenak parka eskatu<br />

biar deutsa lagunari. fB Ic I 105. v. tbn. Cap 94. OA 67.<br />

�2. induriatu (SP � Dv y A). "Menacer" SP.<br />

injuriatzaile (Urt), iniuriazale. � (El) que injuria, insulta. "Blasphemus" Urt III 360s. � Iainkoaren gaitzesle,<br />

iniuriazale, urgulutsu, bantari, gaitz-erideile, aitamén desobedient. Lç Rom 1, 30 (He iroi emaille, TB<br />

eskerniatzaileak, Dv irainti, IBk, BiblE gaizkiesale). Lehen baininzén blasfemazale eta persekutazale eta<br />

iniuriazale. Lç Tim 1, 13.<br />

injurio (Ht VocGr 375, Chaho), iniurio, inyurio. � Injuria, ofensa. v. injuria. � Milla iniurio eta milla<br />

mesprexu egin zian gizon saindu hari. Tt Onsa 53. Erran nahi dute, Jesu-Kristo gure Jauna izan zela injurioz<br />

bethea. CatLav 84 (V 50). Zaurthu izan zuten eta injurio suerte guziak egin ziotzaten. He Mc 12, 4. Hura da<br />

Jinkuari zor zakon erreparazione bat egin zakon injüriua dela kausa. CatLan 151. Malherus haiek jüntatü<br />

zitizien injüriorik krüdelenak süplizio garratz horri. UskLiB 38s. Etxenko bestik ere, ikhus aldi oroz, / hari<br />

[aitari] enzün nausetzaz, eni injürioz. Etch 174. Zer nahi inyurio suerte erran zazkon bekhoz-bekho. Elsb Fram<br />

98.<br />

- INJURIOZKO. (Adnom.). � Blasfemioa edo injuriozko hitz bat Jainkoaren, sainduen edo errelijionearen<br />

kontra erraten dutenek. Brtc 57. v. tbn. CatLav 201 (V 103)).<br />

injurioski (Urt, Chaho). � "Atrocissime, [...] hagitz injustuki vel gaizki vel injurioski" Urt III 31.<br />

"Injurieusement, d'une manière injurieuse, outrageante" Chaho.<br />

injurioso (Urt), injurios (Chaho), injurius (Chaho). � Injurioso. "Actio injuriarum, [...] akzio ofentsagárria,<br />

injuriósoa" Urt I 115. � Debekatzen du blasfemie, zeiñ den erratia itz injuriosoak Jaungoikoaren edo Sanduen<br />

kontra. CatUlz 29.<br />

injustamente. � Injustamente. v. injustuki. � Daroeala laguneen haziendea iniustamente. Cap 109.<br />

injustizia (Lcc, Urt III 31, Chaho), iniustizia, injustizia, inyustizia (Chaho). � Injusticia. v. bidegabekeria. �<br />

Barnetik, gure bihotz guziaz, gure hogena eta iniustiziá ezaguturik egiazki dolu eta desplazer baitukegu. Lç Ins<br />

A 1v. Laket zaitzu iustizia, / iniustizia higun. Hm 51. Helas! Urrun diezadazu / bekhatuaren kutsua, / abarizia,<br />

inbidia, / injustizia itsua. Gç 204. Injustizia graberik [egin ote deban] saldu erosian. OA 164. Jainkoaren kolera<br />

agertzen da zerutik gizon hekien gaixtakeria guziaren eta injustizia guziaren gainerat. He Rom 1, 18 (TB<br />

inyustizia, Ur injustizia; BiblE zuzengabekeria; v. tbn. Phil 386). Pilatusek ikhusten zuen yuduen inyustizia<br />

Jesusen alderat. Lg II 273. Damu dut, Jauna, ene injustizia iraganaz. Brtc 81s. Hertxatuak behar dire izan<br />

hemendik harat eginen tuzten abusuez eta inyustiziez ihardesterat. Revol 95. Zer injustizia! / Ikharagarria! Elzb<br />

Po 214. Dirua dogu injustizia / eta dirua justizi. BEnb NereA 242. Nehoiz bezanbat injustizia ikusten dugu<br />

munduan. Xa Odol 174. v. tbn. Etch 582. Laph 200. CatJauf 19. Noe 32. Inyustizia: Mih 108.<br />

- INJUSTIZIAZKO. (Adnom.). � Rezebitzen dutela iniustiziazko saria. Lç 2 Petr 2, 13 (He, Dv gaixtakeriaren<br />

saria).<br />

injustu (Urt III 31), iniustu, injusto (Lcc, Chaho), iniusto, inyustu, inyusto (Chaho). � Injusto. � Gauza xipian<br />

iniusto dena handian ere iniusto da. Lç Lc 16, 10 (He desleial, TB deleial, Dv tzar, Leon makurra). Hura<br />

errepresentatzen zuela hainitz olde moldeko, koleratsu, iniustu, fermugabeko, kortez [...]. SP Phil 268 (He 271<br />

injustu). Jakiñ prometatu zaiela / justuei parabisua, / eta zaiela injustuei / ordenatu ifernua. Gç 180. Orai hemen<br />

gizonen iuiamendu iniustuak humilki pairatzen dituena. Ch I 24, 4. Pekatari edo injustoa eriotzan gaitzak<br />

arrapatzen dutela. Cb Eg III 214s. Injüstuak kondenatü / sekülakoz erratzera. Xarlem 176. Üskal Herriko jentia<br />

inpot injüstoz bethia. Etch 582. Dekretu inyustu bat. Elsb Fram 121 (70 injustu).<br />

v. tbn. Harb 270. He 1 Petr 3, 18. Bordel 50. Jaur 144. Injusto: Tt Onsa 132. El 57. Inyustu: He Gudu 96. Lg II<br />

272. Gy 294.<br />

injustuki (Urt III 31), iniustuki, injustoki (Chaho), iniustoki, inyustuki, inyustoki (Chaho). � Injustamente,<br />

indebidamente. � Iniustoki egiten duenak rezebituren du iniustoki egin dukeena. Lç Col 3, 25. Bertzeren honak<br />

eztitzala desira edukiteko iniustoki. Tt Onsa 179. Damu guti izanen du iende batzuek haren kontra gaizki eta<br />

iniustuki mintzatzen badire. Ch III 46, 4. Inyustuki pertsekutatua. He Gudu 94 (Rom 1, 18 injustuki). Injüstoki<br />

eta mortalki ofentsatü. Mercy 4. Gure lagünaren huntarzünen hartzia, atzikitzia eta desiratzia injüstoki. CatLan<br />

95. Berarén kóntra emánzen senténzia injustokí. LE Ong 129v. Bertzerena ebatsiko ez duzu, ez guardatuko<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

474

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

iniustoki. CatLuz 6 (CatJauf 6 injustuki). Berset horien egilia jüjen gati / presuntegian egon da injüstoki. Etch<br />

642.<br />

v. tbn. CatLav 136 (V 71). Brtc 64. Ub 170. Jaur 192. CatS 50. Inyustoki: TB Rom 1, 18. Elsb Fram 57.<br />

injustutasun, iniustutasun. � Injusticia. � Gure buruaganako amudioak maiz errebelatzen baigaitu<br />

arrazoinetik, eta sentizen eztugularik eramaiten baigaitu milla iniustutasun eta bidegaberia xipietara. SP Phil<br />

382 (He 386 injustizia). Persekutatzailleen iniustutasunak egiñen du hekien atsekabea eta bihotz mina. Ch I 24,<br />

5.<br />

hink (AN-gip-5vill ap. A), hint (L-côte ap. A), hinka (BN-baig ap. A). � "Mu, nada (refiriéndose a palabras).<br />

Inkik eztu erran" A. "Hinkarik eztu erran" Ib. "Ez zuen atheratu hintik (L-côte)" Lander Cor (ap. DRA). v. txint.<br />

� Nihor ere etzen ausartatu hint baten atheratzera Israelgo semeen kontra. Dv Ios 10, 21 (BiblE hitzik ere<br />

egitera). Nehorek ez du atheratzen hintik. Prop 1898, 278. Ia ixilik, ume! [...] Inkaik ateatzen badek, mantekak<br />

kenduko dizkiat. Lek EunD 28. Auzia trenkatu zen hortikan aurrera, / hiritarrak etzuen hinkikan atera. Xa Odol<br />

150. Nere ezpaiñetatik ez da inkik ere aterako berorren gauzeri far-antza egin naiean edo. Berron Kijote 229.<br />

Burua makur eta inkarik esan gabe kendu zizkion lokerak nagusiak morroiari. Ib. 58.<br />

1 inka. � "(AN, BN-baig), var. de Jinko en cierta fórmula atenuada de juramento. Ala inka! (BN-baig), ala<br />

inkoa! (L-ain), atenuación del juramento Ala Jinkoa!" A.<br />

2 inka, inga. � Inca. � Aita San Ignazioren illoba Martin Garcia Loiola Indietako ingakin bat egin zan. Cb<br />

SIgn 17. Orra Loiola etxerik andienakin bat egin zan: an errege edo ingakin, da emen duke, konde ta<br />

markesakin. Ib. 18. Isil-zokondo axe, gitxienez inka ospatsuen altxorraren gordairu edo ez ete zan siñistuta<br />

egoan Senentxu. Erkiag BatB 21.<br />

hinka. �1. Habla, voz. � Kantikotako esposa bezala lokhartua balinbada hura bezala atzartzen da haren hinka<br />

mendrenean; ah, dio, entzuten dut ene maite maitearen boza, huna non heldu den. Mih 157. �2. "Hinka, le pas"<br />

H. "Hinka bakotxean topatzen da, il trébuche à chaque pas" Lh. �3. "(Dolor de) costado, inka, inkea" Añ. �4.<br />

"Ajes, achaques de la vejez o de enfermedad" A. � Egun gitxijan zara ikusiko / indar galantak arturik, / eta zure<br />

azur banatubetan / inkaren apur-bagarik. Mg PAb 65. �5. Momento, situación, trance (de apuro, angustia). "(Lain),<br />

crisis, momento difícil" A. v. kinka. � Yainkoak erakutsi zuen bere eskua hinka hertsi hortan Susannari.<br />

Hb Egia 26. Hamar orenak yoiteko hinkan, hor aditzen dire, bat batean, lehenik irhintzinak, gero hixtuak. Elsb<br />

Fram 137. Alde ortatik dator nere inka. Ag G 279. Deus hinka gaixtorik heldu balinbada, bere ohorearen<br />

beiratzeko gei izan dadien. Eskual 28-2-1913, 1. Ubelde ondamenaz inka txarrian gelditzen dira lugiñak. Ayerb<br />

EEs 1914, 175. Inka larri artan asperenka ari zen oraino maitearengana. Or Mi 61. Igaro ditudan bideetatik<br />

inka txarrenean ote nago? Zait Sof 195. Inka gorrian yarri nauzute, lurraldeko kanaandar eta pereztarrei<br />

gorrotagarri ni egiñez. Ol Gen 34, 30 (Dv asaldutan, Ker lur-jota). Inka txarrean duzu / indarrez olgeta. "En<br />

mal punto". Gazt MusIx 97. �6. "(V-ger-ple-arr-oroz, G-nav), escozor" A. �7. (G-nav, AN, BN-baig ap. A),<br />

hint (L, BN, S ap. A), inki (Asp Gehi). "Queja" A. "Hinkaz ari izan da. Hinkarik eztu egin" Ib. "Inki, var. de<br />

inka, queja" Asp Gehi. � Gautxorien oiuak norbaiten inka (queja) [iruditzen zitzaizkola]. Ag G 156. �8. "Inka<br />

(V-arr), suspiro" A. �9. "A[h]ínco ve[he]mente, inkia" Dgs-<strong>Lar</strong> 7. "Inka (Vc), esfuerzo que se hace en las<br />

deyecciones difíciles, en marchas penosas, etc." A. "Inke, ínkia, la respiración apresurada y fatigosa del enfermo.<br />

Inka, ínkia, el ruido de respiración fatigosa" Iz ArOñ. �10. "Inka (L-ain), tarea, trabajo" A.<br />

- INKAKA. a) "Quejándose" A (s.v. inka). b) "(V), esforzándose" A.<br />

- INKAZ (V ap. A). Esforzándose.<br />

inkai. v. egikai.<br />

inkakor, inkauor (V-ger ap. A). � "Apegadizo" A. "Lika [...], txoriak arrapetako gauza inkakorrari esaten<br />

iako" A BGuzur 163. Cf. inkatu.<br />

inkamiatu. v. inkaminatu.<br />

inkamiatu. v. inkaminatu.<br />

inkamina (L ap. Lh; T-L), inkamia (DRA). � "Tour de passe-passe" Lh. "Magie blanche", "tour de<br />

prestidigitation" T-L. � Feirietan gizon bat ari da dena inkamina: arrotze bat hauts eta parasol animale bat<br />

athera, ezpata bat irets eta belharritik hamabi pilota jalgi. Herr 25-10-1956 (ap. DRA; pero no se encuentra en el<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

475

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

citado ejemplar).<br />

- INKAMINA EGILE. "Illusionniste" T-L.<br />

inkaminari (Dv � A). � Prestidigitador. "Escamoteador" A. � Dantzari-kantari, klun edo ziminokerietan ari<br />

diren bi mutiko abila, inkaminari harrigarri bat, ez da deusen eskasik izenen. Herr 19-6-1958, 2. Sekulan hitz<br />

hori [prestidigitateur] irakurtzen badu Lafitte jaun aphezak, erranen du bekhainak zimurtuz eta doi bat<br />

minkorturik, "eskuaraz, aldiz, deitzen dire inkaminari, eskuskariak". Herr 14-1-1960, 4. Inkaminari gisa dabila<br />

Japoniako armadan. Herr 7-7-1960, 4.<br />

inkaminatu (Dv � A), enkaminatu (Lander ap. DRA), inkamiatu. � "Escamoter, escroquer" Dv. "Escamotear"<br />

A. � Hanitz ekharriz ere ez, zeren zardina sobera delarik aldian, ezin inkamiatua izaiten baita. Herr 26-11-<br />

1959, 1.<br />

inkaminatzaile. "Escamoteur, escroc" Dv. v. inkaminari.<br />

hinka-minka. � Disputa, litigio. � Lur kantail batez bazuten zerbait hinka-minka hiru gizonek. Herr 17-11-<br />

1955, 3.<br />

inkanta. � Conjuro. � Aspertu gabe haurraren izena ahapeka berresaten zuela inkanta bat izan balitz bezela.<br />

Mde HaurB 20.<br />

inkanta. v. 1 enkante.<br />

inkantatu. v. 1 enkantatu.<br />

inkapable, inkapaule. � Incapaz. � Persaren gobernatzeko / inkapaule nüzü. Xarlem 1457. Gure büriak behar<br />

dütügü inkapable etxeki egia eternalaren eta saintian exenplien konsideratzeko. UskLiB 62. Eztügü representatü<br />

/ behar den bezala, / zeren eta gü / inkapaule beikira (1839). Pastoral Sainta Catherina, pról. 2. Dakidalarik<br />

hartako inkapable nizala. Etch 516.<br />

inkar (Lcc, <strong>Lar</strong> Sup, H). � "Ascua o brasa" Lcc. "Centella de fuego" Ib. "Centella" <strong>Lar</strong> Sup. v. 1 inar. �<br />

"Centellear, inkar egotzi" Lcc.<br />

inkara. � Acción de encarar, hacer frente. Cf. 1 enkaratu. � Portügesek ja zütien harmak adelatzen, Etiopenak<br />

inkara hari soz, baratü zien ibiltian. Egiat 159.<br />

inkara. v. eginkara.<br />

inkaragarri. v. ikaragarri.<br />

inkaratu. v. 1 enkaratu.<br />

inkari. v. 1 egikari.<br />

inkaria (det.). � (Con egin). Fingir. v. inkariotu. � Hanitz dirade amoros inkaria egiten dienetarik ta hetzaz<br />

emazte amorosik batere, hanitz enganatü nahian inhur eztienik enganatzen. Egiat 211. Inhun ere maite<br />

eztielarik, amorioaren inkaria bortxaz egin behar diela dakie. Ib. 212 (v. tbn. 158).<br />

inkario. � "(S), ficción" A. Cf. enkario. � Gorroto dio poetari, bai bait daki bere itxurakeria eta inkarioa<br />

inolako gupidarik gabe salatuko duela. PPer Harrip 45.<br />

inkariotu. "Inkariotü (S), fingir" A.<br />

inkarnatu. v. enkarnatu.<br />

inkarnazione. v. enkarnazio.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

476

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

inkaru. � Partícula, cosa pequeña. � Bena nontik ta nola aiziak ari diradian girade aharran, batzük dioe<br />

inkarien gerlatik, atoma bertzela deitzen direnetarik. Egiat 195. Düründa ta ekaitzak haiñ harrigarri erauntsi<br />

ziradian, zelia ere süiaz erdiratürik erre nahi zükiala, ontzia beitzian inkaria. Ib. 157. � (S ap. A), inkau (S ap.<br />

Lrq). "Un poco" A. "Petit quantité" Lrq. � Lur inkarü bat gañan ezarten deie. ArmUs 1906, 91 (ap. DRA).<br />

Ebatsi dizü dihaurü buxi bat, edo inkarü (S). Lacombe ms. (ap. DRA).<br />

inkaruñi (S), inkauñi (S). Ref.: A (inkaruñi, inkauñi); Lrq (inkau). � "Un poquitín" A.<br />

inkas. � Por si acaso (?). Cf. ankas. � Pierris, etzihala / inkas futi hola, / sigurtatzen zutut / besarkaturen zutu<br />

bihotzeti. AstLas 58.<br />

- INKASEAN. "Éventuellement" T-L.<br />

- INKASEKO. "Éventuel" T-L.<br />

inkatu (Lcc, <strong>Lar</strong>, Añ, Hb ap. Lh). �1. Hincar, clavar. � Begiok irekazu gutxi baten, / eta inka ezazu orrerean /<br />

zeure sierbo onen biotzean. Lazarraga (B) 1154vb. Ontzitik bereala / egiñik atera, / inkatzen du lurrean /<br />

Kristoren bandera. AB AmaE 161. Atzera hasten ziran txandaka, lehen bezela makhilak inketan, bat erori arte.<br />

Osk Kurl 74.<br />

� Hincar (las rodillas). � Belaunok neben inkadu. Ib. (B) 1179vb.<br />

�2. (V-ger-ple-arr-m). Ref.: A (inka, inkau); CEEN 1972, 54; Zubk Ond. Pegar, adherir. "Apegar una cosa a<br />

otra" A. "Inka (V-ger), inka eutsozan, le imprimió (dos sellos)" CEEN 1972, 54. "Fijar, pegar" Zubk Ond. �<br />

Inkau egizuz sendo nire bijotzian Jesus kurutzian josijaren zaurijak. Ur MarIl 110. Ezeban beren burua lokatu al<br />

izan, orma-kontran norbaitek inkata legez eukan gorputza. A BeinB 88. Berba oneek ain inkaurik eta josirik<br />

geratu jakozan Luiseri bere biotzean. Itz Azald 137. Zeure soñari / gogor inkaurik eguan / soñeko deuna. Enb<br />

103. Lapak atxari lez euren entxufeai inkata, langilleen lepotik polito biziten ikasi dabe. Eguzk GizAuz 86.<br />

Ostatu sostorreko oeko izarak [...] ederto asko inkauten yakaz egunaren etorreran. Erkiag BatB 153.<br />

�3. (R ap. A), ingatu (V-ple-arr-oroz ap. A). "Apelmazar, pisotear" A.<br />

�4. "Inka, moskortu, emborracharse" Zubk Ond.<br />

inkatz. v. ikatz.<br />

hinkauka. � Poco a poco. Cf. inkaru. � Zelialat yuaiteko mesara [errata por mesura?] bat hauts yan behar<br />

züzün hinkaüka, bizi guzian (S-no). A EY I 242.<br />

inkautxu. v. enkatxo.<br />

inkautxu. v. enkatxo.<br />

inkhel. v. ikel.<br />

inkenier(o). v. injinero.<br />

inkheñu. v. enkeinu.<br />

inkheñu. v. enkeinu.<br />

inkesa, inkeza (V-ger-m ap. A). � Sollozo, gemido. "Esfuerzo" A. � Bere barruko dolamen, errenkura edo<br />

inkesa bat legez. Ag AL 102. Ezeutsan iñok illeta, inkes edo zotiñik entzungo. Ag Kr 75. Emakumeak, etxekoren<br />

bat il dadinean, negar andiak egiten ditue, ilaren ontasunak inkesa artean aipatuz. A EY I 233. Biotz<br />

bigunberaak [...] izpi its makalpean izaten ditue euren maitetasun inkesa ta asperenak. Erkiag Arran 160. Seinaroko<br />

zotin eta inkesak entzun zituan baztarra. Ib. 9.<br />

inkesaka, inkezaka (A). � Sollozando, gimiendo. "Haciendo esfuerzos" A. � Biotzeko suagaz / negarra begian<br />

/ itoten inkesaka / gau ta egun guztian. Azc PB 137 (en Ur PoBasc 189 zizpuruz). Orduantxe asi zan inkesaka<br />

Arnoldo. Arnasarik ezin eban artu. Ag AL 92. Zerura begira, sarri legez, inkesaka edo zispuruka egoala. Ezale<br />

1897, 55b. Negar muxinga, inkesaka ta zotiñez. Ag Kr 91. Buruari eragiñaz, ziñuka, inkezaka, jeupadaka, alegiñ<br />

guztiak egiten zituzten aizkoradunai laguntzen. Ag G 104. Ori esanaz, inkesaka, negar gurea lez etorkion<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

477

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

neskatxa mardoari. Erkiag BatB 53.<br />

1 inkesta (T-L). �1. Investigación. "Enquête", "inquisition" T-L. v. ankesta, ikerketa. � Berek [jandarmeek]<br />

pitz gerla, eta gero inkesta... iduri ez jakin diren bezalakoek nor den hobendun! HU Zez 127. Jendea jelostuko<br />

zen, noski, alargun andre gazteaz, inkesta bat izango zen eta bere gaizki egiñari esker irabazitako ontasuna<br />

galduko zukeen. Mde Pr 179. Ba zekien inkesta bat izanen zela bezperako gertakizunagatik. Mde HaurB 106.<br />

Berriz inkesta bat egin nuen, [...] atxeman nuen artikulu bat hemen ezarri ditudan xehetasun askorekin. Lf ELit<br />

203. �2. Encuesta. � Uda osoan ez nuen ia beste lanik hartu inkesta edo itaunketa hau [...] egitea baizik. MEIG<br />

VI 138. En DFrec hay 46 ejs., casi todos de esta 2. a acepción.<br />

2 inkesta. "(BN-lab), brusco, rudo" A.<br />

inkestagile. � Encuestador. � <strong>Euskal</strong> inkestagileen prestakuntza etxean egin daiteke. MEIG VI 134.<br />

inkestagintza. � Acción de hacer encuestas. � Kaltegarri baino kaltegarriago [da] inkestagintzan ibiliko diren<br />

euskaldunentzat. MEIG VI 134.<br />

inkestari (T-L), inkestalari. �1. Investigador. "Enquêteur, inkestari, ikerle" T-L. � Senpererat bildu dira<br />

inkestalariak eta gorputza ikhertu dute. Herr 7-6-1956, 2. �2. Inquisidor. v. inkisidore. � Denbora hetan<br />

etziren gero josteta ari Espainiako "inkestari" sobera aipatuak. "Inquisiteurs". Ardoy SFran 100. Jainkoak daki<br />

bazela andana ederra, bereziki Fedearen Inkestari Handiaren manuz. Ib. 146.<br />

inkestatxo. � Dim. de inkesta. � Egin dut, beraz, inkestatxo bat neure aldetik. MEIG IX 63.<br />

inket (V-arr). � "Cuando el alero sobresale mucho, se refuerza su apoyo con viguetas o brazos que se apoyan en<br />

la pared (perrotea, inketa)" AEF 1926, 74.<br />

inketatu. v. inkietatu.<br />

1 inki. Cf. inkimako. � Batzuetan inki ta / besteetan mako, / izuturik xokoan / egongo dalako. <strong>Izt</strong> Po 142.<br />

2 inki. � Vivamente, firmemente. v. tinki. � Aita misionesta mintzatu labur eta inki burhasoer eta haurrer.<br />

Herr 13-6-1963, 3.<br />

inki. v. hinka.<br />

hinki-hanka, hinku-hanku. �1. Vacilando, tambaleándose. "Hinku-hanku, cojeando, renqueando" Darric ms.<br />

(ap. DRA). � Careiatar oraino itzuli ez zarozkigun xixmatikoak hinki hanka badaude. Urhatsaren egiterat ezin<br />

mentura daitezke. Prop 1901, 216s. � Batean zaldiz, bertzean, eta maizenean, oinez, hinki eta hanka, zirristi eta<br />

zarrasta, ibiliz baino maizago lerratuz, jautsi ginen menditik. Prop 1908, 25. �2. (L-côte ap. A; Dv).<br />

"Tergiversations" Dv. "Circunlocución, ambage" A. "Cela est plus facile qu'à dire, [...] hinki-hankarik gabe<br />

mintzatu" Herr 15-12-1960, 4. �3. "(Lc, BN-ciz), estar de esquina, reñidos" A. � Rusoak inki-hanka [sic]<br />

Yugoslabiarekin. SoEg Herr (ap. DRA, que no da más ref.). �4. "(L-ain), pretextos del que no quiere trabajar" A.<br />

inkiden. v. eginkidin.<br />

inkiernu (V-arr-arrig ap. A), internu (V-arr ap. A). � "Intención sana o aviesa" A.<br />

inkiet (Chaho), inkieto (<strong>Lar</strong>). � Inquieto, preocupado. � Izan arren inkieta / aizpa harengatikan, / ez dezake<br />

Iauna kita, / bere bihotzetikan. Arg DevB 102. Izpiritua tehar eta inkiet izanen duzuiño, etsaiaren atakadei<br />

pharatua egonen zare. He Gudu 152. Inkiéto dago gure biótza, sosegatuárteo berorrenbaitan. LE Ong 95v.<br />

Eihartxe phüntü hetan inkiet ere zen. Etch 276. Gure Migel Belarra / zebillen inkieto, / beldur deskana batez /<br />

mundutik juateko. Noe 41.<br />

hinki eta hanka. v. hinki-hanka.<br />

inkietadura. "Inquiétude, trouble, agitation d'esprit, inconstance d'humeur" Chaho. v. inkietamendu.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

478

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

inkietagarri. "Afflictor" Urt I 410.<br />

inkietamendu (Urt, Chaho), inkietamentu (Chaho). � "Acerbitas, [...] urrikia, inkietaméndua, péna" Urt I 95.<br />

"Inquiétude, trouble, agitation d'esprit, inconstance d'humeur" Chaho.<br />

inkietarazi. "Calefacere, [...] inquietarazi, inkieteragin" Urt IV 57.<br />

inkietatu (Lcc (-adu), Urt IV 57, <strong>Lar</strong>, Añ), inketatu. �1. Inquietar(se), preocupar(se). � Idia xarmadurez<br />

inketatua denean zer egin behar den. Mong 587. Khexa edo inkieta ahal zaitzaketen gauza guziak. He Gudu 152.<br />

Izpiritura erakharri behar ditutzu inkietatu zaituzten pensamenduak. Ib. 84. Persuna bat denian plazeraki<br />

galdürik / erramarkaule düzü inkietatürik. Etch 688. Ene ama maitea, / ze emazte prudenta! / alabaren medioz /<br />

etzitela inketa. Bordel 127. Etziteiela arren inkieta, zer janen dügü, otsez. Ip Mt 6, 31 (Dv ez grinarik har).<br />

Karlomagno inkietatruk, eztu lorik egiten (R-vid). Orreaga 107 (AN-5vill naigabeturik, AN-arce<br />

arrankurarekin, AN-erro, BN-baig, Sal antsiarekin, Ae kongojarekin). Hargatik hain maithatua zen bere<br />

populazioneaz non behin behin utzi baitzuten inketatu gabe. EGAlm 1890, 25. Hasarratu zirare, ta hartu tupeta;<br />

/ Ahantzirik ziztela, ez hortaz inketa. Herr 3-4-1958, 4. v. tbn. AstLas 20.<br />

�2. Perturbar. � Bere ordenako erregelen edo pribilejioen kontra nihork ere inkietatzen baditu. Harb 433s.<br />

Satanas txarrak etxea inkietatu nai zuen. Cb Eg III 375. Deabru txarra, ezkonduen pakezko biziera ezin ikusirik,<br />

[...] ori desegin, nastu ta inkietatzeko alegiñakin asitzen da. Ib. 368.<br />

inkietatzaile. "Afflictor" Urt I 409. "Inquietador" <strong>Lar</strong>.<br />

inkietazio (<strong>Lar</strong>). � Inquietud, desasosiego. � Bere euskera klaru, egoki ta errikoai akomodatu ta zegokienean,<br />

texto edo latiñik batere gabe, aserre edo inkietaziorik alerik gabe. Cb EBO 60.<br />

inkieto. v. inkiet.<br />

inkietoro. "Inquietamente" <strong>Lar</strong>.<br />

inkila. "(V-ger), escalera de tres o cuatro escalones para subir a las heredades; saltadera" A Apend.<br />

inkilatu. � Plagar. "Orrek piezok, baztarrian egoten ugarrez inkillau (plagar) ditxuk" SM EiTec1 (s.v. ugar). �<br />

Etxetik erten orduko lokatzaz blei-blei, belaunetaraiño inkillauta (plagado) gelditzen naiz. Etxde PerPl 102.<br />

inkili. "Inkilli (V-ger), cadera" Garate 4. a Cont RIEV 1934, 58.<br />

hinkili-hankala (BN-baig ap. A; H). � "Terme dont on se sert pour exprimer une démarche que se porte<br />

alternativement à droite et à gauche" H. "Sostenerse a duras penas" A. � Hinkili, hankala, bideari gora bazoan<br />

Jan-Petit mandoaren gainean. Barb Sup 168. Hinkili hankala badoalarik, hertzeak arin eta berea golkoan. Ox<br />

198. Hinkili hankala, mottoa daldaratuz, bere buruarekin gora gora erasiaka, urrundu zen Maria. Barb Piar I<br />

225. Hinkili-hankala nolazpeit bururatu dugu beraz urthea laborariak. Herr 10-1-1956 (ap. DRA; la ref. es<br />

incorrecta).<br />

- HINKILI-HANKALAN. � Lantegia poxi bat hinkila hankalan balinbada. Herr 25-9-1969, 4.<br />

hinkili-minkili. � Vacilando. � Zenbeit egunen buruan, eri sendatzen hasia ethorriko da hinkili minkili<br />

Egoitzako athetarat. Prop 1907, 210.<br />

inkimaka. v. inkimanka.<br />

inkimako (G ap. A; H (G)). �1. "Ambage" A. � Adierazten zutelarik inkimako-bage, zuzen ta garbi. <strong>Izt</strong> C 123.<br />

Ura il zuten-eta, erailleak nork bere eskuz zigortu ditzala inki-makorik bage agintzen du Yainkoak. Zait Sof 60.<br />

�2. "(G; Arr), desavenencia, discordia" A. � Beriala sortu zan biyen artean inkimako (eztabaida) izugarri bat.<br />

Garit IpuiL (ap. DRA). �3. inki-manku. "Or dabil inki-manku (AN-ulz), oker-xamar dabillenaz esana" Inza<br />

NaEsZarr 1909 (498 (AN-larr) 'ala-ola, erdipurdi').<br />

inkimanka. �1. "(G-azp-to-bet), estar de esquina, reñido" A. �2. (Gc ap. A), inkimaka (msLond ap. A).<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

479

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

"Indeciso" A. "Irresoluto" Ib. �3. "(G-to), ten con ten" A. �4. Jainkoari esku ta Ama Birjiñari anka: or yoan da<br />

inki-manka (AN-ulz). 'Beti ala-ola bizi izan zena, il da; Jainkoak daki nola'. Inza NaEsZarr 1412.<br />

inkiminki. �1. "(G, B), mueca de di<strong>sg</strong>usto, p. ej. al aceptar una orden desagradable" A. � [Badaki] lizunkeri<br />

gabe jostatzen, ta inkiminki gutxikin keiñu zital, seiñu txoliñak ta imurtxi txuliatuak aienatzen. EEs 1912, 220.<br />

�2. (Gc ap. A), inki-manki. "Flaquear, sostenerse a duras penas" A. � Inki-manki Izartxo, bitartean, pozik alde<br />

batetik, Erkoren patxara ta iztunen ederra ikusirik, estu ta artega bestetik. Eston Iz 77.<br />

inkiritu. � (Aux. intrans.). Inquirir, investigar. � Guk ditugu humilitaterekin adoratzen haren sekretu guri<br />

estaliak, gure kapazitateak emaiten duen baino aitzinago inkiritzen ez garelarik. Lç Ins G 2r.<br />

inkirlu. Azkue, que lo da como V-ple, remite a inkiernu (q.v.).<br />

inkirnio. � Arranque, energía. � Lemazain abilla, inkirnio (arranque) aundikoa, urtxakurra, aundigura bakoa,<br />

danon gustukoa. Berriat Bermeo 389.<br />

inkisidore (Chaho), inkisitore (Chaho), inkisitur (Chaho). � Inquisidor. v. inkestari. � Don Andres de Orbe y<br />

<strong>Lar</strong>reategi, arzobispo Valenciakoa, inkisidore jeneral eta gobernadore konseju Castillakoa. <strong>Izt</strong> C 471.<br />

inkisizio, inkisizione. �1. Inquisición, averiguación. � Inkisizione hunen egiteko kreatura hetarik batbederak<br />

zerbitzatzen zuen. Lç Adv ** 1r.<br />

�2. (<strong>Lar</strong> � Chaho), inkisizione (Chaho), inkisizino(e), inkizizio(ne). Inquisición (tribunal). � Inkisizioko<br />

tribunale santuak debekaturik. OA 147. Konfesoreak salatu leike penitentea edo Inkisiziñora akusadu edo<br />

bestelan? Cb CatV 83. Laster atrapauko dabe inkisizinoera eruateko. Mg PAb 155 (CC 124 inkisizio).<br />

I[n]kisiziñoari agertu baga. Añ MisE 171. Inkisizioaren beldurra kendu dan ezkero nolanai itzegiten duenak.<br />

AA II 10s. Irakurlea abisatu behar dut Espainian Inkisizioneak debekatzen dituela letania hauk. Dh 77. Onen<br />

gañean ere Toledoko Inkisizio edo fedazaitzan salatu zuten. Aran SIgn 56. Polskan ez zen Inkisiziorik izan<br />

gizonak aitzaki horrekin eretzeko. Mde Pr 320. "Inkizizioneko" tribunal omen hitsekoak hamazazpi urtez preso<br />

atxiki behar zuen. Ardoy SFran 56. Inkizizio berri bat / nuelako sortu / fede garbiaren kontra. Azurm HitzB 33.<br />

Hau dela eta, are inkisizioaren prozedurak gorrotatzen ditugunok ere, haren ardura eta zehaztasunari eskerrak<br />

eman beharrean gara. In MEIG VI 35. En DFrec hay 3 ejs.<br />

v. tbn. Iraz 65. FLV 1991, 153 (Goñi, 1817-1829). <strong>Izt</strong> C 484. Gazt MusIx 57. Inkisizinoe: Oe 134. fB Ic II 294.<br />

� "Inquisición, la cárcel" <strong>Lar</strong>.<br />

�3. "Inkísisiño, inclinación vehemente para una cosa. Envidia, murmuración. No poder ver el bien de otro" Iz<br />

ArOñ.<br />

- INKISIZIOPE. (Con suf. local de declinación en sing.). � Brozastarra ez beste guziak auzipe erori ziran<br />

Inkisiziopean. Gazt MusIx 60.<br />

inklinatu (Urt II 194). � Inclinar(se). � Fedea perfekt ukhan gabez eta inkredulitatera eta difidenziatara suiet<br />

eta inklinatu izanez. Lç Ins B 4r. Eskuaz sonbreroa kendu ta / buruau inklinadurik. Lazarraga (B) 1198rb.<br />

Examina etzazu faltak eta inperfekzioniak, zointara baitzira gehiago emana eta inklinatia. Tt Arima XV.<br />

Eskuineko eskuaren beatz andiari arrimatzen zaio urreneko beatza inklinaturik. OA 12. Trabaju dá inklinátzea<br />

bát ta ezin konsénti, izátea tirria ta kóntra egitea. LE Prog 114. Búrua inklinaturík, besoak zabaldurík, bulárra<br />

idikirík. LE Ong l04v. Gure gorputz edo aragi gaizki ezia eta gaitzera makurtua edo inklinatua degu. Gco I 447.<br />

Gurasuak etxun edo inklinadu leije euren umien borondatia gauza santu eta onetara. Astar II 97. v. tbn. El 79.<br />

inklinazio (Urt I 183), inklinazione (Urt I 183), inklinazino(e). �1. Inclinación, tendencia. � Ea zeure<br />

ardurako inperfezionekin eta inklinazino gaixtoekin nola gobernatu zaren. Mat 313. Gelditu zaizkitzu usantza,<br />

aztura eta handik sortzen diren mugidak, abiadurak eta inklinazino gaixto guztiak ere. Ax 94 (V 64). Purgatu<br />

behar dela inklinazione gaixtoetarik. SP Phil 86 (He 88 inklinazione eta jaidura). Inklinazio ta pasio guziai<br />

gerra bizia egiten asi zan. Cb Just 31. Berez tabakua artuteko oben edo inklinazinoerik ez dogu. Mg CO 106<br />

(CC 148 inklinazio; CO 33 inklinazino). Gorputzaren atsegiñetarako leia edo inklinazio andia. Gco I 388. Griña<br />

edo inklinaziño txar karidadearen kontrakoa. Añ LoraS 55.<br />

v. tbn. Ber Doc 174v. El 81. SermAN 1r. LE Prog 114. Inklinazione: Mst I 3, 3. Mercy 26. CatLan 123. Jaur 200.<br />

CatS IV. Inklinazino: Cap 70. Inklinazinoe: fB Ic II 248.<br />

�2. inklinazione. Inclinación, reverencia. � Nahi benitz izan hobialadrano inklinazione eta respektu ororekin<br />

zure zerbutzari hunblia eta obedienta. Tt Onsa 4.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

480

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

inkluitu. � Incluir. � Bear deb inkluitu intenzio firmea. OA 144 (v. tbn. 145).<br />

inkoa. v. 1 inka.<br />

inkomodatu (Urt I 392, Chaho). � Incomodar(se), molestar(se), indisponer(se). � Airiak edo ohoiñek gure<br />

gorpitzak eta gure osagariak eztitzen inkomoda edo altera. Tt Arima X. Moda dea, dio, / asto yauna doan ariñ, /<br />

eiharazaiña, aldiz, inkomoda dadiñ? "S'incommode?". Gy 201. Zerbait esanagatik / ez inkomodatu. Noe 63.<br />

Iñor inkomodatzen / bada konpañian, / kandela tiratzea / dauka konpadrian. JanEd I 86. Amasei bertso<br />

Ondarrabiyan / orra euskeraz paratu, / obligatuta esanak dira, / ez iñor inkomodatu. Xe 285. --Emen dakat bada<br />

de paso beorrentzat... [...] --Ai, zertako inkomodatu da! Sor Gabon 58. Pello eta Bernardo / ta Udarregi / elkar<br />

inkomodatzen / gezur eta egi. AzpPr 112. v. tbn. EusJok II 62.<br />

inkomoditate (Chaho). � Incomodidad. � Nekhatua bazare beroaz edo hotzaz, edo bertze hunelako zenbait<br />

inkomoditateez edo faxeriez. He Gudu 140.<br />

inkonbenient (VocBN � Chaho). � (Sust.). Inconveniente. � Horrez erran nahi duk ezen eztela inkonbenientik<br />

batre baldin dibinitate bakhoitz batetan konprehenditzen baditugu hirur persona hauk distinktoki. Lç Ins C 1r.<br />

Nolatan erakuts ezake erraiten duan horretan inkonbenientik eztela? Ib. F 3r. Begira nezazu eta preserba danjer<br />

eta inkonbenient orotarik. Tt Arima XVI.<br />

inkonbenitu. "Inconveniente cosa, inkonbenietan dan gauzea" Lcc.<br />

inkoniatu. v. enkoniatu.<br />

inkonparable. � Incomparable. � Bedeikátua zú ándre guzién ártean, ditxósa, ona, amáblea, admiráblea,<br />

inkonparablea, nior ez bekála. LE Ong 87r.<br />

inkonprehensible. � Inabarcable, incomprensible. � Zeren Iainkoa baita inkonprehensible, nehork definizione<br />

propririk ezin harzaz eman dezake. Lç ABC I 2r. Iainkoak bere bothere, sapienzia eta ontasun<br />

inkonprehensibleaz kreatu ukhan dituela gauza guziak. Lç Ins G 2r. Ala baitira inkonprehensible eta adorable<br />

zure manamendiak eta zure bide saindiak. Tt Arima 38.<br />

inkonstant (Urt III 390), inkonstante. � Inconstante, variable. � Gizon gogo doblatakoa inkonstant da bere<br />

bide guzietan. Lç Iac 1, 8 (He ganbiakor, TB saniakor, Dv, IBk, BiblE aldakor). Presuna laxoa eta bere<br />

deliberazionetan inkonstanta darabillate tentazioneek. Ch I 13, 5 (SP gizon epela, Ol nagia). Jénde kaskarina,<br />

buruxólak, inkonstánteak. LE in BOEanm 572. Astelehenian sorthiak / Memoria flaku dirateke, / Inkonstant<br />

baita loti. Mustafa 219 (ap. DRA). [Adixkidetasuna] inkonstanta da, maite gaituztenek berek laster utziko<br />

gaituzte. Jaur 139.<br />

inkonstantzia (Lcc). � Inconstancia. � Tentazione guzien hastapena gure arimaren inkonstanzia da, eta<br />

Jainkoa baitan fidanzia eskasa. Ch I 13, 5 (SP fermugabetasuna, Mst khanbiamentia). Bere inkonstanziaren eta<br />

bere flakotasunaren efetu bat arribatu zaiela. He Gudu 52. Berthuteak bi bihotz yuntatzen dituenean ez da<br />

inkonstanzia beldurtu ['temer'] behar. Mih 68. Ikharan nago, zeren ezagutzen bai dut ene inkonstantzia. Brtc<br />

255. Gure izpirituari hain natural zaion arintasun eta inkonstantziaren kontra. MarIl 22s. Ahalge gaiten gure<br />

inkonstantziaz eta gure hain maiz erreberritu ditugun desleialtasunez. Jaur 347.<br />

inkonte-belar (L), inkontu-belar (-belhar Dv (BN-lab)). Ref.: Lcq 118; A. � "Inkonte-belhar, vinca, cierta<br />

hierba" A. "[Amiztak] bertze izen bat ere omen du nunbeit: inkonte-belharra. Berenga erraten dio Altabek" Zerb<br />

GH 1933, 117.<br />

inkontinentzia. � Incontinencia. � Baruretan eta orazionetan enplega ditezenzát, begiratzen diradelarik<br />

Satanez tentatu izatetik inkontinenziaz. Lç Ins B 5v. Elkhargana itzul zaitezte, Satanek tenta etzaitzatenzát zuen<br />

inkontinenziagatik. Lç 1 Cor 7, 5 (He inkontinentziaz, TB inkontinenziaz; Dv zalekoitasun, IBk lasaikeria).<br />

inkontrada. "Accidentalis, [...] inkuntradazkóa, inkuntradazko gáuza" Urt I 77.<br />

inkontrarazi. � Hacer encontrar. � Ofrendatzen du holokaustatzat Iainkoak inkuntrarazten dioen xikhiro bat.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

481

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

Urt Gen 22, tít.<br />

inkontratu (SP, Chaho), enkontratu, inkuntratu (Urt I 77). � Encontrar(se). � Oraino etzén ethorri Iesus<br />

burgura, baina zen Marthak enkontratu zuen lekhuan. Lç Io 11, 30 (He, LE atra zekion, TB bathu, Ur bidera<br />

irten, IBk, BiblE topatu). Hilzen eta masakratzen eta rubatzen baitituzte enkontratzen duten guziek. Volt 145s.<br />

Bidetan hill direnen gurutzeak inkuntratzean (tít.). EZ Man II 99. Ardia errebelatu berrian da erraxenik<br />

edireiteko eta inkontratzeko. Ax 78 (V 52). Bidean inkontratzean, deus galdegiten deratzunean edo bertze<br />

kasurik gerthatzen denean. Ib. 325 (V 216). Hekin ez inkontratzeagatik, biltzen dira bere bihotzean barrena. SP<br />

Phil 350 (He 353 batzeagatik). Eztiat itsasorik baizen / nihon ere inkuntratzen. Gç 161. Bide batian izaten bada /<br />

enkontratzeko fortuna. Xe 168.<br />

inkontru (SP � Chaho), enkontru (<strong>Lar</strong>, Añ), enkontro, inkuntru (Urt III 214). � Ocasión, situación, lance,<br />

tropiezo. "Inkontru onez, par bon rencontre; inkontru gaitzez, par mal [r]encontre" SP. "Encuentro, en el camino"<br />

<strong>Lar</strong> y Añ. � Tr. En la tradición meridional se documenta la forma enkontru (Udarregi enkontro); emplean tbn.<br />

enkontru los septentrionales Dechepare, Leiçarraga, Etcheberri de Sara, Belapeyre (I 119) y Mihura (tbn.<br />

inkontru). No hay prácticamente ejs. del s. XX. � Benedika fortuna! Ala enkontru hona! E 176. [Begira nazazu]<br />

peril eta inkontru gaixto guztietarik. Mat 185. Salbamendua duk hemen eta ez untzi berzetan, / zeñak hondatzen<br />

baitire hunen inkuntruetan. EZ Man I 30. Lehenbiziko inkontruan behaztopatzen zela eta erortzen. Ax 288 (V<br />

192). Ifinten deuskuzala barruti pensamentu gestoak eta ateti enkontru gestoak. "Tropiezos". Cap 69. Nola den<br />

bethea ordu eta inkontru guzietan Andre hark atheratzen zituen hatzgorapen eta gogoeta sakratuez. SP Phil 135<br />

(He 138 gerthakari). Buruzagi hainitz den lekhuan behin ere ezta enkontru onik. ES 141. Pekatuen peligro ta<br />

lagun, edo enkontru gaistoetatik aparterazotzea. Cb Eg III 360. Ez da enkontru edo okasione triste bat baizen<br />

behar gure galarazteko. Mih 8 (27 inkontru). Garbi ta pronto egon / esan dan moduban, / enkontro txarrik gabe<br />

/ sartzeko zeruban. Ud 133. Apoei buruz oroitzen dudan hirugarren enkontrua, errealitatearen eta leiendaren<br />

arteko gurutzaketa gisako zerbait izan zen. PPer Harrip 14.<br />

v. tbn. Tt Onsa 17. Enkontru: Arr May 189. Inkuntru: Harb 391. Hm 208. CatLav 114 (V 63). Brtc 58.<br />

� Ataque. � Ene aitzinean egiarekin dabillana begiraturen da inkontru gaitzetarik. "Incursibus". SP Imit III 4,<br />

1 (Ch, Ip kolpe, Mst atakarzün, Echve topadizo, Ol yazarkun).<br />

� Damnatuak ifernuko lezean eta putzuan barrena daude hiri inkontru gaitzesko hartan bezala. SP Phil 55 (He<br />

57 inkontru). Eskual herrien edergailu / Parisetik etorria, / zer inkontru gaixtoz daukuzu / doluan utzi herria?<br />

'Accident'. Monho 46.<br />

- INKONTRU EGIN. Encontrarse. � Bi ur lasterrek enkontru egiten zuten lekhu batetara. Lç Act 27, 41. Egin<br />

zuen inkontru baratze-zain probe baten emaztearekin. Ax 410 (V 267). Etsaiaren ihesi dabillala egiten du<br />

etsaiarekin inkontru. Ib. 428 (V 277).<br />

- INKONTRU JO. Chocar. � Itsuak inkontru ioitea eta iragaitean aurizkitzea ezta miretsteko. Ax 310 (V 206).<br />

- INKONTRURA ILKI. Salir al encuentro (de). � Jendetze handi bat enkontrura ilkhi baitzekion hari. Lç Lc 9,<br />

37 (He, Dv, Leon, IBk bidera(t), TB bide beretik). Noiz una nonziela non elkitzen zaien enkontruala Jesus.<br />

Samper Mt 28, 9 (Hual enkontriuara).<br />

- INKONTRUZ. Por azar. � Enkontruz sakrifikadore bat iauts zedin bide harzaz beraz, eta hura ikhusirik berze<br />

aldetik iragan zedin. "Par rencontre". Lç Lc 10, 31 (He, TB gerthatu zen, Leon hoik hola).<br />

inkontu-belar. v. inkonte-belar.<br />

inkor. "(BN-baig), que arde bien" Satr VocP. Cf. inkorritan.<br />

inkor. v. eginkor.<br />

inkordio. "(Sal, R), vérole" VocPir 317.<br />

inkorgatu. v. engorgatu.<br />

inkorgatu. v. engorgatu.<br />

inkorporatu. � Incorporarse, unirse. � Iesus Iaunaren komunionera inkorporatu, haren gorputzeko<br />

menbroetarik bat bezala. Lç Ins B 2r. Kristekin inkorporaturik eta bat eginik. Lç ABC I 7r.<br />

inkorritan. "(BN-baig), buen momento del fuego" Satr VocP. Cf. inkor.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

482

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

inkorruptible. � Incorruptible. � Haién korrupzionea aboli dadinzát eta haién gorputzak arranberri ditezenzat<br />

inkorruptible izateko. Lç Ins C 6v. Ager dadinean pastor prinzipala rezebituren dukezue gloriazko koroa<br />

inkorruptiblea. Lç 1 Petr 5, 4 (He iraganen ez dena, TB ezin galduzko, Dv ezin hits daitekeena, IBk zimeltzen ez<br />

den).<br />

inkorrupzione. � Incorrupción. � Ezen behar da korruptible haur bezti dadin inkorrupzionez, eta mortal haur<br />

bezti dadin immortalitatez. Lç 1 Cor 15, 53 (TB ezingaltzeaz, Dv andea ezintasun, IBk, BiblE ustelezinez).<br />

inkredul. � Incrédulo, infiel. � Rahab paillardá etzedin gal inkredulekin batean. Lç He 11, 31 (Dv<br />

sinhestegabekoekin, IBk, BiblE sine<strong>sg</strong>abeekin). O nazione inkredula eta gaixtoá. Lç Lc 9, 41. Burgu hontako<br />

pertsona batez / mintzatu nahi nitzaizue, / inkredul bat dela orok / komunituren bateitazue. AstLas 10.<br />

inkredulitate. � Incredulidad, cualidad de infiel. � Inkredulitate eta difidenzia guziari resistitzeko eta gure<br />

haragiaren guthizién renunziatzeko enseiu bat eta desir bat eman draukunaz geroz. Lç Ins B 4r.<br />

hinku-hanku. v. hinki-hanka.<br />

inkude, -di. v. ingude.<br />

inkulusa. "(AN-burg, Sal, R), esclusa" A.<br />

inkulusada. "(AN-burg, Sal, R), golpe de agua que se provoca artificialmente para conseguir que su fuerza<br />

arrastre la almadía en un río" A.<br />

inku-manku. "Or dabil inku-manku (AN-larr-ulz), medianamente anda" Inza Eusk 1928, 230. Cf. inkimanka.<br />

inku-minku. "(B), mormojeando, susurrando. Jendea artaz mintzo da inkuminku" A.<br />

inkunde. v. egikunde.<br />

inkuntratu. v. inkontratu.<br />

inkurable. � Incurable. � Haren zauria eta kolpia baita inkurablia eta erremedio gabia. Tt Onsa 140.<br />

inkurri. � Gudarako inkurri galgarriak, batzuk ala bestek, aiñ irabiaka zerabizkian. Elizdo EEs 1927, 185<br />

(DRA traduce "furor por pasión violenta").<br />

inkurrio. � "(Gc), rencor, amargo recuerdo" A. "Badakizu gerra-ondoren nolako inkurriyuak izan dian (G)"<br />

(comunicación personal de A. Arrue). � Juan Bautista Gaztelu / orra laugarrena, / iñork inkurriyorik / ez du<br />

orrena. AzpPr 112. Utzi jeniyua / ta inkurriyua, / gure salbaziyua / da oraziyua. PE Auspoa 49-50, 62.<br />

Zureganako inkurriyorik / ez det beñere izandu. In Tx B III 57. Nik etzeukat iretzako eta iñorentzako inkurriorik!<br />

Salav 138.<br />

- INKURRIOZKO. (Adnom.). � Itxaropen gabeko ta inkurriozko egun beltza neskatxaren eskua jaditxi etzuten<br />

gizonentzat. Ag G 334.<br />

inkurritu. � Incurrir. � Inkurritu ote deban exkomunioren batean. OA 147. Orrez gañera inkurritzen da<br />

exkomunioan. Ib. 157.<br />

� inkusi. v. ikusi.<br />

hinkutu. v. hunkitu.<br />

inmanentzia. � Inmanencia. � Hizkuntza bera du [...] dagokion eta egotzi zaion lanbide bakarra, gainerako<br />

guztia [...] delako zorioneko "inmanentzia"-ren hesitik ihes ibiltzea bailitzateke. MEIG IV 114s.<br />

inmediatamente. � Inmediatamente. � Jetxi dedilla andik / inmediatamente. Xe 201.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

483

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

inmensitate, inmensidade. � Inmensidad. � Zer endelgatzen düzü Jinkuaren immensitatiaz? CatLan 24. Noiz<br />

Jangoiko andíak errebestitzenzaituen bere gloriako edertasúnas eta ondátzen bere ondásun ta gustoen<br />

immensidadean. LE Ong 81v.<br />

inmenso, imenso. � Inmenso. � Hartu dut ene bihotzean / zure tresor imensoa. Gç 117. Zu, Jainkoa, on<br />

immensoa, / Zeruan ardiasteko. Ib. 164. Premioa dá infinito, glória imménso. LE Ong 58r.<br />

inmerezient. "Immerezienta, indigne, merezi gabea, merezi gabekoa" SP.<br />

inmodestki. � Indecorosamente, indecentemente. � Immodestki beztitiak eta koifatiak ibilzia. CatLan 115.<br />

inmoralkeria. � Inmoralidad. � Arteak ez du izan behar aldez aurretik pentsatutako moralkeria edota<br />

inmoralkeria. PPer Harrip 91.<br />

inmortal. v. imortal.<br />

inmortalitate (-imm- Chaho), inmortalidade (Lcc (imm-)). � Inmortalidad. v. hilezkortasun, hilezintasun. �<br />

Gu ere resuszitaturen garela immortalitate gloriatakora. Lç Ins C 5v. Zeinek berak baitu immortalitate, nehor<br />

hurbil ezin daiten argian habitatzen delarik. Lç 1 Tim 6, 16 (He immortalitate; TB ezhiltzea, Dv hilezintasun,<br />

IBk hilezkortasun). Haien hilziak bere penen eta bere odolaren prezioaz eta despendioz immortalitatia erosten<br />

baitu. Tt Onsa 162. Immortalitateko erremedioa, urrikal gakizkitzu. Gç 126.<br />

inmortaltu. � Convertir en inmortal. � Halako maneraz, non hunen beraren moienez izan baitá gogorgoá<br />

ematu, haserretasuna amatigatu, [...] mortala immortaltu. Lç Adv ** 8r.<br />

ino. v. liho; oraino.<br />

inobre (S ap. Lrq; Dv, H (iñ- BN), Foix ap. Lh), inorbe, inorme. �1. Grande, enorme; innumerable(s). "Vaste,<br />

énorme" Lrq. Cf. JE EuskG 285: "Espainol mintzaiak baitzuen bere hizkuntzan enorme, eskualdunek egin<br />

zuketen huntarik behin inorme [...] gero inorbe eta azkenik [...] inobre". � Bekatü inorbe bat dea indignoki<br />

komüniatzia? CatLan 138. Bere armadareki / mementian düzü partitzen, / armada inobre bat / dizü ekarten.<br />

Xarlem 860. Haiñ zen yadan iñobrea / harrek sepulturan emanen nonbrea. Gy 302. Bethi prest isurtzera gure<br />

gainera eskuetan daduzkan ontasun inobreak. Ligouri 21.ème Visite (ap. Dv). Frantzian Thorez-en umeak inobre<br />

dira. Herr 5-11-1959, 1. �2. (BN, S ap. A; VocBN, Dv (BN), H (iñ-)). "Beaucoup, sans nombre. Gizon iñobre<br />

bazuzun" H. "Muy, enormemente. Inobre ederra" A. � Hor dauka kutxa bat inobre handia. Gy 320. Guk inobre<br />

donu / partitu dauzkitzuegu. "Diverses qualités". Ib. 227.<br />

- INOBREKO. "Extraordinaire, énorme. Inobreko harri bat jautsi da menditik" Dv. "Inobreko, considérable,<br />

énorme" Lrq. � Jainkoak obratu zituen inobreko mirakuluen bidez. Jaur San Joseperen ilhabetea 151 (ap. Dv).<br />

Zure baitan haziak izan diten zure teatro lirikoa, zure paraliturgiak, zure inobreko kantikak edo salmoak. Lf<br />

ELit 338.<br />

inobreka. � En gran número. � Erran diteke, ala muthiko gazteak, ala neskhatxa gazteak, inobreka sarthu<br />

direla garbitasuneko bidean. Arb Bok 170. v. tbn. Etcheb GH 1959, 314.<br />

inobrekeria. "Énormité (S)" Lrq.<br />

inoiz (iñ- V-gip, G, AN; iñ- <strong>Lar</strong>, Añ (G, AN), Dv (G), H (V, G; + in- V)), nehoiz (AN, BN; Dv (s.v. nihoiz), H),<br />

nihoiz (L, B; SP, Lecl, VocBN, Dv, H, nioiz <strong>Lar</strong>, Añ), ehoiz (S; H (BN, S)), ihoiz (Sal), inoz (iñ- V; <strong>Lar</strong>, Dv (iñ-<br />

V), H (V; + iñ- V)), inos (iñ- V-m; Añ (V iños), H), ihuiz (S), inox, ñoiz (R). Ref.: A (ehoiz, i-, iñoiz, iños, iñoz,<br />

ihuiz, nehoiz, nioiz, ñoiz); Holmer ApuntV (inoz); Etxba Eib y Elexp Berg (iñoiz); Gte Erd 51. � Tr. De uso<br />

general en todas las épocas y dialectos, salvo en suletino. Las formas en i- se documentan en textos meridionales<br />

y las variantes en n- en autores labortanos y bajo-navarros. En los textos guipuzcoanos se documenta sobre todo<br />

iñoiz; lo escriben con -n- Ubillos, J.A. Moguel, V. Moguel (81) e <strong>Izt</strong>ueta (C 68), que tbn. lo hacen con -ñ-,<br />

además de algunos autores del s. XX (A Ardi 60, Mde HaurB 35, Arti MaldanB 226, Zait Plat 147). En los<br />

vizcaínos aparece iñox en los primeros textos (RS y EgiaK) y en J.M. Zavala (Fab RIEV 1907, 93); hay tbn. un<br />

ej. en Añibarro (EL 2 71). A partir de Capanaga (iños 107) y hasta finales del s. XIX se documenta sobre todo con<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

484

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

-s; la mayoría emplea tanto iños como inos, salvo Astarloa y fray Bartolomé que escriben siempre inos. Hay iñoz<br />

en VJ (12), en DurPl (79) y en Uriarte (MarIl 88; tbn. iñosbere ib. 30). A finales del s. XIX hay iñoz (AB AmaE<br />

59, Itz Azald 209 (iñozbere ez)) e iñoiz (AB AmaE 396, Azc PB 26, Ag AL 92). En el s. XX, Kirikiño (Ab I 61),<br />

Orixe (Tormes 95) y J. Eguzkitza (GizAuz 165) escriben siempre iñoz; Echeita (Jos 199 iñoz, 96 iñoiz), K.<br />

Enbeita (84 iñoz, 142 iñoiz), Oskillaso (Kurl 120 iñoz, 179 iñoiz) y Alzola (Atalak 46 iñoz, 123 iñoiz) escriben<br />

tanto iñoiz como iñoz, mientras que la forma generalizada en los demás autores vizcaínos es iñoiz. Lazarraga<br />

emplea inox. En textos alto-navarros hay nioiz en Mendiburu y Legaz (41). La variante roncalesa es ñoiz. En<br />

autores labortanos y bajo-navarros la forma más frecuente es nihoiz (emplean nehoiz Leiçarraga, Axular, CatLan<br />

(98), Hiriart-Urruty, Zalduby (RIEV 1908, 762), Etchamendy (105), Iratzeder (171), Mirande y Xalbador); hay<br />

ehoiz en Oihenart (v. infra INOIZ ERE), iñoiz en Goyhetche (más frec. nihoiz) y Xalbador (Odol 311), inoiz e<br />

ihoiz en Mirande, ihuiz en Constantin. En DFrec hay 221 ejs. de inoiz, 41 de iñoiz, 6 de nehoiz, 5 de iñoz y 1 de<br />

nihoiz. � (En contextos negativos o con comparativo) nunca; (en oraciones interrogativas y condicionales)<br />

alguna vez. "Jamás" <strong>Lar</strong> y Añ. "(Más vale) tarde que nunca, obe da noiz, ezen ez iñoiz" <strong>Lar</strong>. "Avec négation ez<br />

exprimée, jamais, en aucun temps" H. v. INOIZ ERE. � Tr. General en todos los dialectos, menos en suletino. �<br />

Nik orain diot inox ez zala / ipuitzarrik, guzurrik. Lazarraga 1195r. Ekix nago gertuago inox baño gudurako. RS<br />

331. Ezin ardiatsiren du nihoiz errepausurik. EZ Man I 99. Faltadu ezin lei berba errealak, / ez zugan bere iñox<br />

ametsak onak. EgiaK 89. Batzuk zahartzean hasten dira prestutzen, eta berthuteari iarraitkitzen; eta hobe da<br />

orduan ere, ez nehoiz baiño. Ax 185s (V 126). Ez da iñoiz ikusi, ez da ikusiko ere, orrelako argirik. <strong>Lar</strong> SAgust<br />

4. Beti iraungo duela inoiz alkargandik aldegin gabe. Ub 155. Ikusi dezu inoiz gau odei gabean Ilargia? Mg CC<br />

198 (PAb 130 iños). Begira iñoiz asi zeran lagun urkoaren kontra erausian. AA II 224. Nekezale ordija ezta inos<br />

aberats izango. Astar II 128. Inos baño kontu andijago bat euki biar dozu. Ib. 110. Ta ezin inor inos ezkonduko<br />

da senidiagaz? fB Ic III 364. Andikijagazkua ez galdutia gaiti ezkonduten da inos maite izango dabela sinistu<br />

ezin daben lagunagaz. Ib. 355. Plat hunen faltan ezta iñoiz othuruntzarik utzi. Gy 37 (28 nihoiz). Erromarren<br />

aldetik esturasunik iñoiz bazetorkion, berak lagunduko ziotela. <strong>Lar</strong>d 501. Ez ñoiz utzultako iltra. CatR 29 (CatAe<br />

28, CatSal 29 beinere). Jangoikoa nioiz ez ofenditzeko asmo irmo eta fermu bat. Legaz 41. Aurten iñoiz baño<br />

geiago. Zab Gabon 70. Mutuak ez du iñoiz izketan erratzen. AB AmaE 408. Agur Maria guztiz garbia / ta inoiz<br />

orbanik bakoa. Azc PB 41 (Ur PoBasc 252 iños). Inoiz Amezketara bazoazte [...] beetik gora begira ezazute. A<br />

Ardi 131. Ezpanendi / ni ihuiz abia lagun bat hartzera / amak ekhar leiket xuxen bat etxera. Const "Ezkuntze<br />

bat" (ap. DRA). Gaberdian edo esan zion bere buruari, iñoiz bada, oraintxe. Or SCruz 46. Iñoiz baiño eguraldia<br />

barego zagon. Or Mi 130. Laur aizpa beti lasterka eta ioiz ez arrapatzen (Sal). A EY III 391. Inon, inoiz, inor,<br />

ezer ez zen izan. Mde HaurB 94 (Pr 291 ihoiz). Ez zendun iñoiz entzungo Iñasi alperraren ipuiña-ta. Bilbao<br />

IpuiB 170. Zer bizirik duket / zugandik alde egonik, / iñoiz lakorik ikusi ez dudan / iltzea jasan baizik? Gazt<br />

MusIx 233. Erregutzen detsut beittu deizula ia iñoiz ikusi destazun ezer txarto pentsau eraitzeko gauzarik. Etxba<br />

Ibilt 480. Enarak ez du bein egindako / kabirik iñoiz aldatzen. NEtx LBB 327. Txarrik ez balu iñoiz egingo / ez<br />

dira onak bestiak. Uzt Sas 332. Sintasiari buruzko saioak inoiz baino ugariago ditugu. MEIG VI 126.<br />

� (Con superlativo). � Munduan iñoiz ezagutu diran adiskiderik aundienen artian. Bv AsL 171. Iñoiz ikusi<br />

diran miraririk bikañenak. Inza Azalp 155. Ihoiz entzun dudan ipuinik zoroena. Mde Pr 86. Inoiz ona etorri<br />

diranen arteko gizonik zindoena. Zait Plat 107. Patxik iñoiz entzun zuan abotsik agintari hotz eta asarrenarekin.<br />

Osk Kurl 51.<br />

� (Con reduplicación intensiva). � Nihoiz, nihoiz ez galdu aita eskaldunak. Hb Esk 7. Ez zaite, ai! berandik<br />

iñoiz, iñoiz aldendu, / ene uso maitea. Jaukol Biozk 61.<br />

� (Con negación sobreentendida). "Sans négation ez ni autre terme négatif équivalent, mais par ellipse d'une<br />

négation qu'implique le discours, jamais, nul temps. Ian duzu basurdekirik? Nehoiz. Orain da ordua, edo nehoiz"<br />

H. v. INOIZ ERE EZ, INOIZ EZ. � Egundaiño ez zion eman batere seiñalerik, [...] / nihoiz solhas goxo, nihoiz<br />

hirrittorik, / nihoiz deus ezkontzan zillegietarik. Gy 130. Diru guti sakelan, bainan nihoiz eri. Hb Esk 234.<br />

Urthubiak izan du ohore mendetan, / nihoiz bezen gora da egun berrietan. Ib. 125. Nahi izan balu ere populuak<br />

gezurra lagundu, gauza ezin sinhetsia eta nihoiz gerthatua, gezurra luzerat agertuko zen. Hb Egia 7. Nehoiz<br />

bezanbat injustizia ikusten dugu munduan. Xa Odol 174.<br />

� (En contextos afirmativos). Alguna vez. "Sans négation exprimée ou sous-entendue, quelquefois, parfois" H.<br />

"Iñoiz juaten ga perretxikutara" Elexp Berg. � Tr. Documentado en textos occidentales y en Goyhetche. �<br />

Konfesoreak iñoiz esan dit. AA III 488. Entzun dot iños esaten. JJMg BasEsc 84. Uda guztietan, eta neguetan<br />

ere iñoiz, Zestoako urak artzera. <strong>Izt</strong> C 86. Zoiñen gostuz iñoiz, derradan egia, / baiduket pasatu nere fantesia.<br />

Gy 239. Buruaren plazan buztana gidari / nihoiz hartzen duenari! Ib. 230. Arrapaten ebezan noizbait, abrusko,<br />

karraspio, lula ta beste arrain txikitxoak; baitta iñoiz amarratzak be. Echta Jos 34. Bai, iñoiz bai. Ag G 172. --<br />

Moskorra galanta, e? --Iñoiz bestekoa ez ba. Ib. 199. Iñoiz bisita egiten diyo / Zarauzko txakoliñari. JanEd II 86.<br />

Iñoiz bezin kontentu / ez dago Txirrita. Tx B 35. Iñoiz baltzak ixandako praka arreak. Kk Ab II 14. Santi Yurgiz<br />

amar amabi arraultze, ta iñoiz amalau ere erruten ditiñate. Or Mi 22s. Zuku beruaz iñoiz galdostu danak, otzari<br />

be putz. Otx 68. Itxoin-aldirik, iñoiz bezala, / maiteki mintzatuz, ezin. "Como otras veces". Or Eus 316. Gerta<br />

duk iñoiz ere aulena moskortu, / ta, igesi-gauz ez dala, etzanda an gelditu. Ib. 29 (cf. INOIZ ERE). Napoleon,<br />

iñoiz Europa guziko edo geieneko nagusi arroa. Etxde JJ 179. Badakie iñoiz, naiz da debekauta egon, errekara<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

485

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

zianuroa botatzen. SM Zirik 23. Lana izan eban egiteko lakoa, baiña neketsua iñoiz, lana nekea dalako. Erkiag<br />

BatB 191. Gaubean iñoiz egiten dan amets gozo bat bezela. Salav 101. Irrintzi galant askuak ere / iñoiz<br />

aditutzen ziran. Uzt Sas 212. Ez zakar eta desegoki, inoiz Arantzazu zela eta jokatu zuen bezala. MIH 398.<br />

<strong>Euskal</strong>dun berriak ere gero eta nabarmenago ageri dira gure artean, ez inoiz bezala ikasle eta entzule ixil eta<br />

motel gisa. MEIG VIII 101.<br />

� (Con reduplicación intensiva). "Iñoiz-iñoiz joaten naiz" (comunicación personal de Zt). � Iñox iñox baioak /<br />

gure otsegiña / beste toki batera. Zav Fab RIEV 1907, 537. Nagusiaz batera joan zeitekean. Eta iñoiz, iñoiz,<br />

aren baimen berarizkoaz bere bai. Erkiag BatB 20s.<br />

� (Precedido de beste). � Beste iñoiz ez baitzen gaur bezin barrendik mamia atera. Mok 22. Bear bada, beste<br />

iñoz baño arrisku andiagoan egozala-ta. Eguzk GizAuz 5. � (En contexto afirmativo). � Beste iñoiz<br />

txapartegietan moxorro gorriak eta aintziraetan izainak atzematen ditinagu. Or Mi 11. Agerian [uzten zituen]<br />

beste iñoiz, txorien pozetan. Or Eus 47.<br />

� (Uso sust.). � Oh, beti! O, iños! O betiraun guztiko eternidadea! Añ EL 1 59 (EL 2 67 O, beti, beti). Noizko<br />

gabeko iñoizik ez da izan. Or Aitork 317. Noizik ez dan tokian iñoizik ez da. Ib. 336. Urrutiko inoiz batean.<br />

MEIG VII 188 (cf. INOIZ BATEN). Inoiz lainotsu horretan. MEIG VI 155.<br />

- INOIZ... INOIZ... (Distributivo). � Aien ontzia, iñoiz murgilduz, iñoiz gañeratuz, onontza dator Yainkoaren<br />

mirariz. Or Mi 147. Iñoiz bizkorrago, iñoiz aulago siñesten nuan, bai, baiña beti siñetsi dut. Or Aitork 133. Iñoiz<br />

oratu, iñoiz jarei utzi, joan yoiazan bideak beera, errirantz. Erkiag BatB 77.<br />

- INOIZ ASKOTAN. Muchas veces. � Poztu izan naiz iñoiz askotan laguntzalle zerla're. Lasarte Bertso<br />

mordoxka 96 (ap. ELok 455).<br />

- INOIZ BATEN. Una vez. � Iñoiz baten duruakiñ eztakit zeñi arrika eman ziotena. Ag G 166.<br />

- INOIZ BEHIN. A veces. � Iñoiz beiñ, [...] gizon zarrak antxiñetako ipuiñen bat edo euren gastegunetako<br />

gertaerak esan eroiezan. Ag Kr 79. Iñoiz bein Joanes argiak adierazi oi zion lausotasun au. Ag G 99.<br />

Esperentziyak azaltzen dira / iñoiz bein edo berretan. (Interpr?). Auspoa 86-87, 142.<br />

- INOIZ BEHINKA (AN-larr). "De vez en cuando" Asp Gehi 243.<br />

- INOIZ EDO. Alguna vez. � Gaiñera, iñoiz-edo Piarresen gorputza arkitu ezkero, errua Xalbati egingo zioten.<br />

Etxde JJ 146. Barka eske natorkin, iñoiz edo irekin zakar eta garratza izan banaun. Ib. 122. Bat-batean etxean<br />

iñoiz edo entzundakoa gogoratu zitzaion. Ib. 241.<br />

- INOIZ EDO BEHIN. Alguna vez, a veces. v. inoizka. � Iñoiz edo bein pasatzen badet / ikusi gabe aste bat /<br />

biyotz guztira banatutzen zait / alako gauza triste bat. Bil 104. Iñoiz edo bein biar eztan gauzarik esan edo<br />

egingo baleu. Otx 123. Izan leike iñoiz edo bein bi testuak --euskerazkoa ta erderazkoa-- bat ez etortzea. Vill in<br />

Gand Elorri 18. Iñoiz edo bein, prolema gatx nai gramatikako ikertzeren bat, zitala bera, egiten eben. Erkiag<br />

BatB 41. Iñoiz edo bein jartzen bazaizu eskribitzeko tankerik. Auspoa 115, 106 (ap. ELok 455). Iñoiz edo bein<br />

gertatu bada / euskaldunen bat kanpuan, / estimatuak izan gerade. Uzt Sas 228. Iñoiz edo bein ba dirudizula /<br />

brontzezkoa duzula arima. Berron Kijote 129. Haragizko jolasetara iraultzen da gehienaz inoiz edo behin. MIH<br />

336. v. tbn. Auspoa 120-21-22, 124 y 107, 102 (ap. ELok 455). Auspoa 74-75, 189. Or in Gazt MusIx 38.<br />

- INOIZ EDO BERRIZ (<strong>Lar</strong>, Añ, H). Alguna vez. v. INOIZ EDO BEHIN. � Iñoiz edo berriz gerta diteke<br />

egitekoak egiaz eragoztea. AA III 420. Etorriko giñala / iñoiz edo berriz. Echag 79. Baldin iñoiz edo berriz<br />

Nafar-zerri banakaren batzuk agertzen badira. <strong>Izt</strong> C 187. Izango balitz iñoiz edo berriz sua itzali bearra. Ib. 95.<br />

Era onetan iñoiz edo berriz agertu zitzaion bere Ama Maria. J. Goenaga Aita San Iñazio 17 (ap. DRA). Zure zale<br />

eta deseo eragabeak asetzea iñoiz edo berriz koitutzen badezu. Arr May 40. Noizean beiñ, urri, bakan, iñoiz edo<br />

berriz. Ag G 65. Iñoiz o berriz egon izan naiz nere artian pensatzen. Auspoa 105, 24 (ap. ELok 456).<br />

- INOIZ EDO BESTE. Alguna vez. v. INOIZ EDO BEHIN. � Etzaitut ikusitzen / desio ainbeste / ditxa ori<br />

logratzen det / iñoiz edo beste. Bil 136.<br />

- INOIZ ERE EZ (Añ (V iñosbere ez)). (Con el vb. elidido). Nunca. � --Noiz il behar zuen? --Inoiz ere ez. Ub 8.<br />

Auzo batzuk beti. Beste batzuk inos bere ez. fB Olg 153. Alegretxu ifini bai, baña orditu inos bere ez. Astar II<br />

123. Ezingo ete da aldatu? Inoz bere ez. Ur MarIl 38. Nihoiz ere ez deskantsurik. Gy 5. Ez, iauna, iñoiz bere ez.<br />

Ag AL 27. Iñoiz ere ez noski. Inza Azalp 15. Soña ondo jantzirik, / iñoz bez mangutsik. Enb 59. Gangar bako<br />

ollarrik, iñoiz bez. Otx 39. Mizkeririk iñoz be ez. Eguzk GizAuz 11. v. tbn. A BGuzur 121 (iñoiz bere ez). Echta<br />

Jos 67 (iñoiz bez; 142 iñozbez).<br />

- INOIZ ERE (V ap. Holmer ApuntV; H (+ nehoiz e., nihoiz e.)). (En contextos negativos). Nunca. "Il se joint à<br />

ere, bere (V) avec ou sans négation" H. � Gauza hauk egiten dituzuela etzarete nehoiz ere eroriren. Lç 2 Petr 1,<br />

10. Zuretzat ezta izanen / negurik nihoiz ere. EZ Noel 111. Bat ere, eta nehoiz ere, bekhaturik egin gabe egoiteko<br />

gogo deliberatua. Ax 464 (V 301). Zegaiti eztakien berba osorik / jagoten inox bere izorra bagarik. EgiaK 87.<br />

Niri bai baten erraitera / etzenthozke ehoiz-ere? O Po 2. Nihoiz ere iraungitzen ezten sua. SP Imit IV 4, 3 (Ch<br />

behiñ ere, Mst, Ip seküla). Etzala iñoiz ere illundu San Agustiñen argia. <strong>Lar</strong> SAgust 7. Ta beñere akabatu bear<br />

ez dute? Ezta iñoizere. Cb Eg II 125 (v. tbn. 206). Artu zuan asmoa bekaturik batere, iñon-ere ta iñoiz-ere ez<br />

egiteko. AA III 510. Ez eutsan inos bere kalterik egin. fB Ic I 102. Ez dabee berba geija inos bere palta. fB Ic II<br />

207. Beti betiko eta inos bere amaitu baga irautia. Astar II 129. Adiskide artean etzaio iñoiz ere / kolera itsuari<br />

behar eman bide. Gy 310 (61 nihoiz ere). Non alkarren arteko izketetan iñoiz ere bere izena aotan artzea<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

486

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

debekatu zuen. Arr May 162 (v. tbn. 106). Ezeukan inoiz bere gogoan / ezkontza bako atseginik. Azc PB 112<br />

(250 inos). Iñoiz bere siñistu bagako gauzarik ezeban esango. Ag AL 29. Iñoiz be ilgo ez dalako gure arimea ileziña<br />

dala diñot. KIkV 20. Inoiz ere horiek ezagutu ez balitu. Mde HaurB 73 (Pr 205 ihoiz ere y 139 nehoiz<br />

ere). Buruz buru eztigu itzik inoiz ere Platonek egin. Zait Plat 81. Eztut inoiz ere esan horrelakorik. Arti<br />

MaldanB 209. Ez dau entzungo, pozez bete eroian, / zure albandeikorik, aurrerantz, iñoiz be. Gand Elorri 216.<br />

Jolas ortatik buruko miñik / iñoiz be ez iat etorri. BEnb NereA 34. Lehenbizikoaren indarra eta muina ez dut,<br />

egia esan, inoiz ere ulertu. MIH 387. Ez zaio inoiz ere damutuko. MEIG III 58.<br />

v. tbn. Inoiz bere: A BGuzur 154. Iñoiz ere: VMg 86. Gco I 442. <strong>Lar</strong>d 75. Bil 119. Aran SIgn 14. Zab Gabon 99.<br />

Bv AsL 116. AB AmaE 108. Goñi 9. KIkG 25. Inza Azalp 119. Ir YKBiz 29. EA OlBe 53. Etxde JJ 213. Erkiag<br />

Arran 81. Gazt MusIx 117. MAtx Gazt 101. Osk Kurl 206. Ibiñ Virgil 92. Uzt EBT 67. Berron Kijote 147. Iños<br />

bere: JJMg BasEsc 235. Zav Fab RIEV 1909, 37. Iñoiz be(re): Echta Jos 148. Altuna 21. Enb 179. Bilbao IpuiB<br />

64. Erkiag Arran 138. Iñoz be(re): CatLlo 83. AB AmaE 325. Itz Azald 137. Echta Jos 366. Enb 209. Eguzk<br />

GizAuz 173. Erkiag BatB 35. Alzola Atalak 46. Nihoiz ere: Hm 38. Ch III 42, 1. He Gudu 47. Lg II 91. Mih 20.<br />

Brtc 251. Dh 165. MarIl 36. Hb Esk 165. Laph 235. Nihoitz ere: Ch I 12, 1. Nioiz ere: Izeta DirG 11. Nehoiz ere:<br />

Xa Odol 345.<br />

� (Con comparativo). � Neke ta naigaberik andienak, eta nioiz ere baño andiagoak azkeneko bere eritasunean.<br />

Mb IArg I 189. Ordu onetan iñoizere baño zure bearrago naiz. Cb Eg III 294 (CatV 101 iños bere).<br />

� (Al final de una serie). � Deus ere zuretzat bilhatu gabe, ez gauza xipietan, ez handietan, ez orai, ez nihoiz<br />

ere. SP Imit III 25, 3 (Ch, Ip ez ethernitatean).<br />

� (Con reduplicación intensiva). � Tormentu ikaragarri ta iños bere, iños bere amaituko ez diranetara. JJMg<br />

BasEsc 94. Beti beti guri lagun egin deigun, inosbere inosbere gugandik alderatu edo apartadu baga. Astar II<br />

281. � Etxat atsegin iñoz-iñoz be / gixonagaitik lar esaterik. Enb 136.<br />

� (En interrogativa). � Nihoiz ere desiratu othe duzu Zerua? Brtc 88.<br />

� (En contextos afirmativos). Alguna vez. � Herriak inglesaz bestelako hizkuntza bat iñoiz ere erabili zuela<br />

ahazturik zirudien. Mde Pr 257.<br />

- INOIZ ETA INOIZ. (En contexto negativo). Nunca. � Alik gogorrenak eta aserreenak, iños ta iños ez gitxitu,<br />

ez arindu egiten eztireala. Añ EL 2 57s (EL 1 50 eguño).<br />

- INOIZ EZ (<strong>Lar</strong> (+ nihoiz), Añ (+ nioiz (AN)), Dv (nihoiz)). (Con el vb. elidido). Nunca. "Tarde, mal y nunca,<br />

berandu, gaizki ta iñoiz ez" <strong>Lar</strong>. � Laguntza berezi eta nihoiz ez bezalako batez. He Gudu 163. Noiz akabatuko<br />

da au? Iñoiz ez. Noiz alibiatuko da? Iñoiz ez. Cb Eg II 123 (Dv LEd 221 ez nihoiz [...]. Nihoiz ez). Eskribitzen<br />

aztu etzait, eta ardorik iñoiz ez, beti ura edaten dedala. <strong>Lar</strong>, carta a Gandara 162. Sekula iñoz ez da orduan<br />

tabernan, / gosearen goseak Anton sartu eban. AB AmaE 301 (98 inoz ez). Fortuna nola beti dan errukiorra, /<br />

bizidun guztientzat iñoiz ez gogorra. Ib. 333. Iñoiz ez da egun atan, Indianoa, [...] Txanogorriren etxera joan<br />

zan. Ag Kr 123. Iñoiz ez añakoa zan egun atako ondamendi ta galdumena. Ib. 199. Jainkoak barka begit orduan<br />

gizatasunaren aurka egon izana, iñoz ez ta. Or Tormes 41 (Eus 383 iñoiz ez). Urepeletik Baionaraino, noiz<br />

zabal, noiz hertsi [...] nihoiz ez muthiri. JE Ber 10. Emen ez da beñere, / iñoiz ez, ujuju! / ekaitzaren indarra /<br />

besterik garaitu. EA OlBe 52. Egun berean iñoiz ez bezin zoriontsu ta iñoiz ez bezin zorigaiztoko izango<br />

nintzala. Txill Let 42. Gizona ala emakumea gaiztoagoa dan jakin-nairik iñoiz ez? Bilbao IpuiB 119.<br />

Aurrerantzean inoiz ez! Arti MaldanB 229. Labur eta berandu hobe denez gero inoiz ez baino. MEIG III 121.<br />

v. tbn. Iñoiz ez: Mok 22. Etxde JJ 152. Anab Poli 124. Erkiag Arran 113. Gazt MusIx 60. MAtx Gazt 37. Inos<br />

ez: Azc PB 169. Nihoiz ez: Lg II 282.<br />

� (Con doble negación). � Ez eban iñoz ez onek egin / Gaztelar borondatea. AB AmaE 33.<br />

� (Precedido de beste). � Han dut, han, nik orduan egin [...] ene ahal guzia. Bertze nihoiz ez. HU Zez 138.<br />

Auxe da eguna, beste iñoiz ez bezela, nere besoaren kemena agertuko dana. Berron Kijote 195.<br />

- INOIZ EZ INOIZ. Nunca. � Alare, berakin bizi dala bederen, iñoiz-ez-iñoiz ez aiz ezkonduko. Zait Sof 182.<br />

Esku minduentzako osagarrien billa iñoiz ez iñoiz asi ez zalako. Erkiag BatB 35. Ordurartean iñoiz ez iñoiz<br />

sentidu ez eban zarrada edo ikutua. Ib. 54 (v. tbn. 86).<br />

- INOIZ GEHIAGO. (En contexto negativo). Nunca más. � Ezen biztu da, ez nihoiz / gehiago hiltzeko. EZ Noel<br />

106. Ez diriala iños geijago konfesauko. Mg CO 11.<br />

- INOIZ GUTXITAN. Pocas veces. � Iñoiz gutxitan bait-dira murritzean etsitzekoak oiek. Berron Kijote 213.<br />

- INOIZ INONGO. � Erriak oro, iñoiz iñungo biotz-berotasunik gogotsuenaz, alkarren leian zebiltzela<br />

ziruditen. AEmil AndreM 37s.<br />

- INOIZKO. De algún día, de alguna vez (en contextos afirmativos). � Arnoldo etzan iñoizko Arnoldo. Ag AL<br />

83. Oiñarri zaar gain, iñoizko gogo / aro bat nai dau giltzarri. Gand Elorri 55. Egungo egunekoak ez ezik,<br />

inoizko euskalkiak ere aztertu behar genituzke. MEIG VIII 107. � (Ref. al futuro). � Sari orrek gertu aurrena<br />

ta bazkatu gero egin bear duala iñoizko gure egunkaria. Ldi IL 105. Etxearen oiñarrietan zerbait jartzea asmatu<br />

balu bezala [...] eta era ortara iñoizko desegiteari eta lur jotzeari iges egiten ikasi balu bezala. Vill Jaink 58. �<br />

(Con superlativo). Más... que nunca. � Berba onek entzueran erbikumea iñoizko bizkorren ioian. Ezale 1899,<br />

14a. Aurten etorri yaku / iñoizko goixen. Enb 167 (42 iñozko). Bakaldunak iñoizko alaitsuben erantzun eutsan.<br />

Otx 51. Iñoizko bultzadarik aundienak emonaz. Bilbao IpuiB 276. Gure lagunaren azkena, ezagutu genuen<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

487

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

inoizko gizonik oberenarena. Zait Plat 109. Fedean beintzat iñoizko sendoen jarri nintzan. Vill Jaink 10. � (Dv,<br />

H). "Avec la négative, qui n'est d'aucun temps. Nihoizko gizonek ez dute hori sinhetsi" Dv. "Nehoizko egunetan<br />

ikhusi eztena" H. � Gazte batzu bereziki badirela Espainiako gure aneien buruzagi, nehoizko, nehongo gazteri<br />

zorrik ez diotenak. HU Eskual 19-9-1913 (ap. DRA). � (inoizkorik, con superlativo). � Iñoizkorik azkarren<br />

joiazan Franzia alderontz. Ag Kr 153. Iñoizkorik alaien abiatu zan. Bilbao IpuiB 143. Iñoizkorik beroen ekarren<br />

sakela. Ib. 32. v. tbn. Akes Ipiñ 19 (iñozkorik).<br />

- INOIZKO ALDITAN, MENDETAN. Alguna vez; (en contextos negativos) nunca. "Jamás, iñosko alditan ez"<br />

Añ. � Bihotzean bizi dute bethi izialdura / eta nihoizko mendetan hillen ezten har hura. EZ Man I 101. O inosko<br />

alditan bekatu egin ezpaneu! Añ EL 1 115 (EL 2 123 neure bizian). Iñosko alditan ez uts egin Mezea. Ib. 80.<br />

Iñosko alditan ikusi eneutsan almendra garau bat. Añ LoraS 8. Iñozko alditan deitu / egin baño len erderaz, /<br />

jausi zaiteze txuntxurrok danok / arroetara tuterras. AB AmaE 425. � (nihoizko mendeaz). � Trionfan izpirituz<br />

eta baloreaz, / ezin ahantzi gisan nihoizko mendeaz! Hb Esk 164.<br />

- INOIZKO DENBORAN (V-gip ap. Etxba Eib). Alguna vez. "Loc. adv. de sentido condicional. Iñoizko<br />

denboran ni biarrian baziñaz..." Etxba Eib. v. noizbait. � Iñosko denporaan, biar bada zeubek guraso izan<br />

zinaindezalako. JJMg BasEsc 254. Ikasi deixezela bertso onek, iñoizko denporan defenditzerik nai izanezkero be.<br />

SM Zirik 95. Iñoizko denporan txapeldun izatera eltzen ba-naiz. Ib. 116. � "Iñoizko denboratan esaten badezu"<br />

vEys (s.v. noiz).<br />

- INOIZKOREN BATEAN. (En contexto negativo). Nunca. � Orain edo iñoizkoren batean ez dedilla neregatik<br />

esan. "Ahora ni en ningún tiempo". Berron Kijote 217.<br />

- INOIZKOTAN. "Jamás, (V) iñoskotan" Añ. � Aldi hura huts badagi denbora ondokotan / ene bilha ezin ibill<br />

daite nihoizekotan. EZ Man I 60.<br />

inoizka. � A veces, alguna que otra vez. v. INOIZ EDO BEHIN. � Españi ontan bizi izan naiz, / iñoizka juanaz<br />

Frantzia. Tx B II 122. Iñoizka, gogo begiak olerkariari lausotzen ote zaizkan nago. Aitzol in Laux BBa VIII.<br />

Geroztik, iñoizka / urbiltzen natzaio. Ldi BB 78. v. tbn. Etxde Itxas 95 (iñoizka). Arek iñoizka oles-egiten deutsa<br />

Montsenyra urrutizkiñez. Erkiag BatB 182. Inoizka apoa zabaldu egiten omen zen anderearen azpian. PPer<br />

Harrip 16. � Bullak izaten dira iñoizka alditan. Auspoa 127, 77 (ap. ELok 456).<br />

hinoka (L, BN, Sal, S). Ref.: A; Lh. � Tuteando. "Tutoyant (entre filles)" Lh.<br />

inola (H (V); iñ- V-gip, G; <strong>Lar</strong>, H (V, G)), nehola (AN, BN; Dv, H), nihola (AN, L; Dv, H), ehola (H (BN)),<br />

ehunla (R-uzt), inolan, ñola (R), ehula (R-uzt; H (S, s.v. nehola)), ihola (Sal), ihula (H (S)). Ref.: A (e-, eula,<br />

iñola, nehola, niola, ñola); Etxba Eib (iñola). � Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos. Los autores<br />

guipuzcoanos y vizcaínos emplean inola e iñola, así como F. Irigaray (141 iñolaz) y Mirande (inolaz e iholaz ere<br />

(Pr 84)). En los textos alto-navarros hay niola en Lizarraga de Elcano (Doc 114 niolatére), Mendiburu y Legaz;<br />

Beriayn escribe yolako (cf. ihork (Doc 101r)); hay tbn. iolatreko maneras en SermAN e iñolare en ASJU 1992,<br />

188 (AN-5vill). La forma roncalesa de Mendigacha es ñola. Para los autores suletinos casi la única variante es<br />

ihula (hay niholere en Archu (Fab 89)). En los textos labortanos y bajo-navarros hay tanto nihola como nehola<br />

(Oihenart emplea ehula y nehola; tbn. eholatan). En DFrec hay 163 ejs. de inola, 25 de iñola, y sendos de iñolan<br />

y nehola, todos ellos meridionales.<br />

� (En contextos negativos). De ninguna manera. "(De ningún) modo" <strong>Lar</strong>. v. ezelan. � Zeñetarik ez baitaite<br />

nihola errebela. EZ Man I 109. Horiegatik / orogatik, / etzinzuzket ehula / baninz fida / zuk gupida / noizbait<br />

nindukezula. O Po 5s. Iru oetatik bata iñola ez da bestea. Ub 126. Ez baitute utziko nehon nehor nehola<br />

bitzitzera erlisionea haurrei erakats lezoketenik. HU Zez 179. Zabaletan etxe-nagusi jartzeko leiarik iñola ezta.<br />

Ag G 359. Peltek etzian ihula goguan, / nehor ziala oano ezarri lephuan, / ezkuntzeko khorda orapilaturik.<br />

Const "Ezkuntze bat" (ap. DRA). Iñola ezin asez / urdall ta barrena. JanEd II 111. Arrazoi gabe ari danari / ezta<br />

iñola uzterik. Imaz Auspoa 24, 156. Ezin aaztu dezaket iñola. Ldi IL 133. Inola ez zezakeen egun hartan bere<br />

askatasuna gal. Mde HaurB 106. Aitzeki batzuk jarri dizkiot, arpegira iñola begiratu gabe. Txill Let 88 (v. tbn.<br />

90). Ez naiz inola egundo, / belaunbiko jarriko. Arti MaldanB 214. Au egin ezik ezingo gera / iñola zeruan sartu.<br />

And AUzta 112. Aundia dogu baña apala, / ez da arrotuko iñola. BEnb NereA 153. Orregatikan / ezin dizute /<br />

iñola barkatu. NEtx LBB 409.<br />

v. tbn. Iñola: Bil 106. Arrantz 91. Aran SIgn 113. PE 23. Ud 22. AB AmaE 113. Ill Pill 13. Inza Azalp 66.<br />

EusJok 95. Enb 192. SMitx Aranz 61. JAIraz Bizia 59. Or Aitork 349. Basarri 141. Uzt Noiz 98. Nihola: SP Phil<br />

411. Hb Egia 89. Zby RIEV 1909, 108. Xa Odol 329. Nehola: JE Bur 200. Xa Odol 158.<br />

� (En contextos no negativos). De alguna manera. � Oen konfesioak dira gaizki egiñak, izango ere bai biurtu<br />

artean, iñola al duela, bidegabeko irabaziak. Mg CC 170. Orretara oitu ezkero, iñola izango degu ausardia<br />

Jaungoikoaren beraren begietan egiteko [...] gauza likits, zikin bat? Gco II 43. Agaitik, lotu daian baño len iñok<br />

iñola, / dabela emongo biziaz naste bere odola. AB AmaE 446. Iñola al badet ekarriko det / bera Gipuzkoa<br />

aldera. EusJok II 151. Iñola ateratzekotan [...] askoen alkar-artze ta laguntzaz bear bide-da. Ldi IL 73. Bai-eske<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

488

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

natorkizu iñola âl baleite. Or Eus 132. Aldare aurrera oakenian, iñola al badet, an izango naun. NEtx Nola 19.<br />

Juateko esan ziraten / iñola al baneza. Uzt Sas 315. v. tbn. Apaol 34. Tx B III 57. � Andik antz-emango diozute,<br />

iñola baño obeto, "Erri-lan"-en aritze ta eginbearrari. Ldi IL 117.<br />

� (Precedido de beste). � Eta oben-nekeaz gañera, beste iñola, aldiko neke zorra ordaindu al genezake? KIkG<br />

76 (KIkV 101 beste ezetara). Beste iñola izan eztitteken egitzat dauzkagu auek. Inza Azalp 25. Onela Iainko-<br />

Maisu onek lenago ematen dio beste iñola baiño. Or QA 163.<br />

� (Uso sust.). "Nik ein dittut iñolak, he hecho todos los posibles (G-azp)" Iz IzG.<br />

- INOLA ERE (iñolabe V-gip ap. Etxba Eib; ihul-ere /¸)hu)lé/ S ap. Lrq; Lcc, SP, Ht VocGr (nehola ere), Urt<br />

(nihola ere), <strong>Lar</strong>, Añ, Dv (niholere), H (eholere, iñola ere, inola bere, inolere, inolanbere)). a) (En contextos<br />

negativos). De ningún modo, en absoluto. "En ninguna manera, inola ere" Lcc. "Nihola ere, aucunement" SP.<br />

"Nihil attinet [...] ezta niholare ungi" Urt III 67. "(De ninguna) manera, iñola ere, nihola ere, iñolanbere" <strong>Lar</strong>.<br />

"(De ninguna) suerte, (V) iñolabere" Añ (v. tbn. s.v. manera). "Iñolanbere ez dau guzurrik esaten" H. �<br />

Neholere alfer laster ez nagian edo egin ez nuen. Lç Gal 2, 2. Exkusarik nihola ere ezta baliaturen.<br />

EZ Man I 84 (Noel 51 niola ere; Eliç 128 niholere). Eta eztagizula nihola ere dudarik Iainkoak frogatu<br />

zaituenean libratuko zaituela gaitz hartarik. SP Phil 469. Ihulere ezin erraiten ahal den bezalako düzü. Mst III<br />

10, 1. Etzaitut niholere utziren. Lg I 365. Eztügüla ihulere enthelegatzen gure lekhiari estekatürik diren züzener<br />

ogenik eretxekitia. Mercy 17. Ez dezu, iñola ere, nere aurrean ni beste Jainkorik idukiko. Ub 26. Ta ezin begi<br />

onez iñola ere begiratuko diot. Gco II 72. Hori niholere ezin onhets dezake haren bihotz amultsuak. Dh 240.<br />

Iñola ere juramenturik egingo ez dezute. <strong>Lar</strong>d 381. Josek etzuan iñola ere Zabaletaren aitamenik egin nai. Ag G<br />

322. Ez, eztira kristau egiazko ta onak Jaungoikoaren eta Elizaren Legeak oinpean derabiltzatenak, iñola ere.<br />

Inza Azalp 11. Aurrerantzean iñola ere ez naiz sartuko etxe barnera. Zait Sof 32 (99 iñolare). Orain eztago nire<br />

gorputza / inolare biluztua. Arti MaldanB 212. Txaro orrekin ezin inteke iñola ere ezkondu. NEtx LBB 125. Ez<br />

da inola ere! MEIG IX 55.<br />

v. tbn. A Ardi 51. Mde HaurB 26. Iñola ere: Mg CC 222. AA II 34. Arrantz 92. EusJok II 19 (iñola're). Aran<br />

SIgn 32. Arr May 126. Urruz Zer 83. Ill Testim 11. JanEd II 78. Alz Burr 12. Or Eus 24. ABar Goi 69. Anab<br />

Poli 21. Ibiñ Virgil 84. Vill Jaink 36 (167 iñolare). MAtx Gazt 65. Nihola ere: MarIl 72. Jaur 207. Jnn SBi 139.<br />

Arb Igand 180. Prop 1902, 277. Niholere: Ch III 25, 5. He Gudu 41. Brtc 219. Gy 197. Hb Egia 64. Urt Gen 3,<br />

4. Nehola ere: Laph 87. JE Bur 188 (Ber 76 neholere). Barb Leg 68. Xa Odol 65. Neholare: AR 209. HU Zez 41<br />

(Aurp 58 neholere). Ardoy SFran 166. Neholere: Zub 135.<br />

� (Con negación sobreentendida). � --Berriak ziran mandamentu oek? --Iñola ere, lenagokoak [...] ziran. Ub<br />

29. --Zillegi da gezurra esatea? --Iñola ere: beti esan behar da egia. Ib. 182. --Egikaritzen edo kunplitzen dituzte<br />

mandamentu hok? --Niola ere. Legaz 32. Bego, beraz, urrikia? Iñola ere! "Nequamquam". Or Aitork 55. --<br />

Ortan, ez al-nazue urkatu bear? --Iñola ere! NEtx LBB 118.<br />

� (En contextos no negativos). De alguna manera. � Bai, hau egiten duenak, dio Cayetanok, niola ere<br />

zuzenzeko, zuzenduko ditu bere gauzak. Mb IArg I 384. Neke andija, inolan bere aldanian, Meza bat enzutia<br />

debozino ta gogo osuaz! Mg CO 290 (CC 174 inolaere). Iretsten tuela laster ontasunak, / [...] baita andrearenak<br />

ere, / ahal badu niholere. Gy 312. Huts hori nehola ere nahi nuke orai estali. Laph 152. Guk, iñola ere al<br />

badegu, gaur arratsean bertan joan bear degu. Arr GB 11. Asteasura ekarritzeko / iñola're al bagentza. PE 20.<br />

Al barimadu ñolare eskribi beztad noizko akabaten dion korko lana. Mdg 151s. Iñola bere al baeban, atara<br />

egiala zoritxar eta oñaze areitatik. Or Tormes 113.<br />

b) Sin duda. v. INOLAZ (ERE) (b). � Urrengo Gabonetan seguru antzera, / aserratuko gara eta bigarrena /<br />

iñolabere zelan deutsudan galduko, / ardurea kentzea nai dot ordurako. AB AmaE 239.<br />

c) "Iñolabe (V-och-gip), regularmente, pasablemente" A.<br />

- INOLA ERE EZ. De ninguna manera. � --Nola ill zan [Elias]? --Iñola ere ez oraindik. Ub 48. Zeintzuk esan<br />

zituan eta zeintzuk ez, nola jakin? Iñola ere ez. Muj PAm 12. Neronek, nire kutsu au yarrugi-ta, erkideok nola<br />

bekoz-beko begiratu al izan? Iñola ere ez. Zait Sof 96. v. tbn. Or Aitork 116. Nola biziko naiz aurrerantxean zure<br />

biotza gabe? Badakit: iñola ere ez. Txill Let 69. � De ninguna manera, en forma alguna. "(De ninguna) manera,<br />

iñolanbere (V), iñola ere ez (G), niola ere ez (AN)" Añ. "Iñola ere ez! (G-azp)" Gte Erd 178. � Ezer ezak edo<br />

utsak ezer egin eta merezi zezakean? Iñola ere ez. Gco II 25. Iñola ere ez! Ill Testim 20. Ez, ori ez, iñola're ez.<br />

Alz Ram 69. --Yoan bide naiteke, oiek ongi gertatu diran ezkero. --Iñola ere ez. Zait Sof 32. Ez, iñola ere ez!<br />

Etxde JJ 62. Etorkizuneko batasun kontuak nekez pentsa zitezkeen orduan, eta egin, inola ere ez. MEIG VI 61.<br />

- NIHOLERETAKO (Dv). (En contextos negativos). Ningún. v. INOLAKO. Para niholerateko/-larateko<br />

maneraz, v. NIHOLATAKO MANERAZ. � Hanitzek erranen darotzute menturaz ez duzula hartu behar<br />

niholeretako adiskidetasun eta onerizte berezirik. He Phil 296 (SP 295 niholatako).<br />

- NIHOLERETAN (Dv, H). (En contextos negativos). De ninguna manera, en absoluto. � Ez zabiltzala<br />

niholeretan presuna lizunkhoiekiñ. He Phil 263 (SP 262 nihola ere). Hori da, bada, gauza bat niholeretan egin<br />

behar ez dena. Ib. 313.<br />

- INOLAKO. a) (En contextos negativos). Ningún. "En ningún lugar, inolako lekuan", "en ningún tiempo,<br />

inolako tenporean" Lcc. "Iñolako (G), de calidad alguno, de ninguna manera" A. � Hartzeko tudanak iustizia<br />

guztiaren kontra bortxatu eta tormentatu tut niholako errespetu gabe. EZ Eliç 154. Beti bere bostean zegoen, eta<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

489

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

damuaren iñolako señalerik ematen etzuen. Arr May 66. Iñolako bildurgabe sar zindeke. Ib. 72. Eztiat orain<br />

inolako sinesterik. A Ardi 104. Ni beintzat egundo iñolako ezertan ez naiz oien esanetara etorriko. Zait Sof 21.<br />

Iñolako zalantzarik gabe ageri dituten siñaleetatik iakingo duzu. Ibiñ Virgil 112. Inolako kulparik erakusten ez<br />

duena. MEIG VI 60. Iritzi desberdin horiek ez ditu inongo eta inolako argitasun berrik bateratuko. MEIG VIII<br />

99s. v. tbn. Iñolako: Munita 61. Or Aitork 412. Ñolako: Mdg 121.<br />

� (Precedido de beste). � Oraingo samintasun onek beste iñolako samintasunen antzik ez izan arren. Alz Ram<br />

92.<br />

b) Enorme, grande. � Aiek ere dantza egin zionaten Andere Mariri, iñolako gorespenak emanez. Or QA 195.<br />

Egia esan inolako indar berria erantsi zion iakintzari. Zait Plat 26. Inolako izena ta ospea artu zituen geroko<br />

gizaldietan. Ib. 6. � (Con adj.). Muy. � ITZ au iñolako sarkor eta mee da, anima bera ukitzen baitu. Or QA 183.<br />

- INOLAKO MANERAZ, I. MODUZ (<strong>Lar</strong>, Añ), I. BIDEZ, I. MODUTAN, NIHOLAKO MOLDETAN. a) (En<br />

contextos negativos). De ninguna manera. "(De ninguna) suerte, iñolako moduz" <strong>Lar</strong>, Añ. � Zeren hau yolako<br />

maneras ezin egin diteke. Ber Trat 19r. Handik etziren partitzen / niholako moldetan. Hm 153. Iñolako moduz<br />

ezin sosegatu zan. Cb Eg II 191. Ez dago berriz inolako bidez, ezergatik absoluzioa izateko Erromara ta<br />

Inkisiziora joan bearrik. Mg CC 124. Eziñ zezakeala iñolako moduz gogor-aldi aiekin iraun. Aran SIgn 24.<br />

Zartuta daude erruz, / iñolako moduz / ezin konponduz. Tx B III 74. Etzala libre aizkolariai laguntzea iñolako<br />

moduz. Salav 105. v. tbn. Bv AsL 18 (iñolako moduz). � (Con ere). � Etzeban jarri nai izan iñolako modutan<br />

ere. <strong>Izt</strong> C 485. Onen ondora ez omen zeban alderatu nai iñolako moduz ere. Ib. 248. Ez diteke iñolako moduz ere<br />

utzi San Franziskoren bizitza Santa Klararena aitatu gabe. Bv AsL 89. � (inolako bere moduz). � --Gizonaren<br />

obrarik izan bazan? --Ez Jauna, inolako bere moduz. CatAnz 4. � Eztaitezke komeka iolatreko maneras añaditu<br />

gabe sakrilegioa. SermAN 7. b) (En contextos no negativos). De alguna manera. � Inolako maneraz defendidu<br />

al bagagizu emun gura deuskuen tormentu onetarik. Lazarraga 1154v. Apez edo bikario, edo yolako maneras<br />

arimes kargu dutenek. Ber Trat 56r.<br />

- INOLAKOZ. "(No por) cierto, ez iñolakoz" Añ. "(msOch), en modo alguno, de ninguna manera" A. �<br />

Iñolakoz juramenturik ez egiteko. Añ MisE 187.<br />

- INOLAKOZ EZ (Añ). De ninguna manera. "(De ningún) modo o manera, iñolakoz ez" Añ. � Baña iñolakoz ez<br />

zeuroen arerioakaz lenago baketu [...] ta maitetuten ezpazaree. Añ MisE 91.<br />

- NIHOLATAKO. (En contextos negativos). Ningún. v. INOLAKO. � Niholatako handitasunik gabe. Harb<br />

425. Ezin kasik pozoa baititeke niholatako afekzione gaixtoz. SP Phil 161 (He 163 inposible bezala baita). Ezin<br />

libratuko eta ezin arinduko zare niholatako erremedioz. SP Imit II 12, 4 (Ol iñongo bidez).<br />

- NIHOLATAKO MANERAZ. (En contextos negativos). De ninguna manera. v. INOLAKO MANERAZ. �<br />

Bizi garen mende guzian ez ginatezke hargatik niholatako maneraz Iainkoaren gogarako. SP Phil 150 (He 152<br />

batere). Komediak beronez eztira niholatako maneraz gaixto. Ib. 84. � Niholerateko maneraz ezta bilhatu behar<br />

gauza gehienik usaian dabilana. "Nullatenus". ES 102. Niholarateko maneraz ez baitira gai arrozoinamendu<br />

hautaraino hedatzeko. Ib. 171.<br />

- NEHOLATAN (H), NIHOLATAN (SP, Dv, H), EHOLATAN (ERE). "En aucune façon" SP. "Iñolatan eztu<br />

nai izan utzi" H. � Iesus Iaunaz eman izan zaikun ordenanzarik neholetan ere aldaratu gabe. Lç Ins G 6v.<br />

Niholatan mendekurik eztezagun desira. EZ Man I 15. Niholatan hunelako manerarik ez balia. Harb 371.<br />

Eztagizuela neholatan ere iuramenturik. Ax 252 (V 169). v. tbn. Hm 118 (niholatan). Goihets ezak ahalara, / ezi<br />

guziz askitara / ezezak' eholatan. O Not RIEV 1926, 355 (O Po 42 neholatan). Berak etzuen hura niholatan<br />

iujeatu nahi izan. SP Phil 347 (He 350 niholeretan). O debotak, idukagun, / argi han geure baithan, / eta kita ez<br />

dezagun, / ordena niholatan. Arg DevB 32.<br />

- INOLAZ (ERE) (iñolaz G ap. A; ihulaz-ere /¸)hu)lazè/ [proparoxítona] S ap. Lrq; <strong>Lar</strong> (iñolaz ere, niholaz ere),<br />

Añ (niolaz ere), VocS (nihulazere), Dv (niholazere), H (eholaz, nehola)). a) De ninguna manera. "(De ningún)<br />

modo" <strong>Lar</strong>. "Nullement" VocS. "(De ninguna) suerte" Añ. "En aucune façon (semi-nég.)" Lrq. � Beraz,<br />

Hermogenes, izenak ifintea ezta, iñolaz ere, [...] gauza ariña edo txikia. <strong>Lar</strong> DT L. Ez da, ez, etsairik / jarriko<br />

zaizunik / iñolaz aurrean. It Fab 201. Orhoit zaitezi, ene semea, sagardiak ez direla niholaz-ere sorho utzi<br />

behar. Dv Lab 388. Ez zen sori, Jinko-Semiaren Ama izan behar ziana izan ledin ihulaz debriaren esküpian. Ip<br />

Hil 14. Ez iñolaz bere. Itz Azald 29. Ezetz, iñolaz etzutela amor emanen. FIr 141. Nai ta nai arren iñolaz ere /<br />

pausorik zuzendu ezin. EA OlBe 107. Inolaz ere ezin sar zitekeen gaur bere etsean. Mde HaurB 109 (Pr 175<br />

iñolaz ere). Arnoarekin hordituz, / edo gaznekin asetuz, / ezin liteke inolaz ere / zede gerturik ezagut. Arti<br />

MaldanB 220. Ez zuan atzera iñolaz egingo. Berron Kijote 54 (v. tbn. 47). Ez nioke nik inolaz ere kendu nahi U.<br />

jaunari garaita eder horrek utzi dion poza. MIH 201.<br />

v. tbn. Iñolaz ere: KIkG 78. Inza Azalp 98 (97 iñolaz). Ir YKBiz 350. Or Eus 309 (Poem 541 iñolaz). SMitx<br />

Aranz 176 (132 iñolaz). Etxde JJ 44. Loidi 76. Anab Poli 30. Erkiag Arran 168. Basarri XIX. SM Zirik 47. Or in<br />

Gazt MusIx 44. MAtx Gazt 74. Uzt Sas 299. Iñolaz: Aran SIgn 94. Jaukol Biozk 73. JMB LEG 87. TAg Uzt 312.<br />

Onaind in Gazt MusIx 150. Niholaz ere: SP Phil 193. Niholaz: Hm 189. Neholaz: Ox 89. Iratz 60. Lf in Zait Plat<br />

XIV. Neholaz ere: Xa Odol 32.<br />

� (Con negación sobreentendida). � Zeru-ogi edo Eukaristiko ogia bakarrik adittu bear zala, ta iñolaz ere<br />

lurreko ogirik. Inza Azalp 142. Neholaz ere zuentzat onik hortik datorren banago. Xa Odol 321.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

490

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

� "Iñolaz al badet etorriko naiz" H. � Usoak urreneko bertsuok zearka ta ipui tankeran zuzendu zizkion Bela<br />

Beltzi, iñolaz ere ulertu nai bazun. Etxde AlosT 97.<br />

b) Sin duda; según parece. � Tr. Documentado únicamente en textos meridionales no vizcaínos. � Iñolaz ere<br />

usteko zeban esne bageak dirala Gipuzkoako ardiak. <strong>Izt</strong> C 176. Inolaz-ere banaka iltzeko asmoarekin, Santiago<br />

zarrena artu zuten. <strong>Lar</strong>d 502. Iñolaz ere, bere gaiztakerian il zan, bere utsegiteak ezagututa Jaunaren bidean<br />

jarri gabe. Ib. 492. Aiek zertzen badire, iñolaz ere zereko zerera zertuko dire. Sor Bar 65. Ara emen,<br />

euskaldunak, iñolaz ere asko gustatuko zaizuten kondaira edo istori bat. Goñi 19. Gogamen astunak dauzka<br />

iñolaz ere. Ag G 190. Igande arratsaldean, iñolaze zintzo asko, bilduko ziran Popoli, Lakaxa ta Xalburu. EEs<br />

1916, 184. Gaztea, iñolaz ere, ibillerak ezagun duanez. Mok 16. Mamia du naasian / oretua, iñolaz, / loreil-laño<br />

goiztar ta / marrubi-odolaz. 'Sin duda'. Ldi BB 56. Ordutikakoa izan bear du, iñolaz ere, [...] ardinarruzko<br />

jazkaiak erabiltzeko oitura. JMB ELG 46. Besteren batez ari danean, egizale da, inolaz ere, ta itzak ongi<br />

neurtzen ditu. Or BM 18. Lau urribelar ditu ikus aurtengoaz; / ondotik utziko du azia iñolaz. Or Eus 29 (223<br />

iñolaz ere; Tormes 61 iñolaz bere). Zerori, iñolaz, zerori / zerala nago Ama ori. SMitx Aranz 23. Edanaren<br />

indarrak lotsa kendu zion, iñolaz ere. NEtx LBB 25. Peruk, inolaz ere, beste hariko ezpala dirudi. MIH 335.<br />

v. tbn. Iñolaz ere: Aran SIgn 24. Bv AsL 205. Arr May 110. EusJok 17. Inza Azalp 152. Lek SClar 115. Etxde JJ<br />

29. Berron Kijote 215.<br />

� Ots ori betidanik etengabe bera? / Iñolaz, nik bezala ba du asiera. "Tal vez". Or Poem 535.<br />

� De todas formas. � Inolaz ere, bistan daude Xenpelarren alde onak. MEIG II 107.<br />

- INOLAZ (ERE) EZ. De ninguna manera. � Ori ez; ez zaitut zurikatu nai izan. Iñolaz ez. Lab EEguna 106. Ez,<br />

inolaz ere ez. MIH 123.<br />

- INOLAZKO (iño- <strong>Lar</strong>, Añ; Dv (niholazko)). (Adnom.). "Nulo" <strong>Lar</strong> y Añ. Cf. <strong>Lar</strong>: "Nulidad, iñolazkogoa". v.<br />

INOLAKO. � Ihulazko ofizioko langilerik ezta hitan edirenen gehiago. Ip Apoc 18, 22. Ez bait-dagokie zaldun<br />

ibiltariei iñolazko zauriagatik kejatzerik. Berron Kijote 97. Ez zuen inolazko lotsa gaiztok lotu bere adiskideaz<br />

mintzo zenean. MIH 265. Han nioenak ez du inolazko izkutu sakonik argitara atera. MEIG VIII 61. �<br />

(Precedido de bertze). � Berze niholazko behazunik. Harb 90. � (En contextos afirmativos). "Iñolazko indarrak<br />

egin ditu, il a fait tous les efforts possibles" H. � Donostiar eder batzuk oso ezagunak izan ziran Donosti<br />

guztian ta iñolazko erderazko izenak jartzen zizkieten. Anab Don 239. Errian orduari guztiak kinkitikanka<br />

amabiak jotzen asi ziran, iñolazko motazko soñu nabariekin. Anab Poli 53. Berbakizun aundiak emon zituan<br />

trabes arek ta baztarra guztietan izan ei ziran iñolazko trabesak. SM Zirik 71.<br />

- INONDIK INOLA. v. inon.<br />

inolan. v. inola.<br />

inolazkiro. "Nulamente, invalidamente, iñolazkoro, iñolazkiro" <strong>Lar</strong>.<br />

inolazkoro. v. inolazkiro.<br />

inolazte. "Recisión, anulamiento" <strong>Lar</strong>.<br />

inomine. � (En la expr. inomine batean 'en un santiamén'). v. inimine, aitaren (3). � [Arrantzaleak] itsasbazterrerat<br />

joan, eta inomine batean heldu ziren gibelerat saskia arrainez betherik! Herr 2-10-1958, 2. Inomine<br />

batean lan horren egiteko, gogoaren mekanikak behar du ongi olioztatua! Lf ELit 40.<br />

- INOMINE SANTI. "Santi (L, BN, S), dans l'expression: inomine santi avec la plus grande facilité (escamotage<br />

de la forme du signe de croix. In nomine... etc.)" Lh.<br />

- INOMINE SANTI BATEAN. En un santiamén. � Bizteka zafla bat nola bil badaki, eta inomine santi batean<br />

iresten dautzu, xahako zirrizta bat pusagarri. Herr 31-10-1957, 3.<br />

inon (H (V); iñ- V, G, AN; Dv H), nehon (AN, BN; Dv (s.v. nihon), H), nihon (L, B; SP, Dv, H), ehon (H, A),<br />

inun (iñun V, S; Dv, H), ñon (R), ehun (R-uzt), ihon (Sal), ihun (S; H), nehun, nihun (Dv (BN), H). Ref.: A<br />

(eun, iñon, iñun, ion, nehon, nion, ñon); Lh (ihun, iñun); Etxba Eib y Elexp Berg (iñun). � Tr. De uso general en<br />

todas las épocas y dialectos. En textos guipuzcoanos y vizcaínos se documentan indistintamente iñon e iñun. En<br />

suletino la forma más general es ihun; hay tbn. inhun en Eguiateguy (212), ihon tbn. en Eguiateguy (77) y<br />

Etchahun (78) y nihon en Archu (Fab 203). En textos bajo-navarros y labortanos se documentan nihon y nehon.<br />

Dechepare y Oihenart usan ehon. Nihun y nehun, que casi no aparecen hasta el s. XX (hay nihun en Zalduby y<br />

nehun en Hiriart-Urruty (Zez 12 nehungo)), son bastante más frecuentes en dicho siglo; aunque nehon sigue<br />

documentándose en el s. XX, nihon casi desaparece de los textos (hay algunos ejs. de Barbier que tbn. emplea<br />

nihun). En textos alto-navarros hay yonere en Beriayn, yondik en Elizalde (30), iondik en un sermón de Goñi de<br />

finales del s. XVIII (FLV 1991, 159), nion en Lizarraga de Elcano (Doc 128) e iñon ere en un texto de principios<br />

del s. XIX; ñon es la variante roncalesa de Mendigacha. En DFrec hay 88 ejs. de inon, 14 de iñon, 11 de inun, 12<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

491

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

de iñun, 6 (5 septentrionales) de nehun, 3, sept., de nihun y 1, tbn. sept., de nihon.<br />

� En ningún lugar, en ninguna parte (en contextos negativos o con comparativo); en alguna parte (en contextos<br />

interrogativos y condicionales). "En aucune lieu" SP. "Avec négation exprimée ou sous-entendue, nulle part, en<br />

nul endroit" H. "Euntik eztur karen berririk" A. v. INON ERE. � Uste badozu iñon ez dala / a ta zu lako beste<br />

bi. Lazarraga (B) 1201v. Daritza nihongo ez jauna. "Llámase el señor de ninguna parte". Volt 155. Hezurrak<br />

xehatu arren laster dire osatzen / eta zauriaren merka ezta nihon agertzen. EZ Man I 111. Ni maite nuen, nik<br />

maitenik dudana / ezt' ehon hauzu hurbiltzera nigana. O Po 22. Brasarik eta kharrik baizen / eztiat nihon<br />

kausitzen. Gç 161. Belen guztian / eztute iñun aurkitu / ostaturikan. GavS 10s. San Lukek etzuen hura gabe<br />

nihon onik. Lg II 91. Guazan aurrera inun gelditu baga. Mg PAb 187. Eztiat ihun ikusten. Xarlem 888. Ihun sos<br />

bat ebatsi gabe. Etch 234. Ez da mundu onetan / iñon naziorik, / Jaungoiko bat badala / aitor ez duenik. It Fab<br />

159s. Otsoak, haxeriak etziren janhari beha nihon egoiten. Ach Fab 203. Pariserat itzultzen da nihon baratu<br />

gabe. Laph 109. Gezurra besterikan / eztator iñondik. EusJok II 126. Gure Iñazi ezi daikeanik / iñon al da<br />

prantzesik edo ingelesik? AB AmaE 273. Eta pekataririk / nor iñon aurkitu lei / gorra danik zeure dei /<br />

maitagarriari? Azc PB 39 (Ur PoBasc 267 iñun). Ni nago osagarriz beterik, eztud ñontik minik sendi. Mdg 126.<br />

Au da urdekeri bat iñon ikusten eztana. Iraola 17. Eztago iñun euskal-etxekoandrea bezelakorik. Ag G 55. Iñun<br />

katurik ikusten badabe arrika egiten dautsoe. Kk Ab I 57. Lapurren artian iñun baño agintari-biar geiago ixaten<br />

da. Ib. 116. Elizaurrera iritsi arte ezkinan inun gelditu. A Ardi 64. Galtza-dunikan balin bada iñun / neri segan<br />

jokatzeko. Tx B I 225. Bere ogi alimaletik koskoa doi-doia gelditzen zitzaion orai, eta nihon fortuna guti zuen<br />

ordu arte eginik. Barb Leg 139. Nihork ez du behinere nihun aiphatu bere hutsez urrikiturik hil zen ala ez. Zerb<br />

IxtS 59. Iñon baldin bada ementxen ageri da garbi. Or Poem 519. Gure euskera puntu ortan errexa da, errexik<br />

iñun baldin bada. Or in Gazt MusIx 16. Nik ez det ikusi iñun an bezela dirua jokatzen. Salav 105. Lagun<br />

maiteagorik / nik ez daukat iñun. Uzt Noiz 76. Orrelakorik iñon bazegon, / beti bagendun partia. Uzt Sas 149.<br />

Iñon izango al da ortaraiñoko saiets-ezurrik? Berron Kijote 206. Mendekotasun hori, inon ohartzekotan,<br />

mugaldean ohartzen zen. MEIG VII 41. Inun ez da idatzia eta hitzegina berdina. MEIG IX 53.<br />

� (Al final de una serie). � Ez Baionan, ez Kanbon, ez Orzaizen, ez nehon. HU Aurp 113s. Ez Bilbaon, ez<br />

Parisen, ez Nizan, ez iñun eztira olgau mutiko koskor orrek baño geiago. Kk Ab I 58.<br />

� (Con reduplicación intensiva). � Berritz ere itzuliko direla hunat, nihun, nihun ez baititake hobeki jan. Zerb<br />

Azk 27. � Ibilli bai ta bai egon, / ez dut arkitzen iñ-iñon. Errenderi Aba Olerkiak (1935), 44-45 (ap. DRA).<br />

� (Con negación sobreentendida). "De pas d'un endoit, nihongoa" Urt Gram 53 (cf. infra INONGO). v. INON<br />

ERE EZ, INON EZ. � Balentria bertzenak urrun hedatuak, / eskaldun berthuteak nihon aiphatuak. Hb Esk 5.<br />

Itsas-untzi berezia nun zen ageri? Nihun! Ardoy SFran 208. � (Con gehiago). � Azkenik badakizu eliza guziak<br />

hetsi zituztela. Nihon gehiago aldarerik ez tabernaklerik. Arb Igand 109.<br />

� (inontan). � Gauz oiek erriya ontan / ez daude denda iñontan. Bil 87.<br />

� (Precedido de beste). � Bertze nihon ez baidute deusik igurikitzen. Gy 72. Zeñetan arkitutzen dan / beste iñon<br />

ez dan arri bat. Bil 91. Bertze nihon ez delako mintzaia hura. Arb Igand 32. Ez dizut jarriko eskurik ez or eta ez<br />

beste iñun. Iraola 131. Aitzgorriko bizkarretik ikusten dana ezta beste iñondik gure <strong>Euskal</strong>errian ikusten. Ag G<br />

10. Jesukristo zeruan beste iñon ez al-dago? KIkG 21. Iri batzuetan beste iñon baño mirari geiago egin izan<br />

zituen Yesusek. Ir YKBiz 154. Beste iñun ikusi ez dedan zugaitza ere antxe billatu det. Munita 104. Gogobarnean<br />

badaude iru auek, eta beste iñon ez ditut ikusten. Or Aitork 324. Beste iñun eztakien dantza bedegar au.<br />

Erkiag Arran 36. Ez billatu beste iñun ongiaren sorterria. Vill Jaink 93. An bezin jende euskaltzalerik / bai ote<br />

da beste iñun? Uzt Sas 56 (307 iñon). Ameriketan gertatzekoak dira, ez beste inon. MEIG I 163. v. tbn. Beste<br />

iñon: Eguzk GizAuz 63. Bertze nihun: JE Ber 42. Bertze nehun: Ox 177.<br />

� (Seguido de bestetan). � Ezen zure konsolazionea eta probetxua nihon bertzetan bilhatzen baduzu, kalte<br />

sentituko duzu maizenik. SP Imit II 7, 3 (Mst beste gizonetan, Ol bertze iñorgan). Hura ezpaitu gutiago argitzen<br />

nihon bertzetan argi ezpaleza eta hura xoilki argi baleza baino. SP Phil 532. Eliz barrunbean baizik, ez da iñon<br />

bestetan bekatuen barkamenik. Ub 151. Kristabaren sor-leku / lege berrikoa, / toki iñon bestetan / ez bezelakoa.<br />

Echag 264.<br />

� (En contextos afirmativos). En algún lugar. v. nonbait. � Gonbidatu ditut sei ingles, berririk neon denean<br />

lasterrenik sentitzen duenetarik. (c. 1597). FLV 1993, 457. Zure eskupean dituzu, alde eragiteko, iñondik sor<br />

ditezkean gereizeai. <strong>Lar</strong> SAgust 16. Bildu zituzten Parisat Egyptoako niniaren altxatzeko nihongo bide, zubi edo<br />

erreketan ziren inginadore ahul, onxko eta hautuak. Hb Egia 150. Egi kaxkar auek esan nai nituan iñon,<br />

erderaz, baña. Ldi IL 107. Lêndik elkar jotzea gertatu duk iñun. Or Eus 29. An aurkitzen baitute iñon ainbat<br />

txera. "Como en el mejor". Ib. 12. Inongoa ezagutuz, ots, Elade ezagutuz, euskal-gogoa areago ezagutuko dugu.<br />

Zait Plat 2. Merkeagoak, hutsalagoak, deusezagoak direla guretar frankorentzat, guztira jota, etxekoak kanpoko<br />

inongoak baino. MEIG VI 169. � (Precedido de beste). � Badirudi gure errian arrogarritzat artzekoa ote dan<br />

beste iñon lotsagarri litzakena. Ldi IL 50.<br />

� (Precedido de kasik). � Xirola alegera hura nihun ez gehiago ageri... ez eta irrintzinarik ere kasik nihun. Zby<br />

RIEV 1908, 85. Kasik nehon ikusten ez dena. HU Aurp 119. � (Con kasik pospuesto). � Predikua ere<br />

frantsesez... Besta hiru egunetan nihun kasik erreboteko partidarik gehiago jokhatzen. Zby RIEV 1908, 84.<br />

� (Con gehiago pospuesto). � Deus etzela bizirik nehun gehiago / Noe-ren itsas-etxe zabaletik kanpo. Ox 19.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

492

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

Geroztik, ordu arte hilarazten zituen eritasun hartarik bederen, ez da nihun gehiago haurrik hiltzen. Barb Leg<br />

25.<br />

� "Iñon diran miserien ta kalte guzien leizean natza" <strong>Lar</strong> (s.v. abismo). Cf. INON DIRENAK. � Ehizi eta bai<br />

abre, / nihon diren guztiak. Hm 94. Eskriturak ez ditu neurtzen iñon diran Santurik andienak zeruan diraden<br />

argiakiñ? <strong>Lar</strong> SAgust 3. Iñon ziran doakeri, gaiztakeri, idolatria ta bekatuz guzia betea. Ub 51. Iñon diran etsai<br />

itzontziak. <strong>Izt</strong> C 15. Nihon den laborantzarik argituena. Dv Lab 263. Hango jendea nihon den pobrena dela, eta<br />

hango lurra iguzkiaz kiskailia, nihon den agorrena dela. Laph 201. Bera da bitarteko / iñun dan onena. Xe 160.<br />

Izanik ere nehon den haur-altxatzale, argitzalerik hoberena. HU Aurp 138. Iñon ziran aterabideak,<br />

menditarteak, erregebideak. Or SCruz 55. Iñun direan gexo-muetak / berari dautsez ekarri. Enb 87. Iñon dan<br />

gizonik zuzen, zorrotz, zintzoena zan. Alz Ram 28. Iñon dan aurreskugintzarik azkarrena izan zan uraxe. Erkiag<br />

Arran 42. Iñon diran aztarrenak eta zantzuak emaiten ditu. Or in Gazt MusIx 42. � (Precedido de beste). �<br />

Beste iñun diran Eleizaak inprimierazotzen ditue ateratzen dituen kantaak. GavS 6.<br />

- INONDIK (ERE) (SP (nihondik), Dv (nihondik ere)). a) (En contextos negativos). De ninguna manera.<br />

"Ihuntik ere (S; Eskual 1352), en aucune façon" Lh. "Ihunti-ere (semi-nég), 1.º de nulle part. 2.º par nulle part.<br />

3.º nullement" Lrq. "Inundik ere ezin leike! (G-azp)" Gte Erd 178. � Bigarren doaia da alako aro ta sasoiean<br />

geratzea, non iñondik ere eziñ izan dezakean kalte eta nekerik txikiena ere. AA III 582. Ez da iñundik nire<br />

asmua bardindu nai izatia gizon santu oneekaz. JJMg BasEsc 268. Ezta inundik bere bardindu biar<br />

Jaungoikuaren egijagaz [...] gizonak dinuana. Astar II 36. Eta, makila nihundik ezin geldiaraz! Barb Leg 65<br />

(Sup 39 nihuntik). Etzitzaioten nihundik iduritzen. Zerb IxtS 43. Ez bainuke nehondik ere nahi ene lanaz [...]<br />

balia daitezan. Mde Pr 63 (183 iñondik ere). Ezta dontzelleziarik / inundik ere urratu, / zerren alu-lore gabe, /<br />

neskak diraden sortu. Arti MaldanB 203. --Zinez, ez duzu muntra on batentzat sos hori emaiten ahal? --Ez. Ez,<br />

nihundik. JEtchep 30. Egungo bakhartasun bakhetsuak eztu iñundik orhoitarazten denbora hartako Bilboko kai<br />

bizi bizia. Osk Kurl 125. Ez dut, iñondik ere, hori utziko. Lab SuEm 187. Enetzat oren goxoa / hau etzitaken<br />

nehundik. Xa EzinB 28. [Hori] ez da inondik ere hizkuntzarentzat kaltegarri. MEIG VI 134. v. tbn. Iñundik ere:<br />

Vill Jaink 138. Gazt MusIx 61. Iñundik: Etxde AlosT 52. Vill Jaink 104. Nihundik: Zby RIEV 1908, 758.<br />

� (Con negación sobreentendida). � Dioscorek nihundik nahiko zuen alabak bere Jainkoa arnega zezan. Zerb<br />

Azk 109. Nola pentsa nezakean hori! Iñondik ere! Lab SuEm 173.<br />

� (En contextos no negativos). De alguna manera. � Harek ihuntik merexi dian beno haboro konsolatzekua.<br />

Mst III 52, 1 (SP bat ere, Ch merezitu gabe, Ol iñola ere). Inundi albadai, eragotzi bere aurrian inor gaiti gaiski<br />

esatia. fB Ic II 199. Balinbada ordean nihondik ere tokiaren gainean eraiteko molderik, hura daiteke lanik<br />

zuhurrena. Dv Lab 328. Al domingo siguiente / joan nintzen plazara / [...] para decirle algo / niondik al bada<br />

(AN-arce). EI 386. Ene Aita, iñondik al badikete [sic], urrun zazu nigandik edal-ontzi (nekaldi) au. Ir YKBiz 467.<br />

Ezta atzean geldituko, iñundik al badau! Alzola Atalak 92. Txarrari alde egin nai beti / iñondik al baldin bazan.<br />

Uzt Sas 61. v. tbn. Iñundik: JanEd II 108. Kk Ab II 71. Enb 195. NEtx Antz 93. Erkiag Arran 89.<br />

� "Akaso euskaldunak zarete?; inondik ere euskaldunak al zerate? (G-azp-goi)" Gte Erd 8.<br />

b) (En contextos afirmativos). Sin duda. � I ezkonduko / az iñondi / neska aberats / zintzoagaz. Zav Fab RIEV<br />

1907, 536. Iñondik ere gizon au Jaungoikoaren semea zan. Inza Azalp 70. An dauzka, iñondik ere, antziñako<br />

leku jakiñak. Mok 13. Kristau ori oso gaiztoa da iñondik ere. Ir YKBiz 287n. Oiu orrekin il dana, Jaungoiko da<br />

iñondi. Or Poem 549 (Eus 285 iñondik). Mundu zabal au asmatu ta besarkatu al izan duenaren begi zorrotza<br />

salatzen digute, iñundik ere. Vill Jaink 50. Mira-eragiñez lotua neukaten iñondik ere. Berron Kijote 193. Hori<br />

bederen egia da, inondik ere. MEIG VI 171.<br />

- INONDIKAKO (nihondikako SP (sin trad.), Urt Gram), INONDIKO (iñun- V-gip ap. Elexp Berg; nihondiko<br />

SP). (Adnom. de inondik). "De pas d'un endoit, nihongoa, nihondikakoa" Urt Gram 53. "De todas partes, de<br />

cualquier procedencia. Santa Lutzietan, iñundiko ijitto guztiak juntatzen die. Iñundiko katai guztiak aldian<br />

zaroian jantzitta" Elexp Berg. � Argi guzietan arkitzen dana, izandu diran eta oraiñ diraden eta gero izango<br />

diraden iñondikako argi guzietan ere sortuko dana. <strong>Lar</strong> SAgust 5. Nehondikako laguntza arrotzik gabe. Arb<br />

Igand 13. Iñondiko eskubiderik euki baleude suite bakotxentzako zati barrie ta bardine eskatuteko. Akes Ipiñ 27.<br />

Xenopontak dakarrenez, inondiko gizonik xaloena ta bakunena zenuke Sokrate. Zait Plat 81. Inondikako hitzak<br />

[...] erabiltzeaz gainera, eskubide osoa dugu hitz horien zentzua eta adiera ahal adina hedatzeko eta zabaltzeko.<br />

MEIG VI 61.<br />

- INONDIK (ERE) EZ. "(De ningún) modo, iñondik bere o ere ez" Añ. � Ezelan bere ez. Inundi bere ez. Inok<br />

bere ez. fB Olg 129. Deadar egiñ eben zala Matxiñena / zaldia, ta iñondik bere ez Txantonena. AB AmaE 307.<br />

(Asarre.) Au iñondik ez! Ezta urrik eman ere! Lab SuEm 201. Ez, ez da bazterrean utzi ez, inondik ere ez. MEIG<br />

IX 73.<br />

- INONDIK INOLA. De ninguna manera. � Ezin isildu zuen / iñundik iñola. Xe 156. � Nehondik neholere ez<br />

ditakela hori legea izan. HU Zez 136. Nehondik neholere ezin bildu zuen ezkontzerat. Ib. 37. � (Con edo<br />

intercarlado; en contexto no negativo). � Baña iñundik edo iñola / al bazintezke etorri. Auspoa 60, 48.<br />

- INONDIK INOR. Alguien. � <strong>Euskal</strong>dun aundi bat izan jaku, iñundik iñor izan baiaku euskal-jakinzale erriko<br />

jendien artean. Alzola Atalak 111.<br />

- INONDIK INORA (V, G). Ref.: A (iñondik iñora); Etxba Eib y Elexp Berg (iñundik iñora). "(msLond), de<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

493

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ninguna manera, por más esfuerzos que se hagan" A. "Iñundi iñora izan eziñ laikian gauzia, ez batera ta ez<br />

bestera" Etxba Eib. � Etzion tiratu nahi iñondik iñora gurutzeari. Zab Gabon 62. Eziñ inondik iñora biatzetik<br />

atara. Ag Kr 193. Etzion iñondik iñora pakean utzitzen. Ag G 232 (AL 141 iñundik i.). Iñondik iñora nik ezin<br />

ulertu diat ba. Alz Burr 38. Trabes ezin igaro / iñundik iñora, / tarras eraman gendun / lau ankakin gora. And<br />

AUzta 122. Obligazioaren arrastorik ezta iñondik iñora emen nabari. Vill Jaink 80. Ez yat iñundik iñora komeni<br />

busti-antzik. Erkiag BatB 12. Gerrak ez dakar onik iñundik iñora. Arratia Cancionero popular I 79 (ap. ELok<br />

484). Azkeneko den edo dirudien germano horri ez diot inondik inora igertzen. MEIG V 78. v. tbn. Iñondik<br />

iñora: Zam Man 48. Auspoa 61, 73. Ataño TxanKan 124. Amez Hamlet 82. Iñundik iñora: Ezale 1898, 250b.<br />

� (Con eta intercarlado). � Zenbat dan eziñ konsideratu / iñondik eta iñora. Auspoa 61, 100.<br />

- INON DIRENAK (A Apend), INON ZIRENAK. "Iñun zireanak, todos" A Apend. "Iñun zireanak esan<br />

eutsazan (V-m), le dirigió grandes insultos. Iñon direanak esan dautsaz (V-ger-ple-m)" A EY III 305. "Nik iñon<br />

diranak iri eginarren (V-ple-m), aunque te haga yo enormidades" Ib. 283. "Inon diranak esan, bereak eta asto<br />

zarrarenak esan (V)" Zait Sof II Voc. "Iñundienak, lo habido y por haber, las de Dios. Kuartelian iñundienak ein<br />

zotsen. Iñundienak esaittu telebisiñotik" Elexp Berg. � Gustijen aurrera iñun diranak ataraten dabezala. Kk Ab<br />

I 68. Perugaitik iñun direanak eta ez direanak esaten ebazala! Bilbao IpuiB 44 (202 iñon direanak). Inon<br />

diranak idazten ditu. Zait Plat 117. Purgok eta iñun diranok artzen. SM Zirik 15. � Iñun direan ausardikeriak<br />

edo balentikeriak esaten. Kk Ab II 10. Iñon diran triskantzak egin eutsezan. Otx 36. Iñon diran guzurrak asmau,<br />

esan eta zabaldu. Eguzk GizAuz 88. Bere senarrarentzat iñon diran zerrikeriak esaten. Anab Poli 56.<br />

- INONDO. "En ningún lado. Gaur atara dogun arraiña, iñundo ezagutu ez dana" Etxba Eib.<br />

- INON ERE (V-gip (iñun), S (ihun); Urt Gram (nihon ere), <strong>Lar</strong> (iñon bere, iñon ere), H (+ nehon ere,<br />

ehonere)). Ref.: Lh (ihun ere); Lrq /¸)hu)nne) [oxítona]/; Etxba Eib (iñun bez). (En frases negativas). En ningún<br />

lugar. "Nulle part, nihonere" Urt Gram 411. "Egun guztian billa ibilli gara eta iñun bez dogu agertu" Etxba Eib.<br />

� Estaltzeko ez izanen ehon ere lekhurik. E 57. Ezen Iainkoak saindu hilei gure aiutatzeko kargurik nehon ere<br />

eztraue eman. Lç Ins E 2r. Joan zen leenik yonere gelditu bage. Ber Trat 111r. Jesus Haurra etzutela / nihon ere<br />

ikhusi! EZ Noel 83. Baiña gaixtoak eztu nehon ere segurantzarik edireiten. Ax 436 (V 284). Kezka samiñ batek<br />

utzitzen etzion pakean iñon ere. <strong>Lar</strong> SAgust 14. Nihon ere ez da zure obra handiak bezalakorik. Brtc 269. Ta<br />

sordeitza zena, hurik ez ihunere batzen. Egiat 159 (212 inhun ere). Iñon ere ez dutela jan izan egazti guriagorik.<br />

<strong>Izt</strong> C 196. Sakabanatuak bizi dira, iñon ere erririk egin gabe. <strong>Lar</strong>d 548. Orbanik iñon bere etxakon ikusten. AB<br />

AmaE 378. Minik ñonere bage. Mdg 135. Elurra ari zun eta iñon ere lurmenik ez. Or SCruz 59. Ez baita nihun<br />

ere kausitzen / ez zorion bat hobia. Etcham 35. Ezeguala iñon be au lako lurralderik. Kk Ab II 185. Ezin dodaz<br />

aurkitu iñun be. Alzola Atalak 111.<br />

v. tbn. Iñon ere: AA III 509. ASJU 1992, 196 (AN-5vill). Echag 68. It Fab 51. Arr May 121. Ag G 47. Ir YKBiz<br />

33. Iñon be(re): Añ EL 2 210. Ag AL 159. Bilbao IpuiB 215. Ihun ere: Xarlem 61. Iñun be(re): Ag Kr 176. Echta<br />

Jos 348. Enb 201. Nihon ere: SP Phil 256. Dh 158. Nihun ere: JEtchep 15. Nehun ere: Etcham 221.<br />

� (Con reduplicación intensiva). � Gure lagijak nun dira? / Eztira agertzen iñun-iñun be. Enb 48.<br />

� "Quand il s'accompagne de ere, la terminaison casuelle peut être prise par ere. Nehoneretik ez zaiku agertu"<br />

Lh.<br />

� (Precedido de beste). � Erri zelebre onetan gertatzen eztanik ezta beste iñun be gertatzen. SM Zirik 119.<br />

� (En contextos no negativos). � Erakustak ehon ere nor den ogengabia. E 247. Zer da mihi gaixtoaren / nihon<br />

ere parerik? Hm 125. Nihon ere ikhusten baduk / Birjinaren iduria, / beirauk, ez pasa, erran gabe / humilki:<br />

Agur, Maria. Gç 139. Bilduko dezu iñon ere nerekiko bildu dan uztarik ederrena. <strong>Lar</strong>, carta a Mb 280. Kisua ere<br />

ateratzen da mendi oetan, iñon ere dan oberena. <strong>Izt</strong> C 56.<br />

- INON ERE EZ (<strong>Lar</strong> (iñon ere ez, iñon bere ez, nihon ere ez), Añ (nion), H (nehon ere ez)). (Con el vb. elidido).<br />

En ninguna parte. � Guk iñun bez, azkenean beintzat. Ag Kr 20. Zapuskeri bako baserrittarrik, iñon bez. Otx<br />

39. Nehun ere ez bezalako gerthakari bat. Lf Murtuts 18. Aren erdi-tokia non-nai legoke, aren lerrobilik inon<br />

ere ez. Zait Plat 44. Non zegoen sasoi hartan gipuzkeraren nagusitasun hori? Inon ere ez. MIH 381. �<br />

(Precedido de beste). � Ez iturrian eta beste iñun be ez. Alzola Atalak 46.<br />

- NIHONEREKO (L, BN, Sal ap. A; Dv), NIHUNEREKO (BN ap. A), NIONEKO (B ap. A). "Infini, sans<br />

nombre; extraordinaire; incomparable. Nihonereko ulitxaketa ethorri da" Dv. "Extraordinario, sorprendente" A.<br />

� Zure majestate nihonerekoaren aintzinean agertzera ausartzen naiz. Dv LEd 149 (Cb Eg II 81 andiaren).<br />

Gaztigu nihonereko guziak bota didazkidatzu gainera. Ib. 205 (Cb Eg II 114 kastigu mota guziak). Zoroen ostea<br />

nihonerekoa da. "Stultorum infinitus est numerus". Dv Eccl 1, 15. Bidea osoki hetsia zaukutelakotz arbola handi<br />

batek eta haren gainera bildu eta metatu ziren nihon-ereko lasto, taula, abar, alhorretarik khendurikako uzta eta<br />

bertzerik zer-nahiz. Prop 1892, 115.<br />

- INON EZ. (Con el vb. elidido). En ningún lugar. � Ardaua inun ez obia, ta edan ala. Mg PAb 75. Iñun ez<br />

legez ta goxago amaituten zitubeen solo ta basuetako biarrak. JJMg BasEsc 95. Zeru dena izar, hedoi xume bat<br />

nihon ez. Hb Egia 38. Gure mintzaira zaharra eta nihon ez bezalakoa. Arb Igand 29. Bertze bat nehon ez<br />

bezalako mintzaia. HU Aurp 195. Io zirean su-kanpak / ta surik inon ez. Azc PB 258 (Ur PoBasc 220 iñun).<br />

Noiz, nun da zetan izan zan erruduna? Iñozbez da iñunbez a gizajoa! Echta Jos 164. --Bere gela non dagon? --<br />

Iñon ez. Iraola 41. Jo eskuin, jo ezker, nihun ez onik! Barb Sup 18 (77 nihon ez). Egun-eunez yantzia / berrikusi<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

494

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

naiez, / bira ditut begiak, / bira, baña... iñon ez! Ldi BB 62. Gaixo Manex! Xokolet-minez nehun ez zagoken! Lf<br />

Murtuts 10. Ene begiak orotan aren billa, ta ua iñon ez. Or Aitork 81. Umezurtxoak aterpe epelik iñun ez. NEtx<br />

LBB 222. Gazte guziak kalera eta / iñon ez gauza onikan. Uzt Sas 119. <strong>Euskal</strong> herri osoan zabaldua dago hura;<br />

hau, berriz, euskal lurralde batean lehen, eta orain, agi denean, inon ez. MIH 345s.<br />

v. tbn. Iñun ez: Ag Kr 44. Munita 64. Nihon ez: Dv LEd 219. Nihun ez: Zby RIEV 1908, 85. Ardoy SFran 189.<br />

Nehun ez: Ox 69.<br />

� (Precedido de beste). � Sari eder hetan bereziki ta bertze nihon ezpezala da ageri Jaunaren botherea. Dh<br />

171. Elizan beste iñon ez bezelako modu on eta begiramentua. Arr May 109. Beste iñon ez ainbat negarra dan<br />

emez. Ldi BB 82. Beste iñon ez bezela, nunbait, / maitatzen ditu erriak [laisterkariak]. Basarri 70.<br />

- INONGO (AN-gip ap. Gte Erd; Añ, Dv (nihongo), H). a) (En contextos negativos). Ningún. "(En ningún)<br />

lugar, (G, AN) iñongo lekutan ez" Añ. "Iñongo mutill gazteak ez dira gurekin berdintzekoak" H. "Inongo<br />

etxetan, en casa de ninguna parte" A Morf 582. "Inongo beldurrik gabe joan naiz (AN-gip)" Gte Erd 166. � Tr.<br />

Poco usado al Norte, donde sólo lo encontramos en Etchahun, Hiribarren y Xalbador. El sust. al que acompaña<br />

suele aparecer indet. o (en caso absoluto) con el suf. -(r)ik. En caso absoluto det. lo hallamos en Hiribarren,<br />

Orixe (Tormes 55), M. Atxaga (Gazt 21) y Xalbador; con vb. pl. lo emplean Hiribarren, Villasante (Jaink 18) e<br />

Ibiñagabeitia. Lo usan con sust. en casos locales de decl. det. Iturriaga y <strong>Lar</strong>dizabal; no está del todo claro si<br />

iñongo gerretan que aparece en Arrese Beitia es det. pl. o indet.; cf. ib. 75 milla gerretan, pero 237 iru berbatan.<br />

� Barkoxen ükhen afruntia ihunko aphezek ez eman. Etch 477n (en otra vers. Barkoxen bezala aphezek ez<br />

tratatuürik izan). Ez dauka beldurrik / iñongo aldetik. It Fab 201 (tbn., con la var. iñungo, en Aran SIgn 215 y<br />

ArgiDL 167). Iñongo eskolatan beñere sartu bageko Gipuzkoatar oen [...] epaira zorrotzak. <strong>Izt</strong> C 216. Nihongo<br />

ostatutan ez da arlotatzen. Hb Esk 87. Nihongo haurrak ez du buru zuhurrago. Ib. 86. Ezdiruri nihongo arthek<br />

ahantzarazi diotzatela oraino Yainkoari lurreko beharrak. Hb Egia 41. Ots izugari, arteraño alakorik iñongo<br />

gerran entzun etzan erakoa. <strong>Lar</strong>d 129. Ez naiz iñongo arima, egiaz zure Jenobeba [...] naiz. Arr GB 103. Iñongo<br />

beartsuri limosna bat egiten ez utziaz. Ib. 15. Faustiño, ez dakit nik iñongo gerretan, / Gurean gertau zanik<br />

gertatu ete dan. AB AmaE 253. Bestearentzat ezegoan iñungo osabiderik. Ag Kr 158. Eztau iñongo erregiñak<br />

alango sarrerarik iñon egin. Ib. 218. Etzala iñongo jokotan berriz sartuko. Ag G 130. Zoritxarreko ori zantar<br />

orrekin bizi da, Erini-ren iñongo beldurrik gabe. Zait Sof 19. Iñungo laguntzarik gabe ta txit estu. SMitx Aranz<br />

212. Gure baratzako lurra iñungo errietako lurrik aberatsena baño emankorrago baita. Etxde Alost 8. Itz onek<br />

euskeraz esan nai duana iñungo beste izkuntzek ez bait-du ain ederki adierazten. Lek SClar 129. Teillatu ori<br />

aidean legoke, iñungo aberik eta ormarik eusten eztiola. Vill Jaink 7. Iñungo maitasunek, iñungo ezkontzak<br />

eluke aren gogorik makurtuko. Ibiñ Virgil 117. Iñungo otzek ez didate eragotziko. Ib. 63. Guk eztegu iñungo<br />

zalantzarik ortan. NEtx LBB 122. Ez du euskarak egundaino kalterik ekarri nehongo fedeari. Xa Odol 240.<br />

Iñongo kristau-buruk ez luke-ta orrelako naasketarik beregan jantzi bear. Berron Kijote 21. [Gaiak] ez ditu<br />

inongo hizkuntzalarik [...] xurituko. MEIG V 90.<br />

v. tbn. Iñongo: Otx 150. Amez Hamlet 82 (ap. DRA; la ref. es incorrecta). Eguzk GizAuz 48. Or Aitork 262 (245<br />

iñungo). Erkiag Arran 90 (164 iñungo). Or in Gazt MusIx 34. Inungo: Arti MaldanB 207. Iñungo: Kk Ab I 109.<br />

KIkG 11. Eston Iz 94. Gand Elorri 127.<br />

� (Precedido de beste). � Eztuzu beste iñungo zelaietan ikusiko ainbat gurdi. Ibiñ Virgil 86. Ez Juanarekin eta<br />

ez beste iñungo emakumerekin sortu zezakean benetako ezkontzarik. NEtx LBB 35. Bertze nehungo laguntzarik<br />

gabe. Casve SGrazi 11. Honi eskerrak, beste inongo sailek ez duen aurrerapidea baitu Auspoa-k. MEIG III 94.<br />

b) (En contexto afirmativo, acompañado de adj. superlativo). � Guziak aphez batzuk nihongo onenak. Hb Esk<br />

116. Semeak ere ditu nihongo maitenak. Ib. 147. Puttiko nihongo trufaririk handiena. Hb Egia 131. Maian<br />

jarrita, zer gura ta axe / Bertora etorten yaku. / Aixiak, barriz iñungo onenak, / Geiau zer daiket eskatu? Enb<br />

195. --Dakartzun berria ez al da txarra! --Bai zera! Inongo ederrena. Zait Plat 111. Inongo idazlerik andiena<br />

bilakatu zan. Ib. 109.<br />

c) (En contexto afirmativo, acompañado de guztiak). Todos. Cf. INON DIRENAK. � Iñongo edertasun guztiak<br />

neurri barik daukazalako. KIkV 16. Iñungo bikaintasun guztiak. KIkG 11. Nolaz gero lo, ai ene? [...] badirudita<br />

iñongo deabru guziak nerekiko izan dirala gau ontan. "Todos los diablos". Berron Kijote 183.<br />

d) (En contexto afirmativo). Grande, enorme, espectacular. � --Bere zuzenbidean eta eskubidean dago herria... -<br />

-...inungo toberak egiten badizkio!. Arti Tobera 270.<br />

- INONGO INON. En ningún lugar (en contextos negativos). � Azke dan gogorik iñongo iñon ez ei dago. Eguzk<br />

GizAuz 47. Oraingo ugazabok eta oneik langilleai damotsezan alogerok bein betiko kendu bear ei dira, estadua<br />

baño beste ugazabarik iñongo iñon laketu baga. Ib. 144.<br />

- INON GUTI, NIHON GUTI (A). En pocos sitios. � Gure tokietan nihon-guti dira heiak garbirik. Dv Lab 215.<br />

Nehon guti du egundaino erakutsi bere burua. HU Aurp 172. Nola ikusten baitut zuek gizon batzu zaretela nihon<br />

guti diren bezalakoak. Barb Leg 130 (Sup 1 nehun guti).<br />

- INON GUTXITAN. En pocos lugares. � Herri poetak badira beste lekutan ere, baina inon gutxitan gure<br />

artean bezain ugari eta jator. MEIG II 48.<br />

inontz. v. iruntz.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

495

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

inor (<strong>Lar</strong>, Añ, H; iñ- V, G, AN; Mic 8r, <strong>Lar</strong>, Añ, Dv, H), nehor (AN, L, BN; SP, Ht VocGr, Dv, H), nihor (L, B,<br />

BN; O-SP 220, SP, Urt, <strong>Lar</strong>, Añ (nior), Dv, H), ehor (Dv (S), H (BN, S), A), ihor (Sal, R; Aq 378 (AN), Dv (ior<br />

(Sal) s.v. nehor)), yor (Ae; Dv, s.v. nehor), ñor (R; Dv, s.v. nehor), ñeur (R-urz), ehur (R), nihur (H (BN, S)),<br />

ihur (S; Gèze, Dv, H), inhur, igor (AN-ilzarb-olza), nigor (AN-egüés). Ref.: Bon-Ond 170; A (eunr, eu)r, iñok,<br />

iñor, iñork, ior, nehor, nior, ñor); AtSac 72; Iz R 401; Etxba Eib (iñor); JMB At; Holmer ApuntV; Elexp Berg<br />

(iñor); Gte Erd 166.<br />

� Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos. En textos labortanos hay tanto nihor como nehor, mientras<br />

que en los bajo-navarros se documenta sobre todo nehor. Hay además ehor en Dechepare, Oihenart (que tbn.<br />

emplea nehor y nihor), CatLan (junto con nehor), López (25) y Archu (Fab 233; 85 nihor), e iñor en Goyhetche<br />

(+ nehor, nihor), Mirande (+ ihor, inor) y Xalbador (Odol 311, junto a nehor). La forma más general en suletino<br />

es ihur; en Belapeyre, Eguiateguy (232) e Inchauspe hay tbn. ihor (tbn. inhur en Eguiateguy). Hay nihur en una<br />

composición suletina de ChantP (132).<br />

En los textos alto-navarros hay yor en Beriayn (Doc 88v yor-ere; cf. ib. 101r ihork) y Elizalde (30; v. tbn. infra<br />

ior), e ior en ETZ 90 (Muruzabal, 1751), en el msMur y en un texto de Ibero de comienzos del s. XIX. Escriben<br />

siempre nior Mendiburu, Lizarraga de Elcano, Añibarro (CatAN 38) y CatB (15); tbn. en Orixe (BM 116); hay<br />

iñor en Legaz (28), CatUlz (31) y F. Irigaray (186), e igor en un texto de Améscoa Baja de principios del s. XIX<br />

(FLV 2004, 538). Para el aezcoano, salacenco y roncalés hay yor en CatAe, ior en CatSal, ñor en CatR (9) y en<br />

Mendigacha, y ñeur en un catecismo roncalés del s. XIX (BOEr 144). Inor e iñor son las variantes de los textos<br />

vizcaínos y guipuzcoanos. En DFrec hay 403 ejs. de inor, 130 de iñor, 44 (37 sept.) de nehor y 5 de nihor.<br />

En los textos vizcaínos hay inok, inogatik, inogaz... (o iñ-); en Fr. J. de Zumárraga (99) hay yoen, que, <strong>sg</strong>. el<br />

editor, podría estar por ynoen. Para el ergativo, en vizcaíno, junto al general iñok, Arrese Beitia (AmaE 159, en<br />

una poesía escrita en guipuzcoano), D. Aguirre (AL 160), Erkiaga (Arran 100) y Bilbao (IpuiB 107) tienen tbn.<br />

algún ej. de iñork (v. tbn. nehok en HU Aurp 206, Ox 129 y Zub 46). Lazarraga emplea la forma de gen. inoen,<br />

pero inork para el ergativo. Hay iñorrek en Basarri (11), ihurek e inhurek en Eguiateguy (205 y 233<br />

respectivamente), ihurkek en Xikito (7), nihorek en Archu (Fab 169), nehorek en Xalbador (Odol 298). En<br />

dativo, frente al general inori, hay iñorreri en Izeta y Ugalde (Iltz 18), iñorei en CatUlz, y nihorri en Laphitz (6).<br />

� (Pron. indefinido). Nadie (en contextos negativos o con comparativo); alguien (en oraciones interrogativas y<br />

condicionales). "Nihor, nihork, nehor, nehork, aucun" SP. "Nadie, eziñor" Mic 8r. "Ab insperato, ustekabez,<br />

nihork uste eztuela" Urt I 25. "Nadie, añadiendo negación" Añ. "Personne" Gèze. "Iñorrena ez naz aitarena<br />

baxen" H. "Persona alguna" A. "Ez du inor hiltzeko kemenik (V-m, G-azp-goi)" Gte Erd 256. v. INOR ERE. �<br />

Kulpa gabe ehor ezta. E 101. Ez iaio da ez iaioko ior onen igoala. (1554). Iker-2, 261. Baldin nehor<br />

egarri bada, bethor enegana eta edan beza. Lç Io 7, 37. Nehor eztugu iniuriatu, nehor eztugu korrunpitu, nehor<br />

eztugu pillatu. "Personne". Lç 2 Cor 7, 2 (He, TB, Dv nihor, Ol iñor, Bibl nehor, IBk, BiblE inor). Ez eben gura<br />

inork berbarik legion. Lazarraga 1143r. Inoen bildur baga. Ib. 1165v. Inori emun bajagot bere, / ez nago damu<br />

jakinik. Ib. 1195r. On uarik ez dau inok beretzat, ta bai bestentzat. RS 153. Ea inor dadukan zuz baize besterik.<br />

ConTAV 5.2.9, 125s. Nehork ikhusten eztuen lekhuan. Ax 508 (V 327). Nik eztut ehor maite zu beizi. O Po 15.<br />

Ihur maite etziela ta ihurek maite etzütiela. Egiat 205. Inhur ezta harez gaberik. Ib. 205. Ez nadiela itzuli ioren<br />

kontra (Ibero, comienzos s. XIX). FLV 1988, 150. Etzuan ez iñoren laguntzaren bearrik izan onetarako. AA III<br />

312. Ezin inok euki legi suba kolkuan soinekua erre bagarik. fB Ic II 275. Juan da igesi, inok eztakijan lekura.<br />

Astar II XI. Ihurk eztaki zunbat eman dezakian lürrak. Ip Dial 61 (It iñork, Ur iñok, Dv nihork). Bozgarrena, yor<br />

ez iltzea. CatAe 8 (en el mismo contexto inor en fB Ic I 23, Astar II 100, ArgiDL 27 y Balad 228; iñor en Bet 98,<br />

Cap 99, Iraz 6, CatBurg 7, Cb CatV 41, Oe 10, Ub 169, AA II 109, CatLlo 7, CatBus 6, Azc PB 22, Itz Azald 99,<br />

KIkV 68, KIkG 55; ior en El 8 y CatSal 9; ihuren en Etch 664; nihor en EZ Man II 201 y Harb 8; nehor en Mat 8<br />

y CatLuz 19; nior en CatGartz 980). Esparantxa falsürik ez eman nihuri. ChantP 132. Saltzia luke merezi, / iñork<br />

nai balu erosi. Xe 273. Au iñork ez daki. Bv AsL 144. Orren berri badakit / iñork beziñ ongi. AzpPr 121. Iñok<br />

uste barik. Ag AL 28. Egun, eskerrak niri, daki bere ofizioa ñork bino obeki. Mdg 144. Iñorei daus ez ebastia.<br />

CatUlz 32. Iñok eztauka iñor ilteko eskubiderik. Ag G 354. Inork inor maite izan badu, maite det nik Iriondo<br />

apaiza. A Ardi 87. Plazan iñor agiri ez! Mok 16. Nehok etzuen holako ohore haundia ukan. Zub 46. Ezin daikela<br />

iñok esan iñoren biar-ixanik eztauala iñoiz ixango. Otx 151. Zerbait da zure itzik ez / niork aipatzea. Or BM 116.<br />

Argia iñor bada, azkarra, ta beargiña, zelakoa gero! Erkiag Arran 126. Nehork etzuen nehori nehoren izenik<br />

galdatzen. JEtchep 104. Nik eztut iñorreri kalterik egin. Izeta DirG 57. Ez al dozu munduan iñor? Erkiag BatB<br />

200. Ez nabil iñoren igesi. Ibiñ Virgil 38. Ez nago iñorentzako. Lab SuEm 167. Errextasun hori osoan duten<br />

pertsulariak nehork uste baino gutiago dira. Xa Odol 58. Inorena ez den euskara baturik ez nuke nahi. MIH<br />

393. Ez Azkuek ez inork ez ditu euskal hitzen aldaera guztiak sartu. MEIG VII 74. Ez dut inoiz inork inoren<br />

mirabeari ordaintzen dion soldatarik aipatu. MEIG VIII 42.<br />

� (Al final de una serie). � Ez Aranak, ez Lojendiok ez iñork, etzun arrapatzen eize ua. Or SCruz 55. Ez da<br />

munduan aiskiderik, emazte, amarik eta ez iñor, ari detsaran leixaltasunetik alde eraiñgo lestakianik. Etxba Ibilt<br />

477.<br />

� "(BN), persona, hombre de ciertas prendas. Hori ezta nehor gu horrela mintzatzeko" A.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

496

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

� Guziak jende beenekotik ateratuak, izen gabeko iñor uts ezertan ere aintzakotat artzen etziranak. <strong>Lar</strong>d 393.<br />

Dirudinez, iri au gizon-uts edo yopu dala ta nerau ere iñortzat deritzazu. 'Yo para nada contaba'. Zait Sof 133.<br />

� (Con reduplicación intensiva). � Nihor, nihor ezin itzur atheka lazgarri hari! Dv LEd 270. Gauean gaude, ta<br />

agian iñork, iñork ez ditu / entzungo nere bertsoak. Jaukol Biozk 58.<br />

� (Con negación sobreentendida). "Nur da hor? Ehor" Arch ms. (ap. DRA). "Nork nahi du hil? Nihork" Dv (s.v.<br />

nehor). "Ethorri dea nehor? Nehor" Lf Gram 242. v. INOR ERE EZ, INOR EZ. � Ezen miraz iustoagatik nehor<br />

hiltzen da. "Aucun meure". Lç Rom 5, 7. --Ai nork eginen darot laguntza? --Nihork. Dv LEd 221 (Cb Eg II 123<br />

iñork ez). Ez ea nehori ere? Nehori. HU Zez 56. Ama ezagutu izan dugu; aita, nihork, nor baitzen ere. Zerb Azk<br />

107. Harroka inguruak ikertu zituzten. Deus, nehor. JEtchep 56. Nik ere nehori... <strong>Lar</strong>z Iru 14.<br />

� (En contextos afirmativos). Alguien; otro. "Se abstiene de hacer mal a nadie, iñori gaitz egitetik gordetzen da"<br />

<strong>Lar</strong> (s.v. abstenerse). "Ageno, iñorena" Añ. "Sans négation ou signe négative, quelqu'un" H. "Significando 'otro',<br />

en cuyo caso es afirmativo, inok beti errua (V)" A Morf 265. "Zartutzian gauzarik tristiena iñor biar izatia"<br />

Etxba Eib. "Horrek beriak eta iñon lanak eitten dittu" Elexp Berg. � Tr. Relativamente mejor documentado en<br />

textos occidentales. � Inor baño ederrago zareana. Lazarraga 1185v. Iñor begira dagoanean, / ze beikeo<br />

berbarik. Ib. 1182r. Herioa edo berze gaitzak nihork nihori edo bere buruari zinetan desiratzea da mortal. Harb<br />

162. Nihori potegin behar duenak gibelaldean eztu irabazirik luzatzean. O Pr 700 (Po 23 ehor). Mira zer huts<br />

egin duzun nihoren kontra. Hm 194. Nola nork ere nihor maite baitu naturalezako amorioz. SP Phil 128 (He 131<br />

norbeit). Nihoren gogoko berri jakitekotzat. ES 381. Nolako kastigua zan inori gurutzean bizia kentzea? Ub 92.<br />

Bizi zara iñoren gatxaz, iñori miñ emonaz, iñori odola ateriaz. Mg PAb 51. Nioren ondasunen kutizia. Añ<br />

CatAN 40. Iñori kalte egiten dionak erakarriko duela kaltea bere burura. VMg 45. Lapurretia ta inor illtia<br />

pekatu barkatubak dira. fB Ic II 244. Inor gaiti deungaro esatiak ta inoren deungaro esana entzutiak. Ib. 194.<br />

Eztira [gaztegijak] inoen solo, baso edo ortura ostuten bialzeko. Astar II 94. Ezagutzen zuen iñoren<br />

emaztearekin kutsutzea zein itsusi dan. <strong>Lar</strong>d 14. Iñoren gatxaz ez dot artzen atsegiñik. AB AmaE 252. Iñoren<br />

begiko negarrak ez dit neri ere miñikan ematen. Apaol 118. Inon kontura / sabela betatutera. Azc PB 359. Ta<br />

zer deust iñok ikusiarren? Ag Kr 23. Txomiñek eta emazteak maitte eben, baña iñoren etxean bizi zan. Echta Jos<br />

127s. Soñean dauzkatzun prakak iñorenak dituzu. Ag G 142. Miru-Torrekuak bixi dira iñok utzi dautsenaz. Kk<br />

Ab I 90. Euk adarra jo eta / lana barriz iñok. Enb 161. Zipotza izan ni ta nerekoia, iñoren arrazoietara<br />

etortzeko! ABar Goi 55. Zuk erakutsi ziñidan neri / munduan iñor nitzala. Zapirain "Gure Euskera". Aspertu zen<br />

iñoren ogipeko izaten. Etxde JJ 269. Iñok emoniko arta-garauna eioten eroatea be lar eritxola. Bilbao IpuiB<br />

173. Inoren hizkuntza, gainera, geurea baino begi hotzagoz ikus dezakegu. MEIG VII 162.<br />

� Nehor den bati ongi-etorriaren egiteko jauntzia. JE Bur 183. � Ori gaitza da, ta eziña dirudi; lagun askorena,<br />

ez iñor batena. Ol EEs 1919, 26.<br />

� (Dv, A). (Formando exprs. de sentido impersonal). "Nihor se rend encore par le pronom 'on'. Etxeak su<br />

duenean nihor urketan abiatzen da" Dv (s.v. nehor). v. tbn. A s.v. nehor. � Tr. Documentado únicamente en<br />

autores septentrionales. � Mundu honek anhitz jende enganatu darama / [...] guti uste duienian ehor utzi<br />

darama. E 99. Ungentua: ezta erran nahi orain nehork unktatzeko usatzen duen ungentu motá. Lç Decl a) 7r.<br />

Dohatsu izanen zarete nehork iniuria erran draukezuenean. "Quand on vous aura dit injure". Lç Mt 5, 11 (He<br />

gizonek, TB persekutatzen zaituztenean, Leon madarikatuko zituztetenean). Iñor izango bada abisadu, / bear<br />

dau forzoso enamoradu. Lazarraga (B) 1151rb. Ikhararik egonen da nihor haren beldurrez. EZ Man I 69.<br />

Badirudi, hunetan pensatzeak berak ere [...] nehori buruko illeak latzten derautzala. Ax 577 (V 370). Gaitz da<br />

Arradoian artzea borroka, eror daite ehor eta burua porroka. "Il y a danger de choir et de se casser la<br />

tête". O Pr 506. Luzatzez geroti gerora egitekoak, ardiesten du nehor herioak. Ib. 527. Adiskideen<br />

konsolazioneaz gozatzen da nihor. SP Imit I 24, 4. Zer adinetan ihor ezkont daite? Bp I 82. Bizitze onak egiten<br />

du nihor Jainkoaren arabera zuhur. Ch I 4, 2 (SP, Mst, Leon gizona, Ol norbera). Ardüra mündiaren kuntre<br />

ihurk erraiten dü inganazale eta bano dela. Mst III 20, 4 (SP, Ip erraiten da, Ch hañitz iende). Bi gaitzetarik<br />

txipiagua ihurk behar dizü bethi haitatü. Ib. 12, 2 (SP, Ch hautatu behar da). Zertaz ehork oküpa dezake bere<br />

spiritia Meza Seindiaren enzütian? CatLan 136 (113 neork). Burhauzko izenez betherik da ihortaki zunbat Jinko<br />

faltsü ezagützen beitütü. Ip Apoc 17, 3n. Behartü ihurk ükhen egiazko debozione baten markak oro. CatS 79. v.<br />

tbn. Nehor: Tt Arima 69. Nihor: He Phil 333.<br />

� (Acompañado de un sintagma que puede ir tanto pospuesto como antepuesto a inor). Nadie (en contextos<br />

negativos); alguien (en otros contextos).<br />

a) (Precedido de sintagma con suf. -(r)ik). � Ordenakorik nihor hilzera badadi. Harb 438. Zereetakorik iñor<br />

emen badezu, bereala atera itzatzu. <strong>Lar</strong>d 20. Fraide hetarik nihork etzuen arbuiatu bere fedea. Jnn SBi 99. Ama<br />

langorik inor / eztago lagunik. Azc PB 320. Maittagarriagorik iñor ezin izan dalako. Inza Azalp 132. Izkotarren<br />

etxean ez du senitartekorik iñor bizi. Mok 20. Bere ezpalekorik iñor agiri dan. Erkiag BatB 186. Perfetik nehor<br />

ez baita. Xa EzinB 53. Gizon onikan iñor / badago munduan, / bertsolari artian / bat ori genduan. Uzt Sas 262.<br />

Gizonik iñor gabe dauden ondartzetan. Berron Kijote 154.<br />

� (Con negación sobreentendida). � Harorik ez, bainan buru ahul beldurtirik ere nehor. HU Zez 128.<br />

� (Seguido de -(r)ik). � Haren amore izateko ezta ehor dignerik. E 89. Nehor bada munduan hain iustorik, non<br />

barkhamendu eskatze haur egin behar eztuén? Lç Ins E 6v. Eztuk nehor onik bat baizen, eta hura Iainkoa. Lç Mt<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

497

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

19, 17. Errege delarik nihor / ezta humillagorik. EZ Noel 78. Bana ni bano, / ez egundano / nehor<br />

zuretarragorik. O Po 14. Zuzaz bertzerik / nehor maiterik / eztudalarik herrian. Ib. 11. Baldin baliz oraino nihor<br />

hain burugogorrik egia hunetaz dudatzen luenik. ES 121. Ezpaita nihor onik Jainko xoilla baizen. Ch III 9, 3 (SP<br />

nihor onik, Mst ihur hunik). Ez da nihor gormantik / hori den bezen handirik. AstLas 69. Ez dago iñor ain<br />

erorik. Ur MarIl 78. Hortako ez da nihor zu bezalakorik. Hb Egia 118. Orregaitik Josegaz iñor aberatsik /<br />

errian ez egoan ezkonduko zanik. AB AmaE 277. Etzela nihor hura bezein ez-deusik. Jnn SBi 82. Etxeetan ezta<br />

gelditu / inor zarrik ez gazterik. Azc PB 125. Toki orretan ezeukan iñor ezagunik. Ag Kr 202. Nahi diot egun<br />

eman / arrapostu koplaka, / ez dezan nehor apezik / hemen goitirik joka. Etcham 52. Badago emen iñor abade<br />

nazan errikorik? Bilbao IpuiB 218. Eztala iñoiz ikusi iñor bera baño zintzoagorik beharrerako. Osk Kurl 104.<br />

Euren etxean iñor erbestekorik egotea. Erkiag BatB 141. Iñor kanpokorik joaten zanean. Salav 31. v. tbn. Nehor:<br />

Barb Sup 53. � (Sin suf. -(r)ik). � Askatasun oso bat behar zuen, inor jakile gabe, inor so egile gabe. Mde<br />

HaurB 46.<br />

b) (Precedido de oración de rel. con suf. -(r)ik). � [Gaizki] egin duenik nihor zure eskuei ezin itzur dakikeela.<br />

EZ Eliç 312. Ez dakizute gauza isillak asmatzen niri eramaten didanik iñor ez dala? <strong>Lar</strong>d 58. Lurreko gauzak<br />

Jainkoa baino gehiago prezatzen duenik nihor othe da? Dv LEd 41. Gustatzen zaionikan / iñor baldiñ bada.<br />

JanEd I 100. Ta egiaren alde deadar egingo dabenik eztago iñor? Ag AL 129. An danik iñor ez bedi uztarkidegabe.<br />

Or Eus 58. Bai al-da, noski, Gipuzkoa osoan nik ezagutuko ez nukeanik iñor? TAg Uzt 241. Iñork ikusten<br />

ez bagaitu gutxiago izango da beldurtitzat emango gaituanik iñor. Berron Kijote 216. � (Sin suf. -(r)ik). � Ni<br />

baño obeto bixi dan iñor / etxuat ezautzen. Enb 151. � (Con negación sobreentendida). � Othoitz egin zenezan<br />

bihotz onez ta behar bezala errekeritu zaituenik nihor izan dela arbuiatua. Dh 88. � (Seguido de oración de rel.<br />

con suf. -(r)ik). � Eztela nihor konsola nazakeienik. SP Imit III 40, 3 (Mst gizonik, Ol iñorik). Baiñan ez da<br />

nihor hunen kausa billa dezakenik. He Gudu 165. Etzen nihor ostatatu nahi izan zituenik. Lg I 237. Barinbada<br />

niór amatzeneztueník gure Jaun Jesu Kristo. LE Doc 137. Ba othe da nihor Jainkoari konpara daitekenik? Jaur<br />

410. Eztela nehor munduan / bruma aphurño bat ez duenik buruan. Gy 321. Ezta ondikotz nihor galde horri<br />

ihardesten ahal dionik. Jnn SBi 115. Ez dezakegu katolikuok auteskundeetan aukeratu iñor Elizaren kontrako<br />

iritzirik duanik. KIkG 55. v. tbn. Nehor: JE Bur 145. Nihor: Harb 320.<br />

c) (Precedido de participio + -(r)ik). � Ari ainbat ik emanik etzegok iñun iñor. Ldi BB 100.<br />

d) (Precedido de ablativo). � Beretarik nihor hiltzen zenean. SP Phil 184. Baldin orietatik iñork, maian edo<br />

bestela, Jainkoaren ofensako jolas edo izketaren bat esaten bazuen. Cb Just 87. Zuetarik nihork. Lg II 213.<br />

Begira, oietatik iñor ezer-utsean beñere iduki ez dezazuten. <strong>Lar</strong>d 409. Gutarik nehor ez zuen ezagutzen. HU Zez<br />

78. Hunek ez du galduko bere haurretarik nehor. JE Bur 56. Beren ezagunetatik inor gurutzatu gabe. Mde<br />

HaurB 98. Bere lagun gazteetatik inor. Ib. 74. Irutatik iñork ez al zuan jasoko, baldin baite? Anab Aprika 76. v.<br />

tbn. Nehor: Barb Sup 90. � (Seguido de ablativo). � Akusatzen etzen nihor auzoko yendetarik. Gy 120. Ez<br />

baituzu hemen nihor familiatik. <strong>Lar</strong>z Iru 54.<br />

e) (Precedido de sintagma nominal con suf. -ko). � Bere antzeko iñor gabe zegoan. <strong>Lar</strong>d 3. Lurreko iñor oartu<br />

gabe gertatzen dana. Inza Azalp 81. Ez dutala berriz ikusi nahi etxe huntan bertze munduko nehor. Lf Murtuts<br />

42. Etzan egoki ez Piarresekin eta ez Etxahundar odoleko iñorekin itzik egitea. Etxde JJ 55. XIXgarren<br />

mendearen hasierako iñor ez zela gehiago normalki hartan mintzatzen. Mde Pr 256. Auzoko iñorengana. Erkiag<br />

BatB 125. Etxeko iñoren bearrik gabe. Uzt Sas 184. v. tbn. Iñor: Zab Gabon 77. Zait Sof 30. Or Aitork 236. �<br />

Zuetako iñor. Ir YKBiz 399. Zuetariko iñork azaldu al lieke barnekoei gure bidaide opagarrien berri? Zait Sof<br />

40.<br />

f) (Precedido de beste). � Zein ezpaita berze nihork / posible kantatzea. EZ Noel 154. Eziñ bertze nihori fida<br />

nakioke zuri baizen. Ch III 59, 1. Segitzea bere sazerdotearén konséjuak yago ezi berze niorénak arimako<br />

gauzetán. LE Prog 108. Beste inok baño geiago. CatBus 16. Ez dire on bertze iñorentzat. Gy 129. Beste iñor ez<br />

dala / zu bezin airosa. Bil 74. Zabaletako baserria beste iñorgatik ez niñan utziko, baña Jesusegatik... Ag G 336.<br />

Beste iñor ez etorri izatea arritzekoa da. Lab EEguna 65. Aitak bai, beste iñork eztu Semea ezagutzen. Ir YKBiz<br />

156. Gizartea baño beste iñor ezin izan daiteke. Eguzk GizAuz 146. Ez zuen beldur izan beharrik, ez mutil<br />

horren, ez beste ihoren. Mde Pr 155 (191 b. iñor). Ez baitzan beste iñorekin ezkondu. Or Aitork 240. Ez noa<br />

beste iñori itzik aipatzera. NEtx Antz 39. Al badezute aurrera joaten / beste iñori ez utzi. Basarri 98. Ez<br />

adiskideari, ez beste inori. Zait Plat 98. Beste iñorentzat kalterik gabe. Berron Kijote 82. Leturiaren nahigabea<br />

ere ez da beste inork sumatu ez duenetakoa. MIH 300.<br />

v. tbn. B. iñor: Bv AsL 45. Goñi 44. Iraola 124. EusJok 168. ArgiDL 99. Inza Azalp 138. Otx 153. ABar Goi 67.<br />

TAg Uzt 65. EA OlBe 53. Zait Sof 67. SMitx Aranz 176. JAIraz Bizia 121. Etxde JJ 39. Akes Ipiñ 16. Anab Poli<br />

23. Vill Jaink 155. Gazt MusIx 61. MAtx Gazt 93. Erkiag BatB 24. Uzt Sas 233. Bertze nihor: Dh 263. Hb Esk 9.<br />

Jnn SBi 137. Etcham 110. Bertze nehor: HU Aurp 154.<br />

� Mundu onetan gu biok beste iñor bizi etzalakoan nengoan ni. Arr GB 70.<br />

� (En contextos afirmativos). � Norbere burua edo beste iñor iltea. KIkV 68 (KIkG 56 beste iñor). Ni ona bera<br />

etorri nintzanian [...] ba-nebala mendijan beste iñor itzi. Otx 98.<br />

g) (Con beste + sust. con suf. -(r)ik). � Ez dute, ez, zu beste / jaberika iñor. It Fab 15. Beretzat ezegoan beste<br />

gizonik iñor. Ag Kr 208. Nere zartzaroan ez det / zu beste lagunik iñor. EA OlBe 83. � (Con el sust. pospuesto).<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

498

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

� Beste iñor lekukorik bage ebiltzan lanbide barrian. Erkiag BatB 76.<br />

� (Precedido de besterik). � Besterik iñor oartu baino lenago. <strong>Izt</strong> C 220. Abisai bere illobarekin, besterik iñor<br />

gabe, gautu zanean, isill-isillik jatxi zan. <strong>Lar</strong>d 177. Etzezala beraz bilha Jesus maiteaz kanpo bertzerik nihori<br />

atsegin egitea. Jnn SBi 69. Salda onaren zale besterik / iñor ezpalitz bezela. Urruz Zer 62. Gu zazpiez bertzerik<br />

ez da nehor. JE Ber 96s. Goi-bide oien berri duenik / ez bila au besterik inor. Or BM 52. Besterik ihork ezin<br />

zezakeian hemen sar-baimenik eska. Mde Pr 104. v. tbn. Zait Plat 117. B. iñor: Ag G 330. Tx B I 61. Enb 181. Ir<br />

YKBiz 243. Bertzerik nehor: Ox 68.<br />

� (Seguido de besterik). � Gauza orobat premiazkoa da nihor bertzerik ez iujeatzea, eta bere burua bera<br />

iujeatzea. SP Phil 342. Iñor besterik zeure erruz [mezea] entzun bagarik geratu izan bada. Añ EL 2 138 (EL 1 130<br />

iñor [sin besterik]). Ote da iñor besterik etxian? Ill Testim 21. Inor besterik ez zen ezagun etse guztian. Mde<br />

HaurB 35. Ez nuen nehor besterik. JEtchep 76. Ez omen zuan beiñ-ere emandako itzik bete gabe uzten, ezta<br />

mendian, inor besterik gabe, emandako itza ere. "Sin testigo alguno". Berron Kijote 175.<br />

� (Seguido de beste, que toma el mismo sufijo de declinación de inor). � Baldin haién artean nehork berzek<br />

egin eztituen obrák egin ezpanitu. Lç Io 15, 24 (He nihork bertzek, LE berze niork, TB nihork, Dv bertze nihork,<br />

Leon bertze nehork, IBk beste inork). Iaun horri bear zaio ofrezitu sakrifizioa eta ez yori berzeri. Ber Trat 16v.<br />

Noren zara bada beldur? Ez nehoren bertzeren, zeure buruaren. Ax 434 (V 282). Geurok hautaturik eta ez<br />

nihork bertzek ordenaturik. SP Phil 249. Ihork bestek eztütükian dohañak. Bp II 89. Mahometek, Calbinok, ez<br />

Lutherok, eta ez nihork bertzek ere kreditik aski izan dutela Eskual-herrian ostatatzeko. ES 122. Iñork bestek ez<br />

bezala. Cb EBO 4. Iñoren besteren ondasunak. Añ EL 2 152. Kendu diote, ta iñork bestek ez, / ai! bere seme<br />

gaiztoak! Jaukol Biozk 69. � Alegera bedi zure serbitzaria zure baitan, ez bere baitan, ez eta nihor bertzeren<br />

baitan. SP Imit III 50, 1 (Ol beste iñorgan ere). Nihor bertzetan. SP Imit IV 13, 2. Ikhusteko gauza nehor bertzek<br />

ez ikhusia. Gy 91.<br />

h) (Acompañado de gehiago). Nadie más (en contexto negativo). � Ezta heken erranetan nehor gehiago<br />

fidatuko. Ax 166 (V 112). Iduri zuen kasik ez zela gehiago nehor gehiago hortaz orroit. HU Zez 47. � (En<br />

contexto afirmativo). Alguien más. � Nehor gehiago zeruan sartzekotz [...] Jainko-Semea igorrazu berriz<br />

munduaren salbatzera. Barb Sup 134. � (gehiagorik). � Eta nehor gehiagorik etzaión ausart interrogatzera. Lç<br />

Mc 12, 34.<br />

� (Precedido de ia o kasi(k)). � Kasi iork ere eztu pensatzen egun oietan errekreazioan. msMur 13. Kasik nehor<br />

ohartu gabe. HU Aurp 68. Ana Josepa, illuntxo, aserre antzean, ia iñori itzik egiñ nai ezta. Ag G 85s. Auzo<br />

errietako gizonik ia iñor ezta. Ib. 351. Gaur egun ia iñork ez badu lamiñik topatzen [...]. Mde Pr 272. Nork<br />

jakingo dau, / iñoiz, il nintzanik, / bizi nazanik ia / iñork ez badaki? Gand Elorri 171. <strong>Euskal</strong> ikerlana, garai<br />

batean, ez zen ia inoren ogibidea. MEIG VIII 119. � (Con negación sobreentendida). � Xapeldun kasik nihor<br />

hainbertze agurtzen. Hb Esk 204. � (Seguido de ia o kasik). � Zeren ezta nihor kasik zerbait eskas-makhur<br />

eztuenik. SP Phil 311 (He 312 kasik nihor). Nihor kasik eztela bere bekhatuez behar bezalako penitentzia egiten<br />

duenik. Dh 96. Ikaslerik nehor kasik ez, edo guti. JE Bur 48.<br />

� (Ref. a la primera persona del sing. o pl.). � Nihor ez gaiten athera / johoho, johoho! Johoho! / Nihor ez<br />

gaiten athera. Elzb Po 204. Ezertan ere paltau gaberik / iñor al gaude munduan? EusJok 140. Iñork ez degu<br />

gezurrik erabilli bear. Munita 128. Ni iñor ez banintz bezela. Anab Poli 117. Gu ez al gera iñor? NEtx Antz 75.<br />

Iñork ez degu errenditu nai / legeak jartzen dun langan. Basarri 171. Ni ez nauk iñor bertso lanian / irekin<br />

jarraitutzeko. In SM Zirik 98. Ez dogu iñok zetan ibilli / bestei emoten errua. BEnb NereA 172. Iñor ez gaitun<br />

santu, alaba. NEtx LBB 58. Bertsolaririk al gera iñor / alper xamarra ez danik. In Uzt Noiz 93. Zeñek zer duen<br />

merezi, / iñor ez gaitu berezi. Uzt Sas 90. Udaberrian bere garaian / azaldutzen dira zuzak, / oiek dirade nola<br />

datozten / iñork ez dakigun gauzak. Uzt LEG II 86.<br />

� (inorik). � Akatsik gabe iñorik ez dagota. Ol Imit I 16, 4 (v. tbn. III 40, 3).<br />

� (Con demostrativo). � Iñor ori geutarra edo ingurukoa bada, orduan mingañak gauza bigunak esaten ditu.<br />

Ag Kr 202. Iñor geu bagara [...] orduan naigabe ori biotz guztiaren jaube egiten da. Ib. 202. <strong>Euskal</strong> idazleen<br />

barrutian inork baldin badaki nora doan eta norekin ari den, Piarres <strong>Lar</strong>zabal apaiz teatrogilea duzue inor hori.<br />

MEIG III 83.<br />

- INOR ASKO(RIK). (En contextos negativos). � Onezkero iñor asko / ez dago Frantziyan. Xe 227. Iñor<br />

askorik ez bideetan, goiz-garai ontan. Mok 3. Iñor askorik ez zebillen. Anab Poli 34s. Aste-egunetan ez zan iñor<br />

askorik ikusten. Ib. 94. � (Precedido de beste). � Gaztelu zaarreko txoko batean egiten zuan lo, beste iñor<br />

askorik mendi guztian ez bazan ere. Anab Poli 23.<br />

- INOR ERE (H; iñor V-arr-gip, G-azp, AN-ulz, ñorere R-is, ihur ere S; iñ- <strong>Lar</strong>, Añ (+ iñorbere), H (+ nehor,<br />

nihor); Gèze (nihur ere)). Ref.: Lh (ihur ere); Lrq /¸)hu)e) [oxítona]/; Iz Ulz (iñórrere), R 311; Elexp Berg (iñobe);<br />

Gte Erd 166. Nadie (en contextos negativos). "(No faltó alma) viviente, iñor ere faltatu etzan" <strong>Lar</strong> (v. tbn. Añ).<br />

"Personne" Gèze. "Il se joint avec ere, bere aux deux sens négatif et positif. Iñork ere baldin badaki. Inorrena<br />

bere ezta egin biarra nirea baxen" H. "Ñórere eztiáun, no hay nadie" Iz R 311. � Ehon ere ehor ere eskapatu<br />

gaberik. E 51. Niork ere izanen eztu nik eztudan partidurik. TAV 3.1.18. Eztakizkión gehiagorik minza izen<br />

horretan nehori ere. Lç Act 4, 17 (Ol iñori ere; He nihori gehiago, TB, Dv nihori). Eta eztidedila yorere atra<br />

mezatik bedeizioa errezebitu bage. Ber Trat 98r. Ezta nehortzaz ere etsitu behar, ezta nehor ere galdutzat eduki<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

499

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

behar. Ax 195 (V 131). Zeren nihor ere ezin libra diteke. SP Phil 247. Nihortaz ere etzuela erakutsi hanbat<br />

sentimendu. ES 164. Bere buruaren beldur izan behar du nihoren ere baiño gehiago. Ch III 53, 2. Nola bizi dan<br />

iñor ere argana igo eziñ ditekean argi-leku batean. <strong>Lar</strong> SAgust 12. Zeren ezpeita ihurere maküla gabe, ihurere<br />

karga gabe, ihurere besteren mengua eztenik. Mst I 16, 4 (Ip ihurere, Ol iñorik; SP, Ch nihor). Zure<br />

majestadeak iñoren ere bearrik etzuen. Cb Eg II 43 (Dv LEd 87 nihoren). Zuk iñork ere baño obeto. Cb Eg III<br />

282. Jaungoikuak ez daukala inoren bere preminarik. fB Ic I 62. Inori bere esan baga. Astar II 182. Ez dago<br />

inor bere kurutze bagarik. fB Ic III 370. Davidek iñoren ere bildurrik etzeukan. <strong>Lar</strong>d 204. Nere nekiaz<br />

irabaziyak, / iñori're zor gabiak. PE 148. Ez zien ihurere ediren hurak etxen hartü nahi ükhen zütianik. Ip Hil<br />

89s. Zu gabe... ez naiz iñor ere. Ill Pill 11. Nere buruban etzan asmorik / iñor e mendratutzeko. EusJok II 73.<br />

Espiritu Santuagandik ezta iñor ere sortzen. Inza Azalp 39. Iñok be ezeban siñistuko. Kk Ab II 64. Sogiten du<br />

ihue ageri zenez [...]. Ezta ihur ere ageri. GH 1931, 111. Ihurke eztü züzenik den mendren gaizaren<br />

khanbiatzeko. GH 1933, 306. Ez eiozue idigi iñori be neu etorri artean. Bilbao IpuiB 262 (142 iñor be).<br />

Esamesabiderik inori ere eman bage bizi zala. Zait Plat 8. Iñorekin ere ezin zenzazke griña oiek pekaturik gabe<br />

ase. MAtx Gazt 40. Irakurlerik izango ez duen libururik ez du inork ere egin nahi izaten. MEIG IV 65.<br />

v. tbn. <strong>Izt</strong> C 176. Inor bere: Cap 52. Azc PB 65. Iñor ere: Gco I 464. AA III 264. It Fab 49. Arr GB 83. Xe 226.<br />

Ud 133. Bv AsL 151. Urruz Urz 62. Goñi 9. Or SCruz 128. Tx B I 100. Ir YKBiz 320. Zait Sof 168. Etxde JJ 226.<br />

Ugalde Iltz 33. Or in Gazt MusIx 177. Vill Jaink 18. Osk Kurl 75. Salav 99. Ibiñ Virgil 23. NEtx LBB 24. Berron<br />

Kijote 190. Iñor be(re): Cap 126. JJMg BasEsc 283. CatLlo 87. AB AmaE 278. Itz Azald 129. Ag Kr 190. KIkV<br />

57. Enb 86. Laux AB 93. Eguzk GizAuz 59. Erkiag Arran 143. Alzola Atalak 141. Ihur e.: AstLas 27. Mercy 41.<br />

Xarlem 1024. CatS 90. Xikito 8 (ihure). Mde Pr 124. Casve SGrazi 108. Ihor e.: Egiat 232. Mde Pr 314. Nihor<br />

e.: EZ Man I 62. Harb 433. Gç 214. ES 402. He Gudu 78. Añ CatAN 67 (niori ere). LE Doc 128 (niór ere). Dh<br />

262. Arch Fab 131. Gy 18. Nehor e.: Mat 249. O Po 20. Tt Onsa 3. CatLan 45 (neor). Bordel 52. Mattin 112.<br />

Ñor e.: Mdg 128.<br />

� (Con negación sobreentendida). � Nork eman dio lenbizikorik ari zerbait [...]? Niork ere. Mb IArg I 379.<br />

Asko sendatzen dira, alabaña, beste suge edo bekatuen puzoietik, baña ordikeriaren puzoietik iñor ere, dio<br />

Santuak. AA III 383.<br />

� (Precedido de sintagma con suf. -(r)ik). � Etzala aldonduko enzuleen artekorik iñor ere. <strong>Izt</strong> D 28.<br />

Ezpeitzeikegün izentatü, dignigorik ihurere. Etch 542. Bereetakorik iñor ere gabe, etsaien artean gelditu zan.<br />

<strong>Lar</strong>d 445. Etzela hargatik hekien meneko ziren fraide edo seroretarik nihor-ere galduko. Jnn SBi 98. �<br />

(Seguido). � Eztuk, beraz, nere haurridetan nihor-ere adiskiderik? Jnn SBi 64.<br />

� (Precedido de oración de rel. + -(r)ik). � Baña ontzian zijoanik iñor ere galduko etzala. <strong>Lar</strong>d 528. Ikastearen<br />

bearrik eztuenik inor ere eztala. Zait Plat 1. � (Sin suf. -(r)ik). � Euretarikoa eztan iñori be eztautse itxi bear.<br />

Eguzk GizAuz 128.<br />

� Zuetako iñork ere ez dit galdegiten. Ir YKBiz 457. Nere ustetan orrenbesteko bat ez zitzaion falta izan zaldun<br />

ibiltari aietako iñori ere. Berron Kijote 107.<br />

� (Con beste). � Zeru-lurretan bertze nihor ere den baino ederrago. Dh 239. Golo ezpazan beste iñor ere ikusi<br />

etzuen. Arr GB 21. � Bestek ihurk ere khantatzen ahal eztien kantikaren khantatzia. CatS 61. � Bekhatorekin,<br />

iende galdu, konzientzia gabekoekin dabilla, eztu nehorekin ere berzerekin onik. Ax 549 (V 352). � (Con<br />

besterik). � Eztogula inorbere inorbere besterik ezagutu biar. Astar II 44. Gezür harek ez dialarik besterik ihuri<br />

ere okerrik egiten, zer heinetan da bekatü? Const 20.<br />

- INOR ERE EZ (V-gip ap. Etxba Eib (iñobez, iñorbez)). (Con el vb. elidido). Nadie. � Nihor ere ez bezala. Arg<br />

DevB 50. Alako errege nork izan naiko luke? Iñork ere ez. Cb Eg III 333. Noren bildur zan [...]? Inoren bere ez.<br />

fB Ic I 58. Nozbait etxagun izateko itxaropenik iñok bez. Eguzk GizAuz 123. Betoz guztiak osasunagaz, / eta iñor<br />

bere ez gaisorik. Erkiag Arran 46. Il? Guk dakigunik iñor be ez. Bilbao IpuiB 172. Itxasoko ondartzan iñor be<br />

ez, baiña bete-beteta zine-gelak. Alzola Atalak 83.<br />

v. tbn. Iñor ere ez: Arr GB 127. NEtx LBB 114. Iñor bere ez: Ur MarIl 97. Ag AL 81. Itz Azald 42. Echta Jos 225<br />

(iñor bez). Kk Ab II 12. Eguzk GizAuz 107. Nihor ere ez: ES 178. Iork ere ez: ETZ 158 (Langarika, s. XVIII).<br />

� (Con reduplicación). � Gokaxuaren deira / iñor-iñor bez gortu. Enb 91.<br />

� (Precedido de beste). � Ez, zuk ez, da beste iñok bere ez. Ag AL 130. Ermoken-ek ez eutsan ezer esan<br />

emazteari, ta beste iñok-bez. Echta Jos 71. � (Con besterik). � Eta besterik iñor bez. Enb 181.<br />

- INOR EZ (Ht VocGr (nehor ez), Dv). (Con el vb. elidido). Nadie. "Nul" Ht VocGr. "Nihor ez bezala, comme<br />

nul, comme personne, différemment" Dv. � Pobrezia zinduen nihork / ez bezala prezatu. EZ Noel 172. Nihor ez<br />

ene alde. Ch III 52, 2 (Ol iñor ere ez). Nor nizaz lastimatuko da? Iñor ez. Cb Eg II 123. Nork egin du munduan<br />

Manases erregeak beste bekatu? Inork ez. Mg CC 129. Salbatu bear duenen artean naiz ni? Iñor ez gure artean.<br />

AA III 587. Aur bizia biena zan, eta illa iñorena ez. <strong>Lar</strong>d 210. Bijotza iñok ez lakoxia dauko. A BGuzur 119. --<br />

Nor yuaiñ de Abrahanen senora? --Orai iñor ez. CatUlz 49. Aizearen izpirik ez, soroetan iñor ez, errekastoak ur<br />

gabe. Ag G 357. Dagokion izena du: Justo. Egokiagorik inork ez. A Ardi 135. Biyek edo iñor ez. Ill Pill 12. Ill<br />

da gero're maite zaitugu / munduan iñor ez aña. Tx B II 98. Atsekabeak hurbil baititut / eta aldean nihor-ez<br />

lagun. Iratz 102. Iñor ez eta ni atera nintxinan, nere nolabaiteko prantsesean. Or QA 104s. I bezin azpian iñor<br />

ez. Ugalde Iltz 60. Parekorik gutxi du erlijio gaietan, eta nagusirik inor ez. MEIG III 101.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

500

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

v. tbn. Iñor ez: Ir YKBiz 320. Zait Sof 98. Txill Let 75. Anab Poli 46. Nihor ez: Hb Esk 203. Dv Lab 369. Laph<br />

25. Nehor ez: HU Aurp 169. JE Ber 95.<br />

� (inor ez inor). � Mutikua etzan txarto oguztiaren erruduna, ta iñor-ez-iñor, Euzkerea baiño. BAizk Ipuin 76<br />

(ap. DRA). Errian zabal zan laido edo irain baltza egia baldin baledi, ez egiala, arren, iñork ez iñork jakin.<br />

Erkiag Arran 157.<br />

� (Con adj. con suf. -(r)ik). � Nehor ez hain saindurik non barkamendu behar ezten. Lç Ins E 6v. Ducos bezen<br />

yakinik nihor ez herrian. Hb Esk 103. I bezelako / gizon jator goreskarri / banako zenbait izan litezkek / oberik<br />

iñor ez noski. EA OlBe 34. Edertasunez bera dan bezin / ederrik iñor ez alegiya. Ib. 111.<br />

� (Con oración de rel. con suf. -(r)ik). � Uts egin nai dunik iñor ez. Or Aitork 272. � Nehor ez urrikalduko<br />

denik. <strong>Lar</strong>z Iru 86.<br />

� (Precedido de beste). � Beste iñork ez bezela, [...] Jaungoikoaren ontasunari eranzun eta korresponditu zion.<br />

Gco I 471. Bertze nihor ez bezala. Dv LEd 153. Beste iñor ez-lako lotsabakoak. Echta Jos 66. Jaungoikuak<br />

bakarrik bere almenaz, beste iñok ez. Kk Ab I 40. Neronek bakarrik aurkitu baitut; beste iñork ez. Zait Sof 172.<br />

Au Ama Birjiña ta Jesusekin bakarrik gertatu da. Beste iñorekin ez. MAtx Gazt 21. Beste inork ez bezalako<br />

azterlan bortitza egin duena. MEIG V 32. v. tbn. A Ardi VII. Iñor: Ag Kr 209. Bertze nihor: Jnn SBi 115. �<br />

Beste erriko iñor ez bezalakoa dala. Inza Azalp 138. � (Precedido de besterik). � Bertzerik nihori ez bezala. Jnn<br />

SBi 100. � (Precedido de gehiago). � Geiago nihor ez. Hb Esk 61.<br />

� (Uso adj.). � Baño ez dira asko oarketutzen gizagaxo iñor-ez oek. <strong>Izt</strong> D 27.<br />

- INOR GUTXI (Dv (nihor guti), A Apend). Casi nadie, pocas personas. "Nihor gutik sinhetsiko du hori" Dv<br />

(s.v. nehor). "Poca gente" A Apend. � Nehor guti dantzatzen da edana eztenean. Ax 413 (V 268). Nihor guti<br />

trebe den lekuetan. SP Phil 288. Nihor gutik ezagutzen ditu haren sekretuak. Ch III 46, 4. Egia da nihor guti<br />

mintzo dela penitentzia hartaz. Lg I 24. Nola gerthakari txarraz nihor guti orhoit baita hel dadien artean. Dv<br />

Dial 66. Nihor gutik sinhetsiko du Yainkozko lana dela. Hb Egia 83. Zenbat dira aeri jarraitzeko asmua arturik<br />

ere saiatutzen diranak aleginaz? Iñor gutxi. Bv AsL 194. Jaun gazte bat nehor guti bezalakoa. HU Aurp 208 (v.<br />

tbn. 153). Nik dakidana da haren eta halakoen gaixtakeriaz nehor guti entzunen duzula mintzo. Eskual 24-2-<br />

1905 (ap. A). Lan egiteko iñor gutxi ta / mayian eziñ kabitu. Tx B II 60. Iñor gutxik ezagutzen zuten leize sakon<br />

bat ezagutzen zun inguru artan. Etxde JJ 116. Nehor gutik dakike noiztik eta nondik datorren ene pertsutako<br />

tirria eta gostua. Xa Odol 24. Izugarriak eta inor gutxirentzakoak ziren antzina urrutiko bidaiak. MEIG III 102.<br />

Azkueri adina inor gutxiri zor diogu euskaldunok. MEIG VIII 94.<br />

v. tbn. Nihor guti: Dh 51. MarIl 17. Arb Igand 83. Nehor guti: Barb Sup 133. Ox 69. JE Ber 20. Lf in Zait Plat<br />

XVI. Ardoy SFran 44.<br />

� Hau da kofesioko mirailla, eta nihork gutik bere konzienzia deskargatzen duen pontuak. Harb 185. Nihork<br />

gutik hura ezagutzen du. SP Imit III 46, 4. Euskaraz egungo egunean inork gutxik bezala dakielako. MEIG III<br />

137.<br />

- INORTARA ERE. De ningún modo. "Iñortara ere, iñolaz ere" A Apend. � Etzuten uste iñortara ere,<br />

zerutarren gauza zanik. Ag EE 1895b, 134.<br />

� Etim. De *e-nor; cf. otros indefinidos como e-zer, e-zein.<br />

inora (iñora V, G, AN), nehora (H), nehorat (B, BN; VocBN, H), nihora (AN, L; SP, Dv (s.v. nihon)), nihorat<br />

(B; Dv, s.v. nihon), ehura (R-uzt), ñora, ihurat, nihurat. Ref.: A (iñora, eura, nehorat, niora, ñora); Etxba Eib<br />

y Elexp Berg (iñora). � (En contextos negativos) a ningún lugar; (en contextos interrogativos, condicionales y<br />

otros contextos no negativos) a algún lugar. "Nihora doana, qui va en aucun lieu" SP. "A parte alguna" A. "Ez<br />

dau urtetzen iñora, alargundu zanetik" Etxba Eib. � Tr. Documentado en todos los dialectos a partir del s. XVII.<br />

En DFrec hay 7 ejs. de inora, 3 de iñora y 2 de nehorat. � Zoaz xuxen, nihurat itzuli gabe. Volt 141. Giputzuan<br />

[sic] dezutela, iñora juan bage, erbestean arkituko ez dezuten garbitasuna. <strong>Lar</strong> Cor 153. Nitan zure bihotza,<br />

ihurat baztertü gabe, ezpadüzü ezarten. Mst III 35, 1. Ta ezin iñora iges egin! Cb Eg II 55 (Dv LEd 105 ez-dut<br />

zeren ihes abia). Erdian arrapaturik arima juzgatu beardéna, nióra ezin eskápa, nión ezin altxa! LE Urt ms. 2v.<br />

Etzirian azartuten inora juaten. Astar II XI. Ez gare zu utzirik nihorat juanen. Laph 164. Txanton iñora<br />

eroateraezkero, eskintokira eroango genduke. A BeinB 59. Ezin ioan neite / biloizik inora. Azc PB 177. Iñora<br />

bai al dijoaz? Ag G 302. Biderik ederrena, / erdiko bidia, / iñorantz irulteko / bildurrik bagia. Enb 58. Ez dauka<br />

jantzi onek / iñorako lotsik, / sasoi daukanak eztu / sentitutzen otzik. Tx B II 109. Gu, ordea, beti, iñora garaiz<br />

iritxienean, soñezkora, sabel-yaiera. Ldi IL 45. Ez dizuet utziko eguerdiburuan iñora joaten. TAg Uzt 155.<br />

Iñorako joan-bear esturik eztut eta [...] bertan gelditu bearko dugu. Etxde JJ 85. Iñora eramaiten ez duen bazter<br />

bide itsua da. Mde Pr 43. Hementxe dugu lekuko, inora mugitu gabe. MEIG V 97.<br />

v. tbn. Arti Tobera 264. Azurm HitzB 47. Iñora: AA II 21. Añ EL 1 59. <strong>Izt</strong> C 6. <strong>Lar</strong>d 378. AB AmaE 407. Bv AsL<br />

138. Sor Bar 95. Echta Jos 297. Iraola 132. Kk Ab I 45. Mok 10. Or Eus 400. EA OlBe 67. SMitx Aranz 17.<br />

Munita 49. Txill Let 145. Akes Ipiñ 23. Bilbao IpuiB 162. Vill Jaink 150. MAtx Gazt 102. Erkiag BatB 45. NEtx<br />

LBB 373. Berron Kijote 221. Ihurat: Mst IX. Nihora: Gy 183. Nihorat: Hm 212. Hb Egia 57. Dv LEd 105. Laph<br />

233.<br />

� (Al final de una serie). � Zortzi egun bere gelatik atera nai ez duela, ez lagunetara joan, ez kalera, ez iñora.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

501

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ABar Goi 40.<br />

� Olan ezkoiazak iñora! Bilbao IpuiB 222. Zuekin ez goatxiok iñora. Lab SuEm 198. Horrela ez goaz inora.<br />

MIH 383.<br />

� (En contextos afirmativos). "Inora bestara joan dira (G-azp)" Gte Erd 233. � Paraje abetatik / juango naiz<br />

iñora, / egun gutxiren barrun / betiko kanpora. Bil 102. Iñora baño len agertzen da / eguzkija be mendira. Enb<br />

38. Zertara, baña, ene ardiak, / zoazte gora ta gora, / Uribarriko larreak baño / obe ustetan iñora? SMitx Aranz<br />

28. Gizon aren jazkera, iñora joan bear zuanean, izaten zan: [...]. Salav 33. Obeditutzen badakigu guk / bestek<br />

agindutakuan, / ortan etsian egon bear da / iñora juandakuan. Uzt Sas 228.<br />

� (Precedido de beste). � Amodioaz dugunaz geroz solasa, hartan gauden, bertze nehorat zeiharkatu gabe. JE<br />

Bur 96. Ez duzu zeren bertze nihorat joan ogiketa. Zerb IxtS 50. Ez dut bertze nehorat alhatzerat utzi. <strong>Lar</strong>z<br />

Senper 44. Beren aldetik ibili izan direla estrukturalista diralakoak, beren hauzotik irten gabe, beste inora<br />

begiak itzuli gabe egitura bila. MIH 194.<br />

- INONDIK INORA. v. inon.<br />

- INORA(T) ERE. A ningún lugar (en contextos negativos). "Ihuat-ere /¸)hu)a)tè/ [paroxítona] (Sc), vers nulle<br />

part" Lrq. � Iñora ere etzan mogitzen / geuri begira jarrita. Noe 17. Txardina saltzailiak orai luxereki / ihurate<br />

ezin jinez, untsa elgarreki. Eskual 20-3-1908 (ap. DRA). Iñora ere etzan joaten aren berri gabe. Or SCruz 131.<br />

Ez dutela nehorere aberasterat joaiterik (BN-mix). GaztAlm 1934, 55 (ap. DRA). � Eliza eta eskolara / zinakien<br />

bidea, / nihora ere berzetara / etzen urrats zurea. EZ Noel 151.<br />

- INORA EZ. A ningún lugar. � Nora daramate bearrezko bide oriek? Iñora ez, ala? Txill Let 122.<br />

inorante, inorant, iñorant (Chaho, Gèze, Dv), ignorante, ignorant (Urt II 71, Chaho), enorant, ignorent. �<br />

Ignorante. � Oraino hire ezagutzea eztuten ignorant gaixoak. Lç ABC B 5r. Eskola itzatzu inorantak. Harb 387.<br />

Alferkeriak garaiturik ennorant gelditzen direnak. ES 179. Are gutiago beldur izaiteko dut jende enorant jeusik<br />

eztakitenentzat. Ib. 198. Bai erromesen eta inoranten artetik. Mih 78. Inzainginduzke doktrinista óbeak orái<br />

túguna ignorántak. LE Prog 116 (106 ignoránte). Gaiza horrez ignorent nüzü. Xarlem 157. Afrontür kokia, /<br />

Erhokeriaz bethia, / Ignorent pergüt / Erho bürü nahasia. StJul 112s. Pariseko sabantenari, aldiz, erranen<br />

derozü / Barkoxeko ignorantenak khantiak deitzola huntü. Etch 524 (iñorantenak en otras versiones, ib. 536).<br />

Iñorant denik balin bada / guziek entzun ditzaten. Bordel 67 (199 inorant). Nork bere burua balia-razteko /<br />

dukeien antze artetsua, / iñorantez bethi yakiñtsuez baiño / hobeki pratikatua. Gy 293. Gori eztaztala niri<br />

galdein, zeren inorante beiniz. CatAe 30 (CatSal 31, CatR 31, CatUlz 21 inorante, CatB 33, Legaz 18 ignorante,<br />

CatLuz 14 ignorant). Zegamarrak orduan inoranteak ziran, ezer ikasi gabeak. And AUzta 85s.<br />

v. tbn. Ignorant: Hm 205. Tt Arima 91. He 1 Cor 14, 23. Brtc 208. CatLan 80. JesBih 415. Iñorant: Monho 38.<br />

Jaur 114. Etcham 129. <strong>Lar</strong>z Iru 132. Ignorent: UskLiB 78.<br />

inorantzia, ignorantzia (Lcc (-nzia), Urt III 20, Chaho), iñorantzia (Chaho), enorantzia. � Ignorancia.<br />

"Inhabilidad" Lcc. � Igorten darauritzut heuskarazko kopla batzu ene ignoranziaren araura eginak. E 7. Ikhas<br />

ezazue, ezen segura da ignoranta bere ignoranziarekin galduren dela. Lç Adv ** 6r. Ene adimenduaren<br />

inoranziak desterra itzazu zeure doktrinaz. Mat 283. Inorantziaz edo esperientzia faltaz. Ax 188 (V 127).<br />

Garbietea anz guztiak pekatuenak inoranziaz edo nagitasunez geratu oi iakuzanak. Cap 66. Jakintasunak edo<br />

zientziak gerla egiten dio ennorantziari. ES 178. Eskualdun eskuararen jakiteko obligazinoa dutenen enorantzia.<br />

Ib. 164. Hetarik haiñitzen baithan bada ignoranzia. Ch III 58, 6 (SP, Mst iakingabea, Ol yakiñeza).<br />

Errelijioneko misterio prinzipalen inoranzia damnagarri bat. In CatLan 3 (123 ignoranzia). Nork esan<br />

zenbat ignoranzia edo ezjakin gauza askotan arkitu oi dan? Mg CC 105. Abarizia nola den / inorantziaren aizpa<br />

eta laguna. Gy 241 (197 iñorantzia). Bai zera! Ori iñorantzia! Urruz Zer 95. Iñorantzian utzi dut / damurik nik<br />

sor lekua, / udan herritik jin eta / hemen kausitu negua. Etcham 43.<br />

v. tbn. Brtc 270. Inoranzia: Harb 393. Hm 201. Mih 87. Ignoranzia: Harb 88. Tt Arima XVI. Cb Eg III 234. LE<br />

Prog 116. Gco II 5. Iñorantzia: He Gudu 146. MarIl 127. Jaur 207.<br />

- INORANTZIAZKO. (Adnom.). � Erroretan eta ignoranziazko ilhunbean gathibu diradenak. Lç Ins A 2v.<br />

Ignoranziazko denborák. Lç Act 17, 30. Nola flakotasunezko bekhatuak baitira Aitaren kontra eta<br />

ignoranziazkoak Semearen, hala maliziazkoak dira Espiritu Sainduaren kontra. Mat 173 (v. tbn. en el mismo<br />

contexto ignorantziazko Gco II 7). Aitaren kontra dituk huts / flakotasunezkoak, / Semearen kontra, berriz, /<br />

ignoranziazkoak. EZ Eliç 96.<br />

inoraro. "Iñoraro (V-ger), tiempo (bueno o malo) para (ir) a parte alguna. Iñorarorik eztago gaur (V-ger)" A.<br />

inorate. "Gaur eztaukagu inoraterik, hoy no tenemos excursión (V-m)" A EY III 288.<br />

inoratu, ignoratu (Chaho), iñoratu (Chaho). � Ignorar. � Ezen haur bere nahiz ignoratzen duté, nola zeruek<br />

lehenagodanik bere izatea ukhan dutén. Lç 2 Petr 3, 5. Inoratzen dieno absoluzioniaren errezebitzeko<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

502

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

indigno da. In CatLan 4. Jesusek ez du inoratzen zer zaien konbeni haren esposei. Mih 47. Ene haurra, onets<br />

zazu gordea, iñoratua, ahantzia izatea. Ib. 128. Ore krimo handia / nahi ükhia ignoratü? Xarlem 1356. En<br />

DFrec hay 3 ejs. de ignoratu.<br />

inora(tu). � No ir a ninguna parte (en contextos negativos). "Erritik iñoratu gabe, sin salir del pueblo (G, AN)"<br />

A EY III 334. � Esan zion etzedilla andik iñoratu, aren neskatxakin batean garagar-buruak bildu zitzala (Rut 2,<br />

8). "Nec recedas ab hoc loco". <strong>Lar</strong>d 160 (Ol iñoratu; Dv ez bezedi nihora goan, Ker ez joan beste iñora).<br />

Bitartean israeltarrak iñora gabe geldi egon ziran. Ib. 89. � Ir, llegar a alguna parte (en contextos no negativos).<br />

� Inora nahi badugu, horrelako buru argiak eta zentzudunak behar ditugu gure artean. MIH 392. Abiatu egin<br />

behar dugula handik edo hemendik, inorako baldin bagara, lehenbizi edo lehenbizikoaren hurrengo zer datorren<br />

erabaki arte egonean egon gabe. Ib. 284.<br />

inorbait. � Alguien. v. norbait. � Iñorbaitek maite banau. Eguzk LorIl 101 (ap. DRA).<br />

inorbe. v. inobre.<br />

inorendu. � "Enajenar" A DBols. "Inorendu, enajenarse o desposeerse de algo" A Morf 588. v. besterendu. �<br />

Ondasuna banatu, inorendu; ondasunak batu, norberarendu. A Itzald II 78.<br />

inorenganatu. � Llevar, ceder. � Ilburukoz inorenganatzen zuen, eta onen ondarea ere beste batzuek iarauntsi<br />

oi zuten. Zait Plat 22.<br />

inorgabero, inorbagero (<strong>Lar</strong>), nihorbagero (<strong>Lar</strong>). "Privadamente, bakarrean, iñorbagero, nihorbagero" <strong>Lar</strong>.<br />

inorkoi. � Sociable. � Arpegi egokiko morroi bat zeukan, birtutetsu, iñorkoi ta izketa atsegiñekoa. M.A. Iñarra<br />

Ezale 1897, 387a.<br />

inorme. v. inobre.<br />

inorra. � Rayo de luz. v. 1 inar (5). � Azkenian eguzki / barrijen iñorrak / argitu zituezan / euren buru sorrak.<br />

Azc in Ur PoBasc 285. Begijen iñorrakaz / Jovek argitua. Ib. 279.<br />

inorrarazi, nehorrarazi (Dv � A (nehorarazi)). � "Nehorrarazi, faire rentrer quelqu'un en lui-même, parvenir<br />

à le corriger" Dv.<br />

inorratu. � Brillar. v. 1 inartu. � Mari Venus ederra / ta Pepa artizarra / inorratuten daben / planeta bakarra.<br />

Azc PB 153.<br />

inorroso. "Iñorroso (msLond), falta, defecto" A.<br />

1 inortu, nehortu (Dv, A). �1. "Se corriger, devenir honnête" Dv. "Constituirse persona de cierta<br />

respetabilidad" A. � Hau ikusi-ta, gizona nola bere baithan sartzen ez da? Nola nehortzen ez da? Dv LEd 227<br />

(Cb Eg II 127 biurtzen). Zabartuak nekez dira nehortzen. "Corriguntur". Dv Eccl 1, 15. Bortzpasei urtez<br />

haurretik athera da jende bat; haurra nehortu da, hain polliki erraiten zuten bezala gure arbasoek lehenago. JE<br />

Bur 68. �2. nehortu. "Atender a otro, seguir consejo" A. � Hilen da hura, zeren ez den nehortu, eta enganatua<br />

geldituko da bere nihonereko zorokerietan. "Non habuit disciplinam". Dv Prov 5, 23 (Ol esangin ez izanaz, Ker<br />

bere eziketa-ezagaitik).<br />

- EZIN INORTUZKO. "Ezin-nehortuzko, incorrigible" Dv s.v. ezin.<br />

2 inortu (-nh- BN ap. A � Lh). � "Hincharse a consecuencia de un golpe. Beso inhortua" A. "S'engourdir à la<br />

suite d'un coup" Lh (s'engourdir = adormecerse).<br />

inortu. v. ihaurri (3).<br />

inortxe, nehurxe.<br />

� v. inortxo. � Non inposible baizen ohoriaren templian nehurxe sar ladin. Tt Onsa 11. Eztezu,<br />

noski, adiskidea, inortxerekiñ beiñere onela itz egiñ. Ezale 1897, 107a.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

503

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

inortxo, inortxu. � (Dim. de inor; empleado siempre en contextos negativos). � Ez diot, nere ustez, iñortxori<br />

eman / [...] nigatik zer esan. It Fab 256. Ur-tanta bat ere eman nai zionik iñortxo billatu etzuen. Aran SIgn 88.<br />

Iñortxo're etzan arkitzen bertan. Urruz Zer 45. Eztiot nik aitatuko ez berari, ez Isabeli, ez inortxori zuk berazaz<br />

dezun asmo ori. A Ardi 9. Beste inortxok eztu kapelarik bear. Ib. 60. Nigandik iñortxok be ezer eztau yakingo.<br />

Kk Ab II 139. Orain ez dago iñortxo, txolarte onetan noan. Lek EunD 32. Meriku, sorgin, iñortxok senda<br />

etzezaken. Or Eus 49. Iñortxuri agurrik egiteke. Erkiag BatB 106 (Arran 64 iñortxori). En DFrec hay 3 ejs. de<br />

inortxo.<br />

v. tbn. Iñortxo: Apaol 83. ABar Goi 19. Zait Sof 15. Etxde AlosT 41. Anab Poli 56. Lab SuEm 215.<br />

� (Acompañado de ere). � Ez naiz iñortxoz ere / berdin kupituko. It Fab 130. Ez det topatzen, ez det arkitzen /<br />

iñortxo ere munduan. AB AmaE 104. Epai bageko iñortxu bere / ezta ikusiko lotuten. Azc PB 29. Ika<strong>sg</strong>u orretan<br />

eztuela inortxok ere euskeraz ezkutitzik egiten! A Ardi 18. Iñortxori-re barkamena ukatu ez diozu. ArgiDL 36.<br />

Kanposantuan iñortxo ere ez zegoan. Ugalde Iltz 26. Iñortxok ere ez dizu egingo / merezi baño geiago. In Mattin<br />

27. Guztiok bagara hizkuntzaren jabe, ez da inortxo ere hizkuntzaren jabe. MIH 396.<br />

v. tbn. Iñortxo ere: Iparg 344. Aran SIgn 33. Kortazar Serm 62. Tx B II 21. Or QA 84. Or in Gazt MusIx 177. Vill<br />

Jaink 121. MAtx Gazt 74. Iñortxore: Bv AsL 164. Iñortxu ere: Erkiag Arran 92.<br />

� Ez eiozue idigi iñori be neu etorri artean, iñortxori be ez! Bilbao IpuiB 262. � (Con beste). � Jakiñ ezazu,<br />

bada, adiskide ori dala, ez beste iñortxo ere, baizik konfesorea. Ezale 1897, 107a. � (Con ia). � Ez zan ia<br />

iñortxo ere guardiazibil kuartel artara joaten. Ugalde Iltz 62.<br />

inos. v. inoiz.<br />

inoso. v. inozo.<br />

inoste, inozte. � Edur-iñoztea eldu-aurreko. "Antes de que llegue la época de las nieves". Arriaga Lekob 29.<br />

inostin. � Manantial. � Nere bizitz-bidean egarbera naizen / ezkero, iturburu bat --iñostin joriya-- / arkitu zale,<br />

biotz, abil, abil goien! EA EuskOl 1931, 176.<br />

inotara. "Iñotara (V-gip, G), de ninguna manera" A.<br />

inotazi. v. inatazi.<br />

inotsi (c. <strong>sg</strong>. A; <strong>Lar</strong>, Añ, H, A Apend), inutsi (A Apend). � "Los verbos eranusi, iñotsi significan primitivamente<br />

estar manando y derramando algún líquido. Tienen irregulares, y para significar que está lloviendo, tienen lugar<br />

sólos badaraunsa, badiñotso, y por contracción biñotso. Estaba lloviendo, bazerrunsan, baziñotsan, biñotsan.<br />

[...] Del verbo iñotsi: [...] badiñotsat, badiñotsazu, badiñotsa [...] baniñotsan, baziniñotsan [...]" <strong>Lar</strong> (s.v. lluvia,<br />

nota). "Llueve, euria da, biñotso" Añ. "Nevar, (V) edurra iñotsi, (G) elurrari iñotsi" Ib. "Biñotso, llueve" A.<br />

"Iñotsi, manar. Es verbo conjugable, siendo muy raras sus flexiones en uso" Ib. "Iñutsi, temporal (V-land [sic]).<br />

Edur-iñutsi, abazuza-iñutsi" A Apend. � Ekatxari iñotsi eutsan iñotsi, baña bestetzuren lepo ganiak iñarrosi.<br />

Otx 37. Maite zaitunak, Poliu, zure zori bera iritxi beza: eztia biñotsola eta elorri zakarrak amomu (lore bat)<br />

bekarkio. Ibiñ Virgil 40. � Regar, rociar. � Zeruek intzez, odeiek euriz iñotsi bezate zintzoa. Or QA 161s.<br />

inox, inoz. v. inoiz.<br />

inozenki, inozentki, inoxenki (Urt II 36). � Sin culpa; inocentemente. � Bost urthez presuntegin egon niz<br />

inozenki. Etch 142. Oxala inozentki bethi! Oxala elhe hek guzietarik norbaiten omen onak galtzen ez balu<br />

zathirik. Gy X.<br />

inozente (Lcc), inozent, enozent, inuzente, inuxente. �1. Inocente, libre de culpa. v. errugabe. � Tr. De uso<br />

casi general en todos los dialectos desde Leiçarraga. Son muy escasos los ejs. de esta acepción en el s. XX. �<br />

Pilaték, bada, innozent deklaratzen dik. Lç Ins C 4r. Bekhatu egin dut odol innozentaren traditeaz. Lç Mt 27, 4<br />

(TB inozent, Echn, Hual inozente; He, Ip justu, Dv hobengabeko, Ol, Ker zintzo, IBk, BiblE errugabe). Zeren<br />

inozenta nahi baitzen hil krimenelagatik. Tt Onsa 131. Inozenta baita punitzen / salbatzeko gaxtagiña. Gç 87.<br />

Inozent doloratua urrikaltzen zaio. Ch III 54, 14 (III 54, 6: Mst ogen gabia, Ol obengeari). Ume inozente sei<br />

urtekoai. Cb EBO 19. Azotez bere gorputz inozentea desegiten zuen. Cb Just 102. Handik lekora gillotinak / ditu<br />

egotzi buruak / milion inozentenak. Monho 64. Azuri inozentea. Añ EL 1 118. Inozentea edo batere kulpa bagea.<br />

Gco II 28. Bildots inozenta bezain ezti zaude. Dv LEd 7. Nagusi jaunak oiek dianak / gero dizte enbargatu, /<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

504

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

iñuzentia gertatu balitz / bazeukan zeñek pegatu. PE 139. Arek pekaturik / jakinda ez ebala bat egin bakarrik, /<br />

iñozentea, barriz, dudatxo bat bage. AB AmaE 252. Errege inozent harek behar zuen pagatu haren aitzineko<br />

hobendunentzat. Elsb Fram 57. Iñuxente il ziran gizagaxo zentzurik gabeak ere. Or QA 100. Hainbeste odol<br />

inozent, hainbeste gose. Arti Tobera 273. Santa Barbara, Santa Cruz, / Santa Teresa de Jesús, / iñusentien ogia,<br />

/ Jauna, miserikordia. And AUzta 65. Inozentaren hiltzaile dena da zinez dohakabea. Xa Odol 176.<br />

v. tbn. Urqz 14. AA III 473. fB Ic I 27. JJMg BasEsc 25. Astar II 187. Arr GB 37. Mattin 38. Inozent: EZ Noel<br />

96. Arg DevB 103. CatLav 221 (V 111). Lg II 200. Mih 24. Brtc 222. Xarlem 949. UskLiB 56. MarIl 113. Jaur<br />

386. Bordel 59. Etch 108. Elzb Po 214. Lap 249 (V 113).<br />

� (Ref. a los Santos Inocentes). � Inozenten masakrearen gañean, inozenten bestakotz noela (tít.). EZ Noel 71.<br />

Sarraskitan emanak izan ziren haur inozentak . Lg II 123. Jesu-Kristo ill erazotzeko asmoarekin ainbeste<br />

milla aur inozente ill erazo zituan. Gco II 52. Jondoni Estebe, Jondoni Joani eta Inozent guzien egunak. JesBih<br />

402. Haur inozenten hiltzea. Jnn SBi 15.<br />

� (Ref. a cosas y acciones). � Munduko presunek ezagutzen ez dituzten milla plazer garbi eta inozent hetan<br />

gusta giñetzake. Mih 63. [Jainkoari] sakrifikatuko bai dio, ez bere dirua, bainan bere burua oso-osoa plazerik<br />

inozentenekin batean. Brtc 224. Osasun jausija sendotuteko dagozan olgeta modu inozentiak. fB Olg 7. Mutill<br />

batek eukiko dau afizinoe puska bat pelota, kaza, peska edo dibersinoe inozente batera. JJMg BasEsc 11.<br />

Kongreganisten errekreazioneak eta libertimenduak bethi onhestak izanen dire eta inozentak. JesBih 411.<br />

Kanpainako bizi laño eta inozenta / zure gustukoa othe da? "L'innocence". Gy 204.<br />

� (Uso sust.). � Niño de corta edad.� Gizon batek or daroa / inozentea besoetan. Lazarraga 1197v. Esazu:<br />

zegaiti, danzuanean / jaio barri danak kantaetea, / loak benzitzen dau inozentea? Ib. (B) 1151vb.<br />

�2. + inuzente (V-gip, G-azp), inozent (SP, sin trad.), enuxent (S; Arch VocGr, Foix ap. Lh), enoxent (Hb ap.<br />

Lh), inoxent (Urt II 71), enuzent, inuxent (G-bet). Ref.: Lh (enuxent); Etxba Eib (iñuzentia); Elexp Berg<br />

(iñuzente). Inocente, ingenuo, cándido; simple, tonto, idiota. "Atteint de troubles mentaux (et non pas "niais",<br />

"sot", "innocent" comme dit Lh)" Lrq. "Idiota, anormal. Erri guztietan da iñuzenteren bat danen txorimalu<br />

izateko" Etxba Eib. Cf. VocNav s.v. inoshente. En G-azp inuxente equivale a 'retrasado mental, subnormal...'. �<br />

Tr. En textos meridionales inozente es la forma más frecuente hasta el s. XX; hay iñusente en D. Agirre,<br />

Villasante y Alzola, e iñuzente en T. Etxebarrria. En los autores septentrionales, con la excepción de Etcheberri<br />

de Ziburu, no hay ejemplos de inozent para esta acepción (hay, con todo, un ej. de inozet [sic, ¿por -zent?] en<br />

Bordel (84), pero las formas documentadas son enoxent, enuxent e inuxent). En DFrec hay 2 ejs. de inoxente y<br />

uno de inuxente. � Segur adi, inozenta, eztela Iongoikorik, / baizen entzun dituenen guztiz kontrariorik. EZ Man<br />

I 52. Zeinaz [a letraz] mutuak eta haur enozent mintzatzen eztakitenak baliatzen ohi baitira. ES 131. Gaztetxu<br />

inozentiai irakasten jakeela pekatu egiten. Mg CO 253. Bakizu deunga batek inozente edo ez jakin bat<br />

engainetan dabena. fB Ic II 187. Arina balin bada nonbait errienta / hari segitzen zaio yende enoxenta. Hb Esk<br />

171. Enoxent eta ignoranteetarañoko guziei eginikako irrietaz kontua eskatuko duena (Zugarramurdi, 1875).<br />

ETZ 309. Engañatutzen ibiltze'iranak / persona inozenteak. PE 26. Kartarik artu gabe / juan dan aspaldian /<br />

inozente sartu zan / jaio zan errian. Balad 231. Zer zuaz egitera? Inozente bat da! Iraola 66. Ez dira baitezpada<br />

tzarrak, bainan bai enuxentak. Barb Sup 56. Enuxenta, emak hortik! Ox 52. Ai, alabatxü, bestelako iñusentie<br />

zauz! Ort Oroig 76. Inozentia izan banitza / engañatuko ninduan. Tx B I 68. Gaixo inuxenta zu! Nork trufatu<br />

zaitu berriz ere? Lf Murtuts 41. Eu azena i gizajo ta iñozente aundia, eu! Bilbao IpuiB 95. Nik esango nuke<br />

bakunak eta iñusenteak izan oi gerala sarri-askotan. Vill Jaink 68. Senar iñuzentiak kontau zetsan asieratik<br />

azkenera [...] ikusi eban guztia. Etxba Ibilt 486. Mutiko iñusente bat amar urtekoa. Alzola Atalak 65.<br />

v. tbn. JJMg BasEsc 160. Xe 267. Ud 73. PE 24. AzpPr 48. Enuxent: Othoizlari 1962, 484.<br />

� Iñusentetan ezkondu nintzunan, baiñan askotan damutu nun. And AUzta 59.<br />

� (Empleado a modo de burla o insulto). "Iñuzente, babalora, txakurran buztana gora-gora" (V-gip). "Iñuxente,<br />

atzian kola tente" (G-bet). � Kristiñau otza nazala, gañera, ta bada ezpadako euskalduna! Iñusentea! Zer dauka<br />

orrek zer ikusi ezkonduteko edo ezkongai egoteko? Ag Kr 122. Iñosente potente, / Errekaldeko txakurrak /<br />

buztana tente. And AUzta 90.<br />

- INOZENTE EGON. a) Ser inocente. � Txit garbi eta inozente nago. Arr GB 32. Gerrari laga eta / pakiari<br />

eldu, / inozente gaudenak / ez gaitezen galdu. Xe 402. Zere familiyari / errespetoz eldu, / inozente daudenak / ez<br />

ditezen galdu. Tx B II 27. b) No saber, no estar al tanto. � Iñozente dagona / abertitu dedin, / gurekin<br />

deskuidorik / gertatu eztedin. PE 129. Neri lotsagabia / zuk dirazu esan, / inozente dagonak / sinista dezan. Tx in<br />

Imaz Auspoa 24, 137.<br />

- INOZENTE EGUN (iñuzente e. V-gip; Urt). Ref.: Etxba Eib y Elexp Berg (iñuzente e.). Día de los Santos<br />

Inocentes. "Angeronae faestum, inozenten egúna" Urt II 91. � Inoxente egunian emango diyozkat. Bil 93n.<br />

Inozente eguna da bere zerua, / ziria sartuteko dalako jaiua. AB AmaE 327. Iñuzente egunian (Abenduaren 28<br />

garrena) goizian goiz. Etxba Ibilt 470. Begiramen horren eske lotsagabean nator Iñoxente egunez. MEIG VIII<br />

30. � Inozente goixean, lanean abiau, / eta Patxiri eutsan egin itaune au. AB AmaE 327.<br />

- INUZENTE ERAGIN (iñu- V-gip). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. Hacer una inocentada. "Antoniri iñuzente<br />

erain dotsat, ahuntzak umiak eittuala esanaz" Elexp Berg. � Pentsau eben Iñuzente egunian iñuzente eraittia<br />

neskamiorri. Etxba Ibilt 470. Iñuzente eraittia izaten zan, goiz artan oian arrapatzen zanari irizillakin bizkarra<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

505

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

berotzia. Ib. 470.<br />

- INOZENTE SANTUAK. (Pl.). Los Santos Inocentes. � Inozent Sainduak, othoitz egizue guretzat. Gç 51.<br />

Inozente Santuen eguneko irakur-aldia. Mb IArg I 139. Inozent Saindu guziak, hunentzat [othoitz egizue]. Brtc<br />

260 (v. tbn. inozent saindu en el mismo contexto en JesBih 457).<br />

inozentekeria, inuzentekeria (V-gip, G-azp), inozenkeria (SP), inoxenkeria (Urt I 375), enuxentkeria (S),<br />

enoxen(t)keria. Ref.: Lrq (enuxentkeria); Etxba Eib (iñuzentekerixia); Elexp Berg (inuzentekerixa). � Tontería,<br />

idiotez, simpleza. "Niaiserie" SP. "Action inconsidérée ou folle" Lrq. "Makiña bat iñuzentekerixa esateittu<br />

Erromako Botillas-ek" Elexp Berg. � Gure egitekoez izanen dugun artha idurituko zaio abarizia dela, eta gure<br />

emetasuna dela inozenkeria. SP Phil 428 (He 433 sinpletasun bat). Eztükezü üdüripen bat zure ezpiritia zunbait<br />

aldiz bat-batean zelialat igaiten balin bada, eta gero berehala ützültzen ohiko bihotzaren inoxenkerietara. Mst<br />

III 6, 3 (SP ergelkerietara, Ol tentelkerietara). Zertaz ardura minzatzen gare? Enoxenkeriez. Mih 65. Jesus ez<br />

maitatzia / inozentkeria. Bordel 201. Utzkitzu bada enuxenkeria horiek guziak. Barb Sup 53. Elkarrei bildurra<br />

sartzeko bakharrik ibilten ziran hunelako iñusentekerietan. Osk Kurl 66. v. tbn. In Xa Odol 33. � (Con suf. -keta<br />

en ines.). � Hala ezagutza hau izan gabez dabiltza ergelkeria eta enoxentkeriaketan eta asko orduz bere buruez<br />

goragoko gauzen ondoan. ES 170.<br />

inozentetu, inuzentetu, inozentu (SP), inoxentu (Urt), enuxentu (S ap. Lrq). � "Soberak inozentzen du nihor"<br />

SP. "Allucinari, [...] itsutu, xoratu, inoxentu" Urt I 530. "Perdre, en partie, la raison normale" Lrq. � Ama<br />

paralisian eroria du, ta aita enuxentua bezala. Birjin 538. --Eta zeuk bere sumau zenduan kontua, / ala<br />

iñozentetu gaur jatzu burua? / --Enaz iñozentetu atso me sorgiña. AB AmaE 239. Praille auek iñusentetu edo<br />

lelotu dira nunbait beren txoko orrekin. Vill in Gand Elorri 10s.<br />

inozentki. v. inozenki.<br />

inozentzia (Lcc (-nzia), T-L). �1. Inocencia. � Tr. Son muy escasos los testimonios del s. XX. � Gure<br />

innozenziaren eta hogen-gabearen iuje zu zeuror izanen zarela. Lç Ins F 8r. Innozentzia bera den Jesus maitea<br />

bekhatore bezala agertu zela. Lg II 110. Bekhatiaz galdüz geroz inozenzia, lürrian ezin ükheiten dügü egiazko<br />

dohatsütarzüna. Mst I 22, 5 (Ch inozenzia, Leon inozentzia). Laster inozentziatik / dire krimetan eroriak. Monho<br />

148. Bide bi baxen eztagoz elduteko Zerura: inozenzia ta penitenzia; au da, errubagetasuna eta damukioa. Añ<br />

EL 1 63. Daniel profetak agertu zuan Susanaren inozenzia. AA III 333. Zerren Jangoikuak, zeiñ imiñten dodan<br />

neure inozenzijaren testigutzat, artuko daben bere bengantzia. JJMg BasEsc 180s. Bide bi baño ez dagoz<br />

zerurako: inozenzijakua ta penitenzijakua. Ur MarIl 64. Ez bazrei bueltatan eta egitan aurrer semejante,<br />

zenzillezian eta inozenzian. Hual Mt 18, 3 (Samper inozenzia). Alferretan zuten frogatu haren inozentzia, eta<br />

adi-arazi ez zuela beraz merezi hiltzea. Elsb Fram 113.<br />

v. tbn. Brtc 143. Jaur 189. Laph 89. Elzb Po 214. Lap 152 (V 68). Ip Hil 260. Arb Igand 188. Etcham 192. Arti<br />

Tobera 282. Inozenzia: EZ Eliç 307. Arg DevB 91. Gç 108. He Gudu 69. Cb Just 17. Mih 20. fB Ic I 27. <strong>Lar</strong>d<br />

421.<br />

�2. Inocencia, candidez; simpleza. � Hartan da ageri usoaren inozentzia eta ergelkeria, perilik gehien duenean<br />

baita erhoenik eta antsikabenik. Ax 342 (V 228). Hüts handirik egin dügü / haboruak inozenzian, / aski jakitate<br />

gabez. Xarlem 1473. Inozentziaren ohorea eta gazteriaren ararteko puxanta. JesBih 433. Inozentziako urthetarik<br />

beretarik haurren bihotz samurretan sor araziko da Mariaren alderako amodioa eta debozionea. MarIl 11.<br />

Beharria berdin [xanyatzea] adarrera, / eta egitea lohia / inozentzia garbia. Gy 68s. Lazaro inozentzien / bizi<br />

izan balitze, / Urtxupik gozatzeko / deseo zun ditxe. EusJok 77. Karnazerua bere gantxoaz / eta ugazaba arto<br />

naikuaz, / iñozentzian, / oratuteko bere tokian, / baña amesak utsak zirian. BEnb NereA 46. v. tbn. Inozenzia:<br />

CatLan 4.<br />

- INOZENTZIAZKO. (Adnom.). � Hark, gu bekhatu eta bizio orotara mortifikaturik, iustiziazko eta<br />

innozenziazko fruktu hiri plazent zaikeanik gutan prokrea eta eragin baitezake. Lç Ins A 1v. Jinkuak kreatü<br />

zütian [gure lehen Aitak] inozenziazko eta irusitatezko estatü batetan. CatS 22.<br />

inozo (G-azp ap. Gketx Loiola; G-bet), inoso, inoxo. �1. Tonto, imbécil, simple, insensato. "Ez da ori, iñozoen<br />

moduan, ezerekin konturatzen" Gketx Loiola (s.v. konturatu). Cf. MIH 222: Nola esango dit oiartzuar horrek<br />

errenteriar honi, batarentzat eta bestearentzat "arrotz" direnik [...] erein eta iñozo 'ergel'|0? � Joan zan<br />

sakristau iñozoa zer gertatu ote zan. Zab Gabon 62. Iñozo zenbaitzubek pensatzen duten bezela. AJauregi EE<br />

1885b, 214. Koko itza alde askotara artzen da euskeraz [...] kaikua, astaputza, iñozoa. Mok 14n. Iñozoak ez<br />

dakite beñere iñozo diranik. ArgEgut 1934, 12. Haren irri-egite inozoari [begira zegoelarik]. Mde HaurB 35.<br />

Iñozoa ta buru tentelekoa ez izan eta mutillak eukan baiño ganora andiago ez izatea. Erkiag BatB 41. Ez emen<br />

asi iñoso plantak egiten, Niko. NEtx LBB 134. Egileak berak esan dit zati hau "inoxo xamarra" dela. MIH 298.<br />

Neskatxa erdi inozoa. MEIG I 173. En DFrec hay 4 ejs. de inozo y uno de iñozo. � (Empleado como insulto). �<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

506

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

Iñoso alena! Ire amari ez al diok legerik, ala? NEtx LBB 120. �2. "Iñozo (Gc), maniático" A. �3. "(AN),<br />

burlón" A. �4. "(Gc), apocado, enclenque" A.<br />

inozokeria (-keri AN ap. A). �1. Mueca. � Urrutitik oneraño etortzea, ixilik egoteko, alkarri itzaltsu<br />

begiratzeko, nolabaiteko keñu ta iñozokeriak egiteko. Alz Ram 125. �2. (-keri G-to ap. A), inosokeri,<br />

inoxokeria. Bobada, simpleza, tontería. � Abere ta gizonak, iñoiz gurari bat erne bazaiete, [...] berdintsu dijoaz<br />

iñozokerira. Ag EEs 1917, 212. Iñozokerizko parre batekiñ azaltzen dana, ozta-ozta ibiltzen dakiyena. IArt<br />

Itzald II 45. Bertze iñozokeri batsuk oar laitezke, baino ez dire kanore aundikoak. "Menudencias". Or RIEV<br />

1929, 8 (AIr RIEV 1928, 604 ardura gutxikoak, Ldi RIEV 1929, 209 uxkeri). Labur iarduteko esan baitzidaten<br />

anaiek, eta iñozokeririk ez esateko. Or QA 203. Gaizkillearen iñosokeri baten bidez agirian jartzen diran ilketa<br />

bikain oiek. NEtx LBB 110. Arrazoi pixka bat bazuen egileak lehen zatiaren inoxokeriaz ari zenean. MIH 299.<br />

inozte. v. inoste.<br />

inpame. v. infame.<br />

inpartzial. � Imparcial. � Gauza hunik eztela / intresatietan; / gizon inpartzialak / arturikan listan. Bordel 156.<br />

inpasibilitate, inpasibilidade. � Impasibilidad. � [Korputz gloriosoaren doteak dra] klaridadia, ajilidadia,<br />

sutileza eta inpasibilidadia (Oronz, s. XVIII). BOEsal 158.<br />

inpazientarazi. "Calefacere" Urt IV 57.<br />

inpazientatu. "Impatienter, faire perdre patience, perdre patience" Chaho. � "Calefactus, inpazientatua" Urt IV<br />

62.<br />

inpaziente (Lcc), inpazient (Chaho). � Impaciente. � Behar dinagü erretiatü / ezi Piarres eta Katixa /<br />

inpazient ditinagü. AstLas 60. Jeloskeria baten süjetetik oro / ni ere inpazient gerthatürik gero. Etch<br />

78.<br />

inpazientzia (Lcc -nzia). � Impaciencia, desesperación. � Kolera, inpazienzia, gaixki minzatzia, banitatia eta<br />

halako bertze bekhatiak. Tt Arima XV. Bizkitartean inpazienzia handiarekiñ biziko naiz berriz zu ethor arteraiño.<br />

Gç 119. Zaude ene laguntzaren beira, eztuzun inpazienziarik, zaren fermu eta animotsu. Ch III 35, 3 (SP<br />

eztezazula esperanza gal). Desiratzen denian [heriotzia] inpazienziaz bekatü haundi bat da. CatLan 59. Ez<br />

jausteko beste bein bekatu txikietan, dala guzur txikietan edo murmuraziñoetan, desobedienzietan,<br />

inpazienziatan. Añ LoraS 106. Gure inpazientziak eta gure trixteziak erakhusterat emaiten dute gure desiren<br />

banitatea. Jaur 404. v. tbn. Inpazienzia: He Gudu 94. AR 127. UskLiB 97.<br />

- INPAZIENTZIAZKO. (Adnom.). � Txartasunezko edo inpasienziazko mobimenduez higitua eta tentatua<br />

bazare, sar zaite zure baitan. He Gudu 83.<br />

inpedimendu, inpedimentu. � Impedimento. � Baldin zenbeit inpedimendu nehork balaki, gauzá<br />

aitzinaratuago gabe, erraitera ethor dadinzát. Lç Ins B 5r. Nehor oposatzen denik ez inpedimendurik batre<br />

eztenaz geroz. Ib. B 6r. Uste ebeen oneen faboreagaz tropezu eta inpedimentu baga etorkizuneen memoriara<br />

igaroko zala. Cap (ed. 1893), pról. Naiz arkitzen ez dalarik ere inpedimentu ori aen bietarik batean baize. OA<br />

78. Jaungoikoa biotz guztitik amatzeko daukagun inpedimenturik edo eragozgarririk andiena dala gure<br />

buruaren eta aragiaren erabageko amorio itxua. Gco II 3. --Nor daude obligatuak igandetan eta berze besta<br />

egunetan Meza osoa enzutera? --Adimentura allegatu diren kristabak, inpedimenturik ez duten guzietan. CatB<br />

49.<br />

inpeditu, enpeditu, enbeditu. � Impedir. � Nola konferenziaren kursa enpeditü den. (1617). AZTH 22. Deadar<br />

heriotsüez dielarik pausia enbeditzen. Egiat 224.<br />

� (En la expr. inpediturik egon 'estar impedido'). � --Nok meza osoa enzuteko obligaziñorik eztauko? --Premia<br />

egiazkoagaz dagoana inpedidurik. Cap 57. Nezesidade berdaderoareki inpediturik dagona. El 62.<br />

� (Part. en función de adj.). Impedido, tullido. � Erran zio inpedituari. (Mt 9, 2) BOEanm 1293 (He, TB,<br />

SalabBN paralitiko, Hual tullitu, Leon enbalditu, BiblE elbarri).<br />

inpeltatu. "Inpheltatü (S). 1. Vb. (Foix), enter. 2. Sust., vaccin" Lh.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

507

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

inpenitentzia. � Impenitencia. � Lagünaren graziez bekaizti izaitia, bihotzaren gogortarzüna eta inpenitenzia<br />

finala. CatLan 118. Bekhatu hura izan daiteke habitura gaixto baten ithurburua, eta habitura harrek joan<br />

gaitzazke gogortasunera eta inpenitentziara. Jaur 205.<br />

inpentsamentean. � Inesperadamente. � Zibillak artu zuten / inpentsamentian, / sartu biar ebela / kartzela<br />

batian. EusJok II 53.<br />

inperadore. v. enperadore.<br />

inperatriz(a). v. enperatriz.<br />

inperfekto, inperfet (SP � Chaho, Urt I 274), inperfeto, inperfekt, inperfeit (Chaho). � Imperfecto. "Imparfait,<br />

eskasa, makurra" SP. � Beraz, inperfekt izanak ez giaitik enpaxatzen hartara ioaitetik. Lç Ins F 5v. Inperfetek<br />

eta eskasek orobat behar dutela maiz errezebitu [komunione saindua]. SP Phil 170 (He 172 inperfet). Atriziñoa<br />

edo damu inperfektoa daukanari, pekatuak konfesiñoan baño parkaetan ez iakaz. Cb CatV 80. Zoin da<br />

kontrizione inperfeitaren edo atrizionaren efektua? CatLan 145. Ardura inozentek pairatzen dute inperfeten<br />

krimentzat. Jaur 142. Kontrizione inperfeta, deitzen baita atrizionea. CatJauf 120. v. tbn. Inperfekt: Gç 101.<br />

Inperfeit: CatS 83. Inperfet: EZ Man II 27. Ch III 58, 6.<br />

� Imperfecto (tiempo verbal). � Bereziki berbo pairuzkoaren edo pasiboaren presentean eta preterito<br />

inperfektoan. ES 95 (95 inperfeto).<br />

inperfekzio, inperfekzione (SP), inperfezione. � Imperfección, falta. � Haien inperfekzionea eta makulák Iesus<br />

Kristen puritateaz estaliren dituela. Lç Ins D 1v. Erra diatzadazu neure inperfezione guztia zeure suaren karraz.<br />

Mat 285. Bere eskas eta inperfekzioneez irau eta erantzuki egin diot. EZ Eliç 149. Hori zen inperfekzione bat eta<br />

ez bekhatu, haren gogoaren eta borondatearen kontrako gauza zenaz gero. SP Phil 87 (He 88 inperfekzione).<br />

Etsamina etzazu faltak eta inperfekzioniak, zointara baitzira gehiago emana. Tt Arima XV. Zerengátik lenéko<br />

testamentuan sazerdózio Lebitikoarén inperfekzioain kásos ezpaize kunplimentatu osorik. LE in BOEanm 807.<br />

Komunio ondo egiñak argituko du gure entendimentua, ezagutzeko bekatu benial ta inperfekzioak. Mg CC 222.<br />

Sekulan ez da haren baithan izanen ez bekhaturik ez inperfekzionerik. Jaur 343. v. tbn. Inperfekzione: Tt Onsa<br />

153. MarIl 78. Inperfezione: Mih 74.<br />

- INPERFEKZIONEZKO. (Adnom.). � Bethi dirade inperfekzionezko relikiák. Lç Ins C 7v.<br />

inperfetki, inperfeki. � Imperfectamente. � Ez dute othoitz egiten, baizen ere arraroki eta arras inperfeki. Jaur<br />

203.<br />

inperfeto. v. inperfekto.<br />

inperi. v. inperio.<br />

inperial (Lcc, Urt III 179). � Imperial. � Bardoizko seme <strong>Lar</strong>zabal, gardia inperialeko tanbur-maiorra. Hb<br />

Egia 151.<br />

inperialista. � Imperialista. � Giputz horiek, aldi joaneko beste edozein euskaldunen arabera, ez zirela<br />

"inperialistak" izan. MIH 380.<br />

inperio (Lcc), enperio (T-L), inperi. � Imperio. "Empire" T-L. Cf. inpirio. � Iainkoaren Inperio subiranoa. Lç<br />

Ins G 8r. Muga hartan inperio hain zabal banatua, / hamar erresumetara daiteke partitua. EZ Man I 64. Farrez<br />

orregati / inperioko kortea. ConTAV 5.1.5, 92. Mendi saindu Kalbaria / ikhusi bezaiñ sarri, / uzten dio inperia /<br />

Gurutze Sainduari. Arg DevB 136. Aitzinatu zuten bere inperioa edo erresuma bere hitzkuntza mundutik<br />

hedatuz. ES 402. Erromatarren erreinu ta inperi andia. Mb IArg I 342. Txinako inperio andia ere<br />

Jangoikoarentzat irabazi ta fededun egiña utzi naiez. Mb IArg II 301. v. tbn. Cb Just 19. Nork asiera eman zion<br />

greziatar edo griegoen aginde edo inperioari? Ub 56. Hor dago Erromatarren Inperioa. Vill Jaink 106.<br />

Mendebaldeko erromar inperioaren barren-barrenean. In MEIG VI 33.<br />

inperkadore. � Fiscal. "Procureur de la République" T-L. Cf. inprekazio. � Erregeren salhataria edo<br />

inperkadorea xutitzen zaiote eta biphilki hasten gora-gora. Lf Murtuts 49. Suisan, erresumako inperkadore<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

508

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

lehenak bere burua hil du. Herr 28-3-1957, 1. Inperkadoreak galdatu zituen 228 hiltzerat kondenatze. Herr 21-9-<br />

1961, 1. Inperkadoreak galdeginen du haren kontra ala hiltzea ala galeretako pena bizi guzikotz. Lf ELit 176.<br />

inpernu. v. infernu.<br />

inpertinent (Urt). � Impertinente. "Absurdus" Urt I 64. "Cinaedicus" Ib. V 34. � Ale inpertinent paria / hola<br />

zidieia minzatzen? Xarlem 1023.<br />

inpertinentki, inpertinenki (Urt I 63). � Impertinentemente. � Jainko baten agintzak, / hain inpertinentki /<br />

dituen irauli. Monho 28.<br />

inpertinentzia. "Absurditas, [...] inpertinéntzia, grosiertásuna" Urt I 64.<br />

inpertsu, -tzu, -tzia. v. ifrentzu.<br />

inpetratorio. � Impetrante. � [Orazionia] esenzialki zoinbat demanda eta arrakestu bada, ordian inpetratorio<br />

da. Tt Arima 44.<br />

inpetratu. � Impetrar, implorar. � Bethi hireganik bere bekhatuéz barkhamendu inpetra dezanzát. Lç Ins B 2r.<br />

Iainkoaganik grazia inpetratzeko. Ib. E 2v. Eta zeren eske heldu bainaitzatzu premian, / hura inpetra dezazu,<br />

othoi, Zeru argian. EZ Man II 31. [Orazioniak] badu indar meritatzeko, satisfatzeko eta inpetratzeko. Tt Arima<br />

44.<br />

inpietate. � Impiedad, irreligiosidad. � Oihu banoak eta profanoak reprimitzak, zeren inpietate handiagotara<br />

abanzaturen baitirade. Lç 2 Tim 2, 16 (Dv tzarkeriara). Zure saihetsetan krüzifikatü ziren uhuinetarik bata<br />

üzten zünielarik bere inpietatian . UskLiB 41. Iñorantziak, inpietateak, desordreak. MarIl 127.<br />

Ukho egiten dugularik inpietateari. Jaur 136. Iragan mendean inpietatea modan bezala ezarria izan zen<br />

erresuma guzian. Elsb Fram XI.<br />

inpik (partitivo). "Orrek eztu lotsan inpik e" (G-bet).<br />

inpiltu. "(Sc), provocador, pendenciero. Inpiltüa, hiragatik aharratü gütük" A. Cf. ipiztu.<br />

inpintari. "Inphintari (S), molesto, el que molesta" A.<br />

inpio (Dv). � Impío. � Albitxoen heresia inpioa hedatu zen. MarIl 120. Eskola inpioak fagoratzen dituzten<br />

mera framazon batzuek. Elsb Fram 176. Hek dire gizon triste, inpio, framazon [...]. Ib. 162. Horra zer erraiten<br />

dautan inpioak, fede gabeak. Lap 35 (V 20). Segur da oraino Franzian erlijionearen aldekoak anhitz gehiago<br />

direla, inpioak eta framazonak baino. EskLAlm 1892, 16.<br />

inpiokeria. "Impiété, action impie" Dv.<br />

inpioki. "Avec impiété" Dv.<br />

inpiotasun. � Cualidad de impío, falto de fe. � Gizonen erlijione eskas, inpiotasun, lohikeria, herra eta bertze<br />

krima eta zikinkeria guziez belztua eta hobendun egina. Lap 245 (V 110).<br />

inpipiaje (S ap. Lh), inpupiaje (Foix ap. Lh), unpupiase (Foix ap. Lh). "1. grincheux. 2. bête" Lh. "Ünpüpiase<br />

(S, Foix), acariâtre" Lh.<br />

inpirio. "(Vc, G-to-nav), cantidad exorbitante (del español imperio)" A. "Inpirixuk, mucha cantidad de dinero"<br />

Etxabu Ond. Cf. inperio.<br />

inpiztatu, inpiztu. v. ipiztatu, ipiztu.<br />

inploratu. � Implorar. � Egun hun, jaun notaria, / abis bat plazer baduzu / zue inploratzera / egun huna nuzu.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

509

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

AstLas 50.<br />

inporru, enporru. � Forro; membrana. v. enforru. � Traje zarrari erantsi diye / aurten "enporru" berriya. Tx<br />

B 171. Kuletuak e badira baña / ez dira izaten ugari, / inporru zuri baten bilduta / jaio izandu da ori. Uzt Sas<br />

134.<br />

inportagabe (G-azp), inportabage (V-gip ap. Iz ArOñ). � Despreocupado, descuidado. "Sabar, sabárra,<br />

inpórtabaia" Iz ArOñ.<br />

inporta izan (<strong>Lar</strong>, Añ), inport izan. � (Aux. intrans.). Importar. "(No) importa, ezta ansi, ezta inporta" <strong>Lar</strong>. �<br />

Baña guziáu ezlizáke anitz inpórt ezpáliz dáñu espiritualerik. LE Prog 112 (118 inporta). Mutill nai gizonik<br />

nasaijeena bada, ez da inporta. JJMg BasEsc 133. Izanik bada ura, ezta inport edonungua izatia. Astar I 129.<br />

Ezta inport. Astar II 187. Eta norbaitek [...] egiten badu juramentu aldareaz, etzu inport. Samper Mt 23, 18<br />

(Hual ez du inportanziarik, Echn deus ezta). En DFrec hay un ej.<br />

� (Aux. intrans. bipersonal). "Etxat bape inporta afaldu ezta be" Elexp Berg. � Zer zaiket niri inporta. Gy 86.<br />

Zuri etzaizu ajolik baño / askori inporta zaio. Tx B I 265. Alea, banakoa galtzeagatik bost inporta zaio ari, pilla<br />

salbatu ezkero. Vill Jaink 87. En DFrec hay dos ejs. � (Con partitivo). � Ori etzaizu inportikan. Sor Gabon 33.<br />

Ill edo bizi juango nintzala, / etzitzaiala inportikan. EusJok 25. Baña alare Arteondori / inportarikan etzaio. Ib.<br />

52. Kiebra jotzen baute're / bate etzait inportik. In Tx B 136. Bañan inportarikan / neri etzait bate. Mattin 143.<br />

� (Aux. trans.). "¿Qué importa? zer da ansi, zer inporta dau?" Añ. "Inporta dü" Lrq. � Ez du deus inporta.<br />

Monho 30. Inporta duen sekretoak erraz agertzea. Gco II 60. Guti du gauzak inporta. Gy 289 (307 inport). Ai,<br />

pena da, bai, bañan... ez du inporta. Sor Gabon 61. Baña gorputz-neurriok aren jokorako zer inporta? Bilbao<br />

IpuiB 268. Zer inporta du eiztari batek / bi arto autsita ere? Xa EzinB 126. v. tbn. Tx B I 86. En DFrec hay dos<br />

ejs. � (Con partitivo). � --Anton du izena. --Anton ala Be ez du inportik. Sor AKaik 129.<br />

� (Aux. trans. tripersonal). "Eztost bape inporta afaldu ezta be" Elexp Berg. � Orain begira ezazue [...] zenbat<br />

inporta dizuen enbidiari eta gorrotoari bertatik largatzea. Gco II 73. Inporta ez dit neri. EusJok II 21. Nik dan<br />

bezela esplikatzen det / zeaitik ez diran inporta. Noe 75. Burla ta desairia / badaukak ugari, / bañan inporta<br />

gutxi / Pello Errotari. PE in Tx B 156 (podría ser intrans. bipersonal). Bestiari, barriz, bost inporta zetsan. SM<br />

Zirik 46. Bost piper gorri inporta dizkit pobre izateak. Arti Ipuin 77. v. tbn. AzpPr 106. En DFrec hay dos ejs. �<br />

(Con partitivo). � Ez dizula inportik. AzpPr 54. Indarra sobre dadukanari / inportarik ezpaidio. EusJok 41. v.<br />

tbn. JanEd I 90. Tx B II 44.<br />

inportante, inportant (Urt IV 410, Chaho, Gèze). � Importante. v. garrantzitsu. � Tr. Apenas hay testimonios<br />

del s. XX. En DFrec hay 66 ejs., meridionales, de inportante. � Zer den ene bidia ene sekretu handi hori, eta<br />

ene gogoa pundu handi eta inportant hontan. Tt Onsa 13. Onetarako mea / da gauza inportantea. BBizk 15.<br />

Baiñan, nola egia inportant horiek ez baitire sartzen gure bihotzeraiño. Ch I 21, 5. Berthute premiatsu edo<br />

inportant hori. He Gudu 41. O Jauna, zeñ egia andia dan, ta zeñ inportantea au! Cb Eg II 66 (Dv LEd 126<br />

mengoa handitakoa). Zerbütxü inportantik konfrariari errendatü lükeienen ehortzetala. Mercy 35. Hain<br />

inportant den eginbide baten neglijatzia ezta gutiago bekatu mortal. In CatLan 4 (v. tbn. 112). Egiteko<br />

inportantagorik othe dugu munduan hau baino? Brtc 161. Piztu dezagun, bada, egia inportante onen fedea. Gco<br />

I 440. Gañerakoan ez da gauza inportanterik. CartAnd 394. Aire inportant bat da hartzen, [...] / hau da bereziki<br />

Frantziako gaitza: / banitate ergela da gure primeza. Gy 124.<br />

v. tbn. Iraz 61. In MEIG IX 57. Inportant: AstLas 46. Revol 91. CatLuz 32. UskLiB 79.<br />

inportantzia (V-gip; Urt II 280; -nzia <strong>Lar</strong> � Chaho, Añ), inportantzi (AN-5vill, B), inportanza. Ref.: Elexp<br />

Berg; Gte Erd 167. � Importancia. "Ez genion inportantzirik paratu" Gte Erd 167. v. garrantzi. � Hain<br />

inportanzia eta mengoa handitako Ebanjelio huni iarreikiteaz. Lç Adv ** 6r. Inportanza guti den lekuan<br />

badagoke pazienziarekin. Volt 273. Negozio grabe eta inportantzia andiko batean. OA 129. Inportanzija gitxiko<br />

gauzatzat begiratuten deutsee Jangoikuaren ofensa andijari. JJMg BasEsc 260. Eta norbaitek [...] altariaz<br />

juramentu egiten badu, ez du inportanziarik. Hual Mt 23, 18 (Samper etzu inport, Echn deus ezta). Gaurko<br />

apostu orrek / badu inportantzia / itz bitan esango det / bere sustantzia. Ag G 107. Auntzaren gaberdiko eztulari<br />

baño garrantzi edo inportantzi geiago ezteutso emoten. Eguzk GizAuz 84. Zein garrantzi-inportantzikoa dan<br />

bera! Munita 29. Tira! Ez eman ire buruari inportantziarik! Lab SuEm 208. Orrek inportantzirik / ez daduka<br />

bate. Uzt Noiz 74. Pertsuzale batzuek atera daukute ez duela rimak inportatziarik haundiena pertsu batean. Xa<br />

Odol 58. En DFrec hay 28 ejs.<br />

v. tbn. Ud 138. SM Zirik 35. Inportanzia: Ber Trat 29r. Iraz 61. He Gudu 38. CatLan 41. Inza Azalp 136.<br />

Inportantzi: Bilbao IpuiB 255. Salav 105.<br />

� Pardi! Zer inportantzia / hautsteko nik lo eztia! "Belle nécessité d'interrompre mon somme!". Gy 59.<br />

� (Con -zko, adnom.). � Otoi egiten derautzut ene letrak segurki helitzazun, inportanziaskoak dira. Volt 206s.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

510

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

Aziertua konsegitzeko gauza inportanziazko onetan. OA 131.<br />

inportanzio. v. 1 inportazio.<br />

inportatu (Urt III 70, <strong>Lar</strong>). � "Importó, egoki zan, inportatu du" <strong>Lar</strong>. "Importa mucho, asko inportatzen du / da"<br />

Ib. v. inporta izan. � (Aux. intrans.). � Hau onla konsideratzea auniz inportatzen da. Ber Trat 73r. [Bekatü<br />

benial da] ezpada net borontario edo bada materia güti inportatzen denaren gañian. CatLan 112. Ezta<br />

inportatzen (Goñi, s. XVIII). FLV 1992, 313. � (Aux. intrans. bipersonal). � Erdesteko Iaungoikoarenganik<br />

geien inportatzen zaiguna. Ber Trat 108v.<br />

� (Aux. trans.). � Asko inportaduko baleb ere. OA pról. Materia lebean edo anitz inportatzen ez daben<br />

gauzaren baten gañean. Ib. 168s.<br />

1 inportazio, inportanzio. � Importancia. v. inportantzia. � Baña egun eta sekulako nai diziet eman abisu bat<br />

inportazio anditakoa. SermAN 1v.<br />

- INPORTAZIOZKO. (Adnom.). � Gauza bat ain inportanzioskoa. SermAN 5r. Múnduan dén gauzarik<br />

inportazioskoéna. LE Prog 106. Zer errain dut inportazioskoagoetan? Ib. 120. Gauza inportaziozko batean<br />

paratzen den kuidadoa. CatB 65.<br />

2 inportazio. � Importación. � Inportaziokoak dirala jartzen du gañean. Lab SuEm 185. En DFrec hay 20 ejs.<br />

� Inmigración. � Jakin nuen bezala, inportazioneko artzain zahar zeken baten alaba zen. Mde Pr 46.<br />

inportunatu (Urt I 392). � Importunar. � Ezen ezin dirokezu inportuna Iainkoa, / zeren bethi aithortzera<br />

baitagotzu libroa. EZ Man II 57. Emaiten dianian bere ostatier barur egunian, edo bijilian bianda debetuzkorik<br />

iatera edo inportunatzen baruraren haustera. Tt Arima 74. Pierris, ezpanu uken / sos haren behar unia /<br />

enundia jinen / hiri inportunatzea. AstLas 56.<br />

inportunidade. "Importunidad" Lcc.<br />

inportuno (Lcc), inportun. � "Importuno" Lcc. � --Iauna eztakizula ahanz niri gañarakua pagarazitzera. --<br />

Inportuna zara, ene hitzaz kontenta zaite. Volt 187. Zergatik diren xoil inportunoak eta peligrosoak. El 59.<br />

inpos, inpot. � Impuesto. "Perception des impôts, inposen biltzea" Revol 63. "Zerga, zergera, legarra, inposa"<br />

HeH voc. � Hark biltzen zituela erromarrei zor zitzaitzten diruzko zuzenak edo inposak. Lg II 81. Haren<br />

baitezpadako beharrei ohore egiteko behar direla zenbait inpos berri eman. Revol 99. Hemendik harat ez dela<br />

Erresuman inposik establituko Nazione guziaren laudamenarekin baizen. Ib. 99. Erakutsi zuen plana / inposaren<br />

arrolena. Monho 52. Üskal-Herriko jentia, inpot injüstos bethia. Etch 582.<br />

inposatu. � Imponer. � Alper iduri zait lehengoaren, aitzinaren maitale esteta eta intelektual batzuengandik<br />

inposatu nahi izatea [folklorea]. Mde Pr 44. En DFrec hay 27 ejs., meridionales.<br />

inposible (Lcc). � Imposible. � Tr. Apenas hay testimonios del s. XX. � Hori inposible da. Lç Ins D 1v.<br />

Gizonak baithan inposible diraden gauzák posible dirade Iainkoa baithan. Lç Lc 18, 27 (He inposible; Dv ezin<br />

eginezko, Leon ezin-egina, IBk ezinezko). Doristeok ekusirik zala inposible Sirena bereganik apartaetea.<br />

Lazarraga 1151v. Inposible oi dan azkero / nik zuri onerextea. Ib. 1151v. Gauza inposibliaren egitera ezta nehor<br />

obligatzen ahal dianik. Tt Arima 94s. Besarkatuko tut posible / diren dolore gustiak, / inposible direnak ere /<br />

izanen zaizkit ttikiak. Gç 107. Nola ez dan Jaungoikoaren poderioarentzat inposiblerik. OA 23. Jinkuak eztü<br />

manatzen deüsere inposiblerik. CatLan 63. Lurrean egonago eta borthitzago dohan arbola hurren inposible da<br />

erroetarik atheratzea. Brtc 180. Jaungoikoaren poderio neurrigabearenzat inposiblerik edo ezin egiñik eztala.<br />

Gco I 458. Inposible litzateke / horren disimulatzia. Balad 243. Artzaien batek eman omen du / larre-bei orren<br />

berriya, / inposiblia egongo dala / umia eiteko larriya. Ud 66. Bainan ez delako / ta inposible delakoxe, gainera,<br />

/ bilatuko dut orain ta beti. Azurm HitzB 43.<br />

v. tbn. BBizk 5. He Gudu 80. Acto 64. AstLas 36. LE Prog 122. Xarlem 458. Bordel 172. Apaol 118. Arb Igand<br />

113. EusJok 93. Tx B I 137.<br />

� Nehun ere ez bezalako gerthakari bat gerthatu zatekela, inposiblez! Lf Murtuts 18.<br />

inposizio, inposizione. �1. Imposición (de manos). � Othoitzá eta eskuen inposizionea. Lç Act 6 (tít.). Kausa<br />

hunegatik abisatzen aut bitz dezán ene eskuén inposizionez hitan den Iainkoaren dohaina. Lç 2 Tim 1, 6 (He, TB<br />

eskuen pausatzeaz, Ol, IBk esku-ezartzeaz, BiblE eskuak ezartzean). Baptismoén doktrinazko eta eskuén<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

511

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

inposizionezko eta hilén resurrekzionezko eta iudizio eternalezko fundamenta. Lç He 6, 2. �2. Imposición,<br />

impuesto. � Gobernamenduko gastu baitezpadakoei ohore egiteko yadan emanak diren inposizionen nonbre<br />

[izigarria]. Revol 97. Laphurdik pagatzen zituen inposizionen partea. Ib. 99.<br />

inpot. v. inpos.<br />

inpotente (Lcc), inpotent. � Incapaz, inválido. "Impotente" Lcc. � Eta Lystrako gizon oinez inpotent bat<br />

zegoen iarririk. Lç Act 14, 8 (He zangoetarik hebaindua, Dv hebain, Ol oin-makalik, IBk, BiblE elbarri).<br />

Paubreak eta inpotentak eta mainguak eta itsuak huna barnera erekhar itzak. Lç Lc 14, 21. Ezen noiz bainaiz<br />

inpotent, orduan naiz botheretsu. Lç 2 Cor 12, 10.<br />

inpotentzia (Lcc). � Impotencia. � Legearen inpotenziák deus ezin zaidianean haragian. Lç Rom 8, 3.<br />

inpreinu. v. infernu.<br />

inprekazio, inprekazione. � Imprecación. Cf. inperkadore. � Inprekazioneak egiten dituztenek [...] bere<br />

buruei edo bertzei desiratzen diotela leher egitea. Brtc 58.<br />

inprenable. � Inexpugnable, invencible. � Hirur prinzesa hoiek ere elgarrekila direnian inprenable dira eta<br />

inbinzible. Tt Arima 88.<br />

inprenta. � Imprenta, taller donde se imprime. v. moldiztegi, irarkola. � Tr. Documentado en textos<br />

meridionales. En DFrec hay 8 ejs. � Josephe Joachin Martinezen inprentan. Urqz 88. Ogei bat bertso berri /<br />

orra Tolosatik / [...] inprentan ere ongi / moldez paraturik. JanEd I 36. Diputazioaren inprenta zala edo, erabat<br />

asarretu ziran. Or SCruz 123. Gogoan daukat oraindik nola hartu nituen bertso horiek eta inprentara bidali.<br />

MEIG I 259.<br />

� Imprenta, arte o trabajo de imprimir. � --Zeintzuk dira liberalismoaren irakatsiak? --Kultuetako,<br />

konzienziako, inprentako, gogorazinoeko edo pensamentuko libertadeak. Itz Azald 53. <strong>Euskal</strong> herria [...] suharki<br />

maite zuela, orduan zabaltzen ari zen inprenta miresten zuen adina, eta honen bitartez jaso nahi eta uste zuela<br />

hura. MIH 282.<br />

- INPRENTA-LAN. Trabajo de imprenta, impresión. � Papera, inprenta lana, oharrak, argibide ugariak<br />

arretaz landuak izan dira. MIH 353. Txukun baino txukunago egin dute inprenta lana Ellakuriarenean. MEIG II<br />

103. Inprenta-lanak aski aurrera direlarik. MEIG VI 59.<br />

- INPRENTA-HUTS. Errata de imprenta. � <strong>Euskal</strong>dunoi dagokigun aldetik, zenbait inprenta huts badira.<br />

MEIG II 46. Franko inprenta hutsak dira, noski. MEIG VII 65. En DFrec hay un ej. de inprenta huts y otro de<br />

inprentako huts.<br />

inprentarazi. � Hacer imprimir. v. inprimarazi. � 1545ean Bordelen inprentarazi zuen Linguae Vasconum<br />

Primitiae. MIH 279.<br />

inprentari. � Impresor. � Iñorant bat behiñ liburu-gai baten, / ondokotasunez primu kausitu zen, /<br />

inprentariari baderamakio. Gy 134.<br />

inprentatu. � Imprimir. v. inprimatu. � Oraindik ez naiz izan / zure aprendiza, / oriek inprentatzen / zertako<br />

zabiltza? Xe 287. Idiki zuan baña etzetorren erretratorik, baizik paper andi bat, inprentatua. Urruz Zer 74. Egiñ<br />

biezu milla pare bat / inprentatzeko moduba. JanEd II 84. Baditut bertso banaka batzuk gauza baten edo<br />

bestearen gañean jarriak, eta inprentatuak ere. Salav 43. Etziren inprentatu [bertsoak]; ate azpiz eta hola partitu<br />

ziren. Mattin 83. Bertsolariak bertsoak jarri, moldiztegira eraman, inprentatu ta zabaldu. In MEIG III 96.<br />

Txukun eta garbiro inprentatua eta marrazkiz apaindua. MEIG III 153.<br />

inprentero. � Impresor. � Filarmonika baten billa atera naiz, jo dezan Katu inprenteruak. Iraola 120.<br />

inprentzu, inprezu. � Marca, señal. � Ez badut ikusten haren eskuetan itzeen inprenzua. He Io 20, 25 (TB<br />

seinaleak, LE kúntzea, Dv, HeH zilhoak, EvS itze ziluak, Leon itze-hatzak). Jesus Jaunaren inprenzuak ene<br />

gorphutzean dakharzket. He Gal 6, 17. Guziak itzultzen ditu bereganat, guziei hararazten dioe bere inprezua eta<br />

geroni ere egiten gaitu maite dugunaren iduriko. He Phil 282.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

512

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

inprentzu. v. ifrentzu.<br />

inpreñu. � Marca, huella. � Zure bizi guzian iraun zuten Jesusen presenziak bederatzi ilhabetez zure baitan<br />

eman izan zituen saindutasunaren inpreñuek. Mih 49. Ikusten nuena, aditzen nuena, sigillatzen zen ene gogoan,<br />

eta han inpreñu bat barna barna egiten zuen. Ib. 85. Zure buruba utzazu haren deihez eta inpreñuez erabilzerat.<br />

Ib. 10s.<br />

inpresio (Lcc), inpresione (VocBN � Chaho). �1. Impresión, acción de imprimir. "Impression, inpresione" en<br />

VocBN es ambiguo. � Doktrina Kristiana. Bigarren inpresionean debozinozko othoitz eta orazino batzuez<br />

berreturik. Mat I. Urthe bakhotxetako Erresumako tresoreko kontu jenerala berifikatua izanen dela eta<br />

publikatua inpresionearen bidez. Revol 101. �2. Impresión (emoción). � Bere espirituen deskargatzeko<br />

inpresione gaixto orotarik eta bekatiaren haxe orotarik. Tt Arima IX. Andres, bardako gaia / ezinago goxo zia, /<br />

bena hor beita Katixa / harek emanen deik bere inpresionia. AstLas 61. Hainitz inpresione eginen dutela<br />

kongreganist guzien izpirituan eta bihotzetan. JesBih 420s. Izan zaite benedikatua, o ene Jainkoa, [...] ene<br />

bihotza hunkitu duzun inpresione sainduez. MarIl 62. Pozik nago ene ipuin-berriak inpresio zerbait egin baitizu.<br />

Mde Pr 195. Izkuntzaz aldatzeak ere inpresio ori bera uzten dit. Txill Let 111. Bakardadezko inpresio larria.<br />

LMuj BideG 110. En DFrec hay 11 ejs. de inpresio y uno de inpresiño, todos meridionales.<br />

inpresionismo, inpresionismu. � Impresionismo. � Hemen, Iparraldean edo, izan ditugun pintatzailerik<br />

pizgarrienetakoa dela. Inpresionismuaren aitzindarietakoa, Gipuzkoan. MEIG I 67. En DFrec hay 4 ejs. de<br />

inpresionismo.<br />

inpresionista. � Impresionista. � Inpresionisten baldankeri edo "apaisement" orrekin. LMuj BideG 218.<br />

Dostoievski gogoko du, Goethe ez; [...] Azorin bai, Valle Inclán ez; inpresionistak bai, kubistak ez. MIH 272.<br />

Neretzat, pintura, joan den mendeko azken urteetakoa, frantses inpresionistena. Ib. 130. Ez dut oso berri antzera<br />

pintatzen, inpresionista-gisara edo, gehiago. MEIG I 66.<br />

inpresore. � "Impresor" Lcc. � Joseph Joakin Martinez inpresorearen etxea. Iraz 1.<br />

inprezu. v. inprentzu.<br />

inprimadore (Urt III 28). � Impresor. � Inprimadorearen abisua. Lg I 377.<br />

inprimaldi. "Lehen inprima aldia, première impression" SP (in m.).<br />

inprimarazi, inprima erazi. � Hacer imprimir. � Desiratzeko liteke lehen bait lehen inprimaraz dezan. In<br />

Mong 586. Maxima hauk inprima arazten badire artha behar da izan sepharatuki egin arazteko. MarIl 38.<br />

Baiunako Jaun Aphezküpiak inprima erazirik, haren Diozesan berbera erakutsirik izateko. CatS I. Erosi<br />

zinituztenaz geroz bi urtherik barnean orduan inprimarazi nituen bi milak. Jnn SBi V. Hunek egun batez Baionan<br />

inprimarazi zituen Oxalderen kantuak. Ox 194n. En DFrec hay 2 ejs. de inprimarazi.<br />

inprimarazle, inprima erazle. � (El) que hace imprimir. � Lan aski idorra eta gaitza izan zaio inprima<br />

erazliari besteren obren xüxentzia. UNLilia 2.<br />

inprimari. "Imprimeur, celui qui exerce l'art de l'imprimerie" Chaho.<br />

inprimatu (Volt 88, SP, Urt Gram 388, Ht VocGr 373). � Imprimir. v. inprimitu. � Tr. No hay ejs.<br />

meridionales hasta 1970. En DFrec hay 14 ejs., meridionales. � Hartarakotz inprimaturik argitara illkhi<br />

daitekela. In EZ Man I 2. Obra hunen inprimatzean eginik zenbait falta. Harb u) 4v (v. tbn. a) 4v). Kaxetak<br />

lehenago eskiribatuak eta inprimatuak ziren erhietako erhastunetan. SP Phil 394 (He 398 grabatuak eta<br />

pikatuak). Estimatzen dut merezi duela lehen bai lehen inprima dadin. In Arg DevB III (v. tbn. inprima dadin en<br />

el mismo contexto en Tt Onsa 9, Gç 24; izan dadin inprimatia Mst XIV). Inprimatzean egin faltak. INav 167.<br />

Iduritzen bazaitzu merezi duela inprima dadin. Mong 586. Haietarik inprimatu dut / egunko solasa. AstLas 12.<br />

Lasserre baithan inprimatua. Jnn SBi III. Diala ehün eta hamabost urthe inprimatü zütien, lehentze eta berhez,<br />

hamabi Noel. UNLilia 2. Onhesten dugu galdegileak obra hau inprima dezan. In CatJauf II. Mundu guzian<br />

zabaldu diten / orai inprimatu dira. Tx B I 123 (en una copia de Urdazubi). Liburu auxe izan zan, zalduntzazko<br />

oietatik, lendabizi Espaiñian inprimatua. Berron Kijote 76. Ezagunago eta iraukorrago bihur banitza [esaera<br />

zaharrak] inprimatzea dela bide. MIH 237. Jose Undianoren moldiztegian inprimatu zuten. MEIG I 229.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 513<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

v. tbn. Mat XVIII. Etch 578. Gy III. CatS II. Elsb Fram III. In Lap II. Alzola Atalak 143.<br />

� Ez bada inprimaturik, izkiriba daitezke paper xerra poxi batzuen gainean. MarIl 38. Liburu inprimaturik aski<br />

deuseztatu direla bitarte honetan. MIH 284.<br />

� Imprimir, marcar. � O zauri adoratzekoak! O zauri guzizko sainduak! Zuen markak inprimatzatzue ene<br />

bihotzean. He Gudu 115 (SP 93 zaurt ezazue). Hura da marka spiritual bat ariman inprimatia. CatLan 121. --<br />

Zergatik eztaizteke hirur Sakramendü hok errezebi behin bezik? --Zeren inprimatzen baitüte karaktera. Ib. 121.<br />

inprimatzaile (-aille SP, Urt IV 453), inprimazale (Arch VocGr, Chaho), inprimazaile. � Impresor. v.<br />

inprimizale. � Mongiron Millanges, Erregeren inprimatzaillearenean. EZ Man I 1. G. Milanges erregeren<br />

inprimazaillea baithan. Ax 2. Orthezen, Iacques Rovyer, erregeren inprimazalia baitan. Tt Onsa I. 160garren<br />

fuillan ahanzi du inprimatzailleak lerro hau. INav 167. Baionan, Mateo Roquemaurel inprimatzaillea eta liburusaltzaillea<br />

baithan. ES 379. Irakurri ondoan L. Lasserre gure inprimatzaileak egin darokun galdea. In CatJauf<br />

II. Inprimatzailearen izenak eta gainerako zertzelada guztiak zehazkiro azalduak daude kopia diralako eskuizkribu<br />

horietan. MEIG I 234.<br />

v. tbn. Harb a) 1r (-tzaille). Bp I 1. Barb Sup III. Inprimazaile: Mat I. Inprimazale: Bp II 1. CatS II.<br />

inprimeria (Chaho, T-L). � Imprenta, taller de impresión. v. inprenta, irarkola, moldiztegi. � Baionan,<br />

Fauvet inprimerian. INav 1. Inprimerian daukat / orduko suieta. Bordel 153. Baionan, P.A. Cluzeau baithako<br />

inprimerian. ECocin 60. Lamaignère alhargunaren inprimerian. Laph 1. Satani himno baten egiten eta<br />

moldiztegian edo inprimerian argitaratzen. Prop 1908, 17. Makinan ezin polikiago jo bait-dauzku bertsu guziak,<br />

inprimeria edo irarkolako prest izaiteko gisa. Lf ELit 252. v. tbn. CatLan 1. Hb Esk 1. Ip Hil I. En DFrec hay 4<br />

ejs.<br />

� Imprenta, arte o trabajo de imprimir. � Franzes bakhotxak behar du izan libertate osoa inprimeriaren ariaz<br />

argitarat emaiteko [...] asmatuko tuben pensamendu guziak. Revol 95. Inprimeriako hutsak. MarIl XX.<br />

inprimiarazi, inprimi erazi, inprimierazo. � Hacer imprimir. v. inprimarazi. � Haiek ikhusirik eta<br />

korrejiturik plazer duzun bezala, irudi bazautzu, inprimi erazi ditzazun. E 7. Eman derokan botherea<br />

inprimiarazteko euskaraz egin duen Orazino Manuala. Harb a) 3r. Zuentzat berariaz inprimierazo ditudan<br />

kantatxo edo otsaldi eder auekin erregalatzen zaituet. GavS 5.<br />

inprimitu (Lcc). � Imprimir. v. inprimatu. � Oraidano egon bahiz / inprimitu bagerik, / hi engoitik ebiliren /<br />

mundu guzietarik. E 255. Egun hunekin Testamentu Berria heuskaraz lehenik inprimitzen akabatu 1571. Lç Cal<br />

a 7r. Inprimidu da Panplonan. Urqz 88. Soñean daramadan gona au salduko badet ere inprimitu bearko debe<br />

deamutxoetan. GavS 6. Ez eban ondo enzun moldian ifini edo inprimietan ezpazan, zala zegaz ez egualako.<br />

Astar II XV. � (Part. en función de adj.). � Igazko Gabonetan ekusi nituan gure etxean makiña bat Gabon<br />

Kanta inprimitu. GavS 5. � Imprimirse, grabarse. � Haren irudi gloriazkoa gutan inprimitzen dela. Lç Adv ***<br />

1r. Sakramentua da Iainkoaren graziaren testimoniaje bisible bat [...] Iainkoaren promesak zinezago gure<br />

bihotzetan inprimi ditezenzat. Lç ABC I 6v.<br />

inprimizale. � Impresor. v. inprimatzaile. � Lehen inprimizalia heuskararen hura da. E 261. Rochellan.<br />

Pierre Hautin, inprimizale. Lç Dedic 1.<br />

inprimur (Chaho). � Impresor. � Pauben, J.P. Vignancour inprimürrak letera muldezkuan ezariak. Mercy 1.<br />

inprindegi. "Irarkola (irartu-ola), inprindegi" AG 1015. v. inprenta, moldiztegi.<br />

inprinzu. v. ifrentzu.<br />

inprobistki (-sk- Chaho). � Improvisadamente. � Hanitx sübitoki eta inprobistki hiltzen dira. Mst I 23, 3 (SP,<br />

Ip ustegabean, Ch heriotze supituz, Ol ohartzeke, Leon uste gabeka).<br />

inprudente, inprudent (Urt I 64). � Imprudente. � Zenbáit inprudénte benoéi [sic, ¿por bano-?] iduri zaióte<br />

obé án egótea predikátzen heriarí gauza bérriak, gutitán adituak. LE Ong 85r. Maistroa nola zen persona<br />

prudenta / eskusatzen zion dosteta inprudenta. Gy 310. Besten satisfatzia / inposible baita, / inprudentik ez daike<br />

/ bihotzetik maita. Bordel 172.<br />

inprudentki, inprudenki (Urt III 121). � Imprudentemente. � Haur prodigoa atheratu zen inprudenki aitaren<br />

etxetik. Jaur 125. Hetarik batengana, inprudentki edo ustegabez, hurbiltzen bada bestia ezti edo inozent bat. Elsb<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

514

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

Fram 177.<br />

inprudentzia (Urt III 120). � Imprudencia. � Berak ezagutu bide zuen bere botuaren inprudentzia eta<br />

arinkeria. Lg I 221. Kofesatuz bere inprudentzia / othoitzten du barkha dezakon gaitzkia. Gy 142.<br />

inpudent. "Cinaedicus, [...] inpudenta, ahalkegabe", "cinaedior, [...] inpudentago" Urt V 34. "Audaculus, aphur<br />

bat [...] intsolent, inpudent dena" Ib. III 121.<br />

inpudentzia. "Audacia, [...] presuntzionea, inpudentzia, arrogantzia" Urt III 119.<br />

inpudenxko. "Cinaedulus, [...] lotsagabétxoa, inpudéntxkoa" Urt V 34.<br />

inpuntu (S ap. Lrq), inpunte (S (Foix) ap. Lh). � "Échafaudage" Lrq. � Ikhusirik lankhia-inphuntia lanjerus<br />

zela, langiliak baztertü dütü eta bera juan da lamatzera, bena mürrü bat iailli zaio gaiña eta lehertü dü. Herr 6-<br />

6-1958, 3.<br />

inpupiaje. v. inpipiaje.<br />

inpuritate. � Impureza. � Inpüritatezko ezpiritütik, Jesüs, begira gitzazü. "A spiritu fornicationis". UskLiB 18<br />

(Dh 79 lohikeriazko).<br />

inputatu. � Imputar, contar. � Bere graziaz rezebitzen gaituela Iesus Krist Iaunean, haren iustiziá inputatzen<br />

draukularik gure baliz bezala. Lç Ins D 1r. Iesus Kristek bere herioaz guregatik egin duen pagamenduaren<br />

kausaz ezpaitrauzkigu gure bekhatuak inputatzen ez kontatzen. Lç ABC I 4v.<br />

inputika. � "(V-oroz), insustancial, charlatán. Ken zaitez orti, inputika ori" A. � Lurreko gauza inputika ta<br />

zirtzilai uko egiñik, arimako ta zerutikoetan murgil dabiltzan gizasemeak. Olerti 1959, 190.<br />

inri. AxN explica eskarniatzea (150) por inri ekitea.<br />

insartetu (<strong>Lar</strong> � H). � "Entreparecerse" <strong>Lar</strong>.<br />

insaur, insausti. v. intxaur, intxausti.<br />

insegu. v. entsegu.<br />

insensible. � Insensible. � Zelian eta lurrian diren gauzak oro, bisibliak eta inbisibliak, sensibliak eta<br />

insensibliak, spiritualak eta korporalak. Tt Onsa 153. Jinkuaren gauzendako insensible edo sorhaio errendatzia.<br />

CatLan 94.<br />

insensu. v. intsentsu.<br />

insezka. "(V-m), iluso, aprensivo" A.<br />

insignia. � Insignia, señal; insignia que se lleva prendida. � Zein da insignia eta señalea kristiñauena? Cap 22<br />

(v. tbn. insignia en el mismo contexto en OA 11). Trinidade guziz santuaren eta Jesus gure amorearen pasioko<br />

señale edo insignia ederraz bete zuen. Cb Eg III 331. Nik eakus nuan insignia, espáñolá. Iz Als 77.<br />

insignis. � (Pino) insignis. � Insignis, ordea, azkarrago etorri bestea baño, ta baso piñua erabat kendu omen<br />

zuten. Munita 69. Amairu areako insignis sailltxo bat. Ib. 106. <strong>Euskal</strong>-erriko piñu insignis guztien ama ta<br />

amona. Ib. 77.<br />

- INSIGNIS PINU, I. LER. Pino insignis. � Menditik txanpona ekarri nai badezu, eta azkar, insignis piñua<br />

bezelakorik ez dezu. Munita 106. Insignis-lerrari azpiko adarrak iñausteak gerriaren luzea ta lodia geitu egiten<br />

dizkio. Ib. 61. Nagusiak lur guztiak insignis-piñuz jantzi zituan. Ib. 64.<br />

- INSIGNIS PINUDI. Pinar de insignis. � Orain berrogei urte-inguru aldatutako insignis piñudi ederra. Munita<br />

65. Insignis piñudia Andoainen. Ib. 58.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

515

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

inskiri. v. intziri.<br />

inskribitu. � Inscribir; escribir. � Inskribidurik arrizko ol bitan emoten eutsazala Moiseseri. Itz Azald 79.<br />

Angeruak urrezko letrakaz inskribiduten zituezanak zirala berotasunagaz erregututen eben fraileak. Ib. 67. En<br />

DFrec hay 4 ejs. de inskribatu.<br />

inskripzio, inskrizio, inskrizino. � Inscripción. v. idazkun. � Norna da imajen kau eta inskrizio kau? Samper<br />

Mt 22, 20 (Hual, Echn letrero; Ur gañean eskribatua dagoena). Inskriziño bati jaramon egiten badiogu, illotz<br />

batek momia biurtzen amar illabete bear zitun. Etxde Egan 1961 (1-3), 95. En DFrec hay 2 ejs.<br />

insolenki, intsolenki (Urt II 360). � Insolentemente. � Bi persuna ükhen dütüzü, insolenki galerazi, / zure<br />

esküti etzienik heriotzia merexi. Etch 626. Ezen intsolenki, / hartu ginduena yuye / itzultzen da akusatzaille. Gy<br />

262.<br />

insolent, intsolent (Urt V 34). � Insolente. � Gorpitza bada insolent eta urguillutsu, gaztiga ezazu. Tt Arima<br />

85. Khen adi hebetik insolenta. Xarlem 216. Hilari entzün zeren hau erraiten: / intsolenta, zer süjetez naik<br />

ehaiten. Etch 640.<br />

insolentzia (Urt Gram 41), intsolentzia (Urt III 119). � Insolencia. � Karitateak eztu insolenziarik. Lç 1 Cor<br />

13, 4 (TB ez da fier, Dv ez da ozarki jokatzen, Ol ez du parrasteririk, BiblE ez [du] handiusterik). Ezin gehiago<br />

yasanez Joaben insolentzia, xedea hartu zuen khentzeko Joabi armadetako aitzindegia. Lg I 318. Errege hari<br />

gaitzitu zitzaion bere manukoek haren alderat agertu zuten intsolentzia. Lg II 236. Eskerrik handienak zor<br />

darozkitzut, zeren ez nauzun punitu ene intsolentzia eta ingratasunaren arabera. Brtc 94. Khen adi hebetik<br />

insolenta, / insolenziaz betia. Xarlem 216.<br />

insolenxko. "Cinaedulus, itsusixko, intsolénxkoa, lizúnxkoa" Urt V 34.<br />

inspektore, ispetore, inspetor, i(n)zpektor, inspetur. � Inspector. � Gaizkiak igorri errienteri, jaun<br />

inzpektorren medioz. HU Zez 211s. Axolarik eztutela ministro eta izpektor guzien beltzuriez. Ib. 209. Bertze<br />

orduz jaun errientak bere inspetorraren azpiko ziren, jaun erretor bikariak apezpikuaren azpiko bezala. HU<br />

Aurp 137. Iberdueroko ispetoria naiz. SM Zirik 121. En DFrec hay 6 ejs. de inspektore y sendos de inspektur e<br />

inzpektor.<br />

� Inspector de policía. � Paskoeneko kapitain bat eta Uztaritzeko inspetur bat. Ox 199. En DFrec hay un ej. de<br />

inspektor.<br />

inspekzio, ispezio. � Inspección. � Ispeziyuan zerate. Iraola 44.<br />

inspetor, -ur. v. inspektore.<br />

inspirantza, inspiranz. � Inspiración. v. inspirazio. � Bere gogargi ta inspiranz santekin aienatzen ditu<br />

animatik bekatuaren lañoak eta illunbe belzak. Mb IArg I 308.<br />

inspirarzun. � Inspiración. v. inspirazio. � Eta eia hanitx ordüz zelüko inspirarzünek etzütienez bizikiago<br />

hunkiren eziez hanitx pherediküren entzütiak. Mst XXII. Zabal ezazü zure bihotza eta inspirarzün saintü hura<br />

besarka. Mst III 49, 1 (SP inspirazione, Ch spirazione, Ip hats, Ol iradoki, Leon asmu).<br />

inspiratu (Ht VocGr 305, Chaho), inspiritu, inzpiratu. � Inspirar. � Tr. Apenas hay testimonios posteriores a<br />

1850. En DFrec hay 5 ejs. de inspiratu. � Skriptura guzia duk dibinoki inspiratua, eta probetxable<br />

doktrinatzeko. Lç 2 Tim 3, 16 (He, BiblE inspiratua, TB inspiritua; Ol idaroki). Inspira diatzadazu eta ekar<br />

gogora zeure loriako eta neure salbamenduko egin behar ditudan obrak. Mat 285. Inspiratzen derautazula<br />

pensatu behar dudana. Harb 240. Hasten natzaitzu kantatzen / zure bihotzak bihotzera / darotana inspiratzen.<br />

Gç 206. Hark inspiratzen daroku esparantza fermu bat agortasunik handienen artean. Ch III 5, 7. Sor-arazten<br />

eta inzpiratzen darozkigu deseiñu iduriz onak eta funtsean gaxtoak direnak. He Gudu 153 (102 inspiratu).<br />

Sinhets dezen paganuek / badüzüla photere handia / inspira ezazü zure argia / jinik egün arren huna. Xarlem<br />

1171. Hain khar handirekin nahi zaunzkun inspiratu miserikordiazko sendimenduak. Jaur 382.<br />

v. tbn. EZ Man I 124. Hm 230. SP Phil 62. CatLav 205 (V 105). Mih 28. Mercy 4. Brtc 166. Monho 162. LE<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

516

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

Ong 85r. JesBih 430. UskLiB 72. MarIl 62.<br />

� "Aspirare, hatsegin, hatsa aurthiki, [...] inspiratu" Urt II 429.<br />

inspiratzaile, inspirazale. � Inspirador. � Periletan begiraillea, ardurako ongi egilea eta pensamendu onen<br />

inspiratzaillea. Mat 293. Profeten inspiratzaillea. EZ Man II 194. Zu ene Iainko Iauna, profeta guzien<br />

inspiratzaillea eta argitzaillea. SP Imit III 2, 1 (Ip inspirazalia; Mst inspirarzün emailia, Ol eragille).<br />

inspirazio (Urt, Chaho), inspirazino (Chaho), inspirazione (Urt, VocBN (que cita a Ax), H), spirazione. �<br />

Inspiración. "Afflatus divinus, zerutikáko airéa, [...] inspirazioa, inspirazionea" Urt I 405. � Tr. No hay ejs. del<br />

s. XX. En DFrec hay 4 ejs. � Nehork ezin egiazki konfesa dezake Iesus [...] Spiritu Sainduaren moienez eta<br />

inspirazionez. Lç Adv *** 2v. Zeure inspirazino sainduez [...] aparta nazazu bekatu egitetik. Mat 297s. Iainkoak<br />

faboratu zuen, bihotzean utkitu zuen, inspirazino saindu batzuk, gogoeta on batzuk eman zerautzan. Ax 222 (V<br />

147). Zure inspiraziñoen kitatzetik begira gaitzatzu. Gç 97 (27 inspirazione). Aingiru begiralearen<br />

inspirazinotikako obra. ES 194. Har zazu spirazione hori zure arimaren hedadura guziaz. Ch III 49, 1. Zeruko<br />

inspirazioneei berehala obeditu behar zaiela. He Gudu 165. Zure abiso ta inspirazioai kasorik ez. Cb Eg II 109.<br />

Jangoikuaren argialdi edo inspirazinuak. Mg CO 238. Zer probetxu atera bear degu [...] Jaungoikoak ematen<br />

dizkigun gogarki, inspirazio eta esna-aldietatik? Gco I 400. [Errenonziatzen dut] debruaren inspirazione guziei.<br />

JesBih 432. Erakusten deikie Graziaren inspirazioniari behar dela jarraiki. CatS 100.<br />

v. tbn. LE Ong 79r. Inspirazino: Cap 81 (-iño). SP Phil 336. Inspirazione: EZ Man I 55. Harb 284. SP Phil 150.<br />

CatLav 159 (V 81). Cb Just 82. Mih 122. CatLan 64. Brtc 118. Xarlem 1259. UskLiB 18. Jaur 205. Elsb Fram<br />

69.<br />

inspiritu. v. inspiratu.<br />

in(s)tamentu. � Despedituzan Dn. Theodosiogandi hermitaño relijioso zirudiyelakuura, baia realmente<br />

Satanasen intamentu fiña (Aralar, 1833). ETZ 190. De interpr. oscura. Si bien en el texto hay intamentu, en el<br />

voc. del editor se da la forma instamentu.<br />

instant. v. istant.<br />

instantzia. � Instancia. � Errebokatzen dioe D. Martin de Valcarlosen faborean atera zen sentenzia<br />

lendabiziko instanzian (Leiza, 1626). ASJU 1978-79, 237.<br />

- INSTANTZIAZ. A instancias, a petición (de). � Erri noble onen instanziaz eskribitu zeban. OA tít.<br />

instinto, ixtinto (VocBN), instintu. � Instinto. � Zeren baitaki onsa naturaren legiak eta instintoak erakhutsirik<br />

otsoa dela haren etsaia. Tt Onsa 136. Sen edo instintoaz gaiñera ezpaldin badago besterik, zera esango dut: nik<br />

eztudala instinto ori. Vill Jaink 87. Adimendun izakietan zera aurkitzen dugu: gogoa (deseoa); abereetan,<br />

berriz, instintua edo sena. Ib. 109. En DFrec hay un ej. de instinto y dos de instintu.<br />

instituitu. � Instituir. � Jesu Kristok instituitu zigun baptismoa. OA 64. Señale batzuek instituitu edo egin<br />

zituanak Jesu Kristo gure Jaunak. Iraz 36. Zerendako izan ze instituitua bateiatzeko sakramentua? CatAe 54<br />

(CatSal, CatR 55 instituitu).<br />

instituto, institut, istituto, ixtituto. � Instituto. � Bitezarde edo istituto berri argana guztiz zaletua. Aran SIgn<br />

107. Dublingo "University College" eta Ikaskuntza aitzinatuetarako Institutak engelera darabilte. Mde Pr 243.<br />

Igarri du irakurleak, noski, harrizko etxe handia Institutoa zala. Osk Kurl 84. Institutora bidaltzen dituzte euren<br />

ikasleak. Ib. 84. Bere jaioterriko ixtitutoan. Alzola Atalak 131. Santoñako ixtituto etxea egiten ebillela. Ib. 142.<br />

Donostiako Istitutoan. MIH 370n. Gailentzen ari zitzaizkidala urteen buruan <strong>Lar</strong>ramendi eta Institutoko patroi<br />

izan genuen Munibe. MEIG IX 151. En DFrec hay 29 ejs. de instituto, 6 de institutu y 6 de istituto. � Irunen,<br />

Oiñatin eta bestetan Errepublikak ireki zituen Istituto edo Istituto-kideak. MEIG IX 29.<br />

instituzio, instituzione. �1. Acción de instituir. � Zenaren instituzionea. Lç Mt 26 tít. Ezkontza sainduaren<br />

instituzionea. Urt Gen 2, tít. Baitzen apostolien bürüzagi Jesu-Kristoren beraren institüzionez. CatLan 53. �2. +<br />

istituzio. Institución (organismo). v. erakunde. � Instituzio naturala, naturalezak berak eratua. Vill Jaink 157.<br />

Instituzio erlijiosoa, gure amodio auskorrak azkengabekoakin lotzeko. Ib. 158. Instituzio autonomikoek<br />

karrerismoari ireki dizkioten aukerak pitin bat aldaturik. Txill in MEIG I 259. Ez Eusko Jaurlaritzarena, ezta<br />

ere hemengo beste edozein istituziorena. MEIG I 260. En DFrec hay 44 ejs. de instituzio y uno de istituzio.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

517

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

instruitu (Urt III 73), istruitu (Chaho). � Instruir, educar; dar instrucciones. � Tr. No hay ningún testimonio del<br />

s. XX. � Baldin zenbeit estranjér oraino ruderik edo ungi instruitu gaberik han baliz, halakoak presenta ditezen<br />

aitzinetik partikularki instrui ditezenzát. Lç Ins B 3r. Behar da populua bil dadin Iainkoaren egián instruitu<br />

izatera. Ib. D 5v. Nahiago dut Elizan bortz hitz neuronek aditzen ditudanak erran, bertzeak ere instruitzeko. He<br />

1 Cor 14, 19. Bere umeak hazten, beztitzen, instruitzen, elizako ofizioetarat egortzen. Brtc 60. Instruitü behar<br />

düzü / Jesus Kristen legian. Xarlem 151. Harrek instruitu ditu profetak eta apostoluak. Jaur 180. Bada hanitz<br />

jente nekez baizik instruitzen ahal eztenik khiristi legiaz. CatS IX. Aiek, errezibitu ondorean dirua, egin zizien<br />

segun baitzauden instruiturik. Samper Mt 28, 15 (Hual enkargatruk zauden bikala, Echn erakutsi zaben bezala).<br />

Errege bizi izan zeno, berak instruitu zuen bere seme printze ttipia. Elsb Fram 113. Ez zarete ahalke izan behar<br />

fedearen umiekin nahasteaz zuen buruak, heiekin instruituak izateko. Arb Igand 184.<br />

v. tbn. Arg DevB 134. CatLav 159 (V 81). Mercy 17. CatLan 20. JesBih 424. CatLuz 2. UskLiB 78. MarIl 436.<br />

instruizale. � Instructor. � Ignorantén instruizale, haurrén irakasle. Lç Rom 2, 20 (He eskolatzaille, TB<br />

irakhastailea, Dv, Ol irak(h)asle, IBk, BiblE hezitzaile). Jesüs ebanjelisten instrüizalia [begira gitzazü]. UskLiB<br />

17. Sen Grat gure instrüizale handia, othoi. Ib. 142.<br />

instrukzi(n)o. v. instruzio.<br />

instrument(a). v. instrumentu.<br />

instrumental. �1. Instrumental. � Kausa instrumentala eta morala. Tt Onsa 22. �2. Instrumental (gram.) �<br />

Instrumental delakoa, nik uste, gordetzen saiatu behar genduke. MIH 112.<br />

instrumentu, instrumendu, istrumentu, instrument(a). �1. Instrumento, utensilio. � Biz, bada, othoi, guk<br />

ikhasiren dugun guzia hartakotzat gure aiutatzeko instrument bezala. Lç ABC B 2r. Zuk eta nik Iesus gure<br />

erregia hil dugu gure bekhatiez, [...] Iudas traidoria eta Iudu gaixtoak izanik ere instrumendu. Tt Onsa 122.<br />

Instrumenta gustiak. Gç 84 (tít.). Galdetu zioten zer instrumentu ziran sorginkerizko instrumentu, ark bere<br />

lurrak maneatzeko zituenak. Mb IArg I 211. Zeinbat atsegin artuko ez dau arima baten salbazinoerako bitarteko<br />

edo instrumentutzat artu dabelako Jangoikuak? Mg CO 197. Eurak erabiliko gauzak, euren martirijoko<br />

instrumentubak. Astar II 51. I, zertarako dok or dagon istrumentu ori? SM Zirik 80. v. tbn. OA 14. LE Ong 47r.<br />

Instrument: EZ Man II 162. Jaur 408.<br />

�2. Instrumento (musical). "Assa voce canere, musikako instrumenturik gabe kantátzea" Urt II 500. "Accinere,<br />

kantatu instrumentakiñ" Ib. I 79. � [Musikoak] bear eben instrumentu guztiak arturik. Lazarraga 1144r. Ain<br />

dulzemente jaiten euren istrumentuak. Ib. 1144r. Beharriak izanen tu bere plazer iakiñak / boza eta instrumenta<br />

musikako egiñak. EZ Man I 135. Lauda [ezazue] soñu ederrezko / instrument guztietan. EZ Eliç 196. Halatan<br />

ekhartzen derabe instrument soinuzkoen konparazino bat hobekiago aditzera emaiteko nola ezten progotxurik<br />

bertzek aditzen eztuten hitzkuntzaz mintzatzeaz. ES 395. Serafin batek zeruko otslankai edo instrumentu bati<br />

ukitzeaz bestegabe. Arr May 72.<br />

instruzio, instrukzi(n)o, instrukzione (VocBN), instru(i)zione, instruzinoe, istrutzione (Chaho). � Instrucción,<br />

enseñanza. � Tr. No hay ningún testimonio del s. XX. En DFrec hay 2 ejs. de instruzio y uno de instrukzio. �<br />

Skriptura guzia instrukzionez bethea da. Lç Ins E 3v. Zuk irakasten darotazun instrukzione saiñduetarik neure<br />

probetxua egin dezadantzat. Arg DevB 134. Instrukzio onetan mortalzat ifenten diraden pekatuak. OA 134.<br />

Hedatu duzu zure besoa ene gaiñerat eta zure zigorrada instrukzionetzat baliatuko zait. Ch III 50, 5. Eskerrak<br />

darozkitzut eman darozkidatzun lezionez eta instruizionez. Mih 46. Zeren obligatiak baitira bere haurren<br />

instrüzioniaren gaiñian irazarriak egoitera. CatLan 20 (89 instrükzione). Errektore Jaun baten instrukzinuak<br />

ezkondurik bizi dan adiskide batentzat. msOñ Eusk 1977, 180. Irakurri begiz Benedicto XIV. Sinodo Diocesana<br />

ta Instruzinoiak, erdera ta latin guztien eskubetan dabizanak. fB Olg 174. Hek dire Ofizio Dibinoetara eta<br />

Elizako instrukzionetara ibilzen eztirenak. Arb Igand 163. Bereziki herriko jendeentzat egiten dire han othoitzak<br />

eta instrukzioneak. Ib. 180 (186 instruzione).<br />

v. tbn. OA 142. CatAe 2. CatSal 3. Instruzione: CatR 3. Instrukzione: Brtc 152. Revol 91. CatB 5. JesBih 387.<br />

UskLiB 29. MarIl 121. Jaur 110. CatS 47.<br />

� Instrucción militar. � Kinto abek instruzioa ikasi ta frenterako moduan jarri zirenean. Salav 76. Kabo batek<br />

ederki kostata erakusten zien instruzioa. Ib. 70.<br />

insufizientzia. � Insuficiencia. � Etzait niri eman zure laudorién aiphatzez hain aitzina abanzatzea, hetango<br />

klaretatea neure minzatzeko insufizienziaz ilhun eztezadanzat. Lç Dedic * 5v.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

518

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

insulta. � Insulto. � Izan zen abandonatua soldaduen insulta eta tratamendu gaixtoetara. CatLav 391 (V 188).<br />

insultatu, intxulsatu (V-gip ap. Iz ArOñ). � Insultar. "Intxúlsau, intxúlsaitten, insultar" Iz ArOñ. � Ikhusten<br />

nauten guziek akopilatzen (erran nahi insultatzen) naute. Etcheberry 111. Prestubak insultatzen / gizona ez ari.<br />

AzpPr 29. Oiek zertako ibilli dira / insultatutzen gizonak? EusJok 22. Pernando, iñor insultatzia debekauta dago<br />

eta ogetabost pesetako multia pagau biarkozu. SM Zirik 49.<br />

1 hint. v. hink.<br />

2 hint (L, BN, S ap. A; Dv). �1. "Plainte, murmure" Dv. �2. "(L-côte), deseo, anhelo" A.<br />

hint. v. hinka.<br />

inta (Dv, H (-th-, L)), inda (BN ap. A; VocBN, Dv, H). �1. Senda, camino. "Sentier, chemin étroit à travers les<br />

champs" VocBN. "Vereda" A. � D'otra part al camyno Yturgoyindea (1200). Arzam 281. Pero d'Indaco (1243).<br />

Ib. 281. � Itzaiñ bat almazenera xistuz zoala behin, / Bezkoitzeko intha urtsuetan, orga bat zuhaiñekiñ. Gy 131.<br />

Orga-bide edo inta pullit bati behera heldu zen orai proesionea, kartierean sartzen ari. Barb Sup 138. Urteak<br />

egun adiña zugatz-inda (zugatz-kale) izaki, ta lerro bakoitzean beste oinbeste ondo. 'Autant d'allées'. Or Mi 4 (v.<br />

tbn. 17). Inda berrian ohidura guziak ari dira berritzen. Herr 2-4-1959, 4. Denak, zonbait intha edo sasi gorabehera,<br />

betiereko Egiari buruz keinatuak eta zuzenduak daude. Lf in Zait Plat XXIII. �2. (-th- L, BN-baig ap. A;<br />

h- Hb ap. Lh), inda (Lh, h- Hb ap. Lh). Pantano, lugar pantanoso. "Pantano, lodazal" A. � Hendaia hitsik dago<br />

itsas bazterrean, / intha ya egin hurren bere beharrean. Hb Esk 136. Jaunaren bidia gertau; beraren indeak<br />

arteztu. Albzur JZ 1921, 193 (ap. DRA). Intha zonbait? Aintzira bat? Pasajes, dauku erraiten beribilaren jabeak.<br />

JE Ber 91. Ez da izaiten ogi intakorik (prov.). Herr (ap. DRA). Nork daki ez dionetz bidea zabaldu, erakutsiz nun<br />

diren inthak eta murtzi-harriak bide hortan. Lf ELit 299.<br />

inta-arte. v. intarte.<br />

intagari. � "(Neol., Ol), arroz; litm. trigo de pantano" A DBols. � Soineko zuriarekin, intagarizko kapela ta<br />

guzti. Amez Plat 68 (ap. DRA).<br />

intandant. v. intendente.<br />

intarrosi. v. inarrosi.<br />

intartan. v. intertan.<br />

intarte, inta-arte, indarte (Hb ap. Lh). � "Marécage" Lh. v. inta (2). � Xahu-ahala ikhaurkin duten laborariek<br />

ontsa egiten dute soberakina hedatzea intha-artetan, ez etxe aintzinetan. Dv Lab 154. Inthartean hedaturikako<br />

ihaurkinak hartzen ditu lur ustelak. Ib. 154.<br />

inta-sukar. � "Malaria, intha-sukarrak" T-L. � Eritasun hedatuena intha-sukharra da, erdaraz "malaria".<br />

GAlm 1959, 66.<br />

intatsu. �1. "Qui est parsemé de chemin creux" Dv. �2. (-tha- T-L). Pantanoso. "Marécageux" T-L. � Hartu<br />

dute xedea, trein bideko bertze aldean aurkitzen diren lur inthatsuen idortzea. Herr 8-1-1959, 2.<br />

integi. v. egintegi.<br />

integrakuntza. � Integración. � Hizkuntza integrakuntza beste ezein bezain beharrezkoa dugu. In MEIG VI 45.<br />

integrismo, integrismu. � Integrismo. � Osokeri edo integrismu arek berpiztea garbikeri [...] latzera eraman<br />

zuen. LMuj BideG 26. Ezin eten zitzakeen ere nahitaezko lokarri politikoak, ez Bidasoaz ipar aldean hegoan<br />

bezain astuna zen integrismoaren morrontzatik askatu ere. In MEIG VI 38. Integrismo delakoa gora-behera [...]<br />

ezin erantzun dezaket. MEIG VIII 31.<br />

integrista. � Integrista. � Alperrekoak [dira] Donostiako integrista gazteak beronen alde darabilezan<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

519

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

buruausteak. A EEs 1916, 110. Zu, A. Batiz, karlista itsua zera; Belauntzako parrokua, integrista amurratua. A<br />

Ardi 110. Aukeran, integrista airea hartzen diot nik Agirreri, orduan integrista zeritzan alderdikoa. MIH 382.<br />

Badirudi, ordea, euskaldunak izatez oso-zale edo integrista garela. Ib. 234n. En DFrec hay 5 ejs.<br />

integritate. � Integridad. � Deabrua da Iainkoak kreatu ukhan zuen integritatetik bere faltaz erori izan den<br />

Spiritu gaixtoa. Lç ABC I 8r. Bere spirituan itsuturik eta bere bihotzean gaixtaturik, galdu ukhan du integritate<br />

eta perfekzione guzia. Lç Ins G 2v.<br />

integro. � Integro. � Baina pazienziák obra perfektoa biu, perfekt eta integro zaretenzat, deusen falta<br />

etzaretelarik. Lç Iac 1, 4 (He, TB konpliak, Dv itzalgabe, Ol osoak, IBk beteak). Kontserba, integro, mellista, /<br />

katolikuak diñoe: "itxi, / Jel-areiuak dira-ta". Enb 173.<br />

integroki. �1. Integramente, completamente. � Bekhatore, hitz hunen lekhuan ezarri ukhan dugu anhitzetan<br />

bizitze gaixtotako, nehor engana eztadinzát, integroki iusto eztiradenakgatik hartuz. Lç Decl a) 1v. �2. Con<br />

integridad. � Haur baino bozkario handiagorik eztiát, zein baita, enzuten dudanean ene haurrak integroki<br />

dabiltzala. Lç 3 Io 4 (He, TB egian, Ol egiaren bidetik, BiblE egiaren arabera).<br />

inteixo. v. itario.<br />

intelegatu. v. endelgatu.<br />

intelektual. � Intelectual. v. burulangile. � Alper iduri zait lehengoaren, aitzinaren maitale esteta eta<br />

intelektual batzuengandik inposatu nahi izatea [folklorea]. Mde Pr 44. Druiden metafisika intelektuala. Ib. 189s.<br />

v. tbn. LMuj BideG 34. Lab SuEm 198. Intelektual itz berriz eta esaera otzez betetako izkuntza hori ez dela<br />

benetako izkuntza bat. Lab in MEIG VIII 29. En DFrec hay 27 ejs., meridionales.<br />

intelijentzia (Urt II 110), inteligentza, enteligentzia. �1. Inteligencia. � Intelijenziatako eta zuhurtziatako<br />

thesaur guziak Iesus Krist Iaunean gordeak diradenaz geroz. Lç Adv ** 8v. Nik ematen diotedala haurrei eta<br />

sinpleei argi eta intelijenzia gehiago gizon guziek elkarrekiñ eman ahal dezaketen baiño. Ch III 43, 2.<br />

Haritchabaleten enteligentziako gizonak bekan zirela. Const 20. � Nor izan daiteke segur euskal-politikariak eta<br />

"inteligentza" zailtasun horiek beren gain hartzera gertu diratekela? Mde Pr 206. �2. Comprensión. � Nehork<br />

ezin duke Ebanjelioa gabe, haren enzutetik eta intelijenziatik fede bizia emaiten da speranza segurekin. Lç Adv<br />

** 6r.<br />

intendente, intendant, intandant (Urt I 296). � Encargado, intendente. � Gure errege jaunaren, haren<br />

konseillüko eta intandanten erregla honen arau. Bp I 23. Joana, Herodesen intendant Chusa zeritzanaren<br />

emaztea. "Procuratoris". He Lc 8, 3 (Lç prokuradore, TB menaianta, Dv etxegizon, Ol otseinburu, BiblE<br />

etxezain). Jaun intendantaren baimenarekin batian. Egiat in MEIG I 231. D. Tomas de Vicuña, intendente<br />

jeneral marinakoa. <strong>Izt</strong> C 477. Intendentak idukitzen badire bere enpleguetan. Revol 109.<br />

intenga. "Clavo grande" (V-gip). v. entenga.<br />

intentatu. � Intentar. � Gauza andi bat logratzea / intentatzen dauena / konta dila azañea. BBizk 17. Orduan<br />

intenta]n[tzen degu Ernanira juatea (G, s. XVIII). ASJU 1983, 15.<br />

intento. � Intento. � Romanoak logradu eban / intentoaren erdia, / beretutea Probinzia. BBizk 18. En DFrec<br />

hay 2 ejs.<br />

intentzio (Urt V 285; -nzio <strong>Lar</strong>, Añ), intentzione (Urt V 285; -nzio- Chaho), intentzino (V-gip, G-azp; Añ (ziño)),<br />

intenzinoe, intentxio. Ref.: Etxba Eib y Elexp Berg (intenziñua); Gte Erd 290. � Intención, propósito.<br />

"Intentziño txarrez esan neutzen (V-gip, G-azp)" Gte Erd 290. AxN explica aiherkunde (393) por intenzio. v.<br />

asmo. � Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos. Los ejs. del s. XX son casi todos de escritores<br />

populares. En DFrec hay 3 ejs. de intentzio. � Zertara-ere aplika baikaitez bethiere gure fin eta intenzione<br />

prinzipala den hire beldurrean bizitzera. Lç ABC A 8r. Marexalaren etorraraz eztut uste dela deus intenzio<br />

gaiztorik. (c. 1597). FLV 1993, 452. Egungo ene intenzionea biz zure borondatearen konplitzea. Mat 185. Beraz<br />

hunelatan ez da asko intenzione ona izaitea. Ax 403 (V 262). Intenzinoak neurtzen tu hekien obrak. ES 403.<br />

Zure biotzeko intenzioa goratzen badezu [...] guzian Jainkoari gusto eman ta zeru andi edo gloria asko irabazten<br />

dezu. Cb Eg III 384 (CatV 104 intenziño). Zer intenzione behar da üken ezkonzian? CatLan 159. Sakramentua<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 520<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

artu bear da asmo edo intenzio garbiarekin, ez bortxaz, ez oitura utsez. AA I 444. Ifinten dozu zuk bere<br />

intenzinoe edo uste osua al daizun onduen enzuteko. Astar II 199. Elizak laur intenzione prinzipal zitizü. UskLiB<br />

32. Geruago eta gaistuago da / jenden intenzionia. Bordel 83. Intentziyo onaz abiyatzen naiz / dama gazte bat<br />

ondratzen. Xe 189. Patxin intentzio makurrak. Apaol 105. Intentziyua badauka baña / abillidade-paltia. Tx B I<br />

180. Intentxiyua, bai... ire emaztiak bezela. Alz Burr 39. Biotz intenziñoz eiñ eban. Etxba Ibilt 469. Orduan<br />

mezetara / juaten zan oiñez, / intentzio piñez. Uzt Sas 110. Jende alaia, intentzio onekoa, jostalaria ta biurria.<br />

Berron Kijote 191. Asmo ona, intentzioa, zen Altunarena; fruitua, berriz, besterena. MEIG IV 111.<br />

v. tbn. Bil 88. Ill Testim 21. A Ardi 96. EusJok 88. JanEd II 97. JAIraz Bizia 117. Intenzio: Ber Trat 40r. OA<br />

153. El 58. Iraz 65. GavS 32. LE Prog 114. Mg CC 194. Gco I 450. Arr May 119. CatUlz 41. Balad 230. Vill<br />

Jaink 105. Intentzione: Brtc 235. MarIl 45. Jaur 132. Ip Hil 6. Intenzione: EZ Man I 65. Harb 444. SP Phil 76. Tt<br />

Arima XV. Gç 40. Bp I 60. Ch III 33, 2. He Phil 143. Mst III 9, 1. CatB 63. Arb Igand 170. Mdg 142. Intenzino:<br />

Harb 181. Hm 201. Mg CO 133. Intenziño: Cap 5. Añ LoraS 191. Ur BulaAl 25. Intenzinoe: Mg CO 250. JJMg<br />

BasEsc 246. fB Olg 164. Intenziñoe: VJ 15. fB Ic I 30.<br />

� (Formando un sintagma con alativo). � Hire erranaren arauez lehen hirur rekesta hauk gure probetxutan<br />

badituk, baina eztitiagu intenzione hartara egin ez desiratu behar. Lç Ins E 4r. Intenzione hartara kreatua eta<br />

mundu hunetan ezarria zarenaz gero. SP Phil 36 (He 36 xede). Hiru egunez meza intentzione hartara emanen<br />

da. JesBih 466. Errazü zük ere intenzione hartara zünbait Pater, Ave Maria eta Requiem üskaraz. UskLiB 48.<br />

Elizaren laur intenzionetara Jinkuari sakrifizio saintü haur ofri ezozü. Ib. 43. Aita Santuaren intenzioaren erara,<br />

Eliza santagatik, etc. erregututa. Arr May 5. Othoitü Aita Saintiaren intentzionetara. Ip Hil 264. Gizon<br />

zazkarrak zigortzen eban ogeko zura bere indar guztiegaz emaztian intenziñora. Etxba Ibilt 470.<br />

� Animo, espíritu. � Mutur zorrotza, adarrak beltzak / eta intentziyo fiña, / [...] seta gaiztozko animaliya, /<br />

batalla asko egiña. EusJok II 87. Jendiak fuerte trabajatzen du / fabrika batian, / txit intentziyo latzian. Xe 237.<br />

Itziartarrak eldu zion ta / txit intentzio gogorrez, / bederatzi aldiz jaso, ez askok / uste zuten bezin errez. EusJok<br />

31. San Fermin eguna zan / señalamentian, / aizkoran jokatuba / intentzio fuertian. Ib. 83. Berriro asten giñan<br />

xuxpertzen / ain intenzio bizitan. Basarri 105.<br />

- INTENTZIOAN. Con la intención (de). � Onratutzeko intentzioan / Birjiña Amaren jaiotza. Noe 29. Zer egin<br />

behar dü ezkunzeko intenzionian denak? CatS 93.<br />

- INTENTZIONEZKO. (Adnom.). � Hala ere ezkontzan berean intenzionezko ohoreztasuna begiratu behar da.<br />

SP Phil 251 (He 253 xedez eta intenzionez).<br />

intera. �1. "(V-arr-oroz), poco más o menos. Berrogei urte-intera daukaz" A. "Bederatziak intsu artan ta<br />

interan (V-oroz)" A EY III 286. �2. "Sazón, época. Intera artan an nengoan neu bere" A.<br />

interbal. "Biennium, bi urtheren espazioa, ingurua, interbala" Urt III 3330.<br />

interditu (Ht VocGr 305). � Prohibir. � Ordena sakratiaren eginbidetarik interditürik egonen direla penaren<br />

pian. Bp I 20. Konfrariaren interditzia edo defendatzia, Aita Saintiaganik Büla ükhen artio. Mercy 11.<br />

interes (V-gip; Arch VocGr, H), interese, intres (S; Urt III 66, Ht VocGr 375, VocBN, Gèze, Dv, H), entres<br />

(Gèze). Ref.: Lrq (intres); Elexp Berg. � Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos. Interes es la única<br />

forma meridional (su exceptuamos un ej. de interese en Lazarraga); en los textos septentrionales predomina<br />

interes en los ss. XVI y XVII, pero a partir del s. XVIII intres es más frecuente. Hay entres en CatS y en<br />

Constantin. En DFrec hay 263 ejs. de interes y uno de intres. �1. Interés; provecho. (Resulta ambiguo el<br />

equivalente francés intérêt que dan Archu, VocBN, Gèze y Duvoisin). "Attinet ad me, ene intresa da, [...] intresa<br />

dut" Urt III 66. � Nehork interesik balu oposa dadinzát. Lç Ins B 5r. Interesean beti darabil / gizonak<br />

borondatea. Lazarraga 1196r. Irakasterren ez nago eske / bapere intereserik. Ib. 1195r. Mesede ori serbietako /<br />

eztot nik intereserik. Ib. 1195r (corregido sobre ynteresic). Interesaz hasiko da gudu lehenbizia, / gero relijionera<br />

iraganen hisia. EZ Man I 63. Naturaleza bere intresak derabilla. Ch III 54, 4 (SP guthiziosa da, Mst nahius da,<br />

Ol mikuin da). Gure burua, gure intresak, gure zoriona. Brtc 103. Bere intres propioek laphurtarrentzat behar<br />

duen amudioa flakatuko ez dioten bat. Revol 109. Munduko honra, interes eta atsegiñetan dauzkate ipiñirik eren<br />

biotzak. Gco I 399. Luurreko interes ta gorputzeko gauzei laarregi begiratu. JJMg BasEsc 12. Egin edo<br />

desegiten ditubee ezkontzaak interes utsagaitik. Ib. 248. Bigarrena da bere intresik ez bilhatzea. Jaur 396 (v. tbn.<br />

409). Zer intres duket bada nik / erraiteko orai gezurrik. Gy 318. Berak ez balin badu / maite bihotzetik, / [...]<br />

ezkontzarik ez egin / interesarengatik. Bordel 143. Uhuinkeria, entres sobera. CatS 50. Interesik gabeko<br />

maitasun garbiaren aldekoa. Etxde JJ 172. Gabrielaren familiaren interesei jarraikiz. Mde Pr 176. Gero jenteak<br />

beti pentsatzen du interesak daduzkagula. Arti Tobera 273. Norberaren interesa edo probetxua. Vill Jaink 84.<br />

Nork bere interesak defenditzeko esku osoa du, ez, ordea, horiek direla medio, hizkuntzaren interes nagusiak<br />

guttiesteko. MEIG VII 170.<br />

v. tbn. Arg DevB 173. SermAN 5r. Cb Eg II 144. Añ MisE 32. Ud 153. Xe 362. Noe 71. Intres: Harb 433. Arbill<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

521

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

III 3, 10. Tt Onsa 90. He Gudu 167. Lg I 272. Mih 84. ASJU 1993, 583 (Urdazubi, 1829). Etch 514. Hb Esk 215.<br />

Revol 95. Lf Murtuts 23. <strong>Lar</strong>z Iru 146. Ardoy SFran 79.<br />

� Interés (de clase). � Treveristarrak ez baitzituen klase interesak asmatu eta irudimenetik atera. MEIG VIII<br />

38. Klase interesen alde jokatzen zuelarik ez ote zuen gainera herri interesen [...] alde jokatu. MEIG IX 25.<br />

� Interés, curiosidad, atención. � Jokuba ere bastante / interesa bazan: / iru milla pezeta / zeñentzako izan.<br />

EusJok 86. Polizia-nobela bezala [...] interes haundienarekin segitzen zaio asmakizunaren korapilloari. AIr in<br />

Izeta DirG 10. Interesa da irakaslerik onena. Osk Kurl 143. Horixe da, nik uste, Nikanorrengandik baztertzen<br />

gaituena, harenganako interes bizirik ezin dezakegularik senti. MEIG III 92.<br />

�2. (Urt, Ht VocGr (interresa), <strong>Lar</strong>, Añ, H), intres (Urt, Ht VocGr 329). Interés, rédito, renta. "Cauponans,<br />

interesagatik, [...] intresagatik gauza egiten duena, [...] intresa maite duena" Urt IV 332. "Arrérages, interesak,<br />

sensuak" Ht VocGr. � Igurizazu amabors egun eta pagatuko zaitut interesarekin. Volt 240. Bethi da zor<br />

prinzipala interesarekin. Ax 602 (V 387). Ene dirua irabazian, ethortzen nintzenean erretira nezantzat<br />

intresekien. He Lc 19, 23 (HeH irabazgoi, BiblE korritu). Bihurtuko dautzudala / ethorri deneko uztailla /<br />

intresekin kapitala. Gy 3. Zorraren intres kondu bezala emaiten zutena. HU Zez 210. An be [bankoan] seguru<br />

egon, eta ademas interesa artu. Kk Ab I 104. Eman eliza gizoner huntarzün haien entresak soldata bezala. Const<br />

23. Haren ganik intresik ez lukurarik ez har. "Usuras". Bibl Lev 25, 36 (Ol mozkiñ). v. tbn. OA 164. Ir YKBiz<br />

369. Intres: Dh 216. ChantP 262. JE Bur 211. Ox 134.<br />

�3. Patrimonio, capital. � Besteren gauza, interesa edo hazienda gazki eraman. OA 166. Munduko ondasun,<br />

interes, atseginak ta nere onra ta bizia. Cb Eg II 18 (Dv LEd 47 lurreko on eta ontasun). Ondasunak eta<br />

interesak eztute enbarazatzen zeruetara igateko (AN, 1758). ASJU 1993, 304. Biotza diruagana edo<br />

interesagana josirik. Gco II 31. Intres, ospe, edertasunak llilluratzen gaituzte. Gy 64. Interesetan ez dakit zer<br />

dan, / lujua badu naikua. PE 58. Baita ere arrapatu ziezten [...] sutunpa geienak eta interesa eta barka asko.<br />

Zab Gabon 95. Maiorazgo interes / askoren jabia. Balad 230. Osasuna da munduko interesik ederrena. Ill<br />

Testim 7. Etzuten jokatua / interesa gutxi, / sei milla pezta ziran / artu edo utzi. EusJok 127. Ain zan gizon<br />

zelebria, / interes asko etzuen bañan / alaia ta alegria. Tx B I 147. Nik ez det ibili nai / baporian puntan, /<br />

interesaren erdiya / ekatzu dirutan. Basarri in Uzt Noiz 77. v. tbn. SermAN 3r. Xe 245. DurPl 71. JanEd II 107.<br />

Lf ELit 265. Intres: Etcham 133.<br />

- INTERESEAN EMAN. Prestar con intereses. � Zure dirua ez diozu intresian emanen, ez eta zure janaria<br />

lukuran. Bibl Lev 25, 37 (Dv irabazitan eman).<br />

- INTERESEZKO. (Adnom.). � Intresezko egitekotan aise ez zaitela enbarga. Gy 57.<br />

- INTERES-KUTXA. Caja de ahorros. � Beren irabaziak zintzo gorde eta Interes-kutxetan korrituan jartziak<br />

(Oñati, 1902). JFlor.<br />

interesante (G-azp, AN-gip-5vill ap. Gte Erd), interesant. � Interesante. "Interesantea da (AN-5vill). Asieratik<br />

azkeneraino interesantea zen pelikula (AN-gip)" Gte Erd 218. "Orain ezta interesante (G-azp)" Ib. 297. v.<br />

intere<strong>sg</strong>arri. � Seminario Julio de Urquijoko zuzendariak dututzu eta interesant lukezu zuretako hekin<br />

mintzatzia. Mde Pr 53. Abere denetan interesanteena ere ba-dela. Vill Jaink 65. En DFrec hay 9 ejs. de<br />

interesante.<br />

interesatsu. � Interesante. � Medikantzako kondairetan interesatsuenetatik bat. Aran-Bago ManMed 234.<br />

interesatu (Urt I 197, <strong>Lar</strong> � Chaho), intresatu (S ap. Lrq; Urt, VocBN � Chaho, Gèze). � Interesar(se).<br />

"Attinet ad me, [...] intresatua naiz; hoc attinet ad me, hortan intresatua naiz" Urt III 66. � Ea, beraz,<br />

orrhoituak, / debotak, egun hartaz, / gauden interesatuak, / salbamenduko arthaz. Arg DevB 169. Aek nola gu<br />

bere gara / zugana interesadu. BBizk 36. Nor da ene salbamenduko egitekoan intresaturik ni baizen? Brtc 139.<br />

Hala mugatu folkloreari [...] interesatzea komeni zaio naski bere herria osoki ezagutu nahi duen euskaldun bati.<br />

Mde Pr 41. � (Part. en función de adj.). "Cauponans, [...] intreszálea, [...] intre<strong>sg</strong>ura dena, intresatua" Urt IV<br />

332. "Intresatu, intéressé, avare" VocBN. � Horra zer den adixkidetasun bat konstanta, egiazkoa, ez intresatua.<br />

Jaur 139. Gobernietan ere / ezagutu zuten / gizon intresatiek / zer egiten zuten. Bordel 156. Opinionia da / bi<br />

gobernietan / gauza hunik eztela / intresatietan. Ib. 156. Eragile, nahiz eta interesatua, edota interesduna zelako<br />

hain zuzen ere eragile. In MEIG VI 33. En DFrec hay 35 ejs., meridionales. � Markes baten alaba / interesatua<br />

/ mariñeruarekin / enamoratua. Balad 229.<br />

interesdun. �1. "Rico acendado. Diabruak eraman deixala interesduna" Etxba Eib. �2. Interesante. v.<br />

intere<strong>sg</strong>arri. � Ez baita besterik eleberri hau: interesduna, ederki moldatua, esku trebez josia. MEIG II 83. �3.<br />

(El) que tiene interés. v. interesatu. � Eragile, nahiz eta interesatua, edota interesduna zelako hain zuzen ere<br />

eragile. In MEIG VI 33.<br />

interesero. � Intercesor, medianero (?). � Onetarako paratzen ditut interesero edo medianero zure ama Marie<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

522

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

Santisime, Aingeruen Erregia eta pekatari guzion amari (Goldaraz, 1833). ETZ 217.<br />

intere<strong>sg</strong>abe, interesbage. � Desinteresado. � Au da amore garbi interes bagia. Mg CO 49. � (Con -ko,<br />

adnom.). � Artuten dau amore garbi ta interes bagako damuba. Mg CO 55. Aitari artuten deutsan interes<br />

bagako on iritxi ta maitetasuna da asko damu emoteko. CatBus 49.<br />

intere<strong>sg</strong>arri (BN-arb ap. Gte Erd; <strong>Lar</strong> � Chaho). � Interesante. "Interesable" <strong>Lar</strong>. "Hastetik eta bururaino<br />

intere<strong>sg</strong>arria da (BN-arb)" Gte Erd 218. v. interesante. � Zeremonia intere<strong>sg</strong>arri hau, igandero beharrean,<br />

urtean behin edo horrela apaiza batek egitea askiko litzake. PPer Harrip 85. Gure zenbait gizon ospetsuz, zineaz<br />

eta euskarari buruz ematen dituen iritziak batipat arras intere<strong>sg</strong>arri jo ditugu. In MEIG IX 57. En DFrec hay<br />

149 ejs., meridionales.<br />

intere<strong>sg</strong>ura. "Cauponans, [...] intresagatik gauza egiten duena, [...] intreszálea, [...] intre<strong>sg</strong>ura dena" Urt IV<br />

332. "Aritudo, [...] intre<strong>sg</strong>urizátea" Ib. II 319.<br />

interes-zale, intres-zale (Urt). � (El) que busca provecho, bienes. "Cauponans, [...] intreszálea, [...] intreszale<br />

dena, intresatua" Urt IV 332. � Baña kristau arroak, honra zale, interes zale eta atseginzale erabageak, eren<br />

biotzak eta amorioa ipiñirik dauzkate munduko estimazio, ondasun eta gustoetan. Gco II 3.<br />

interio. v. itario.<br />

interior. � Interior. � Barneko gizona edo interiora, erran nahi da Iankoaren resumán sekulakotz bizitzeko guk<br />

dugun arranberrimendua. Lç Decl a) 3v.<br />

interiorki. � Interiormente. � Iesus Krist Iauna, zeinez gure arimák interiorki hatzen baitirade. Lç Ins F 5v.<br />

interjezio, interjezino. � Interjección. � --Zer da interjezinoa? ES 370. Berboari darraizkana edo adberbioa,<br />

interjezio edo ezartea ta konjunzio edo itsaskida. Cb EBO 31.<br />

internazional. �1. (Sust.). Internacional (socialista, etc.). � Lenengo enderritartekoa (internacionala) Marx-ek<br />

eta onen adiskide ta lagun andi zan Engels-ek sortu eben. Eguzk GizAuz 68 (v. tbn. 67). Halaz ere, bihoa<br />

aurretik, nik, edozein Internazionalekin harremanik baldin badut, sortzeko den Bo<strong>sg</strong>arrenarekin dela. MIH 217.<br />

�2. (Sust.). Internacional, himno socialista. � "Marselletarra" ta "International"-en doiñuak. Erkiag BatB 145.<br />

�3. (Adj.). Internacional. v. nazioarteko. � Ingelesetik hartzen ere dira atzerriko izenak eta teknika-hitz<br />

internazionalak. MIH 186s. En DFrec hay 58 ejs.<br />

internu. v. inkiernu.<br />

interpretatu. � Interpretar. � Halakotz lengoaje arrotzez minzo denak othoitz begi interpreta ahal dezanzát. Lç<br />

1 Cor 14, 13 (He, TB interpretatzeko dohaina). Irakasten tuelarikan ongi interpretatzeko traza eta manera. ES<br />

130. Baina, behar bada, belgak ziren, izena bestenaz interpretaturik. Mde Pr 222. Geienetan, gertaera oiek, [...]<br />

oker interpretatuak [izan dira]. Vill Jaink 70. En DFrec hay 17 ejs.<br />

interpretatzaile, interpretazale. � Intérprete. v. interprete. � Eta baldin interpretazalerik ezpada, ixil bedi<br />

elizán lengoaje arrotzez minzo dena. Lç 1 Cor 14, 28 (He interpretatzaillerik; TB adiarazle, Dv adierazle, IBk<br />

itzultzaile).<br />

interpretazio, interpretazione, interpretazino. � Interpretación. � Eta berzeari [emaiten zaió] lengoajén<br />

interpretazionea. Lç 1 Cor 12, 10. Interpretazinorik justuena eta eztiena hartu behar dela. ES 159 (v. tbn. 130).<br />

Zenbait interpretazio sartu behar izan dut, baina ez gehiegi, oker ez banago. MIH 242n. Testua ongi finkaturik<br />

eta ahal den neurrian argiturik dagoenean, interpretazio oso baten premian izango da. MEIG IV 83. En DFrec<br />

hay 6 ejs.<br />

- INTERPRETAZIOZKO. (Adnom.). � Hargatik direla hanbat interpretazinozko liburu ilhuntasunez betheak<br />

eta hitzkuntza moldegaitzetakoak. ES 130.<br />

interprete, interpret. � Intérprete. � Hargatik, bada, interpretak behar dio behatu perpausaren sentsuari. ES<br />

130. Eskritura Santak adirazten duen gauza da interprete onek diona. Mb IArg I 182. Eleizako Doktore ta<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

523

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

interprete santuakin kontra atera. Cb EBO 6. Erlixioneko egien interpret leial. Jaur 400. Juan Cruzat, itzkunzaen<br />

azaldari edo interprete Lisboan zegoena. <strong>Izt</strong> C 468. Adierazle (interpretea) baten bitartez-edo. Zait Plat 13.<br />

Kapitanak eskatu ei eban aldatzalle edo interprete bat. SM Zirik 72. En DFrec hay 3 ejs.<br />

interritu. "Hablar mal de un ausente (BN-baig)" Satr VocP.<br />

interrogatu, intorrogatu (Ht VocGr 305), interroatu. � Interrogar. � Krist bere authoritateaz sakrifikadorek<br />

interrogatzen. Lç Lc 20 (tít.). Iesus Krist gure Iaunaren zena saindura rezebitu behar direnén interrogatzeko<br />

manerá. Lç ABC B 7r. Iujeak zintuen asko / gauzaz interrogatu. EZ Noel 168. Interrogatu dut, erraten dudala,<br />

noren alaba aiz? Urt Gen 24, 47. Izan ziren preso altxatuak eta interrogatuak. Lg II 94. Interroga zazu zure<br />

bihotza. Brtc 167. Pierris behar duzu juan / Katixan txerkara / ene aitzinala ekar / bertan interrogatzera. AstLas<br />

57. Sakrifikatzaile buruzagiak interroatu zituen. TB Act 5, 27 (Lç interroga zitzan; He galdegin zaroen, Ol<br />

itandu zien). Bere doktrinaz eta diszipüliez interrogatü ziala. UskLiB 55.<br />

interrogazio, interrogazione. � Pregunta. � Orhit zite Pilatüseganik Herodesegana eraman ziela, eta haren<br />

interrogazioner arrapostürik etziala eman. UskLiB 56.<br />

interrunpitu. � Interrumpir. � Zintzarri egile nizala ehadila ez düda, / ar' eta ehait interrunpitü izigarri ardüra<br />

/ bürdüñaren xerkhara jinik hire magasiala. ChantP 384.<br />

intertan (Chaho), intartan (Chaho). � Mientras tanto. � Gogo hunez, Andres, / nik hait lagunturen, / intartan<br />

okasione hartan / txorta bat diat edanen. AstLas 60. Hurak nahi dütienez dirade trüfatzen, / intertan gaxo hurak<br />

etxetan zahartzen. Etch 372. Guri hatzaman koblak besteri zeditü, / intertan hek hatzaman ordian bi phakü. Ib.<br />

458.<br />

intertenitu. � Mantener, conservar. v. entretenitu. � Ezpeitüt esperantxa seküla erremeti, / intertenitü bai<br />

promes hunez bethi. Etch 678.<br />

interzeditu. � Interceder. � Iainko Aitaren eskuinean iarria dena, [...] guregatik interzeditzen eta othoitz egiten<br />

duena. Lç Adv *** 3r.<br />

interzesio, interzesione, interzesino. � Intercesión. � Haren interzesionearen berthutez gure othoitzák enzunen<br />

diradela. Lç Ins E 3v. Guri kontinua dezaten bere interzesione faborablia Jinkoa baitan. Tt Arima XIV. Zeure<br />

interzesinoagaz etorri gaitezala eukiten geure pekatuen damuari egiazkoa. Urqz 57. [Galdegin] Birjina<br />

seindiari, gure aingürü begirariari eta gure patroin seindier bere interzesionia. CatLan 110. Maria<br />

Santisimarén ta Sandu guzién interzesioagátik emanendidála mundugóntan bere grazia. LE Ong 100r. Grazia<br />

hori galtatzen deizüt Ama Birjinaren eta saintü eta sainta ororen interzesioniaz. UskLiB 104.<br />

intigarro. v. enterru.<br />

intitulatu (Urt II 396). � Titularse, llamarse. � Irakurtü düt Onsa hilzeko bidia intitülatü den libria. In Tt Onsa<br />

184. v. tbn. in Tt Arima XXI.<br />

intjamenas. v. injeminas.<br />

intolerable. � Intolerable. � Egiten dogu delito bat / guztiz intolerablea. Lazarraga (B) 1159vb.<br />

intorrogatu. v. interrogatu.<br />

intres. v. interes.<br />

intriga. "Intrigue" Chaho (tbn. intrigatu e intrigant).<br />

intrisilu. v. entresilu.<br />

introdukzio, introduzio, introdukzione. � Introducción. � Philothea edo bizitze deboterako introdukzionea. SP<br />

Phil 1 (tít.). Nola ihardetsi behar den introdukzione hunen kontra ekhar ditezkeien bi punturen gainean. SP Phil<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 524<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

539 (He 547 introdukzione). Doktrina kristianaren introduzioa. Iraz 2.<br />

introduzitu. � Introducir. � Au guziau konformatus len duzien kostunbrera delaik ona eta ongi introduzitua.<br />

SermAN 6r.<br />

introito, introit(a). � Introito (de la misa). � Introitoan da meza / hasteko preparatzen. EZ Eliç 36. Introitean.<br />

Brtc 18 (tít.; tbn. en Dv LEd 4). Introitoa. Sazerdotea doianean Introitoa irakurten esan gura dau zelan eroan<br />

eben Kristo lotsaria andiaz. Añ EL 1 95 (EL 2 104 introitua). Zeinhatürik introita hasten dianian. UskLiB 55.<br />

Introitan. Ip Hil 225 (tít.).<br />

introntxe. "Melindroso (V-ger)" A Apend.<br />

intsalada. v. entsalada.<br />

intsatu. v. entseatu.<br />

intsaur. v. intxaur.<br />

intsegu. v. entsegu.<br />

intsentsagai, intsentsugai (isen- Dv), isentsagai. � (Lo) que sirve para hacer incienso. � Olioa kriseluei<br />

argiarazteko, baltsamuak urrindatzeko eta usain oneko isentsagaiak. Dv Ex 25, 6 (Ol errekiñak, Ker<br />

intzentzurako, Bibl isentsu gozo egiteko baltsamu).<br />

intsentsagarri. "Qui mérite d'être encensé" Lh.<br />

intsentsamarga. "Absinthe, axentxu (Ae), insentsamarga (Sal)" VocPir 600.<br />

intsentsamendu, enzensamendu. � Incensamiento. � Zegoela enzensamenduko aldarearen eskuinean. Lç Lc 1,<br />

11 (He inzensutako, TB usain gozoko, Dv y Leon isentsuko, Ol lurrin-mai, BiblE intsentsu-aldare).<br />

intsentsari, inzensari (Chaho, H). � "Encenseur, qui donne de l'encens" Chaho. "Thuriféraire" H.<br />

intsentsario, inzensario (Lcc, Añ (V, G, AN), Chaho, H), intsentsorio (Urt I 96), intzentsaio. � "Encensario"<br />

Lcc. "Incensario" Añ. v. INTSENTSU-ONTZI, intsentsatzeko. � Aetz sakristau bat bere apez nausiak Iruñera<br />

igorri zuzun bein inzensario berri eder baten erosi ta ekar tzazon. A Aezk 204. Monagillo belarri luze bat<br />

intzentsaioari aize ematen ari da bazter batean. Lek SClar 134.<br />

intsentsatu (S ap. Lrq; Urt I 214, H), isentsatu (Dv), inzensatu (Lcc, <strong>Lar</strong>, Añ, H), inxensatu (Chaho). �<br />

Incensar. "Encensiar" Lcc. � Aingeru batek ziotzon / zure Aita Iaunari, / insensatzen hari zela, / berri on hauk<br />

ekharri. EZ Noel 162. Zergatik elizan Jinkoa inxensatzen da, Jesüs Jauna Erregek aparizioz khüñan bezala? Bp<br />

I 120. Aaron eta beste apaizai bakarrik zegokien inzensatzeko langintzan. <strong>Lar</strong>d 95. Nahi badakozue bertzalde<br />

xixarien isentsatzeko ezarri, lephotik dilindan, dotzena bat baratxuri ixter, ez dukezu hori ere batere gaixto.<br />

EOnAlm 1905, 40 (ap. DRA, que traduce "expulsar, ahumar"). v. tbn. Const 35. Handi-handia, isentsatzerat<br />

bazoan. Lf Murtuts 27. � (Fig.). Lisonjear. � Zoiñ gehiagoka / hari baitziren xaiñdezka / batek bertzea<br />

intsentsatzen. "Prenant tour à tour l'encensoir". Gy 293. Errege eta bertze yende handieri / egiotzue ametskondairak<br />

ausarki: / flata, lauda, intsentsa zatzue gizenki. Ib. 215.<br />

- INTSENTSATZE MOLDE. Modo de incensar. � Oraiko intsentsatze muldia hanitxez xotilago da. Const 35.<br />

intsentsatzaile (H), intsentsazale (S ap. Lrq), inzensatzaile (Chaho). � "Thuriféraire, qui encense" H.<br />

intsentsatzeko. � Incensario. v. intsentsario. � Aitak nahi üken zeron erakatsi nula elizan erabiltzen zien<br />

intsentsatzekua. Const 35.<br />

intsentsu (S ap. Lrq; Urt, Arch VocGr, Gèze, H), inzensu (SP, Ht VocGr, <strong>Lar</strong>, Añ, Lcq 68 (inzensula), H),<br />

isentsu (Dv), isensu, insensu, enzensu, inzenso (Añ), inzeso (Lcc), intzen(t)su, i(n)zentsu, intxentsu,<br />

inxen(t)su (Chaho), inzienso. � Incienso. "Encensio" Lcc. "Inzensu kopa, navette à encens" SP. "Abiga, lur,<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 525<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

lurreko intsentsua" Urt I 24. "Adolere thura, intsentsua errétzea" Ib. 214. � Tr. La forma mejor documentada<br />

parece ser in(t)sen(t)su. � Urrhe, enzensu eta mirrha. Lç Mt 2, 11 (He insensua, Ip intsentsü, Echn intsentsu,<br />

Leon isentsua, IBk intzentsua; Ol lurrin). Airean gora bezala khe insensuarena. EZ Man II 97 (Noel 122 isensu).<br />

Insens' urh' eta mirrazko / emaitz' asko / eskeni deraukate. O Po 62. Mirrak du siñifikatzen / gizon dela gu<br />

bezala, / Jainko dela insensuak, / urreak errege dela. Gç 79 (94 inzensu). Zeiñaren urriña hobeago baitzaitzu<br />

insensu eta bertze usain on guziena baiño. Ch III 52, 4. Jeroboam intsentsu erre-arazten hari zen ordu berean.<br />

Lg I 343. [Oraziño gogozkoa] da Jangoikoaren aurrerako inziensorik estimakizunena. Añ LoraS 68 (v. tbn. 66).<br />

Imajiñaren aurrean belauniko eta inzensu erretzen. AA III 412. Oferendatzat emakozue / mirra edo izentsia.<br />

Bordel 68. Jaunaren Aingerua Zakariasi agertu zitzaioen isentsuko aldarearen eskuinean xutik. Dv Lc 1, 11<br />

(Leon isentsuko, BiblE intsentsu-aldare; Lç enzensamenduko, Ol lurrin-mai). Zunbat lege egile eztira, ezpeitakie<br />

zer den Eliza, habroziz huntzak zer den intxensia. ArmUs 1906, 80 (ap. DRA). Aguratxoen pipetako keiari,<br />

eztakit zegaitik, arrantzale zarrok, zerura eskiñitako eliz-lurrun edo intzentsua neritxon nik. Ag Kr 225. Heien<br />

argi goxo eta usain onak, isensuarenarekin batean, arraitzen daut barnea. JE Bur 74. Gu euskaltzainok<br />

intzentsu-usaina artzera yoanaz <strong>Euskal</strong>tzaindiko aulki onek emakume astitsuentzat itziko geukez. A LEItz 131.<br />

Zubi hunen buruan, zoin eder Itsasu, / dena osto ta lore, argi ta intsentsu. Lf Murtuts 20 (ELit 130 insensu).<br />

Emen bear neban / arratsalde ontan, / intzensu-gandua / lo dagon lekuan! Gand Elorri 175. Pankaia-ko suak,<br />

intzentsua, alegia, lurralde artatik ekartzen baitzuten. Ibiñ Virgil 119.<br />

v. tbn. Gy 106. CatS 99. Insensu: CatLav 371 (V 179). Ip Hil 93 (-sü). Insentsu: Lap 194 (V 86). Intxentsu: Mst<br />

III 52, 4. Intzentsu: Goñi 14. Inza Azalp 42 (119 inzentsu). Balad 196. Arti MaldanB 204. NEtx LBB 277.<br />

Inxensü: Bp I 144. UNLilia 21 (13 inxentsü). Inzensu: SP Imit III 52, 4. He Lc 1, 9. Ub 63. Mg PAb 89. JJMg<br />

BasEsc 230. Echag 103 (57 intzensu). <strong>Lar</strong>d 362. EE 1882c, 586. Inzenso: Mb IArg I 159. CrIc 64. Inzentsu:<br />

CatLan 38 (-tsü). Inxensu: Tt Arima 19. Isentsu: MarIl 113. Jnn SBi 158. Zerb IxtS 83. Isensu: Mong 593.<br />

� Beingoan Yaunaren Aingeru bat agertu zitzaion intzentsu-aldarearen eskuin-aldean. Ir YKBiz 2.<br />

� (Con -zko, adnom.). � Egiten diote urrezko, inzensozko ta mirrhazko present andi eder zegokan gisako bat.<br />

Mb IArg I 160.<br />

- INTSENTSU-BELAR (S ap. A � Alth Bot 6). "Cinéraire, insentsu belharra" Alth Bot 6. "(Cineraria), isentsubelharra"<br />

Zerb GH 1933, 115. � Artzamendin urhats guziz ikus ditake itsentsu-belharra, brana zangar guzien<br />

ondoan. Zerb GH 1933, 115.<br />

- INTSENTSU-EGUNEKO. "Intzentzu-egunekua, el vestido para los días más solemnes" Iz ArOñ.<br />

- INTSENTSU(A) EMAN. Incensar. � Agurra egina zion Murtutsi, eta isentsuaren emaiterat ari zen. Lf<br />

Murtuts 27. � (Fig.). Lisonjear. � Behar dereigü intsents apür bat heben eman, diogülarik kasta hartarik zen<br />

Romulus Errumaren ondekidarra. Egiat 275. Horla direnean ikhusten gaizo bi / intsentsu ahurka emaiten<br />

elkharri [...]. Gy 295. Arantzazu agerkarian lotsagarriro eman zionaten intsentsua Matxiñ orri, ta itsuski<br />

maxiatu zunaten euskalduna. Or QA 85.<br />

- INTSENTSU-ONTZI (-untzi T-L; inzensu-o. <strong>Lar</strong>, H (V, G); inzensontzi Añ; isentsuntzi Dv; inzensuntzi H).<br />

Incensario. � Jaiki zaite, inzensu-ontzian sua ipiñi eta jende ari zoazkio. <strong>Lar</strong>d 96. Urhe garbienetik eginen<br />

dituzu azpilak eta gorgoilak, isentsuntziak eta xatak. Dv Ex 25, 29. Jaun erretora jin zitzaion aintzinera,<br />

insentsu-untzia eskuan. Lf Murtuts 27. Haren pintzetak eta isentsuntziak, urre garbizkoak. Bibl Ex 25, 38 (Dv<br />

mukiaren hil-tokiak, Ker autsontziak, Ol mukontziak). � Intsentsu-ontziari eragitea ez da kritika. MIH 137.<br />

intsentsuketa. "Encensement" T-L.<br />

intsentsutoki. "Inzensu toki, encensoir" SP.<br />

intsigi. "Intsigi, erantsi edo erantsigiren guraso, erantzun-en guraso entzun dan lez. Landarea, sustarren bidez,<br />

lurrari intsigiten yako, koipea yantziari, oroldia zugatz-enborrari e.a." EG 1958, 370.<br />

intsigidu, intzigidu (-giu V-och ap. A). � "Inclinarse, enamorarse" A. "Gure amonak intzigiu esaten zun [...].<br />

Ala ere, guk, intzigidu erabiltzen genun berakin izketan: amandrea, norgatik esan dozu diruari intzigiduta<br />

dagoala?" EG 1957, 95. � Bera zoratzeko duin dan daukazun galantasunak / ainbestean intsigidu eban Jauna<br />

zugana. AB Olerk 371.<br />

intsiri. v. intziri.<br />

intsolent. v. insolent.<br />

hintsu. v. heintsu.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

526

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

intsuldatu. v. isuldatu.<br />

intsusa, intsusi. v. 1 intxusa.<br />

intuizio. � Intuición. � Bestetan bezela intuizioa ugaritzen dit edateak. Txill Let 101. Sen apartekoa, susmo<br />

berezia, intuizioa edo musek igorritako doai sotil ori. Vill in Gand Elorri 12. Susmo, intuizio ta antzemate<br />

sakonen errian gaude, beraz. Id. Ib. 14. Erabiltzen ez dugunok ez gaitu intuizio argiak gidatuko. MEIG VIII 104.<br />

Hizkuntz-intuiziora, gure nahiz besterena, jotzen dugun bakoitzean. MEIG VI 118. En DFrec hay 5 ejs.<br />

- INTUIZIOZKO. (Adnom.). � Arro kupidagarriak [dira], berriz, intuiziozko postuladu oietxek arbuiatzen<br />

dituztenak. Txill Let 125.<br />

intuxa. v. 2 intxusa.<br />

intxa (H (BN)), inxa (VocBN � A). "Inimitié, rancune" H. "Intxa, hincha, odio" LE-Ir. � Jende gaistoek<br />

mendekus, inbidias, intxas, intenzio gaistos desarrazioan bidegabean bat persegitzea txarkeries ta mi gaistoes.<br />

LE-Ir. Estorbaturík orí gizónen intxa gaixtos. LE JMSB 86.<br />

intxaba. v. indiaba.<br />

intxarri (V-ple-oroz-m-gip). Ref.: A; Iz UrrAnz; Elexp Berg. �1. "Cencerro pequeño" A. "Intxarrixa, el<br />

cencerro (V-gip)" Iz UrrAnz. v. zintzarri. � Ta, ardi-errenkada / luze ta bustia / --intxarri ta zaunka / argi ta<br />

bustiak / luzeko zuria--, / zugazti ta landa. Gand Elorri 197. �2. "(V-oroz-m), sonajero" A. �3. "(V-gip),<br />

cascabel" A.<br />

intxarrots (V-m ap. A), intxarri-hots (V-gip ap. Elexp Berg). � "Cencerrada, ruido de cencerro" A. "Ardixen<br />

intxarri-hotsa entzuten da" Elexp Berg.<br />

intxatu (AN ap. A � Aq 847 (AN); Lcc (-adu)). � "Abotagar, hinchar" A.<br />

intxaur (V, G, AN-egüés-ilzarb-olza; IC 449, <strong>Lar</strong>, Añ, VocBN, Dv, H (V, G, BN, S)), unsaur (Lcc), untxaur<br />

(msOñ ap. FHV 74), intzaur (BN-mix, S; Urt III 246, Gèze, Lcq 149, Dv, H), inzaur (BN, S; SP, Lecl, Arch<br />

VocGr, VocBN), entzagur (R), entzuur (R), etsagur (R-uzt), etzagur (R), etsabur (Ae), etxa(g)ur (Ae), etxabur<br />

(Ae), exabur (Ae; Dv), etzaur (R), intxoor (G-nav), intxor (V-ger, G-bet-nav), intxur (Dv (V)), intsaur,<br />

intzagur (Ae, R-utz), intzagor (S), intzaor, itxaur (V-gip), itzagur (R; Dv), itzaur (Sal), itzigur (R-is). Ref.:<br />

Bon-Ond 149; VocPir 660; A (entzagur, etsabur, etsagur, etzagur, etzaur, exabur, intxaur, intxoor, intzagor,<br />

intzaur, inzaur, itzagur, itzaur); Lrq (intzaur); Iz R 288 y 308, Als (intxorra), UrrAnz, ArOñ (í(n)txaur); Etxba<br />

Eib; Holmer ApuntV; Echaide Nav 100; Elexp Berg.<br />

�1. Nuez. "Noix. Zorroan abarrots asko, baña intxaur gutxi" H. "Itzaurdunak arririk ez austeko, agiñik ez<br />

xeakatzeko (Sal). Itzaur guti ta arroitu anitz (Sal)" A. "Diversas especies de nueces: [...] b) agimin-etzagur (Ruzt),<br />

[...] nuez cuya cáscara tiene tres partes. c) arran (V), manu-intxaur (V-m), marrubintxaur (G-azp-to),<br />

anpoilla-intxaur, indintxaur (G-to), [...] nuez la más grande [...] g) prantzes-intxaur (V-m), nuez recién<br />

importada, sumamente dura, cuya cortez está toda llena de estrías" Ib. "Intzaur-auher (S; Foix), noix vide" Lh.<br />

"Itzigúr xátra, a comer nueces" Iz R 308. "Intxaur motxalla kastia, variedad de cáscara muy recia. Botakontrarako<br />

intxaur motxalla kastak izaten ziran, eta onenak Txarako sakonekuak" Etxba Eib. AxN explica<br />

eltzaurraren (464) por intxaurraren. v. eltzaur. � Tr. Se documentan estas formas sobre todo en textos<br />

meridionales, ya desde RS; tbn., en la forma in(t)zaur en autores bajo-navarros y suletinos, ya desde Oihenart. En<br />

DFrec hay 7 ejs. de intxaur. � Ysahurr Chipia (1321). Arzam 281. � Urrungo insaurra burua laso, jarrekin<br />

ezekida errikoa laso. RS 344. Inzaur duenak iateko aurkit diro harri hausteko. O Pr 279. Har ezazu zureki /<br />

axuri bat ederrik, / oilo pare bat, leka bat intzaur, / beste leka bat hurreki. AstLas 35. Salsatako zeruak xakin<br />

zeinbat intsaur jo ziran. Acto 220. Olio-mota asko dira, nola diran olibarena, intxaur, liazi ta beste gauz<br />

askorena. AA I 536. Egiten da olioa intxaurrarekin, urrarekin eta pagoaren ezkurrarekin. It Dial 102 (Ur<br />

intxaurragaz, Ip intzaurrez, Dv heltzaurrarekin). Intxaur pin mamitsuak. <strong>Izt</strong> C 137. Inzaur ura. ECocin 50.<br />

Urriñeko intxaurrak ots andiak daukez, / bertara eldu eta benturaz baperez. AB AmaE 309. Ikusi bazinute hunen<br />

min izigarria nolakoa zen! Intzaur eder bat bezen handi eta itsusi. HU Aurp 186. Intzaor tratalantak intzaor<br />

tratü eginen dü. Eskual 7-2-1913, 4. Intxor koskorrak txikitutzeko / ai zer pareja majua. EusJok II 159. Aurtzaien<br />

edo maisuenpean giñala intxaurrekin, buxtarriekin, txoriekin iokatzen genun bezalaxe. Or Aitork 35. Zure<br />

othoitzak etzuen balio intxaur bat ere. Osk Kurl 190 (75 intzaur).<br />

v. tbn. Mg PAb 96. VMg 11. Bil 159. Arr GB 62. Sor Gabon 36. A BeinB 61. Echta Jos 25. Ag EEs 1917, 170.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

527

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

Kk Ab I 61. Tx B 229. Lek EunD 30. JMB ELG 42. Munita 64. Lek SClar 105. Basarri 138. And AUzta 40.<br />

Erkiag BatB 59. Salav 27. Ibiñ Virgil 35. Uzt Noiz 65. MEIG VII 176. Intzaur: Saug 48. Ox 107. Lf Murtuts 8.<br />

Arti MaldanB 196. JEtchep 47. Insaur: Cap (ed. 1893), pról. Intzagor: GH 1926, 468. Itzaur: ZMoso 54.<br />

�2. (V, G; Mic 8r (ins-), <strong>Lar</strong>, Añ, H), unsaur (Lcc), itxaur (V-gip), itzaur (Sal), intxor (G-nav). Ref.: A; AEF<br />

1955, 72; Iz Als 51n, UrrAnz, ArOñ (í(n)txaur); Etxba Eib; Echaide Nav 101. Nogal. "Sagarra 'el manzano' ta<br />

intxorra 'el nogal' ere esaten dirala Altsasun" Iz Als 51n. "Sago-intxaurra, variedad de nogal, que da fruto de un<br />

tamaño mayor que el común. Olan eta Artaitxan ziran sago-intxaurrak" Etxba Eib. v. intxaurtze,<br />

intxaurrondo. � Tr. Documentado únicamente en textos meridionales. � Insaurrak dakusela / tratamentu<br />

deungea / emon oi dau frutea. BBizk 8. Abe nagusijak dira oneek: [...] pagua, lexarra, intxaurra, kastañia [...].<br />

Mg PAb 188. Kalte andia egiten die intxaurrak ura aldatuta dagoen tokiko masti ta soroai. Echve Dev 333.<br />

Beragaitik ikusten dira Gipuzkoako ur bazter eta arkaitztarte ezadetsuetan intxaur eder galantak ain ugari. <strong>Izt</strong> C<br />

152. Intxaur azpian josten jardutea. AB AmaE 418. Intxaur aundi batzuen itzalean. Apaol 22. Intxaur-adarrik<br />

urbillenera / salto egin du biziro. Or Eus 421 (v. tbn. intxaur-adar en NEtx LBB 391). Zeiba izena dun zugaitz<br />

zabala, gure intxaurrik aundienak bañan bost aldiz zabalagoa. JAIraz Bizia 12. Ain sonatua izan dan intxaur<br />

ori, eliza ta erretore etxarteko enparantzan omen zan. Munita 51. Etxe ondoko intxaur gaiñian / txantxangorria<br />

kantari. BEnb NereA 138. Urola-errekak dauzka / intxaurrak eta gaztaiñak. Uzt Noiz 63. v. tbn. EE 1885b, 313.<br />

Ag AL 24. Enb 194. Ldi IL 125. NEtx LBB 92. Alzola Atalak 66.<br />

�3. (V, G, AN), insaur (V; Mic 5r). Ref.: A (intxaur, insaur); Etxba Eib; Elexp Berg. "Agalla en la garganta,<br />

insaurra, que la llamamos nuez" Mic 5r. "Gargüero" A. "Nuez de la garganta. Okotz-peko intxaurra gora ta bera<br />

zerebixan" Etxba Eib. "Intxaurra hasi jako zuen Axierri" Elexp Berg.<br />

�4. "(Gc), chichón, tumor" A.<br />

�5. "Detonador del cohete. Txapliuan intxaurrak eskuetan errementau zetsan, el petardo del cohete [...]" Etxba<br />

Eib.<br />

- INTXAUR-HAGA. "(L, BN, S), gaule à battre les noyers" Lh.<br />

- INTXAUR-ALE. Nuez (unidad). � Urruti dauden gauz aiek beti intxaur alien modura bakan izanik artzen oi<br />

dute pilla galantan itxura. EA Nere bidean 125 (ap. ELok 426).<br />

- INTXAUR-ARBOLA (V-gip, AN-larr; msLond ap. A; etzagur-a. Sal), I.-ZUHAITZ (V-gip). Ref.: Etxba Eib<br />

(intxaur a., intxaur-zugatza); Echaide Nav 101; Elexp Berg (intxaur-arbola). Nogal. "Makiñatxo bat intxaur<br />

arbola bazan gure aldietan [...]" Etxba Eib. v. intxaurrondo. � Intxaur-arbola aundi baten pian. EE 1882c,<br />

379. San Blasko apaiz jaunaren etxea zegoan intxaur arbolaz inguratua. Apaol 69. Intxaur-zugatz azpian<br />

iarrita. Ag AL 55. Garai bateko intxaur-arbola lodien tokian, iru epaitondo motz. Mok 16. Intxaur-zuaitz<br />

aundiak ikusten dira. Munita 50. Etxe inguruan bazituan intxaur-arbol, gerezi, udare, melokotoi eta aranak.<br />

Salav 12. Sartu eban Dukia ate txikittik lorateixan aurrera, eta jarri eban intxaur-arbola baten ostian. Etxba<br />

Ibilt 484.<br />

- INTXAUR-HARITZ. "Intxorraraitza, el nogal" Iz Als 51n.<br />

- INTXAUR-AZAL. a) Corteza de nogal. � Oin edo zapatien neurriko intxaur azala. Astar II 38. Eguzkisarraieran<br />

ainbeste ixera eder intxaur-azal baten sartuten ikustea ei zen gauzerik iku<strong>sg</strong>arriena. Akes Ipiñ 28. b)<br />

Cáscara de nuez. � Mastatantaiak kikoloka eta tostarteko arraunlariak unatuta, etenak eginda, euren intxaurazala<br />

ondo edo zolabageko osin eskerga aretan noiz murgilduko. Erkiag Arran 78. Itsas-urak irakiten diarduen<br />

denporaletan, sartu beitez orduan intxaur-azal ortan, ta bioaz urrutira... Ib. 117.<br />

- INTXAUR-BATZE. "Recogida de nuez, vareando los nogales. Intxaur batzia, uda-azkenian" Etxba Eib.<br />

- INTXAUR BELTZ. "Intxaur beltza (Juglans nigra), nogal negro" Munita 51 (tít.).<br />

- INTXAUR-EGUR. "Madera de nogal. Kaxagintzarako, intxaur egurra, ondo igartutakua" Etxba Eib.<br />

- INTXAUR-ISTER. "Inzauristera, amande de la noix" Lecl.<br />

- INTXAUR JAKIKAI. Nuez de especia. � Juan Sebastian Elcanokoak ekarri izan zituen arteraño etzirala<br />

ezagutzen Españan kanela, klaboa eta intxaur jakikaia edo nuez de especia. <strong>Izt</strong> C 475.<br />

- INTXAUR-JOTE. "Juego infantil con nueces. Baabil intxaur joten neregaz eskolia asi arte?" Etxba Eib.<br />

- INTXAUR-KOSKO. Cáscara de nuez. v. INTXAUR-OSKOL. � Arrautzaren eta intxaurraren azala bitarikoa<br />

izan diteke: gañeko azal gogorra arrautz-koskoa, intxaur-koskoa, ta barreneko azal me ta gardena, arrautzmintza<br />

ta intxaur-mintza deritzate. Zait RIEV 1933, 63.<br />

- INTXAUR-MINTZ. v. ej. en INTXAUR-KOSKO.<br />

- INTXAUR-MOSKAN. "Pericarpio de la nuez" (V-gip).<br />

- INTXAUR-MOSKORON. "Teñido de las manos con la nogalina de las nueces verdes. Intxaur moskoronak<br />

esaten eben intxaur lapurretan ibiltzen giñana" Etxba Eib.<br />

- INTXAUR MUSKATU (<strong>Lar</strong>, Hb (ap. Lh), Lcq 143; unsaur moskadu Lcc), I. MOSKADA. Nuez moscada. �<br />

Espezeria-keta: itze-kanela, intzaur-moskada eta beste. Ardoy SFran 189.<br />

- INTXAUR-NATO. "(V-ger), mancha que deja en los dedos el pericarpio de la nuez" A.<br />

- INTXAUR-OHOL. Madera de nogal. � Pasadan eman zuen eskuz aldakan zegon intxaur-olezko maian golpe<br />

bat. Mb IArg I 256. Intxaur olak jaso andia dabelako beti gauza askotarako. <strong>Izt</strong> C 152.<br />

- INTXAUR-ORBAN. "(V-oroz-arr), mancha que deja en los dedos el pericarpo de la nuez" A s.v. orban.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

528

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

- INTXAUR-ORPO (V ap. A). "Nogal" A s.v. orpo.<br />

- INTXAUR-OSKOL (V-gip ap. Etxba Eib; A). Cáscara de nuez. "Intxaurroskol, cáscara de nuez" A s.v. oskol.<br />

"Intxaur-oskol baten eldu dira Ameriketara" Etxba Eib. � Intxaur-oskol baten sartuta legez gentozan. Ag Ezale<br />

1897, 67b. Intxaur oskol uts batzuk baizen errez itzulastu zituan laster gizon irmez beteriko arrañ-potiñak. Ag<br />

Kr 197. Intxaur-oskol antzeko txabola-aurrean zegon yaun Anbrusi. Or Mi 83.<br />

- INTXAUR-HOSTO. "Inzaur-hosto, feuille de noyer" VocBN (s.v. hosto).<br />

- INTXAURPE (-be Gar ap. H). (En casos locales de declinación). v. intxauspe. � Yçaurpe Elguea (1366).<br />

Arzam 281. � Biaotan zegik lo insaurpetan. "Debajo de nogales". RS 366. Igande-artsaldian gure intxaurpian /<br />

jan gendun ollar ori guztion artian. Enb 178. Intxaurpean bere ipuia kontatu ondoren. NEtx LBB 99. Etxeosteko<br />

errekatxarku ondoko intxaurpearen kerizpetan jesarri zan. Alzola Atalak 57.<br />

- INTXAUR-SALTSA (Lcc (unsaur), Mic 8r (insaur), <strong>Lar</strong>, Añ). a) "Nogada" Mic, <strong>Lar</strong> y Añ. b) Postre<br />

típicamente navideño de nueces, leche y azúcar. "Intxur-salsa, empanada de nueces (V-ger)" JMB OC I 73.<br />

"Ezta intxaur-saltsa bako Gabonik aren etxian" Etxba Eib. "Postre compuesto de nueces mazadas, leche, etc."<br />

Elexp Berg. � Ai ze intxaur saltza gozua! Azc in Ur PoBasc 180 (PB 93 intxaur-saltsa). v. tbn. Azc in Ur<br />

PoBasc 179. � Penitenzia egiteori eztok insaur salsea. Acto 329.<br />

- INTXAUR-ZOKOLIN. Pericarpio de la nuez. � Ezkabi onekin kentzen dira intxaur-zokolinezko zetakak. A EY<br />

I 90.<br />

- INTXAUR-ZUHAITZ. v. INTXAUR-ARBOLA.<br />

- INTXAUR-ZUKU. "Nogada" A DBols. v. INTXAUR-SALTSA.<br />

- INTXAUR-ZUR. Madera de nogal. � Giltza dizditsuz idekitzen du altxariak dauzkan kutxa, bikaña,<br />

intxaurzura, gaiñetik bitxiztatua. Or Mi 98. � Ooltzarako bear zan intxaur zuraje beltz guzia eratu zuan erriburudunak.<br />

Ayerb EEs 1912, 49.<br />

� Etim. Se trata probablemente de un compuesto con (h)ur 'avellana' como último miembro. La sibilante apical<br />

de la forma meridional antigua ha podido nacer por asimilación en el derivado in(t)sausti.<br />

intxaurdi (<strong>Lar</strong>, H (V, G, s.v. eltzaurdi)), intxordi (G-nav), intxaurti (V-gip), intxaurdui (V-gip), intzaurdoi (H<br />

(BN, s.v. eltzaurdi)). Ref.: Iz Als (intxordi), ArOñ (intxaurduixa); Etxba Eib (intxaurti). � Nogueral. "Nogaleda,<br />

var. de intxaustixa. Karakaten ziran intxaurti asko" Etxba Eib. "Intxaurduixa, terreno de nogales" Iz ArOñ. v.<br />

intxausti, eltzaurdi. � Ango intxaurdiak! Ango arizti luzeak! Ag AL 141. Bazter zokoetan egozan alkarturik<br />

orri-mueta asko, [...] pagodikoak, gaztañerikoak, intxaurdikoak. Ib. 108. Neure intxaurdira jatsi nintzan. Ker<br />

Cant 6, 11 (Ol eltzaurdira).<br />

intxaurka. "Intzagorka, intzaurka: 1.º cuillette des noix; 2.º recherche de noix (S)" Lrq.<br />

intxaurraga (SP, H (s.v. eltzaurraga)). � "Lieu abondant en noyers, complanté de noyers" SP. "Intxaur-aga,<br />

paraje donde hay nogales" Ast Apol 99. Parece ser exclusivamente un topónimo. v. eltzaurraga. � Lope de<br />

Ynchaorraga (1475). Arzam 281.<br />

intxaurreta (H, s.v. eltzaurreta). v. intxaurdi.<br />

intxaurrezki. "Nogada" <strong>Lar</strong> y Añ. v. INTXAUR-SALTSA.<br />

intxaurrondo (AN-larr ap. Echaide Nav 101; Arzdi Plant1 275), intzaurrondo (Urt IV 126). � Nogal. v.<br />

intxaurtze, intxaur (2), eltzaurrondo. � Intxaurrondo gerri-zabalen itzalpean jarrita. Mok 11s. Ugalduna ta<br />

zarrak erdiko iru intxaurrondo abartsuen azpian eserita. Zink EEs 1926, 86. Intzaurrondo baten itzalian. Zub<br />

87. Atheko elektrikargi maiteak, intzaurrondoak, baratzeak, orok ongi-ethorri, eta gu oro ixilik. JE Ber 102. Etxe<br />

zabal teillagorria, / aurrean intxaurrondoa. Ldi UO 16. Etxe-atarian intxaurrondo eta gaztañondo trinkoak<br />

baditu. Etxde JJ 8. Enea duk intzaur ondo hori! JEtchep 48. Intzaur-ondo zahar bat, ehun urte hurbil dituena.<br />

Ib. 47. Ego-aizearen arro-aldiak orbel-zurrunbiloa sortu zuan atai-aurreko intxaur-ondoan. NEtx LBB 16. v.<br />

tbn. TAg Uzt 152.<br />

intxaurrore (<strong>Lar</strong>, H). � "Nuégados" <strong>Lar</strong>. "Intxaurrorea, intxaur-orhea, nougat, pâte de noix, d'amandes" H.<br />

intxaurtto, intzaurtto. � Dim. de intxaur. � Huna zertarako gordetan zituan Patxik bere kutxan intzaur<br />

motelak eta intzaurtto ttipi ttipiak. Osk Kurl 77.<br />

intxaurtze (S), intzaurtze (BN, S; Gèze), inzaurtze (BN, S; Lecl, Arch VocGr, VocBN, VocS 138), itzagurtze,<br />

itzagurratze (R), etxagurratze (R), intzagortze (S), intzaortze. Ref.: Alth Bot 15; A (atze, intxaurtze, intzaurtze,<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

529

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

itzagurratze); Lrq (intzagortze). � Nogal. "Atze andiak daude kalako oixanean: lerratzeak, izaiatzeak, [...]<br />

etxagurratzeak (R)" A (s.v. atze). v. eltzaurtze. � Intzaortzek, bagoek eta haritzek badie ere ekhoitzez gaintika.<br />

ArmUs 1893, 25 (ap. DRA). Oren baten heina ibili ondoan, gelditzen da zazpi intzaurtze inguruan zituen bide<br />

kurutze batean. EskLAlm 1898, 3 (ap. DRA). Eztago arbole frutuzkorik, ezbada zomait arantze eta itzagurtze.<br />

Mdg 131. Naiak oro iaurten dutu eta jiten soho bazterreko intzagortze handiaren itzalila. GH 1931, 108.<br />

intxaurzale. � Aficionado a las nueces. � Zutitu da bereala, / gaiñetik jausi-ta, katagorri / intxaur-zalea<br />

bezala. Or Eus 421.<br />

intxauspe (S ap. Lrq; H). � "Abri, ombre, dessus de noyer, intxauspe huntan nintzen gordea" H. � Domicu<br />

Insauspeeco (1203). Arzam 281.<br />

intxausti (S ap. Lrq (s.v. intzaur); <strong>Lar</strong>, H), insausti, intxaustoi (H), intzauzti (S ap. Lrq). � "Nogueral" <strong>Lar</strong>. �<br />

Txiroak dirudi insausti, guztiok arrika beti. RS 467.<br />

� Etim. De in(t)zaur-tze + -di (> *in(t)zaur-s-ti > in(t)sausti, con asimilación en las sibilantes).<br />

intxe (<strong>Lar</strong>, Añ (G), H). � "Sereno de la noche" <strong>Lar</strong> y Añ. Cf. <strong>Lar</strong>: "Serenero, intxekena, intxea kentzeko<br />

estalkia". � "Al sereno, intxean" <strong>Lar</strong>.<br />

intxearka. v. intziarka.<br />

intxeken. v. intxe.<br />

intxentsu. v. intsentsu.<br />

intxera. v. entzera.<br />

intxerik. � Muy, completamente (?). � Erkal-zozolistuak artegatxu, barriz, / intxerik bildurtuta... barriketan<br />

dabiz. Enb 145.<br />

intxeska. v. inxeska.<br />

intxintxorrean. (Expr. adv.). � "(V-m), al cox-cox, andar sobre un pie" A.<br />

intxiritxo. v. intziritxo.<br />

intxitxu. v. intxixu.<br />

intxixatu. v. intxusatu.<br />

intxixu, intxixo. �1. Hechizo. v. etxizo. � Zer intxixo edo enkantu da gurea? Echve OngiB 28. �2. (G-goi,<br />

AN-gip), intxisu, intxitxu, intzizu (AN-gip), intxizu (AN-gip), intxusi (AN-gip). Ref.: SMuj EEs 1921, 54; JMB<br />

OC I 111, MitV 419; EAEL 40. "Intxixua, brujo" (AN-gip) SMuj EEs 1921, 54. "Intxisua, personaje fantástico"<br />

Garate 2. a Cont RIEV 1933, 98. "Es un genio que vive en despoblado o en cuevas. En la región de Ataún dicen<br />

que se trata de un brujo" JMB OC I 111. "Intxixu es el genio a quien atribuyen en la región de Oyarzun la<br />

construcción de los cronlechs" JMB MitV 419. "Parte gaiztoko emakumezkoari sorgiña esaten zaion bezela,<br />

gizonezkoari intzizu edo intxizu esaten zaio Oiartzun aldean" Tx B I 145 (nota del editor). v. itxixo. � Sorgiñ,<br />

lamiñ eta intxixuagaz gauza asko esan litezke. JMB LEItz 99. Intzizu batek aña malezi / bazuben Fernando<br />

zanak. Tx B I 145. Intxixu batek esan omen du / neregatikan sorgiña. Tx B III 41. [Mairubaratzetan] intxixuak<br />

(mitologizko izaki batzuek) lurperatuak izan zirala diote. JMB ELG 90n. Aien [maitagarrien] mutil, intxitxuak<br />

mendiaren erraiak landu ta aientzat leku ta jauregi ederrak egin zizkieten. Eston Iz 43. Intxixua, sorgiña bezela<br />

zen: sorgiña emakumia ta intxixua gizasemia (G-bet).<br />

� Etim. De cast. hechizo; hay tbn. henchizo en una variante popular asturiana.<br />

intxoor. v. intxaur.<br />

intxosa. v. 1 intxusa.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

530

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

intxulsatu. v. insultatu.<br />

intxur. v. intxaur.<br />

1 intxusa (V-gip; <strong>Lar</strong>, Añ (G), Lcq 101, H (G), Arzdi Plant1 276), intsusa (V-m, G-to), intxosa (G-nav),<br />

eltsutsa (AN-5vill), intsusi (G-nav), lintsusa (AN-ulz), linsusa (AN-ulz; Lcq 101 � A Apend), lintxusi (ANegüés-ilzarb),<br />

lintsusi (AN-olza). Ref.: Bon-Ond 147; A (intsusa, eltsutsa, lintsusa); Iz Ulz (linsúse), Als<br />

(intxosí), UrrAnz (intxusía); Ond Bac (intsusi). �1. Saúco. "La [tierra] que después de labrada brota de suyo el<br />

sauco que llamamos intxusa saliparda es también escogida" Ensayo 28. "Sureau" H. Cf. VocNav s.v. linsusa. �<br />

Probinzia onetako [...] zuaitzik ezagutuenak dira aretxa, pagoa, [...] kurkutxa, intxusa [...]. <strong>Izt</strong> C 124. Satorrak<br />

lurra erabili eztezan, satorra dagoan tokian intxusa-adarrak sartzen ditue. A EY I 47. Intxusen kimue egosi, eta<br />

aren lurriñen jarri begik eta [...] sendatzen da begitako miñe (G-goi). Arin AEF 1980, 65. Erromak kentzeko<br />

olio irakiñetan egosi intxusea eta naastu beorrak kanpon eindako simaurre (G-goi). Ib. 63. �2. "(V), espiche<br />

con que se cierra el agujerito de barricas. Beti barriken intxusan dago, siempre está en el espiche de las barricas<br />

(se dice del tabernero aficionado a beber)" A.<br />

- INTXUSA-BELAR. "Intxus-belar (G-to), saúco" A.<br />

- INTXUSA-LORE. "Intxusa-lorea, fleur de sureau" H. � Aundituta aide-miñe daukeneen intxusa-lorak egosi<br />

eta aan lurriñe artu (G-goi). Arin AEF 1980, 63.<br />

- INTXUSA-TXORI (<strong>Izt</strong> C 199, H). "Intxusa-xoria, oiseau de sureau, qui en mange le fruit" H. "Fauvette des<br />

jardins" Dass-Eliss GH 1924, 343. � Intxusa xoria maiz baratzetako sasietan ikusten dugu. Dass-Eliss GH<br />

1924, 343.<br />

2 intxusa (V-gip), intuxa (V-gip). Ref.: A; Iz ArOñ (inttuxan, intxúsaatu). � "Hoceando (se dice de los cerdos y<br />

jabalíes)" A. "Inttuxan ibilli, andar hozando (el jabalí)" Iz ArOñ. "Intxúsaak, las señales del hocear" Ib. v.<br />

induska.<br />

intxusaba. "Postre hecho con nueces, pan casero, harina de maiz, azúcar y canela (V-arrig)" (comunicación<br />

personal de M. Herrán). v. INTXAUR-SALTSA.<br />

intxusaka (V-gip), intxuska (V-gip). � "Intxúsaaka ibilli, hoceando" Iz ArOñ. "Intxuska ibilli, andar no<br />

queriendo hacer una cosa (?)" Ib. Cf. 2 intxusa.<br />

intxusatu (-saatu V-gip ap. Iz ArOñ), intuxatu (V-gip ap. Iz ArOñ (s.v. inttuxan)), intxixatu (-saatu V-gip ap.<br />

Iz ArOñ). � "Inttuxau, hozar (el jabalí). Intxíxaatuta itxi dau" Iz ArOñ. v. induskatu.<br />

intxusi. v. intxixu.<br />

intxuska. v. intxusaka.<br />

hintx-xori. �1. Gorrión. v. burrioi. � Gure arimaren parterik gorenean hintx xoria bakarrik dagoen maneran<br />

egon zaite. "Passer". Arbill IV 12, 5 (IV 12, 1 SP, Mst, Ip eliza (t)xori, Ch karraio, Leon etxe-xori). �2. "Hintz<br />

xori, nycticorax" SP.<br />

intz. v. ihintz.<br />

intzagor, -gur. v. intxaur.<br />

intzaile. v. egintzaile.<br />

intzantu. "(Sal, R), hincharse un animal" A.<br />

intzantura. "(Sal, R), hinchazón. Intzanturadun abereak belar intzeztatuak jatetik antzen txu eta bedatsean<br />

belar berria sortzen denean diaukine eritarzun kau (Sal). Los animales (hinchados) se hinchan de comer hierbas<br />

mojadas de rocío [...]" A.<br />

intzaor, intzaur. v. intxaur.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

531

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

intzarrakala. "(V-ger), grietas" A.<br />

intzatu. v. ihinztatu.<br />

intze. v. iltze.<br />

intzearka. v. intziarka.<br />

intzebagi. v. 1 itzebaki.<br />

intzebagi. v. 1 itzebaki.<br />

intzekarrai. v. itzekarra.<br />

intzen(t)su. v. intsentsu.<br />

intzerka. "(Sal), esfuerzo" A. v. izexka (2).<br />

intzeztatu. v. ihinztatu.<br />

intzi. v. intziri.<br />

intziar (G ap. A; Dv, H), intzigar, inziar (G ap. A; <strong>Lar</strong>), intzier (V-m). �1. "Escarcha casi imperceptible, y se<br />

ve en las hojas de los árboles" <strong>Lar</strong>. "Escarcha" A. v. antzigar. � Gisa onetan zazpi urte igaro zituen, izotz eta<br />

inziarrak, eguzki eta euriak, kazkabar eta beste ekaitz guziak aragian artuaz. <strong>Lar</strong>d 310. Intzak eta intziarrak,<br />

bedeikatu ezazute Jauna. Ur Dan 3, 68 (Bon OOV I 27 intzierra (V-m), intziarra (G)). Intz-yasa amaitu zanean,<br />

lurra, basoan intzigarrez bezela, pikor txe ta biribillez estalita gelditu zan. Ol Ex 16, 14. �2. "(V-arrig), viento<br />

muy frío" A. �3. "(V-oroz), hielo muy fuerte" A.<br />

intziarka, inzurki (Darric ms. ap. DRA). � Arco iris. "(G-azp), intziarka, intxearka, intzearka, inzarka, inzerka"<br />

Bähr OstGip 57. v. tbn. inzirkea, intzirka, intzirki (G-azp) Bähr ArcGip 397. "Intxarka (¿arco del rocío?), es el<br />

arco iris" Garate 4. a Cont RIEV 1934, 57.<br />

intzier. v. intziar.<br />

intziera. v. entzera.<br />

intzigar. v. intziar.<br />

intzina. v. intziri.<br />

intzira. "(Hb), marée" Lh.<br />

intziri (V, G, AN-larr, S; -nz- <strong>Lar</strong>, Aq 1343, Añ (V, G), Lecl, Gèze, Dv, H), intzirin (BN; O-SP 230, SP (+ -nz-),<br />

<strong>Lar</strong>, Dv), intzire (BN; VocBN, Dv), intzira (Dv, A), intzina (G-to; H (G, L, BN)), intsiri (Sal, R), inskiri (R),<br />

inzkuru (R-vid), inzini (B), intzi. Ref.: A (inskiri, intzina, intziri, intzirin, intsiri, intzire, inzini); Mdg 125; Lrq;<br />

Iz ArOñ; Asp Leiz2. � Gemido, quejido. "Gémissement" SP. "Quejido, en los perros y otros animales" <strong>Lar</strong> y Añ.<br />

"Chillido" Aq 1343. "Queja, cuita infundada o poco motivada. Nehor ezta zu bezain urosik eta bethi intzirez<br />

zaude" A. "1.º (Sc), jadeo, ruidos de respiración, p. ej. al arrastrar un madero; 2.º (V), latido de perro" A.<br />

"Inzkuru da gizon batek pezu andi baten azkatako lurretik soinaraino atsaz arroitu egiten diona" Mdg 125.<br />

"Intzírixa batzuk, unos gritos de dolor" Iz ArOñ. "Aullido alegre de perro" Asp Leiz2. v. zinkurin. � Tr.<br />

Documentado en todos los dialectos. In(t)ziri es la forma más frecuente en textos meridionales. Emplean intzirin<br />

Haramburu, Axular, Hiribarren, Orixe, Zaitegi y Mirande (intzirina, con -a constitutiva, en la traducción<br />

labortana de Orreaga, e intzina en Diharassarry). Hay intzira en Duvoisin, J. Etchepare, Oxobi, Lauaxeta e<br />

Iratzeder, intzire en Barbier e Iratzeder, e intzi en Xenpelar. En DFrec hay 7 ejs. de intziri.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

532

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

� Ezin eusi daian orak inziria. RS 380. Hango kantuak, leloak eta bozkarioak izanen dira aiak,<br />

hatsbeherapenak, inzirinak, nigar-xopinak eta arrenkurak. Ax 588 (V 378; 282 (V 188) intzirin). Kea, sua,<br />

garra, negarra, deadarra, ta inziria lastimagarriak baizik an etzan. Cb Eg II 209. Inziri illetazkuak egingo ditu.<br />

Mg PAb 92. Gustija da negarra, garrasija, uluba, zispuruba, aijarija, inzirija eta diadarra. Astar II X. Sentitzen<br />

det onetan / negar-intziria. It Fab 114 (v. tbn. negar-intzira en Gand Elorri 99). Ez ahantz zure amaren intzirak.<br />

Dv Eccli 7, 29. Azotez ebaki ta intzi bat gabe / artu zuen pazientziya. Xe 323. Intzire bat badirudi (BN-baig).<br />

Orreaga 87 (V, G, AN-5vill, S intziri, G-nav, AN-5vill, Ae inziri, AN-araq negar-inziriya, L-sar intzirina bat).<br />

Duda bagarik esan nai ebela uste dot, / nausia ill jakola, aren [txakurraren] intziriak. AB AmaE 363. Azkenian,<br />

hagoniako intzina bat egiten duelarik, (xoriñoa) erortzen da sugearen ahorat. Dih "Lilluratua" (EE 1903, 282-<br />

284, ap. DRA; intzirinak pl. en Dih MarH 296, ap. DRA). Eskualdun laborari etxeak, bat bertzearen ondotik,<br />

intzire-karraska batean, lurrerat badoazi. Barb Sup V. Portutik alkarren gertutzuan arkitzen baziran lenen<br />

irixteko intziriakin, estropadaran [sic] bezela, egiñalako etortzen ziran! Elizdo EEs 1925, 214. Sekulako<br />

intziretan Oxalde. Ox 198. Menditik yatort leunkiro abots baten intzira. Laux BBa 38. Ixo, ixo, lurtarrak, /<br />

entzun gaur ixillik, / Belenen jaiotako aurtxoaren intzirik. EA "Gabon" (ap. DRA). Intzire sarkorra! Iratz 27 (188<br />

intzira). Haren gorputza oro ikara jartzen zelarik, ez zuen ez intzirina bat, ez hats-behera bakar bat ere<br />

itzurtzera utzi. Mde HaurB 99 (en la ed. original (112) intziri). Biaramonean, miñ eta oiu ta intziri, belarriak<br />

betetzen zitizun. Or Aitork 114 (Eus 409 intzirin). Urrundik intziri espirituzko bat elduten jat, ume jaiobarri illa<br />

lako. Azurm in Gand Elorri 221. Patariak, ots ezaguna entzunik, intziri samurra egin eban. Erkiag BatB 95. Ipar<br />

aizeak kale zokoan intziri. NEtx LBB 222. Livre sterling Angleterrako diruak bazuen intziri. SoEg Herr 5-12-<br />

1968, 1. Kantauri itxas-ertzaren aurka datozen olatuak eta haitz-zuloetako haizearen intziria hitzak zireneko<br />

denboretakoa. MEIG IX 139 (en colab. con NEtx).<br />

v. tbn. Kk Ab I 101. Zink Crit 31. Loram 339. SMitx Aranz 19. JEtchep 114. Onaind in Gazt MusIx 153. Vill<br />

Jaink 148. Ibiñ Virgil 104. Azurm HitzB 58. Berron Kijote 139. Casve SGrazi 162. Intzirin: Harb 339 (-nz-). Hb<br />

Egia 61. Zait Sof 21. Intzira: JE Bur 93. Ox 187. Inziri: VMg 50. Inziria: Arr GB 142.<br />

� Zerua, auspez dagon katillu-barrua, / argi-intziritan zijoak galdua. NEtx LBB 209.<br />

� (Uso adv.). � Arnas au Aitagana / dadukat intziri. Or BM 40. Nora zaitut kuku, / maitea, ni emen lagaz<br />

intziri? "Con gemido". Gazt MusIx 181.<br />

- INTZIRI-EGILE. (El) que grita, gime. � Hastez [eskualdunek] izan dugu irri eta intzire egile [...]. Irrieri<br />

eman dugu irri, intzirieri kantu, eta orai irri edo intzire egileak ditugu gure adixkide eta irakurtzale<br />

hoberenetarik. GH 1924, 327.<br />

- INTZIRI EGIN (intziria e. Aq 1432; intziriñ e. Urt I 156). Gemir. � Gero, zerura begiratu, intziri egin ta esan<br />

zion. Ir YKBiz 230. Artaz negar ta intziri egiten zutela. Ib. 498.<br />

- INTZIRI-EROSTA. Lamentación. � Iru egun astun barruko intziri-erosta minberatsua neska apaiñari agertu<br />

eutsanetik. Erkiag Arran 95.<br />

- INTZIRI ETA INTZIRI. Gimiendo repetidamente. � Jon Doni Petri intzire eta intzire entzunik, erraiten dio<br />

bere lagunari [...]. Barb Leg 60. Jon Doni Petri intzire eta intzire. Ib. 60.<br />

- INTZIRI-MINTZIRI. Sollozando. � Urtzoa iduri. Intziri-mintziri, kirrink eta kurrunk, lephoa bulharrean<br />

sartua biribil. SoEg Herr 4-7-1957, 1. � (intzire-mintziretan). � Anhitzetan izaiten zituen buruko min handiak.<br />

Baina intzire-mintziretan agusatzeko orde, geroago eta geiago ikasiz sendatzen zituen. GH 1933, 387.<br />

- INTZIRIZ (S ap. Lrq; Lecl; intziriaz egon Aq 1342; intziriñaz egon Urt I 156). Gimiendo. "Intziriz ari, gémir"<br />

Lrq. � Inzirinaz zaude, etsaiak darraizkitzula. Harb 250. Anima tristeak negar ta deadar adiaz ta inziriaz gora<br />

ta bera. Cb Eg II 205. Zigoña bat gañetik / zan egan pasatzen, / otsoa intziriaz / asten zaio deitzen. It Fab 86.<br />

Bere karga pian leherturik, / lasto-jalea inziriz ari zen. Arch Fab 191. Su bazterrean idorrarazten zituen<br />

athorrak, intzirinaz eta sudur ziztuz. Hb Egia 138. Negarrez eta intziriaz erregutzen ordu osoan egoten ziran.<br />

Arr May 156. Arima herratuak intzirez kanpotik, / berotzera jin nahiz leihoen artetik! Barb Sup 185. Hego hilsistuz,<br />

itsas marrumaz, oihan intzirez, dei minez, / <strong>Euskal</strong>-Herria zu ote zaitut negu gau hoitan auhenez? Iratz<br />

125. Hartzen genduen atseden, / alhargunen intziriez alai. Mde Po 31. Etzitzaigun egoki illeta ua negar-intziriz<br />

ospatzea. Or Aitork 235. v. tbn. Altuna 111. Erkiag Arran 74. Intzirinaz: Arti MaldanB 230.<br />

intzirigile. "Quejicoso, en los brutos, inzirigillea" <strong>Lar</strong>, Añ.<br />

intzirika (V, G, S; H), intzirinka, intzirinaka (L-côte), intziraka, intziriaka (V-gip; <strong>Lar</strong>), intzireka, inskirika<br />

(R), inziniaka (B). Ref.: A (intzirika, intziriñaka, inskiri, inzini); Iz ArOñ (intzírixa). � Gimiendo. "Aullar,<br />

inziriaka asitzea" <strong>Lar</strong>. "Latiendo, chillando" A. "Sollozando" Ib. "Intzírixaka, dando gritos de dolor" Iz ArOñ. �<br />

Sorgin-aldra luze luze luze bat santzoka, uluka, irrintzaka, miauka, intzirika, orroika [...] ikusi nebazan. A<br />

BeinB 57. Mojategiko ate zabal astuna intzirika ireki danean. Ag G 339. Daldara ilhun batekin ikharatzen ziren<br />

eliza zahar zahar hartako paretak, eta, han, ezkila-dorrean, ezkilak intzireka abiatu ziren. Barb Sup 142. Utzak,<br />

zion neskak intzirika, utzak, zion makurtuz eta burruka. Or Mi 56. Orgak patarrari behera intziraka doatzi. Iratz<br />

58 (139 intzirika). Lehenik intzirinka, gero deiadarka, / gero berriz eskainka, azkenekotz joka. Harrazpi Senaremazteak<br />

(ap. DRA). Intzirika zegoen Theresa haren gorputza laztantzen eta musukatzen zuelarik bere eskuez.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 533<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

Mde HaurB 72. Nola agertu zen herrian Belen zure prenda galant hori, intziriaka eta negarrez. Arti Tobera 286.<br />

Abiatzen dire gure beilariak. Batto intzirika eta hasperenka, maunkuka eta andarkoka. Herr 31-3-1960 (ap. DRA<br />

s.v. andarkoka). Aize zakarrarekin basoa eta itsas aldea intzirika daude. Ibiñ Virgil 76.<br />

v. tbn. Lf Murtuts 27. JEtchep 18. Onaind in Gazt MusIx 153. Erkiag BatB 49. NEtx LBB 64. Intzireka: Barb<br />

Piar I 119.<br />

intzirikari (H), intzirinakari (H). � "Qui fréquemment ou longuement pousse des plaintes" H.<br />

intzirikotxez. � (Instr.). Gimiendo (?). � Mandoak, bihurtzen zelarik, / ganibet txistaz kolpaturik, / inzirikotxez<br />

zioen. Arch Fab 79.<br />

intzirio. � Gemido. � Nausiak txakurra zurratzean, inzirio egitea ez zaio gaitz, baña bai marmarraraz orzka<br />

egitea. LE Urt 14 (ms. 6r zinkúria).<br />

intziriti (H), intzirinati (H). � "Plaintif" H. � Atzenez erdiko estalki zurizkatxua, amarra edo txikot intziriti<br />

batek goratu ebaneko. A BeinB 66. Arako txikot intziriti arek Amaren estalkia jaso eta distiraz betea agertzean.<br />

Erkiag Arran 173.<br />

intziritsu (Dv, H), intzirinatsu (SP (que cita a Ax), Dv, H). � "Pleurnicheur" Dv. "Plein de plaintes, qui ne<br />

cesse de se plaindre" H. "Insirinatsu, descontentadizo" A (que cita a Ax, pero v. el ej.). � Handik gara hain<br />

arrenkuratsu, inzirinatsu eta on behar. Ax 250 (V 168).<br />

intziritu (T-L; -nz- Añ (V, G)), intzirinatu (Urt), inziriatu (<strong>Lar</strong>, Añ). � "Adgemere, nigar egin, [...] pleintatu,<br />

intziriñatu" Urt I 156. "Aullar, inziriatu" <strong>Lar</strong>, Añ. "Gemir de animales" Añ. "Glatir" T-L.<br />

intziritxo, intxiritxo. � Dim. de intziri. � Onenbesteko oñaze zulagarrien pean intxiritxo bat aotik atera gabe<br />

irautean. TAg GaGo 99.<br />

intzirki. v. intziarka.<br />

intzirrikatu. v. inzirrikatu.<br />

intzirriki. "Estaquilla de tablas viejas (V-ger)" A Apend.<br />

intzirrikitu.<br />

� Rendija. v. zirrikitu. � Atearen intzirrikitutik begiratu ta aldamenetan jentea ikusi ebanean. Ezale 1897,<br />

2391.<br />

intzirritu, inzirritu. � Rendija. v. zirritu. � Egunsentiko argitasun zurbilla leioko inzirrituetan barrura sartu<br />

zaneko. A Latsibi 11.<br />

intzitatu. v. inzitatu.<br />

intzizu. v. intxixu.<br />

intzugitu. "Atascarse, cegarse un conducto" A Apend.<br />

intzun. v. entzun.<br />

intzura (AN-larr ap. Asp Leiz (intzure); Dv, H), inzpura. � Pantano, lugar pantanoso. "Intzura, ur hil zabalsko<br />

bat" HeH Voc (ap. DRA, pero no lo encontramos). "Lieu marécageux où l'eau est stagnante, marais" H. "Nuestros<br />

molinos sitos en el río Urederra, llamados de Inzura (1396)" CEEN 1978, 252. v. aintzira, lintzura. � Yoan<br />

Pedriz de Baçtan, tenent Inçura (1215). G<strong>Lar</strong>r 154. Fata el ospital de inçura (1293). Arzam 281. � Intzurako<br />

uretan dire enbargatzen braboki. Gy 65. Bustiadura dute izurrite handi, / nola inzpura udan idor dena geldi. Hb<br />

Esk 231. Gibelak zaizkotzite maizenik usteltzen / inzpuretako urez direnei asetzen. Ib. 232. Intzura, ihiztoki edo<br />

ur leku ingerutan bizi direnek egin behar duten gauza bat, premiatsuena (ihes egitea da). Almanaka Berria 1880,<br />

30 (ap. DRA).<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 534<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

� Etim. Puede provenir de lat. insula (REW 4475).<br />

hintz-xori. v. hintx-xori (2).<br />

inual. v. enul.<br />

inubar. v. ilunabar.<br />

inube. v. ainube.<br />

inude (-ñ- V, G; Mic 5r, H (V); -ñ- <strong>Lar</strong>, Añ, H (G)), unide (G-nav, AN-egüés-ilzarb-olza, L, B, Sal; Lcc, Aq 951<br />

(AN); -nh- L, BN; SP, Urt I 145, Ht VocGr 390, Arch VocGr, VocBN, Dv, H, VocB), inure (V-gip; Dv (inhure)),<br />

unude (R, -nh- S; -nh- VocS, Gèze, Dv (S), H), unere, enude (-nh- S). Ref.: Bon-Ond 152; A (iñude, unide,<br />

unude); Lrq (enhüde); Iz To (iñudia), Als (unidí), UrrAnz (iñudía), ArOñ (aiña); Ond Bac (unide); Etxba Eib;<br />

Izeta BHizt (unidea); Elexp Berg (iñude, iñure). � Nodriza (sentidos prop. y fig.). "Ama que cría" Lcc.<br />

"Nourrice, mañua, ünhüdia" VocS. "Iñude, nodriza" Baraib 142. "Kataliñ albokua iñure juan da Bilbora" Etxba<br />

Eib. "1.º nodriza, 2.º la oveja que da de mamar al cordero de otra oveja" Iz UrrAnz. "Aiña sékia, iñude liorra,<br />

criada para cuidar al niño" Iz ArOñ. "Gure lengusua unideakin azi zuten" Izeta BHizt. "Unere, nodriza (AN) Or<br />

EEs 1917, 169" (<strong>sg</strong>. DRA, pero no aparece en dicha pág.). v. amaiñude. � Tr. Documentado en todas las épocas<br />

y dialectos. Un(h)ide (ünhüde en los suletinos) es la única variante oriental (hay, con todo, inüde en CatLan).<br />

Orixe y Mendiburu emplean tanto inude como unide. Los autores occidentales emplean inude (inure en Iraola y<br />

Txirrita). � Don Didago damus Unidea collaciis suis (1168). Arzam 421. Damus unam casam scilicet de<br />

Unidea in Sagues (1168). G<strong>Lar</strong>r SJ 37. La casa de Unidea (s. XIII). Ib. 104. � Baina izan gara eme zuen<br />

artean, unhide batek bere haurrak delikatuki hatzen balitu bezala. Lç 1 Thes 2, 7 (He, TB, Dv unhide, Ol<br />

iñudea; IBk ama). Inudea laztan dauenak, seiari bezuza. RS 55. Nagitasuna da nezesitatearen eta probeziaren<br />

unhidea eta haz-ama. Ax 42 (V 26). Bere bizitze guzian izan duela pobrezia unhide. SP Phil 279. Gelditu zen<br />

aurra añ-iñudearen besotik erori baño len arkitzen zen bezain osoa. Mb IArg II 311. Malur izorra diratekeenen<br />

eta denbora hartan unide diratekeenen. AR 27. Bizio guzien ardagaia ta iñudea. "Fomes ac nutrix". AA III 383.<br />

Nai dezu, nik billatu dizazudan iñude bat, aur orri bular-eman eta aziko dizuna? <strong>Lar</strong>d 65. Goseagaz negarrez /<br />

egonarren sarri, / ezin zan neuretzako / inudea ekarri. Azc PB 339. Aren ama etzebillen ongi, eta iñude bat<br />

billatu bear izandu zuten. Goñi 23. Orain jakindu da, eta eztu artu nai iñork asto-iñuria berak ikusi gabe. Iraola<br />

37. Lürra, gure ünhüde bigünak, / hedatürik dütü bere huntarzünak. Const "Uda" (ap. DRA). Zeguan Madrillen<br />

iñude, etxe aberats batean. And AUzta 62. Gure Fedia-ri kontzen zion inudea duzu. MEIG IX 108.<br />

v. tbn. CatLan 103 (-ü-). fB Ic I 190. Astar II 203. A Ardi VI. Zait Sof 135. Arti Ipuin 84. Iñude: <strong>Lar</strong> DT LVI. Añ<br />

LoraS 50. Echag 187. It Fab 239. Ur Gen 24, 59. Bv AsL 24. Ezale 1898, 66b. IArt Itzald II 55. Otx 83. Munita<br />

145. Or Aitork 404 (227 unide). Alzola Atalak 142. NEtx LBB 34. Iñure: Tx B 86. Unhide: EZ Man I 108. ES<br />

183. Urt Gen 24, 59. Lg I 249. Gy 236. Dv Is 49, 23. Unide: LE Doc 61. EEs 1917, 190. Ünhüde: Tt Arima 72.<br />

Bp I 111. Normandie (ap. DRA). Alth Bot 13. EEs 1917, 190 (unude).<br />

- INUDE-A(I)ÑA. Nodriza. � Bular-ean zedukan unide-aña batek besteren aur bizi bat. Mb IArg II 310. Bai<br />

pozgarria izan oi dala erriko neska-mutillak esnedunenera edota iñude-aiñanera joatea. Erkiag Arran 119.<br />

- INUDE-SARI (G ap. A � Aq). "Salarios de nodriza, iñudesariak (G)" Aq 383.<br />

- UNIDETAKO. "Qui est en nourrice. Unhidetako haurra, enfant en nourrice" Dv.<br />

- UNIDETAN (EMAN, EZARRI, etc.). "Unhidetan ezartzea, mettre en nourrice" Dv. "Unhidetan eman haurra,<br />

dar el niño a la nodriza" A.<br />

� Etim. Formado probablemente con el suf. -(k)ide.<br />

inudego. "Unidego, unideko, état de nourrice" Lh.<br />

inudetasun (-ñ- H), unidetasun (-nh- H), unudetarzun (-nh- H). � "Qualité de nourrice" H. � Gudaritzak,<br />

ezkontzak eta iñudetasunak ere bere ondorengo txarrak badituzte. IArt Itzald II 48.<br />

inudetu (-ñ- V ap. A, que cita el msOch). �1. "Criar" A. v. inutu. � Paris artzain artean iñudetua duzu. Ibiñ<br />

Virgil 36. �2. (H), unidetu (-nh- H), unudetu (-nh- H). "Devenir nourrice" H.<br />

inudetza, inuretza (V-gip ap. Elexp Berg). � Oficio de nodriza. � Itz bi egin-bearrean arkitzen gera zeinbat<br />

kalteren sustraia dan adierazteko gaur dan eguneko askoren iñudetza. Ezale 1898, 66b. Oitzen dira, bata ta<br />

bestea, iñudetzako epean, bestek gauza guztia egiten. Ib. 67a. <strong>Euskal</strong>erriarentzat iru kalte aundi: ordikeria,<br />

odolkidetasuna, iñudetza. EEs 1918, 86. Bere aizpari esaten ziola berak ere iñudetzarako ikasi bear lukela. IArt<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

535

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

Itzald II 56. Iñudetziak bere kontutxuak zituala. Ib. 55. � "Iñuretzakuak, los señores donde sirvió de nodriza.<br />

Iñuretzakuak soñeko asko berandako eta etxekuentzat bialdu izan detsez" Etxba Eib.<br />

inhumanitate. "Inhumanidad, inhumanidadea" Lcc.<br />

inumerable. � Innumerable. � Inumerable izanen dira / kondenatuko direnak / oro egiak balin badira. Bordel<br />

84.<br />

inuminia. v. ilumini.<br />

inun. v. inon.<br />

inuntz. v. iruntz.<br />

inuntza. v. inutza.<br />

1 inuntzi (Bera app., A Apend (iñ-)), iruntzi (G ap. A; -nz- Aq 1389), iuntzi (<strong>Lar</strong> (-nz-), H (V, G)), iguntzi (Gnav<br />

ap. Iz Als; <strong>Lar</strong> (-nz-), H), enuntzi (Bera app.). � "Escoba hecha de otras matas" <strong>Lar</strong>. "Retama (bot.)" A.<br />

"Enuntzi, inuntzi, carrasquilla" Bera app. "Iguntziya, el escobón" Iz Als. Cf. <strong>Lar</strong>: "Brozar, limpiar los moldes,<br />

igunzitu, garbitu"; "broza de impresores con que limpian los moldes, igunzitxo". � Ta ark berriz nola iñunziak<br />

egiten ere dakian, asko daki. GavS 7. Iñunzi onekin / denda au / gaur garbituko det. "Con esta escoba". BorrB<br />

13. Etxe bat sarritan garbitzen bada, erran iunziarekin igarotzen du garbitzalleak. AA I 138. Iuntzi edo erratza<br />

ezpadabill sarritan autsez [...] estaliak daude gelak. AA (ap. H).<br />

- IRUNTZI-BELAR. "(G-to), retama" A.<br />

- INUNTZI LATZ (ANc ap. A; <strong>Lar</strong> � Lcq 146). "Tamujo, arbusto espinoso, erratz latza, iñunzilatza, iziarra"<br />

<strong>Lar</strong>.<br />

2 inuntzi (G-azp). � Hierbabuena. � Iñuntzi ta ezamillo ta kumiñetako amarrenak ordainduta. Ol Mt 23, 23<br />

(Lç, TB, SalabBN, Leon ment(h)a, He, Dv, Ur, Samper, IBk, IBe menda, Hual, Echn belar on, Ip ahamenta, Or<br />

batan-belar).<br />

inuntzi. v. 1 iuntzi.<br />

inhur. v. inor.<br />

inura-manura. v. indura-bandura.<br />

inure. v. inude.<br />

inurkin. v. inaurkin.<br />

inurri (V, Sal, S, R; Lcc, SP (-nh-), Mic 7r, <strong>Lar</strong>, <strong>Lar</strong> Sup, Aq 1307, Mg Nom 66, Añ (-ñ- V), Arch VocGr (s.v.<br />

xinhaurria), Gèze (iñhü-), Dv (+ iñh- (S), iñ- (V)), H (in- (V), iñ- (G), iñh- (S), inh-), ZMoso 68), inaurri (SP -<br />

nh- (s.v. inhurri)), indurri, inyurri (V-ger), inihurri (BN-mix), unurri (R-is; Dv (ünhü- S), H (-nh- S)), uñurri<br />

(üñh- S), unurru (üñhürrü S), ginhaurri, eñurri (R). Ref.: VocPir 524; A (iñurri, ünhürri); Darric RIEV 1911,<br />

20; Lrq (ünhürri); Sch RIEV 1912, 104; EI 385; ContR 522; EAEL 98. �1. Hormiga. "Aluda, hormiga con alas,<br />

[...] inurri egaatsua" <strong>Lar</strong>. "Inihurri, nom mixain de la fourmi" Darric RIEV 1911, 20. "Ginhaurri arroltzeak<br />

oinetan, avoir les œufs de fourmis sous les pieds, ne pouvoir tenir en place (Hb)" GH 1929, 87. v. txindurri. �<br />

Tr. Documentado desde Refranes y Sentencias, es usado por autores vizcaínos y suletinos; en el s. XX tbn. lo<br />

emplea algún guipuzcoano como T. Aguirre. � Acenari Sancoiç de Inurra (1053). Arzam 282. � Inurriari<br />

arraio. RS 183. Inhurria, sarri hilzekotan, hegaldun egin zedin, eta ez hegazti gertatzekotan. O Pr 278 (SP lo<br />

recoge en su dicc. como inhaurri). Bere zori gaitzean inhurriari hegalak sortu zitzaizkan. Ib. 278 (v. tbn. inurri<br />

para el mismo refrán en RS 526). Ara, zelan, zantar txikiak izan arren, iñurriak ze kalte andia egiten daben. Añ<br />

LoraS 108. Auxe asko izango dau ezagututeko eztala luurreko inurri bat beste. Astar I 31. Inhurriari kukusoa<br />

txipiño iduri ziozu. Arch Fab 183. Iñurrijen artian batzuk dira arrak, bestiak emiak, bestiak ez arrak ez emiak.<br />

Ur Dial 30 (It txingurri, Dv xinhaurri, Ip iñhürri). Iñurrijak lez, ugari dabilz bertan <strong>guda</strong>-mutil karlistak. Kk Ab<br />

I 92. Inurria bezela, beti lanari lotuta. TAg Uzt 315.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

536

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

v. tbn. fB Ic I 3. JJMg BasEsc 86. BiblE Prov 6, 6. Iñurri: Otx 47. Inihurri: Tt Onsa 82. Ünhürri: Egiat 212.<br />

CanBel (ap. DRA). Const "Uda" (üñhürri; ap. DRA). Indurri: EgutAr 16-1-1959 (ap. DRA).<br />

�2. (AN-larr ap. Asp ANaf; <strong>Lar</strong>). "Calambre, inhurria" <strong>Lar</strong>. "Cosquilleo, hormigueo" Asp ANaf.<br />

� "Xinhurriak, xingurriak, iñurriak, au pl. fourmillement" H.<br />

�3. (Urt), unurri (A). "Amusus, [...] deusik eztakiéna, geldóa, inurríja" Urt II 71. "Üñhürri, torpe, embotado"<br />

A. Cf. VocNav: "Iñurri, despectivo que aplican al que tiene poco "enanzo" para trabajar, al que no adelanta en la<br />

labor (Salazar)".<br />

�4. "Lista de las variedades más conocidas del castaño frutal: [...] zubilagia, clase fina y buena para cocida.<br />

Atalua, no tan fina, se come asada. Iñurria, idem. (V-gip)" AEF 1927, 107. "Iñurriya, la clase de castaña (ona<br />

omen da); bi dira: iñurri zuriya ta iñurri beltxa (au omen da onena)" Iz To. "Iñurrixa, la clase de castaña buena y<br />

la más temprana (V-gip)" Iz UrrAnz. "Iíñurri-gastañia" Iz ArOñ (s.v. eiñurrixa). "Iíñurrixa, la clase de castaña<br />

buena" Ib. "Inurri, castaña ni tardía, ni temprana, de erizo muy áspero" Ond Bac. v. einurri. � "Uñurri, fruto<br />

comestible de cierto árbol ("gurrillon" esaten diote erderaz arbolari ta aleari)" Iz R 294.<br />

- INURRIAK HARTU. "Iñurriak artu, dormirse miembros" A Apend. "Inurriak artu, dormirse los miembros<br />

(AN-5vill)" A EY III 280. v. inurritu.<br />

- INURRI-ARRAULTZAK OINETAN. "Inurri arroltzeak oinetan, ne pouvoir tenir en place" Hb GH 1929, 87.<br />

- INURRI-BELAR (unhurri-b. H). "Gouet, arum" H. � Keder egur, iñurri-belar ta artille gorritua artu ta yaurti<br />

bitza bigantxa erretzen dun surtara. "Hyssopum". Ol Num 19, 6 (Dv hisopoa, Ker isopua).<br />

- INURRI BELTZ. v. supra (4).<br />

- INURRI-MADARI (V; ünhürri-madari S). Ref.: A; Lh (madari). "Peras que saben a hormiga" A.<br />

- INURRI-OSKI. "Xinhori-oskia, inhurri oskia, fourmilière, terre soulevée par le travail des foumies" H s.v.<br />

oskia.<br />

- INURRI-HOSTO (ünhü- S ap. A; Foix ap. Lh, Alth Bot). "Gouet, üñhüri ostua" Alth Bot 8. "Aro, yaro. litm.,<br />

hoja de hormigas" A.<br />

- INURRI-TOKI. "Üñhürritoki (S, Foix), fourmilière" Lh. v. inurrostoki.<br />

- INURRI ZURI. v. supra (4).<br />

inurridura (VocBN, Dv (BN, S), H (s.v. xinhaurri)). � "Engourdissement" Dv.<br />

inurrimendi. � Hormiguero. � Zu bazuaz basora, eta an idoroten dozun iñurri-mendi bat ostikuagaz jo ta<br />

apurtu egitten dozu. Euzk 1930, 359.<br />

inurritegi (iñu- Añ (V)), inurtei (Lcc), � Hormiguero. v. inurritza.<br />

inurritu (Urt V 410 (iñ-); -nh- SP � Dv, VocBN, Gèze, H (BN; s.v. xinhaurri)), inaurritu (SP -nh-), unurritu (nh-<br />

S), uñurtu (uñh- S). Ref.: A (üñhürtü); Lrq (ünürritü). � "Fourmiller. Inhaurritzen zaizkit eskuak" SP.<br />

"Iñhürrit, engourdir" Gèze. "Entumecerse, dormirse miembros" A. � Uñhurtzen hasirik ditiak aztalak, eman<br />

ezaguk ahairea berhala, dantza ditzan guztiak mutxikoak. Ziber [?] 33 (ap. A).<br />

inurritza (Añ (V)). "Hormiguero" Añ.<br />

inurritze, unurritze (R-uzt). � "Uñurrítze (onela deitzen diote arbola orri [gurrillón])" Iz R 294. Cf. inurri (4).<br />

inurrostoki, inhurxtoka (H (S)), uñhurrostoki (üñhü- S ap. A), unhurstoki (ünhür- S ap. Lrq), uñhustoka<br />

(üñhüstoka S ap. Lh; Foix ap. Lh), uñhurxtoka (H (S)). � "Fourmilière" H (s.v. xinhaurri) y Lrq. "Hormiguero,<br />

montoncito de hormigas" A. v. inurritegi. � Ikhusten dira gizonak, emaztiak, haurrak, uñhürriak<br />

unhürrostokon [sic] bezain thian harat-hunakatzen. Gazte 1958 (7) (ap. DRA s.v. uñhurri).<br />

inhurxtoka. v. inurrostoki.<br />

inusi. v. 1 inausi.<br />

inusi-bedar. "Iñusi-bedar (V-m), cierta hierba" A.<br />

inuska (V-ple-m, G-azp). Ref.: A (iñuska); A Morf 149. �1. "Huraño, esquivo, espantadizo" A. Cf. inau<strong>sg</strong>abe.<br />

� Amaika zikillada egin bere bai, bidean, idisko iñuskeari, min emonaren emonaz errazoipean jarri nai bai<br />

leben. Erkiag BatB 51. Bakartadeak utziaz, iñuska ta izutia izateari uka egiñaz. Ib. 78. �2. "(V-m), fatuo" A.<br />

�3. "No podado (V, G)" A Morf 149.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

537

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

inusteri. v. inusturi.<br />

inustria. v. industria.<br />

inustu. v. 1 inausi.<br />

inustularri. "Juztularri (V-gip), piedra, granizo grande" A.<br />

inustuleuri, justuleuri (V-gip ap. Iz ArOñ), juztuleuri (V-och ap. A), fustuleuri (V-gip (FSeg) ap. A). �<br />

"Lluvia de tronada" A.<br />

inustulodei. "Juztulodai, juztulodei (V-ger-och), nube atronadora" A.<br />

inusturi (V, G; -ñ- <strong>Lar</strong>, Añ (V), <strong>Izt</strong> C 235, H (V, G)), ihusturi (V-ger; ius- <strong>Lar</strong>, Añ (V), H (V, G)), inuzturi (Dv<br />

(V, G)), inusteri, fusturi (V-gip; FSeg ap. A), yusturi, yuzturi, justuri (V-gip; Añ (V)), juzturi (V-ger-arr-ochgip),<br />

jostai (G-nav),busturi, fostai (G-nav), yostoi, jostoi (G-nav), dusturi (DRA). Ref.: Bon Trueno 415; A<br />

(fusturi, inusturi, jostoi, juzturi); Gárate 2. a Cont RIEV 1933, 98; Iz ArOñ (jústuixak), Als (ódaiyá); Holmer<br />

ApuntV; Garbiz Lezo 4 (fostai). � Trueno; relámpago, rayo. "Así el trueno se designa con estas palabras: [...]<br />

ihusturi, yusturi, yuzturi, yostoi, iñusteri, iñusturi, ihulgi" JMB OC I 389. "Jústuixak be badiardu, el trueno" Iz<br />

ArOñ. "Busturi, trueno (V) Bonaparte, ms. Lacombe" DRA. v. ihortziri, trumoi. � Iusturiaen atzean euria. RS<br />

201. Onetan, asi zirean trumoi ots arrigarriak, oñeztu justuria oñaztargi bildurgarriak. Añ MisE 143. Turmoi<br />

eta iñusturi izugarriak batetik eta kazkabarra eta arria bestetik. <strong>Lar</strong>d 70. Justuri batek alako otsik / ez dau iñoz<br />

atera. AB AmaE 10. Ala adierazten digute beintzat iñusteriak eta tximistak euskeraz dituzten izenak [...]: yusturi,<br />

iñusturi, iñusteri. JMB ELG 82. Eskatu zuek Yauberi yuzturi ta agetaren amaia. Ol Ex 9, 28 (Ker trumoi). Yoan<br />

ordukoxe, itxumustuan, iñusturiak burrunba erausitzen du. Zait Sof 146. Laister eramango bai-nau Tzeu-ren<br />

iñusturi egadun orrek. 'Trueno alado'. Ib. 147. Ori esaten jarduten giñan justuria zetorren danien. And AUzta<br />

65. v. tbn. Iñusturi: Or Tormes 37.<br />

- INUSTURIA JO. "Justuixa jo dau, ha tronado" Iz ArOñ.<br />

- INUSTURIKETAN EGON. Relampaguear. � Gaurko egunean ere atalondoan galtzairuzko aizkora jarri oi<br />

da auaz gora, iñusteriketan dagonean, etxea oñaztarretatik zaitu dezan. JMB ELG 83. Iñusteriketan dagonean<br />

jartzen dute ori orrela. Ib. 84.<br />

inutaita, unitaita, unhidaita (L? ap. A; Dv, que cita a Mih). � "Père nourricier" Dv. � Jesusen unhit aita,<br />

haren haurtasunaren begiratzaillea eta gobernaria izatu dela [Josep]. Mih 289. Erregeak izanen dira zure<br />

unhidaita eta erreginak zure unhide. "Nutritii tui". Dv Is 49, 23 (Ol azle, Ker ume-zaiñak).<br />

inutama. � Nodriza. � Iñutama ez dezadan utzi, beintzat, albora. Or Poem 551.<br />

inutaur (G-to ap. A), unitaur (L, BN ap. A; unhit-haur SP � Dv, H), enutaur (-th- S ap. A; Foix ap. Lh),<br />

unideaur (Sal ap. A), unudeaur (R-uzt ap. A). � "Niño de teta" A. "Niños que se crían con nodriza" Ib. v.<br />

BULARREKO HAUR. � Guziak, mutil eta neskak, / iñutaur ta gizon buruzuriak, / landan ezpatak yoko ditu. Ol<br />

Deut 32, 25 (Dv bulharreko haurra, Ker bularreko ume). Sehaskan dagoen inut-aurrari lepoa tinkatzea. Mde<br />

HaurB 7.<br />

inutaurride, unitaurride (BN-baig ap. A). enutaurride (Sc ap. A; Foix ap. Lh). � "Hermano de leche" A. �<br />

Manahen, Herodes tetrarkaren unhithaurridea. Dv Act 13, 1 (He haz-anaia).<br />

inutil. � Inútil. � Ebanjelioa eta haren ezagutzea gabe guziak gara inutil eta bano. Lç Adv ** 5v. Errazue,<br />

zerbitzari inutilak gara, egin behar genduena egin ukhan dugu. Lç Lc 17, 10 (He inutil; TB, Dv, Leon ezdeusak,<br />

Ol txatxar, IBk hutsal). Zure nekhe eta trabaillu guziak inutillak izanen dire. He Gudu 152. Juja dezazuke zure<br />

kofesioak inutilak eta kaltekorrak izatu direla. Brtc 169. Badea deusetarako? / Karga inutil bat ez dea? Gy 186.<br />

Eztela behar mintzatü gaiza inütilez. CatS 86.<br />

v. tbn. Tt Onsa 151. Ch III 54, 11. CatLav 306 (V 151). CatLan 117 (-ü-). Monho 102. Dh 263. Xarlem 596.<br />

- INUTIL(A) IZAN. Ser inútil (aux. 3.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 538<br />

mende.<br />

a pers.). � Baina inutila zen haren exhortazionia. Tt Arima 125. Gure<br />

berthute güziak eta gure obra hunak inütil baitira bizitze eternalarendako. CatLan 79. Inutil laiteke ere zenbait<br />

denboraz, zenbait urthez berthutearen pratikatzea, finerainokoan iraun behar du Jainkoaren amodioak. Brtc<br />

252. � (Aux. trans.). � Inütil ükhenen dük / sekurs galtatzia / hire trunpetaren / heben eragitia. Xarlem 357. Eni<br />

deüs eraitia / inütil dük ükhenen. Ib. 682.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

inutilkeria. � Fatuidad. � Ezdeuskeriei eman diotet ene haurtasuna, erhokeriei ene gaztetasuna, inutilkeriei<br />

ene gainerako denbora. Brtc 81.<br />

inutilki. � Inútilmente. � Mihia inutilki eta auferretan trabaillatzen dela orazionian bihotza ezpadugu othoiez.<br />

Tt Arima 31. Ezen hori denbora galtzea eta inutilki khexatzea liteke. He Gudu 158. Hanbat denbora gaizki edo<br />

inutilki enplegatuak. Brtc 118.<br />

inutsein (V-och-m ap. A; H (+ -ñ-)). � "Niño de pecho" A. v. inutume. � Kendu eban inutsein egijazkua ta azi<br />

eban beste ume bat aren lekuban. fB Ic I 190.<br />

inutsi. v. inotsi.<br />

inutu (-ñ- Vc, Gc ap. A), unitu (A Apend). � Criar, alimentar (sdos. prop. y fig.). "Iñutu, poner con nodriza a la<br />

criatura" Mg PAbVoc 230. "Criar niños ajenos" A. "La significación exacta de unitu, es pues, 'nutrir'" Or EEs<br />

1917, 168. v. inudetu. � Erregiñak berak iñututen dau edo bularra emoten dautso umeari. Ezale 1898, 77b.<br />

Eragidazu, eragidazu, / laister aziko naitzazu; / azi-saria kolkoan daukat / ongi unitzen banazu. EEs 1917, 168.<br />

Aur bat nire seme bezelatsu iñutzeko eman zenidala ez al zera gogoratzen? Zait Sof 89. Ura nere gogoz sortu ta<br />

nere bularretan iñutzetik kendu ta atzerriraturik urrunera baitzuten. Ib. 31. Paul pozak iñutzen du. Or Aitork<br />

411. Israel beti egiazko ianariz unitzen dun eskualde ugari eziñ-aitu artara. Ib. 231s. Ez al derizkiozu egizko onindarrak<br />

sortuz ta unituz jainkoen adiskide egingo dala? Or in Zait Plat 155. Gatzur guriarekin iñutu itzatzu<br />

Espartako txakur-kume azkarrak. Ibiñ Virgil 102. � (Aux intrans.). Alimentarse. � Olako uskeriekin iñutzen<br />

nintzan. Or Aitork 62.<br />

inutume (V-och-m-gip; FSeg ap. A). Ref.: A; Iz ArOñ. � "Mamón, criatura con nodriza" A. "Iñútume, niño<br />

criado por nodriza" Iz ArOñ. v. inutsein.<br />

inutza (H), inuntza. � "Nourrissage, office de nourrice" H. � Eta zeinbat ama ekusten ez dituzu etaraten<br />

ditubenak beren aurrak inuntzara ukaturik Jaungoikoak aientzat emuten deusten sustentu ugaria? msOñ 205r.<br />

Nola gurasoak utzi dezake aurra [...] borten etxean, edo errien kontura, ezpada oetan zerekin irozo onelako<br />

aurren iñutzak eta azierak ezkatzen duana? AA II 74.<br />

inutzaile. � Nodriza. v. inude. � Oliondo muskerraren abarra, aur iñutzallea; beraren indarra zar-gazte batek<br />

ere eluke ausiko eskuz. Zait Sof 126.<br />

inutztute. v. irunzte.<br />

inuxente. v. inozente.<br />

inuzar, inuxar (V-ger ap. A), inizar. � "Iñuzar, iñizar, hozar" A Apend. (Es evidente que Azkue no da la expr.<br />

verbal completa). v. induskatu, intxusatu.<br />

inuzente. v. inozente.<br />

inuzturi. v. inusturi.<br />

inxa. v. intxa.<br />

inxen(t)su. v. intsentsu.<br />

inxeska (BN ap. A � VocBN � Dv), intxeska (H (BN, S)). � "Étirement des membres après un temps de<br />

repos" Dv. "Desperezo, acción de desperezarse"" H.<br />

inxeskatu (BN ap. A � VocBN � Dv), intxeskatu (H). � "S'étirer" Dv. "Desperezarse" A.<br />

inyezio. v. indizio.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

539

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

inyurri. v. inurri.<br />

inzarka, inzerka. v. intziarka.<br />

inzaur. v. intxaur.<br />

inzeminatur. � Inseminador (que hace la inseminación artificial). � [Behia] goizean susaldu balinbada,<br />

inzeminaturra arratsaldean pasatuko da. Herr 28-8-1958, 3.<br />

inzendio. � Incendio. � Milagro asko [egin ditu] sualdi, inzendio edo erretzeko peligroetan. Cb Just 131.<br />

inzensonario. � Incensario. v. intsentsario. � Beste su bat inzensonarioan ipiñi eta inzensatzen ari zirala,<br />

tabernakuloan bertan ilda gelditu ziran. <strong>Lar</strong>d 85. Artarako zan aldare gañean egindako su bedeinkatutik<br />

inzensu-ontzi edo inzensonarioan ipiñi zedilla. Ib. 85.<br />

inzentsu. v. intsentsu.<br />

inzerdi. v. izerdi.<br />

inzeso. v. intsentsu.<br />

inzesto. � Incesto. � Adulterioa, inzestoa, sakrilejia, arnegiak [...] eta bertze bekhatiak hemen dira. Tt Onsa<br />

21. Jondoni Paulok eman zioen induljenzia Korinthako inzestoan erori zenari. CatLav 306 (V 152).<br />

inzilari. v. ehiztari.<br />

inzileri. v. ehiztari.<br />

inzini. v. intziri.<br />

inziriatu. v. intziritu.<br />

inzirkonzisatu. � (Part. en función de adj.). Incircunciso. � Yende buru gogorrak eta inzirkonzisatuak bihotzez<br />

eta beharriez, thematzen zarete bethi Izpiritu Sainduaren kontra. TB Act 7, 51 (He zirkonzidatu gabetako, Dv<br />

ingurebakigabekoak, IBk jentil zaretenok).<br />

inzirrikatu (V ap. A), intzirrikatu. � Rendija. v. zirrikitu. � Eztago ez itxirik / guretzat maratillarik, / ate<br />

inzirrikatuba / da bide adjutuba. Mg PAb 98s. Emaztea egoan ate-ondoan intzirrikatutik begira zelatean. Ezale<br />

1898, 365a.<br />

inzirritu (V-ple-arr-oroz, G-azp ap. A), intzirritu (H). � Rendija. "Fente, ouverture" H. "Hendidura" A. v.<br />

zirritu. � Dauka inzirritu bat kare-arri pin-piñean. <strong>Izt</strong> C 66. Neure leioko inzirrituak / illun-abarran begiak. A<br />

BeinB 47.<br />

inzirritu. v. intzirritu.<br />

inzitamentu. "Incitamiento" Lcc.<br />

inzitatu (Lcc -adu), intzitatu. � Incitar. � Ezen manamendu haur minzo dela gogorik egin gabe-ere nehoren<br />

bihotza kilikatzen eta inzitatzen duten guthiziéz. Lç Ins D 8r. Inzitatzen gaituelarik gure haragiaren zebatzera eta<br />

mortifikatzera. Lç ABC I 6r. Ezen Jaiñkoaren Graziak edo Borondateak intzitatzen eta gonbidatzen du gure<br />

Arima orai bertute batera, gero bertze batera. He Gudu 90.<br />

inzitazale. � Incitador. � Martha, inzitazalea, probokazalea. Lç Decl Mm 4r.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

540

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

inzkuru. v. intziri.<br />

inzotz. v. izotz.<br />

inzpektor. v. inspektore.<br />

inzun. v. entzun.<br />

inzurki. v. intziarka.<br />

iñhañi (S ap. A; Foix ap. Lh), iñharñi (Sc ap. A), iñhiñi (S ap. A). � "Iñañi (S): 1.º gotita. 2.º Iñhani, un poco"<br />

A. "Iñhiñi, un poquitín" Ib. "Ardo zuri-iñarñi bat, una gotita (un poco) de vino" Ib. Cf. 1 inar (3, 4).<br />

iñar. v. enara; gihar.<br />

iñardausi. v. inarrosi.<br />

iñardun. v. jardun.<br />

iñharñi. v. iñhañi.<br />

iñartu. v. ihartu.<br />

iñartzi. v. inartxi.<br />

iñasibedar. v. inasibelar.<br />

iñastor. v. 1 iraztor.<br />

iñatu. "Brillar (BN)" A Apend.<br />

iñaut. "Surnom donné au soleil. Iñaut egur egiten ari zaiku, Arnaud coupe du bois (se dit le matin quand la<br />

journée s'annonce chaude)" Lh.<br />

iñax. v. ihes.<br />

iñaztor. v. 1 iraztor.<br />

iñer. v. gihar.<br />

iñeresagu. v. ENARA-SAGU.<br />

iñertu. v. ihartu.<br />

iñes, iñex. v. ihes.<br />

iñestor. v. 1 iraztor.<br />

iñestor. v. 1 iraztor.<br />

iñeztura. v. oinaztura.<br />

iñezturaka. v. oinazturaka.<br />

iñibri. v. jinebra.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

541

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

iñhiñi. v. iñhañi.<br />

1 iño (H, A). �1. "Son strident que rend une charrette dont l'essieu tourne d'une pièce avec les roues" H.<br />

"Gruñir" A. Tanto Harriet como Azkue citan el ej. de RIs. � Idiak erausi bearrean gurdiak iño . RIs 49.<br />

�2. "Iñoa (V, G), braiment de l'âne. Iñoaz dago astoa" H.<br />

2 iño. "ñ (ñ español en peña, tañer, añil, leño, ceñudo) [nombre] iño" AG 827. "ñ, vigésima tercera letra del<br />

agaka euzkériko, su nombre es iño. Representa un sonido diminutivo" BeraLzM.<br />

3 iño. � (Interj.). � Bai ondo ibilli! Iño!... estuen nago igandia eldu arte. Kk Ab I 10. Iño! --diño Kaxkurriok<br />

berekautan-- esan da ein gañera! SM Zirik 120. --Sermorik [sic] egon da? --Bai, ederra gaiñera... Iño! A izan<br />

dok sermoia! EgutAr 15-1-1962 (ap. DRA).<br />

iñoka. �1. "(L-côte), a coces" A. � Abreari bademo han sartzeko lizentzia, / hau laster iñoka dabill alegera<br />

guzia. "Se rue". Gy 85. �2. "(B), sacudiendo la cabeza" A.<br />

iñolaze. v. INOLAZ (ERE).<br />

iñorant. v. inorante.<br />

iñorkin(e). v. inaurkin.<br />

iñote. v. inaute.<br />

iñotz. v. iruntz.<br />

iñul. v. enul.<br />

iñulabar, iñular. v. ilunabar.<br />

iñularre. v. ilunabar.<br />

iñundo. v. INONDO (s.v. inon).<br />

iñurrondoko. v. ilarrondoko.<br />

iñuska. v. induska.<br />

iñustarbi. v. irustarbi.<br />

iñustu. v. industu.<br />

iñute. v. inaute.<br />

io. v. eho; igo.<br />

*-io-. � (Sólo se documentan formas conjugadas). Decir. � Tr. De uso gral. � Bada, neure maitia, nik diotsut<br />

egia. E 181. Zerren diozu seketorik / oi andraetan ez dala? Lazarraga 1175r. Ene jauna, zer diostazu? Ib. 1197r.<br />

Orduan dioste Iesusek, Zuek guziok gau hunetan skandalizaturen zarete nitan. Lç Mt 26, 31. Hauk dirade, diot,<br />

hazia enzuten dutenak. Lç Mc 4, 18. Antoniok diona bada, [aita] estuko da. (Azpeitia, 1622). ConTAV 5.2.9, 126.<br />

Zer dio suthundokoak? Zer baitio suthaitzinekoak. Saug 116 (tbn. en O Pr 434). Zerren diñoe doktoreak goxeti<br />

xaigitea dala ona. Mic 13r. Pilatus gobernadorea / bakharrik zaio mintzatzen; / gero diotsa: "hunen baithan /<br />

eztut faltarik kausitzen". Gç 85. Jauna, badakizu, zion ark, begitan artuak daduzkadala onelako egunetako<br />

apainket arroak. Mb IArg I 74. Horra zer diodan, horra zer nioen, eta bizkitartean hunela mintzo nintzen<br />

denboran bekhatu egiten hari nintzen. Brtc 150. Guzurra diñozu. Mg PAb 48. Astia hartzen duzu bertze gauza<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

542

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

guzietako; eta eztuzula, diozu, giristino on izateko. Dh 218. "Zergatik, bada", aitari ziotsan, "kulpa gabeko<br />

Dabiden odola isuri nai dezu?" <strong>Lar</strong>d 167. Bada nik lagunak kristiñau guztien artean euki bear ditugula diñotsut.<br />

Ag AL 135. Guk zer diogun jakin nai lutekenak. Goñi 82. Eta, zer diñoe ba papelok? Kk Ab 104. Scribitur ad<br />

narrandum, zioen lehen mendean Quintilien batek. Zerb Azk 71. Zenbait adierazleen ausardia: guk dioguna da<br />

egia. Or Aitork 366. Lapur bat eta gaizkillea dala diñotsut. Bilbao IpuiB 125.<br />

hio. v. hiro.<br />

iodo, ioda. � Yodo. � Potaza eta ioda, orotan kokatua. JE Med 77. Alkoletan euneko 10 yodo urtu ezkero,<br />

yodo-ura egiten da. GJaur Kimia 79. Tintura-yodoz igurtzi eta zapi batekin lotuta. Salav 12.<br />

ihoiz. v. inoiz.<br />

ioki. v. 1 illoki.<br />

ihola. v. inola.<br />

iholde. v. uholde.<br />

iomen (<strong>Lar</strong>, H). � "Fama", "gloria, fama, gran nombre" <strong>Lar</strong>. v. ahomen. � Zer deust niri gelditutia bizirik, illda<br />

badago nire iomena? "Honor". Iza EE 1881a, 166.<br />

ihon. v. inon.<br />

ionzi. v. 1 iuntzi.<br />

ihor. v. inor.<br />

ioratu. � Emeretzi urte ta / bat gehiago ditu [zaldiak]; / daukan itxurerako / aiek sobre ditu, / zarragoa dalako /<br />

yoratzen ditu. <strong>Izt</strong> Po 167 (el ed. se pregunta si será equivalente a ikaratzen).<br />

hioroni. "Toi-même" Dv (s.v. herore). v. hihaur.<br />

iorrutsi. v. inarrosi.<br />

iortzari. v. ehortzari.<br />

iortzi. v. 1 igurtzi.<br />

i(h)ortzi. v. ehortzi.<br />

ihortziri (AN-erro, BN-bard-ad-baig-lab; Volt 35 , SP (-rz-), H), ihurtzuri (L, BN, S; <strong>Lar</strong> (iur-), Dv,<br />

H), ihortzuri (L-côte), ihortzorio (L-côte), ihaurtziri (L-côte, BN-arb-lab), ihaurtzuri (L-sar), ibortziri (H),<br />

igortziri (Dv, H, A; -rz- SP, <strong>Lar</strong>, A), igorzuri (SP � vEys), irurtziri (S; Gèze y Dv (-rz-), H), irurtzuri (L-côte),<br />

irurtzurio (L-côte), ihurtzi, ihurtziri (BN-lab, S; Urt I 545, Arch VocGr, Foix ap. Lh (-rz-), Dv, H), ihurtzurio<br />

(L-côte), iyurzuri (<strong>Lar</strong>), ehurtzuri (BN-lab; eu- L-ain; H), ehurtziri (-rz- Ht VocGr 432 � A, <strong>Lar</strong> Sup). Ref.:<br />

Bon Trueno 415s; A (eurtzuri, ihortziri, irurtziri, ihurtziri); Satr VocP.<br />

� Rayo; trueno. "Igorziriaren karrazka, éclair de tonnerre" SP (s.v. karrazka). "Trueno", "relámpago" <strong>Lar</strong>.<br />

"Foudre, tonnerre" Gèze. "Relámpago" Satr VocP. � Tr. Propio de la tradición septentrional. A partir del s. XIX<br />

predomina claramente la forma ihurtzuri. Al Sur lo emplea algún autor moderno como Villasante (antes, aparece<br />

citado por <strong>Izt</strong>ueta (C 235 iurtzuri) y Barandiaran (ELG 82 iortziri, iurtziri); es dudoso el ej. de Iturriaga). En<br />

Gasteluçar y Haraneder (Gudu 140 ihurtzuria) aparece con -a constitutiva. En Etcheberri de Ziburu se encuentra<br />

la forma iborziri. � Tenpestatez, igortziriz, aire oro samurrik. E 61. Jendetze [...] enzun zuenak zioen igorziri<br />

bat egin zuela. Lç Io 12, 29 (TB ihorziri, He igortziri; LE ortótsa, EvS ühülgü, Ol ostotsa, Ker e IBe trumoia,<br />

IBk trumoi-hotsa). Habarrots [...] / nolakorik ez baitu egin nihoiz iborziriak. EZ Man I 104. Igortziriez [...]<br />

ikharatzen. Ax 97 (V 67). Ihortziria soiñua. Gç 156. Irurziri herots bat bezañ azkarki. Mst III 14, 1. Jainkoak<br />

abiarazi zituen irurtzuri borthitz batzu. Lg I 261. Ihortziri eta ximixtapean. Monho 116. Orra zer dan iyurzuria.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 543<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

It Dial (ed. 1842), 100 (ap. DRA; en la ed. que manejamos, 118, oñazkarra). Horra zer den irurziria. "Foudre".<br />

Ip Dial 118 (It oñazkarra, Ur oñastarrija, Dv ozpina). Simistak eta ihurtzuriak. Dv Dial 118 (It turmoiak, Ur<br />

trumonadak, Ip düründak). Ihurtzuriak jo balitu bezala. Jnn SBi 28. Bat batean, ihurzuri bat egiten du izigarria.<br />

Barb Leg 149. Zeruetan ihurtzuri karraskak ari. Lf Murtuts 13. Bizitzak, berak dakian astindu edo ihurtzuri<br />

oetako batekin esnatu beza. Vill Jaink 143.<br />

v. tbn. UskLiB 217. Prop 1898, 214. Lander RIEV 1912, 556. Ihurtzuri: Ch III 14, 1. Lg II 131. Gy 284. Hb Egia<br />

137. Laph 132. Atheka 3. Zby RIEV 1908, 203. Arb Igand 100. CatJauf 26. Ox 93. Zerb IxtS 38. Xa Odol 176.<br />

Igortziri: SP Phil 200. Ihurtzi: Elsb Fram 60. Ihurtziri: SP Imit III 14, 1. Eurtziri: TB Apoc 4, 5.<br />

- IHORTZIRI EGIN. "Tonner, eurziri egitea" Ht VocGr 432.<br />

- IHORTZIRI-KARRASKA. Trueno, ruido de rayo. � Haizetzean eta igorziri karrazkhetan. SP Phil 200 (He<br />

202 ihurzurien habarrotspean).<br />

- IHORTZIRI-KOLPE. (Fig.). De<strong>sg</strong>racia. � Ah! zer ihurtziri kolpea! hitz bakhotxa gai da bihotzaren<br />

arrailatzeko. Brtc 127.<br />

- IHORTZIRI-KOLPEKA. A golpes de rayo. � Yupiterrek ihurtzuri kolpeka xahutu zituen eta egotzi [Titanak]<br />

bere mendien azpian. Gy 285.<br />

- IHORTZIRIZKO. Tronante. � Eurzirizko boz bat ethortzen zena tronutik. TB Apoc 16, 17 (Ol ozen). Gazter<br />

aipatuz gizon gaitz horren ihurzurizko elea. Iratz 176.<br />

ihortziritsu, igortziritsu (SP (-rz-), Dv, H, A Apend). � Tormentoso. "Tiempo de truenos" A Apend. � Denbora<br />

gaitza, uritsua eta igorziritsua. Ax 283 (V 189).<br />

ihortziritu, ehorziritu (VocS). � "Tonner" VocS.<br />

ihorzte. v. ehorzte.<br />

iosi. v. egosi; erosi.<br />

ioso (V-ger ap. A). �1. Nubes de lluvia. �2. "(V-ger) [...], borrado, fuerza del viento que levanta agua del mar<br />

convirtiéndola en espuma" A.<br />

iote. v. inaute.<br />

hiots. v. herots.<br />

iotu. v. igotu.<br />

hiotu. v. hirotu.<br />

ihozte. v. ehorzte.<br />

ihozte. v. ehorzte.<br />

hip. � Voz para animar a un animal. � Aski dü Axigarrek hip! egitia eta xilimista bezala kaballoa joaiten zeio<br />

aitzina. Eskual 7-2-1908, 3.<br />

hipa (L-ain, BN-ciz-baig, S ap. A; VocBN, Dv, Foix ap. Lh), zipa (R-uzt ap. A; Gèze, H; -ph- BN-mix, S; Chaho<br />

ap. A, Dv), hepa (H), txipa (H). � Sollozo. "Sanglot" Gèze. � Zipak ene lo lehenak, / gau-korrongak<br />

hasperrenak. O Po 19. Nigar zipa hurak oro jauz-erazten zeitzon. Const 28. Gaur, lo gale, banituen nigar hipak<br />

bihotzean. Iratz Argiz 40 (ap. DRA).<br />

- ZIPA ETA ZIPA. Sollozando. � Ari züzün nigarrez ziphaz, zipha eta zipha. Lander (ap. DRA).<br />

- ZIPAZ (-ph- BN-mix, S ap. A, dzipaz S ap. Lh), TZIPAZ (S ap. Lh). "Sollozando. Nigarrez ziphaz" A. �<br />

Iribarre ta zipaz. B. Aurre-Apraiz Egan 1962 (1-3), 162.<br />

- HIPETAN. Sollozando. � Eta elizako jende guzia nigar hipetan. Arb Erlis 263.<br />

hipaka (BN-baig ap. A; H), zipaka (R-uzt, -ph- S ap. A), xipaka (S): Ref.: A (hipaka, zipaka); A Apend<br />

(xipaka). � Sollozando. � Ziphaka nigarrez abiatu zen. Prop 1896, 102. Zer ere baitzuen eta nigarrez hipaka<br />

egonik. Eskual 6-2-1903, 1. Hipaka hasi zen. JE Bur 134. Mañañi xipaka nigarrez hurtürik ikusi züzün (S). A EY<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

544

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

II 436. Nigarrez hipaka hari zen. Herr 17-12-1961 (ap. DRA; la ref. es incorrecta).<br />

v. tbn. Barb Sup 6. Ox 125. Lf Murtuts 8. Mde Pr 160. Iratz 190. JEtchep 58. <strong>Lar</strong>z Senper 90.<br />

hipakatu. "Sangloter" T-L. v. hipatu.<br />

ipar (V, G, AN, BN, R; VocS 138, H; -ph- L, BN, S; VocBN, Dv, H; hiphar SP), ifar (V-ger, G, AN; H), iper<br />

(H). Ref.: A (ipar, ifar); Iz ArOñ (ifarra, ipar), R 308. � Tr. Documentado en todos los dialectos. Ipar es la<br />

forma casi general. En DFrec hay 327 ejs. de ipar y 6 de ifar. �1. Norte, parte septentrional. � Ipharretik<br />

Hegoara non baita famaturen. EZ Man I 68. Eta beste batzuek / berriz ifarrera. It Fab 182. Lekhiak behar dü<br />

izan ipharraren eta ekhitzalgiaren artialat bürüz. "Exposé au nord-ouest". Ip Dial 82. Izan nauk ipharrera hegoaldetik.<br />

Elzb Po 213. Iparrera bearren jo / genduan Eguerdira. AB AmaE 61. Iparreko bidea utzirik. StPierre<br />

28. An zabaldia, emen mendia, / ur andiak iparretik. Or Eus 384. Iparrean eta egoaldean. Erkiag Arran 115.<br />

Iparreko aize ozkirrien bide zedin. Zait Plat 76. Iparretik otzik datorken. Xa Odol 102. Bai baitirudi beste<br />

zenbait aski iparreko leku izen ere ahaikoa horretakoak direla. MEIG VII 114.<br />

v. tbn. Ur Dial 82. Dv Lab I. JE Bur 204. Barb Sup 13. Munita 50. Arti Tobera 279. Ibiñ Virgil 87. NEtx LBB<br />

286. Uzt Sas 37. Ifar: Ur Ex 26, 20.<br />

� (Fig.). � Euren Jainkoa gure Ipar da, / nogan ditugun josiko / biotzetako gure orratzak. AB AmaE 61.<br />

� (Como primer miembro de comp.). � Iparrerrietatik geroago etorriak. JMB ELG 65. Ipar-odeia geldi dagola<br />

/ urbiltzen da Arabakoa. Or Eus 263. Ipar-edurretara. Laux AB 36. Munduko Ipar-izaroetan. Mde Pr 268. Ipar<br />

eskualde batetarik jinak. Ardoy SFran 172. v. tbn. Erkiag Arran 83. Gand Elorri 263. � Aleman, iparamerikano.<br />

JE Ber 72. Ipar-Amerikan gizon asmati itxelak dagozala. Kk Ab II 141. Ipar-Amerikako Laterri-<br />

Batzan. Eguzk GizAuz 63. Ipar-germanarazko hizkelkiak. Mde Pr 208. Ipar-Alemanian. MIH 189. v. tbn. FIr<br />

135. Munita 91. Othoizlari 1954, 15. BEnb NereA 66. Zait Plat 58. Vill Jaink 20. � Frantzia-ipharrean bezala.<br />

Barb Sup V. v. tbn. Herr 2-10-1958, 1. Xa Odol 294.<br />

�2. (V, G, AN, BN, Ae, Sal, R; Ht VocGr, <strong>Lar</strong>, Añ, H; -ph- L, BN, S; Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H; hiphar<br />

SP), ifar (V-gip, G-to; <strong>Lar</strong>, Añ, Dv, H), iper (G-nav, B; H), ifer (Dv). Ref.: VocPir 55; A; A Aezk 288; Iz<br />

UrrAnz y To (ifarra), R 297 y 308; Etxba Eib (iparra, ifarra); Satr CEEN 1969, 72; Izeta BHizt (iper). Viento<br />

del norte. "Cierzo", "aquilón" <strong>Lar</strong>, Añ. "Boreas" <strong>Lar</strong>. v. IPAR-HAIZE. � Yparr Aguerre (1366). Arzam 282. �<br />

Errozu [...] ipharrari eztagiela haize. SP Imit III 23, 4 (Mst aize beltzari, Ol ipar-aizeari). Ori iparraren kontra<br />

dabill. <strong>Lar</strong> SAgust 10. Ifarra ta beste aizeak. Mb OtGai I 121. Aizerik gogorrenak ifar gozotan biurtuko. AA III<br />

330 (II 229 ipar). Ifarrak kendu eta desegiten [...] eurijak. Astar II 194. Ipharra ala hegua denez jakitera.<br />

ChantP 286. Kanpoan dabil iparra. Azc PB 64. Iparra gero ta puztuago. Or Mi 113. Ekaitz ta laño baltzok,<br />

iparrak / bidaldu dituz emendi. Enb 108. Ara iparra ta ona egoa, onela aldatzen zan ango erritarren gogoa. Zait<br />

Plat 115.<br />

v. tbn. Egiat 243. Etch 686. Arch Fab 93. Gy 172. AB AmaE 465. EA OlBe 24. SMitx Aranz 93. Mde Po 67.<br />

Erkiag Arran 45. Gand Elorri 65. Gazt MusIx 187. Ibiñ Virgil 90. Ifar: <strong>Izt</strong> C 235. Ezale 1899, 68b. Tx B I 58.<br />

�3. (V, G, AN, L ap. A), ifar (A). Viento del este. "En la costa ipar no es norte sino este" A (s.v. iparraize).<br />

"Ifarra bebil, bendebala bego, egoa gero [...] (FSeg)" Ib. � "Viento del Noreste" Elexp Berg.<br />

�4. "Niebla que en verano proviene del mar. Iparra kiriketan dago" Asp Leiz.<br />

�5. "(S, Eskual 1623), occident" Lh.<br />

�6. Variedad de castaña. � Huna zenbeit (gaztain) mota [...]: Ipharra, bakarra, uzta, zazpietakoa. Zerb GH<br />

1954, 55 (ap. DRA s.v. uzta).<br />

- FRANTZI-IPAR. Viento del nordeste. "Frantzí-iparra, Frantzí-aizia, rúsua, aizé-gorrixa, es muy frío" Iz<br />

ArOñ.<br />

- IPAR-AHATE. "Anade friso" MItziar Txoriak 14.<br />

- IPAR-AIRE. Viento del norte. � Ipar aire hon bat jiten denian. Tt Arima 22.<br />

- IPAR-HAIZETXO. Dim. de ipar-haize. � Ipar aixetxo gozuak. AB AmaE 468. Ipar aixetxu biguna. Enb 145.<br />

v. tbn. Kk Ab I 65.<br />

- IPAR-HAIZE (AN-larr-5vill; ip(h)arraize Foix ap. Lh, H, A; iper- G-nav, B; ifar- V-gip, G-to; H). Ref.: Ond<br />

Bac (iperraize); Iz To (ifarra); Asp Leiz; Etxba Eib (ifar-); Izeta BHizt (iper); Gte Erd 148. a) Viento del norte.<br />

"Vent de nort" H s.v. haize. "Brisa que en verano trae consigo la niebla" Asp Leiz. "Aquilon, iphar-haize" T-L.<br />

� Iphar haize batez hormatua. Laph 229. Arturik ipar aixe gozo eta meia. AB AmaE 418. Ipar haizearen xixtua.<br />

JE Bur 187. Ipar-aizea zanean. Salav 54. Ipar-haizeak atertu zituen orroak. MEIG IX 104.<br />

v. tbn. Ol Imit III 23, 4. Barb Sup 11. Ox 65. Altuna 47. Enb 132. Or Eus 263. TAg Uzt 88. Iratz 180. EA OlBe<br />

66. Mde Po 71. Erkiag Arran 192. Izeta DirG 63. Ibiñ Virgil 98. NEtx LBB 222. Lasa Poem 62.<br />

b) "Iparraize (V, G, AN, L), viento este" A.<br />

c) "Viento del Noreste" Elexp Berg.<br />

- IPAR-ALDERDI. Norte. v. iparralde. � Franzia du mugarri iphar alderditik. Hb Esk 78.<br />

- IPAR-ANTZAR. "Jabotière, oie, iphar-antzara" T-L.<br />

- IPAR-ARRAKA (V-m ap. A). Nubosidad precursora del viento del nordeste.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 545<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

- IPAR-AZKORRI. "Zeru gorriari erraiten zaio eskuaraz iphar-azkorri, eta erdaraz 'aurore boréale'" Herr 11-9-<br />

1958, 1.<br />

- IPAR-BEGI. Lugar orientado al norte. � Uiñak astindutako izpazter ipar-begikoa. Zait Sof 141. Bak-ek malda<br />

irikiak nai izaten ditu, agiñak berriz, ipar-begi eta otz-begiak. Ibiñ Virgil 84.<br />

- IPAR BELTZ (Ae, Sal, R ap. A). Viento del noroeste. "Vendaval" A. "Norte muy frío" A Aezk 288. � Ipar<br />

beltzak izugarrizko odei mataza lodiak zeramazkian. Ag G 153. Iparbeltza tximistarekin eta aize-zurunbilloa.<br />

'Mistral'. Or Mi 100. Ipar beltzak eta mendebal gorriak gure arteko euskalariak uxatuxe dituztenean. MEIG VI<br />

98. v. tbn. Mok 13. TAg Uzt 100. Etxde JJ 258.<br />

- IPAR-HEGO. (Pl.). Norte y sur, todas partes. � Ipar Egoen edergarri zara. Or Mi 72. Zabaldu zuten iparegotan<br />

aur jaio berria Xalbaten berdin-berdiña zela. Etxde JJ 181.<br />

- IPAR-EUKATXA. "Norte, el polo ártico, Ifar-eukatxa" <strong>Lar</strong>.<br />

- IPAR-EZKER-ALDE. Noroeste. � Porto-Vecchio utzi ta ipar-ezker-aldera ugarte-barruan sartzen bazera.<br />

NEtx Antz 135.<br />

- IPAR FALTSU. "Iper falsua, viento de dirección intermedia entre N y NO (G-nav)" Satr CEEN 1969, 72.<br />

- IPAR FIN (R ap. A). Viento del nordeste.<br />

- IPAR GORRI (V-arr-oroz, Sal, R ap. A). Viento del norte. � Ipar gorriaren bildur. 'Mistral'. Or Mi 88.<br />

- IPAR-IHINTZ (iparrintz Sal, R). Ref.: VocPir 80; A. a) "Lluvia menuda y fría que viene con el viento norte"<br />

A. b) "Agua de la niebla" A.<br />

- IPAR-IZAR (-ph- Foix ap. Lh). Estrella polar. � Iphar-izarrak itsasoan Marinelak bidatzen dütian bezala. Ip<br />

Hil 29. Egunez begirazu eguzki-aldea; ta gauez ipar-izarra. Bera EEs 1915, 166.<br />

- IPAR-LAINO (V-gip, G-azp-goi; ifar- G-bet-nav; iper- AN-ulz, B; iperlano B; ifarllano Aq). Ref.: A (iparlaiño,<br />

ifar); Iz ArOñ, Ulz (iper-); Izeta BHizt (iper-); Gte Erd 108. "Niebla que levanta el cierzo (AN)" Aq 577.<br />

"Iperláñua, la niebla que viene del norte" Iz Ulz. � (V-m ap. A; -lanho BN-baig ap. A). "Nubes precursoras del<br />

viento nordeste" A.<br />

- IPAR-LAUSO (ipar leuso Mg PAbVoc (sin trad.); ifarlauso <strong>Lar</strong>, <strong>Izt</strong> C 235). "Embate, aire fresco con neblina<br />

alta", "(nubecilla o niebla que levanta el) cierzo" <strong>Lar</strong>. � "(V-gip), nubes precursoras del viento nordeste" A. �<br />

"(V-ger-m), niebla" A. "Ifar-lausuak [...] cirros, cúmulos" Etxba Eib.<br />

- IPAR LEHOR. Viento del nordeste. "Bai, baina iparra ez da hotzena. Txarrena ipar legorra da, itsaso aldetik<br />

barik, legorretik, Siberia aldetik datorren haize gogorra" (V-oroz) X. Kintana Iker-10, 1997, 154.<br />

- IPAR-ORRATZ. Brújula. � Lau alde oriek non dauden erakusten du otan edo iparrorratzak. Bera EEs 1915,<br />

166.<br />

- IPARRA BATU. "Pillar tembleque" Zubk Ond.<br />

- IPARRA GALDU. Desorientarse. � Ekaitzak bultzaz / galdua dute iparra. Or Eus 203.<br />

- IPAR-ZELAI (V-m ap. A), IPAR-ZEROI (G-bet ap. A). Cirro.<br />

- IPAR ZURI (xuri Ae ap. A Aezk 288). Viento del nordeste. � Aixe ozkirri, itsas-aize ta ipar-zuri! 'Gregàli' [=<br />

viento del nordeste]. Or Mi 24. Ipar zuri baizen artega gara euskaldunok. Onaind in AB Olerk 6.<br />

� Etim. Para su relación con ibar, v. SHLV I 171.<br />

iparbiso. "Calina que suele traer ese viento [norte]" Iz ArOñ. v. IPAR-LAINO.<br />

iparburu. � "Pôle Nord, iphar-buru" T-L. � --Zein dire bi buru oriek? --Iparburu ta Egoburua. Bera EEs<br />

1915, 165.<br />

ipargoi, ifarkoi (<strong>Lar</strong>). � Viento del noroeste. "Nordoveste, norueste, viento" <strong>Lar</strong>. � Ipargoiko aizea, geiagoko<br />

barik, bat batera ta guztizko aserre amorratuan sartu zan. Ag Kr 12.<br />

iparpe (iph- Hb ap. Lh), ifarpe (<strong>Lar</strong>). � Viento del nordeste. "Nordeste, viento" <strong>Lar</strong>.<br />

- IPARPE-ALDE. Nordeste. � Laburua arkitzen dan lekutik ifarpe alderontz jatxitzean. <strong>Izt</strong> C 85.<br />

iparralde (V, G ap. A; H; -ph- Dv, H), iparralte (S (Foix) ap. Lh), ifarralde (<strong>Lar</strong>, H), iperralde (H), ifaralde<br />

(<strong>Lar</strong>, Añ). �1. Norte, parte septentrional. � Egon bear du ifarraldearekin sartaldearen artean. It Dial 82.<br />

Badire hanitz Bortu iphar aldeko izkerrian. Arch Fab 11. Ipar-aldean soldadorik hoberenak handik jalgitzen<br />

ditu gobernamenduak. HU Zez 122. Amabi ate zituan, iru ifar-aldera, iru eguerdira, iru sortal-dera eta beste iru<br />

sartal-dera. Kortazar Serm 189. Californiar hura ta zure aita iparraldea ta egoaldea dira. A Ardi 123.<br />

Ondartzeak ipar-aldera eukan ukondo bat. Kk Ab I 80. Oharturik ipar-aldeko buruan argi-zirrinta batzu sartzen<br />

zaizkola gain-behera, zolaraino. JE Ber 91. Iparraldeko jende garratz aiek. Vill Jaink 182. Eskiti zan<br />

iparraldera zegoen lur-bazter otza. Ibiñ Virgil 33n. Ipharraltiaz / osokilan nausitürik. Casve SGrazi 150.<br />

Iparraldeko gizon hezea zen [Baroja]. MIH 273. En DFrec hay 109 ejs. de iparralde y 8 de ifarralde.<br />

v. tbn. Aran SIgn 111. Bv AsL 213. AB AmaE 177. Azc PB 65. Ag Kr 77. Echta Jos 279. GMant LEItz 59. Ox<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

546

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

27. Mok 21. Altuna 46. FIr 144. Zub 57. Laux BBa 136. Otx 105. Ir YKBiz 292. JMB ELG 64. Or Eus 312. TAg<br />

Uzt 225. EA OlBe 10. SMitx Aranz 152. Munita 149. Mde Pr 33. Etxde JJ 25. Akes Ipiñ 21. Salav 26. Ardoy<br />

SFran 193. Lasa Poem 69. Ifarralde: <strong>Izt</strong> C 120. Mde HaurB 74.<br />

� Zona norte (de un país, región, etc.). � Tr. Aparece tras sustantivos comunes con el suf. -(r)en. o tras<br />

topónimos con -ko (sólo hallamos algún ej. de topónimo con -(r)en en Barandiaran); tras tema nudo lo<br />

encontramos en Zubiri e Ibiñagabeitia. � Erri onen ifarralde eta sortegiko mendietan. <strong>Izt</strong> C 101. Lenengo<br />

pareta zulatuta, Erromarrak sartu ziran, eta uriaren ifarralde Zedrongo Ibarrerañoko guzia menderatu zuten.<br />

<strong>Lar</strong>d 542. Italiako Ifar-aldetik barruna. Aran SIgn 42. Junaneko probentziaren iphar-aldea. Prop 1880b, 50.<br />

Nafarroako iparraldeak leku ederrak badituela. Zub 117. Nafarroa Iparraldean den xoko eder batetarat. Ib.<br />

119. Lurraren ipar-aldeko atzerritar hanitz baitzabilkion ikuskari. JE Ber 29. Lantze au <strong>Euskal</strong>erri guztian<br />

zabaldu zan; baita Aragoiko ipar aldean ere Kataluniraño. JMB ELG 64. Asko barreatu zan: Españian [...],<br />

Sizilian, Italian, Aprikaren iparraldean. Ib. 29. Amikuze, Benaparruako iparraldeko eskualdea. Etxde JJ 225.<br />

Amerikako ipar aldera / gazte asko dira joanak. Basarri 180. Sahara Aprikako iparraldean dago. Anab Aprika 8.<br />

Ariusi, Kio ugarte iparraldeko itxas-muturra zan. Ibiñ Virgil 47. Pembrokeshire-ko iparraldean eta Dembighs<br />

eta Montgomerishire-ko sartaldean. MIH 184.<br />

� Zona situada al norte de, más al norte que. � Ondarrabiko ipar-aldera dagoan mendian. Zab Gabon 85. Eta<br />

egoaldekoak berriz Mirandaren iparraldetik Trebiñora zijoazela uste degu. JMB ELG 98. Kido, Keretetik<br />

iparraldera zegon uria. Ibiñ Virgil 64. Oiz mendiaren iparraldean, Durangoko zelaiuna ederraren buruan,<br />

erritxiki polit bat dago: Garay. Alzola Atalak 77. Bidasoaz ipar aldean hegoan bezain astuna zen<br />

integrismoaren morrontzatik askatu. In MEIG VI 38.<br />

� (Ref. al País Vasco continental). Cf. JMB ELG 101: Iparraldeko Euskadin, y Etxde JJ 170: Bidasoz [...]<br />

iparraldetik. � Mendiz bertze aldeko direlakotz [gure odoleko lokarriak]. Ipar aldeko girelakotz. Zub 57. Iparaldeko<br />

probintziek ere. Ardoy SFran 23. XVIIIak ekarri zuen hegoaldekoen goraldia iparraldekoen aldean.<br />

MEIG VI 58.<br />

� (Fig.). � Beste aingeru bat begiz jo. Iparralde barririk ba egoala auteman eben Jonen begiak. Erkiag Arran<br />

160.<br />

� ifaralde. (Pl.). "Ifaraldietatik etorri ziran keltak" Etxba Eib.<br />

�2. Lugar orientado al norte. � Hegoari zagoenak [arbolak], ez duela iphar aldean ongi emanen. Dv Lab 382.<br />

Iparraldean ogei ol. Ol Ex 26, 20 (tbn. Ker y Bibl; Dv zeina ipharrari baitago, Ur ifarrera begira).<br />

�3. (Adv.). Hacia el norte. � Etzaikuia, berehala, bidea bihurtzen ipar-alde? JE Ber 77.<br />

iparreratu. "Ipharreratu, aller au Nord" Dv.<br />

ipar-sartalde. � Noroeste. � Lau alde nagusi aben tartekuak beste lau dira: Ipar-sortaldia, ego-sortaldia;<br />

ipar-sartaldia ta ego-sartaldia. EEs 1917, 135. Alemaniako ipar-sartalderat. Mde Pr 212.<br />

ipar-sortalde, ifar-sortalde. � Nordeste. � Ifarsortaldeko iskiñan. Aran EE 1883b, 74 (tbn. en EE 1885a, 72).<br />

Lau alde nagusi aben tartekuak beste lau dira: Ipar-sortaldia, ego-sortaldia; ipar-sartaldia ta ego-sartaldia.<br />

EEs 1917, 135. Iparsortaldeko eskualdea. Mde Pr 211. Oiartzungo mugetan bertan hasirik ipar-sortalderantz<br />

hedatzen. MIH 222.<br />

ipartar (-ph- Dv), ifartar (<strong>Lar</strong>). � Septentrional. "Aquilonar" <strong>Lar</strong>. "Hyperborée", "habitant du nord" Dv. �<br />

Azkenean ipartarren nagusigoa amaitu zen. Mde Pr 208. Ifartar aintziretako ur gardenaren ondotik. Mde<br />

HaurB 51s. Betiko Ipartar eta Hegoarren artean. MEIG I 131.<br />

ipartoki. � Norte. � Egan Ipartokitik Eguerdira. AB AmaE 445.<br />

ipartu, ipertu. �1. "Éventer, ipertü" VocS. �2. "Ipartuko ote du?, ¿entrará el cierzo? (AN-ulz)" A Apend. �3.<br />

Dirigirse al norte. � Eskuin-alde, gurekin ipartzen da, luzatuz, haran zabalsko bat. JE Ber 95. �4. "Tartamudear<br />

por exceso de vino, emoción, etc." Zubk Ond.<br />

ipartxo, ipartxu, ifartxo. � Dim. de ipar. � Orriak airez aire ifartxo dultzea. A CPV 1024. Odaijek aidezaidez,<br />

/ ipartxu dultzia (V-ger). AEF 1921, 69.<br />

ipate. v. ipete.<br />

ipate. v. ipete.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

547

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

hipatu, zipatu (L ap. Lh). � "Sangloter" Lh.<br />

ipazter. � Golfo. Cf. izpazter. � Gipuzkoako ta Franziko lur ertzaz Kantauri-itxasoak egiten dun ipazterra<br />

(erderaz golfo) nola deritza? EEs 1915, 16.<br />

ipentza. v. ipintza.<br />

ipenui. v. ipinui.<br />

iper. v. ipar.<br />

hiperbole. � Hipérbole. � Maiteminduen mintzaerari gehiegia izatea, hiperbolezkoa, berez omen dagokio.<br />

MIH 247.<br />

iperdi. v. ipurdi.<br />

ipernu. v. infernu.<br />

ipete. �1. Narria. � Ene ipete edo orga arroda gabea. Prop 1898, 285. �2. ipate (-ph- BN-baig ap. A). "Carga<br />

grande. Iratze-iphate bat, una carga grande de helecho" A. �3. (-ph- BN ap. A; VocBN � Dv, H). "Plein de<br />

grasse. Gizon hori iphete egin da" VocBN.<br />

ipi-apa (V-gip, G-azp). Ref.: Etxba Eib; Gte Erd 269. �1. Con todo detalle, con todos los detalles. "Ipiapa,<br />

ekixan guztia esan zetsan" Etxba Eib. "Ipi apa esan omen zizkion danak (G-azp)" Gte Erd 269. � Edestitxo au<br />

esan bezela ipi-apa siñistu bearrik eztago. AEmil AndreM 119. �2. (Sust. pl.). Detalle. � Ipi-apa oroekin eman<br />

zidan naiko albiste. Sorarrain Lili 12. � Etxeko ipi-apa guziak kanpora ateratzen dabil beti (AN-5vill). Inza<br />

NaEsZarr 1555.<br />

- IPI-APAN. "(BN-lab), muy bien, esmeradamente, con perfección" A. � Iritzia ipin-apan orraztu ezak. Zait Sof<br />

170. Olerki oiek, astiro, ipin-apan esan bitza. Ib. 164n. Aritu oi zitzaion [...] gauzarik pinpiriñenak ipin-apan<br />

esaten. EG 1959 (1-2), 58. � Ipi-apa bitxitan. "Con extraños primores". Gazt MusIx 213.<br />

ipide. v. ibide.<br />

ipigandari (<strong>Lar</strong> � H). � Depositario.<br />

ipigande (<strong>Lar</strong> � H). � Depósito. � Legeak agintzen duan ipigandea egiña dago. Moc Damu 2.<br />

ipigandu (<strong>Lar</strong> � H). � Depositar. � Al zuen azkarrena / egiteko kaja, / Don Gaspar Lizarralde / ipigandu<br />

zedin. Bil 148.<br />

ipigantegi (<strong>Lar</strong> � H). � "Depositaría" <strong>Lar</strong>.<br />

ipina. v. imina.<br />

ipinabar (G-to ap. A), ipinibarra (det.; G-to ap A). � "Roble joven al cual se le ha podado la parte superior",<br />

"jaro" A. Cf. ipinui. � ipinadar. "Planta que se deja para guía (Eusko-Folklore XV 116)" DRA.<br />

ipinalde (Aizk � H). �1. Poniente. �2. Terreno comunal (?). "Ondazilleguis o ipiñaldes" (Gaztelu, 1846;<br />

Archivo General de Guipúzcoa PI IPT 834, f. 22v). v. ipintoki.<br />

ipin-apan. v. IPI-APAN.<br />

ipinarazi, ipinerazi, ipinierazo, ipiniazi, ibenarazi. � Poner, colocar, hacer colocarse. � Hura bera behar<br />

lizateke asko [...] bide onean iben arazitzeko. Ax 88 (V 60). Karzelan ipiñi erazorik. Gco I 436. Karzelan [...]<br />

ipiñerazi zuan. AA III 481. Paje [....] bere gurasoak ipiñiazi zutela. Aran SIgn 5. � ipinierazo, ifinierazo,<br />

ipinierazi. Hacer colocar; hacer plantar. � Landare au ifini-erazo nion. <strong>Izt</strong> C 164. Amabi arriak Josuek emen<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

548

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ipiñierazo zituen. <strong>Lar</strong>d 110. Pinturazko iduri bat ipiñierazirik. Aran SIgn 96. � Hacer poner (huevos). � Olloari<br />

[...] arrautza pare bat ipiñi-erazo. Bilbao IpuiB 256.<br />

ipindoi. "Bocho que se hace en tierra con escardillo o con paleta de madera para depositar en él semillas de maíz<br />

y de alubia" JMB At. Cf. ipindogi (tipo de terreno) en documentos de principios del s. XIX de Amezketa (BAP<br />

1968, 241).<br />

ipinera, iminiera. � Fundación, institución. � Españaren ipiñera ta anziñatasuna. <strong>Izt</strong> C 497. Sanedrin-en<br />

ipiñera. <strong>Lar</strong>d 87. Aldareko Sakramentu guziz Santuaren ipiñera. Ib. 440. Bere [Eleizearen] iminiera<br />

jaungoikozkoa. Itz Azald 18.<br />

ipinerraz, iminerraz. � Fácil de colocar. � Gizategijan daukee mai iminerraza. Mg PAb 131.<br />

ipingai, ipingei (V-ger-m ap. A), ifingei (A, que cita el msOch). � Remiendo. v. ipinki. � Iaztekotxu bi baino /<br />

ipingeirik barik. Azc PB 233.<br />

ipingi. v. ipinki.<br />

ipini (V-arr-m-gip, G, AN-gip; <strong>Lar</strong>, Añ, Dv, H; -ph- Dv, H), ibaintze- (sust. vbal.), ibeni (SP, <strong>Lar</strong>, Añ, Dv, H,<br />

A), ibeñi (Bon), ifeni, ifini (V-ple-arr-arrig-oroz-gip; Lcc, SP, <strong>Lar</strong>, Añ, Dv, H), inbeni (Ht VocGr 373), imeite-<br />

(sust. vbal.), imini (V-ger-ple-oroz-och-m, BN; Lecl, Ht VocGr 403, Añ, VocBN, Dv, H), ebeni (H), efeñi, efini,<br />

epeñi (-eiñ- G, AN; Aq 384 (G), Dv). Ref.: A (ipini, ifini, imini, epeiñi); Iz ArOñ 128, 93, 129, 173 y 185,<br />

UrrAnz; Holmer ApuntV (imini); Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 81, 99. � Poner, colocar; plantar; instituir.<br />

"Encaxar" Lcc. "Imposer, inbeni. Imposé, inbenia, etzarria" Ht VocGr 373. "Poner", "plantar, poner", &c. <strong>Lar</strong>.<br />

"Echar [...] la culpa, iñoren erru imini" Añ. � Tr. Usado de modo general por autores vizcaínos y guipuzcoanos<br />

(quizá con mayor frecuencia por los primeros). Durante los ss. XVI y XVII tbn. se encuentra en textos<br />

septentrionales, ya desde Dechepare; a partir del s. XVIII sólo hay algún ej. en Haraneder y Goyhetche. En<br />

textos navarros, aunque se documenta ya desde el s. XVII, parece dejar de usarse desde principios del s. XIX.<br />

La var. más empleada es ipini; imini aparece en autores vizcaínos y alto-navarros; ifini, documentada ya en<br />

Lazarraga, y que hallamos al Norte en Etcheberri de Ziburu, es empleada sobre todo por autores vizcaínos;<br />

apenas se encuentra en el s. XX. Los autores septentrionales usan sobre todo ibeni (así Materre, Axular,<br />

Haramburu, Haraneder); Dechepare usa la forma de sust. vbal. imeite-, y Haramburu ibaintze-. Se documenta<br />

efini en Lazarraga y Añibarro, epeñi en Mendiburu, ifeni en unas cartas labortanas de finales del s. XVI y en otra<br />

alto-navarra del siglo siguiente, en Ochoa de Arin y en Urquizu, efeñi en una poesía de autor amescoano e ibini<br />

en Barrutia.<br />

En cuanto a las formas sintéticas, éstas aparecen frecuentemente en Lazarraga; hay daminda en RS, dimintzut en<br />

Lauaxeta (BBa 110) y dapin(en) en una nota de la ed. de Loramendi (186). Hay participio en -in en Lauaxeta<br />

(BBa 48), Otxolua (174) y EusJok II (112). En DFrec hay 192 ejs. de ipini, 32 de ipiñi y 17 de imini, todos ellos<br />

meridionales.<br />

� Zerbait obra egitera eta skributan imeitera. E 5. Oi orain, barriz, nik ifini dot / bera kateaz loturik. Lazarraga<br />

1181v. Aita-amaok efini dabe / Flora oi enzerradurik. Ib. 1179r. Baldin gura badozu / ez difinzuen tatxarik. Ib.<br />

1201r. Nigan miirik badafinzu. Ib. 1201v (v. tbn. dafinket 1195v, dafinela 1203r, nafinzu (B) 1153vb, efinzu<br />

1184r). Neure biotzau libre jafindazu. Ib. 1185v (v. tbn. jafindazu (B) 1182rb; tal vez habría que postular para<br />

esta forma un part. *jafini). Daminda sabela betez betez. "Ponga [yo]". RS 99 (177 ibini, 192 ifini). Pestelenzia<br />

orren kausaz andiro manatu du nere semea pausuetan guardia ifenteaz. (c. 1597). FLV 1993, 456. Iminiko ditut<br />

elizako atarietan letra hoek (Leiza, 1626). ASJU 1978-79, 237. Solon batek ifiñi tu Athenesen legeak. EZ Man I<br />

17. Zure gomendioan ibainzen baitut. Harb 101 (v. tbn. 254). Gogo guztia emaztetan ibenia dadukana. Ax 342<br />

(V 228). Adarrak iminten badeutsaz emazteak. Mic 12v. Obratan ezin ifini. Cap 25. Mortalzat ifenten diraden<br />

pekatuak. OA 134. Etzion Jainkoak ipiñi muga-arririk. <strong>Lar</strong> SAgust 10 (DT L ifini). Ibenzen edo plazatzen [gaitu]<br />

perfekzionean. He Phil 247. Jainkoaz ordean hautetsia eta toki ohorezkoan ibenia. He 1 Petr 2, 4. Kontu estu au<br />

aurrean nik zuri ifiñi. Cb Eg II 115 (III 336 ipi-, EBO 26 ibeñi). Deabruak imini dioten ilusione bat (38). LE-Ir.<br />

Jesu-Kristok ipiñi zuan Eliza. AA III 475. Sotania iminita. fB Olg 167 (19 ipi-). Bere begi ederrak / gugan<br />

iminirik. Ur MarIl 125. Republika iphiñtzerakoan. Gy 211. Elizako kanta ederrak ipintzen zituen Venanzio<br />

Fortunatok. Arr May 176. Aotik odola dariola ipiñi du nere illobea. Ag G 276 (268 epini). Arpegi illuna ipiñi<br />

eban. Altuna 79. "Herejearen" eskuetan bere buruak ipintzea. Ldi IL 162 (v. tbn. 117). Jakiñean ipintzen dute<br />

jabea. Munita 95. Etsai ezagunaren eskuetan ez nuke harmarik ipiniko. MIH 119.<br />

v. tbn. Iraz 61. GavS 3. Ub 29. Mg PAb 53. VMg II. Gco I 436. JJMg BasEsc 164. Echag 152. <strong>Lar</strong>d 164. Bil 36.<br />

Aran SIgn 13. Arrantz 79. JanEd I 127. Xe 155. PE 46. Zab Gabon 85. Sor AKaik 123. AB AmaE 267. Bv AsL<br />

150. Urruz Urz 61. Alz STFer 126. AzpPr 44. A BGuzur 118. Echta Jos 349. Kk Ab I 90. ArgiDL 117. KIkV 74.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

549

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

KIkG 15. Inza Azalp 32. Muj PAm 29. Or SCruz 7. Enb 80. Tx B I 261. Lab EEguna 102. Laux BBa 6. Lek<br />

EunD 38. JMB ELG 44. Eguzk GizAuz 156. EA OlBe 96. SMitx Aranz 224. JAIraz Bizia 53. Etxde AlosT 92.<br />

Lek SClar 130. Mde Pr 305. Txill Let 23. SM Zirik 49. Anab Poli 21. Bilbao IpuiB 272. BEnb NereA 169. Akes<br />

Ipiñ 21. Zait Plat 86. Osk Kurl 78. Gand Elorri 200. And AUzta 101. Vill Jaink 172. Erkiag BatB 36. Gazt<br />

MusIx 57. MAtx Gazt 21. Ibiñ Virgil 88. Alzola Atalak 91. NEtx LBB 104. Etxba Ibilt 488. Uzt Noiz 79. Lasa<br />

Poem 100. Berron Kijote 21. Ibeni: Mat XXIV. Harb 176. CatAnz 1. Legaz 38. Ibini: Acto 163. Ifeni: ConTAV<br />

5.2.9, 139 (AN, s. XVII). Urqz 27. Ifini: EgiaK 89. BBizk 16. Arz 56. CatBurg 34. Urqz 14. Acto 45. Bast 32. Ub<br />

62. DurPl 103. Añ LoraS 17. Astar II 244. It Fab 171. <strong>Izt</strong> C 119. Mde HaurB 77. Imini: IC II 90 (Cantar de<br />

Lelo). EgiaK 89. VJ 12. El 94. ETZ 81 (Orrio, 1750), 172 (Arruiz, s. XVIII). SermAN 2v. DurPl 99. Mg CO 157.<br />

FLV 1988, 147 (Ibero, s. XIX). JJMg BasEsc 136. Zav Fab RIEV 1909, 35. Añ EL 2 146. CatLlo 54. CatBus 49.<br />

AB AmaE 58. Azc PB 45. Itz Azald 6. A BGuzur 123. Kk Ab I 56. Otx 7. Enb 103. Erkiag Arran 46. Akes Ipiñ<br />

31. Arti Ipuin 68. Efeñi: TAV 3.1.21, 120 (Pamplona, 1610). Efini: Añ EL 1 68. Epeñi: Mb JBDev (ed. 1900), 4.<br />

� ifini (H). (Con aux. subjuntivo o imperativo). Suponer, poner como ejemplo. � Ifini bedi gizonik andijena,<br />

erregerik altsubena. Astar (ap. H). Adibidez, ipiñi dezagun dantza. MAtx Gazt 56.<br />

� (V-gip ap. Etxba Eib; <strong>Lar</strong>, Añ). Poner (huevos). "Aovar [...]. Está poniendo el huevo, arraultza egiten, ifinten"<br />

<strong>Lar</strong> (v. tbn. Añ). "Ollo onek arrautzak ipintzen dittu ez-jakiñeko lekuan" Etxba Eib (s.v. arrautza). v. 1 errun. �<br />

Arrautza egunekoa / badit beti ipintzen. Mg in VMg 92. Erraz ipiñiko du astean iru arraulza. AA II 188. Olloak<br />

ez eutsan bigarren arrautzarik ipiñi. Bilbao IpuiB 257. v. tbn. JAIraz Bizia 48. Ifini: Zav Fab RIEV 1907, 97. It<br />

Dial 32. Imini: Ur Dial 90.<br />

� (H). Ponerse (el sol).<br />

� (V ap. A; H). Apostar. � Bati bost ipiñiko niozke, bizkaierazko idazkirik ulertzeko zu baietz izan gauza. Ldi IL<br />

112.<br />

� (Con aux. intrans.). Ponerse. � Zure buruarekin ifini zaitezin etzaren bezalakoa bazine bezala. SP Imit III 30,<br />

5. Ifin bazadiz seria. Gamiz 203. Mezea uts egiteko pelligruan ifini bazara. Añ EL 1 129. Berori ifini da murru<br />

irme bat legez Napoleonen aleginen kontra. Astar II IX. Ar'or bertan / balbe txarra / bere begi aurrean / imini<br />

zan. Zav Fab RIEV 1908, 530. Bere bizitzea galduteko arriskuan iminten bada bere. Itz Azald 144. Galdos<br />

jakiñaren gañian ipiñi zanian azkar jaso ei zituan ankak. SM Zirik 90. Bere emaztian aurrekaldian ipiñi zan.<br />

Etxba Ibilt 490.<br />

� (Part. en función de sust.). "Ipinixa, lo puesto. Ipinixa beste barik, or juan zan mundu zabalian ziar" Etxba<br />

Eib.<br />

- IPINI ERAGIN. Hacer poner, hacer colocar. � Estatua bat imiñi eragiñ eban Babilonijako zelai andi baten.<br />

JJMg BasEsc 143. Imini eragin zituzan bere etxeko jantokian latinezko berso bi. Itz Azald 112. � Hacer poner<br />

(huevos). � Beste era bigunago bategaz ipiñi eragingo eutsan arrautza parea. Bilbao IpuiB 256.<br />

- IPINITAKO (V-gip). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. "Hablando de finanzas, lo invertido. Ipiñitakua, ososorik<br />

galdu eben autu artan partian ziranak" Etxba Eib.<br />

ipinketatu, ifinketadu (Añ), ifingetadu (V ap. A, que dice tomarlo de Añ). � Remendar. "Aderezar, remendar el<br />

vestido" Añ.<br />

ipinki (V-ger), ipingi (V), ifinki (V-gip). Ref.: A (ipinki, ipingi); Iz ArOñ (ipíngixa). � Remiendo. v. ipingai. �<br />

Prakai ipingi bat ezarten. Kk Ab I 68. Bestelako ipingija eztarua berak atze-aldian! Otx 139. Adabaki ta ipinki<br />

errege bat! Amez Hamlet 116. Iñok ez dautso soiñeko zaarrari oial gogorrezko ipingirik ezarten. Ker Mt 9, 16<br />

(Lç, He oihal pedazu, TB peza, Dv oihal pedaxu, Hual tapallu, Echn petatxo, Samper petatxu, Ol zatal, IBk<br />

adabaki).<br />

ipinkitsu, ipingitsu. � Remendado. � Bere baserritar jantzi zar ipingitsu nabarrez. Kk Ab I 24.<br />

ipinle (H), ifinle (<strong>Lar</strong>). �1. (El) que pone, coloca. "Amojonador [...] mugen paratzallea, ifinlea", "adornador,<br />

[...] galant ifinlea" <strong>Lar</strong>. � Ermentaria eta / perra-ifinlea. <strong>Izt</strong> Po 138. �2. (<strong>Izt</strong> C voc., H). Fundador, creador, que<br />

instituye. � Bere [Elexiaren] ipinle edo fundadore. Astar I 101. Jaungoikua bera dala Abe Marijaren ipinle edo<br />

autore. Astar II 271. Zebuko Uriaren ipinlea. <strong>Izt</strong> C 501. Uri artako bakiregi Santo Tomas Billanuebakoaren<br />

ifinlea. Ib. 460. �3. (<strong>Izt</strong> C voc.). Autor, tratadista. � Masdeu jakintsuak, beste ipinle askoren eretxiari jarraitzen<br />

diola. <strong>Izt</strong> C 73.<br />

ipintoki. � Terreno comunal (?). "En calidad de ondacilleguis, ipintoquis o de prestación" (Archivo General de<br />

Guipúzcoa PT-IPT 698, ff. 163-175). v. ipinalde (2).<br />

ipintx. v. 1 ipitz.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

550

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ipintza, ifintza (SP � vEys). �1. "Plantatio" SP. �2. (H), ipentza (<strong>Lar</strong> � Chaho y H), ipentzu (Chaho).<br />

"Presupuesto, presuposición", "suposición, acción de suponer", "suposición, autoridad" <strong>Lar</strong>. � Ipenza onetan,<br />

zer nuntoki, edo emaskida daukate mene lege ezarlariak? EConst 39.<br />

ipintzaile, ifintzaile, imintzaila. �1. Autor, creador, que instituye. � Iesus lege graziazkoaren ifintzaillea. EZ<br />

Man II 183. Meziaren aurkile, ipinzaile edo autore da Jesu Kristo bera. Astar II 209. Lege-imintzalla bateri. Itz<br />

Azald 117. Bere [protestantismoaren] imintzallak. Ib. 47. �2. (<strong>Lar</strong>), ibentzaile (SP), ipinitzaile, imintzaila. "Qui<br />

met" SP. "Ponedor" <strong>Lar</strong>. � Andrakume azur imintzalla. Mg PAb 52. Ez dabil gure onean piztadun sare<br />

ipinitzalle ori. VMg 70. �3. "El que pone, inversionista. Zeñek eiñ dau ipintzalle ondamendizko autu onetan?"<br />

Etxba Eib.<br />

ipintzari, ipentzari (Chaho). � "Celui, celle qui suppose" Chaho.<br />

ipintzatu (<strong>Lar</strong> � Chaho), ipentzatu (<strong>Lar</strong> � H), ipintzetatu. � "Suponer" <strong>Lar</strong>. "Presuponer, lendanik ipintzatu,<br />

lipentzatu", "presupuesto, ipentzatua" Ib. � Au ipintzetaturik, sartu neike Santu argitsu aren alabantzetan.<br />

Kortazar Serm 391.<br />

ipintze, ifinte (<strong>Lar</strong>), ibente (<strong>Lar</strong>). � Colocación; acción de plantar. "Posición, acto de poner" <strong>Lar</strong>. "Aplicación"<br />

Ib. � Arto ipintze edo kentzea. Ag G 21. � Institución. � Konfesioko Sakramentu Santuaren ipintzea. <strong>Lar</strong>d 478.<br />

ipintzirudi. � Cómico, actor (?). � Arako jende dantzari, ipintzirudi eta ergel buruzpide berezkatura jaiera<br />

duen ark. <strong>Izt</strong>, carta a JJMg 9.<br />

ipinui (V-gip), ipenui (V-gip). � "Arboles cortados para señalar el linde" Iz ArOñ (que tbn. trae las formas ipiño<br />

e ipiñua, que da como no seguras). Cf. ipinabar.<br />

ipir. "(V-och), poquito, migaja. Ipir bat artuik, toma un poquitín" A.<br />

ipirdi. v. ipurdi.<br />

ipis-. v. ipiz-.<br />

ipisku. v. ipizpiku.<br />

ipitta (-ph- BN ap. A; VocBN � Dv). �1. "Très petit" VocBN. �2. "Très petite parcelle. Ipitta bat indazu,<br />

donnez m'en un tant soit peu" H.<br />

ipitx, ipitz. � Nada. (En contextos negativos). � Ipitxikan ez da / ikusten orduan. Iraola EE 1880, 124. Ez nion<br />

ajolarik eman. Ezta ipitzik ere. JAIraz Bizia 8.<br />

1 ipitz (V-m, G-azp ap. A), ipitx (V-m ap. A), ipintx (G-azp ap. Iz ArOñ). � Estropajo o escobón para limpiar el<br />

horno. v. ipizki.<br />

2 ipitz. v. ipitx.<br />

ipixtia. v. piztia.<br />

ipizki (V-arr-m-gip, G), ipiski (V-gip; Añ). Ref.: A; Iz ArOñ (ipíski); Ibarra Dima. �1. Escobilla o estropajo<br />

para limpiar el horno. "Ipiskixa da labeko brasak bazterrera ekartzeko aga baten puntan lotuta jartzen dan erropa<br />

zarrezko moltsua" And AUzta 136n. � Labeoia garbitzeko ipizkia. Ag G 15. Gure euskerea, ipizki zatarra<br />

bailitzan, zapuztu. Eguzk LEItz 19. � Brocha. � Bizarra egiteko tresnak, txaboe idorra, labain eta ipizki txikia.<br />

Erkiag BatB 122. � Escoba (?). � Aize ozkirriak uriko kaleak goizeko arnasaldi biztugarriaz beteteko bere<br />

ipizki ikus-eziña astindu ebanean. Erkiag BatB 81. �2. (V-m-gip), ipiski (V-gip). Ref.: A; Iz ArOñ (ipíski).<br />

Mujer habladora; persona entrometida. � Aita ta ama ipiski / seme alabak aundizki / gaurko egunian etxe<br />

askotan / gertatzen da noski. And AUzta 136.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

551

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ipizpiku (SP, H), ipispiku, ipiztiku (<strong>Lar</strong> � Chaho, H), ipixtiku (G-goi ap. JMB At), ipizkupu (H), ipisku, ipizku,<br />

epizpiku (epispikuba Deen I 57), epistiko (Lcc), epiztiko (Lcc). � Obispo. "Mitra del obispo, krozea<br />

epiztikoana" Lcc. Cf. la estela de Ipistekoarri en Arrazola, donde según la leyenda fue muerto un obispo;<br />

Ipistikunea, caserío de Fuenterrabía; Ipistikoarriaga en un documento de 1864 en Ganzaga (Alava). v. apezpiku,<br />

gotzain. � Zeinetan Spiritu sainduak ezarri baitzaituzte Ipizpiku. Lç Act 20, 28 (Dv y He aphezpiku, Ol<br />

zaitzalle). Iphizpikuak ere barkha detzakela guztiak. EZ Man I 21. Tarbeko ipizpiku ilustrisimoari. Harb a) 6r.<br />

Baionako Ipizpiku zinenean. Ax 7 (V 4). O zein ederki minzo den Ipizpiku handi hura! SP Phil 290 (He 290<br />

apespiku). Iphizpiku eta Aita Saindu haukien deklarazinoak. ES 160. Ipiztikuaren bendizioak. CatBurg 37.<br />

Ipiztiku guzien lenengoa. Ub 106.<br />

v. tbn. Mat 303. Arg DevB II. Gç 190. Ipispiku: SP Phil VII. Arg DevB II. Ipisku: SP Phil 177. Ipizku: Mat 168.<br />

Epizpiku: EZ Eliç LVI.<br />

� "Archiepiscopus, [...] iphizpiku nausia, lehen iphizpikua" Urt II 256.<br />

� ipixtiku (G-goi). "Personaje terrible con cuyo recuerdo se espanta a los niños que no quieren lavarse" JMB At.<br />

� Umiak izutzeko askotan aipatu oi diran izen, Amalauzanko, Prailemotxo, Ipixtiku eta beste orrelakoak. JMB<br />

LEItz 91.<br />

- IPIZPIKU-LEKU, -TOKI. "Absida, sakristia, kápera, iphízpikutókia, iphizpiku lekhua" Urt I 46.<br />

� Etim. De lat. episcopus.<br />

ipizpikutasun (SP � Chaho, H). � Cargo, dignidad de obispo. � Maximok hari bere ipizpikutasuna<br />

bidegabezki eramanez. SP Phil 130. � Obispado. � Laburdiko andre dena Mariako Iphizpikutasunaren<br />

azpikoak. ES 160. Noraraino hedatzen zen haren iphizpikutasuneko eremua, zuzena eta autoritatea. Ib. 160.<br />

ipizta (H; -ph- H, Lh), inpizta (T-L). �1. Tentación; provocación, incitación. "(Eskual), défit, provocation" Lh.<br />

v ipiztu. � Naturalezak iphizta guti bilhatuko dio. Laph 167. Gutarik batek zuen ipizta emana. JE Bur 92. �2. (ph-<br />

L ap. A; Dv). Querella, disputa.<br />

ipiztagarri. "Excitant, tentant" H.<br />

ipiztari (Darric ap. DRA), inpiztari (T-L). � Provocador. � Aharraren ipiztariak 10.000 libera pagatuko ditu.<br />

Herr 12-11-1959. 2.<br />

ipiztatu (-ph- L ap. A; Dv, H (+ -pi-)), inpiztatu (T-L), ipistatu. � Incitar. "Excitar" A. "Provoquer" T-L. �<br />

Zoiñek bere buriaren urkatzera ipitztatzen baitzien. AR 243. Gerlara ipitztatzeko. Ib. 340. Beste anitz<br />

seindimendu gaisto bihotzetara erakarten, zoiñek ipistatzen eta nahasten baitute. Ib. 425s. Berak baino<br />

gaixtoagoek inphiztaturik, urratu dauzkigute [...] eliza eta eskola. Prop 1906, 177s.<br />

ipiztatzaile (H (+ -ph-)), inpiztatza(i)le (-tzale T-L), inpiztazale (-ph- BN-mix ap. A). � Provocador; tentador;<br />

pendenciero. "Etsai ipiztatzailea" H. � Inphiztatzaileek harria arthik eta eskua gorde egin baitzuten. Prop 1906,<br />

176s. Inpiztatzaleen lana. Lf ELit 174. Hiriart-Urruty ez zen berenaz inpiztazale. Ib. 236.<br />

ipiztiko. �1. "(V-m), insignificante" A. �2. "(V-m), ágil, inquieto" A.<br />

ipiztiku. v. ipizpiku.<br />

ipiztu (H (+ -ph-)), inpiztu (-ph- BN-ciz-mix ap. A; VocBN � Dv, Foix ap. Lh), ipistu. �1. Tentación,<br />

incitación; provocación. v. ipizta. � Bekatü bat dea gaitzera ekartzen gitien iphistü edo dei hura? CatLan 72.<br />

Mundiak emaiten derauzkigun ipiztu gaistuetan. AR 400. Debrua bekhaiztiturik, altxarazi daroku inphiztu<br />

ikharagarri bat. Prop 1893, 95. Irlako erregek, xuri baten inphiztuz, Angles konsulari izkiribatu zioen. Prop<br />

1901, 285. �2. inpiztu (BN-ciz-mix). Ref.: A; Gte Erd. Disputa. "Ipiztu pentsatzen ari da (BN-ciz)" Gte Erd<br />

263. �3. "Inphiztu (BN), provoquer, exciter" H.<br />

hipnosi, hipnosis, hipnos. � Hipnosis. � Nekatze horrek du [...] hipnosa ekartzen. Mde Pr 313. "Hipnosis"<br />

esan oi du Jonek. Txill Let 96. "Hipnosi"-an erori da. Ib. 99. Hipnosia deitzen zaio horri. Arti Tobera 285.<br />

hipnositu. � Hipnotizar. � Maiteminduak ez-baña hipnosituak daude. Txill Let 82.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

552

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

hipnotismo. � Hipnotismo. � Espiritismoaren eta hipnotismoaren ganean. Itz Azald 84.<br />

ipo. � "(V-ger-ple-arr-oroz-m), carácter, índole. Ipo txarreko gizon bat, un hombre de mala índole" A. �<br />

Orregatik zesaien ipo (índole) gaizdun aiei Tertuliano jakitunak. J.M. Tolosa EEs 1913, 207.<br />

ipo. v. epo.<br />

ipoin. v. ipuin.<br />

hipokrisia, (h)ipokresia. � Hipocresía. � Tr. Guerrico, Aguirre de Asteasu, Jauretche, Hualde y Samper lo<br />

emplean sin h-. En DFrec hay 2 ejs. � Barnean hipokrisiaz eta inikitatez betheak zarete. Lç Mt 23, 28 (He<br />

hipokrisia, Echn, Hual y Samper (h)ipokresia; Ur (G) gezur, Dv gezurrezko itxurapen, Ip faltsükeria, Ol<br />

lizunkeri, Or, IBk e IBe itxurakeri(a), Ker itxura uts). Hipokrisia edo alegia prestu. CatLav 169 (V 86). Beldúr,<br />

álke ta hipokresiarén kápas estalirik disimulatzen dá. LE in BOEanm 559. Ipokresiaz bete da. AA III 551. Ezta<br />

benetako adorazinoia, ezpada guzurra eta hipokresija. Astar II 45. Bere maltzurkeriez eta ipokrisiaz. Jaur 108.<br />

Ipokresian dabillen ori / arkitutzen da galdua. Imaz Auspoa 68-69-70, 60. Beraren hipokrisia hasten zitzaion<br />

barruan ausiki egiten. Mde HaurB 33. v. tbn. Hm 200. Lg II 245. Gco II 22. Dh 221.<br />

hipokrisiadun, ipokresiadun. � Hipócrita. � Zerengatik tentatan naizei, o ipokresiadun gizonak? Hual Mt 22,<br />

18 (Samper hipokritak).<br />

hipokrita (Urt IV 85), ipokrit. � Hipócrita. � Tr. Sin h- lo hallamos en Tartas, Belapeyre, Guerrico, fray<br />

Bartolomé, Uriarte y Hualde. � Maledikzione zuen gainean Skriba eta Fariseu hipokriták. Lç Mt 23, 29 (He, Ur<br />

(G), Echn, Hual y Samper (h)ipokrita; Ur (V) irudiz bakarrik onak, Dv itxuraz eder, Ip faltsü, Ol, Or y Ker<br />

azaluts, IBk e IBe itxurazale). Nola hipokritak kanpotik baitirudi saindu. Ax 512 (V 330). Hipokrita edo<br />

itxurazkoa zarela. SP Phil 224. Faltso eta hipokrita. Lg II 238. Debot hipokritek. Monho 52. Ipokrita paltso bat<br />

dala. fB Ic II 224. Gaitzestali edo hipokritak. <strong>Lar</strong>d 382. Zeren hipokrita bat baita. Mde Pr 174.<br />

v. tbn. EZ Noel 91. Bp II 26. Gco II 67. LE Ong 47v. Astar II 88. Gy 115. Ipokrit: Tt Arima 71.<br />

hipopotamo. � Hipopótamo. � Inge (kañabera) artian hipopotamo andijak lo dagoz. Altuna 19.<br />

hipoteka. � Hipoteca. � Hipotekan baserria jasotako arrebak. In PE 146. Arrantzale gizagaxoek [...] etxe<br />

gainean, teila orde, ez dute hipoteka eta zentsua besterik. MIH 209s. En DFrec hay 2 ejs.<br />

hipotekatu. � Hipotecar. � Züntzürrin kuntrolatü [huntarzünak] eta phantzollin ipotekatzen. Etch 306 (tbn. con<br />

ligeras variaciones, en ChantP 182 y Or Eus 282). Anoetako Agerre hipotekatu / arrebaren izenian. PE 151. En<br />

DFrec hay 2 ejs.<br />

hipotesi, hipotesis. � Hipótesis. � Hipotesis anda bat egin baitaitezke. Mde Pr 219. Au da hipotesis<br />

txalogarriena. Txill Let 73. Hipotesi-eran mintzo naiz. Vill Jaink 60. Greenberg-en erabateko eta balizkako<br />

hipotesi horren kontra. MEIG VI 150. Hipotesis direlakoak. Ib. 105s. En DFrec hay 8 ejs. de hipotesi.<br />

ipots, ipotz (V-oroz ap. A). �1. "Hipo" A. �2. Eructo. v. aupats. � Ipots (poker) txar batzu egiten ditut, gustu<br />

zarra dut ahoan. Herr 24-12-1964, 3.<br />

ipotsu. "Rencor" A Apend.<br />

ipotx. v. epotx.<br />

ipotxo. � Dim. de ipo. v. epo. � Gure euskera maiteak pantzera, gerkera ta lateraren ondoan erraldoi aundi ta<br />

bikain bat dirudi ta besteak ipotxo nabarmenak bezela. PMuj Y 1934, 164.<br />

ipotz. v. ipots.<br />

iprentzu. v. ifrentzu.<br />

ipui-egile. v. ipuingile.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

553

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ipuin (V, G-azp; <strong>Lar</strong>, Añ, Dv, H), ipui (G-azp-to; <strong>Lar</strong>, Añ, Dv, H), ipoin (V-ger-m-gip), ipoi (G-bet; H), ipin<br />

(G-to), upin (V-m-gip; Dv, que cita Iza Orreaga), upoin (V-ger), upuin (V-arr-oroz). Ref.: A (ipui, ipoi, ipin,<br />

upiñ, upuin); Iz ArOñ; Etxba Eib (ipoña); Holmer ApuntV; Elexp Berg; Gte Erd 203, 222. �1. Cuento, fábula;<br />

mentira, invención. "Apólogo", "consejo", "cuento, fábula", "patraña" <strong>Lar</strong>. "Fabular [...] ipuiñak esan" Ib. � Tr.<br />

Documentado desde Lazarraga, es propio de la tradición vizcaína y guipuzcoana. En ésta predominan claramente<br />

las formas sin -n, que se encuentran tbn. en Lazarraga. En <strong>Lar</strong>ramendi aparece generalmente con h-. En DFrec<br />

hay 66 ejs. de ipuin, 11 de ipui y 3 de ipuñ. � Erdeeraazko ipui batek. Lazarraga (B) 1151rb. Prometeo zeritzan<br />

batek, diote ipuiak, egin zituela gizonak. <strong>Lar</strong> SAgust 15. Milla gezur ta ipuiñ farragarri esaten. Ub 35. Fedroren<br />

latiñezko ipuiak. VMg IX. Piko alferraren hipui edo paraboletan. AA III 357. Ipoin berdiak. fB Ic I app. 23.<br />

Jesusek ipui au esan zien. <strong>Lar</strong>d 416. Amodiozko upiñ bat. Iza Orreaga 26 (Camp kondaira, Dv khondera, Ip<br />

khuntü). Ipuiñ kontagarri bat. AB AmaE 348. Ipuñ liburuetako gizonen irudira. Ag Kr 201. Ume-upiña. Alt EEs<br />

1912, 243. Ipuin zarrak betorz sutera. Laux BBa 6. Indoeuropatarren bi mito edo ipui. JMB ELG 83. Ipuiñik<br />

parregarrienak. TAg Uzt 148. Ipuin edo elebarri onen gertaleku. Erkiag Arran 5. Elizan kontatu zaizkitzun<br />

ipuien gainean. Arti Tobera 277. Iakinkizunok ipuin-odeietan bilduta agertu zitzaizkigun. Zait Plat 59. Erri<br />

ipuiñak. Etxba Ibilt 453 (en la misma pág. tbn. ipoin). <strong>Euskal</strong> ipui sorta batekin. MEIG I 117 (VII 36 ipuin).<br />

v. tbn. CrIc 54. Mg PAb 96. JJMg BasEsc 101. Astar II 145. Zav Fab RIEV 1907, 94. Añ EL 2 146. Azc PB 44.<br />

A Ardi 132. Kk Ab I 22. Altuna 5. Or Mi 127. Enb 155. Otx 86. Sabiag Y 1934, 22. ABar Goi 24. Eguzk GizAuz<br />

103. Mde Pr 297. SM Zirik 7. Bilbao IpuiB 277. AIr in Izeta DirG 12. Osk Kurl 20. Gand Elorri 46. Alzola<br />

Atalak 148. Ipui: Cb Eg II 26. Gco II 62. It Fab 15. Apaol 99. Urruz Zer 47. JanEd II 105. Muj PAm 7. Mok 1.<br />

Jaukol Biozk 59. Lab EEguna 88. Ldi IL 71. Or Eus 46. Mde Pr 101. Basarri 156. Vill Jaink 17. Gazt MusIx 66.<br />

MAtx Gazt 98. Alzola Atalak 87. NEtx LBB 121. Lasa Poem 83. Berron Kijote 84. Ipoin: SM Zirik 81. BEnb<br />

NereA 110. Alzola Atalak 92. Upin: A Ezale 1898, 72a.<br />

� Chisme. � Ergelkerian eta ipui biltzen ez ibiltzea. AA I 574. Kontau beiez gazteak ipuiñak ugari. AB AmaE<br />

231. Geienen abotako ipuiak ziotenez [...] lizunkerizko atsegiñetan topatu omen zun emaztea. Etxde JJ 135.<br />

Gazteen kontu, ipuin, barriketa, irain eta esamesak [...] batu. Erkiag Arran 138.<br />

� Palabrería. "Hik ipuiña ugari eta formalidade gutxi" Elexp Berg. � Enamoratu aben ipoi ta erakeria guztiak<br />

alkarri lotzen zaizka. Echve Dev 330 (He Phil 290 tratu eta mainha). [Medikuak] ipuña besterik etxaukek. SM<br />

Zirik 52.<br />

� Tema, asunto; cosa que se refiere. v. kontu. � Bere zakur andiaren ipuinak kontatuaz. <strong>Izt</strong> C 251. Baiña beste<br />

ipuiñ bat dago emen. Ag AL 46. Orduan izango ziran ipuñak. Ag Kr 54. Ezkontza ipuiñak esaten. Echta Jos 316.<br />

Animaren naigabe ta ipui ezkutuak. Ag G 206. Jalkitako ipui guzietan. "De cuanto le oyeron". Mok 20. Ondo<br />

gordetzia ixilleko ipoñori. Etxba Ibilt 484. v. tbn. Ipui: JanEd II 16.<br />

�2. "Ipuin bat gauza, un millón, un cuento de cosas" A (que cita a FSeg).<br />

- IPUIN-ASMATZAILE. "Auteur, ipui-asmatzaile" T-L.<br />

- IPUIN-BILDUMA. "Légendaire, recueil, ipui-bilduma" T-L.<br />

- IPUIN-ESATE. Mentira. � Txarto bizi naiz emen [Buenos Aires-en] / euskaldun maiteak, / entzun nebazalako<br />

/ ipuin-esateak. Azc PB 312.<br />

- IPUINEZKO. De cuento. � Berso ipuizko oiek. VMg 90. � De fábula, ficticio. � Amadis Gaulakoaren<br />

ipuizko egintza andietarako. Aran SIgn 11.<br />

- IPUIN-GAI. Tema de un cuento. � Pernandoren ipui gaiak. Etxde AlosT 11.<br />

- IPUIN-GAIDUN. Narrativo. � Ez dira liriko alakoak. Ezta ipui-gaidunak ere. Lek SClar 133.<br />

- IPUIN-IDAZLE. Autor de cuentos. � Ipuin-idazlea. Alzola Atalak 87.<br />

- IPUIN-KANTA. "Opera de música, hipuikanta" <strong>Lar</strong>. � Ikusiko balute gure hipuiñ kanta, alkar soñu eta ots<br />

elkargaetako iskanbilla. <strong>Izt</strong> D 55. <strong>Euskal</strong> ipui kanta berri baten egilliarentzat (1894). JFlor.<br />

- IPUIN-KONTARI. a) Contando cuentos. � <strong>Euskal</strong>erriko elezahar ta ipui kontari ari da. Etxde JJ 92. b)<br />

Contador de cuentos. � Zuenean izaten badozue izan ipuin-kontari gaixo au. Bilbao IpuiB 71.<br />

- IPUIN-KUTSUZKO. Fantasioso. � Zeure ames-bizitza ipui-kutsuzko ori. Erkiag Arran 155.<br />

- IPUIN LABUR. Cuento corto. � O Neill idazle aipatuaren ipuin-labur horrek. Mde Pr 298. Nobelak eta ipui<br />

laburrak. MEIG II 48.<br />

- IPUIN-LAGUN. Personaje de un cuento. � Ipui lagunak, nahiz abere mutuak nahiz hala-holako gizonemakumeak.<br />

MEIG II 131.<br />

- IPUI-TXANTXA. Burla. � Morroi aiek alabaiña, ipui-txantxetan ikasi gabeak. Berron Kijote 102.<br />

ipuinberri, ipui-berri. � Novela. � Ekaitzpean. Ipuinberri. Eizg tít. Haur besoetakoa ipuinberriaren iturria.<br />

Mde Pr 198. Elgarrekin irakurtu dugularik ipui-berri liburu batean gizon hiltzalle baten ixtorioa. Etcheb<br />

MGaric 184 (ap. DRA).<br />

ipuinde. � Mitología. � Ipuindeak dasanez Tesaliako Osa ta Olimpo mendiyen tartean zetzan Tempe izeneko<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

554

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ibar zoragarriya. J.M. Tolosa EEs 1913, 113.<br />

ipuingile, ipuigile (-gila Añ), ipuin-egile, ipui-egile. � Cuentista, creador de cuentos. "Fabulador" Añ. v.<br />

ipuinlari. � Ez da izango noski, beste edozein baño ipui-egille txarragoa zalako. Etxeg in Muj PAm 21.<br />

Ipuingille batek mixiñoiak adakiz emotea egoki zala erakutsi ebanez. Erkiag BatB 183 (se refiere a Kirikiño; v.<br />

Ab II 52). Ipuin-egilleak eta adimen-billatzailleak. Ker Bar 3, 23 (Dv khondera-egileek, BiblE ipuin-kontalari).<br />

Beste ipuigile handi batekin, Maupassant-ekin. MEIG IX 107.<br />

ipuingin. � Cuentista, fabulista. v. ipuinlari. � Aisopa Eladan eta Fedro Erroman ipuingin ospatsuenak izan<br />

zirala. Eguzk LEItz 27.<br />

- IPUINGINAN. Haciendo cuentos, fábulas. � Nok esango eustan neuri ipuin-giñan egingo nebala? Zav Fab<br />

RIEV 1907, 91.<br />

ipuinka, ipuika. � Contando cuentos. � Ezin gau motxean ipuika ari. Or Eus 214.<br />

ipuinketa, ipuiketa. � Cuento. � Ez bide-dala gezur, neguan / esaten dan ipuiketa. Or Eus 346.<br />

ipuinlari, ipuilari (T-L), ipoinlari (V-gip ap. Etxba Eib), ipuintari (<strong>Lar</strong>, Añ). � Cuentista, fabulista.<br />

"Fabulador" <strong>Lar</strong> y Añ. "Conteur" T-L. "(Adj.), cuentista, fantasioso, anecdótico. Pagatzaile txarra, ipoiñlari<br />

ona" Etxba Eib. v. ipuingile. � Onetan uts egiten dute, egia badio Samaniego Jaunak, ipuilari geienak. VMg<br />

91. Gertziako ipuinlari arek. SM Zirik 119. Boccaccio italiarran antzera, ipuñlari aundixa. Etxba Ibilt 453.<br />

Liburuko ipuñlari ta entzunlarixak alkarregaz erabiltzen daben jardunian. Ib. 454. En DFrec hay 3 ejs.,<br />

vizcaínos, de ipuinlari.<br />

ipuinondo, ipuiondo (<strong>Lar</strong>). �1. "Catástrofe, fin de la fábula y tragedia" <strong>Lar</strong>. �2. Moraleja. � Bildur naiz,<br />

ipuiñondoa ulertu ez ote duzun! Izarraizpe EG 1959 (1-2), 60.<br />

ipuintari. v. ipuinlari.<br />

ipuintto. � Dim. de ipuin. � Irakur ezazu mesedez ipuintto bat. Osk Kurl 18.<br />

ipuintxo (<strong>Lar</strong>), ipuitxo (<strong>Lar</strong>), ipuintxu. � Dim. de ipuin. "Fabulilla, fabulita" <strong>Lar</strong>. � Ipuintxu bat esaten. Ag Kr<br />

5. Egikera ta gertaerak, izkirimiri ta ipuitxoak. Muj PAm 7. Ipuintxo bat kontauko deutsuet. Bilbao IpuiB 261. v.<br />

tbn. Echta Jos 227. Jaukol Ipui 5.<br />

ipuintzar, ipuitzar. � Cuento, embuste. � Nik orain diot inox ez zala / ipuitzarrik , guzurrik, / zegaiti<br />

gauza eginik ezta / munduan sekretokorik. Lazarraga 1195r (cabría tbn. interpretarlo como ipui zar 'refrán,<br />

dicho'). Nork ez du iñoiz Anbotoko edo Aitzgorriko edo Murumendiko damea-ren aitamenik entzun? Orra bada<br />

or deabruk sortutako ipuitzar ugari. Mok EEs 1924, 104.<br />

ipuinzale (H), ipuizale. �1. Aficionado a escuchar, leer cuentos. � Zu zera guziz ipui-zalea. VMg VII. Baakit<br />

nik geure euskaldunak ipuinzaleak direala. Zav Fab RIEV 1907, 91. Bijotz-berea ixanik eta ipuin-zalia. Otx 12.<br />

Ez zaituedaze ala zuek ba ipuinzale? Bilbao IpuiB 59. Arek aitatu didan ipui-zalea, beste ipui-mota baten<br />

ondoren zebillek. NEtx LBB 114. � Aficionado a los chismes, habladurías. � Sukaldez sukalde ibilli oi diran<br />

zenbait atso ipui zaleri. AA II 215. �2. (H), ipuizale (<strong>Lar</strong>). Fabulador, cuentista, creador de cuentos. � Lurreko<br />

zugurtze billa dabiltzan... salerostunek eta ipuizaleek. "Fabulatores". Or Bar 3, 23 (ap. DRA; Ol itzurren<br />

saltzalle, Ker ipuin-egilleak).<br />

ipular (G-to ap. A; H; -ph- L, BN ap. A; H), ipurular (-ph- Dv). �1. "Bordure d'un champ" Dv. "Iphularraren<br />

moztea, garbitzea, tailler les haies qui bordent un champ" H. Azkue cita además VocBN, aunque no aparece en<br />

éste. v. 1 ipuru. � Han ziren iphular ebaki berriak, bere foot-ball eta cricket joko ezin baratuzko, Angleski<br />

guziek egiten dituztenekin. Prop 1899, 210. Gizon gazte bat kantu errepiketan ari zen, han nonbeit, ipular<br />

batean. Barb Piar I 185. Dautzuet ez zela hango iphularretan lapharrik, ez hango baratzean belhar gaxtorik.<br />

<strong>Lar</strong>z GH 1959, 85. Iphularren garbitzen, berho mozten, belhar gaxto jalitzen eta behi karatosatzen ar-arazten<br />

gintuen. Id. ib. 85. �2. (-ph- Sc ap. A; Foix ap. Lh, Alth Bot 5 y 10). "Carex, laîches" Lh. "Espargaño, la hierba<br />

que nace la primera en primavera" A. �3. "(G-to), trecho" A.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

555

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ipura. v. 1 ipuru.<br />

ipurbegi. "Iphur begia, orifice de l'anus; id. iphurdi xilhoa" H (s.v. begia).<br />

ipurbeltz (<strong>Lar</strong>), ipurbaltz, ipurdibeltz, iperdibaltz. � De culo negro. "Paziak ziotsan pertzari, ken adi ipur beltz"<br />

<strong>Lar</strong> (s.v. caldera). � Topinak galdariari, ipur balz. Mg PAb 123. Mokoa oria du / bera ipur-beltza. <strong>Izt</strong> Po 166.<br />

Ken nere ondotik, ipurdibeltz ori, goiz batean esan zion topinak pertzari. EgutTo 5-1-1921 (ap. DRA). Zozoak<br />

beleari: ipur-beltz (G-goi). A EY III 75. Aker ipurbeltz itxuran. SMitx Aranz 215. Bera dena bestei; zartagi<br />

zarrak pertzari: ipur-beltz (G-nav). Inza NaEsZarr 153. Zozuk beliri: ipur beltz (AN-5vill). Ib. 1803. v. tbn.<br />

Urruz Urz 16. Iperdibaltz: msOch 356 (ap. A EY III 223).<br />

ipurberde. "Sagar mota bat" Elexp Berg.<br />

ipurdantzari (G-goi ap. A; Lh). �1. "Aguzanieves (pájaro)" A. "Hochequeue gris" Dass-Eliss GH 1924, 226.<br />

"Engañapastor" VocNav. �2. "(G-to), persona que para poco tiempo en casa" A. � Erriz-erri, ara ta ona<br />

alderrai ibiliak ziran bertsolari ipurdantzariok. Zait Plat 111.<br />

ipurdi (V-m-gip, G, AN-ulz, B, BN-baig, Ae, Sal; Lcc, Ht VocGr, Añ, H; -ph- L; SP, Urt II 311, VocBN, Dv,<br />

H), eperdi (V-ger-ple-arr-oroz; <strong>Lar</strong>, Añ, Dv, H), epurdi (AN-gip; <strong>Lar</strong>, Añ, Dv (G), H), iperdi (V-ger-och-m),<br />

ipirdi (Lcc, <strong>Lar</strong> Sup), purdi (B, BN-baig). Ref.: VocPir 293; A (ipurdi, eperdi, epurdi, purdi); Lh (purdi); Iz<br />

ArOñ, Ulz, To; Holmer ApuntV; Izeta BHizt (purdie); Elexp Berg.<br />

� Tr. Documentado en todos los dialectos menos en los más orientales. En textos vizcaínos la forma casi gral. es<br />

eperdi. Hay ipirdi en Lazarraga y RS, y epurdi en algunos guipuzcoanos (Iturriaga, Udarregi, Orixe). �1. Culo,<br />

trasero, nalgas. "Nalga", "rabo por culo" Lcc. "Uskia, iphurdia , le cul" SP s.v. uski. v. uzki. �<br />

Ipirdietan deikeozu / erraz muñ biok alkarri. Lazarraga 1201v. Arrien ganean jarri dina ipirdian atera dai mina.<br />

RS 385. Egidak ipurdian pot (Burlada, 1670). ConTAV 5.2.4, 109. Buljifer hik behar duk / ipurdirat juan. AstLas<br />

23. Dala buru aldera / edo ipurdira. <strong>Izt</strong> Po 62. <strong>Lar</strong>rutu nai diote / iruk epurdia. It Fab 77. Ipurdian zartakoak<br />

merezi lituzketenak. HU Zez 76. A bai eperdiantzat / zala pekatua. Azc PB 340. Mutikoari eperdia berotu. Echta<br />

Jos 31. Etzi, txe ixillik on, ostantzien eperdidxen omongotzut. Ort Oroig 20. Ipurdi faltsu zaia bilduan. Etcham<br />

97. Eskuak eta ipurdiak, elkarrekikoan, oi duten ots berezia. Ldi IL 18. Begiratu on bat egin zion burutik<br />

ipurdira. Etxde JJ 151. Eperdiak bero-bero egin ostean. Bilbao IpuiB 250. Goizian purru-salda, arratsian azak;<br />

aixe kabitzen ditu ipurdian galtzak (AN-5vill). Inza NaEsZarr 1699.<br />

v. tbn. Hb Esk 91. Ud 40. JanEd I 62. Ag G 185. Tx B 48. Zub 111. JE Ber 101. Or Eus 92. Mde Pr 33. Anab<br />

Poli 25. SM Zirik 46. Osk Kurl 127. Eperdi: EEs 1915, 127. BEnb NereA 120. Osk Kurl 48. Epurdi: Ud 123.<br />

EusJok 123.<br />

� (En exprs. como ipurdian ilea hazi o similares, 'pasar hambre'). � Berriz e bizerra / ertengo dik ipurdiyan. Tx<br />

B 187. Tximia izango dek / ire ipurdiyan. Auspoa 86-87, 20. Bazkairik ez al ditek / eman eguardiyan? / Illia<br />

aziko zak / berriz e ipurdiyan! Auspoa 95-96, 99.<br />

� "Orrek eztu ez buru ta ez (i)purdi (AN-gip, B), ori ezta ez punta ta ez ipurdi (G-azp)" [= 'no tiene sentido'] Gte<br />

Erd 272.<br />

� Eltzen badizut galtzen ipurditik sartuko zaitut emen. Iraola 87 (v. galtzipurdi).<br />

�2. (V-gip ap. Elexp Berg; Dv � A, H), eperdi. Fondo de un recipiente. � Erori da xahakoa, mokoz-ipurdi<br />

naski odol usturik. Elzb Po 207. Pertzan ipurdia baño beltzago zan atso batek. Apaol 117. Sarritan oi deutsie<br />

[ontziai] eperdia jaso. Enb 162. Ipurditik autsi baitzun [ontzixka]. Ldi IL 50. Zartagi-ipurdia. Or Eus 54. Bere<br />

eskuetan, ordea, galbai-ipurdian ura bezela zan dirua. TAg Uzt 255. Buztinezko untzi ipurdi errunda batzu. Herr<br />

23-10-1958, 1. Babarrun zaku baten ipurdian. Ugalde Iltz 51. Egiten zaio otarrari bere zoru edo ipurdia. Garm<br />

EskL I 56.<br />

� Culata. v. ipurtondo. � Jo zuan bizkarrean fusiliaren ipurdiaz. Apaol 124. Eskupetaren ipurdiz jo nazazu. Or<br />

SCruz 47.<br />

� "Etxe-iphurdi, derrière d'une maison" Dv � A. "Etxearen, mendiaren iphurdia" H. � Ipurdi-sahets bati<br />

badiote eratxikia, trebes, zati berri bat. JE Ber 37.<br />

� Culo de silla. � Saski naiz alkiari ipurdi-berritzen. Or Eus 130. Alkiak ipurdirik ez. Ib. 61n.<br />

� (V-m-gip, B). Ref.: A (ipurdi, zepa); Etxba Eib; Elexp Berg. "Pié de un árbol" A. � Gaztañ-ipurdiakin /<br />

apropos egiñak [oñetakuak]. Tx B III 65. Pago-ipurditik. MAtx Gazt 72.<br />

� (L ap. A). Ojo de aguja.<br />

�3. (AN-mer ap. Bon-Ond 141). Ano. v. ipurtzulo. � Itxirik ipurdia / amar egunian. JanEd I 108. � "Zoaz<br />

zakurran ipurdian barna (AN-gip), zakurraren iphurdirat igorri du (BN-lab)" Gte Erd 303. � Harakoan<br />

sartuko zira zakhurraren iphurtik [sic]. Ox 206. Azkenerako, zakurraren ipurdira biali bear izan diat. Ldi IL 16.<br />

Zakurraren ipurdira bidal bitza [...] zin-itz guzi oiek. Berron Kijote 118. � "Ipurdi batetik kaka eginez dabiltza<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

556

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

(AN-gip)" [= 'están de acuerdo'] Gte Erd 201. "Ipurdi beretik kaka egiten dute (BN-arb)" Ib. 223.<br />

�4. "Voltereta" JMB At.<br />

- IPURDIA EMAN. Darse la vuelta. � Berak eperdija emon orduko, asi ziran iru mutillak dantzan. Kk Ab II<br />

147.<br />

- IPURDIA GARBITU. "Adular, hacer la pelota de mala manera" Elexp Berg.<br />

- IPURDIAK TIRA. "Ipurdiak tira ibiltzea da lan asko agindu ta korrika ta larri ibilli bear izatea" And Egun 106.<br />

� Goizian goiz jaikita / nekez erretira, / bitartean askotan / ipurdiak tira. And Egun 101.<br />

- IPURDIAN JORRATU. "Ipurdün [por ipurdiin] jorrau, malgastar, despilfarrar bienes" JMB At.<br />

- IPURDIA ZABALIK. "Repantigado. Orrek, eurok eperdia zabalik egongo badira be, emongo deutse iñori<br />

bearra" Zam Man 30.<br />

- IPURDI-BEROKETA, -BEROTZE. Zurra. � Eperdi-beroketa on bat eta sei eguneko kartzelia eroan. Bilbao<br />

IpuiB 251. Osterantzean eperdi-berotze on bat. Ib. 254.<br />

- IPURDIDUN. (El) que tiene trasero (...). � Lastozko ipurdidunak, erretzeko beldur (AN-5vill). Inza NaEsZarr<br />

1773.<br />

- IPURDI-GORRI. Con el trasero colorado. � Ipurdi-gorri zetorrek. Ldi IL 17.<br />

- IPURDI JO. "Barrikak eperdi jo dau (bukatu) (V-arr)" Gte Erd 257.<br />

- IPURDIKO MIN (V-gip ap. Etxba Eib). Hemorroides. � (Fig.). � Oriyotarrai entierrua / len badirade egiñak,<br />

/ arrezkeroztik berak penatzen / ditu ipurdiko miñak. Auspoa 61, 127.<br />

- IPURDIKO ZULO (V-gip ap. Etxba Eib). Ano. v. ipurtzulo. � Ipurdiko zuloak / iru elementu. JanEd I 104.<br />

- IPURDI-MAILA (-ph- BN-baig ap. A; Dv). Nalga.<br />

- IPURDI-MILIKATZAILE. Servil. � Estimu guti dutela herritarren artean; "saldu" eta "traidore" eta "ipurdi<br />

milikatzale" deitzen dituzte. Herr 17-4-1958, 1.<br />

- IPURDIPEAN, IPURPEAN. Debajo del trasero. � Ipurdi-pian zatarrarekin / ez ebakitziagatik. Tx B I 154.<br />

Burrusak ipurdipean. Or Eus 311. Ipurpean zakurik gabe [eseri]. Or QA 63. Kaseta itsusiak sakez ipurdi-pean<br />

eman zituzten. JEtchep 107.<br />

- IPURDIRAINO BETE. Llenarse hasta arriba (comiendo). "Ipurdiraino bete adi (G-azp)" A EY III 91.<br />

- IPURDITIK (-ti G-nav ap. Iz Als, s.v. ondo). a) (Sacar, etc.) de raíz. � Aterako nuan nik ipurditik Anbotoko<br />

arkaitza bera ere. Ag G 18. Epurditik erauziz an diran landare. Or Eus 284. Etxeak ipurditik atera. Zait Sof 180.<br />

Zuatzik lerdenenak jo ta ipurditik atera bearrean. Jaukol Ipui 5. � "Etxia ipurdittik etara biharrian arrantzaka,<br />

llorar escandalosamente" Elexp Berg. � Benitok etxea ipurditik ateratzen zuan orrelakoetan. NEtx LBB 67. b)<br />

(AN-5vill, B; Lh). (Precedido de gen.). "Bethi haren iphurditik dabila, il va toujours après lui" Lh. "Aren<br />

ipurditik egoten da (AN-5vill), hori beti horren ipurditik dabila (AN-5vill, B)" Gte Erd 223.<br />

- IPURDIZ BEHERA. (Caer) de culo. � Eskuak luzatuta / baztarrairi eusten, / laurak ipurdiz bera / nunai ziran<br />

jausten. And Auspoa 52-53, 37.<br />

- IPURDIZ GOITI (AN-5vill ap. Gte Erd 9). Boca abajo, de bruces.<br />

- IPURDIZ GORA. a) Boca abajo; del revés; (fig.) patas arriba. "Ipurdiz gora (G-azp), ipurdixaz gora jausi zan<br />

(V-gip)" Gte Erd 9. "Kuarto guztia ipurdiz gora jirau zeben (G-azp)" Ib. 269. � Gaixo gizona zanpez erortzen<br />

da ipurdiz gora. Ox 198. Ipurdiz gora pariak [arbolak]. Tx B I 82. Orman ipurdiz gora euli lepa-motza. Or Eus<br />

355. Eperdiz gora irauli dabe [tranbia]. Erkiag BatB 147. Eskualdunen erdiek frantsesa ipurdiz gora mintzaturik<br />

ere. Herr 13-10-1966, 3. Etxea otza ta gauza guziak ipurdiz gora arkitzen zituzten. NEtx LBB 96. b) (Inclinarse,<br />

etc.) con el trasero arriba. � Beti eperdiz gora soluan atxurren ekiteko. EEs 1916, 178.<br />

- IPURDIZ IPURDI. "Iperdiz iperdi dagoz (V-ger-m), están reñidos" A.<br />

- IPURDIZ MOKO. Dando la espalda. � Ipurdiz moko diradenean. Or Eus 395.<br />

- IPURDIZ HONA. De espaldas (al que habla). "Ipurdiz onara eseria (G-azp)" Gte Erd 275.<br />

- IPUR-GOSE. � Beste egaztia berri-berriro. / Ipur-gosego dirudi. "Parece más hambrienta por la boca trasera".<br />

Or Eus 315.<br />

ipurdi-alde. v. ipurtalde.<br />

ipurdidantza (VocNav), lipurdidantza (VocNav). � Nombre de una danza de Baztán. Cf. ipurdantzari.<br />

ipurdika (V-m, B ap. A), eperdika (V-arr ap. A). � Dando culadas. � "Dando volteretas" JMB At.<br />

ipurdikara (V-och ap. A; -ph- T-L), eperdikara (V-arr-oroz ap. A; <strong>Lar</strong> � H, <strong>Izt</strong> C 198, Arzdi Aves 162),<br />

iperdikara (V-ger-ple-m ap. A). �1. Aguzanieves. "Pajarita, aguzanieves", "sincerín" A. "Eskualde guzietan ez<br />

du hargatik izen bera [aphezxoriak]. Buztanikara, eperdikara, ipurdantzari edo zirrita deitzen da tokika" Dass-<br />

Eliss GH 1924, 226. "Eperdikara: ixen ori emoten dautsogu, eperdija edo buztana beti ikaraz daukolako"<br />

Amilgain Euzk 1930, 447. "Bergeronnette", "hochequeue" T-L. v. buztanikara. � Iperdikara, mingor ta<br />

txepetxak. Erkiag BatB 38. �2. Inquieto, que no puede estar quieto. "Andariego" A. � Bera urduri edo<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

557

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ipurdikarea, / gauza danetan palta ebana epea. AB AmaE 248s.<br />

- IPURDIKARA HORI. "Eperdikara hori (V-m), aguzanieves que se distingue del anterior en que su pecho es<br />

amarillento" A.<br />

ipurdikatu (L ap. A; Foix ap. Lh). � Poner del revés.<br />

ipurdiki. "Zuztar aldeko "ipurdikixak" ondo kenduaz" Iz LinOñ 177.<br />

ipurdiko (V-gip; Lcc; -ph- Dv, H), eperdiko, epurdiko (AN-larr), purdiko (B). Ref.: A (purdiko); Asp Leiz<br />

(epurdiko); Etxba Eib; Elexp Berg. � "Nalgada" Lcc. "Iphurdiko bat ematea, donner un coup de pied au<br />

derrière" Dv. "Culada, golpe en el trasero" A. "Azotes en el trasero" Etxba Eib. � Ipurdiko bana, / ¡qué bien<br />

merecido! Aq p. 88. --Ni nak arrantzalia eta arrapatzen dizkiat... --Ipurdiko ederrak. Iraola 99s. Antxe artua<br />

naiz amaika ta amaika ipurdiko. EG 1955 (1-2), 6. Gaur eskatzera baator, a zer eperdikoak! EgutAr (ap. DRA).<br />

En DFrec hay 2 ejs. de ipurdiko. � (V-gip, G-azp), epurdiko (AN-larr), ipurko. Ref.: Asp Leiz (epurdiko); Etxba<br />

Eib; Gketx Loiola; Elexp Berg. Fracaso. "Ipurdiko ederra artu, se dice significando haber tenido serio<br />

menoscabo o derrota" Etxba Eib. � Lengo epurdikuak sendatzen / badaukate zer egiña [arraunlariyak]. Auspoa<br />

61, 113 (tbn., con alguna ligera variación, en Uzt LEG I 47). Datorrena datorrela ondoren, ezterizkiogu joan dan<br />

urteko ipurkorik izan ditekenik. ZArg 1957, 247 (ap. DRA). A zer ipurdikoa izan zu(e)n! (AN-ulz). 'Zer erorikoa,<br />

zer galtzea, zoritxarra'. Inza NaEsZarr 927. Ipurdiko gaitza izan du (AN-5vill). 'Kalte edo ezbear aundia'. Ib.<br />

1812. � (V-gip, G-azp-goi, AN-gip-5vill, BN-arb ap. Gte Erd 77). Desilusión. "Ipurdiko ederra eman du orrek<br />

(G-azp, AN-gip), ipurdiko ederra artu zuen (AN-5vill)" Gte Erd 77.<br />

ipurdi-lazo, purdi-lazo (B). � "Pedorro" Izeta BHizt.<br />

ipurdimazel. v. ipurmasail.<br />

ipurdimotx (AN-larr-5vill ap. Asp Gehi). � Murciélago.<br />

(ipurdipixu). "Voz vasca, que significa culo sucio (Obanos). Literalmente, 'culo pesado'" VocNav.<br />

ipurdi-sarde. "Perce-oreille" H.<br />

ipurdi-tapatzeko (AN-larr). � "Fruto de escaramujo" Arzdi Plant1 276.<br />

ipurditsu. "Fessu, iphurditsu" T-L.<br />

ipurditxo, epurditxo (<strong>Lar</strong>), ipurtxo, epurtxo (<strong>Lar</strong>). � Dim. de ipurdi. "Culito" <strong>Lar</strong>. � Ipurtxoan arrotuko zaitut<br />

(AN-ulz). Inza NaEsZarr 1898.<br />

ipurdizka (AN-gip). � "De culo" Garbiz Lezo 93.<br />

ipurgain, eperdi-gan. �1. (En casos locales de declinación). Superficie del trasero. � Ipur gañian jarri / liteken<br />

partxia. Iraola 61. Batera ta bestera ibilli ebiltzala eperdi-ganian eskuak alkartuta. Kk Ab I 120. � Etozanak<br />

eperdi-ganian erdi-tatarrez. Kk Ab I 120. �2. (Como sust. pleno). Grupa. � Ipurgañean xartako bat eman<br />

[aariari]. Or Mi 60. Ordun umeak, maitetasunez / ipur-gaiña kiliketan. "Grupa". Or Eus 225s. Zaldiaren ipurgaiñetik<br />

beera erortzen dala. "Por las ancas". Berron Kijote 147.<br />

ipurgainka, epurgainka. � Sobre el trasero. � Epurgainka Nabarko --bi besoak zutik-- / zuin-barrenean datza<br />

il-adiña-bizi. Or Eus 31.<br />

ipur-garbitzaile (V-gip). � "Adulador. Legutzallia zala esango dot, ez esatiarren ipur-garbitzallia, berba<br />

zatarra danetik" Etxba Eib. "Adulador, pelota" Elexp Berg. � Kontra-maixua biarreratu zanian, laster juan<br />

jakon ipur-garbitzailleren bat kontuakin. SM Zirik 13.<br />

ipurjauzka. � Dando corcovos. � Landan barrena abiatu zan korrika, eta ipur-jauzka gutxitan lurrera bota<br />

zuan bere jabea. Berron Kijote 113.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

558

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ipurjolari, ipurt-jolari. � Geroenean ipurt jolari moldakaitz uaunditu ark beartu zuen Alkate jauna [...]<br />

presoindegira sartzera. (Interpr?). <strong>Izt</strong> D 24.<br />

ipurka (<strong>Lar</strong>, Lcq 156, H). � Enebro. v. epuru.<br />

ipurkabi. � Concavidad que deja el trasero en un asiento. � Atsegiñez, esertokian ipur-kabia sakontxeagotu<br />

dut. Ldi IL 23.<br />

ipurkada (H), epurkada (<strong>Lar</strong>). � "Culada" <strong>Lar</strong>.<br />

ipurkadaka. � A culadas. � Itzulamilka, bulzaka ta ipurkadaka leku on bat artu naiez. Camp Ezale 1897, 268a.<br />

ipurkankar (G-bet ap. A). � Trasero, nalgas. "Rabada, cuarto trasero de los animales" A. � Arri otzaren<br />

gañean, ipur kankarrak ximeldu arte. Inzag RIEV 1923, 503. Ipur-kankarrak guziz minberatu bearra. Eston Iz<br />

113.<br />

ipurko. v. ipurdiko.<br />

ipurkoloka (S), ipurloka (V-m-gip; H), epurkoloka (<strong>Lar</strong>), iperloka (V-ger-m). Ref.: A (ipurkoloka, ipurloka,<br />

iperloka); Etxba Eib (ipur-loka); Elexp Berg (ipurloka). �1. Inquieto. "Pizpereta, mujer viva y pronta" <strong>Lar</strong>.<br />

"Persona poco asentada, andariega" A. "Inconstante, veleidoso. Ipur-loka bat zan iñun iraun ezindakua" Etxba<br />

Eib. � Emen iñoiz ez ditute beren lats iperlokak urritzen [...] iturriak. Zait Sof 125. � "(BN-lab; GH), chevalier<br />

guignette (ois[eau])" Lh. � Martxotik Buruilerat ez du urtherik huts egiten ipurkolokak gure itsas-hegietan.<br />

Dass-Eliss GH 1925, 96. �2. epurkoloka (<strong>Lar</strong>, H). (Adv.). "Nalguear, epurkoloka ibilli" <strong>Lar</strong>. "Anadear,<br />

epurkoloka ibilli" Ib.<br />

ipurkonkor, ipurt-konkor. �1. Trasero, nalgas. � Ipurt konkorrean ostikoaz jorik andikan kanpora ateratzeko<br />

[andre gizonkoia]. <strong>Izt</strong> D 79. �2. (T-L), purdi-konkor (B ap. A e Izeta BHizt). Coxis. "Sacrum" T-L.<br />

ipurlodi. � De culo gordo. � Gizon [...] motroillo, ipur-lodi bat. Ag AL 55. Arakoan ipur-lodi, / onakoan<br />

sabela. Or Eus 65.<br />

ipurloka. v. ipurkoloka.<br />

ipurmakila. "Iphur makhilla, croupière d'âne" SP (s.v. uztarina).<br />

ipurmakurka, ipermakurka. � Torciéndose al andar. � Ni bañan kale xarrean, / kinki ta kanka, batean, / ipermakurka<br />

bestean. Inzag in Onaind MEOE 780.<br />

ipurmami (V-gip; vEys, H), ipurmamin (V-m-gip), ipurdimami (AN-ilzarb-olza), ipurdimamio (-ph- Dv),<br />

epermamin (V-ple-arr-och), eperdimamin (Añ), epurmami (<strong>Lar</strong>, Añ, H), iperdimami (Mic 8r � A), ipermamin<br />

(V-ger-m). Ref.: Bon-Ond 141; A (ipurmamin, epermamin, ipermamin); Iz ArOñ; Etxba Eib y Elexp Berg<br />

(ipurmamiñak). � Glúteo, nalga. "La parte carnosa de la trasera" Iz ArOñ. � Kiri-kiri egitten yabilttaz<br />

ipermamiñian. Otx 139. Ipurmamiak zenbaitek bezin beratxak ez dituela-ta. Ldi IL 83. Eldu [...] ipurmamiñetatik<br />

eta mosu bat eman zion. Alt LB 84. Ipurmamiñak azalak urratuta. Erkiag Arran 79.<br />

ipurmasail (G-goi-nav), ipurdimazel (L, B, BN, Ae; -ph- Dv), ipurmazail (AN-gip), ipur-mazel (BN-baig; H),<br />

ipurdimaxel (Sal), ipurdimazal (AN-egüés), purdi-mazel (B). Ref.: VocPir 295; Bon-Ond 141; A (iphurdimaila);<br />

Garbiz Lezo 92; Garate 2. a Cont RIEV 1933, 99; Satr VocP (mazel); Iz Als; JMB At; Izeta BHizt (purdimazel).<br />

� Glúteo, nalga. Cf. Deen I 177: "Ippormacilia, volke [= 'correa del arnés del caballo']". � Abereari<br />

etzaizko behinere ikhusi behar iphurdi-mazelak gorotzez maldatuak. Dv Lab 229. Orpo-gaiñean jarririk ipurdimazala.<br />

Or Eus 59. Ipur-masail biak agertu. Berron Kijote 224.<br />

ipurmasailtxo, ipurmazeltxo. � Dim. de ipurmasail. � Gizon lodikote bat [...] ipurmazeltxoak dantzatuz. Etxde<br />

Itxas 83.<br />

ipurmehar. � De trasero estrecho. � Au gizon ipur mearra! Auspoa 135, 62 (ap. ELok 60).<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

559

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ipurmokor, epermokor (A), epermukur (V-arr-ple ap. A). �1. "Sacro, cierto hueso" A. �2. epermokor (V-ger),<br />

epurmukur (V-ple-oroz). "Nalga" A s.v. mukur. � Eper-mokorrean emon-gurean, emoten deutsa ostikada bat<br />

papar paparrean. Zam EEs 1913, 286.<br />

ipurnarras. "Persona o animal de culo bajo" Elexp Berg.<br />

ipurñauska (Sal ap. A). � "Brincando, retozando" A. � Basauntz bat bezela ipurñauska joan zan au. A Ardi<br />

63.<br />

ipurpoto, ipurpota (<strong>Lar</strong>), epurpoto (AN-larr ap. Asp Leiz). � Orinal. "Bacín" <strong>Lar</strong>.<br />

ipurratal (V-gip). "Glúteo. Granuak urten doste ezkerreko ipurratalian" Elexp Berg.<br />

ipur-saltoka. � Saltando; dando corcovos. � Astoa laister asi zan ipur-saltoka, gañean zeramazkian ontzi<br />

guziak ausitzeko zorian. Muj PAm 68. Arkakusoak / ipur saltoka jolasen. And AUzta 90.<br />

ipurtaire. "(Lc), andariego, persona poco asentada" A.<br />

ipurtalata, epurtalata. � De trasero colgante. � Or beste Epur-talata --nork aukeratuko? Or Eus 19.<br />

ipurtalde (V-gip), ipurdi-alde. Ref.: Iz ArOñ; Elexp Berg. �1. "Ipúrtaldiak, las nalgas" Iz ArOñ. Cf. FIr 146:<br />

Ipurdi aldeko galtzak eta urraturik. � Belearen ipurtaldea baño beltzago. TAg Uzt 62. Zabal askuak beren /<br />

ipurdi aldiak. Uzt Sas 356. Ipurtalde zabal askoarekin. Ib. 353. �2. ipurdi-alde. Pie del árbol. � Lenengo lana<br />

arbolari ipurdi-aldea garbitu edo txukundu piska bat bueltan. BasoM 101s.<br />

ipurtandarrez, epertandarrez (V-ger ap. A), ipertandarrez (V-m ap. A). � "Cierto juego de niños que consiste<br />

en arrastrarse" A. v. ipurtarraz, ipurtirri.<br />

ipurtandi, ipurtaundi (V-gip ap. Elexp Berg), epurdiandi (<strong>Lar</strong>). � "Nalgudo" <strong>Lar</strong>. � Alaba ipurtaundiya /<br />

utzitzia emen. Auspoa 7, 25.<br />

ipurtargi (V-m-gip, AN-mer, Ae, Sal; H), epertargi (V; Añ), epurtargi (<strong>Lar</strong>, Añ), ipertargi (V-ger-m). Ref.:<br />

VocPir 516; Bon-Ond 146; A (ipurtargi, epertargi, ipertargi); Iz ArOñ; Etxba Eib; Elexp Berg. � Luciérnaga.<br />

� Sasipeian ezkutau ari ipurtargia. AB AmaE 346. Egin beie ipertargiak egiten dabena. A Ezale 1897, 249b.<br />

Aurretik ipurtargi talde bat doakio argi egiten. Or Mi 73. Ipurtargi bat gauaz nunbeit ikustea. Zerb Azk 95.<br />

Ipurtargiak bide ertzetik / ikutu die begia. NEtx LBB 260. v. tbn. Ag G 225. EA OlBe 91. Anab Poli 129. Txill<br />

Let 133. Gand Elorri 156.<br />

� "Au da ipurtargia daukaguna (V-gip, G-azp-goi)" [= 'luz insuficiente'] Gte Erd 223.<br />

ipurtargitxo, ipurtargitxu. � Dim. de ipurtargi. � Ipurtargitxuak / esmeral biztu bana / daukie bakoitzak. Gand<br />

Elorri 107.<br />

ipurtarin (V-gip ap. Elexp Berg). � Inquieto. "Se llama al andaricón, al que tiene poco asiento para trabajar. En<br />

muchos pueblos de Guipúzcoa" EEs 1921, 54. � Auntz ipurtariñak. Zait Gold 125. Benito, beti bezin ipurtarin<br />

[...] Bergaran agertu zan. NEtx LBB 72. � Zerbait zezaketela ziruditenak ipurtarin ari ziran. Zait Plat 36.<br />

ipurtarindu. � Ponerse inquieto. � Umeak, berriz, aitona an ikusi zuten bezin laister, ipurtarindu ziran. Jaukol<br />

Ipui 5.<br />

ipurtarraz. "(V-gip), juego de niños, dejarse caer arrastrando" A. v. ipurtandarrez.<br />

ipurtats (G-nav), ipurtatx (G-to, AN-araq-ulz-olza), ipurtatz (V-gip), ipurtotz (V-gip), epurtats (AN-larr). Ref.:<br />

Bon-Ond 143; A Apend (ipurtatx); Asp Leiz (epurtats); Garbiz Lezo 96; Ond Bac; Iz ArOñ y UrrAnz (ipurtatz),<br />

IzG y To (ipurtatx). �1. "Tejón" A Apend. "Putois" Bon-Ond 143. "Garduño" Garbiz Lezo 96. "Turón" Iz<br />

UrrAnz. �2. ipurtatz (G-bet). "Nombre de cierto pez (Orio)" P. Escurdia (comunicación personal).<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

560

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ipurtaulki (G-goi). Ref.: Arin AEF 1927, 16; JMB ib. 138; JMB At. � Banco, asiento. � Arrizko<br />

ipurtaulkiateen esei (G-goi). JMB Mund I 48. Mallaz-mallako ipurtaulki aiek lurretik asi ta ia lenbiziko<br />

bizitzarañokoak ziran. Anab Don 40.<br />

ipurtautsi. � Desfondado, con el fondo roto. � Su-gar uiadun eta sartagi ipurtautsi, oba bertanbera utzi. Otx<br />

32.<br />

ipurtaztaleko. � Golpe en las nalgas. � Ipurtaztaleko bat emango diat (G-goi). A EY III 344.<br />

ipurterdiko. � Mediocre. v. ERDIPURDIKO. � Gerla ipurterdiko horiek ez dira egin-errexak. Herr 10-9-<br />

1959, 1.<br />

ipurterre (V-gip, G-azp-goi). Ref.: A; A EY III 372; Elexp Berg; Gte Erd 212. �1. "Cascarrabias, persona que<br />

fácilmente se enoja" A. � Ipurterrea izan zan gaztetan. TAg Uzt 190. Muñube ipurterre alena! Loidi 110.<br />

Pitodor aberats ipurterreak [...] salatu egin zuen. Zait Plat 119. �2. "Dícese de los tomates defectuosos" Elexp<br />

Berg.<br />

ipurteste (V-gip, G-to-nav). Ref.: A; Iz ArOñ, Als (ipurtesti). � Intestino grueso. � Zabal-estutzez atertu zaio /<br />

ipurteste xurgakorra. Or Eus 315.<br />

ipurtestu. "Se dice de un ganado de poca trasera" Iz ArOñ (s.v. atzigarr).<br />

ipurtigar (G-goi ap. JMB At), ipurrigar (V-gip ap. Elexp Berg). � "Persona o animal de caderas estrechas"<br />

JMB At.<br />

ipurtirri, epurtirri (AN-larr ap. Asp Leiz2). � "Juego de niños que consiste en arrastrarse en una pendiente" Asp<br />

Leiz2. v. ipurtandarrez.<br />

ipurtoker (V-gip). �1. "De culo torcido" Elexp Berg. �2. Nombre popular de alguna moneda. � Badator gizon<br />

bat eta eskatzen du bost zentimoren ogia, sei txakur txikiren babarruna, ta iru ipurtoker txikiren ardo urgabea.<br />

EEs 1920, 115.<br />

ipurtondo. � Culata. v. ipurdi (2). � Berebiziko zartakoa eman zion bati txisparen ipurtondoz. Etxde Itxas 180.<br />

ipurtohol (-tol G-azp ap. A). � "Banqueta, tabla sobre la cual se sienta el tejedor" A. � Oneetxek, ipurtolak. Mg<br />

PAb 140.<br />

ipurtranga, epurtranka (<strong>Lar</strong>). � "Culada" <strong>Lar</strong>.<br />

ipurtrangaka, ipertrangaka (V-m ap. A), iperdi-trangaka (V-m ap. A). � A culadas.<br />

ipurtrapu, ipirtrapu (Mic). � "Pañales para niños" Mic 8v. v. ipurzapi.<br />

ipurturtika, iperturtika, eperturtika (V ap. A). � "Dando corcovos" A. � Arrantzaka ta iperturtika asi zan<br />

astuen atzetik. Otx 122. Baina ondora eltzen zitzaizkienean igez egiten zien ipurturtika. EG 1956 (7-8), 35.<br />

Astoak an urrunago iperturtika ta arrantzaka asi gurarik. Erkiag Arran 56. Arrantzaka ta iperturtika an egalean<br />

dagozan astoekana. Bilbao IpuiB 21s. � "Ipurturtika (V-m-gip), a coces" A.<br />

ipurtxa. "Ipurtxan arrotuko zitut (AN-ulz) [...], te daré una tunda, te voy a machacar" Inza Eusk 1928, 228.<br />

ipurtxauzka. � "(R-uzt), dando corcovos" A. � "Ipurtzauzka (Sal), a coces" A.<br />

ipurtxo. v. ipurditxo.<br />

ipurtxuntxur (V-gip ap. Iz ArOñ), epertxuntxur (V-oroz ap. A). �1. Sacro. � "Ipurtxintxur, el coxis" Elexp<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

561

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

Berg. �2. (V-m, G ap. A), ipertxuntxur (V-ger-m ap. A). "Hueso de la cadera", "cadera" A. �3. epertxuntxur.<br />

Nalgas. � Aren eper-txuntxurrak sekulako miña artu eben. Erkiag BatB 61.<br />

ipurtxuntxurreko, ipurtxintxurreko (V-gip). � "Golpe en el coxis" Elexp Berg.<br />

ipurtxuri. v. ipurtzuri.<br />

ipurtzabal. �1. Nalgas. � Asko ibilli ziran gero, ta bere ipur-zabalak Loperi ondo maillatu iakozan. Ag AL<br />

159. �2. + ipurdi-zabal, eperdi-zabal. (Adj.). De trasero ancho. � Ipurdi zabal, sabelastun, bular gizendunak.<br />

Erkiag Arran 34. Leen ezagutu dogun Marta eperdizabalak. Erkiag BatB 10. � De fondo ancho. � Ontzi ipurzabal<br />

ura ardoz beteta. EEs 1916, 185.<br />

ipurtzauzka. v. ipurtxauzka.<br />

ipurtzulo (G-azp-to; -rz- V-gip), ipurtzilo (-rz- BN-baig, Sal; -ph- Dv, T-L), ipurtxulo, ipurtxilo (Urt II 156),<br />

ipurdi-zilo (L-ain), ipurdi-xilo, epurtxulo (<strong>Lar</strong>). Ref.: A (iphurtzilo, ipurzilo, ipurdi-zilo); Etxba Eib (ipurzulua);<br />

Elexp Berg (ipurzulo). � Ano. "Ovispillo, el orificio de" <strong>Lar</strong>. � Ipurtxulua itxirik / amar egunian. JanEd<br />

I 101. Ipurdi xilotik kanitaz ondoraino sarraskitu. JE Bur 13. � "Zoaz zakurraren ipurtzilora (AN-5vill, B)" Gte<br />

Erd 303. � Etzekiñat ze abertzale klase izan ditteken bere erritik geota urrutio ies diona. Zakurran ipurtzuloko<br />

abertzalea eiñen dun au (AN-gip). PPer FLV 1987, 190.<br />

- IPURTZULORAINO BETE. Llenar completamente (ref., en el testimonio que se cita, a quedarse embarazada).<br />

� Nee senar maarikatu onek, berrize, ipurtzuloño beteta utzi nen (AN-gip). PPer FLV 1987, 191.<br />

- IPURTZULOZ AITZINA. Al revés. "Dena ipurtzuloz aintziña erraten dute (AN-5vill)" Gte Erd 11.<br />

ipurtzuri, ipurtxuri (G-goi-bet ap. A; VocZeg 287, Arzdi Aves 162, A Apend). �1. (Saxicola oenanthe).<br />

"Golondrina" VocZeg y A. "Chotacabras" A Apend. "Ruiblanca" Arzdi Aves. "Collalba gris" MItziar Txoriak<br />

112. �2. (-rz- V-gip, G-to), ipurtxuri (G-azp). Ref.: A EY III 373; Gketx Loiola (ipur-txuri); Iz ArOñ (kiputz).<br />

Vago, holgazán. "Ipur-txuri galanta dek ori lanerako" Gketx Loiola. "Kiputz ipurzurixak" Iz ArOñ. �3. Inútil,<br />

vano. � Ta amets ipurtzuriak zer dira? Ldi IL 72.<br />

- IPURTZURI BELTZ. "Collalba negra" MItziar Txoriak 113.<br />

- IPURTZURI HORI. "Collalba rubia" MItziar Txoriak 113.<br />

1 ipuru (B ap. A; H; -ph- BN ap. A � VocBN, Dv, H), ipura (L-ain ap. A), ipui (-ph- S (Foix) ap. Lh). �1.<br />

Borde sin cultivar de un campo. "Point d'arrêt où les instruments s'arrêtent dans les champs pour se retourner<br />

vers le point de leur départ" VocBN. v. ipular. � Iphuruan horra hor xutik aphezpiku bezalako jende bat. Lf<br />

Murtuts 2. �2. ipura (AN ap. A � Aq; <strong>Lar</strong>, H). Cenefa de un vestido o tela. "Cortapisa (AN)" Aq 1140.<br />

"Listón", "pasamano" <strong>Lar</strong>.<br />

- IPURU-BELAR (iphuru-belhar Dv � A, H). "Herbe produite par les bordures non cultivées des champs" Dv.<br />

2 ipuru. "(AN-araq), frente de los bueyes" A. v. itondo.<br />

3 ipuru. v. epuru.<br />

ipuruki (<strong>Lar</strong>, <strong>Izt</strong> C 45). � "Nebrina, fruto del enebro" <strong>Lar</strong>. Cf. epuru.<br />

1 ipuruko (G-nav, AN-araq). Ref.: A; Iz Als. �1. "Frontal, pieza de cuero blando que se pone en la frente de los<br />

bueyes" A. � Ongi leporatzeko lotu det edea, / gero ipurukoa leuntzeko nekea. Zait BGold 68 (ap. DRA). �2.<br />

(BN ap. A; -ph- VocBN, Dv). "Cuña que se emplea para sostener el yugo en la lanza del carro" A. � Ipuruko<br />

berri bat einik. HerVal 188 (cf. 232 ipuroko).<br />

2 ipuruko (G-nav). Ref.: Garbiz Lezo 95; Ond Bac. � Enebro. v. epuru.<br />

ipurular. v. ipular.<br />

ipur-xikinketa (AN-gip ap. A Apend). � Acto de echar dinero en un bautizo.<br />

ipurzaku. � Culera del pantalón. � Begiratuta ematen dizut / gizon kaskarren itxura, / eltzen badizut ipur-<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

562

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

zakutik / botako zaitut putzura. In Uzt LEG I 333.<br />

ipurzale. "Maricón (V)" DRA.<br />

ipurzapi. "Ipurzapi (V-m-gip, G, AN), pañales" A. v. ipurtrapu.<br />

ipurziri, ipirziri (Lcc). � Lavativa. "Medicina, melezinea, ayudea, ipirziria" Lcc.<br />

ipurzorrotz. "Arrotz apez, ipur zorrotz, sacerdote forastero, ágil (litm., afilado) de trasero (AN-larr)" A EY III<br />

39.<br />

iputegi, iputei (V-gip). "Iputeixa, la bodega, el local más bajo de la casa" Iz UrrAnz. "Local situado bajo el nivel<br />

de la casa, al cual se arroja el estiércol" Elexp Berg.<br />

iputz. v. giputz.<br />

iputz-txuri (G-goi-to ap. Arzdi Aves 161). � Golondrina real. v. ipurtzuri.<br />

ipuzkar, -ko(t)ar. v. gipuzkoar.<br />

1 ira (V, G-nav; Añ (V), Dv (G, + iria (V)), H; -ea (det.) Lcc, Aq 1284 (V), Añ (V)), ire (V-gip), ida (V-m-gip),<br />

ide (V-arr, idi (¿� idia det.?) V-arrig). Ref.: A (ira, ida); Arzdi Plant1 276; Iz Als, ArOñ (ida, íra); Etxba Eib<br />

(iria); CEEN 1969, 93; Elexp Berg (ida). � Helecho (gralmte. 'helecho común (Pteris aquilina)'). "Helechos [...]<br />

que en vascuence son llamados irak" IC III 129. "Ira ebaitzen, cortando helecho" Iz Als. "Iriari, beste alde<br />

batzuetan garua esaten detse" Etxba Eib. "Idatan die gizonak" Elexp Berg. v. iratze, 1 garo. � Tr. Bien<br />

documentado en antroponimia y toponimia medieval (cf. Irati (1140), Iradi (1284) y el frec. Ira(e)gi (ya en<br />

1284) en Arzam 283) y moderna (cf. ApV 328), y conservado en amplias zonas en compuestos o derivados más o<br />

menos aislados (cf. irail, iratze, irazelai, etc., e irasail, iradailu en VocBN). En los textos, sólo se encuentra en<br />

vizcaíno, sobre todo en el s. XX. En DFrec hay 2 ejs. � Iria dirudijan landara batetik. Ur Dial 39 (It iñastorra,<br />

Dv iratzea, Ip iratzia). Basotxo bat, bedar, orbel, ota, ira, egur da beste baso-etxean bear zirean gauzak<br />

zuzentzeko. Echta Jos 10. Askan bigungarritzat ira-besarkada bat ipiñita. Kk Ab I 74. Alkarren leian / zeñek ira<br />

geiau ebai. Enb 174. Uda azkenerutz, ire (garo) sasoian. SM Eusk 1958, 144. Ideak ebagi ta etxeratu. EgutAr<br />

(V) 1-9-1958 (ap. DRA). Ireak igartu diran / pagadiko zelaian. Gand Elorri 211. v. tbn. Arti MaldanB 200.<br />

Erkiag BatB 118. Alzola Atalak 37.<br />

- IRA-ARTE. "Ira artia, helechal. Sin. ira-salla. Bururañoko ira artia zan eta ezin genduan pausorik eiñ" Etxba<br />

Eib.<br />

- IRA-BASO. Helechal. v. iradi. � Ira-basoko iturria. Gand Elorri 97.<br />

- IRA BATU. Recoger helecho. � Laijetan, irabatuten, landara jorraan ta biargeirik gogorrenetan. Mg PAb<br />

59.<br />

- IRA BERDE. "Helecho verde. Ira-berdiak jantzi dittu mendixak" Etxba Eib.<br />

- IRA-EBATE, IDA-EBAGITE. "Ira-ebatiak, la faena anual de cortar el helecho en los montes. Ira-ebatietan,<br />

ego-aizia sarri eta ondjuak ostikopian" Etxba Eib. "Idebate (V), corte de helechos. Idebaten, cortando helecho"<br />

DRA. � Ira ebate, galjote nai edozein biarginzatara. JJMg BasEsc 104 (v. tbn. 108). Asi dira ida-ebagiteak<br />

[udagoienean]. Alzola Atalak 68.<br />

- IRA-LARRE. "Idelárria, el helechal; idelarré bat, bí irelárre" Iz Ulz.<br />

- IRA-META. "(Vc), montón de helecho en forma de cono" A.<br />

- IRA-PILA, -PILO (A Apend). "Irapillia, montones de helecho en forma de cono. Iru irapilla eiñ genduzen atai<br />

aurrian" Etxba Eib.<br />

- IRA-SAIL (V, BN; VocBN, Dv H (BN, L)), IHATSAIL (BN-baig). Ref.: A; Etxba Eib; Satr VocP (ihatsail).<br />

"Irasail, fougeraie" VocBN. "Helechal. Ira-saill aundixa ebagi doguna gaur" Etxba Eib.<br />

- IRA-SUSTAR. "Idásustarra, la raíz de helecho" Iz ArOñ. "Rastrojo del helecho. Basuan gelditzen dan irasustarra,<br />

miñ emoteko bestekua oñetako gogorrak erabilli ezik" Etxba Eib.<br />

- IRA-TXUNTXUR. "Montón piramidal de helecho" Iz ArOñ (s.v. txuntxurra).<br />

- IRA-ZELAI. v. irazelai.<br />

- SANJUAN-IRA. Helecho de San Juan. v. doniane-ira. � Baserrietako aterpetan, San Juan-irak. Alzola<br />

Atalak 81.<br />

2 ira (<strong>Lar</strong>, Lcq 47, Dv, H, A), ire (-ea det. <strong>Lar</strong>, Añ). "Veneno, ira, irea" <strong>Lar</strong>. "Ponzoña" <strong>Lar</strong> y Añ. "Poison,<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

563

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

infection" H. "(AN, Lcq, V?, G?, msLond), veneno" A. Cf. irabelar. � Txukatu ez daigun ire guztia basuan.<br />

"No apuremos toda la ponzoña al vaso". Iza EE 1881a, 186.<br />

3 ira. "Junco, en Vergara" Garate 5. a Cont RIEV 1935, 350. Cf. Baraib 358: "Ira (Arriola), junco. Conserva la<br />

significación que tiene en Vergara y en pueblos vizcaínos". v. ihi.<br />

hira (SP, <strong>Lar</strong>, VocCB (L, BN, S)), ira (G ap. A; Lcc (irea det.), <strong>Lar</strong>, Añ, VocCB (V, G, AN), Dv (V, G), H). �1.<br />

Ira. "Dépit" SP. "Di<strong>sg</strong>usto, enfado" <strong>Lar</strong> y Añ. � Tr. Documentado al Norte en esta acepción sólo en autores<br />

antiguos (Leiçarraga, Etcheberri de Ziburu, Axular, Oihenart), siempre en la forma hira; al Sur es algo más<br />

frecuente, sobre todo en catecismos, si bien falta en la mayoría de los autores relevantes desde la 2. a mitad del s.<br />

XVIII. En los textos más cuidados aparece junto a otras palabras, como irakunde (CatBurg), aserre (Gco II 47,<br />

AA I 582), aserretasun (Gco I 418, CatBus 34), aserrakunza (CatLlo 78) o aserkuntza (Legaz 48). Desde aprox.<br />

1860 sólo se documenta en catecismos dialectales o, raramente, en textos populares; nunca, salvo en CatUlz, en<br />

el s. XX. � Baldin haren hirá gure gainera erakharri nahi ezpadugu. Lç Ins D 7r. Gure bekhatuén kausaz hire<br />

hirá iraxeki izan duk. Ib. A 6r. Haren interzesioneaz hire hirá apazega eta amatiga dadinzát. Ib. A 6v. Iainkoak<br />

bere hirán punitzen dituenén tormentaren artean. Ib. C 5r. Bere inikitatéz hiratara probokatu ukhan au. Ib. A 6r.<br />

Laugarrena, irea. Bet 14. v. tbn. Ber Doc 169r. Hira deskargaturen du. EZ Man I 72. Zertan galtzen baitu<br />

arimak ezagutza, / edo grazian edo hiran, han behar du egoitza. Ib. 57. Hiraren, mendekatzeko desira<br />

desordenatuaren erremedio handia da, luzatzea, pausatzea, ez lehiatzea. Ax 299 (V 199). Hira bera da sorgarri.<br />

'La cólera misma es calmante'. O PrASJU 242. Ira edo bengatzeko arrabia. OA 98. Nor dire mansoak? Irarik<br />

edo iraren mobimenturik estutenak. El 92. Iraren kontra, pazientzia. Iraz 43 (v. tbn. en contexto similar en Cap<br />

15 (ed. 1893, irearen), CatBurg 40, Cb CatV 57, CatB 78, CatLuz 26, CatAe 62 (irein), CatSal 63, CatR 63,<br />

Legaz 48 y CatUlz 50 (iren)). Zer da ira, irakundea? CatBurg 40 (la versión de Mb decía aserre edo ira; la<br />

corrección es de <strong>Lar</strong>). Berórren iratík [...] librabenáza. LE Ong 42v. Ez da emakumearen ira baño samiñ eta<br />

garratzagorik. AA II 94. Iraz beterik. It Fab 247 (v. tbn. expr. similar en Cb Eg III 368). Bibora arrazak, nork<br />

erakutsi dizute iges egiten etorriko dan iratik? Ur (G) Mt 3, 7 (Lç hira, Samper, Hual ira; He, TB, SalabBN, Ip,<br />

Echn kolera, HeH haserre, Dv hasarre, BiblE haserre-zigor). Gaizki itzegiñ dedala / iñork badu ira, / noiznai<br />

tribunalera / egiñgo da jira. AzpPr 89.<br />

�2. (L, BN, S ap. A; Urt, Gèze, Dv). Pena. "Angor" Urt II 89. "Chagrin, rancune" Gèze. "Chagrin intérieur qui<br />

mine, qui dévore. Lotsak hiran dauka (Gy), la crainte le mine" Dv. "Pena profunda, consunción, despecho" A,<br />

que cita a SP (cf. supra) y VocBN (pero este último sólo trae hira(tu)). v. hiradura, hiramendu. � [San<br />

Ignaziok] errezibitu zuen kolpea, haren presundegia, haren enheatzearen hira. Jaur 403. Gaixoa bazagon beraz /<br />

hartua melankoliaz. / Animale hau triste da, / eta lotsak hiran dauka: / Yende iziperak, hark dio, / zoiñ diren<br />

urrikaltzeko! Gy 116. Ai orai barreneko harrak jaten nau, hira minak hiratzen. Dv LEd 229 (Cb Eg II 128 penaz<br />

desegiten). Nere hoben eta zuri egin laidoak-gatik, hira minez eta damuzko itsaso ilhun batean nik egon behar<br />

nuke. Ib. 79 (Cb Eg II 38 penaz ta damuzko).<br />

- HIRAZKO. (Adnom.). � Paillardizaren hirazko mahatsarnotik edan ukhan dute jende guziék. Lç Apoc 18, 3<br />

(He kolerazko, TB fuliako, Dv hasarrezko, Ip khexuzko, Ur (V, G) aserreko; v. tbn. Apoc 19, 15 y Rom 9, 22).<br />

iraabe. v. igaraba.<br />

ira-arbola. "Polipodio" A, que cita el msLond.<br />

iraaskor. v. eraskor.<br />

iraatsi. v. erantsi; idatzi.<br />

iraatzi. v. erantsi; idaatzi.<br />

iraazi. v. 1 iragazi; 3 irazi.<br />

iraazki. "(L-ain), sajar" A.<br />

irabaizte. v. irabazte.<br />

irabantza, irabanz. � Ganancia. v. irabazi II. � Komunioko irabanzen eske. Mb IArg I 258. Iranbanzak<br />

irabanzen gain egiten. Ib. 296 (v. tbn. 210). Egunen batez artu beharko zuten irabanz ona edo pena ta neke<br />

gogorra. Ib. 116. Irabanz eta tratu makurrak. Ib. 83. Urte oro egiten zituen irabanz berriak. Ib. 211s (v. tbn.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 564<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

308, 233). Itsasoz dabiltzanak irabanz andiak egin naiez galtzen dute askotan zutena. Mb IArg II 345.<br />

irabanzbide. � Medio de ganar. v. irabazpide. � Orren irabanz-bide onak dira otoitz denbora, konfes-komunaldia<br />

ta era bereko beste aldiak. Mb IArg I 81.<br />

irabarki (-kh- BN ap. A � VocBN; Dv, H). � "Foret, vilebrequin pour percer des futailles, des meubles en bois"<br />

VocBN. v. birabarki.<br />

irabazaldi. �1. Oportunidad de ganar. � Nagiak ez nekatu naiez galdu oi ditu irabaz-aldi geienak. Mb IArg I<br />

80. [Merkatari onak] egiten dutena da [...] emendik ara ta andik onara dabilzala irabaz-aldirik ez galzea. Ib.<br />

296. �2. irabazi-aldi. Ocasión en que se gana (dinero...). � Gizonak, irabazi aldietan, ardantegi edo<br />

sagardantegian bear baño erreztxoago txanpona emoten dabien bitartean. Ag Kr 131.<br />

irabazarazi, irabazerazi, irabazirazi, irabaziazi. � Hacer ganar. � Dianaren zilharrezko tenpletxogile batek,<br />

anhitz irabaz eraziten zerauen ofiziokoei. Lç Act 19, 24 (He irabazarazten; TB ekhartzen progotxu anitz, Dv<br />

irabazbide bat handia ematen). Zato enekin, eta nik irabaziraziko derautzut diru aphur bat. Volt 211.<br />

[Bekhatuaren atsegiñak] parabisua galarazitzen darotzula eta irabaz arazitzen ifernua. Gç 57. Hunen kontra<br />

eramanen duzun bitoriak bertze hainitz irabaz-araziko darotzu. Brtc 174. Ama samur haren fagoreak irabaz<br />

araz detzozketen exerzizioen zenbeit egunetako segida. MarIl 2. Lan hori elefantletagin-keta haritzea baino<br />

maiteago dute, gehiago irabaz-arazten diotelakotz. Prop 1897, 238. v. tbn. JesBih 473. Jaur 408. Jnn SBi 109.<br />

Irabaziazi: Berron Kijote 200.<br />

irabazbide, irabazdun. v. irabazpide, irabaztun.<br />

irabazgai. � Ganancia, premio. � Zere egarria iltzeko bezala ematen zaitzun edaria ere ozpiñ utsa da, ta<br />

irabaz-gai guztiz nekagarria. Mb OtGai III 56. Tentaldi guziak badute beren mingai gordin gazia, bai ta<br />

irabazgai andi ederra ere. Mb IArg I 230. Onek ere baditu bere lanak eta irabaz-bide zuzenak, bai ta irabazgai<br />

onak ere. Ib. 81.<br />

irabazgarri (Urt, <strong>Lar</strong>, H), erabazgarri (<strong>Lar</strong>, H). �1. "Acquirendus" Urt I 109. "Adquirible" <strong>Lar</strong>. "Gagnable.<br />

Partida irabazgarria, partie gagnable. Ama irabazgarriago da aita baino" H. �2. + irabazigarri. Provechoso,<br />

productivo, rentable. � Orra gauz zein irabazgarria ta ondasunduna. Mb IArg I 212. Emen, <strong>Euskal</strong>errian,<br />

edozein gai irabazigarrik atera zak "empréstito" bat. Ldi IL 104. Ez esan [zuzentasuna] bearrezko danik, ezta<br />

onuragarri danik ere, ezta irabazgarri danik ere. Zait Plat 127. �3. (Lo) que hace merecedor. � Zein da<br />

Sakramentuen gauza irabazigarria? Itz Azald 125. [Graziak] gure egite onak egiten dituz irabazigarri edo<br />

merezigarri bizitza betikorako. Ib. 127 (v. tbn. 121 y 153). �4. (Sust.). Fuente de ganancia. � Agintaritzak ere<br />

eztuela beretako irabazgarririk egokierazten. Zait Plat 139.<br />

irabazgarritasun (H (+ erabaz-)). � "Qualité de ce qui se peut gagner" H.<br />

irabazgarritu (H (+ erabaz-)). � "Rendre ou devenir gagnable" H.<br />

irabazgoi (V?, G? ap. A � Añ; <strong>Lar</strong>, H (+ erabaz-)). �1. Usura. � Nortzuk egiten dabe irabazgoiya? Emoniko<br />

diruagaitik edo beste gauza desegingarriak epean emoteagaitik, irabazi larregiak [...] eroaten dituezanak. Itz<br />

Azald 105. �2. (G? ap. A, que cita a Ur). Interés, rédito. v. irabazi II (2). � Eta zergatik eztuk ezarri ene dirua<br />

irabazian, ethorri eta irabazgoiarekin atheratu bainukeen? HeH Lc 19, 23 (He intresekien, Oteiza, Dv, Ol, Or,<br />

Ker, IBk irabazi). Eta ni etortzen niñoanean artuko nikan egiaz nerea dekana irabazgoiarekin. Ur Mt 25, 27<br />

(He, SalabBN, Ip irabazi).<br />

irabazgoiari (<strong>Lar</strong>, Añ, H (+ erabaz-)). � "Usurero, usurario, logrero" <strong>Lar</strong> (v. tbn. Añ).<br />

irabazgoidun (<strong>Lar</strong> � H (+ erabaz-)). � "Usurario, usurero, lo que toca a usura" <strong>Lar</strong>.<br />

irabazgoiti (<strong>Lar</strong> � H). � "Usurario, usurero, lo que toca a usura" <strong>Lar</strong>.<br />

irabazi (gral.; Lcc, Volt 82, SP , Urt, Ht VocGr, <strong>Lar</strong>, Añ, VocBN, Gèze, Dv, H, VocB), erabazi (V-m,<br />

G, AN-egüés-ilzarb-olza; <strong>Lar</strong>, Dv (G), H), irebazi (V-ger-m), irapazi (V-oroz; Mic 7r, iraph- VocS), iragazi,<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

565

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

irabatzi, ebazi (AN-ulz), idabazi (B, BN; VocB, s.v. irabazi), ibazi (BeraLzM), irapaizi (VocS), iregazi (LE Urt<br />

voc.; H in m., que cita a LE), irepazi, irebezi, idazi, ibaazi (V-gip), iraazi (H), irauzi (AN-5vill). Ref.: Bon-Ond<br />

1199; A (irabazi, idabazi, irapazi, erabazi); A Apend (ebazi); Rollo (erabasi, irebasi); Lrq /iábas/; Holmer ASJU<br />

1969, 181; Etxba Eib; Elexp Berg.<br />

� Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos. La forma más extendida es irabazi. Hay erabazi en<br />

Beriayn, SermAN, un texto de Munárriz de 1749, J.C. Echeverría, Echagaray y Brunet, y, junto al mucho más<br />

frecuente irabazi, en Mendiburu y Cardaberaz; irebazi en Beovide, Kirikiño (Ab II), Alzola (cuando reproduce el<br />

habla popular) y algún texto de EusJok II; iribazi al menos una vez, junto al frec. irabazi, en Erkiaga; irapazi en<br />

RS y Zavala (en ambos junto al más frecuente irabazi); iragazi, junto al menos frec. irabazi (cf. LE-Ir, s.v.<br />

iragazi), en Lizarraga de Elcano; irabatzi en f. Bartolomé y una vez (junto al más frec. irabazi) en Arrese Beitia<br />

en guipuzcoano; ebazi en CatUlz; irepazi en el CatArrig de Uriarte (84); irabasi gralmte. en Pouvreau; idazi en<br />

un texto BN-baig de Herr citado por DRA; idabazi <strong>sg</strong>. DRA se documenta en He (o HeH) Mc 8, 36, pero frente<br />

al idabaztea que se cita allí, hay irabaz baleza (He) e irabaz badeza (HeH); irebezi en un texto de Muruzabal de<br />

1751 (ETZ 89); hay irauzi en un texto de Lesaka de 1857 (ETZ 256). Ibazi (que aparece como sust. una vez en<br />

Txirrita) es empleado por Otxolua (como vb. y sust.), pero en éste parece una deducción de irabazi (que emplea<br />

profusamente) interpretado como factitivo; en este mismo sentido está recogida tbn. seguramente en BeraLzM.<br />

En Tartas, si bien el part. es irabazi, el sust. verbal es irapaizte- (ambos en Onsa 170; v. tbn. ib. 132 y 162; una<br />

vez irapaitzte- ib. 132; cf. irabaizte junto a irabazte (q.v.) en Leiçarraga); tal vez proceda de aquí el part. irapaizi<br />

de VocS; hay, con todo, sust. irapaizi en Eguiateguy. Hay fut. irabaziren en EZ (Man I 67), Maister (III 37, 1),<br />

<strong>Lar</strong>reguy (I 246), Etchahun (176), Archu (Fab 157) y CatS (VIII). En DFrec hay 360 ejs. de irabazi (vb.). I<br />

(Vb.). �1. Ganar, conseguir, obtener, granjear(se); merecer(se), hacer(se) merecedor (de). Con forma vbal. no<br />

finita, se emplea sobre todo instrumental -t(z)eaz (ez duzu ezer irabaziko hori egiteaz) o, menos frec., -tu(a)z<br />

(horri lagunduaz ez duzu ezer irabazi 'no has ganado nada con ayudarle'); en textos modernos se encuentra tbn.<br />

hori eginda o hori eginik. Bien documentadas, aunque menos frecuentes, son las exprs. del tipo irabaziko dut<br />

infernuan sartzea 'conseguiré (o me haré merecedor de) entrar en el infierno'. "Conseguir" Lcc. "Acquirere" Urt I<br />

106. "Ganar" <strong>Lar</strong> y Añ. "Adquirir. [...] Ha adquirido al mismo tiempo fama y hacienda, omena ta ondasuna<br />

irabazi ditu beingoan" <strong>Lar</strong>. "Acquérir, irapaizi" VocS (cf. la nota del ed.: "ez da hiztegietan arkitzen ez eta iñon<br />

entzuten Zuberoan gehiago. Jusef Egiategi zuberotar filosofoak erabiltzen du bere obretan"). "Gagner, iraphazi"<br />

Ib. "Obtenir" Gèze. "Acquérir, devenir possesseur" H. "Idabazi (BN-arb), satisfacer. Bere par hura eztu idabazi,<br />

no ha satisfecho su capricho" A. "Zer irabazi dabe ainbeste guzurrekin?" Etxba Eib. � Irabaz Ieinkoaganik<br />

indar eta grazia, / bekhatuiez egiteko unsa penitenzia. E 79. [Iesusek] sufritu ukhan duela guri salbamendua<br />

irabaz liezagunzat. Lç Ins G 4v. Hire iujemendu iustoz eta egiazkoz diagu irabaizten eta merezitzen damnazione<br />

eta perdizione gure gainera. Ib. A 1v. Badanik bere, irabaziko / ez dozu gona barririk. Lazarraga 1201r. Zer<br />

irabazten dozu ni ilagaz? Ib. (B) 1154rb. Bat irabazi, bi galdu, au bere bizitza modu. RS 103. Gaizki jaten<br />

duenik / ezin doake zerura, / zeren onen jatean dago / aren irabaztea (AN, 1609). TAV 3.1.20, 114. Bekhokia<br />

goraturik kontenplazak Zerua / eta ungiez irabaz Parabisu Saindua. EZ Man I 136. Ez nuen irabazi, ezta<br />

arrazoin goza dezadan. Ax 595 (V 383). Zer handitasun ahal duket / irabasteaz mundua [...] / baldiñ ezpadut<br />

zerua? Gç 202. Hillik herioa, egun du / irabazi biktoria. Ib. 95. Mundu-herri guziko jenden artean irabazi eta<br />

ardietsi zuten jakintsunen izena eta omena. ES 402. Grazirik bage ezin dagike animak [...] zeruko gloria irabaz<br />

dezaken gauzarik. Mb IArg I 171. Bulden induljenziak irabazteko oraziñoa. Cb CatV 104. Hainitz irabaziren<br />

dugu yarraikitzeaz gure Jainkoari. Lg I 246. Huntaraino ekhartzen zion errespektua [Yaundoni Yaunik], non<br />

ezin hurren irabaz baitzezakeien bere baitan Jesusen bathaiatzea. Lg II 127. Zer irabaz ziñezake haren [zure<br />

estatuaren] ganbiatzeaz? Mih 110. Zerua irabazteko diña diran obra onak. Ub 141.<br />

� (s. XIX). Zu joango zera irabazi dezun lekura. AA III 467. Egijozu difuntubari negar, irabazi edo merezi eban<br />

aiñaan. JJMg BasEsc 268 (v. tbn. merezirik edo irabazirik Gco II 22, irabazi edo merezi Itz Azald 43, merezidu<br />

ta irabazten Cb CatV 80). Ain Jaungoiko ona [...] pekatu mortalagaz opendituten dabenak, ondo irabatzija<br />

dauka betiko kondeneetia. fB Ic I 75. Lagun gaistuaguakin inpernuban egotia irabazi ebala pekatubagaz. fB Ic<br />

III 372. Irapazten dira induljenziak. Zav Serm I 260. Kontsidera dezagun zonbat irabaz dezakegun gure obra<br />

onez. Jaur 104. Hainitz irabazten dugu arima sandu hek lagunduz. Ib. 374. Lan onekin anaiaen gorrotoa irabazi<br />

zuen. <strong>Lar</strong>d 63. Gutiagoan irabaz edo gal daiteke zerua. Dv LEd 180. Astiek maiz berri onak dituzte: zer irabaz<br />

lezakete zorigaitzak aginduz? Hb Egia 73. Oiek eta oien antzeko beste obra on askok irabazi zioten erri<br />

guziagan gizon Apostoluen gisako baten pama ta izena. Aran SIgn 55. Hori dateke haien atentzionia osoki<br />

irabaziren deiziena. CatS VIII. Orrelakoxe jargoi eder bat / zerorrek dezu merezi, / arrigarrizko bertute oiekin /<br />

dezulako irabatzi. AB AmaE 105. Jaungoikoaren adiskidetasun galdua ostera irabazi. Arr May 170. Animaren<br />

salbazioa urreaz irabazten ezta. Ib. 21. Ez zirok deus irabaz etsaiak hirekin, / berak dik minhartuko hi<br />

jotzearekin. Zby RIEV 1908, 603. Pairamen hekien bidez irabaztera zohazin sariek eta zorionak etzuketela<br />

nihoiz akhabantzarik. Jnn SBi 127. Anbizionerik gabe, Zeliaren irabaztiaz besterik. Ip Hil 144. Beldur, hau edo<br />

hura gal, edo ez irabaz. HU Zez 198. Egin ta egin ta irapazi ezin. Ezale 1897, 207b.<br />

� (s. XX). Baña arpegi añutsuagaz ez eban ezer irabazi. Anjelek [...] ez eutsan jaramonik egiñ. Ag Kr 183.<br />

Mutikoa nun itxi zenduan argituaz, irabazi dozu gure parkamena. Echta Jos 365. Jesukristo gure Jaunaren<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

566

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

aginduak irabaz ditzagun. Amen. KIkG 34. Milla ta milla txalo irabazi dituzute, emen bildu zeraten<br />

amezketarrak. Etxeg in Muj PAm 17. Ez al dau nire seme onek berperton ilttia ibazi? Otx 139. Gizon bakotxak<br />

gizartean biziaz irabazi baño geiago galdu bear baleu. Eguzk GizAuz 112. Jesusek zerua digu irabazi. Or Poem<br />

552. Amazazpi boto irabazi zetunan gorrientzat. Or QA 80. Aitortu behar dut orain artean horrekin ez dudala<br />

deus onik irabazi. Mde Pr 194. Emazte-kente guztia duela higuin... Zergatik? Haien amodioa ezin irabaz<br />

dezakelakotz ote? Ib. 156. Laster neke ororen atsedena irabaziko zuen gorputz makal horrek. Mde HaurB 101.<br />

Zigorra irabazita euken. Erkiag Arran 58. 1930garren urtean irabazi eban lizenziadutzako maillia. Alzola<br />

Atalak 131. Egin dauazan lanekin, leku on bat irabazi dau Zinkunegik euskalarien artean. Ib. 104. Nola irabaz<br />

ote nezake nere lumatxoak gorrixkatzea? NEtx LBB 130. Gaurko aparia irabazia diagu denok. Ib. 63. Guztion<br />

aitormenez irabazia zuen [...] gidaritza ukatu dio. MIH 292.<br />

v. tbn. (Sólo hasta 1800, salvo variantes y testimonios dialectales): TAV 3.1.21, 121 (Pamplona, 1610). Mat 305.<br />

Harb 105. EgiaK 90. Cap 67. O Pr 448. ConTAV 5.1.5, 93. SP Imit II 12, 4. Tt Onsa 11. Bp I 55. ZBulda 27. OA<br />

165. Ch III 47, 4. El 78. Urqz 83. He Gudu 72. Mst III 47, 4. CatLan 6. Mercy 17. Brtc 115. Monho 160. LE<br />

Ong 19v. CatB 70. CatLlo 94. CatLuz 30. CatBus 56. Bv AsL 133. Irebazi: Bv AsL 123. Kk Ab II 78. Erabazi:<br />

FLV 1989, 110 (Munarriz, 1749). Mb Beder 28 (ap. A). Echve OngiB 37. Echag 249. Ebazi: CatUlz 43. Iragazi:<br />

LE Prog 116.<br />

� (Como primer miembro de comp.). � Gure biz-denbora irabaz denbora da [...] ta betiko irabanzen ta<br />

sekulako glori-ondasunen irabaz-denbora. Mb IArg I 229.<br />

� (Urt, H). Ganar (una persona, su corazón, etc.), conquistar, seducir; comprar, sobornar. Tbn. empleado en<br />

exprs. como arimak Jainkoarentzat (o Jainkoari) irabazi 'ganar almas para Dios'. Es especialmente frec. la expr.<br />

bihotza irabazi 'ganar el corazón'. "Allectare" Urt I 513. � Egin izan natzaie Iudiei Iudu bezala, Iuduak irabaz<br />

ditzadanzát. Lç 1 Cor 9, 20 (He, Dv irabaztea gatik, TB irabaztekotzat, BiblE irabazteko). Present ederrez<br />

irabaz ezin daite Iujea. EZ Man I 84. Notaria irabazten da, alkatea diruz itsutzen da. Ax 438 (V 285). Hain da<br />

artez, iustu eta leial [kontzientzia], non mundu guziak ezpaitezake irabaz, ez korronpi, eta ez bertze aldera itzul.<br />

Ib. 437 (V 285). Lotsaz uste dutenean galerazi, / et'ehor gaizki tratatzez irabazi. O Po 23. Nork ere irabasi baitu<br />

gizonaren bihotza, gizona osoki irabasi du. SP Phil 316 (He 317 irabazi). Irabaz ezazue bi lekhuko faltso,<br />

erranen dutenak Nabothek blasfematu duela. Lg I 361 (v. tbn. en contexto similar <strong>Lar</strong>d 489). Persona liberalak,<br />

emalleak, ongilleak [...] nola guzien biotzak irabazten dituen. Gco II 37s. Halako jendetarik [lazoetarik] norbait<br />

Jainkoari irabazteko esparantza balin balute. Dh 73. Onelako leunkeria eta loseintxakin israeltarren gogoak<br />

irabazi eta beretu zituen. <strong>Lar</strong>d 196. [San Pedrok eta San Pablok] beren kontu-artzalleetatik bi, [...] Jesusentzat<br />

irabazi eta bataiatu zituzten. Ib. 533. Berezia da [Ebandelioa], ukigarria, [...] izariz mintzo dena, gora eta urrun<br />

zilhatzen duelarik eta erakurtzalea irabazten. Hb Egia 84. Enganioek eta mehatxuek nihor ez zuten irabazi. Laph<br />

106. Batek irabazi handi bat eginik, bertzeak bere burua irabazterat utzirik. Ib. 131s. Zien eztitarzünaz irabaz<br />

[haurrak]. CatS VIII. Orrelako maitetasunak irabazi ta beratuko eztuan gizonik ezta. Ag G 373. Baño ik, diru ta<br />

guzti, baserritar bat ezin irabazi dek. Ib. 313. Itxasoak biotza irabazi zion. TAg Uzt 214. Otxandaren diruz<br />

irabazitako gizonak. Etxde AlosT 79. Zure odolez irabazi gaituzu Iainkoarentzat. Or QA 209. Itxuli eban [kartia]<br />

etorrittako bidetik, irabasitta mandatarixa bere alde. Etxba Ibilt 463.<br />

v. tbn. Harb 409. Hm 212. Gç 39. Mih 61. Monho 38. Añ EL 1 56. fB Ic II 295. Zav Serm I 21. Jaur 378. Dv LEd<br />

95. Aran SIgn 100. Ip Hil 47. A Ardi 110. Kk Ab II 153. Ldi IL 71. Or Aitork 230. NEtx Antz 44. Bilbao IpuiB<br />

274. Erkiag BatB 92. Erabazi: Cb Eg I 5. Irebazi: Bv AsL 63.<br />

� (En expr. como denbora irabazi, aurrea irabazi, etc.). � Nahi zukeien aphur bat luzatu, nahi zukeien<br />

biharamun arteraiñoko denbora irabazi. Ax 167 (V 112). Irabazi dezaiegun azkenengo oei aurrea. TAg Uzt<br />

162. Luzapen aien bitartez denbora irabazi naiean zebillela. Etxde AlosT 50.<br />

�2. (V-gip; <strong>Lar</strong>), irapazi, irepazi, ebazi (AN-ulz), iyezi (G-nav). Ref.: Iz ArOñ (eunak), Als 76, Ulz (zenbat).<br />

Ganar(se) (dinero, un jornal, la vida, etc.), producir (dinero). Son frecuentes exprs. como ogia irabazi 'ganarse el<br />

pan', bizia (o bizitzea) irabazi 'ganarse la vida' (sólo septentrional), etc. "Interesarse, interesar [...] con las<br />

[terminaciones] del activo, irabazi. Lat. Lucrari" <strong>Lar</strong>. "Emplear, gastar dinero comprando hacienda, &c.<br />

irabasteko erosi" Ib. "Eunak irabastera, a ganar el jornal" Iz ArOñ. "Zenbat ebazten du illebetian?" Iz Ulz 456.<br />

� Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos. � [Iainkoak] gure eskuezko trabailluz haren [gure<br />

hazkurriaren] irabaztera manatzen gaituela. Lç Ins E 6r. Iauna, hire markoak hamar marko irabazi zitik. Lç Lc<br />

19, 16 (He, Dv, Ur irabazi; TB eragin). Egin ta egin, ta irapazi ezin. RS 155. Baldin merkatari batek eman<br />

baliazo bere semeari diru suma bat bere eskuko, [...] tratua ikhasirik, berak bere buruz zerbait irabaz lezan. Ax<br />

164 (V 110). Hamar ezkuturen irabazteko segurantza bazendu. Ib. 269 (V 180; v. tbn. 492 (V 319)). Nekez<br />

irabazteak derakuske ongi begiratzea. O Pr 329. Beren senarrak irabazten zutenarekin doi-doi bizi ziranak. Mb<br />

IArg I 352. Bear egiñaz garbiro bere arto puska irabazi. Cb Eg III 348. Bere nekhe izerdiz bizia irabazten duen<br />

nekhazale batek. Brtc 12.<br />

� (s. XIX). Orren arima galdukuak egiten gaituzu, zein da sangrijak emongo ditugun diru geijago irabazterren?<br />

Mg PAb 50. Nekatzen dira, eta irabazten due ongi, baña ondatzen due edanean. AA I 587. Ezin irabazi dabe<br />

eurenzat eta semienzat biar dabeena. Astar II 79. Urthean zenbat duzu irabazten? Arch Fab 227. Lan gabeko<br />

egunek zeren bi kalte badakharzten: / lehena ez irabaztea, / birdena aldiz gastatzea. Gy 80. Soldaduentzat<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

567

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

larruzko estalpeak egiten, bere ogia irabazten zuen. <strong>Lar</strong>d 514. Gero argintzarako / egin zat gogua, /<br />

irabaztiagatik / jornal aundigua. PE 74. Biziya kendu diyo, zergatik kendu dizkan irabazteko moduak. Sor AKaik<br />

130. Tratuetan nok eban asko irabazi, / esanda guzur asko eta egi gitxi. AB AmaE 235. Ttipitzearekin [ostatuek]<br />

gehixago irabaz lezakete. HU Zez 28. Iru ilebetean nik irepaziriko diruegaz Lekeitio barri bet Satikan egin leike.<br />

A BGuzur 141.<br />

� (s. XX). Biziaren irabazteko egiten diren esku-lanak. CatJauf 79. Bere potiñ andi biakaz gura daben aña diru<br />

irabazi dau. Ag Kr 73. Illean berrogei ogerleko ta jana irabazten ebazala. Echta Jos 306. Irabazi omen du<br />

gutxiyenaz euneko bost. Iraola 42. Nekazaritzatik baño geiago irabazten du jokotik. Ag G 92. Auskalo igaroko<br />

urtietan zenbat irabazi duan ardo zikiña edo ibaiko ura salduaz. Ib. 269. Ikazkintzan irabazitakoak. Ib. 37.<br />

Denbora haietako irabazten zian sos ederra. Const 42. Beste askok ez eben yuan gura izan, bertan polito<br />

irabasten ebela-ta. Kk Ab II 182. Nork daki zonbat miliun badituen irabaziak? JE Ber 87. Aldirik laburrenean<br />

albait geien irabazi. Eguzk GizAuz 160. Naikotxu irabazi arren zurikorik aurreratzen eztakien langilleak. Ib.<br />

120. Txanpon batzuek irabazi. JAIraz Bizia 61. Gosez ez hiltzeko doia nekez irabazten zuela. Mde Pr 139.<br />

Lanbide artan bizimodua irabazi gogoz. Or Aitork 79. Ele-ederra irakatsiz, bizitzeko irabazten duzu. Ib. 79.<br />

Irabazi ez eta jan egin bear. Anab Poli 91. Ontzian irabazi, legorrean eralgi. Ib. 47. Ez eban ba jaten eurek<br />

irabazten ebenetik? Bilbao IpuiB 208. Zulo guztiak estalitzeko / ezin irabazi. And AUzta 127. Ondo jateko lain<br />

irabazten dozu? Ib. 61. Zenbat eta geiago saldu, geiago irabazi. Erkiag BatB 33. Erri aundirako asmoak dituala,<br />

an dirua errezago irabazten ei dala-ta. Ib. 114. Zu lagun, Kalifornian kurrituz, fandangotan bizitzekoa irabaz<br />

ginezake. <strong>Lar</strong>z Iru 52. Utz-hak zonbait sosen irabazterat... Badik beharra! Ib. 116. Amar pezta irabazten<br />

genduan eguneko soldata. Salav 41. Nekazaritzan irabazi dau eguneroko ogia. Alzola Atalak 115. Zori gaiztuan<br />

nintzan / bei-tratuan asi; / bañan orretan ez det / ezer irabazi. Uzt Sas 237. Nik pertsuetarik irabazi lehen dirua.<br />

Xa Odol 87. Lan guti egin eta aunitz irabazi. Ib. 147. Zenbat irabazten ote zuan zaldun ibiltari baten ezkutariak.<br />

Berron Kijote 228.<br />

v. tbn. (Sólo hasta 1800, salvo variantes y testimonios dialectales): Volt 194. EZ Man II 160. Gç 64. CatLan 40.<br />

Mdg 138. Irebazi: Kk Ab II 156. Alzola Atalak 93. Erabazi: Ber Doc 108r. SermAN 6r.<br />

� Gitxiago irabazte ori ortik [ugazabak bere garatzari jaramonik ez egitetik] baletor, langilleai alogerak<br />

erasteko ziorik naiko eztala diño Aita Santuak. Eguzk GizAuz 141.<br />

� "Diru irabazia, irabazirikako dirua, argent gaigné" SP. � Diru irabazia / atzera ematen, / nor abiatuko da /<br />

gauz ori egiten? EusJok II 80.<br />

� (Como primer miembro de comp.). � Itzuli zen itxera ta bere mutiletara, ta artu zion bakoitzari bere irabazkontua.<br />

Mb IArg I 210. Irabaz-ogibideak irabazia ez ote dakar? Zait Plat 138. Ezta [sendakuntza], nik uste,<br />

irabaz-antze ere, naiz ta norbaitek sendatuz irabaz badeza ere. Ib. 138. � Lurrak birritan bear ditu egari eguzki<br />

beroa eta otz-aroa nekazari irabaz-naiaren gurariak betetzeko. Ibiñ Virgil 70.<br />

� Ganar (en el juego). � Lehen iokoan, iokatu zian dirua, irabaziko diala. Tt Onsa 69. Musien jokatuko<br />

neuskijola, ta irabazi, azunberdi txakolin. Kk Ab II 15. Izpar onexegaz meriyenda bat irebazi geunskiyoela gaur<br />

Astokillori ta Mandokillori. Ib. 64. Jokoan irabazia omen zun eskuarteko dana. TAg Uzt 170. Jokatuak irabazi.<br />

Basarri 82.<br />

�3. (V-gip, G-azp-goi, AN-gip-5vill, B, BN-arb, S; Lcc, H), iribazi (V-arr), idazi. Ref.: Gte Erd 171, 298, 283,<br />

etc. Ganar (un concurso, una competición, una guerra, etc.); ganar, salir ganando (sin complemento expreso).<br />

"Ganar en el juego, juizioan [sic] irabazi" Lcc. "[Lagunarekin kartetan aritu zen] eta irabazten utzi zion (G-azpgoi),<br />

...eta irabazten utzi zuen (AN-5vill, B), irabazten itxitzet (V-gip), utzi egin nion irabazten (AN-5vill),<br />

partida irabazterat utzi dut (BN-arb)" Gte Erd 298. "<strong>Lar</strong>ri ibili da irabazteko (V-arr), gaizki ibili da irabazteko<br />

(G-azp), nekez irabazi dio (BN-arb), [...] irabazten naiko lanak izan ditu (G-azp), doi doia irabazi dio (BN-arb),<br />

[...] irabazi dio baina naiko lan bazun (AN-5vill)" Ib. 283. "[Atleti] irabazten ari da (G-azp, AN-gip-5vill, BNarb),<br />

[...] zein da irabazten ai dena? (B), pelotakan irabazi deizüt (S)" Ib. 168. � Tr. De uso general en todas las<br />

épocas y dialectos. � Errege[k] irabazi bataila. (1595). FLV 1993, 449. Ethortzen zaitzu ioko eder bat,<br />

irabazten duzu. Ax 161 (V 108). Iokari batek, nahiz hari dadilla dostetan, eztuen bat ere irabazteaz probetxurik,<br />

eta ez galtzeaz kalterik; guztiarekin ere atsegin hartzen du irabazteaz eta damu galtzeaz. Ib. 510 (V 328). [Ea]<br />

engañurik egin daben iokoan, irabasten dabela bentajeagaz. Cap 109. Ezta iokoan bozkariorik irabasten<br />

duenarentzat baizen. SP Phil 369 (He 372 irabasten). Egon zite [...] zihaurganatko berhezkeriarik gabe, eta<br />

bethi irabaziren düzü. Mst III 37, 1 (SP, Ip irabaziko, Ch haiñitz irabaziko).<br />

� (s. XIX). Etzeunskijue irabaziko temarik nok obeto egin. Mg PAb 49. Irabazi baleu, bedeinkatuko zituban<br />

kartak. Mg CO 58. Irabaztekó kalteetán ére, nauzu árte onbát? LE Ong 74r. Orduban ezautuko da, zeinek<br />

burrukia irabaztia nai dozun. fB Ic II 274. Gure asaba maitagarriak irabazi izan zituzten batalla andi anitzen<br />

oroitpengarri. <strong>Izt</strong> C 50. Neri ardiyak / ik irabazi? Bil 120. Naita ere azkenian / ezin irabazi. EusJok II 24.<br />

Tranpiakin ezin lei / asko irabazi. Ib. 83. Mutrikotik joan ziran / musika ta guzi, / asi baño len zuen / ustez<br />

irabazi. Ib. 14. Biek jokoa egin, ari izan ziren errebotean, eta partida Kaskoinak zuen irabazi. Zby RIEV 1908,<br />

87. Bertzek irri, bainan harek parioa irabazi. HU Aurp 100.<br />

� (s. XX). Lau lautara / ziran asi, / altzuenak / irabasi. Xe in Ag G 188. Itandu be ez eban egin zeñek irabazi<br />

eban estropadea. Ag Kr 54s. Etzekiat auzia irabazi dekan ala ez. Ag G 273. Eztozu alde askogaz irabazi. Ib.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

568

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

106. Egun batean galdu ta bestean irabazi. Ib. 127. Abadiari nok jokatu ta nok irabazi baidagola. Kk Ab I 97 (v.<br />

tbn. 98). Batek erran zerautan gibelerat ari zirela [alemanak], bainan futitzen zela, guk irabaz ala heiek. StPierre<br />

14. Korrika ezta emen azaltzen / irabaziko dizunik. EusJok 165. Emeretziña / jasota berdin geratu, / irabazi ez ta<br />

gastuba eginda / umill giñan etxeratu. Ib. 46 (v. tbn. 23). Nai zetan be benetan / eiñ ezkero asi, / Euzkotarrari<br />

baña / zeñek irabazi? Enb 123. Eurek posturiei eutsin, guk irebazi ta betekada bat eingu euren lepotik. Kk Ab II<br />

65. Eskutik ogeitamaika jokuan duanak ark irabazi. Lab EEguna 100. Zazpi jokatu eta zazpiak irabaz. Or Eus<br />

29. Soka-tira hori nork idazi du? Herr (ap. DRA, que no da más ref.). Antxen oker ala zuzen, arekin bai ala ez,<br />

galdu ala irabazi, uts ala asma. Anab Poli 34. Musean irabazi deustak. Bilbao IpuiB 34. Neuk be zeozetara<br />

irabaziko deuat. Ib. 34. Amaika astronomuri, posturea egin-da, irabazi eutsen arek denpora ona ala txarra<br />

egingo ebanentz! Ib. 99. Lau aldiz aritu zen yokoan eta denetan irabazi. Izeta DirG 112. Azken gelditzen zanak<br />

irabazten zuan. Osk Kurl 78. Berau zegoan irabazten sei tantugaitik. Ib. 167. Auteskundeak, geuk iribaziko<br />

ditugu. Erkiag BatB 101. Barriro bere, irabazi yok diru zikiñak. Ib. 105. Lenengo saria irabazi det! NEtx LBB<br />

117. Kontu gordiñena ta parregarriena asmatzen zuanak, irabazia zukean jokoa. Ib. 121. Gure izkuntzaren<br />

burruka irabazi arte. Ib. 8. Cannesko urrezko palmondoa irabazi duen film honetan. MIH 326. Gaizkileak ez du<br />

inoiz irabazten. MEIG I 143.<br />

v. tbn. (Sólo hasta 1800, salvo variantes): EgiaK 86. Hm 100. Mb IArg I 196. Irebazi: Bv AsL 214. EusJok II<br />

118.<br />

� "Partido en el juego, el juego ganado [...] joko irabazia" <strong>Lar</strong>.<br />

� (Como primer miembro de comp.). � Barrenean zarela uste duzunean, kanpoan edireiten zara, irabazi ustea<br />

galtzen duzu. Ax 438 (V 285). Andik luzaro bage badute takela: / irabaz-lege ori txar jarria dela. Or Eus 31.<br />

Irabaz-griñaz biotzak taupadaka. Ibiñ Virgil 96. Orren aundia baita irabaz-irrika. Ib. 96.<br />

�4. (H). Conquistar. "Alexandro, Asia gehiena irabazi zueneko, hil zen" H. � Irabazi zutenean<br />

Lazedemoniakoek bere fronterako hiri etsai bat. Ax 29 (V 17). Erromarrek Espainia irabazi eta bere menera<br />

zutenean. ES 401. Harma guziez baino hiri gehiago garaitu, irabazi eta ardietsi zituela hitz onez. Ib. 383. Ill zen<br />

Alexandro [...] mundu guzia beretzen zebillela ta Indiko bazter horduko agertu ziranak ere irabazi ezkero. Mb<br />

IArg I 222. Gizonak illaz ta luurra odoldubaz, erreinu asko irabatzi zituban. fB Ic II 250. Kanaango lurra<br />

irabaztera joateko. <strong>Lar</strong>d 104. Gure lurra irabazi ta azpiratuteko gogoak dakarz. Ag AL 106. Buruz buru egin<br />

alemanekin, lotu guduari, bide puska bat irabazi, eta tiro bat zangoan sakatu zerautan aleman demonio batek.<br />

StPierre 12. Irlandarak ezin irabazi du atzera orduan galdu zuen eremua. Mde Pr 211.<br />

�5. (V-gip ap. Elexp Berg; Urt, H). Crecer, mejorar; ganar (en salud, etc.). "Infans accrescit, [...] haurrak<br />

irabazten du" Urt I 85. "Ioan den urthetik hunat hainitz irabazi du gure semeak" H. "Hazi, pertsona, animalia,<br />

edo landare bat. Txal gaztiak asko irabazten dau" Elexp Berg. � Lur argaleko muntegijan azi dirian landara<br />

gaztiak, iragoten badira lur koipatsuko basora, ezta esatekua zeinbat irabazi daruen. Mg PAb 126. [Arbolak]<br />

aski irabazi duela iduritzen zaitzunean. Dv Lab 362. Malentxo! Arretxek irabazi zuala bai galanki! Uraxen bai<br />

zegoala benetan maitagarria! Ag G 134. Andik aurrera ama osasunaz irabazten asi zan. JAIraz Bizia 112. [Piñu<br />

saillak] ondo garbitu eta erkin eta kaxkar guziak kendu zizkion ezkero, ondo irabazi du. Munita 70. Etxe ontan<br />

asko irabazi dezu, Milia. NEtx Antz 37. Batek baiño geiagok esan dio oni bere lanak asko irabaziko lukela<br />

ataurre bat balu. Vill in Gand Elorri 9. Orrela, ariñago litzake neurtitza, ta asko irabaziko leuke musikaz. Or in<br />

Gazt MusIx 20. Zer egin du Donostiak 70 urte hauetan, galdu ala irabazi? MIH 131. � Adelantar. � Gehiago<br />

berthutearen bidean irabazi duzu. Mih 125.<br />

�6. Ganar, alcanzar (un lugar). � Zuek munduko tormenta guztiei garaiturik irabazi duzue salbamenduko<br />

portua. Mat 300. Laugainka irabazi zuen zaldi biak bidezabala. TAg Uzt 148. Atea irabazita, iskanbil artatik<br />

aldendu zanean. Ib. 183. Azkar ibilli bearra zegon, zortziretarako Pagoetako mendigaña irabazteko. Ib. 76.<br />

Astaemeak garagarra irabazten zun bitartean, jauzika zoroak zerabiltzkin astakumeak aruntzaxeagoko<br />

belardian. Ib. 153. [Eguzki jaunak] zeru-gaillurra argi bizitan irabazi ondorean. NEtx LBB 195.<br />

II (Sust.). �1. (gral.; SP, Urt, Ht VocGr, <strong>Lar</strong>, Arch VocGr, Gèze, Dv, Foix ap. Lh), erabazi (<strong>Lar</strong>, H), idabazi<br />

(VocB), irapazi, irapaizi, ebazi (AN-ulz). Ref.: A; Iz Ulz (ebazíe); Etxba Eib; Elexp Berg. Ganancia, provecho,<br />

beneficio; sueldo, ingreso(s). "Gain" SP, Arch VocGr, Gèze. "Acquisitio" Urt I 110. "Lucre, profit" Ht VocGr<br />

381. "Ganancia" <strong>Lar</strong>. "Interés" <strong>Lar</strong> y Añ. "Logro, usura, [...] bidebageko irabazia" Añ. "Ganancias, irabaziak"<br />

Ib. "Bénéfice" Gèze. "Succès" Ib. "Ematen darotzut irabazi, je vous donne gain de cause. Irabazi oneko lana,<br />

travail lucratif" Dv. Harriet hace una descripción detallada de los distintos contextos en los que puede aparecer,<br />

con abundantes ejs. de autores antiguos. "Irabaziak zangoak arin ditu (BN), si se quiere hacer beneficios, es<br />

preciso aviarse, no dormir" A (cf. Inza NaEsZarr 1059: "Irabaziak ankak arin (AN-ulz). 'Geiago irabazteko<br />

gogoa sortzen du'"; e infra Ax 492 (V 318)). "(S; Foix), au pl., appointements" Lh. "Gaurko mundua irabazixen<br />

ondoren bakarrik dabill. Irabazixak, nola etorri ala juan" Etxba Eib. "Jokuko irabazixak, erdibana ein dittugu"<br />

Elexp Berg. AxN explica lukureriazkoak (421) por irabazi makurrak. v. irabazpide, irabazte. � Tr. De uso<br />

general en todas las épocas y dialectos; al Sur no se documenta hasta mediados del s. XVIII, pero después es<br />

muy frecuente. Pouvreau emplea irabasia, con -a constitutiva. En DFrec hay 81 ejs.<br />

� Haur izanen bekhatoren undar irabazia. E 69. Zeinek [neskatoak] irabazi handia emaiten baitzerauen bere<br />

nabusiei, asmatzez. Lç Act 16, 16 (He, TB irabazi handi bat ekhartzen, Dv irabazi handia ematen, Ol irabazi<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

569

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ederra zekarkien, Ker irabazi aundia emoten, IBe irabazi ederra ematen; Arriand irabazkin, IBk diru asko).<br />

Iesus Kristen heriotik dugun irabazia. Lç Ins C 5v. Graziaren fruktua eta irabazia betheki senditzen ezpadugu<br />

ere. Ib. C 8r. Berret diezezu othoi irabazia, / fortuna gaixtoetarik guardaturik untzia. EZ Man II 131. Zer fruitu,<br />

zer irabazi eta plazer izan zenduten orduan, orai ahalkez ere bururik ere ezin ailtxatuz zaudeten bekhatu hetan?<br />

Ax 383 (V 251). Irabaziak oiñak arin. Ib. 492 (V 318; v. tbn. RIs 53). Hordi bat dela ihardesteaz, eztakusat<br />

irabazi handirik egiten dela. Ib. 292 (V 194). Mundu hunetako irabazi aphur baten esperantzak. Ib. 493 (V 319).<br />

Nihori potegin behar duenak gibelaldean, eztu irabazirik luzatzean. O Pr 700. Eztu nahi bertze irabazirik edo<br />

saririk Jainkoa bera baizen. Ch III 54, 13. Natürak oro egiten dütü bere irabazi edo abantalla propiagatik. Mst<br />

III 54, 5 (SP, Ip, Ol irabazia, Echve 363 erabazi; Ch progotxu edo aisia gatik, Pi irabazte). Irabazi andiko gauza<br />

dela [...] gauz txiki berak ere ongi ta kontuz egitea. Mb IArg I 212. Ejerzizio santu au orobat irabazi andiaz egin<br />

dezake. Cb Eg III 277. Ematen zaitzu zor zaitzun eguneko irabazia. Lg II 197 (v. tbn. 214). Norbere irapaiziaren<br />

jarraikian. Egiat 212. Elizatik kanpoan bizi diranak [...] Elizan egiten diran obra onetatik ateratzen due<br />

irabazirik edo ondasunik? Ub 150.<br />

� (s. XIX). Irabazi gaistuetati aberastu danak. Mg CO 246. Zuk, o sabel gaiztoa! daramazkitzu zere barrunbera<br />

gure neke ta izerdi guzien irabaziak. VMg 59. Berak erosi ta gordeko ditue, irabazi andia uste daneko. AA II<br />

182. Erdiratzen dituela irabaziak eta kalteak. Ib. 191. Orrá bekátuen irabázi tristea! LE Ong 26r. Ez dira eureen<br />

sermoiak irabatzi gitxigaz geratuko. fB Olg 136. Diabrubeen irabatzija gitxitu ez dedin. Ib. 135. Bere biar edo<br />

irabazijagaz emoten eutsen bere emazte eta semiai biar eben gustija. Astar II 100. Gastetan dabe euren irabazi<br />

gustija ardao, joko eta beste ekandu zitaletan. Ib. 91. Irureun bana dukaten irabazia artu izan dabeenak. <strong>Izt</strong> C<br />

154. Zenbait urtheren buruan, bere irabazitarik, / arthalde pollit baten da yabe egiten. Gy 82. Irabazi gizenenak,<br />

urak ditu eskaiñtzen. Ib. 83. Jendeak uzten zion zillarrezko eliza oiek erosteari, zerekin zillargilleai irabazia<br />

kentzen zitzaien. <strong>Lar</strong>d 518. Irabazi baino kalte gehiago duzu. Dv Lab 201. Ez dau ezek emoten irabazi<br />

andijagorik ganaduak baño. Ur Dial 70 (It, Ip irabazi ge(h)iago, Dv irabazi hobea). Enredo asko probetxu gutxi<br />

/ nik dedan irabaziya. PE 54. Beste munduban kobratuko'ira / emengo irabaziyak. Ud 146. Irabazia nola alaxen<br />

gastua. AB AmaE 407. Munduan dauden tormentu guziak baño paregabe portitzagoak daramazkite, baña<br />

bortxaz, iñolako irabazi eta ordañ-sari gabe. Arr May 109s. Utsian eman ditudala kontu, ardit baten<br />

irabazirikan gabe. Apaol 87. Zer irabazi gelditu zitzaion? HU Zez 200. Ezin bizi, ostatuko irabazitik. Ib. 28 (v.<br />

tbn. 204).<br />

� (s. XX). Irabazia bientzat izaten da. Ag Kr 38. Illabetean erbestetik atunetan ibillita, irabazi politagaz etorri<br />

dira etxe aldera. Ib. 44. Irabazi txikia izan dogu aurten, jauna. Ib. 148. Alogerekoen eskuetan dabillen lurrak<br />

irabazi gutxi ematen du. Ag G 128. Irabazi bageko lanak / eztute baliyo. Noe 89. Ganixen erasia gorriak burutik<br />

behera hartu; [...] Horra ene irabazia! Barb Sup 92. Lekhornen ere baitzen heldu irabazi handienerat: 800<br />

libera. Ox 192. Liburuen irabaziak beartsuei banatzen zitien. Or Mi V. Aberatsak arlote gorriak dituzu,<br />

irabazirik, atsegiñik ala puztubiderik eztakartzen egiñbearretan. Ldi IL 106 (v. tbn. 119). Langille asko<br />

dabiltzan ola ta lantegietako ugazabak, sarri irabazi andiak egin dabez. Eguzk GizAuz 33. Merke saldu arren be<br />

irabazia dauko. Ib. 138. Laneko orduak bardiñak izan dirala-ta beste barik, biei irabazi bardiña emotea<br />

bidegabe andia litzake. Ib. 118. Azpiko adarrak kentzeak irabazia ematen diola zuaitzari. Munita 62. Guztiok<br />

artzen ditugu irabaziak arbolagandik. Ib. 137. Ez dauka, antza, irabazi ziurrik. Erkiag BatB 177. Hemengo<br />

zorrak laster pagatuko dituk mendiko irabaziekin. <strong>Lar</strong>z Iru 50. Beraren azken-itzetan Rosa ta Pakori utzi zizkien<br />

irabazi aundiko paper eta azio mordoa. NEtx LBB 70. Gauza asko eta asko ikasi, onartu eta gureganatu<br />

beharrean gara. Damurik, ez da dena irabazi hutsa izango: kendu beharko da, soildu, idoki, ebaki. MIH 305.<br />

v. tbn. (Hasta 1900, salvo variantes): Tt Onsa 160. ES 122. Brtc 102. Egiat 207. Gco II 51. JJMg BasEsc 114.<br />

Añ EL 2 3. Zav Serm I 230. JesBih 456. Arch Fab 227. CatBus 52. Ur MarIl 13. Hb Esk 112. Bordel 180. Laph<br />

131. Xe 268. Azc PB 316. Jnn SBi 50. Lap 37 (V 20). Arb Igand 75. Itz Azald 67. Iragazi: LE-Ir. Irapazi: Zav<br />

Serm I 21. Ibazi: Tx B 105. Irabasia: SP Phil 314.<br />

� Parte (de unos bienes). � Auek [eskomulgatuak] Elizaren goi-ondasunetan ez dute irabazirik. Inza Azalp 105.<br />

� (Como primer miembro de comp.). � Dirutzaren eunetiko laua emanik geroz, urtetik urtera, irabazi-ondarrik<br />

balitz. Ldi IL 98.<br />

�2. (H, idab- VocB). Interés, rédito, renta, beneficio. "Gain, intérêt que rapporte un argent prêté. Irabazia ttipia<br />

da; ezta seguraturik ehuneko batere (Ax)" H. � Zensuko eta intereseko diruaren irabazia pagatzen eztuenari.<br />

Ax 81 (V 55). Prinzipala irabaziarekin bihurtuko dioela. Ib. 226 (V 150). Eman behar zinduen, beraz, ene<br />

dirua]n[ ganbiadoreen eskuetan, ethorri eta erretiratuko bainuen irabaziarekin. He Mt 25, 27 (SalabBN, Ip,<br />

Leon irabaziareki(n), HeH gainerako irabaziarekin; Lç lukuru, TB, EvL intres, Dv populu, Ur irabazgoi, Echn<br />

kurritu, Samper, Hual interes). Dihurü prestatzen dütenak hartarik irabazi baten tiratzeko. CatLan 95. Dirua<br />

prestatzea ta irabazia edo geiago pagaerazitzea. Mg CC 115. Juduak ontzat ematen due usuren irabazia. AA II<br />

187. Urliak sandiari ematen diozka lareun ezkutu urte beteko epearekin, euneko ogei ta bosten irabaziarekin. Ib.<br />

190. Nekazari gizajoari odola zurrut egitea, emanaz dirua ogei errial bakoitzeko lauren irabaziakin illean.<br />

Apaol 93. Irabazi larregiak edo euneko geiyegiak eroaten dituezanak. Itz Azald 105. Lan ortan eman dituzun<br />

txanponak, Banku askok baño irabazi obea emango dizute. Munita 42. v. tbn. Erkiag Arran 17. Zergatik ez duzu,<br />

bada, diruetxean jarri nire dirua, itzulitakoan irabaziekin jaso nezan? IBk Lc 19, 23 (Oteiza, Dv, Ol, Or, Ker<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

570

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

irabazi, Brunet erabazi; Ir YKBiz 369 obariekin (irabaziekin, interesekin); Lç lukuru, He, TB, Leon intres, HeH<br />

irabazgoi, Arriand gainkin, IBe korritu).<br />

�3. (c.? <strong>sg</strong>. A). Mérito, merecimiento. "Mérite, titre à une récompense. Zerurako irabaziak" H. � Tr. Aparece<br />

sobre todo en autores meridionales del s. XIX y principios del XX. Se encuentra con frecuencia junto a<br />

merezimendu o similares. � Pena hek merezimendu eta irabasia handi bat ziren zuretzat. SP Phil 441 (He 446<br />

merezimendu eta progotxu). [Jesusek] beti diardu bere irabazi edo merezimenduak gugatik Jainkoari agertzen.<br />

Ub 95. Galdu ditubala lengo obra onen irabazi edo merezimentubak. Mg CO 56. Eta orra orduan biok pakean,<br />

eta zu Jaungoikoaren aurrean irabazi andiarekin. Gco II 54. Zeñ aisa egin ditzakean Zerurako irabazi andiak<br />

kristau ez-jakiñenak ere. AA III 362. Ez dezula zori on andi au zere irabaziz edo zure gurasoak gatik, baizik<br />

zure Jaunaren miserikordia ta graziaz. Ib. 270. Zeuk, Jauna, parkatu deutsezu [...] zeure erijotzako irabazi amai<br />

bagiak gaiti. fB Ic III 279. Handiak bide direla bizitze ilhun eta obedientziazko batean, zerukotz egiten ahal<br />

diren irabaziak. Jnn SBi 21. [Zoriontasuna] izango da andigoa edo txikiagoa, bakotxaren irabazi eta<br />

merezimentuen neurrian. Itz Azald 42. Enaiatzu orren eskartxarreko; ta ondo dazaudaz zure ibazijak. "I tuo<br />

meriti". Otx 53. Amaika irabazi edo meritu egin izango ditu Jaunaren aurrean. ZArg 1955, 235 (ap. DRA).<br />

Zerura joateko egiñen onak, irabaziak bear doguzala. Bilbao IpuiB 87.<br />

v. tbn. Mb IArg I 384. Añ EL 2 165. Ur MarIl 107. Inza Azalp 103. ArgiDL 70. SMitx Aranz 175.<br />

�4. Ganancia, progreso. � Non da [...] urthe hunetan egin ahal zendukeien irabazia eta aitzinamendua? Ax 153<br />

(V 101). Ebanjelioaren irabaziak Antiokian. <strong>Lar</strong>d 500. � (Ref. a árboles). Crecimiento. � Zuaitz bikaña da, bai<br />

bere irabaziz ta bai bere gerriz. Munita 53. Ainbat irabazi aundiagoa duala zuaitzak zenbat ur geiago artu<br />

lezaken. Ib. 75. [Artea] irabazi aundikoa da toki onean beintzat. Ib. 45.<br />

�5. "(V-m, B), propiedad, hacienda" A. � Etxian daukadazanak [auntzak] eztabe geure irabazijetati urteten.<br />

Mg PAb 110.<br />

�6. Victoria. � Arroturik Egipto eta Numidijako irabazi ta garaitzakaz. Ur MarIl 21 (v. tbn. 50).<br />

- EZIN IRABAZIZKO. "Qu'on ne peut gagner" Dv.<br />

- GALDU-IRABAZI. v. galdu.<br />

- IRABAZIAN (B ap. A EY III 306; SP). a) (Con eman, ezarri, etc.). (Dar, prestar) a interés; (poner un capital) a<br />

producir intereses. "Dirua irabazian emaitea, mettre [de l']argent à intérêt" SP. "Irabazian dirua<br />

eman, prestar dinero con interés (B)" A EY. v. IRABAZITAN (b). � Irabazian erabiltzeko errezibitu zuen<br />

talentua. Mat XI. Probeari emaiten dioenak, Iainkoari emaiten dio. Eta emaiten ere, nola? Foeneratur. Zensuan,<br />

interesean, irabazian, obliga arazirik bezala, prinzipala irabaziarekin bihurtuko dioela. Ax 226 (V 150).<br />

Zergatik, beraz, ez duzu eman ene dirua irabazian, ethortzen nintzenean erretira nezantzat intresekien? He Lc<br />

19, 23 (HeH irabazian ezarri; Lç bankean, TB ganbioan, Dv mailegura, Ol irabazitan, Leon bank-etxean, Or,<br />

Ker, IBk diru-etxean). Begira, irabazian ipiñi dezun dirua merkatariren bategan, euneko seian. AA II 192. Bost<br />

artu zituenak irabazian ipiñi, eta beste bost atera zituen. <strong>Lar</strong>d 434. Bear uen bada eman ere dirua irabazian, eta<br />

[...] artuko nikan egiaz nerea dekana irabazgoiarekin. Ur (G) Mt 25, 27 (HeH irabazian; Dv irabazira). Zorrak<br />

kitatu zituan beraz, eta artzekoak irabazian utzi "Araluze y Compañía" dalakoari. "Dejó a rédito el capital". Mok<br />

10s. "Kirikiño" sarirako Batzorde Eratzalleak bildua Eusko-Ikaskuntzak [...] yaso beza ta, irabazian sarturik,<br />

zaitu. Ldi IL 97.<br />

b) (Con ibili, gelditu, etc.). Ganar, salir ganando; (ir, etc.) con ventaja. � Errejistatzen asi omen da [beia] /<br />

tokatzen zaion graziyan, / albaiterua ondo zijuan / zebillen irabaziyan. Ud 68. Zenbat dirade apustura ortan /<br />

jokatzen jardun diranak? / Eta gu berriz irabaziyan / zerbait gelditu geranak. EusJok 169. Nor-gehiagoka<br />

hauetan [...] bat gertatuko da irabazian eta bestea galduan. MIH 215. Eremuz, euskara ez zebilen irabazian:<br />

mende horretan galdu omen zuen, hain zuzen, lurralde ederra Araban. MEIG V 114. Kontu kontari aritzea,<br />

zaharragoek hitzez egiten zutena lumaz egitea, irabazian gainera. MEIG IV 133. � (Con modificadores). �<br />

Indar betean irabazi onean dagon pagadi batek ektareako egunian 27'50 metro kubiko ur bear dituela. Munita<br />

74.<br />

c) (V-gip ap. Elexp Berg). Ganando dinero; cobrando un sueldo. "Irabazixan egon, soldata bat kobratzen egon.<br />

Familixa hortan hiru semiak irabazixan dare" Elexp Berg. � Lanean, irabazian, Jainko legeaz kasurik egin<br />

gabe. Arb Igand 75. Estranjeriyan ibilliya da / luzaro irabaziyan. Tx B I 189. Bere gain, [hotela] beharbada<br />

hartuko du egun batez, ba. Mementoan irabazian bizi da! <strong>Lar</strong>z Iru 128. Basaburu barra ederki ari zan lanean<br />

eta irabazian. NEtx LBB 63. � (Con modificadores). � Zure gurasoak zarrak badira ta irabazi gitxian<br />

badabiltz emongo jakoe zerbait. Ag Kr 159.<br />

- IRABAZI ERAGIN. Hacer ganar. � Zerurako ondasun guztiz andiak eta betikoak neke piska batekin guri<br />

irabazi eragiteagatik. Gco II 55. Zeruko ondasun eternoak irabazi eragiten diguna. Ib. 89 (v. tbn. 27, etc.).<br />

- IRABAZI-GOSE. Ansia de dinero. � Irabazi-gosez asmo galgarriak itz xuriz esaten ditutenean. Zait Sof 190.<br />

Irabazi-goseak, diru-amorro orrek, zenbat galera dakarkigun! NEtx Antz 108.<br />

- IRABAZIKO (<strong>Lar</strong>, H). "Questuoso, questuario, lo que es de ganancia, irabazikoa" <strong>Lar</strong>. "Ez eros abere<br />

irabazikorik baizen, n'achetez que des bêtes qui promettent" H.<br />

- IRABAZI-NAHI, IRABAZI-GURA. a) Interés; ansia de dinero. � Lurreko interes edo irabazi naiaz. Cb Eg II<br />

173. Dira ain emanak beren irabazi naietara. Mg CC 190. Au ekusten da bide txarreko irabazi naietan. VMg<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

571

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

76. Beti irabazi nai andietan azoraturik ibiltea. Gco II 33. Bijotz garbija, irabatzi gura bagakua. fB Ic II 164.<br />

Nok ori erasoten deutsu? Baserrikuai deutsezun amodijuak ala irabazi guriak? Astar II 74. Janbearrak eta<br />

irabazinaiak emoten daben gogoagaz. Ag Kr 197. Beren ustea edo irabazi-naia ezin gorderik, bazebiltzan<br />

deadarrez: --Ontza bat urre Abadiñokoaren alde! Ag G 101s. Lengo irabazi-naiak aldegin baitzidan. Or Aitork<br />

214. � Geiago irabazi naiak ez ninderaman Erromara. Or Aitork 112. b) Deseoso de ganar. "Cauponans, [...]<br />

intresagatik gauza egiten duena, [...] irabazi gura, irabazigura dena" Urt IV 332. � Hain gogotik lotzen zen<br />

pilotari, [...] hain irabazi nahia zuen iduri, non ahantzi baiginintuen oro. JE Bur 137s.<br />

- IRABAZIRA. a) (Con eman). (Poner un capital) a producir intereses. v. IRABAZIAN. � Behar huen beraz<br />

ene dirua eman irabazira; eta nik, ethortzen nintzenean, enea populurekin altxatuko nian. Dv Mt 25, 27 (Ur<br />

irabazian). b) (Con joan). (Ir) al trabajo, a ganar dinero (en el ej. de Salav se diferencia entre 'trabajar en el<br />

caserío' e irabazira joan 'salir a ganar un jornal'). � Amabi lagun mayian bueltan / juntatzen gera jateko, /<br />

geienaz ere aietatik bost / irabazira juateko. Tx B II 61. Baserrian gure amak eta bi edo iru anai zarrenak egiten<br />

zuten lana, eta aita irabazira joaten zan. Salav 15s.<br />

- IRABAZIRAKO. a) (Con eman, eduki). (Dar o tener un dinero) a interés, para obtener ganancias. Cf.<br />

IRABAZIAN. � Erraz gertatuko dira usurak onela dirua irabazirako ematen dala. AA II 192. Demagun diru<br />

ura irabazirako zendukala; ote zenduan era onik irabazi garbi eta legezkoa ateratzeko? Ib. 189. Irabazirako<br />

eman zion dirua kendurik. AA III 357. b) Cf. IRABAZIRA (b). � Mutil maizterra etxe-lan urriz, / irabazirako<br />

dago. "Puede dedicarse a jornalero". Or Eus 74.<br />

- IRABAZI-SARI. Ganancia, sueldo. � Izlari ika<strong>sg</strong>ua iriki ta zegokion irabazi-saria lenengoz iaso zueneko. Zait<br />

Plat 113.<br />

- IRABAZITAN. a) (Con gelditu). Ganar, salir ganando. "Irabazitan gelditu naiz, je me suis retiré [...] sur moin<br />

gain" H. v. IRABAZIAN (b). � Ehortziko duzun belharra airetik aberastu da gehienik. Beraz, hura lurrari<br />

ematen diozunean, lurra irabazitan gelditzen da. Dv Lab 146. � Ez izan deusen jabe; eta irabazitan izanen zira<br />

bethi. Leon Imit III 37, 1. b) (Con jarri, eman). (Poner un capital) a producir intereses; (dar o prestar) a interés.<br />

� Ez diozu dirurik irabazitan emanen. Dv Lev 25, 37. Zergatik, ba, ez duk nere dirua irabazitan yarri, ta nik<br />

etortzean bilduko nikek irabaziekin? Ol Lc 19, 23 (He irabazian). Ez bide zakiten Jainkoari emana irabazitan<br />

emana dela, batentzat ehun biltzen direnaz geroz. Lf Elit 337.<br />

- IRABAZIXE. (Forma con suf. -xe, de valor aprox.). � Bein batez lasterka saria irabazixe nuela. Or Mi 12.<br />

irabazi. v. 1 iragazi.<br />

irabazia (det.). � "(G-to), sidra que se hace de manzana dentro del lagar, no sobre piedras como el patsardo" A.<br />

Podría tratarse de iragazi (q.v.), que cuenta con una var. irabazi.<br />

irabazi-aldi. v. irabazaldi (2).<br />

irabazigarri. v. irabazgarri.<br />

irabazike. � Sin ganar. � Zuk, ostera, zure aberria, berak irabazike, beztu duzu. Zait Sof 133.<br />

irabazimentu. � Merecimiento. v. irabazi II (3). � Jesu Kristoren irabazimentubak lagun ditugula. CrIc 121.<br />

Sakrifizio onegaz guri emon edo egozteko kurutzeko sakrifiziuaren indarra ta irabazimentubak. CatElg 197v.<br />

irabazitxo. � Dim. de irabazi (sust.). � Atuntsuko irabazitxoak dakarguzanean. Ag Kr 157. Aittama zar-zarrak,<br />

euren semearen irabazitxoari begira dagozanak ilgo litzakez. Echta Jos 284.<br />

irabazitzaile. v. irabaztaile.<br />

irabazizale (Urt), irabaz-zale (H (V, G)). � "Cauponans, [...] intresagatik gauza egiten duena, [...] irabazizalea,<br />

irabazizale dena" Urt IV 332. "Ami du gain, du lucre" H.<br />

irabazka. "(R), lucha, luchando. Mitil koriek irabazka ari dra" A.<br />

irabazketa. � Negocio. � [Merkatariak] bere irabazi guziak egiten ditu [...] atseginz andiarekin, ta au bera da<br />

zere irabazketan zuk ere egin bearra. Mb IArg I 296.<br />

irabazki, erabazki (<strong>Lar</strong>). �1. "Bienes gananciales, ondasun erabazkiak" <strong>Lar</strong>. �2. Mérito, merecimiento. �<br />

Andra Maria ta beste Deun guztien irabazkiak. KIkV 39 (v. tbn. KIkG 25). Gurutzeko opariaren irabazkiak eta<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 572<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ordañak guganatzeko, Jesukristok berak jarria da Meza Donea. KIkG 72 (v. tbn. KIkV 93 y, con algún cambio,<br />

EgutAr (V) 3-4-1959 (ap. DRA)). Done oien irabazkiengatik, gaur garbiak iraun dezagula eskatzen dizugu<br />

Jauna. ArgiDL 56. �3. Interés. � Gezurra esanaz bere irabazkiak aldeztu. "Favorecer sus intereses". Zink Crit<br />

42. �4. Beneficio, ganancia. v. irabazi II. � Guztiak guztientzat lanari ekin ezkero, ortik letorkezan irabazki ta<br />

ondasunak, ugari be ugariak izango ei litzakez. Eguzk GizAuz 112s. Ondasun eta irabazkien iturri bakarra lana<br />

da. Ib. 56 (v. tbn. 150). Irabazkiak nondik atera. Zait Sof 169.<br />

- IRABAZKIARREN. v. ej. de KIkV en IRABAZKIETAN.<br />

- IRABAZKIETAN. (Precedido de gen.). Por merecimiento de. � Gizonen artean bada bat, Jaungoikoak<br />

(Jesukristoren irabazkietan) jatorrizko oben ori gabe egin zuana. KIkG 15 (KIkV 23 Jesukristoren<br />

irabazkiarren).<br />

irabazkida (<strong>Lar</strong>). � Conquista. � Peruko irabazkida edo konkistan. <strong>Izt</strong> C 457. Zeñak egin izan zituen amar<br />

urteren epean azaña ta irabazkida anitz. Ib. 459. Txile ta Peruko irabazkidetan otsandikoa. "En las conquistas".<br />

Aran EE 1883b, 69. v. tbn. J.C. Guerra Ezale 1899, 19a. Onek [Loiolako Ignaziok] Jaungoikoaren etsaiaren<br />

irabaskidak geldituko ditu. Kortazar Serm 425.<br />

irabazkidari (<strong>Lar</strong> � <strong>Izt</strong> VocC). � Conquistador. v. irabazkindari. � Alfonso Irabazkidariyaren egunetan.<br />

BPrad EEs 1913, 219.<br />

irabazkidatu (<strong>Lar</strong> � <strong>Izt</strong> VocC y Dv). � Conquistar. v. irabazi I (4), irabazkitu. � Miguel Lopez de Legazpiak<br />

[...] irabazkidatutako Filipinas eta Marianas. <strong>Izt</strong> C 431 (v. tbn. 473). Joia berriak Españientzat / Irabazkidatu<br />

(conquistar) nairik. EE 1880a, 132. Nai baditugu irabazkidatu len galduak. Otag EE 1880a, 112. Oek dijoaz<br />

irabazkidatzen Kristoren dotriñakin [...] <strong>guda</strong>ren bidez aek irabazkidatu zuten baña askoz luzabalagoko aginde<br />

bat. Id. ib. 1881b, 59. <strong>Euskal</strong>-Erriya irabazkidatuko badu. Etxeg EE 1883b, 552.<br />

irabazkide. �1. "Partícipe en la ganancia" DRA. �2. "Conquistador" DRA. Es una mala interpretación, tanto en<br />

la forma como en el significado, de un ej. de J.I. Arana, q.v. s.v. irabazkida.<br />

irabazkiduste. � Sueño de conquista. � Desegiten dira bere irabazkiduste guziyak. Etxeg EE 1883b, 550.<br />

irabazkin. v. irabazi II. �1. "Bienes gananciales" A DBols. �2. Ventaja, provecho. � Atariko yardun-eresi edo<br />

poesi dramatica-k irabazkiñ asko dittu orrez gañera. Or LEItz 40. �3. Interés, rédito. � Biurtuko dautzudala /<br />

etorri deneko uztailla, / irabazkin eta baltza (interés y capital). Bera "Ttirrita ta zinaurria" (ap. DRA; en la<br />

versión de EEs 1917, 146: mozkiña ta txindi-pilla). �4. Ganancia. � [Neskatilleak] bere ugazabeai irabazkin<br />

jorija, iragarrijaz, irabazten leutsen. Arriand Act 16, 16 (Lç, He, etc. irabazi). Borroka bidez eskura zituen<br />

irabazkinak bake moduz parti zitzakeen. MEIG IX 28. Emateak baitu aberastu, ez zikoizki irabazkinak<br />

gordetzeak. MEIG VIII 58. En DFrec hay 2 ejs. �5. Conquista. � Horrek omen luke salatzen zendako "rodéo"lari<br />

eta "barlu"-lariek azkenaren azkeneraino dituzten zikintzen indarka egin irabazkinak edo "conquête"-ak.<br />

Herr 20-10-1966, 4.<br />

irabazkindari. � Conquistador. v. irabazkidari. � Godo urgulloso mundu inguruaren irabazkindariak. <strong>Izt</strong> C<br />

277.<br />

irabazkintza. � Negocio. v. irabazkuntza. � Etxagintzak etxea [dakar], ta ari darraikion irabazkintzak<br />

irabazia. Zait Plat 139.<br />

irabazkintzaile. � Conquistador. v. irabazkindari. � Miguel Lopez de Legazpia, Filipinasetako Ugarteen<br />

irabazkintzallea. <strong>Izt</strong> C 478 (tbn., casi sin cambios, en JFlor (1899); v. tbn. 473).<br />

irabazkitu. � Conquistar. v. irabazkidatu. � Erromako kapitan ausartak irabazkitu zituzten odol eta garrez<br />

Europa ederra eta Aprika. Otag EE 1882c, 412.<br />

irabazkizun (<strong>Lar</strong>, H), erabazkizun (<strong>Lar</strong>, H). �1. "Adquirible" <strong>Lar</strong>. "Interesable, interesal" Ib. "Qui n'est pas<br />

encore, qui doit être gagné, obtenu" H. �2. Interés, posible ganancia. � Ez irabazkizunak ala beldurrak (Quijote<br />

IX). "El interés". Ldi RIEV 1929, 210 (Or ib. 8, Anab RIEV 1928, 611 sariak, AIr ib. 604 gutizia). �3. Ganancia<br />

futura. � Emon begio "Gabontza"-k zorko bada bere, geroko irabazkizunetatik. Erkiag BatB 125.<br />

irabazkoi (H (+ erabaz-), T-L). � "Qui a l'amour du gain; cupide" H. "Intéressé" T-L.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

573

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

irabazkoitu (H (+ erabaz-)). � "Devenir avide de gain, cupide, ou rendre avide de gain. Irabaziak berak<br />

irabazkoitzen du [...]. Irabaziz irabazkoitzen da, ianez ian guratzen den bezala" H.<br />

irabazkor. �1. Lucrativo. � Neuk yoko yoat bear daien tokietara, eta irabaz-pidean imini arazu irabazkorrori.<br />

Alt EEs 1917, 44. �2. (Lo) que gana, promete crecer. � Toki onean irabazkorra da [zumarra], ta ogei ta amar<br />

bat metro artzen ez du zalla. Munita 52. [Sekuoia] au irabazgorragoa omen da bestea baño. Ib. 100. Mardul eta<br />

irabazkorra [izai aundia], edozein lur artzen du ongi. Ib. 82 (v. tbn. 70, 79, 83, 89, etc.). �3. Productivo. v.<br />

irabazgarri (2). � [Lurra] galdurik badaukazu, emakoi, naro ta irabazkor egingo dezu ondo zuaiztuta. Munita<br />

147.<br />

irabazkuntza. � Negocio. v. irabazkintza. � Irabazkuntzak irabazia [dakar]. Zait Plat 139.<br />

irabazlari. � Ganador. "Allector" Urt I 514. v. irabazle. � Azkenian erabaki bat / [...] eman diot, bakoitzari /<br />

bera dala irabazlari. In Onaind MEOE 1031.<br />

irabazle (S ap. Lrq; SP , <strong>Lar</strong>, Dv, H), idabazle (Lh), irapaizle, erabazle (<strong>Lar</strong>, H). �1. Ganador. v.<br />

irabaztun. � Haren [Zeliaren] irapaizliak phenatiak eta tribaillatiak izanen direla. Tt Onsa 170. Ikusiren<br />

beitügü sarri / zuiñ giren irabazliak. Xarlem 289. Laugarren irabazlea, donostiar bat. JE Bur 146. Saririk<br />

gorenaren irabazlea. Ib. 144. Iraunik aundienekoa izango zan irabazle. TAg Uzt 34. Galtzen zunak amaiketakoa<br />

[...] ordaindu bear izaten zion irabazleari. Etxde JJ 32. Huna kermezako loterian idabazle athera diren billeten<br />

numeroak. Herr 15-9-1955, 2. Loteria bat ere bazen. Irabazliak [...]. Herr 26-11-1959, 3. Ezin bazter eta arbuia<br />

dezakegu [euskal idazleei] zor diegun hizkuntzaren lantzea, beti irabazle izan ez bagara ere. MIH 115. Norgehiagoka<br />

hauetan, irabazlerik ez duten [...] zenbait jokaldi baztertuz gero, bat gertatuko da irabazian eta<br />

bestea galduan. Ib. 215. En DFrec hay 100 ejs. de irabazle. v. tbn. Zby RIEV 1908, 93. Kk Ab I 15. A Ardi 139.<br />

EusJok 32. � Burruka irabazle eta burruka galtzailena. Osk Kurl 157. �2. Conquistador. � Egundainoko<br />

gerlari ta erresuma-irabazle guzien balentriek baino miletan gehiago balio du. Dh 276. �3. "Logrero, usurero,<br />

bidebageko irabazlea" Añ. �4. "Qui gagne les sympathies, faveurs, volonté de quelqu'un" H. �5. "Qui gagne<br />

des mérites, des grâces, des indulgencies" H.<br />

irabazos. "Lucratif" Ht VocGr 381 � Lecl.<br />

irabazpen (BeraLzM). � Ganancia. v. irabazi II. � Salerosleak irabazpen gizenak lortu. Eguzk GizAuz 56.<br />

Euren irabazpenak geituaz. Ib. 57. Garatz edo ekintzaren irabazpen ziurra. Ib. 153. Irabazpenen geitze ori, zek<br />

ekarri dau? Ib. 150 (v. tbn. 149).<br />

irabazpide (V, G, L, B, S; Bera), irabazbide (Sal, R; Dv, H (+ era-), Lh), iragazbide, idabazbide (Lh),<br />

irebazbide. Ref.: A (irabazpide, irabazbide); Lrq; Elexp Berg.<br />

�1. Medio de ganar, negocio; empleo, trabajo, forma de ganarse la vida; beneficio, ganancia; sueldo, ingreso(s).<br />

"Herri huntan, egiteko huntan ezta irabazbiderik, en ce pays, dans cette affaire il n'ya pas moyen de gagner.<br />

Irabazbiderik ezpazauku heldu, galduak gara" H in m. "Beneficio, ganancia. Basarrixan be etzeban ikusiko<br />

irabazpide haundirik, eta tabernia jarri dau" Elexp Berg. � Tr. Documentado desde Mendiburu al Sur y<br />

<strong>Lar</strong>reguy al Norte. Es mucho más frec. al Sur, sobre todo en el s. XX. No hay ejs. suletinos (pero cf. el<br />

testimonio de Lrq). La forma más empleada hasta el s. XX es irabazbide; irabazpide comienza a documentarse<br />

en algún autor septentrional de fines del s. XIX (Prop y, junto al más frecuente irabazbide, Hiriart-Urruty),<br />

siendo la forma mayoritaria en el s. XX: hay irabazbide todavía en D. Aguirre, Echeita, Barbier (Sup 91), Iraizoz<br />

(YKBiz 389, como explicación de garatz), Munita, Berrondo y Bibl, y, junto a irabazpide, en distintas<br />

proporciones, en ArgiDL, A. Barriola (Goi 29) y Oskillaso. Hay iragazbide en Lizarraga de Elcano (Ong 51v; en<br />

Urt 10 hay irabaz bide por iragazbide del ms. 4v); irebaz bide en Guerrico. En DFrec hay 12 ejs. de irabazpide,<br />

meridionales, y 3 (2 septentrionales) de irabazbide. � Zure irabaz-bidea da gauz onak eta onak egiteko aldiak<br />

billatzea. Mb IArg I 296. [Ondasunzaleak] galduko ditu zeruko irabaz-bide guziak. Ib. 222 (v. tbn. 107). Ukho<br />

egin behar zioela bere yaiduraren araberako irabaz-bideari. Lg II 82. Emengo naigabeak [...] justuenzat eztira<br />

izan oi Jaungoikoaren kastiguak, ezpada [...] irebaz bide premiazkoak eta probetxugarriak. Gco I 440. Usura ta<br />

tratu zikiñetara makurtua izan danari begien aurrean ipiñiko diozkee irabaz bide berriak. AA III 573. Bere<br />

irabaz-biden edo bizitzeko segidaren galtzeko beldurraz. Dh 450. Erri onetako jendearen irabaz-biderik<br />

erosoena da kisuarekiko lanbidea. <strong>Izt</strong> C 53s. Zilhargin batek, Dianari zilharrezko tenplotto batzu eginez,<br />

ofizialeei ematen zioten irabazbide bat handia. Dv Act 19, 24 (Lç irabaz eraziten). Irabazpide den lekhuan<br />

ardura kausitzen ohi da Xinatarra. Prop 1884, 270. Gazetan errana sinetsirik, biziki irabaz-bide ona zela,<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

574

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

anitzek erosi zituzten actions eta obligations deitzen diren titulu batzu. HU Zez 45. Ala lanik ez delakotz, eta<br />

irabaz-bideak ttipituak direlakotz? Ib. 67 (37 irabazpide).<br />

� (s. XX). Bilbon oraintsu erabilli dauen paper-joku, irabazbide edo galdubide orretan. Ag Kr 223. Olango edo<br />

alango irabazbidekoa. Ib. 29. Nun billatuko eben bada, gizabide, irabasbide (empleo) ta ikusbide obeko mutilla?<br />

Echta Jos 241. Ez duia [laborariak], bertzalde, irabazpidea hain neke, hain xuhur, hain aldakor, hain huts egin<br />

errex [...]? JE Bur 200s. Irabazbide errezen billa. Ag G 163. Oñati ondoko arrobi baten zeukan irabazbidea,<br />

etxean lan andirik etzegoan eretietan. Ib. 17. Ango ostatubak irabazpide ederrak ixaten ziran. Kk Ab I 73. Auek<br />

guzi-guziak, edozein erridi edo gizataldekoak izan, badute irabazpidea Elizaren goi-ondasunetan. Inza Azalp<br />

105. Zure animaren ona beste irabazpiderik ez degu nai. ArgiDL 7 (123 irabazbide). Karlistak berriro sartu<br />

ditezke Gobernuaren soldaduzkoan, lengo irabazpideakin. Or SCruz 34. Zintzotasuna irabazpidetzat daukaten<br />

sen usteleko ta egigabeko gizonen lipiskeriak. Ol 1 Tim 6, 5 (Dv, Bibl irabazbide; Lç irabazte, TB irabazteko<br />

bide, IBk dirubide, IBe irabazi-iturri). Orretan truketzalleak nai salerosleak irabazpiderik eztauke, zuzenik<br />

beintzat. Eguzk GizAuz 56. Euren irabazpideak geitu ta ugaritzeko. Ib. 157. Garatz, negozio ta irabazpideai<br />

porrot-eragin eztagioen. Ib. 166 (v. tbn. 61). Irabaz-bide ederrean sartuta dago. Munita 113. Iñoren ogipeko<br />

jarri, gizonki bizitzeko irabazpidearekin. Etxde JJ 269 (v. tbn. 41). Urthero ethorten zan Bilbora, bere irabazbideek<br />

ekarrita. Osk Kurl 50 (114 irabazpide). Irabazpide baterako diru-pixka bat bear det. NEtx LBB 67. Ez<br />

zan bat-ere bere aldeko irabazbideari begira egon. "La ganancia y granjería". Berron Kijote 138. <strong>Euskal</strong>aria<br />

naiz [...]. Hori da nere lanbidea eta hori nere irabazpidea. MIH 203.<br />

v. tbn. A Ardi 1. ABar Goi 49. Zait Plat 138. Erkiag BatB 47. <strong>Lar</strong>z Iru 142. Irabazbide: AR 249. Gy 185. AB<br />

AmaE 291. Darthayet Manuel 427 (ap. DRA). Zby RIEV 1908, 87.<br />

� Lantegi ala saltoki, edozein irabazpidedun euskeltzalerik ezta, berea uka dionik ["Argia"-ren iragarkiari]. Ldi<br />

IL 71.<br />

�2. Medio de ganar, de conseguir. � [Jesusek] agertu zigun zeruko ondasunen irabaz-bidea dela nekez ta<br />

tentaldiz betea. Mb IArg I 228. Arima baten irabaz-bidea zakusanean, ez zuten Iñazio nihoren erranek izitzen.<br />

Laph 111.<br />

�3. Mérito, merecimiento. v. irabazi II (3), irabazki (2). � Jangoikoaren lagunz eta grazi onekin [...] zeruko<br />

grazi ta glori zati onak irabaztea da ta irabaz-bide berriak egitea. Mb IArg I 81. Irabazpide ta sarigarri berriak<br />

egingo dituztela. JBDei 1919, 163.<br />

�4. Interés. � Gai auetzaz zerbait berri baidu, ba bere irabazpideak adia orreratzen dio. "Su interés propio".<br />

Zink Crit 49.<br />

�5. Negocio. � Nere senarrak erosi nai duen irabazbide ori. ABar Goi 41. Salgai zeuden irabazpide edo<br />

negozioak. Zubill 195.<br />

- IRABAZPIDEAN (IPINI, etc.). Hacer rentable, sacar rentabilidad. � Neuk yoko yoat bear daien tokietara, eta<br />

irabaz-pidean imini arazu irabazkorrori. Alt EEs 1917, 44.<br />

- IRABAZPIDE-ITURRI. Fuente de ingresos. � Au [lan-indarra] langilleak berezkoa da, bape etxako kosta;<br />

baña ugazabarentzat irabazpide-iturri yori ta ugaria da. Eguzk GizAuz 57.<br />

irabazpidetu. � Convertir(se) en forma de ganar dinero. � Euskera irabazpidetzean. Ldi IL 71.<br />

irabaztaile (V-gip ap. Etxba Eib, -teille V-gip ap. Elexp Berg), irabazitzaile, irabaztale (BN ap. Lh),<br />

irabaztzaile (H (+ erabaz-)), irabaszaille (SP ), irabaszale (<strong>Lar</strong>), irabazizaile (H), idabaztale. �<br />

Ganador. "Ganancioso" <strong>Lar</strong>. "Gaurko gerretan, ez dago irabaztallerik" Etxba Eib. "Zeintzuk izan die pelota<br />

partiduko irabazteilliak. Irabazle ez da entzuten" Elexp Berg. v. irabazle. � Ezin ixil oihutik irabaztailea, /<br />

lausengatzen duela yoko egilea. Hb Esk 214. [Loteria hortan] idabaztaleak urriaren 15 aratsean ezagutuko dire.<br />

Herr 29-9-1955, 2. Irabaztaille urten eban Iñesek. Erkiag Arran 89. � (Lo) que hace ganar, conseguir. � Eurak<br />

[Jesukristoren irabaziak edo merezimentuak] diralako Jaungoikoak emoten deuzkuzan grazia guztien<br />

irabazitzallak. Itz Azald 57.<br />

irabazte (c. <strong>sg</strong>. A; Lcc, Urt I 85, <strong>Lar</strong> (+ era-), Añ, H (+ era-)), irabaizte. �1. Ganancia; dinero, sueldo;<br />

provecho. "Conseguimiento" Lcc. "Accretio" Urt I 85. "Adquisición" <strong>Lar</strong>. "Ganancias, irabazteak" Añ. v.<br />

irabazi II. � Tr. Documentado ya en Leiçarraga (que emplea tbn. irabaizte) y Capanaga; después se encuentra<br />

sólo en autores meridionales. � Irabazte deshonestaren guthizioso. Lç Tit 1, 7 (He, TB, Dv, Ur, IBe, Bibl<br />

irabazi; Lç 1 Tim 3, 3 y 3, 8 irabaizte). Pietatea irabazte dela. Lç 1 Tim 6, 5 (Ol irabazpide). Ezen niri Krist<br />

irabaizte zait bizitzera eta hiltzera. Lç Phil 1, 21 (He irabazia da, Dv probetxu). Irabazte bat galzaiterik edugi<br />

ezin leiana. Cap (ed. 1893), 154. Dagien beretzat eta bere nagusiarendako irabazte ta ondasun andia. Mb IArg I<br />

347. Oetan [Jangoikoaren egunetan] egiten da Infernuko Feria, non egiten dituan debruak irabazte andiak. Mg<br />

CC 192. Gatzamalle gaixuak darua nekerik gogor ta gogaitgarrijena, ta irabazterik laburrena. Mg PAb 125.<br />

Biotza iminirik daukadalako saldu erosijetako irabaztetan. Mg CO IV. Zeinbat logrerija, irabazte bide bagako<br />

saldu erosijetan! Ib. 28. Eztago gure irabaztea deboziño sentikorrean. Añ LoraS 77. Dauko alde batera pobren<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

575

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ondasuna deituten deutsan irabazte bat; beragaz erosten dau kirru pilo bat [...]. Ib. 162. Ene bizitzea biz Kristo,<br />

eta iltzea irabáztea. LE Ong 96r. Ustedúzu irabáztea dagóla gozátzean ni? Ib. 58v. Izatasunak bere irabazte ta<br />

onerako egiten dau dana. Pi Imit III 54, 13 (Ol irabazi). Lantegi, ola, lugintza ta abar, goigorengo maillean<br />

jarri, / Euzko-langillak ixan daiezan irabaztiak ugari. Enb 55. Lurrerako irabazte barik, aurrekoai on eta<br />

mesede egitearren, neke latzak artu ta bizia galdu daben gizasemeak. Eguzk GizAuz 49 (v. tbn. 147). Irabazte<br />

aundiagoa. Munita 62.<br />

� Obe da gizontsu burdinia erabilli, ta emotia eurai gerra irabazte gora, odoltsu ta damugarrija. Mg PAb 207.<br />

�2. Victoria, (el) ganar. � Irabaztiaz urten dabeenian. Mg CO 149. Usteak eusten; naiak âl eman; / irabazteak,<br />

gar-sua. "La victoria le enardecía". Or Eus 399.<br />

- IRABAZTE-ARAZO. Negocio. � Ain azkarra ixanaz ganera, mutillak bere irabazte-arazoetan zori ederra<br />

ixan eban. Kk Ab I 78. Nire dirubekaz polito abijau az irabazte-arazoetan. Ib. 78.<br />

- IRABAZTE-LEKU. Lugar donde ganar (dinero). � An [Amerikan] beste irabaste-leku emen be bai. Kk Ab II<br />

132.<br />

irabaztegi. � Lugar en que ganar. � Egin zinduen Zerua irabazteko. Eman zizun irabaztegia. Erakutsi dizu<br />

irabaz bidea. Mb OtGai I 101 (DRA traduce "ganancia, negocio").<br />

irabaztun (SP , Urt, H (+ era-)), irabazdun (H (+ era-)), irabazidun (H (+ era-)), idabazdun. �1.<br />

Ganador. "Jokoko vel jokoetako juiea, irabaztunaren vel irabazten duenaren golardatzaillea" Urt III 394. "Il se<br />

prend ordinairement de celui qui gagne au jeu" H. v. irabazle. � Tr. No se documenta en los textos hasta fines<br />

del s. XIX, sobre todo en textos meridionales, gralmte. de bersolaris, siempre en la forma irabaztun; al Norte<br />

sólo hemos hallado idabazdun en un texto de Herria e irabazdun en Etchepare de Jaxu. En DFrec hay 2 ejs.,<br />

meridionales, de irabaztun, y 2, septentrionales, de irabazdun. � Jokalariyak konbeni baita / non diran<br />

adieraztia: / Gabriel del Puerto Altzakua, / [...] Jose Inazio Loinaz deritza / irabaztuna bestia. EusJok II 60.<br />

Bazirudien bera ote zan / irabaztunen jabia. Ib. 66. Irabaztunak pozak dabiltza, / galdu duenentzat kalte. EusJok<br />

153. Irabaztunak mesede zuten, / galtzallientzat kaltian. Tx B II 177. Galdunak berak ere bazu zertaz poztu. /<br />

Irabaztunak, orde, ez zertaz oillartu. Or Eus 31 (v. tbn. 303 y 387). Partida ondoan, kopa bat ederra eman dute<br />

idabazduner. Herr 9-10-1958, 2. Jokoan irabazdunen balentrientzat. JEtchep 103. An inguratu ziran / makiña<br />

bat gizon, / irabaztunarentzat / saria baitzegon. Uzt Sas 316. Inoiz gailurrera iristen ez den hark bakarrik<br />

irabazten du, hura bakarrik izan liteke benetako irabaztuna. PPer Harrip 100. �2. "Ganancioso, erabastuna,<br />

irabastuna" <strong>Lar</strong> (cf. DAut: "Ganancioso: lo que ocasiona ganancia"). �3. (V-m, B ap. A), irabazdun (Dv). "Qui<br />

gagne, fait des gains par son travail ou son industrie. Irabazdun ona, bon gagneur" Dv. "Ganancioso, ahorrador"<br />

A.<br />

irabelar (ANc ap. A; <strong>Lar</strong> DVC 248, Lcq 47; -belhar Hb ap. Lh, T-L), iraberar (G ap. A; <strong>Izt</strong> C 45), irabedar<br />

(<strong>Lar</strong>, H), irada bedar (H, que cita a Echve), idar bedar (H, que cita a Echve). � "Acónito, yerba venenosa,<br />

irabedarra, belar pozoiduna" <strong>Lar</strong>. "Acónito, mata-lobos" A. "Eskual-Herrian baditu hiru izen segurik:<br />

alarguntsa-belarra, irabelarra eta zorri-belarra" Herr 17-9-1964, 1. Cf. ilabelar. � Heracleako eztiya [...] idar<br />

bedarrarekin egiten da. Echve Dev 341 (323 irabedar). Heracleako eztiya egiten duten erliak ez dute irada<br />

bedarrian beren ustez eztiya baizik billatzen. Ib. 353. Lau soldado irabelarrak pozoinatu. Herr 17-9-1964, 1.<br />

Irabelarrak (akonituak). Ibiñ Virgil 85.<br />

irabia (<strong>Lar</strong>, H). �1. Vuelco, giro, cambio. "Revolución" <strong>Lar</strong> (distinto de "revolución, alboroto, tumulto").<br />

"Trastorno, trastornadura" Ib. "Vuelco" Ib. "Bouleversement, renversement, mise des objets sens dessus dessous"<br />

H. v. irabio. � Pekatari galdu asko [...] Ejerzizioetan alako golpe andiko irabia edo jira eman ta Jainkoagana<br />

biurtu ziran. Cb Eg I 19. Irabia miragarri bategaz ikusten degu munduaren Erredentoria dala erredimitua.<br />

Kortazar Serm 344 (v. tbn. 424). �2. Vuelta, giro completo. � Ekhiak dian bezala khanbera batetan irabiak<br />

üngürü erabileraziten. Egiat 205. Amorioa da kürküria honkitik honkiala bethi irabia irankorraz ützültzen dena.<br />

Ib. 206. �3. Trastorno, desorden. "Au fig., désordre, révolution, sédition" H. � Ainbeste familiak, erri eta<br />

erreinuk [...] denbora guzietan sufritu bear izan dituzten lazeria, ondamendi ta irabien irudi izugarriak. Arr<br />

CDoc 145 (ap. EG 1958, 395). Ikusi nuan arrazoia bere tokitik irtenda ta justizia gaiztakeriaren oñetan; baña<br />

irabia oietatik etara nuan kontu egon biar zuala juizioko egun bat. Kortazar Serm 28. �4. irabi. Turbación,<br />

inquietud. � Begiratzen diodanean zure biotz jainkozkoaren mansotasun miragarriari, eta ikusten dedanean<br />

bestetikan nere onen irañ, irabi eta pazienzi gutxia. Ant JesBi 51. Ames-txar-irabi edo / kezkarik sortzen bazaie.<br />

EA OlBe 36. � Uin ereskitsu t'apar emeñoz / jolas-irabi / laztan zuri bat ematen dio / Donostiyari [itxasoak].<br />

EA OlBe 73 (interpr.?). �5. irabi. Revolución. � Urte atako [1789. urteko] Irabi edo Nazte Andiak. Itz Azald<br />

209. �6. Mezcla, amalgama. � [Ignaziok] sentitzen zuala bere barrunean bere griñaren naskida ta irabia<br />

fedearekin. Kortazar Serm 428. �7. "Action de rouler ou de se rouler, vautrement" H. Cf. IRABIAN IBILI.<br />

- IRABIAN IBILI. "Revolcarse, [...] irabian, lokatzan, basatzan, etc. [ibilli]" Aq 1422.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

576

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

irabiaka (<strong>Lar</strong> � H). �1. "Revolcarse, irabiaka [...] egon, ibilli" <strong>Lar</strong>. "En roulant, ou en se roulant" H. �<br />

"(Llevárselo de) calles, irabiaka, amilka eraman, eroan" <strong>Lar</strong>. �2. "(Adv.), en bouleversant, renversant, mettant<br />

en désordre" H. � Erridi aundiak nola txikiak munduaren izate guzian irabiaka ibilli izan dirala, ta dabiltzala.<br />

Elizdo EEs 1929, 178. �3. "Pris subst.: [...]. Irabiaka handiak egitea, causer de grands bouleversements.<br />

Basurdearen, astoaren irabiaka, le vautrement du sanglier, de l'âne" H.<br />

irabiakada. "Vautrement; chute où l'on roule" H.<br />

irabiakatu (H). v. irabiatu.<br />

irabiakera. � Conjugación. Cf. irabiatu (8). v. irabio (3). � <strong>Euskal</strong> aditzak aldi bakoitzean, 206 irabiakera<br />

eukazala idatzi eban Astarloak. Eguzk LEItz 23. "Egin, izan eta egon" aditzen irabiakerea. Eguzk RIEV 1930,<br />

468.<br />

irabiaketa. � Vuelta. � Uretan batbatean sartuaz, igurtziaz, arriak jo eragiñaz, biurtuaz, eta guk al dakigu<br />

zenbat irabiaketa geiago egiñerazoaz. Erkiag Arran 137.<br />

irabiakor. � Tornadizo, variable. � Mundu huntako zerek badutela [...] aldagailu eta berexgarri zerbait,<br />

desberdin eta irabiakor egiten dituena. Lf in Zait Plat XXIII.<br />

irabiakunde. � Transformación. � Jesukristoren etorrerak ilda naiz bizirik aurkitu, guretzako garrantzitsua<br />

gure gorputzaren irabiakundea da. Ibarg Geroko 142 (ap. DRA).<br />

irabiamen. "(V, G), batimiento" A.<br />

irabiategi. "Revolcadero" <strong>Lar</strong>.<br />

irabiatu (G, -au V; <strong>Lar</strong>, Añ, <strong>Izt</strong> VocC, VocCB (G, -bijau V)), irabiotu (V), iribiatu (V; Añ (V), -bijatu Dv (V)),<br />

iribiotu (V; Añ (V)). Ref.: A (irabiatu, irabiotu, iribiatu, iribiotu); Rollo (iribixau). � Tr. Documentado en<br />

autores meridionales desde mediados del s. XVIII. Al Norte se encuentra en Lafitte. �1. Revolver, agitar, batir,<br />

mezclar, dar vueltas (sentidos prop. y fig.). "Revolver" <strong>Lar</strong> y Añ. "Tremolar" <strong>Lar</strong>. "Volver de un lado a otro,<br />

&c." Ib. "Batir, huevos, etc." Añ. "Iribijau esnia ta arraultzak (V; Mg), deshacer la leche y los huevos<br />

revolviéndolos, batirlos" VocCB (s.v. irabiatu). "Tourner et retourner" Dv, que cita el ej. de CancB. v. irabiratu.<br />

� Uste deu gure urliak [...] badakiela dana ta datakean guzia, onako latiñezko zerrenda batzuek irabiatu<br />

dituelako. <strong>Lar</strong> DT CCIV. Elizaren aldeko etxeetan biltzen dira, eta egongo dira asteko elaberriak irabiatzen. AA<br />

II 58s. Elespean egon zara bear eztirian barriketa ta berbaldietan, erriko kontu guztiak enzuten, esaten,<br />

irabiatuten. Añ MisE 242s. [Gazura] apatzetik apatzera goi goitik bee beera boteaz irabiaturik oztutzera. <strong>Izt</strong> C<br />

229. Irabiatuaz ore edo masa bat egiten danean. Cocinan 24. An gauza askoren ganean / guzurrak asko ta egiak<br />

/ iribiaten zirean. Azc PB 52 (en la versión de Mant CancB III 240: iribijatu zirian). Arrautzak iribiaten dagoan<br />

atso bat. A Ezale 1897, 52a. v. tbn. Zink Crit 58. Izaditik artzen dituzten irudipenaz eztakite jokatzen eta oiekin<br />

beren gogoraldiak osotara irabiotzen eta josten. Inza in Jaukol Biozk VI. Ondar-pillo beltz-ugerra barrutik itxasuiñak<br />

irabiatu oi du. Zait Sof 178.<br />

�2. (<strong>Lar</strong>, Añ, VocCB, H), iribiatu. Trastornar(se), turbar(se), alterar(se), revolucionar; extraviar (la cabeza, los<br />

ojos, etc.). "Trastornar" <strong>Lar</strong> y Añ. "Volcar" Ib. "Voltear" Ib. � Izarrak eroriko dira Zerutik, emengo gauz guziak<br />

irabiatuko dira. Ub 137. Burua turbaturik edo irabiaturik dauken eriai. Gco I 358. Edanaren ondoren<br />

ainbesteraño irabiatzen, mudatzen, turbatzen eta moteltzen danean. Gco II 60 (v. tbn. 61). Beti erri guztia<br />

enredetan, bear eztozunean sartzen, guztiak iribiatu ta kontrara egiten. Añ MisE 65. Irabiatu zitzaion bere<br />

gorputzeko odol guztia. <strong>Izt</strong> C 260. Gizonik begiratuena, arrazoizkoena ta onraduena, lujuriak azpiratzen badu,<br />

bereala irabiatzen da guzia. Arr CDoc 144 (ap. EG 1958, 389). Gaztedi guzia irabiatzen zuela. 'Inquietaba'.<br />

Aran SIgn 56. Orazioa da zeruaren ibilli zuzen, justu ta utsunegabea aldatu edo irabiatu zuana. Arr Orac 10<br />

(ap. DRA). Itsasoa aserretu eta irabiatu zalako. Arr EE 1885b, 474. Begiak irabiatuta. Ldi IL 102. Gertari<br />

beltza, guk zuzendu eziñekoa, baña orretxegatik euskeltzaleen biotza irabiatzeko añakoa ere. Ib. 103. Ikusten<br />

zituen oro zoatzila, baratu gabe aldatuz, bertzelakatuz, irabiatuz. Lf in Zait Plat XX. v. tbn. Kortazar Serm 28.<br />

Tolosa EEs 1913, 161. � (Part. en función de adj.). Trastornado, agitado. � Munduko itxaso irabiatu edo nastu<br />

onetan ditugun peligro andietan. Gco I 460. Aur asko edo illtzen edo gaxotzen ditue titi irabiatuak, berotuak edo<br />

gaiztoak emanaz. Gco II 209.<br />

�3. (<strong>Lar</strong>, Aq 1422, Añ, H), irabiotu. Revolcarse. "Encenagarse, lokardan irabiatu" <strong>Lar</strong>. � Odoletan irabiaturik<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

577

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

illa arkitu zuen. Cb Eg III 323. Ibilli zu oraindaño [...] bekatuz bekatu, ganaduen artean irabiotzeko egiña<br />

bazin[a] bezala! AA III 253. Lokazdi batean irabiatua dagoan zerria. Ib. 424 (v. tbn. 574). Drako tristea bere<br />

odol-putzuan irabiatua eta illotza. Arr GB (ed. 1960), 18 (ed. 1868, 17 guzia odolez bustita). � (Part. en función<br />

de adj.). "Puerco, revolcándose en el muladar, urde irabiatua" <strong>Lar</strong>.<br />

�4. (V ap. A, que cita el msOch; Mg PAbVoc 230 (-bijau), VocCB). "Mudar algo de una en otra postura" Mg<br />

PAbVoc 230. "Mudar de postura" A.<br />

�5. (Part. en función de adj.). Revoltoso, alborotador. � [Pelleburuba] gustiz izango da andijagua badago euren<br />

artian mutil lotsabaga, irabijatu eta min txarrekuen bat. Astar II 152.<br />

�6. (Dv). Volcar, verter. "Pousser, détourner sur" Dv, que cita el ej. de SBaroj. � Dagoz yenteak entzuten, / ta<br />

barriak itanduten. / Besteari ez nagitu: / ta alkarren atzean ditu / berbak irabiotuten. Zav Fab RIEV 1907, 535.<br />

Zeru gorrak, / agitz gogorrak, / irabiatzen ditu berriz gugana / elementen boladan suzko kanborrak. SBaroj in<br />

Onaind MEOE 363.<br />

�7. Transformarse, transfigurarse. � Jesukristo gure Jauna irabiau edo antzaldatu zanean. Ibarg Geroko 145<br />

(ap. DRA).<br />

�8. Conjugar (un verbo). Cf. irabiakera. � Entzun aditza bizkaieraz baizik eztegu gure egun auetan irabiatzen<br />

(konjugatzen). A Ardi 149. Bere [egon aditzaren] laguntzalle "izan" irabiatua dala. Eguzk RIEV 1930, 472.<br />

�9. "Traducir" Bera.<br />

irabiatzaile (<strong>Lar</strong>, Añ, H). � "Revolvedor" <strong>Lar</strong> y Añ. "Qui renverse, bouleverse, met en désordre; au fig. qui<br />

trouble, agite, jette dans la confusion les esprits ou les cœurs" H. � Andik Galilearaño iñongo erriari pakean<br />

uzten etzion naskarri eta irabiatzalle bat zala Jesus. Arr Bearg 201 (ap. DRA).<br />

irabiatze. "Encenagamiento, loian, lokardan irabiatzea" <strong>Lar</strong>.<br />

irabiazale. � Voluble. � Gizonen naiera ta borondateak aiñ aldakorrak ta irabiazaleak bai diraden. 'Volubles'.<br />

Aran SIgn 100.<br />

irabila (<strong>Lar</strong> � H). � "Cavilación, irabilla, irubilla" <strong>Lar</strong>. Harriet detalla todas las acepciones posibles del cast.<br />

cavilación.<br />

irabilakiro. "Cavilosamente, irabillakiro" <strong>Lar</strong>.<br />

irabilatu (<strong>Lar</strong> � Añ (� A) y H). � "Cavilar" <strong>Lar</strong>, Añ y A. Harriet detalla todas las acepciones del cast. cavilar.<br />

irabilazi. � Hacer mover. v. erabilarazi. � Lana da hatsaren hartzea, gure odolaren irabilaztea, gure tresna<br />

guziek behar duten indarra. GAlm 1946, 37.<br />

irabilde (<strong>Lar</strong> � H). � "Ganancia" <strong>Lar</strong>.<br />

irabildu (<strong>Lar</strong>, Añ � A). � "Ganar" <strong>Lar</strong>. "Captar, ganar, atraer la voluntad" Ib. "Captar, ganar la voluntad" Añ<br />

� A. v. irabazi.<br />

irabildu. v. erabildu.<br />

irabildun (<strong>Lar</strong> � H). � "Ganancioso" <strong>Lar</strong>.<br />

irabiltari (<strong>Lar</strong> � H), irabilari (H). � "Caviloso" <strong>Lar</strong>. "1. étymologiquement, qui cherche en tournant, en rodant<br />

autour. 2. qui cherche en son esprit une solution attentivement et avec quelque anxiété. 3. par. ext. madré, ruté,<br />

qui use de moyens détournés" H.<br />

irabiltzaile (<strong>Lar</strong> � H). � "Ganador" <strong>Lar</strong>.<br />

irabio. �1. "Meneo, agitación" A, que cita a Ast. v. irabia. � Biotz ikaraz nago, / zer esan ez dakit, / irabio<br />

samiña / barruan dabilkit. EA Txindor 73. [Poli] korrika ezkutatu zan ontzi-barrenean. Juanbeltz, labana<br />

eskuan... aren irabio ta biraoak! Anab Poli 37. Oi ez bezalako giza-multzoaren dardara ta irabio eragina zan<br />

Atenaiko Pnyx armailetan. Zait Plat 122. � iribio. "(V-arr-oroz-m), fuste, habilidad, desenvoltura" A. �2.<br />

Voltereta. � Arriturik txerpolari aien irabio, ikotika ta tentelkeriak ikusten. Anab Poli 82. Orduan nagusia asi<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

578

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

zan barra zear batean iñon diran irabio, igotze ta jeisteak egiten. Ib. 87. �3. Conjugación (verbal). v.<br />

irabiakera. � Aditzaren irabioaz ez dut hitzik erranen Charles Videgainek baitauka txosten bat gai hortaz<br />

apailaturik. Lf ELit 159.<br />

irabiogabeko, irabiobako. � Pasmarote. � Ezpabe, neuk saietsok berotuko dauskadaz, epel, irabijo bako,<br />

eztakit zelako ori. Kk Ab I 33.<br />

irabioka. �1. Dando vueltas. � Ta irabioka (dando vueltas) / jolas-txioka / nere gain beti egunik-egun [enada].<br />

Loram 55. Jendea arraen gisa irabioka zebillen saltokien tartean. Anab Don 32 (v. tbn. Poli 19). Bitxi ederrez<br />

apaindutako burestun ura... / Irabioka lurrean! TP EuskOl 1931, 80. v. tbn. EA OlBe 25. �2. Dando volteretas.<br />

� Ematen dio gero lurrean irabioka ibiltzeari. Anab Poli 96.<br />

irabiotu. v. irabiatu.<br />

irabiraka. � Revoloteando. � Kapulean zetzan arra udalenaz mitxirrika zuri-pollita biurturik, irabiraka<br />

dagergu, belarrik-belar zelaietan. J.M. Tolosa EEs 1913, 114.<br />

irabiratu. �1. Dar vueltas. v. irabiatu. � Jan zuten gauzaren gustoan gozatzen egotia pensamentuz ta itzez,<br />

irabiratzen dutela beren pensamentua jan-gauza aboan txikitzen izan duten gustoan. Echve Dev 461. �2.<br />

Revolver. � Ango naskunde ark barren guzia ira-biratu zion. Bv AsL 51s.<br />

irabiur (V-m-al, G-azp; <strong>Lar</strong>, Añ, H (V, G)), iyabiur (G-nav), irabirur (V-ple). Ref.: A (irabiur); Iz Als<br />

(iyabiurrak); Ond Bac (iyabiur). � "Mallo de trillar" <strong>Lar</strong> y Añ. "Trilla, trillo" Añ. "Trillar: (c.) gariak irabiurraz<br />

[...] jo" Ib. "Mango del mayal" A. Cf. <strong>Lar</strong> Cor 58: "El instrumento con que los golpean son unos que llaman<br />

mallos en Galicia y en vascuence tralluak, irabiurrak". Cf. Ensayo 86s: "Para varearlos [los haces de paja] con<br />

un instrumento que llaman Yrabiurra, el cual se compone de dos palos [...]". v. idaur.<br />

irabiurtu. � "Battre le blé au fléau" H. v. idaurri. � Garia larrañean trallatu edo irabiurtzen dan gisan. <strong>Lar</strong>d<br />

193.<br />

irabiurtza (<strong>Lar</strong>, H). � "Trilla, acto de trillar" <strong>Lar</strong>.<br />

irabiurtzaile (-alle <strong>Lar</strong>, H). � "Trillador" <strong>Lar</strong>. v. idaurtzaile.<br />

irabolika. v. idolika.<br />

irabur. v. idaur.<br />

irada bedar. v. irabelar.<br />

iradailu (BN ap. A � VocBN; Dv, H (BN, S)). � "Iradallu, terme de laboureur, faux avec laquelle on coupe de<br />

la fougère, de l'ajonc, etc." VocBN.<br />

iradi (V-gip ap. Etxba Eib; Bera app.), iredi (G-nav ap. Iz Als), idadui (V-gip ap. Iz ArOñ). � Helechal.<br />

"Akondia gañian eben iradi bat eta Kalamuan beste ira sail bat" Etxba Eib. v. IRA-SAIL, iraeta.<br />

iraditu. "(Aditu-erazo), revelar" Bera app. "Revelar; razonar" BeraLzM.<br />

iradoki. v. idaroki.<br />

iradu (V-arc ap. A, que cita RS). � Tr. Documentado en RS, es recuperado, si bien gralmte. con otros usos, por<br />

autores meridionales de léxico cuidado del s. XX. En DFrec hay 3 ejs. dialectales vizcaínos. �1. A prisa. Cf.<br />

Lcc: "Yrado, enojadua, iradua". v. IRADUZ. � Iradu noa naira. "Apriesa voy a lo que deseo". RS 83. Iradu<br />

egiñiko gauzea ezta iñoiz ona ixaten. Otx 89. Ta..., nai neuken abarorantz, / iradu joat, egari. 'Vuela presuroso'.<br />

Gand Elorri 164. Astin errekea, / iradu ta zurbil. Ib. 50. �2. (Sust.). Impulso. � Erein-garaian, udaberriaren<br />

iraduz lorez bitxiztatzen da basoaldea. TAg Uzt 292. Pozaldiaren iraduak eraginda, Liberi deika ekin zion<br />

gelatik bertatik. Ib. 309 (v. tbn. 147). Krakateko lazkarra egin zun ontziak indarraren iraduari erantzunaz. Ib.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 579<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

230. �3. (Sust.). Prisa. � Aize, aro, durundu, iradua. Orra mundu barria Nikanor-entzat. Erkiag BatB 122.<br />

- IRADU IZAN (BeraLzM, PMuj). "Estar de prisa" BeraLzM. "Iradu naz, tengo prisa" PMuj. � Axioi, putz-egik<br />

eunetan / iradu dok, ba, goiz garbija! "Siente prisa". Laux AB 33. Beste aunitz utziko ditut, edo oroi ez<br />

naizalako, edota, bearrenak aitortzeko iradu naizalako. "Propero". Or Aitork 72 (v. tbn. 217). � Ez iradu! "No<br />

tengas prisa". Or Poem 523.<br />

- IRADUPE. (Con suf. local de declinación en sing.). Bajo el impulso. � Barrualdetik zetorkion biozkadaren<br />

iradupean, egundañoko itunaldirik samiñenak gainditu zion kolkoa. TAg Uzt 268.<br />

- IRADUZ. a) De prisa. � Iraduz junik. Enb 45. Ta zuek, nora, txoriok, saldoka / zoazte, iraduz urrundubearka?<br />

Ldi BB 130. Birinbolaka doaz egunak iraduz. Aurre-Apraiz EG 1954 (5-8), 80. Etxeetatik iraduz,<br />

artega ta ariñeketan urtenaz. Erkiag Arran 170. b) Enseguida. � Begitarte azkarra baitue jatorritik emakumeak<br />

giza-biotzari dagozkionak iraduz sendutzeko. TAg Uzt 121.<br />

� Etim. De cast. ant. irado.<br />

iraduka. �1. Precipitación, prisa. � Ona orain beste bide bat: gurdibide eroso, lau samarra; beti goruntz, [...]<br />

baña iraduka gabe, malkar bizien igesi. Ldi IL 145. �2. "Con prisas" DRA.<br />

iradukor. � "Presuroso" BeraLzM. � Aldi labur iradukor artantxe. Otarra, carta a Ldi 17-12-1929 (ap. DRA).<br />

iradumin. � Prisa. � Alpertxuagoak ainbesteko priesa ta iradumin bage urteten eben. Erkiag BatB 14.<br />

hiradun. v. hirodun.<br />

hiradura (Dv, A). � Pena, angustia. "Gaixtaginak ez daki bere gaitzetarik atheratzen hiradurarik baizen, [...]<br />

qu'une douleur dévorante" Dv. v. hira (2). � Barneko hiradurak. 'Peines intérieures'. Ch (ap. Dv). Ez da solasik<br />

adiarazteko gai denik arima dohakabe baten hunelako hiradurak zer diren. Dv LEd 211s (Cb Eg II 118<br />

sentimentua).<br />

iraeta. � Helechal (?). v. iradi. � Txiki ziran elizak; erribera ta zelai, landa iraetak onentzat [Franziskorentzat]<br />

biar ziran. Bv AsL 151. Reatiko iraeta artan zituzten bi izurri: otsuak eta arria. Ib. 180.<br />

iragaile (Dv, H, A), igaraile (S; Gèze). Ref.: A y Lrq (igaraile). � Transeúnte, pasajero. "Qui fait passer,<br />

passeur" H. "Ihizi iragailea, les oiseaux, le gibier de passage" Ib. "Gabaz iragaile gaixoak ostatzea, [...] les<br />

pauvres passants" Lh. � [Patriarkak] destarruzko lurrian igaraile zirela. AR 337. Errege-bidetik iragaile guziak<br />

nola ez zituzten jorratzen? Lf Murtuts 43. Iragaile batzuek liburuan ezarri dituzten espantu eta bitxikerien<br />

irakurtzea. Zerb Azk 26. Iragaile soil bat zekusatenean, gaitzeko kaska bat emaiten zioten. Mde Pr 134. Hiru<br />

ehun mariñel eta zazpi ehun iragaile. "Voyageurs". Ardoy SFran 153. v. tbn. Prop 1876-77, 83 y 1906, 88.<br />

Casve SGrazi 158. Igaraile: Tt Onsa 122. Etch 640.<br />

� Anaie gehiena diharien harzale, / anaie artekua zamariz igaraile, / anaie xipiena ene lagüntzale. '(Mon) frère<br />

[...] m'a aidée à monter à cheval'. ChantP 286.<br />

iragaipen (T-L), igaraipen (A). � "Igaraipen (Ax), igaraite (S), pasaje, tránsito" A. "Franchissement" T-L.<br />

iragaite (H), iragate, igaraite (S ap. A), iraite (BN-baig ap. Satr VocP). �1. "Pasaje, tránsito" A (s.v.<br />

igaraipen). � Fidelén hiltzea bizitzerát iragaite bat da. Lç Ins C 4v. Itsasoan igutzitzu iragaite xuxenak, / laster<br />

begiets dezagun hegi lehorrarenak. EZ Man II 145. Iragaitea eta hiltzea guztia da bat. Ax 63 (V 41). --Bazko<br />

hitz honek zer erran nahi dü? -- [...] Igaraitia. --Zer zeñharatzen derikü igaraite horrek? Bp II 56s. v. tbn. Ch III<br />

57, 4 (iragate). Mendeen iragaite zuzena. Or Aitork 227. Txirrindularien iragaitea igurikitzen. Osk Kurl 146.<br />

�2. igaraite. Acción de subir. � Zure zelietarat igaraitiaz. UskLiB 18.<br />

- IRAGAITEAN. De paso. � Igaraitian banua / Costantinoblarik, bertan / Costantin jin nahi bada / gero<br />

harekilan. Xarlem 1422. Ezen ez zaituztet orai ikhusi nahi iragaitean, bainan uste dut egonen naizela zuekin<br />

zenbait denbora. "En passant". TB 1 Cor 16, 7 (Lç iragaitez, He iragatez, Dv bide nabar). Aipatüren dügü<br />

igaraitian Haritchabalet-en adiskide bat. Const 41.<br />

- IRAGAITEZ (H (+ iragatez), A Apend). De paso. � Ezen etzaituztet orain iragaitez ikhusi nahi: baina<br />

speranza dut zerbait denbora egonen naizela zuek baithan. "En passant". Lç 1 Cor 16, 7 (He iragatez; TB<br />

iragaitean, Ur iraitzean, Dv, Bibl bide nabar). Iragaitez bezala menzione egin nahi ukhan dugu. Lç Ins B 5v.<br />

Jüdio bat gerthatzen zen Erroman igaraitez, Napleserat eta gero Malthako islarat joaiteko. Ip Hil 10.<br />

iragaitza (L? ap. A; SP (sin trad.), Ht VocGr, Dv, H), iragaitze, igaraitze. Cf. igaitze. �1. Paso, pasaje. �<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

580

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

Bazkoa da hitz hebraiko bat eta erran nahi da pasajea edo iragaitzea. Lç Decl a) 1v. [Gaitzari] traba diozozu<br />

gure ganako iragaitza. EZ Man II 109. Konpletak, Birjinaren iraga[i?]tzaz eta koroaz. Hm 167. Denboratik<br />

eternitaterako iragaitza ikharagarri hartan. Dh 127. Bizi berri saindu baten iragaitza. Dv LEd 78. Abereen<br />

iragaitzak eta sugeen xixtuek lazturik. Dv Sap 17, 9. v. tbn. SP Phil 50. ES 93. Mde Po 62. Vill Jaink 166.<br />

Igaraitze: Mst III 1, 1. AR 334.<br />

� (Dv, H). "Untzian zor du iragaitzako saria, il doit au navire le prix du passage" Dv. "Passage que l'on prend,<br />

effectue sur un navire. Urrurik ardietsi zuen untzian iragaitza" H. � Ur bazterrean iragaitza galdetu zuten,<br />

dirutze gisako bat eskainiz. Prop 1906, 175. � "Passage, fréquence de gens qui passent, de passants. Iragaitz<br />

handi da herri huntarik" H. � "Passage d'oiseaux émigrants. Aurthen goiz egin da uso iragaitza" H. � Paso,<br />

vado. � Urbildu ziren "Río Grande" delako iragaitze beldurgarri artara. FIr 151.<br />

�2. + iragaitze. Pasillo, corredor. � Ateko iragaitzera atera ziren, iragaitze untan zituzten itzalkiak edatuak<br />

zauden. FIr 141. Ezkaratze edo iragaitzaren ezkin baten gerizan. Ib. 139.<br />

�3. "Igaraitze, rossée" Lrq.<br />

�4. (L? ap. A; H). "Superficie. Eremu horren iragaitza nork daki, qui sait la superficie de ce domaine?" H.<br />

Azkue cita el ej. de Ax 392 (V 256; v. infra IRAGAITZAZ).<br />

- IRAGAITZAZ (SP, <strong>Lar</strong> Sup, H, A; iragaitzez H). De paso. v. iraizean. � Gu oraino iragaitzez bezala lur<br />

hunetan garenaz geroz. Lç Ins F 5r (en contexto similar: SP Imit II 1, 4, Arg DevB 173, Dv LEd 275). Anhitzetan<br />

ere, iragaitzaz eta ustekabean behatzeak arrobatzen du bihotza. Ax 392 (V 256). Ez zen gelditu iragaitzaz<br />

bederen adierazi gabe. MIH 299. v. tbn. Prop 1876-77, 92 y 1906, 150.<br />

- IRAGAITZAZKO (Dv � A). (Adnom.). Transitorio, pasajero. "Mundua iragaitzazko toki bat da, [...].<br />

Iragaitzazkoak dire munduko atseginak" Dv. � Ilhuntzen dire, nola ezpaitira iragaitzazko su batzu baizen. SP<br />

Phil 429. Aparta nazazu kreaturen iragaitzazko konsolamendu guzietarik. Ch III 23, 9.<br />

- IRAGAITZEAN (L ap. A; H). "De paso, transitoriamente" A. � Orregaitino zerbait onezaz, iragaizean eta<br />

azaltxotik baino ezpada bere, agertuko dautsuet. A EEs 1916, 109.<br />

- DENBORA-IRAGAITZ. v. denbora.<br />

iragan (L, BN-baig; Volt 104, SP, Urt II 307, <strong>Lar</strong>, Ht VocGr 398, Dv, H), igaran (V-ger, L, BN, S; VocS 140,<br />

Arch VocGr, VocBN, Gèze, H), igaren (R-is, S). Ref.: A (iragan, igaran, igaren); Lrq (igaran); Iz R 308; Satr<br />

VocP. � Tr. La forma iragan es de uso casi general en la tradición labortana y bajo-navarra (tbn. en Sauguis<br />

(64), Oihenart (junto a igaren) y Tartas (tbn. igaren e igaran)). Se encuentra además en Etchahun (304) y<br />

Casenave. Igaran, documentado ya en Dechepare, lo emplean tbn. otros autores bajo-navarros (AR, CatLan,<br />

CatLuz, M. Salaberry, Etchamendi, J.B. Etcheberry (Zeruari 150 (ap. DRA) igaan); es frecuente en suletino,<br />

donde tbn. se encuentra la forma igaren (Bp II 57 (junto a igaran), Maister (tbn. igaran) y Mercy (26)). Al Sur<br />

sólo se documenta en autores cultos del s. XX, casi siempre en la forma iragan. A pesar del participio igaren, el<br />

sust. vbal. es siempre igaraite- en Maister y Mercy (27); hay, sin embargo, un ej. de igareite- en Belapeyre (I<br />

124). Si no se trata de un error, en Eguiateguy (249) hay igarain (junto a igaran en la misma página). P. Altuna<br />

observa que Dechepare (9) emplea igaran (sólo un ej.) con valor transitivo e iragan (87, 89, 155, 213) con valor<br />

intransitivo. Hiriart-Urruty (Aurp 215) emplea una forma fuerte: Diragazkagun urte hitsak. En DFrec hay 145<br />

ejs. de iragan, de ellos 107 meridionales, y uno de igaran.<br />

I (Vb.). A) �1. (Aux. trans. e intrans.). Pasar (por, a), cruzar (por); (menos frec.) llevar, transportar. v. igaro, igo<br />

II. � Tr. De uso general en los dialectos septentrionales. � Kable bat orratzaren xulhotik iragan dadin. Lç Mt<br />

19, 24. Bi orenen bidea iragaiteko duzunean. Ax 168 (V 114). Hitz-ixila, hirur beharritan iraganez geroz,<br />

orotan lasterka dabila. "S'est promené". O Pr 622 (634 igaren). Behar dugu beraz iragan kreatura guzien<br />

gainetik. "Omnem supertransire creaturam". SP Imit III 31, 1. Ene hezurrak idortu zaizkidala, suan iragan izatu<br />

balire bezala. Gç 47. Burasoen merezimenduak [...] umetara iragaiten direla. ES 105. Egizu khalitz hau iragan<br />

dadin eneganik urrun! TB Mt 26, 39. Zer kaskotik / igaran zaio, zer guzi egiliari? Arch Fab 217. Joan ziren<br />

etxerat, Jerusalemetik iragan gabe. Jnn SBi 16. Berriz igaran zütien Arabiako desertiak. Ip Hil 133. Eskubide<br />

eta aginte guztiek iragan oi dituzte beren mugak eta neurriak. Vill Jaink 164. <strong>Izt</strong>ar bat, ezkerrekoa, iragan eban<br />

kataliñeaz gain. Erkiag BatB 75 (v. tbn. Arran 171). Gero iragan nintzan ttipien eskolatik eskola haundiagorat.<br />

Xa Odol 25. Erroma zahagita bat / iragan berri diela. '[Ils] ont chargé une outre remplie de rhum'. Casve SGrazi<br />

112.<br />

v. tbn. (Sólo autores meridionales): It Fab 258 (texto en labortano). FIr 151. Ldi BB 150. Or Aitork 257. Osk<br />

Kurl 69. Gazt MusIx 181. Lasa Poem 97. Igaran: Arti Tobera 287.<br />

� (SP, H). Traspasar, atravesar. � Lapidaturen da edo geziaz iraganen da. Lç He 12, 20. Nola iguzkiak baitu /<br />

iragaiten beriña. EZ Noel 105. Ezpataz iragaitera darama. Ax 205 (V 138). Ezpata igaran neikek / trebez hire<br />

korpitzian. Xarlem 607. Alderen-alde iragana zela ezpata batek. Jnn SBi 76. Bere leihotik, Maidalenako<br />

kürütxiala balaz igaraiten zian makila bat. Const 36. Kanibetkaldi batez Mazondok alde bertze iragaiten dion<br />

eskuineko eskua. Zerb Azk 102.<br />

v. tbn. Harb 375. SP Phil 475. Arg DevB 228. Mde Pr 80. Igaran: Bp II 51. Egiat 174. Mustafa 79 (ap. DRA). Ip<br />

Hil 117.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

581

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

� (Dv). (Aux. trans.). Pasar, adelantar; superar. � Ethor zedin hetara, itsas gainez zabilala: eta nahi zituen hek<br />

iragan. "[Il] les vouloit passer". Lç Mc 6, 48 (He iragan aitziñat; TB aitzindu). Kristen amorio ezagutze guzia<br />

iragaiten duena. "Laquelle surmonte toute connaissance". Lç Eph 3, 19. Aingeru guztiak iraganik iarri zela bere<br />

aitaren eskuiñeko aldean. Mat 62. Galgarriena eta bertze guztiak xitzen, iragaiten eta ahantz arazitzen dituena<br />

da. Ax 569s (V 365). Dügularik egünkal Izairian gaiza berririk ikhhusten, gure zientziak igaraiten dütienak.<br />

Egiat 184. v. tbn. SP Imit III 34, 3. ES 176.<br />

� (Dv). (Aux. trans.). "Reflexionar. Gauza bat iragan dut buruan (G-goi)" A EY III 331. � Zer galdegiñen duen<br />

gogoan iragan behar du. EZ Man II 189. Ez enzun eta ez gogoan iragan nolakoak izanen diren. Ax 574 (V 368).<br />

Kofesorearen abisak berriz gure izpiritian igaran. CatS 88. Ongi iragana bere gogoarekin, behar zuela [...]. Jnn<br />

SBi 62. Baitetsi zian [...] bena bere beithan igaran zian: [...]. Ip Hil 60s. Esauk, gehiagokorik gogoan iragan<br />

bage, untzia hartu zuen. Zerb IxtS 22.<br />

v. tbn. Gogoan iragan: Gç 50. Ch III 28, 1. Dv LEd 88. Mde Pr 206. Gogoan igaran: Egiat 249. CatLan 161.<br />

CatS 82. Const 23. Pentsamentian igaran: Mst I 10, 1.<br />

� (Acompañado de arma). Pasar por las armas, ajusticiar. � Bi milla iragan ziren / harma zorrotzetarik. EZ<br />

Noel 74. Armetan igaran ezazie, / khiristü nahi ezpada. Xarlem 683 (en contexto similar: Mustafa 192 (ap.<br />

DRA)).<br />

� (Precedido de instr.). � Isatsaz iragaiten nuen neure konzientzia. Ax 540 (V 347). Isatsaz maiz iragaiten den<br />

etxea. Ib. 540 (V 347). Begiak ongi thorraturik eta urez iraganik. Zerb IxtS 28.<br />

� (Hacer) pasar (por). � Baldin gezurtiak bere gezurra egiatzat iragan eta salduko badu. Ax 514 (V 331).<br />

Gizon jakin eta habiltzat bere buruen iragaitea. ES 148. Gizonen artian ezdeüsentako igaraitia. Mst III 47, 3.<br />

Edo lotsor batentako / igaran behar dük. Xarlem 575. v. tbn. AR 227 (igaran).<br />

� Ordea benturaz mehatxu hek, eztira mehatxu baizen izanen, hitzetan iraganen dira. 'Se resolverán en<br />

palabras'. Ax 617 (V 397).<br />

� Pasar (la mano), acariciar. � Eskiaren igaraitiaz eiskerreko sorbaldatik esküñekoala. Bp I 44. Ez ahal deroie<br />

horri eria südürpian igaraiten. Const 18. Eskua iragan zion laztanduz biloetan. Mde HaurB 44. v. tbn. Dv e Ip<br />

Dial 89.<br />

� Pasar, traducir. � Nahi ta ez, erdarara iragan beharko dugu. MEIG VII 89.<br />

� Cerner, pasar. "Tamiser la farine, igaran" Lecl. "Zimitzean esnea iragaitea" H. � Azkenean igaraiten da<br />

bilhozko bahe batetan eta pholbora eginik da. 'On passe dans un sas de crin'. Ip Dial 118 (It eralkitzen, Ur<br />

eralgiten, Dv bahatzen).<br />

� Gaixtagin hek iragan zioten soka bat lephotik. Jnn SBi 28.<br />

� Pasar, aprobar (un examen). � Beren etsaminak iraganik, titulu behar dituzten guziak eskuetan dituztenak.<br />

HU Zez 104.<br />

� "Passer, en parlant de monnaie. Diru mota hori gure herrian ezta iragaiten" H.<br />

� "Orhoitarazten darotazu, gogotik iragana nuen, vous m'en faites souvenir, cela m'avait passé de l'esprit" H.<br />

� "Passer, en parlant des aliments que l'estomac reçoit ou refuse: Ian ezazu gutika, hobeki iraganen zaitzu" H.<br />

�2. (SP, Dv, H). (Sentido temporal; intrans. y trans.). Pasar; trascurrir. "Igaren gáian ámestu nun, he soñado la<br />

noche pasada (R-is)" Iz R 308. "Eriak eztu gaua iraganen" H. � Tr. De uso general en la tradición septentrional.<br />

� Kantatzeko eta denbora igaraiteko materia. E 9. Gaua iragan da eta eguna hurbildu. Lç Rom 13, 12. Utzten<br />

badugu [...] okhasinoa iragaitera. Ax 532 (V 342). Mundua iragaten da, eta iraganen dire halaber munduko<br />

gutiziak ere. Ch I 20, 7. Gai gaitz bat ziala igaran. Egiat 272. Denbora iragaiten da / ximista bat bezala. Monho<br />

104. Bi urthe igaran ditiat Españan pelegri gisa. Etch 240. Bizia iragaitea gorphutz ustel baten aphaintzen. Dv<br />

LEd 158. Igandearen sainduki iragaiteko. CatJauf 80. Dugun orok egun hau iragan gogotik! Ox 157. Urte<br />

gehiegi iragan zaizkigu "bertan goxo" geundelarik. MEIG IX 59.<br />

� (Part. en función de adj.). � Eztei iraganez gomitu handi. E 213 (sobre el uso de iragan e igaran en<br />

Dechepare v. supra). Denbora iragana reskatatzen eta geuretakotzen dugu, noiz eta bizitze gaixto iragana [...]<br />

nigarrez eta desplazerez koberatzen eta erreparatzen baitugu. Ax 167 (V 113). Bere bizitze iraganeko<br />

gaixtakeria guzia. Brtc 118 (en contexto similar He (ap. Dv)). v. tbn. CatJauf 44.<br />

� (Part. ante sust.). Pasado. "Igaran urtean (R, S), el año pasado" A. � Tr. De uso general en la tradición<br />

septentrional. � Iragan egun hautan. Lç Act 21, 38. Iragan urthea deitzen da iaz, oraingoa aurthen. EZ Eliç<br />

XXV. Eta gaiski minzo düzü / igaran aspaldian. 'Il y a longtemps'. Xarlem 652. Ikhusi izan dira soldadoak, azken<br />

iragan gerletan, eskapatzen. MarIl 130. Siñeste arek ez nindun uzten iragan pekatuetan nare egoiten. Or Aitork<br />

221. Azken aldikotz kusi ginuen iragan Salbatoretan. Xa Odol 143. v. tbn. Etxde JJ 221.<br />

� Pasarse, marchitarse. � [Aberatsa] belhar lorea bezala iraganen baida. He Iac 1, 10. Ikhusten baduzu<br />

belharra iragaiten hari dela, [...] ebaki zazu laster. Dv Lab 124.<br />

�3. Sufrir. "Hasarre-aldi gaitza iragan du, il a eu une colère épouvantable" H. � Herio eta pasione iraganik<br />

resuzitatu izan da. Lç Adv *** 2r. Zenbat pena iragaiten duen ama batek bere haur ttipiarekin. Ax 488 (V 316).<br />

Zonbait penitenzia igaranez. Bp I 90. Iragan behar tutzu beraz hirrisku hek guziak. Ch III 35, 1. Premiña ta bear<br />

gorria sarri bai sarri bular-bizkar, jasan eta iragan zituan. Erkiag BatB 34. Nehoiz ez dut iragan nik holako<br />

hotzik. Xa Odol 308.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

582

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

v. tbn. Mat 201. EZ Eliç 275. Harb 297. SP Phil 195. Tt Onsa 40. ES 195. Gy 180. Zub 51. Igaran: Mst I 24, 2.<br />

UskLiB 75. Igaren: O Po 64. Tt Onsa 131.<br />

� (Acompañado de ablativo). � Hainitz tribulazionetik iraganez. SP Imit II 12, 14. Fediaren egarteko heriotze<br />

borthitzenetarik igaraiten. Bp II 124. Humiltasuna aski izan zen Mariarantzat iragan nahi izateko zeremonia<br />

hartarik. Lg II 116. Halako tentazione tzarretarik berriz iragan baino lehen. Jnn SBi 80. v. tbn. Ch I 13, 2. MarIl<br />

34. Igaren: Mst I 13, 2.<br />

�4. Desobedecer, incumplir, no respetar. � Zergatik hire diszipuluék iragaiten dute aitzinekoen ordenanza?<br />

"[Ils] outrepassent". Lç Mt 15, 2 (TB hausten). Erabaki au igaran eta autsi dezan edozein dantzarik, amar dukat<br />

ordaindu bitza. Eguzk RIEV 1927, 430.<br />

�5. (H). Pasarse (sin); prescindir de. � Ezlizate arroganzia eta presunpzione handiegia, hezaz [sakramenduez]<br />

nehor iragan ahal leitela pensatzea ere? Lç Ins F 1v. Uste duzu, Iainkoa han goitian, zu gabe ezin iragan<br />

ditekeiela? Ax 142 (V 93). Ezta arrazoin iragan dadin bekhatua ere gaztigu gabe. Ib. 569 (V 365). Hel<br />

eztitakiak barurtzera, arras igaran ditakia mortifikatü gabe? Bp II 43. v. tbn. Volt 186. He Mt 26, 42. � Pasar<br />

(sólo con), aguantar (sólo con). "Se passer de peu, être sobre. Gutirekin iragaiten dena" H. � Jinkoak eman<br />

derikünarekin igaran. Bp I 101. Arropetan eta ian edanetan doiaz bizi, zühür eta gütiz igaran. Ib. 99.<br />

�6. (H, A). Suceder, pasar, ocurrir. � Deusik iraganen ezta, non ezten ikhusia. EZ Man I 62. Nahi deratzuen<br />

barkhatu eta halakorik iragan ezpailliz bezala. Ax 329 (V 218). Bürzagiaren eta zerbütxariaren artian igaraiten<br />

den elhesta bat. Mst III tít. (v. tbn. III 46, 3 igaren). Nola iragan dire bada gauzak guduan? Lg I 256 (v. tbn. II<br />

132). Zer iragan othe zen Iñazio Loiolakoaren eta amodiozko Jainkoaren artean? Laph 47. Ur hortarik iretsi<br />

duzun bakotxean, / zer iragan ote da zure bihotzean? Xa Odol 134. Khanbio handiak tiagü / heben gaintik<br />

iraganik. Casve SGrazi 36.<br />

v. tbn. ES 403. Ch III 24, 1. He Gudu 83. Mih 19. Dh 176. Jaur 185. Hb Esk 23. Dv LEd 265. Elzb PAd 77. Jnn<br />

SBi 13. Barb Leg 131. Zerb Azk 73. JEtchep 23. Xa in Mattin 95. Lf in Casve SGrazi 14. Igaran: Bp II 4. Egiat<br />

219. Const 34.<br />

�7. Abrumar, indisponer. � Neurri batetara helduz gero, arnoak iragaiten zaituen, gaitz egiten deratzun. Ax<br />

408 (V 265). [Iguzkiak] burua minberatzen dio, iragaiten dio, izerditan ibentzen dio. 'Le afecta'. Ib. 582 (V 374).<br />

Haren burua eta fuina ez othe ziren ordu hartako bereko plazergarriez iragan behar? SP Phil 438. Beldurrez eta<br />

hotzak iragan, banoa ohe gainera. Barb Sup 13. � "Gizon horrek itxura iragana du, cet homme a la figure<br />

coulée, semble épuisé" Dv. "Eriak iraganak ditu begiak, le malade a les yeux enfoncés dans les orbites" Ib. �<br />

Gulara eroria, gosez eta egarriz ur xorta bat ere ezin erdietsiz, amitua ibiliko da, flakatua eta iragana iarriko<br />

da. Ax 591 (V 380).<br />

�8. (H). Sobrepasar, pasar de. "Bi erhiz iragaiten nauk, tu me dépasses de deux doigts. Eztu zakhu ogiak hogoi<br />

libera iragaiten" H. � Iragaiten baitziren seietan ehun milla presunatan. Ax 26 (V 15). Hogei ta bat urthiak<br />

igaran dütienak oro. Bp II 42s. Dabit egon zen, urthe bat iragana, bere baitan sarthu gabe. Lg I 306. Bortz milla<br />

presuna iraganek egin izan zuten egun baten bidea. Lg II 162. Hamazortzi urthetik iragan guztiei esaten zieten<br />

gizon. Osk Kurl 183. v. tbn. Hb Egia 50. Igaran: Egiat 190.<br />

�9. Pasar(se), desaparecer. � Kolera iragan arteiño pausatzea. Ax 298 (V 199). Min'iragaiten / zautan artean.<br />

O Po 46. Izialdüra etzait orano ere igaraiten. Const 20 (v. tbn. Etxde JJ 18). v. tbn. Or Aitork 390. Igaran: Egiat<br />

250.<br />

�10. Saciar. � Badakit, andrea, ezen baldin nik orai iragan baneza zurekin neure aphetitu desordenatua. Ax<br />

388 (V 254). Eztela bat ere, bere desira iragan duenean, tristetzen eztenik. Ib. 390 (V 255). Iragan behar dut<br />

gutizia hura. Ib. 51 (V 33).<br />

�11. (Dejar) pasar, tolerar. � Eitzazü arren igaraitera, eztüzü hori gaiza berri bat. "Permitte transire". Mst III<br />

57, 1 (Ip igaraitera). Haritchabaleten berjitia ezagützen zianak ützi zian mintzamulde hura igaraitera<br />

arrankürarik egin gabe. Const 34. � Permitir. � Aita amek igaraiten dereitzen bizio txipiak dirade hekila<br />

handitzen. Egiat 262.<br />

�12. Nombrar, convertir (en). � Eta Chahoren depütatü igaraitia galthatü. Etch 582. Behin beraz, [...]<br />

soldadua, ordukotz ezkondua eta kapitein iragana, halako besta hetarik batean zen. Jnn SBi 90.<br />

�13. "Passer, un terme du jeu. Iragan naiz, j'ai passé" H.<br />

B) (H, VocBN). �1. (Aux. intrans.). Subir, ascender. v. igo I. � Tr. El empleo de iragan con este significado se<br />

documenta en Etcheberri de Ziburu (interpretarlo como 'pasar' no es imposible), pero en la tradición labortana<br />

sólo volvemos a encontrar este uso en Zerbitzari. En autores bajo-navarros y suletinos aparece ocasionalmente<br />

desde la segunda mitad del s. XVIII. En CatLuz se emplea igaran siempre significando 'subir'. En Etchamendi<br />

hay un ej. de igaran 'subir' y el resto de iragan 'pasar' (47, 163...). Cf. el uso de igan 'pasar' (s.v. igo),<br />

especialmente el uso de igán (oxítono) en suletino. � Zerura iragateko hauxe da zurubia. EZ Man I 54 (130<br />

zeruetara iragan). Zuhainera igaran zen. Arch Fab 179. Karrosarat iragaiteko. Elsb Fram 92. Frantziako<br />

tronuaren gainera iragan zena. Ib. 58. Eliza selairurat / nuzu igaraiten. Etcham 195. Moise iragan zen<br />

mendiaren gainerat. Zerb IxtS 38. v. tbn. Igaran: AR 114. CatLan 12. Egiat 160. CatLuz 41. UskLiB 60. Etch<br />

664. SalabBN Mt 5, 1. �2. (Aux. trans.). Elevar. � Egur ebakitzen ari zela, egin zuen zama bat, lotu zuen eta<br />

probatu zuen ea soñera zezaken, eta ezin iragan zuen (Muruzabal, 1743). ETZ 77.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

583

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

II (Sust.). (Lecl, H, A). �1. (El) pasado. Cf. IRAGANEKO. � Iragana eta ethorkizuna eztira gure. Ax 154 (V<br />

102). Nola nizaz, / motil gisaz / ziren, iraganean / zerbitzatu. O Po 7. Iaunak Sion libratuan, / hain ginen<br />

konsolatu; / amets baten pare dugu, / iraganor iuiatu. Hm 139s. Zer tartetan neurri oi dugu iragana? Or Aitork<br />

325. Irudi berria, bada, bere horretan hartu beharko dugu, iraganarenak itsu ez gaitzan. In MEIG VI 44. v. tbn.<br />

Igaren: Tt Onsa 99. Igaran: CatS 2. �2. Antepasado(s). � Glorios baitzen bat, bere iraganetan, / bazuela<br />

ahuntz bat, Yupiter haurrean / bere errape urusaz bazkatu zuena. Gy 185.<br />

- EZIN IRAGANEZKO. a) Insoportable. � O ezin iasanezko karga! O ezin iraganezko karga. SP Imit III 14, 3.<br />

b) Impenetrable. � Hain iunt, finko eta ezin iraganezko egiten du, non [...] ur xortik ezin sar baititeke. SP Phil<br />

263 (He 265 urak ezin iraganezko egiten du). c) "Que l'on ne peut surmonter, surpasser, passer" Dv.<br />

- IRAGANAK IRAGAN. � Zeren iraganak iragan, azken finean nolako garen behatzen du Iainkoak. Ax 460<br />

(V 299). Eta hala bira iraganak iragan. Ib. 126 (V 83). Emazteak ere, iraganak iragan, erakutsi zion amudiorik<br />

handiena. Lg I 237. Iraganak iragan, gauden udaberriaren igurikan. Zub 122. v. tbn. ConTAV 5.2.9, 134 (L,<br />

1680). Brtc 107.<br />

- IRAGANAK IRAGANIK. "Igaranak igaranik (S), le passé est le passé" Lh.<br />

- IRAGANEKO. (Adnom.). Del pasado, pasado. "Iraganeko falta, la faute du passé" SP. � Iraganeko falta,<br />

iraganean egin behar zuen ongia. Ax 168 (V 113). Iraganeko nere bizia begietaratzen badut. Dv LEd 170. v.<br />

tbn. He Phil 107.<br />

- IRAGANTXE. (Forma con suf. -xe, de valor aprox.). "Burutik beherakoa iragantxe zitazü (S), el constipado<br />

casi se me ha pasado" A Morf 315. � "Hamar egun iragantxerik, un peu plus de dix jours" SP. � Axuri denbora<br />

igarantxerik zen. Const 24. � Bere bederatzi urtheak iragaitenxe baizik ez zituen. Prop 1912, 272 (ap. DRA).<br />

� Etim. Causativo de igan (i-ra-gan).<br />

iraganaldi. �1. Pasada, acto de pasar. � Bekhan dira eta llabür, haien eretzka igaran aldiak; hanbatez llabür<br />

eta bekhan ekhi eta argizagi eclips itzalaldiak. Chaho AztiB 13s. �2. (El) pasado. � Berrizale haiek ere<br />

iraganaldiari josiak zeuden. MEIG VI 57. Iraganaldiari buruz haztamuka gabiltza guztiok. Ib. 112. En DFrec<br />

hay 5 ejs.<br />

iraganarazi (Urt V 311, Dv, A), iraganerazi, igaranerazi (S ap. Lrq), igarenerazi. �1. Hacer pasar. � Jesüs-<br />

Kristek igaren erazi gütiala Jinkoaren eiskerretik [...] bere esküñiala. Bp I 44. Agintza bano batek gabak eta<br />

egunak iraganarazten darozkigu nekhe eta borroketan. Ch III 3, 3. Iragan-arazi dukezula populu hau,<br />

Jourdaingo uraz alde hartarat. Lg I 192 (II 170 iragan erazi). Bizia deskantsuan eta agradagarriki iragan<br />

arazten duena. Jaur 413. Schuberten sinfonia disko-inguratzailean iragan erazi zuen. Mde HaurB 97. Eskuak<br />

neskatoraren larru eztiaren gainean iragan erazten zituelarik. Ib. 18.<br />

v. tbn. Jnn SBi 143. Prop 1897, 65. Barb Sup 175s. Ardoy SFran 75. Igaran erazi: Xarlem 837. Const 14. Igaren<br />

erazi: Mst I 1, 4.<br />

� Hacer pasar (por). � Barbarismoa darie eta bide hunetaz bere buruak jende xehearen artean jakintsuntzat<br />

iragan arazten tuzte. ES 170. Jinkuaren aitzinian bere büriaren xarretako igaren erazitziaz. Mst III 8, tít. �<br />

Cumplir. � Bere asperraren iraganarazteko bezala, ezarrarazi zuen san Bizenteren gorputza oihan edo larre<br />

baten erdian. Jnn SBi 153. � Marchitar. � Bero gaitz batek iraganarazten du kenka gaixtoan den belharra. Dv<br />

Lab 121.<br />

�2. Hacer subir. � Oharturik ez ziotela nahi zuen bezen laster igaranazten goiti. HU Aurp 159. Lotü da sokari<br />

eta zelietarat igaran-erazten nian. Const 20.<br />

iraganbide (Dv � A, H), igaranbide (H, s.v. iragotegi). � "Passage, lieu par où l'on passe" Dv. "Iragan bide<br />

guziak hertsiak dira. [...]. Mendi tarte horrako hortarik dute usoek bere igaran-bide ohikoak" H. � Ez bailukete<br />

iraganbiderik Zuk ez bazeneduzka. "Vias transeundi". Or Aitork 16. Mail batetik bertzerat badira iragan-bideak;<br />

eta merezimendu arau badoazke herritarrak nor goiti, nor beheiti. Lf in Zait Plat XVII. En DFrec hay 2 ejs. de<br />

iraganbide.<br />

iragangailu. � Modo de pasar (el tiempo, el día...). v. iragangarri. � Ekharri ziotzaten, egun iragangailu,<br />

musika eta bertze. Prop 1898, 72. Izan ginduen halere denbora iragangailu bat ustekabekoa. Prop 1900, 216. Ez<br />

arditik, ez aphurrik, ez gindakien non galde, egunaren iragangailu. Ib. 110.<br />

iragangaitz. � (Verbo) intransitivo. � Aditz erazleari, dena delako, iragankorra izatea dagokio, ez<br />

iragangaitza. MEIG VI 190.<br />

iragangarri. � Modo de pasar. v. iragangailu. � Etziozon utz Birjiniari ber-azken nahian bere biziaren<br />

iragangarria baizen. "Une pension viagère pour son entretien". Birjin 385.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

584

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

iragangia, iragangu (AN-arce, BN-mix, S), igarangu (R, S (-ü)), igarangi (S), igarangia (Gèze, Dv (S)),<br />

irarangia (Dv (BN-arb-mix, S)). Ref.: A (igarangu, igarangi, iragangu); EI 166. � Paso, pasaje. "1.º vado. 2.º<br />

paso, tránsito, camino de pasaje" A. � Baztertu omen zen, ikhusteko ez othe zenez ingurutan iragangia hoberik.<br />

Prop 1881, 120. Igaroteko ez da beste iragangurik, bearrak ala eraginda. Or Aitork 280. Hantik zien iragangia /<br />

herriko ihizlariek. Casve SGrazi 50. Jentek baditükie igarangia berheziak, frantximantak "trottoirs" deitzen<br />

dütianak. DRA.<br />

1 iraganki. � (Con aux.). Cf. joaki, ibilki, etc. � Erranez nola eta zerk egiten zuen histura hori, baizik eta<br />

ilargia zela iguzkiaren aintzinetik iraganki [='pasaba']. HU Zez 94.<br />

2 iraganki. "Passagèrement, transitoirement" H.<br />

iragankor (BN-baig; <strong>Lar</strong>, Ht VocGr, Dv, H, A (que cita BN ms.)), igarankor (V-ger-arrig-m, S), igarangor (Gnav,<br />

S). Ref.: A (igarankor); EI 328. �1. Pasajero, temporal, efímero. v. igarokor (2). � Tentazione iragankor<br />

batek penatzen zaitu. Ch III 30, 2. Uda beroan [...] erorzen diren uri iragankorrek doi-doia trenpatzen baizen ez<br />

duten bezala. He Phil 480. Txatar dakizkidala iragankorrak, eta maitagarri zure gauza guziak. <strong>Lar</strong> STomas 1.<br />

Mundu huntako ontasun eta atsegin iragankhor batzuen gatik. Lg I 272. Gogoeta xumena, bihotzeko itzuli<br />

iragankorrena, [...] etzaio hari gordetzen. Dh 203. Aldi luzea ez dala egiten zirkin iragankor askoz baizik. Or<br />

Aitork 314. Teoriak, noski, iragankorrak dira. MEIG VIII 64.<br />

v. tbn. He Gudu 75. Mih 52. Brtc 154. Dv LEd 253. Hb Egia 6. Jnn SBi 162. Lap 325 (V 148). JE Bur 111. Mde<br />

Pr 352. Gazt MusIx 61. Igarankor: Ip Imit III 3, 3.<br />

�2. (Verbo) transitivo. � Dakigunez igon iragankorra da bizkaierazko lehen testuez gero. MEIG V 73. En<br />

DFrec hay 9 ejs. de esta acepción.<br />

iragankortasun. "Qualité de ce qui est passager, qui ne dure pas" Dv, H.<br />

iraganleku. "Iragan-lekhu, lieu où l'on passe" Dv.<br />

iragantegi. "Cloaca, [...] hiriko lizunkeria iragantegia vel tokia" Urt V 224.<br />

iragantto, igarantto. � Dim. de iragan (de valor aprox.). � Errumako estadak 185 metra igaranttorik dü. Ip<br />

Apoc 14, 20n. [Herriak] ehun bat giristiño iraganttorik baditu. Prop 1912, 272 (ap. DRA).<br />

iragantzaile. � Temporal, pasajero. � Zeren trabaillua baita ttipi, labur eta iraganzaille. Ax (ed. 1864), 471<br />

(Ax 494 (V 319) tenporal).<br />

iragapide. v. igarapide.<br />

iragar-amets. � Sueño profético. � Iragar-ames batek biziki dardarkatu eutson soña. TAg GaGo 42.<br />

iragari. Figura en Harriet como sinónimo de iragaile.<br />

iragarketa. � Revelación. � Ori Yainkoen iragarketa gabe ere, beren senaz ezagutu zezaketen. Zait Sof 117.<br />

iragarki. � Anuncio. v. iragarri II (2). � Erri artako izkuntzaz idatzi bearko ditu bere idazki (carta), iragarki<br />

(anuncio) eta abar. Etxbe EEs 1917, 86. Iragarri eben bertako izparringi baten [...] milla ogerleko batzuk utzi<br />

ebazala [...]. Ikara andija eragin eban iragarki orrek. Kk Ab I 119. Iragarkiz poliki betea dakust [egunkaria].<br />

Lantegi ala saltoki, edozein [...]. Ldi IL 71. [Kale nagusietako] denda aundien iragarki apaiñak dira. Erkiag<br />

BatB 126. [Fray Luis-en] "Nereiren Iragarkia"-n. Gazt MusIx 66. En DFrec hay 8 ejs. v. tbn. EEs 1917, 113.<br />

Zink Crit 20. Elizdo EEs 1929, 181. NEtx LBB 69. � Mauleko jauregiaren athe-gainetik Ziberoak ager zezan,<br />

bere izaizun eta iragarkitzat (enseigne, armoirie), [...] leoin bat. JE GH 1926, 619.<br />

iragarkizun. � Profecía. � Jesukristo gure Jaunagan betetako iragarkizun eta aldiz-aurretiko esanak. KikV<br />

28. Semien eskuz ilko zala zion iragarkizuna. Zait Sof 134. Iragarkizun edo profezia. Or MB 33. v. tbn. Gazt<br />

MusIx 71.<br />

iragarle (Bera, BeraLzM). � Profeta, anunciador. � Zaibegiko tontorrean lañoz erdi estaldurik, / [...]. / Ekatxen<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

585

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

iragarlea zala laster ezautu dot. AB AmaE 365. Iragarle santua Daniel. Inza Azalp 42. Iragarle denbora ioan<br />

zan. Or QA 121. Zahartu zuhurren egoitzak / bele iragarleen elhaide. Mde Po 88. Sibile edo iragarle-emeen<br />

artean. Ibiñ Virgil 44. En DFrec hay 2 ejs. v. tbn. AG 1404. ArgiDL 115. Or Poem 546.<br />

iragarmen. � Don de la profecía. � Bati mirari egiteko indarra, beste bati iragarmena. Or Aitork 396.<br />

iragaro.<br />

�1. Pasar, experimentar. � Penarik asko iragaro dot / egunean da gabean. Lazarraga 1164v. Nik aregaiti<br />

iragaro dot / munduan asko penarik. Ib. 1181v.<br />

�2. Pasar, suceder. � Oek guztiok / ortuan iragarorik, / eroan eben / Kristo bera loturik. Lazarraga (B) 1200v.<br />

iragarpen. � Anuncio, previsión, profecía. � Iragarpen edo anuntzio. EEs 1927, 73. Marx-en iragarpenok<br />

egiak izan balira. Eguzk GizAuz 63. Illunabar gorriztearen iragarpenak egia urten eban osoro. Erkiag Arran<br />

153. Aurraren iaiotza, Belen-en sortu Jainko-aurraren iragarpentzat arturik. Ibiñ Virgil 42. En DFrec hay 5 ejs.<br />

iragarrezkiro. "Recatadamente" <strong>Lar</strong> � H. Cf. H: "Iragarreza", "iragarrezgarri" e "iragarrezkizun".<br />

iragarri (V [no arrig]; <strong>Lar</strong>, Añ, H), idagarri (V-gip), iragartu (Lh), irigarri. Ref.: A; Iz ArOñ (idagarri). I<br />

(Vb.). �1. Anunciar, relatar, contar, revelar, mostrar; predecir. "(Dar a) conocer" <strong>Lar</strong>, Añ. "Iragartu (BN; JE),<br />

annoncer" Lh. � Tr. Documentado en textos occidentales desde Lazarraga. Lo emplea también Jean Etchepare.<br />

En Zavala (Fab RIEV 1907, 532) se encuentra el sust. vbal. iragartut-, pero iragarri en Zav Fab RIEV 1909, 35.<br />

En DFrec hay 51 ejs. de iragarri, meridionales. � Iragarri oi ez nagizun, / jentil honbrea, bildur nax. Lazarraga<br />

1175r (seguramente 'delatar'). Sekretoan egoan gauza graberen bat iragarri dabeenz. "Descubierto". Cap 111.<br />

[Errege guztiak] egiazko naitasun andia iragarritzen diotelarik Probinzia oni. <strong>Izt</strong> C 213. Jainkoak iragarri edo<br />

adierazo zion, laster il bearra zala. <strong>Lar</strong>d 532. Jazoak legez jazotekoak iragarri. AB AmaE 126. Nok esan lei<br />

mutilan / biotzen larria, / iragarri eutsenean / ezkontza barria? Azc PB 136. Astebetean iragarri (anunciar,<br />

comunicar) leiteke albistarian. Echta Jos 21. Iragopenak (paciencia) iragartzen du (probar, anunciar)<br />

naigabeetan Jaungoikua maite dan edo ez. Ayerb EEs 1912, 180. Jaunaren aingeruak Mariari iragarri eutsan.<br />

"Angelu Domini nuntiavit Mariae". KIkV 113. Guzur-buldeak ekazala ta iragarten ebazala. "Las bulas que<br />

predicaba eran falsas". Or Tormes 107. Jokoa arratsaldeko bostetarako zegon iragarrita. Etxde JJ 204.<br />

Auzotegiko gixonai beragana dei egiñik, asmoa au irigarri eutsien. Akes Ipiñ 14s (v. tbn. 11; 20 irigarteko).<br />

Zeru oskarbiak aren gurenda-ordua iragarten eban. Erkiag Arran 169. Hizkuntzan bertan, lehena orainean bizi<br />

da eta orainaren errainua aldi igaroak iragartzen du. MEIG VII 174.<br />

v. tbn. Mg CO 281. Añ EL 2 228. A BeinB 79. Ag G 256. EEs 1911, 115. JBDei 1919, 307. Garit Usand 59.<br />

Eguzk LEItz 121. Enb 32. JE Ber 83. Kk Ab II 47. Ldi IL 106. Ir YKBiz 54. Zait Sof 192. Mde HaurB 92. Txill<br />

Let 60. Gazt MusIx 66. Ibiñ Virgil 42. BEnb NereA 147.<br />

�2. "Idágarri, idágartia, corresponder por un favor recibido" Iz ArOñ.<br />

II (Sust.). �1. "Albalá, el despacho que se da en las aduanas, bialá, dialá, iragarria" <strong>Lar</strong>. �2. Anuncio. v.<br />

iragarki. � Sagardotegiko atian azaldu zan [...] erdarazko iragarri edo anunzio bat. Urruz Zer 99. Azkenerako<br />

danak barre egiten eben, iragarriya irakurriyaz. Kk Ab II 41 (en la misma página tbn. iragarki).<br />

- IRAGARRI ERAGIN. Dar a conocer, revelar. � Aser-aldian ezer iragarri eragin baga, bazter baten belauniko<br />

jartia. CrIc 116.<br />

� Etim. Causativo de igarri.<br />

hiragarri (SP, Urt II 157, Dv, H). � (Adj.). Enojoso, terrible. "Qui fait dépit" SP. "Gizon hiragarria, homme<br />

insupportable, fâcheux, importun" H. � Ea, konsoladorea, othoi, hiragarria / ideki diezadazu bihotzetik garria.<br />

EZ Man II 108. Zer berri hiragarri Dabitentzat! Gizon miragarri hau yarri zen nigarrez. Lg I 298. Bandalek<br />

Afrika oro hiragarri herioz eta beste anitz damuz beterik ezarten zuten denboran. AR 309. Zure min hiragarria.<br />

Monho 46. Osoki hiragarria da bekhatoren heriotzea. Dh 195 (v. tbn. 461). Erregreta hiragarri hetarik. Arb<br />

Igand 187. v. tbn. Hm 52. Brtc 154. Ip Hil 185.<br />

� (Sust.) (Lo) que hace airarse, sufrir. � Zuek bada hain sarri / galdu behar zaituztegu, / bihotzen hiragarri?<br />

EZ Noel 75. Adimenduak ere bere hiragarria badu: bethi bere iraganeko erhokeriaz eta oraiko zorigaitzaz<br />

gogoeta. Dv LEd 223 (Cb Eg II 124 pena).<br />

iragartzaile. � Anunciador. v. iragarle. � Aingeru iragartzallearen azalpena. LMuj BideG 118.<br />

? iragatza. v. iragaitza.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

586

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

1 iragazi (Gc, AN-araq ap. A; <strong>Lar</strong>, Dv, H), iraazi (V-gip, AN; H), irabazi (G-goi-to, AN-gip-5vill), idaazi (Vgip),<br />

igazi. Ref.: A (iragazi, iraazi, irabazi); Iz ArOñ (idaazi). �1. Filtrar, colar, pasar. "Alambicar" <strong>Lar</strong>. v. 1<br />

irazi. � Irakin emeki eta iragazi zapi zuri batean (Berastegi, 1763). ETZ 129. Erriaren izan edo ondasunak nai<br />

duen eran iragazitzen, ezkutatzen edo ondatzen dituenak. AA III 603. Kare aitzari ixurten zaiozkan ur<br />

iragazietatik sortutako leiar distiatu iku<strong>sg</strong>arriakin. <strong>Izt</strong> C 66. Iragazten da esne jatzi berria. It Dial 86. Tipula<br />

motralluan jo eta pasadorean iragazita. Cocinan 32. Iraazten (filtrar) diranak (pattarra ta likoreak) oso<br />

kaltegarri. Ayerb EEs 1916, 15. Begiak, iragazi dutena txar edo on danik ez dakite. Elizdo EEs 1929, 177. Bae<br />

xeean igaziak. Markiegi in Ldi IL 12. Eltxoa iragazi (ez iresteko) ta kamelua berriz, kezkarik gabe iretsi. Ir<br />

YKBiz 401n. Zuaizti aundiak dauzkate, beren biztanleak, iragazi-ta zikin-gabeko aize garbia arnastu dezaten.<br />

Munita 140. Bahe fonetikoan barrena, bestela esan, iragazi behar ditugu. MEIG VI 133. v. tbn. Ur Mt 23, 24.<br />

Ldi UO 14. Or Eus 385.<br />

� (Dv). Pasar, atravesar. � Nere bista iragaz baliteke arbol oien eta lañu lori orren tartetik. Bil 163.<br />

Gozotasuna iragazten zait begiyetatik biyotzera. Ib. 161. � "Igazi, deslizarse, colocarse (arc.)" A Apend.<br />

�2. Cribar, purificar (?). � Permititzen du bada Jaungoikoak, bera begira dagoalarik, Santuak padezitzea;<br />

irabaz bide geiago izan dezaten, proba ditezen, iragazi ditezen. LE Urt 10 (ms. 4v: [Permititzendú]<br />

padezidezáten sanduek, izatekó iragazbide yago, probatzekó, errefinatzekó, iragaztekó ta labratzekó alá korona<br />

gloriákoa).<br />

�3. (Sust.). "Irabazi (G-to), filtro" A.<br />

2 iragazi. � Arrancar. v. 2 irazi, erauzi. � Baldinetaria zure begi eskuinekoa zure behaztopagarri bada, iragaz<br />

eta zure ganik urrun arthikazu. "Erue eum". Dv Mt 5, 29 (v. tbn. Mt 18, 9; Mc 9, 46).<br />

iragazi. v. irabazi.<br />

iragazkai (<strong>Lar</strong>, H, Lh (BN, S)), jazkei (Lh (S)). � "Filtro" <strong>Lar</strong>. "Passoire, filtre, chausse" Lh. "Écumoire" Ib.<br />

iragazki (G), irabazki (G-to, AN-larr), idaazki (V-gip), illakazki (G-goi (ille-)). Ref.: A; Iz ArOñ (idaazki); Asp<br />

Leiz (irabazki); JMB At (illekazki); AEF 1955, 165 (illakaski). � Filtro, pasador (de leche), colador. v. 5 irazki.<br />

� Kaikua. Iragazkia. <strong>Izt</strong> C 224. Zikinkeria esnetara ez joatearren erabillitako ontziak bearreko iragazki edo<br />

filtroa ez baluteke. NekIr 93.<br />

iragazteko, irabazteko (G-goi ap. A). � Colador.<br />

iragi. v. igeri.<br />

iragiltze. Lo recoge Lhande como sinónimo de iralgi (q.v.).<br />

iraglia. v. hidalgia.<br />

1 irago (R ap. A; Dv (R)). � "Grito, clamor. Irago baten bidean, al alcance de la voz. Kalako gisan izan zen<br />

ankarra, iragoak egiten ztein, karrikan egon balira gisa" A. Cf. 1 irain.<br />

- IRAGO EGIN (R-is-uzt ap. Iz R 291 y 308). Gritar, clamar. � Ezdu iragorik eginen; ez ñork ere ezdu entzunen<br />

aren mintzua edo irago egitia plaztetan. "Neque clamabit, neque audiet aliquis in plateis vocem eius". Hual Mt<br />

12, 19.<br />

2 irago. "(V-ger), deshincharse un tumor" A. Por el sentido podría muy bien tratarse de igaro I (8).<br />

3 irago. "(V-m), activo. Peruk, irago-iragoa be ezta ta, gariak ebateko daukaz" A.<br />

irago. v. birao; igaro.<br />

iragon. "Durer, (factitif de egon). v. iraun" Lh.<br />

? iragorkai. v. irakurgai.<br />

iragotu. "Revenir el acero después del temple, hasta irisarlo. Iragotizu apur bat geixago gubill-zabal au" Etxba<br />

Eib. "Tenplautako erremintxiak iragotzia biar izten dau ez deiñ ausi" Ib. (s.v. iragotzia).<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

587

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

iragozi. v. eragotzi.<br />

iragoztu. "(V-m), chamuscar" A.<br />

iragria. v. hidalgia.<br />

hiragun. "Repugnancia, asco (O)" A. Duvoisin da hiragun como sinónimo de higuin. Para un posible adj.<br />

hiragun, v. hiragundu. Cf. hiraun.<br />

hiragundu (SP), hiragun. �1. (Aux. trans. e intrans.). Aborrecer, despreciar; resultar aborrecible. Es probable<br />

que hiragun sea adj., de donde part. hiragundu. � Menospreziatu ukhan dute haren legea, eta hura hiragundurik<br />

gogongaraitik hari iarreiki irudi egin ukhan dute. Lç Adv ** 2r. Bere desobedienziaren kausaz hiragun zekion<br />

eta abominazionetan eta begitan har zezan. Ib. * 8v. Hire hitz sainduagatik gaitzetsi, hiragun eta persekutatu<br />

dirén gaixoak. Lç ABC B 6r. �2. (O-SP, SP, A), hiagundu (S (Alth) ap. Lh). "Sevrer un enfant" O-SP 229.<br />

"Sevrer les veaux" Lh. � Lau hilabetetarat heltürik direnian [axuriak], egoskaldiak hertü behar zaitze<br />

hiagüntzeko. Béhéty GH 1931, 453. �3. "Hiraguntü (S-saug), abandonner son agneau (brebis)" Lh.<br />

iragurri. v. idaurri.<br />

irai. v. 2 irain.<br />

iraigi, iraiki. v. eraiki.<br />

iraiki. � Surgir (?). � Gure gogoaren toki sakonenetik iraiki ditekean irriki samur ta zintzoenakin itz-egin bear<br />

diogu. Elizdo EEs 1929, 176.<br />

1 irail (V; <strong>Lar</strong>, Añ, H). Ref.: A (iraill); EI 316 (donde se recoge además iraille (irille, ireile, etc.) en buen<br />

número de localidades vizcaínas y en AN-gulina; la influencia de la asimilación vocálica es segura en muchas de<br />

éstas). � Septiembre. v. agor II (3), buruil. � Burulla, Iralla, Agorra. Cb EBO 47. Irailla bederatzi / frutak<br />

guztiz batu. DurPl 70. Irail-erdirik eta / maiatzera artean. Azc PB 73. Ama Mariaren Iaiotzako eguna zan,<br />

Iraillaren zortzigarrengoa. Ag AL 109. Asi zan irakaskuntzia irallian. Kk Ab II 107. 1927ko irailaren 8an.<br />

MEIG IV 109. En DFrec hay 168 ejs., meridionales.<br />

v. tbn. Mg Nom 69. Arch Gram 9. Ldi IL 96. Munita 95. Or QA 74. Zait Plat 152. Herr 27-9-1962, 4. Ibiñ Virgil<br />

81. Alzola Atalak 78. BEnb NereA 29.<br />

2 irail. � Matar. v. erail. � Il edo irail egin biar dala. Kk Ab I 94 (si no se trata de un error lo emplea en esta<br />

única ocasión; tbn. emplea erail y eralle).<br />

iraile. � Laminador. v. ijele. � Bein, oi bezela, eguerdian babak jaten olagizonok zerautsela, beretako batek,<br />

irailleak (iyeleak), ardo gabe ezin jan zeban. A EY II 375.<br />

iraileku. "1.º (V-m), escalerilla o paso que suele haber para entrar en los setos. 2.º (V-m), senderito" A.<br />

irailpen. v. iraulpen.<br />

1 irain (G ap. A; <strong>Lar</strong>, Añ, Dv (que cita a Dh), H (BN)), hiran (Hb ap. Lh), iraun (Vc ap. A; <strong>Lar</strong>, Añ, Dv), irau<br />

(L? ap. A; <strong>Lar</strong> (h-), H). � Insulto, ofensa, injuria, denuesto. "Injuriosamente, irainez" <strong>Lar</strong> y Añ. "Reproche,<br />

irauna" <strong>Lar</strong> (cf. <strong>Lar</strong>: "reprochar, irainatu"). "Petite offense" H. � Tr. De uso frecuente en la tradición<br />

meridional, documentado ya en RS. Se encuentra tbn. en algunos textos septentrionales: Etcheberri de Ziburu (v.<br />

infra IRAIN EGIN), Eguiateguy (h-), Harriet, Duvoisin, Etcheberry y J. Etchepare. Los autores vizcaínos<br />

emplean las formas iraun y, menos frec., irain; Añibarro (EL 2 224) usa irauna, con -a constitutiva. Hay irau<br />

(irau egin) en Etcheberri de Ziburu, e iraun en Etcheberry. En DFrec hay 30 ejs. de irain. � Iranak barkatzea.<br />

CatBurg 31. Gaistoentzat egiten ziradian hirañetan erraiten zereian ihur maite etziela ta ihurek maite etzütiela.<br />

Egiat 205. Irauez mintzo zitzaizkiola. HeH Lc 22, 65 (He injurio eta blasphemio erraten zioten). Munduko<br />

irainak eztiki jasaiteko indarra. Dv LEd 3. Irauna erran nahi da erreprotxua. Etcheberry 96. Ernegua edo<br />

Jaungoikoaren kontrako irain andiya. Itz Azald 80. Irain garratzak alkarri jaurtitera. Kk Ab I 19. Iraina<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

588

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

atheratzen zaiku zonbaiti aho-bethez. JE Ber 93. Zuk andrai irañez ezarten dautsezun akatsetarik. Otx 21.<br />

Arengandik artutako iraiña edo Zuriñek iraintzat etsitakoa. Erkiag Arran 172 (177 iraun). Iraiñak bengatzeko.<br />

Berron Kijote 166. Badirudi irain bihurtu dela izen hori honen ahotan. MIH 270.<br />

v. tbn. Mb JBDev 19. Añ EL 1 104. <strong>Lar</strong>d 302. Aran SIgn 43. A BeinB 90. Ag G 352. KIkV 81. Ir YKBiz 386. TAg<br />

Uzt 64. EA OlBe 98. Zait Sof 190. Etxde AlosT 45. Mde Pr 158. Or Aitork 294. Anab Poli 61. Arti Tobera 275.<br />

Vill Jaink 95. Iraun: Mg CC 188. Azc PB 301. Enb 124. Or Tormes 113. Irau: Alz Ram 54.<br />

� (H). Ira, cólera; fiereza. Sg. Azkue: "4.º (AN), ánimo?, valor?" y cita el ej. de Mendiburu (OtGai I 106). �<br />

Geldituko da irañ edo iraz betea dirudiela. Mb (ap. H). Irañik bageko biotzarekin. Ib. (ap. H). Nai adiña leoi,<br />

oraingoetatik, edo, oraingoak baño, ausardi ta irain geiagokoak. Mb OtGai I 106. Joango da anima bakoitza<br />

bere gorputzagana, eta nork esan, zeñ iraiñ gaiztoarekin begiratuko dion? AA III 540.<br />

- IRAIN-EGILE. "Qui lance des injures" Dv.<br />

- IRAIN EGIN (<strong>Lar</strong>, H, A). Ofender, insultar. "Agraviar" <strong>Lar</strong>. � Bere eskas eta inperfekzioneez irau eta<br />

erantzuki egin diot. Neure ahalaz difamatu dut. EZ Eliç 149. Eztakizkion ikhusle guziak ezar irau eta ihakin<br />

egiten. HeH Lc 14, 29. Lotsarik gabe zuri irain egiten hari. Dv LEd 136. Zerri-zainek ere irain egin zidaten. Arti<br />

MaldanB 200. Evoluzioa onart baditeke Bibliari iraiñik egin gabe. Vill Jaink 59. v. tbn. JE Bur 101. Or Mi 34.<br />

Otx 134.<br />

� (Con modificadores). � Bestek egiten deustazan irain ta ofensa txiker arinenak. Añ LoraS 153. Iraunak egin<br />

ziozteien [...] beren desleialkeriez. Etcheberry 96. Guzurrez iraina egiten deutsanak. Itz Azald 110. Samindu<br />

gaituenai edo irañen bat egin dauskuenai. KIkV 49. Zer irain egin dautsubet? Otx 25. Iraunak edo erreportxuak<br />

egiten diozka. Egunaria 1966, 7 (ap. DRA). Iraiñ gogorra egin didazu. Berron Kijote 42.<br />

v. tbn. Ur Bisit 8 (ap. A). Ag AL 124. Itz Azald 155. A Ardi 75. Inza Azalp 146. Eguzk GizAuz 150. TAg Uzt 47.<br />

Etxde AlosT 46. Mde Pr 174. Erkiag Arran 187.<br />

- IRAIN-EGINGARRI. "Outrageux, injurieux" Dv.<br />

- IRAIN(AK) EMAN, IRAUN(AK) EMON (V ap. A (s.v. u); Añ). Ofender, injuriar. "(Dar en) cara, irauna<br />

emon" Añ (cf. supra irauna (no det.) en Añibarro). "Iraunak emon, echar en cara defectos" A. "U ortik [...], iñori<br />

iraunik emoten egon barik (V-ger)" Ib. (s.v. u). � Iraunik ze emak iñori. "No des baldón a nadie". RS 189.<br />

Desegingo dituzu persekuzino ta iraun emon daruezanak. Mg CO 282. Jardun baga iraunak alkarri emoten. AB<br />

AmaE 417. Jaungoikoari iraunik emon baño, enparau guztiak galdu be naiago izatea. KIkV 56. v. tbn. Añ EL 2<br />

143. Ur MarIl 78. � Mundukuen irauntsi eta iraun emote guztijak gaiti. Mg CO 288.<br />

- IRAIN-GOGO. Intención de insultar, injuriar. � Guzur biribil, laidogura zikin, iraingogo makur zeitekeana.<br />

Erkiag Arran 158.<br />

2 irain (V-gip, G, AN-gip-araq), erei (AN-5vill), irai. Ref.: A (erei, irain); Iz ArOñ (irain); Gte Erd 107. �<br />

"Circulación, chorro de leche que sale de la ubre (AN-5vill). Ereia etorri zaio, se le ha venido la leche" A.<br />

"Iraiña etorri eznea (G-to), acudir la leche en abundancia. [...] Iraineko txerriak (G-goi), gorrinos, cerdos de teta.<br />

Iraiña kendu (G), destetar los cerdos" Ib. "Bigarren iraiña eritzi, el segundo golpe de leche (en las ovejas)" Iz<br />

ArOñ. "Txakurkumeek amaren esnea edan nahi dute: irain eske daude (G-azp); [...] behiak iraina eratsi du (Gazp),<br />

[...] iraina jaso du (G-azp) [...] iraiña iritsi da (G-goi) [...] behi onek ez du errez iraiña erasten (G-azp),<br />

oraindik ez zait irainik etorri (AN-gip); txerrama iraina ematen ari zaie txerrikumei (G-azp-goi)" Gte Erd 107.<br />

"Golpe de leche. Oantxen eldu zait iraña" (G-bet). v. iraindura. � Zerramak esne-irai usuaz / saldo guri guria<br />

azi. "Golpe de leche". Or Eus 74. � "Golpe de mar (AN-gip)" Garbiz Lezo 91.<br />

- IRAINEAN. A chorros. "Iraiñean etorri zaio eznea (AN-araq): la leche se le ha venido en abundancia,<br />

chorreando" A. "Irainean datorren esnetik zuka zuka edaten ari da xerrikumea" Gte Erd 169.<br />

3 irain. "Antojo (V-ger)" A Apend.<br />

irain. v. iraun.<br />

irainatu (<strong>Lar</strong>, H). � "Agraviar" y "ajar de palabra" <strong>Lar</strong>. "Injurier, outrager" H. v. 1 iraindu. � Ofenditu eta<br />

injuriatu edo irainatu zaitut. Ant ZerBid 23 (ap. DRA). Sentitzen badute berriro eurak izan biarra iraiñatuak edo<br />

ofendituak. Kortazar Serm 203.<br />

� (H), iraunatu (<strong>Lar</strong>). Reprochar. "Reprochar, iraunatu" <strong>Lar</strong>. � Bai eta Juduei bekhoz bekho iraunatzen<br />

(erreproxatzen) beren fede gaixtoa. Etcheberry 285.<br />

irainatzaile (<strong>Lar</strong>, H, Lh). � "Agraviador, irainatzaillea" <strong>Lar</strong>. v. iraintzaile.<br />

1 iraindu (G ap. A; <strong>Lar</strong>, Añ, Dv, H), hirandu (Hb ap. Lh), iraundu, iraun (V, AN-5vill ap. A). � Ofender,<br />

insultar, injuriar. "Gaur ere iraun dio (AN), también hoy le ha injuriado" A. v. irainatu. � Halako gizona ezta<br />

aharrazale inhur eztialakoz irainden [sic], ezta lotsa irain dezen. Egiat 255. Iraindu esaka gaisto, ostikada ta<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 589<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

betondoko kubrelakaz. Añ EL 1 181. Jangoikoa ofendituaz edo irainduaz. Legaz 40. Barka bekidate irainduak,<br />

iñor bada. Ldi IL 94. Bere izen garbia iraindu zutela ojuka. Etxde JJ 163. Perilgarri baita beti emakume iraindu<br />

bat. Mde HaurB 48 (v. tbn. Pr 95). Gure hizkuntza iraindu. MEIG II 68. En DFrec hay 9 ejs. de iraindu.<br />

v. tbn. Ur (G) Mt 27, 39. AB AmaE 189. Kristiñau Dotrina (Tolosa, 1889), 14 (ap. DRA). Azc PB 29. Itz Azald<br />

145. Ag G 277. KIkG 84. KIkV 96. Muj PAm 34. Enb 104. Otx 89. Or BM 16. Ir YKBiz 119. TAg Uzt 46. Erkiag<br />

BatB 96. Lab SuEm 179. Berron Kijote 184. Iraundu: Or Tormes 111.<br />

- IRAINDU ERAGIN. � Iraindu eragin dozulako Jaungoikoaren izena, zure semea ilgo da. Itz Azald 149.<br />

2 iraindu (AN-gip-larr). Ref.: Asp Leiz; Gte Erd 107. � "Acudir la leche en abundancia. Txerria iraindu da"<br />

Asp Leiz. "Behi hau eskura iraintzen al da? (AN-gip), eskura biltzen al dena al da? (G-azp), [...] ama iraintzen<br />

ari da (AN-gip), orain iraindu da (AN-gip)" Gte Erd 107.<br />

iraindu. v. irendu.<br />

iraindura, ereindura (AN-5vill, B, BN-arb-lab, Sal, R), irindura (G-nav). Ref.: A (ereindura); Gte Erd 107. �<br />

"Chorro, circulación de la leche cuando se ordeña una vaca. [...] Behi hunek ereindurarik eztu emaiten egun<br />

(BN-lab). [...] Ereindura xin zik korai (R-vid)" A. "Ereindura jautsi zaio (B) [...]; urdama ereindura ematen ari<br />

zaie (AN-5vill, BN-arb), irindura ematen ari da (G-nav)" Gte Erd 107.<br />

irainduratu, ereinduratu (AN-5vill). � Echar la leche a chorros. "[Beiari] ereindura jautsi zaio (B), [...];<br />

ereinduratzeko aretxeak kolpe tiratzen du (AN-5vill)" Gte Erd 107.<br />

iraineta, irauneta. "Iraineta, irañeta, irauneta, lieu où l'on expose un criminel" H.<br />

iraingarri (<strong>Lar</strong>, H). �1. (Adj.). Ofensivo, insultante. � Itxitegi iraingarri onetan sartu zituzten. <strong>Izt</strong> C 394.<br />

Berba iraingarriak esatea. Itz Azald 88. Ez zaio noski iraingarri irudituko inori, berriz ere badiot [...]. MEIG VI<br />

78. En DFrec hay 4 ejs. v. tbn. Jauregui 235. A BGuzur 149. Ag Ezale 1897, 75b. Mde HaurB 48.<br />

�2. (Sust.). Injuria. � Burla eta barreakaz, iraingarriakaz, birao eta madarikazinoakaz. Itz Azald 101.<br />

- IRAINGARRIZKO. (Adnom.). � Iraiñgarrizko lotsa andi onen bidez atsekabeturik. <strong>Izt</strong> C 260.<br />

iraingarrizki. "Outrageusement, injurieusement" H.<br />

iraingetu (<strong>Lar</strong>, H), iraingatu (A). � "Desagraviar" <strong>Lar</strong>. � Nik indotarrai lagundu, eurak aldeztu ta iraingetzea,<br />

naiz ta bizia galdu, eztot lagako. GMant LEItz 64.<br />

1 irainka, iraunka. � Vituperando, injuriando. � Alkar armaz ezin zauritu ebela ikustean, iraunka asi ziran.<br />

"Decíanse palabras injuriosas". Or Tormes 107. Ez-iakinki naiz on-arren irainka ari zaizkienean. "Cum eum<br />

audio vituperare quod aut ignorat aut bonum est". Or Aitork 294. Errikoak, geienak karlista baiziran, etzien<br />

Fenandez-ek pakean uzten. Tabernan ta beti irainka. F. Apalategi <strong>Euskal</strong>-mutillak armetan 57 (ap. DRA).<br />

2 irainka, ereika. � A chorros. � An ari zen [...] errape anpatuak lauskitzen, esne eder aparduna ereika<br />

atereaz. 'Jaillissant'. Or Mi 99. --Zutik yarri ta ura ixuri. --Aitatu dituzun lusuillez ixuri bear ote? --Bai, irutan<br />

ereika. Zait Sof 119.<br />

irainkoi. � Injurioso. � Lotsagarriro laidotzen dabe / itzik irainkoienakaz. GMant in Onaind MEOE 654.<br />

Oitura onak begiratzen dituen gizona, nekez [...] izanen da biraozale eta irainkoia. FIr GH 1921, 629.<br />

irainkor. � Insultante, injurioso. � Usoa mindu zan Bela-Beltzen itz irainkorragatik. Etxde AlosT 98.<br />

irainkume. � Calumniador. � Likitsa ez eze, irainkumea (calumniadora). Etxde AlosT 45.<br />

irainle (H, Lh). � (El) que ofende, injuria. v. iraintzaile. � Iñork ez balituzke entzungo, irainlerik ez litzake<br />

izango. EgutTo (ap. DRA).<br />

irain-suge. v. herensuge.<br />

iraintasun. � Injuria, ofensa; perjuicio. � Neure bizitza guztian maitetuko dot, Iaunaren iraintasun baga, garbi<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

590

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ta zuzen. Ag AL 111. Gizadi guztien iraiñtasunak iruntsiaz. Ag G 66. Ekaitzak neri egiñ dizkitan iraintasunak<br />

eziñ zenbatetu ditezke. Ib. 209.<br />

iraintsu (<strong>Lar</strong>, H, Dv � A (ambos citan a Dh), Lh). � "Injurioso" <strong>Lar</strong>. � Ikhustate Jainkoarentzat ahalkagarri<br />

ta iraintsu batez. Birjin 56.<br />

iraintsuro (<strong>Lar</strong>, Hb ap. Lh, H). "Injuriosamente" <strong>Lar</strong>.<br />

iraintzaile, iraintzale. � (El) que ofende, injuria. v. irainatzaile. � Jesus ill da, Jaungoiko irainduak gizon<br />

iraintzailearekiñ pakeak egiñ ditzan. Ezale 1897, 123a. <strong>Euskal</strong> oituren iraintzalle gaiztoa, nola izan Zabaletako<br />

seme on? Ag G 329. Gure iraintzaleen buruzki. Or EEs 1927, 150.<br />

iraintzako. � Ofensivo, injurioso. � Arako makilkada aiek iraintzakoak ziran ala ez gogoratzeak. "Si fué<br />

afrenta". Berron Kijote 170.<br />

irainztatu (Dv � A). � "Injurier, outrager" Dv. � Jaunaren urrikaltzapen bere bekhatuez irainztatu duenaren<br />

aspertzekotzat. Birjin 221.<br />

iraio (<strong>Lar</strong> Sup, H). � "Caer (hacer)" <strong>Lar</strong> Sup. De fuente ignorada. Parece a todas luces variante de eraio (q.v.),<br />

que aparece ya en el mismo dicc. de <strong>Lar</strong>ramendi. Cf. 1 irio.<br />

iraipus. v. iraupus.<br />

iraiskun. "(S; H), van" Lh. En Harriet se encuentra iraiskun como variante de eraiskun 'addition'.<br />

iraisle. v. iraizle.<br />

iraitsi. v. 1 iraitzi.<br />

� iraitsi. v. eraitsi (4).<br />

iraitxi. v. eraitsi.<br />

iraitz. �1. Pasada. � Emoteko, iraitz labur bat baño ezpada bere, pasiñoe ta eriotzarik garraz ta gogorrenari.<br />

JJMg Mayatz 240. Cf. iraizean. �2. (V-m ap. A), iraiz (V-m ap. A). "Superficie" A.<br />

- IRAIZ BATEN. "Iraiz baten ikusi (V-ger-m), ver de una ojeada" A. "Iraiz baten, en un momento" A Apend. �<br />

Iraiz baten, bertatiko baten [...] konpesau dirianak, egin ditubee konpesinoe txaarrak. fB Ic III 164.<br />

iraitzaldi. "Tiro, cantidad de munición, tiroa, tiraldi, iraitzaldia" <strong>Lar</strong>. "Jet. Sare iraitzaldi huntan ez dugu arrain<br />

handirik atxeman, ce coup de filet ne nous a pas donné de gros poisson" H.<br />

iraitzarazi (H), iraizarazi (Dv � A). � "Faire chasser, extirper, arracher" Dv. "Iraitz-araztea, erazitzea,<br />

erasotzea, faire jeter" H. Cf. iraizpen.<br />

iraitzarazkizun. "Que l'on doit faire jeter, rejeter, bannir, réprouver, condamner" H.<br />

iraitzean. v. iraizean.<br />

iraitzezko. v. IRAITZEZKO (s.v. iraizean).<br />

1 iraitzi (<strong>Lar</strong>, VocS 134), iraizi (Dv), iraitsi (S ap. A (que cita a Ip); SP), iraxi (S ap. Lh), ireizi (H (BN, S)),<br />

eraiztu, daitsi (L-ain ap. A). �1. Rechazar; arrojar, echar. "Jeter, se débarrasser de. Lots handia düzü soldado<br />

baten dako harmak iraitzirik ihes egitia. 3. écarter, détourner en repoussant. Makhilaz makhilakhaldia iraiztea"<br />

H. Cf. iraizi. � Tr. Se documenta en Dechepare y Leiçarraga, pero su uso no es frecuente ya desde el s. XVII.<br />

Hay varios ejs. meridionales del s. XX. La forma iraizi la emplean Oihenart ( Po 39; junto a iraitzi (<br />

41) e ireizi ( 15)), Belapeyre, Duvoisin (Mt 7, 22), J. Etchepare y Orixe (éste junto a iraitzi (Aitork 212)).<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

591

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

En Dechepare hay con que puede representar tanto la consonante fricativa como la africada. En AR<br />

(344) hay ireizi. En Maister (III 55, 1) e Inchauspe (Hil 79) se documenta iraxi (en éste último tbn. iraistera).<br />

Encontramos alguna forma sintética en Olabide. � Andere handia, / enazazula othoi iraitz eta ez<br />

menosprezia. E 72. Saltzaleak tenpletik iraitzi. Lç Io 2, tít. Bere lehen fedea iraitzi ukhan baituté. Lç 1 Tim 5,<br />

12. Migelek Antekrist ifernura iraitzi. EZ Man I 75. Deebria eta mündia iraiz baititzakegü. Bp I 57. Iraizia izan<br />

zen erainsuge handi hura. Dv Apoc 12, 9. Aingüria lehiatü zen haren lotsaren iraistera. Ip Hil 70. Zerutikako<br />

sineste guzien orhoitzapenak iraizi (expulser) zituen eta kendu. JE Bur 43. Aotik eraiztuko ditu aopaldi<br />

tzarrenenak. FIr GH 1921, 630. Arria iraizi nion. Or Mi 36. Zerotako ogenik gabe litekenak lenbiziko arria<br />

biraitzio. Ol Io 8, 7 (Lç aurdigi beza). Eritasunak uste gabean / hobirat zuen iraitzi. Lf Murtuts 45. Gorputzetik<br />

berenu beltza iraizteko. Ibiñ Virgil 85.<br />

v. tbn. SP Phil 129 (-ts-). Etch 664 (-tx-). HeH Lc 13, 28. Ir YKBiz 194n. Zait Sof 191. MEIG VII 36. Iraizteko:<br />

Ol Apoc 3, 16.<br />

� (H). (Aux. intrans.). Arrojarse, lanzarse. Ahuspez iraizten naiz zure oinetara [...] Mendi gora batetarik iraizten<br />

den uraren habarrots handia" H. � Mendi huni badarrozue: khen adi eta iraitz adi itsasora. Lç Mt 21, 21 (He<br />

arthik).<br />

� Despedir(se), decir(se) adiós. � Urrena arte elkar iraitzi. "Se despiden". Or Eus 239 (239n: "elkar iraitzi,<br />

alkarri agur egin").<br />

�2. (SP (-tsi), <strong>Lar</strong>). (Sust.). Tiro. � Orduan hura urrund zedin hetarik harri iraitzi baten ingurua. "Environ un<br />

jet de pierre". Lç Lc 22, 41.<br />

- EZIN IRAITZIZKO. "Ezin-iraizizko, qu'on ne peut chasser" Dv.<br />

2 iraitzi, iratxi. "Ordeñar, iraitzi, jaitsi, iratxi (AN)" Aq 772.<br />

iraitzi. v. eraitsi.<br />

iraitzika. � Arrojando, lanzando. � Igesi dioan Partiar siñisbera atzekaldera geziak iraitzika. Ibiñ Virgil 95.<br />

iraixeki. v. 1 irazeki.<br />

iraiz. v. iraitz.<br />

iraizean (V-ger-m ap. A), iraitzean (V-m ap. A), irazean. � Pasajeramente, de pasada, superficialmente. v.<br />

IRAGAITZAZ, iraizez. � Oraiñdik gauza asko legoke zeri eragiñ, baña zubentzat askoko da iraitzian legez<br />

ikututia. JJMg BasEsc 196. [Mutil gazte bat] topau eban kale batetik iraitzian. Ur MarIl 72. Lagunagaitik arin,<br />

irazean edo geiagoko bagarik, txarrik uste ez izatea. Itz Azald 110. Iraizean egindako zirriborro bat baño ezta<br />

izango. GMant LEItz 60. Bere baitan du, naiz iraizean, / antz berririk dun gauz oro. Or BM 74. Uretan igeri<br />

atsegiñetan ebiltzanei iraizean begira. Erkiag Arran 105. Bertako agintariak nagusi gertatu ziran iraitzean<br />

(axaletik eta arin). Zait Plat 13 (Sof 168 iraizean). v. tbn. Ezale 1899, 38a. Iraitzean: Ur 1 Cor 16, 7.<br />

- IRAIZEKO (V-m-gip ap. A), IRAITZEKO (V ap. A). (Adnom.). Pasajero, efímero. � Gurari zital, iraitzeko ta<br />

utsa balijo daben bat gaitik? Ur MarIl 16. Lurra iraizekoa da, baita artan dagon irritsa ere. Or MB 876. v. tbn.<br />

A Ezale 1897, 361b. Zait Plat 86.<br />

- IRAITZEZKO. Superficial. � Oraiñ aringako, iraitzezko ta damu bagako konfesinoiak. JJMg Mayatz 251.<br />

iraizez. � De pasada, por encima. v. iraizean. � Bizkai-aldean oroi detzadan / iraizez Oiñaz-Ganboa. "Anotar<br />

de pasada". Or Eus 255. Iraizez begiratu eta [...] onetsi dau ikusirikoa. Erkiag BatB 161.<br />

iraizgarri. "Iraitzgarria, rejetable, réprouvable, condamnable; digne d'être expulsé, banni; indigne qu'on l'agrée"<br />

H.<br />

iraizi (S ap. A), ireizi (BN ap. A; VocBN, Dv (BN)), iraisi (S ap. A; Gèze), iraxi (S ap. Lh). � "Action de<br />

nettoyer le froment en le jetant au vent dans l'air avec une pelle creuse" VocBN. "Vanner du grain. Bihia<br />

iraiztea" H (s.v. iraitzi). "Aechar, aventar trigo" A. Cf. 1 iraitzi. v. 2 irazi.<br />

- IRAIZTEKO PALA. "Iraxteko-phala (S), pelle en bois à vanner le froment" Lh. v. iraizpala.<br />

iraizi. v. 1 iraitzi; 2 irazi.<br />

iraizketa. � Lanzamiento. � Artzai-maixuak biltzen ditu azkon iraizketarako. "Uelocis iaculi certamina". Ibiñ<br />

Virgil 93.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

592

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

iraizkizun. "Que l'on doit jeter, rejeter, repousser, réprouver, bannir, expulser" H.<br />

iraizle (<strong>Lar</strong>, Dv, H), iraisle. � "Echador" <strong>Lar</strong>. "Celui qui chasse, qui arrache" Dv. � Hura düzü [...] tristüraren<br />

iraislia. Ip Imit III 55, 6.<br />

iraizpala (-phala S ap. Lh), ireizpala (-ph- BN ap. A � VocBN), iraxpala (Sc ap. A), iraispala (S (Foix) ap.<br />

Lh). � "Pelle creuse en bois pour jeter le froment au vent pour le nettoyer" VocBN. "Bieldo, pala para aventar<br />

granos" A.<br />

iraizpen. "Action d'arracher, de chasser" Dv.<br />

iraiztaile (Dv � A), iraiztzaile (<strong>Lar</strong> (-alle), H (iratzalle)). � "Expulsivo, iraiztzallea" <strong>Lar</strong>. "Celui qui chasse,<br />

qui arrache" Dv (cf. iraizpen). "Qui jette, rejette, condamne, réprouve" H.<br />

iraizte (L ap. A; <strong>Lar</strong>, H). � Acción de expulsar, arrojar. "Expulsión" <strong>Lar</strong>. "Iraitztea, iraiztea, ireiztea" H. �<br />

Iuduén iraiztea. Lç Rom 11, tít. Bera berezi zen hetarik, harri iraizte baten ingurua. HeH Lc 22, 41 (He harri<br />

arthiki bat). v. tbn. FIr 159.<br />

iraiztu. "(Sal), producirse dentera" A.<br />

iraka (G, AN-5vill, L-ain, B, BN, S; SP (-kha), <strong>Lar</strong>, Añ (G), VocBN, H, VocB; h- SP (-kha), Dv, H), iralka (ANegüés).<br />

Ref.: Alth Bot 9; A (iraka, iralka). � Cizaña (sentidos prop. y fig.). "Zizaña" <strong>Lar</strong>, Añ. "(Lolium<br />

temulentum), ivraie enivrante, iraka" Zerb GH 1934, 332. "Parece trigo, se conoce por ser más verde y espiga<br />

más estrecha" VocB. � Ethor zedin haren etsaia eta erein zezan hiraka ogi-artean. Lç Mt 13, 25 (Leon hiraka,<br />

He, TB, Echn, SalabBN iraka; Ip zalge, BiblE ologaizto). Ogi-pulua bekanki da irakaz xahua. O Pr 347.<br />

[Bersuak] irakaz betheak zorigaitzez gehienak, erdara hitz andanatto bat han-hemenka erain eta ez jorraturik.<br />

JE Bur 144. Pazkagi hoberenetan iraka sor ditake: ez da beraz harritu behar Azkainen ere ukan bada Jean<br />

Baigorri bat. Zerb Azk 107. v. tbn. Monho 48. Hb Egia 112. <strong>Izt</strong> C 48. Ibiñ Virgil 47n. Iralka: LE Urt 71 (ms. 25v<br />

zizaña).<br />

- IRAKA-BELAR. � Biek besarka zilipurdian iraka-belar biguñera erori. 'Ivraie'. Or Mi 24.<br />

- IRAKA-ONDO. � Bertze iraka ondo bat gure baratze ederrean: Apeeneko eroa deitzen ginuean dohakabea.<br />

Galeretan hila hau ere. Zerb Azk 107.<br />

- IRAKA-ZORO. "Avena loca, ballueca" DRA.<br />

� Etim. Préstamo románico; cf., por ej. pir. biraca. En último término, de lat. ebriaca.<br />

irakaldika. � Tximistak ortze-zear irakaldika jolasean, suzko suge biurriak balira. (Interpr?). TAg Uzt 131.<br />

irakasbide (L? ap. A; Dv (-kh-), H (+ -kh-)), irakaspide, erakasbide (H (-kh-)), erakaspide (BeraLzM). �1.<br />

Doctrina, lección; medio de enseñanza, método de enseñanza. "Exemple, moyen d'enseigner" Dv. "Livre de<br />

enseignement" H. "Escarmiento. [...] Podría llamarse así 'el método de enseñanza'" A. "Irakaspide, gramática,<br />

manual" Eusk 1919-20 (II), 94 (en una lista de neols.). � Erromako irakasbide edo katezismua. Astar I pról.<br />

Irakasbide izanen da etxe hori. "Domus haec erit in exemplum". Dv 3 Reg 9, 8. [Liberalismoa da] irakasbide<br />

bat, irakasten dabena [...]. Itz Azald 52. Erri guziak enzuten zuela, esan zien bere irakaspidean: [...] (Mc 12,<br />

38). 'Dicebat eis in doctrina sua'. Ir YKBiz 398. Ez eta irakasbide handirik eriden dezakegunik Israeldarrek<br />

haren alde egin duten bermantzan. Mde Pr 204. Eskoletarako elizti, irakaspide ta [...] argitara ematea. Gazt<br />

MusIx 7. Euskara ikusten dugu ikasbide eta irakasbide nagusi eginik. MIH 85 (218 irakaspide). Badira diotenak<br />

euskal irakasbideak eta gramatikak gainezka ditugula. MEIG II 143. En DFrec hay 2 ejs. de irakasbide y 4 de<br />

irakaspide.<br />

v. tbn. Irakaspide: AG 1411. JBDei 1919, 262. Eusk 1919-20 (I), 68. Eguzk LEItz 17. Irakats-bide: Zait Plat<br />

153. Erakaspide: Lf ELit 123.<br />

�2. Educación, enseñanza. � Bizkaiari ezartzen yako gobernu españarrak emoniko irakaspide lagija (1897).<br />

AG 1526.<br />

irakasde (<strong>Lar</strong>, Añ, Dv, H (+ -kh-)), erakasde (<strong>Lar</strong>, H). �1. Enseñanza, instrucción. � Konfesio jenerala edo<br />

partikulara ondo egiteko instrukzio edo irakasdea. Cb Eg I 294. Ama Eskolastikak erauskidatuak gathozen<br />

irakhasdeak ber-ilobari egin ziotzan egunaren biharamunean. Birjin 73. Segitu duzun irakhasde onaren hitzetan.<br />

"Bonae doctrinae". TB 1 Tim 4, 6 (v. tbn. Mt 7, 28 y Act 5, 28). Gure itzak eta gure jakinduria guztia eta<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

593

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

lanetako argitasuna eta irakasdea. "Operum scientia et disciplina" (Sap 7, 16). Ur in BOEg 1050. Guztiyai<br />

ematen zion irakasdea edo esagunza. Aran SIgn 111. Kolejio bat gazteriaren irakasderako. EE 1900b, 422.<br />

Irakasde aundi edo asko da beraz Gipuzkoan? IPrad EEs 1915, 122. v. tbn. Kortazar Serm 424. Erakasde: Otag<br />

EE 1881b, 61. EE 1882c, 343.<br />

�2. (<strong>Lar</strong>, Añ). Documento, instrucción. � D. Rodrigori biraldutako irakasdeak arkitzen dira Oñatiko errian<br />

ondo gordeak. 'Instrucciones'. <strong>Izt</strong> C 484. Aski dira ordea bi irakasde edo atzenai oriek, edozeñek ezagutu dezan.<br />

Zab Gabon 89. v. tbn. EE 1884b, 200.<br />

irakasdegai, irakasdegei. � Tema de enseñanza. � Horiek guziak hanbat irakhasdegei dira, neskatxentzat<br />

behar-beharrak. "Sujets d'instruction". Birjin 41.<br />

irakasdetze. � Plan de estudios. � Jadanik moldatzen zuen irakhasdetze handi bat, arimako biziari<br />

zerontsatenak eta Birjiniari egin nahi ziotzonak ber-oikhasle hauta-hautatuari bezala. "Plan de documents<br />

spirituels". Birjin 78.<br />

irakasdun. v. irakastun.<br />

iraka<strong>sg</strong>ai. �1. "Dócil" Añ. �2. Enseñanza, asignatura. � Lagunarterako antolaketa zuen bere irakas-gairik<br />

beinena ta giartsuena. Zait Plat 119.<br />

iraka<strong>sg</strong>arri (H (+ -kh-)), eraka<strong>sg</strong>arri (<strong>Lar</strong>, H). � Lección; didáctico, que enseña. "Didascálico" <strong>Lar</strong>. � Gaitz<br />

hartua erakat<strong>sg</strong>arri. O Pr 601. Erakas-garri handi eta ongi pisatzekoa. Lap 127 (V 59). Lagun urkoanganako<br />

eredu edo eraka<strong>sg</strong>arri oek. Elizdo EEs 1929, 177. Gastonek bere hitzaldi iraka<strong>sg</strong>arria liriko antzean amaitu<br />

zuen. Mde Pr 181. Ontan iraka<strong>sg</strong>arri dateke Politeia-ren lenengo idaztia. Zait Plat 127. � "Iraka<strong>sg</strong>arria,<br />

irakha<strong>sg</strong>arria. 1. chose que l'on peut enseigner. 2. personne ou animal enseignable. Ezta hori iraka<strong>sg</strong>arri den<br />

gauza, [...]. Ikasi nahi eztuena iraka<strong>sg</strong>arri gaitz da, [...]. Aberetan irkaha<strong>sg</strong>arrienetan xakhurra da" H.<br />

iraka<strong>sg</strong>ia, eraka<strong>sg</strong>ia. �1. Indice, catálogo. � Debekatzen dutugu, liburu debekatuen eraka<strong>sg</strong>ian ekharririk<br />

diren phena eta eskumakuen pean. Ip BulaS 5. �2. iraka<strong>sg</strong>u, iraka<strong>sg</strong>o. Magisterio, enseñanza. � Etorri zan,<br />

mintza-iraka<strong>sg</strong>oa egiñean utzi-eguna. "Professione rhetorica". Or Aitork 216. Etzirala beste irakasleen<br />

iraka<strong>sg</strong>uan sartzen. Ib. 112. Eskolan ta iraka<strong>sg</strong>uan bai etsai, baiñan andik irtendakoan, aren lagun. Vill Jaink<br />

90. �3. Púlpito. � Barandiaran maiz ikusten det lo, ni iraka<strong>sg</strong>uan Ebanjelioa azaltzen ari naizen bitartean. A<br />

Ardi 11. Iraka<strong>sg</strong>ura (pulpitura) yoan zan. A EY II 148.<br />

irakasi. v. 1 irakatsi.<br />

irakas-jardun. � Labor docente. � Alde aundirik etzeukaten Sokratek eta beraren leikideek (rival) beren<br />

irakas-iardunetan. Zait Plat 114.<br />

irakaskari. "Irakhaskari, doctrine" Dv � A.<br />

irakaskera (<strong>Lar</strong>, Añ, H), erakaskera (H). �1. "Enseñanza" <strong>Lar</strong>, Añ. �2. (H), erakaskera (H). Método de<br />

enseñanza. � Adin bagako bizidunai [...] adindunai legez berba eragiteko irakaskera barriren bat asmau doala.<br />

Ezale 1898, 131.<br />

irakasketa. � Enseñanza. � Liburuak egiteaz gainera, bera dugu irakasketan aritua. MEIG IV 111.<br />

irakaskide. � Compañero de docencia. � Irakaskide dut Salaburu. MEIG VI 108.<br />

irakaskidin. v. irakaskizun.<br />

irakaskizun (H (+ -kh-), erakaskizun (H). � Enseñanza, doctrina, lección. "Erakaskizuna, -kidina, qui est à<br />

enseigner, qui doit être enseigné" H (tbn. irakaskidina, que lo da como sin. de iraskaskizuna). � Oraintsu<br />

Oñatin erakutsi nituen ta aurki agertzekoak diran bi irakaskizunak: De Fonética Vasca. A Ardi VII. Izadiaren<br />

irakaskizun garaiak. Or EG 1952 (5-6), 12. Irakaskizun aditsua ematen duteneri. "Ministrant doctrinam<br />

rationalem". Or Aitork 411. Platon-en irakaskizunak. Zait Plat 28. Gure santua ain ospetsu egin duen mistika<br />

irakaskizuna . Onaind in Gazt MusIx 148. v. tbn. Belaus LEItz 112.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

594

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

irakaskoi (<strong>Lar</strong>, Añ, H (+ -kh-)). � "Dócil" <strong>Lar</strong>, Añ. "Haur bat da guziz irakaskoia, c'est un enfant tout à fait<br />

docile" H.<br />

irakaskuntza (Ht VocGr 375 (-tsku-), Dv, H (+ irakh-), A), irakaskintza (<strong>Lar</strong> (-nza)), T-L), erakaskuntza. �<br />

Enseñanza, docencia, educación. "Manejo de caballos, zaldien irakaskinza" <strong>Lar</strong>. "Magistère" T-L. � Ene<br />

irakhaskunza ez da neurea, bainan ni egorri nauenarena da. "Doctrina". TB Io 7, 16 (He jakintza, HeH<br />

irakhaspen, Dv irakhasmen). Aindizti irakaskintzan. "En la enseñanza de las matemáticas". Zink Crit 13n.<br />

Jesukristoren irakaskintza ederrenetarikoen bat-edo-bat esan egidazu. KIkV 104 (1 irakaskuntza). Irakastetxe<br />

Nagusian ipiñi eben bat irakaskuntza ori [arabe-izkuntza]. Kk Ab II 107. <strong>Euskal</strong> irakaskintza eskuratu<br />

dezagunean. Etxde AlosT 9. Eskola ondoko irakaskintza-ordu horietan. Mde HaurB 58 (Pr 243 irakaskuntza).<br />

Haien irakaskintzarako eta eraikidurarako izan bedi ikasiko duten guztia! Ib. 107. Lau urtez irakaskintzan<br />

jarduteko. Gazt MusIx 57. Irudikizun baten biltzen du Joan Gurutzekoak bere irakaskintza osoa. Onaind in Gazt<br />

MusIx 147. [Mendibururentzat] erlijio irakaskuntzaz kanpo, zein ere ardura handikoa zen erakaskuntza hau.<br />

MEIG V 104 (MIH 395 irakaskintza). Irakaskuntza pribatua. MEIG IX 26. En DFrec hay 238 ejs. de<br />

irakaskuntza, 49 de irakaskintza y uno de iraka<strong>sg</strong>intza, todos ellos meridionales; hay tbn. 2 ejs. de erakaskuntza.<br />

v. tbn. EEs 1920, 106. Akes Ipiñ 9. Irakaskintza: AG 233. Eusk 1919-20 (I), 39. Enb 146. Ldi IL 25. Eguzk<br />

GizAuz 72. Vill Jaink 181.<br />

irakas-lan. � Trabajo docente. � Bere irakas-lanaren entzutea ez da berehalakoan galduko. MEIG VIII 78.<br />

irakaslari (V, G, L, BN ap. A; Urt II 75 (-kh-), H). � Maestro, profesor, doctor. v. irakasle. � Irakaslari edo<br />

doktorien erdijan jarririk. Astar I app. VIII. Oituren izan zedin irakaslaria. AB AmaE 26. Ikastola batean<br />

irakaslari edo maisu. Urreta EEs 1918, 156. Eskubidion alde jarri zan Sabin irakaslarija. Enb 60. <strong>Lar</strong>resoroko<br />

apaiztegian irakaslari. Artetxe Y 1933, 324.<br />

v. tbn. AG 1019. JBDei 1919, 165. Garit Usand 12. Belaus LEItz 112. ArgiDL 6. Akes Ipiñ 10.<br />

irakasle (G; H; -kh- SP, Dv, H), irakasla (V), erakasle (S; <strong>Lar</strong>, H), irakastaile (H (+ -kh-)), irakatszaile (Urt II<br />

75), irakatsaile, irakatzaile. Ref.: A (irakasla); Lrq (erakatsle). � Maestro, profesor, doctor. Cf. <strong>Lar</strong>: "Doctorar,<br />

irakasletu". v. irakaslari, irakastari. � Tr. Documentado ya en Leiçarraga; hay testimonios, aunque escasos, de<br />

todos los dialectos, siendo especialmente frecuente en autores meridionales del s. XX. Al Norte se emplean tanto<br />

irakasle como erakasle. En la tradición meridional irakasle es mucho más frecuente que erakasle, que aparece<br />

sólo en unos pocos ejs. guipuzcoanos de los ss. XVIII y XIX, y en Lizarraga de Elcano. En DFrec hay 437 ejs.<br />

(uno septentrional) de irakasle y 29 (18 sept.) de erakasle. � Ignorantén instruizale, haurrén irakasle. Lç Rom<br />

2, 20 (Tit 2, 3 irakatsle). Egiaren irakatzaillea. Ch III 43, 4 (III 59, 3 irakatsaille, I 3, 2 irakhatsaille). Eleizako<br />

irakasle edo doktore santuak. <strong>Lar</strong> SAgust 3 (1 erakasle en contexto similar). Alan irakasten dau San Ignazio<br />

irakasle andiak. Añ EL 1 18 (cf. <strong>Izt</strong> C 500: Irakasle Isasti jakintsuak). Denbora izan oi da maisu erakasle segur<br />

bat. Bv AsL 189. Ez dute breton erakaslerik izanen eskoletan. HU Zez 123. Nabarmenkeriaren irakasla ta<br />

zabaltzallak. Itz Azald 151 (Berb I 62 (ap. DRA) irakasle). Jaungoiko-jakituriaren irakasle-batzordeak atondu<br />

dau. KIkV 1. Ai zuei, lege irakasle ta Farisau itxuratioi! Ir YKBiz 400. Jaun Apezpikuak irakasle igorria zuen St<br />

Louis de Gonzague deitu Baionako ikastetxerat. Zerb Azk 83 (62 erakasle). Unibertsitatean irakasle zen. Mde Pr<br />

248n. Aren biziko iardunean irakasle-ikaslerik etzan izan, bestela-baitakoan, alegia deus ez, ari izan zan. Zait<br />

Plat 102. Unibertsitateko irakasle zen. MEIG VIII 78.<br />

v. tbn. ES 190 (-kh-; 91 irakatsle). CatBus 17. Dh 79 (-kh-). Dv 1 Cor 4, 15 (-kh-). Aran SIgn 99. Arb Igand 36.<br />

A in Azc PB 5. Echta Jos 37. JE Bur 56. Lander RIEV 1912, 554. Ayerb EEs 1912, 153. Ag G 58. A Ardi 101.<br />

Eguzk LEItz 21. Etxeg Itzald II 154. ArgiDL 64. Ox 194n. Inza Azalp 101. FIr 135. Enb 207. Ldi IL 122. Laux<br />

BBa 136. Munita 30. Etxde JJ 18. Or Aitork 108. Akes Ipiñ 10. Erkiag Arran 135. Zait Plat 124. Vill Jaink 35.<br />

Osk Kurl 143. Gazt MusIx 60. BEnb NereA 128. Ibiñ Virgil 26. Alzola Atalak 127. MIH 230. Irakaslea (det.):<br />

Cb CatV 29. Altuna 10. Irakasla: Mg PAb 126. Ur MarIl 35. AB AmaE 181. Ag Kr 151. Enb 42. Erakasle: Bp I<br />

27. CatBurg 20. Cb EBO 50. LE Kop 28. Laph 132. Aran SIgn 54. Prop 1896, 281. Zub 33. JE Ber 100. Lf in<br />

Zait Plat XV. <strong>Lar</strong>z Senper 96. Ardoy SFran 70. Xa Odol 25. Irakastzaille: EZ Man II 194. He 2 Tim 2, 24<br />

(irakatszaille). Irakatsaille: Mat 282. Irakastaile: TB Lc 2, 46 (-kh-). Lap 358 (V 164). Prop 1903, 155. Alzola<br />

Atalak 73.<br />

- IRAKASLE-AULKI. Cátedra (sentido fig.). v. irakastaulki. � Jauregi izan da oraingo olerkari gazte guzien<br />

bide-erakuzle. Jarrai beza, bada, bidez irakasle aulkian. TAg Y 1933, 25.<br />

irakaslegai, erakaslegai. � Futuro maestro. � Erakaslegai eskola badugu Loangon. Prop 1896, 281.<br />

Irakaslegai-bilketa ta oien erakundea (formación). JBDei 1919, 257.<br />

irakaslego, erakaslegoa. � Magisterio, enseñanza; empleo de maestro. � Harenganik igurikitzen dut<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

595

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

errientsagoa edo katixima erakaslegoa bat emaztekientzat. Prop 1893, 102. Ezin ixan dot iñoiz irakaslego mallea<br />

igaro. Otx 96. Oinbeste erri-gurasoen irakasle izanik, bere irakaslego argiagatik. "Praeclari magisterii". Or<br />

Aitork 186. Han geldi zitekeen, irakaslegoan, [...]. Teologia egin behar ordea. MEIG IV 110. En DFrec hay 15<br />

ejs., meridionales, la mayoría en la acepción "profesorado, conjunto de profesores".<br />

irakasleku (Añ), erakasleku (Añ). � Centro docente, escuela, lugar donde se enseña. "Cáthedra, irakas-,<br />

erakaslekua" Añ. � Izpiritu jainkozko haren irakhats-lekhuan ikhasle bezala aditzen egon ondoan. "Chaire".<br />

Birjin 447. Zabaltzerat gohazi denbora berean eliza eta erakats-lekhua. Prop 1896, 134. Irakaslekuan eta<br />

sistemak asmatzeko garaian, bai, bearbada, baiña ortik kanpora [...]. Vill Jaink 75.<br />

irakasleme (A DBols). � Maestra, profesora. � Nor bera baiño egokiagorik, irakasleme azkarren artean, [...],<br />

[errekako] "dekanu" izateko. Erkiag Arran 138.<br />

irakasletu. "Doctorar" <strong>Lar</strong>. "1. devenir maître, acquérir le grade de docteur. 2. donner le honneur de docteur" H.<br />

irakasletxe. � Escuela de magisterio. � Urrin-samar zegon irakasletxea bera bizi zan tokitik. TAg Uzt 55.<br />

irakasletza. � Enseñanza, magisterio, maestría. � Salamankako ikastolan irakasletzan jarduna zan. J.B.<br />

Ayerbe EEs 1912, 49. Euskel-ikastolekiko ta irakasletza-arloan. Ldi IL 123. Irakasletzako ikasketak egin zitzan.<br />

TAg Uzt 54. <strong>Euskal</strong> kulturaren irakasletzako titulu bat sortu. Alzola Atalak 137. Guztion aitormenez irabazia<br />

zuen irakasletza eta gidaritza ukatu dio oraintsu batek baino gehiagok [Orixeri]. MIH 292.<br />

irakas-liburu. � Libro didáctico. � Testuak, ikas eta irakas-liburuak. MEIG VII 170.<br />

irakas-mahai. � Cátedra. � Pilosopia Moraleko irakas-maia irixten bizitzaldiko. Gazt MusIx 58.<br />

irakasmen (-kh- Dv � A). � Doctrina, enseñanza. � Ene irakhasmena ez da enea, bainan ni bidali<br />

nauenarena. Dv Io 7, 16 (He jakintza, TB irakhaskunza, HeH irakhaspena). Bertze komentu bat badugu,<br />

irakasmenik hoberenak emaiten dituena laborariari. Arb Bok 355. v. tbn. AG 1491.<br />

irakasmendu (SP (-khaz-)). � Instrucción, enseñanza, lección. � Haurren irakatsmenduez laburki. EZ Eliç 82.<br />

Zure krianzaz eta irakhatsmenduz Ierusaleme saindaren ohoretan irauteagatik. Harb 337. Hori da irakhasmendu<br />

handi bat giristino diren emazteentzat. SP Phil 401. Ez xoilki haren irakhasmenduko, bainan eta konsolazioneko.<br />

Ib. 211. Ebanyelioko zenbait maxima eta irakhasmendu. Dh 93.<br />

irakas-olerki. � Poema didáctico. � "Maite-leloa", irakas-olerki zalako, eten bearra zedukan lenengoagandik.<br />

Or in Gazt MusIx 30.<br />

irakas-paper. � Papeles (notas, apuntes...) empleados para la docencia. � Bere Éléments de linguistique<br />

générale-ren oinarri izan ziren irakas-paperetan. MEIG VI 173.<br />

irakaspen (V, G, L, BN ap. A; -kh- Dv, H), erakaspen (BN-baig, S ap. A; Gèze, H (-kh-)). � Enseñanza,<br />

lección, doctrina. � Tr. Atestiguado desde la segunda mitad del s. XVIII; durante el s. XIX se documenta sólo en<br />

la tradición septentrional. En el s. XX lo emplean también algunos autores meridionales. En DFrec hay 7 ejs.,<br />

meridionales, de irakaspen y 24 (18 septentrionales) de erakaspen. � Banatzen zituela [...] irakhaspenik<br />

gaixtoenak. Lg II 270. Ene erakhaspena ezta enea, bainan bai ni egorri nauenarena. HeH Io 7, 16 (He jakintza,<br />

Dv irakhasmen). Istorio hunek badu bere morala edo erakaspena. Arb Erlis 222 (Igand 19 irakaspen). Bizitzeak<br />

bat bederari eman dautzueken irakaspenekin. JE Bur 92. Fisikako irakaspen bat. Kk Ab II 103. Zuentzat hori<br />

erakaspen izan dadiela. <strong>Lar</strong>z Senper 120. Errex da egungo erakaspen emaileeri, lehengo misionesteri erraitea<br />

zer behar zuketen egin. "Donneurs de leçons". Ardoy SFran 315.<br />

v. tbn. Dh 141 (-kh-). MarIl 1 (-kh-). Gy 16 (-tspen). Dv LEd 55. Jnn SBi 135. Lap 21 (V 12). HU Aurp 134. AG<br />

1410. A in Azc PB 16. Ag G 218. Ox 187. Ir YKBiz 136. Eguzk GizAuz 59. Zerb IxtS 42. Or Aitork 131. Zait<br />

Plat 35. Vill Jaink 142. MIH 338. Erakaspen: MarIl 117. Lap 9 (V 7). Ip Hil 92. CatJauf 47. Leon Imit I 1, 1.<br />

Etcham 181. Zub 34. Zerb Azk 93. JEtchep 35. Lf in Zait Plat XVIII. Osk Kurl 69. <strong>Lar</strong>re in Xa Odol 14.<br />

irakaspide. v. irakasbide.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

596

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

irakas-prosa. � Prosa didáctica. � Irakas prosaren zale, olerkarien kaltean beharbada. MEIG III 66.<br />

irakas-saio. � Sesión de instrucción, de enseñanza. � Izango omen ditugu geroxeago bai irakas-saioak eta bai<br />

bestelako bilerak prestalanak taxutu eta langileak prestatzeko noraezeko ditugunak. MEIG VIII 107.<br />

irakas-sari. � Remuneración, salario de la enseñanza (del maestro). � Maisua onena izan ditela ta irakassaritzat<br />

beraren agoa neurri. A Ardi 18s.<br />

irakastaile. v. irakasle.<br />

irakastailu. � Objeto didáctico. � Ormetan zintzilik ageri dira zenbait irakastailu, mai gainean zenbait<br />

seikonde dituzte. Zait Plat 62.<br />

irakastaldi, irakatsaldi, irakatsialdi. �1. Período docente, curso. � Madrillen izan berri dela, bere thesisa<br />

irakurtzekotz, bai eta Salamancan ere, euskal irakastaldia ematekotz. Mde Pr 194. Alaba besoetakoari handik<br />

aurrera berak irakatsiko ziola, [...]. [Isabeli] aspergarri izanen zitzaizkion irakats-aldi horiek. Mde HaurB 28.<br />

[Anarkistak] euren pistolen bitartez emongo ditue irakatsialdiak. Erkiag BatB 183. Uztarizko azken udaldiko<br />

irakastaldiaren ondoan. MEIG IX 30. En DFrec hay 2 ejs. de irakastaldi. � irakatsaldi (-kh- Dv, H (+ -asaldi),<br />

A), erakats-aldi (-kh- H). "Irakhatsaldi, leçon. Irakhatsaldi batetan ou batez, en une leçon" Dv. "Instruction,<br />

sermon, prédication, leçon. Ion done Petiriren lehen irakhats-aldi hartan batheiatu ziren hirur milla arimaren<br />

ingurua" H. "Lecciones, moniciones" A. �2. "Irakatxaldi (R), proclama, anuncio de matrimonio" A. v. irakaste<br />

(2).<br />

irakastari. � Profesor, instructor. v. irakasle. � Mañariko arimazalle ta Durangoko Tabira-Uriko irakastarija<br />

ixan zan (1894). NeolAG (no consta que el autor sea AG).<br />

irakastaulki, irakastalki, irakaste-aulki. � Cátedra, púlpito. v. IRAKASLE-AULKI. � Euskerearentzat<br />

Seminarioan irakastaulki bat eskatzea. A EEs 1916, 107. Igo zan iztuna irakastaulkira (pulpitora). A Ardi 118.<br />

Lege-irakasle ta farisauak Moise-ren irakastalkian eseri dira (Mt 23, 2). "Super cathedram Moysi". Ir YKBiz<br />

398 (BiblE irakats-aulkian (en nota)). Nun ete dira toki ospatsu biok, irakaste-aulki goren biok? Erkiag Arran<br />

133.<br />

irakaste (gral.; <strong>Lar</strong>, Añ, H (+ -kh-)), erakaste (G), irekaste. Ref.: A (erakaste, irakaste). �1. Enseñanza,<br />

doctrina, instrucción. � Konfesio ta komunioko sakramentuen gañean erakasteak. Mg CC I (en contexto similar<br />

Mg CO 1 y CatBus 47 irakaste). Haren egintzarik mendrenak erakhaste salbagarriez betheak dire. MarIl 108.<br />

Jansenisten irakaste gezurtiak. Arb Igand 109. Eskolia bide dala, gaur arin zabaltzen da irakaste ona. Kk Ab II<br />

80. Laguntzaile zituen Platonek bere irakaste-arloan. Zait Plat 22. Zain eta muin iakintza-irakasteari<br />

zeragoiona. Ib. 125.<br />

v. tbn. Añ LoraS 87 (18 irekaste). Vill Jaink 100. Erakaste: VMg I. EE 1884b, 286. Ag G 352.<br />

�2. "(Sal, R), proclamas de matrimonio" A.<br />

�3. "Anuncio en general" A Aezk 120.<br />

- IRAKASTE-AULKI. Cátedra. � Ikasteleku, edo beintzat, jakite-lekuak bai, naizta jakintza ori erdipurdikoa<br />

izan. Zeintzuk ete? Nun ete dira toki ospatsu biok, irakaste-aulki goren biok? Erkiag Arran 133.<br />

irakastegi (V? ap. A), erakastegi (G ap. A). �1. Púlpito, estrado. � Zertako da erdera mordollo jardutea<br />

Erakastegi santuan? Mg CC XII (PAb 199 irakastegi). Ereztokikoen deadarrak eta irakastegikoaren esanak<br />

gogoz entzuten. Ag Kr 47. v. tbn. Lh EEs 1915, 232. JBDei 1919, 175. GMant LEItz 64. Arriand Mt 23, 2.<br />

�2. Centro de enseñanza, escuela, colegio, universidad. � Norzuk eregi eben Canbrigeko irakastegi edo<br />

unibersidadia? Astar II IV. v. tbn. Aran SIgn 64 (erakastegi). Jesusen irakastegiko edo eskolakoak bagera. Ag<br />

Ezale 1897, 127. Aitek han bazituzten egoitza bat eta irakastegi edo kolegia bat. Prop 1902, 150 (v. tbn. 1906,<br />

71; 1893, 138 erakastegi). Eskola ofizialaren bitartez adierazi nahi nuke kontrol ofizialaren azpian dagokeen<br />

edozein irakastegi. MEIG IX 32. En DFrec hay 4 ejs.<br />

irakastetxe. � Escuela, centro de enseñana. � Irakastetxetako zuzenlariak. "Los directores de los centros de<br />

educación". Zink Crit 12. Irakastetxe Nagusian ipiñi eben ba irakaskuntza ori [arabe-izkuntza]. Kk Ab II 107.<br />

Irakastetxera, "Uni" ortara alegia. Erkiag Arran 135. v. tbn. Enb 55.<br />

irakastetxo, erakastetxo. � Dim. de irakaste. � Erakastetxo bat gai onetan emen zenbaitentzat ezarritzea. Aran<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

597

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

SIgn 200.<br />

irakastoki, erakastoki. � Centro de enseñanza. "Púlpito" Eusk 1919-20 (II), 94 (en una lista de neols.). v.<br />

irakastegi. � Hori baita Eliza, erakastoki, aphez-etxe, eta ahal den guzian eritegi baten bilkhura. Prop 1896,<br />

112. Abegiyaz artu daiela txoniztegi, ikastol eta irakastokiyetan. Eusk 1919-20 (I), 40. v. tbn. Ker Mt 23, 2.<br />

irakastola. �1. Cátedra (cargo, dignidad de Papa). � Deun-Keparen irakastola Romakua (1896). AG 988. �2.<br />

Escuela, academia. v. ikastola. � Deun-Pantzeskaren komentuba gertu dedin <strong>guda</strong>ri-etxetzat; Gurutzekua<br />

irakastolatzat (1897). AG 1402. Euzkel-irakastolea (escuela) irastia. Albzur RIEV 1907, 625. Gazte ziran<br />

artean, [...] eraman oi zituzten irakastolara, baño alperrik. Ag G 61. Euskeraz ikasten ibilli zan emen Bilbon,<br />

Diputazioñaren euskel-irakastolan Jules Fermaud izena daun Valenciatar bat. Kk Ab II 106.<br />

irakastun (BN-baig ap. A; <strong>Lar</strong>, Añ, H; -kh- SP, Dv, H), irakasdun (Dv (-kh-), H (+ -kh-)), erakastun (H -kh-).<br />

� Doctor, maestro. Cf. <strong>Lar</strong> � H: "Doctorar, irakastundu". v. irakasle. � Bere desirén arauezko irakastunak<br />

bilduren baitituzté. "Docteurs". Lç 2 Tim 4, 3 (Dv irakhasle). Erri bereko seme irakasdun Don Nikolas<br />

Begiriztain. 'Doctor'. <strong>Izt</strong> C 452s (467 irakastun). Baditu Eliza Ama sainduak irakastunak. Legaz 18. Misionest<br />

irakastunak. Prop 1906, 72 (1896, 279 erakastun). Dotor edo irakastunen erdian. Etcheberry Maiatzeko 69 (ap.<br />

DRA).<br />

irakastunkeria (-kh- SP � Dv y A). � Pedantería, petulancia. "Irakhaztunkeria, pédanterie" SP. �<br />

Iakintasunak desohoratzen [...] gaituenean eta irakhastunkeriara itzultzen denean. SP Phil 201 (He 203<br />

jakintzunkeriarat).<br />

irakastunlari (-kh- SP � Dv y A). � "Irakhaztunlaria, pédant" SP. � Guziek hekin gana eskolara ibilli behar<br />

balute eta hek nausitzat iduki behar balituste bezala: hargatik basherriko irakhastunlariak deitzen dire. SP Phil<br />

199 (He 201 pedantak edo basa-nausiak).<br />

irakatsaile. v. irakasle.<br />

irakatsarazi (-kh- Urt Gram 399, Dv), erakatsaazi. � Hacer enseñar. � Berek erakats dezaten edo berzez<br />

erakatsaaz bere haurrer eta senhier. In CatLan 4.<br />

1 irakatsi (V, G, L, BN; Añ, H; -kh- Volt 75, Urt III 73, Ht VocGr, Dv, H), erakatsi (V, G, L, BN, S; VocBN,<br />

Dv, H (+ -kh-)), irakasi (SP (-kh-), Mic, <strong>Lar</strong>, Añ, H), erakasi (<strong>Lar</strong>, Añ, Gèze, H), irikatsi (V-arr), ireka(t)si.<br />

Ref.: A (erakatsi, irakatsi, irikatsi); Lrq /eákas!).<br />

� Tr. En suletino erakatsi es la única forma documentada. En la tradición bajo-navarra y labortana irakatsi es la<br />

forma usada por casi todos los autores; erakatsi, menos frecuente, aparece por primera vez en el Formulaire de<br />

Prône bajo-navarro (junto a irakhatsi), y un siglo después en labortano; erakatsi alterna a menudo con irakatsi<br />

en los mismos textos; sólo algunos autores (más orientales) emplean exclusivamente erakatsi (Hiriart-Urruty,<br />

Laphitz, Xalbador). Al Sur aparece documentado ya en Lazarraga; la forma erakatsi sólo se encuentra en unos<br />

pocos textos. Hay formas verbales fuertes en Lazarraga y algunos autores modernos como Arriandiaga (Ezale<br />

1898, 32a darakaskue) y Orixe (Aitork 111 nerakastzien). En DFrec hay 160 ejs. de irakatsi, todo ellos<br />

meridionales; 15 (9 septentrionales) de erakatsi y 24 de irakasi. I (Vb.). �1. Enseñar; instruir, educar. "Abezar,<br />

enseñar, irakasi" Mic 5r. "Enseñar, irakasi" Ib. 6v. "Docto, irakasia, jakiña" <strong>Lar</strong>. "Gaizki erakhatsia, mal appris"<br />

H. "Aurrak gaztetan ondo irakatsi behar dira" Ib. "Lanean erakhatsia naiz, j'ai été habitué au travail" Ib.<br />

� Tr. Ampliamente documentado en todos los dialectos. En guipuzcoano es, sin embargo, sensiblemente menos<br />

frecuente. No lo emplean Dechepare, ni Axular. El uso del sust. vbal. en inesivo como complemento de irakatsi<br />

(egiten irakatsi, etc.) es muy frecuente (pero v. infra otros usos). Leiçarraga emplea el complemento de persona<br />

en caso absoluto (irakasten zituen bere diszipuluak (Mc 9, 31)); cuando irakatsi lleva un sust. vbal., el<br />

complemento de persona puede aparecer además en dativo: Irakats iezaguk othoitz egiten (Lc 11, 1), othoitz<br />

egiten irakasten gaitu (Ins E 4v). En Gasteluçar (215), Pouvreau (Phil 93) y Orixe (Aitork 301 irakas nazazu)<br />

hay ejs. aislados de complemento de persona en caso absoluto; el resto de los autores emplean el complemento<br />

de persona en caso dativo.<br />

� Parti baitzedin handik irakats eta predika lezanzat haién hirietan. Lç Mt 11, 1. Amoraduak zer bear daben /<br />

banago irakatsirik . Lazarraga 1181v. Esaten irakastazu. Ib. 1169v. Enzuzu eta dirakatsudan /<br />

ezkonduaren dotea. Ib. 1196r. Laster batean oi lirakasket / beste mundura bidea. Ib. 1196v. Elizak erakasten<br />

derizkien gaitzen aithortzia. FPrS 2. Irakasteko eginbidean enplegatzen direnek distiratuko dutela. ES 125. Nik<br />

irakatsiko darotzut zeiñ den bide xuxena. Ch III 4, 3. Ruthen exenplu ederrak irakhatsten daroku ukho egiten<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

598

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

burasoei. Lg I 246 (II 252 erakhatsi). Onelanguak, gero irakatsiko dogun legez, egin biar dabe [...]. Mg CO 13.<br />

Zelietako bidiaren / guri erakatstiagati / khürütze batetan gaiñen / hil izan da bolontariuski. Mustafa 178 (ap.<br />

DRA). Bazakien, aitak eta amak irakatsia, ezkarela lurraren gainean [...]. Jnn SBi 120. Ebanjelioaren<br />

erakastera Indietarat joanik. Ip Hil 108. [Jesukristok] bere bizitzako denboran irakasi zituan guziak zeruko<br />

irakusdean. Kortazar Serm 150. Katuba ta txakurra be, txikitatik irakatsi ezkero, alkarren aizkide ixaten dirala.<br />

Kk Ab I 50 (II 156 irekatsi). Ikastetxe, zeuen umiei / euzkera irakastekoak. Enb 43 (69 euzkeraz irakatsi). Gauza<br />

bat irakatsi ta beste bat egin. Eguzk GizAuz 108. Zuen soldadoak guduan irakasiak ziren. Lf Murtuts 51.<br />

Literatur historia irakasten ari direnak. MEIG I 214. [Batasun hori] euskara idatziari eta irakatsiari dagokiola.<br />

MEIG VIII 56.<br />

v. tbn. (Autores labortanos y bajo-navarros): Mat 285. EZ Eliç 235. Harb 435 (-kh-). FPrBN pról. (-kh-; 6<br />

erakhasten). Arg DevB 113. SP Phil 16. Gç 47. ES 383 (-kh-). He Gudu 89 (-kh-; 161 erakatsi). Mih 1. Brtc 210<br />

(-kh-). Monho 40. Dh 75 (-kh-; 256 erakha-). MarIl 49 (-khasteko; 26 erakha-). Gy III (-kh-; VII erakhasten). Dv<br />

Lab 2 (-kh-). Elzb Po 199 (-kasten). Lap 12 (V 8; 9 (V 7) erakasten). Zby RIEV 1908, 769. Arb Igand 178 (-kh-;<br />

5 erakatsi). CatJauf II (VII erakatsi). JE Bur 212 (Ber 66 erakatsi). Zerb IxtS 92 (112 erakatsi). Barb Sup 180<br />

(Leg 24 erakatsi). Erakatsi: in CatLan 4. JesBih 442. Jaur 400 (107 -kh-). Laph 221. Erlijione 4 (ap. DRA). HU<br />

Zez 179. <strong>Lar</strong>re in Xa Odol 19.<br />

v. tbn. (Textos guipuzcoanos): OA 171. <strong>Lar</strong> DT XLIX (-kasten). A Ardi 99. Ir YKBiz 87. Or Eus 121 (-steko). Or<br />

Aitork 79. Zait Plat 125. Vill Jaink 69 (-steko). Ibiñ Virgil 103.<br />

v. tbn. Erakatsi (en textos meridionales): CatBurg 14 y <strong>Lar</strong> Gram 385 (-sten). Mg PAb 55. VMg 25. CatBus 53.<br />

Osk Kurl 38. Alzola Atalak 131.<br />

v. tbn. Irakasi: Bet 4. SP Phil 40 (-kh-). Cap 40. Monho 136. Arb Igand 71. Erakasi: Cb EBO 59. Irekasi: Añ<br />

EL 1 135. Irikatsi: PasSant 8 (ap. A).<br />

� (Sust. vbal. como complemento en casos diferentes del inesivo). � Ezen hik Moysesen utzitera irakasten<br />

dituala. Lç Act 21, 21. Irakasi ezduena[k] mundua minzatzera, nekez irakasiko du ixilik egoitia.<br />

Volt 271. Bere mintzairaz iseka egitea, lotsa izatea irakatsi diote. Mde Pr 283. v. tbn. -t(z)ea irakatsi: SP Imit III<br />

55, 3. Osk Kurl 137.<br />

�2. erakatsi (VocBN). Mostrar. "Montrer, faire voir" VocBN. v. erakutsi. � Desiratzen dutenen aitzinera duha<br />

eta lehenik bere buria erakasten du. AR 24. [Arma] hura erakatsi zeron gardari. Gardak hartan juan<br />

ziren. Const 32. Borta erakatsi zeron Dominixeri. Ib. 35. Eakats ezadazüt bidia erhiareki (S). Col. Lacombe (ap.<br />

DRA). v. tbn. Lrq <strong>Lar</strong>raja RIEV 1935, 142 (eakasten).<br />

�3. "Irakatsi (Sal, R-vid), proclamar, anunciar matrimonios. Kemen nai ekuntu dei bi etsetakoek ezteiak egin,<br />

ordiara; eta irakatsiz gero eitzi dei bordalgiua" A.<br />

�4. "Anunciar no sólo matrimonios, sino cualquier noticia" A Aezk 120. "Pasar recado, dar aviso (Ae)" A<br />

Apend.<br />

II (Sust.). �1. (Dv). Enseñanza, lección. � Orain niri jagot imintia erderaz zuben irakatsija. Mg PAb 181. Ze<br />

irakatsi atera bear dogu emendik? Itz Azald 80. Orretara egiaztuko genduko arako geure asaben irekasija.<br />

Ormetxe EEs 1915, 66. Itz bakotxeko irakatsi barri bat emon daruadazunez. Otx 153. Gure Jauna, ziria sartu<br />

ondoren, San Pedrori irakatsi on bat emon gurarik. Bilbao IpuiB 109. Sozial-irakatsiak mamurtu ditu eta<br />

ausnartu. Erkiag BatB 153. Ez ote ziren zehar-bidez etorri Platonen irakatsiak San Agustin batengana ere?<br />

MEIG III 77.<br />

v. tbn. fB Ic I III. Ur MarIl 87. AB AmaE 14. Ir YKBiz 247n. Or QA 77. Zait Plat 111. BEnb NereA 159.<br />

�2. "Irakatsiak igaririk bordaltu zen (R), pasadas las moniciones, se casó" A. Cf. supra I (3).<br />

- IRAKATSI GABEKO. Iletrado, que no ha recibido enseñanza. Cf. <strong>Lar</strong>, Añ: "Indisciplinado, irakasibagea". �<br />

Gure gizon au ez uste irakatsi-bakoa danik. Kk Ab II 128.<br />

� Etim. Causativo de ikasi; para su sibilante africada, v. FHV 289.<br />

2 irakatsi. v. irakatzi.<br />

irakatsialdi. v. irakastaldi.<br />

irakatsu. "Hirakatsu, plein d'ivraie" Dv � A.<br />

? irakatu. Cf. Or Mi 104s: Ikusi ziñaten larraiña irakatzen eta pertza bezala zirrikatzen. 'Chancelle'. A no ser<br />

que esté relacionado con iraka, es probable que esté por ikaratu.<br />

irakatzaile. v. irakasle.<br />

irakatzi (V-m), irakatsi (V-m). Ref.: A Apend; A Morf 181. � "Irakatzi, izar (velas)" A Morf 181.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

599

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

? irakazi. � Aitak ikuitzen banau, / koleran guztia / nere kontra jarriko / zait irakazia. It Fab 244. El ed. sugiere<br />

que podría estar por irazekia.<br />

irakete. "Airamiento, iraketea" Lcc.<br />

iraki. "(S-saug), s'alimenter. Untsa iraki hadi (S), alimente-toi bien (factitif de jaki)" Lh.<br />

iraki. v. 1 irakin.<br />

irakidura (SP, Dv, H, A). �1. Exasperación, cólera, odio. "Bouillonnement. Bere irakidura hartan" SP.<br />

"Bouillonnement, ébullition; (au fig.), effervescence, colère" Dv. � Barreneko hegigoak, irakidurak, hudigoak,<br />

gorrotuak. Ax 279 (V 187). Zeren jautsi izan baida deabrua zuen ganat irakidura handi batez bethea. He Apoc<br />

12, 12 (TB fulia; v. tbn. Col 3, 8). Hark du ere ostikatzen Jainko bothere guzia duenaren furiazko eta<br />

irakidurazko arnoaren dolharea. Ib. 19, 15. Sinesleai ziyen irakiduraz, gorrotoz, berezitu zan au ere. EEs 1913,<br />

163. �2. erakidura. Fermentación. "Iduri erakidura baino hobe dela hartzidura "fermentation" hitz horren<br />

eskuarara itzultzeko" Gatxitegi Laborantza 93 (ap. DRA).<br />

irakigoa (det.; <strong>Lar</strong>, H). � "Hervidero" <strong>Lar</strong>. "Ébullition, bouillonnement, fermentation. (Au fig.),<br />

bouillonnement, agitation intérieure" H.<br />

irakimendu. � Efervescencia. � Munduari barrandan, ikusi-ikasi guziez asmuka, eta irakimendu hortarik<br />

ideiek gaindi egiten. Lf ELit 325.<br />

1 irakin (V, G, AN, L; Lcc, Volt 56, <strong>Lar</strong>, Añ, Dv, H), iraki (Sal, S), irakitu (L, BN; SP (-tzea), Urt III 423, Dv,<br />

H), irikin (B; Añ (V)), iraakin (V-m-gip), eraki (S, R), erakin (BN; H (-te)), irekitu, erakitu (BN-mix, S, R;<br />

Lecl (-tzea), VocBN, Gèze (+ h-), Dv (h- S), H (-tzea), Foix ap. Lh), (h)eakitu (S), irakindu (AN-larr; H), idikitu<br />

(Dv). Ref.: Bon-Ond 156; A (heakitu, eraki, erakin, erakitu, iraakin, irakin, irakitu); Lrq /heakitü/; Etxba Eib;<br />

Izeta BHizt (irikin); Asp Leiz (irakindu); Gketx Loiola (iraakin); Elexp Berg. � Tr. Al Sur la forma irakin es de<br />

uso prácticamente general; se documenta ya en Landuccio y RS. Hay irikin en Enbeita (128), Akesolo (Ipiñ 29) y<br />

en un texto de <strong>Lar</strong>rainzar de 1905 (FLV 1988, 284). Al Norte se utilizan diferentes variantes: irakin (Axular,<br />

etc.), irakitu (Etcheberri de Ziburu, Axular, etc.), erakin (Leiçarraga: v. infra II), heraki (Maister, Inchauspe,<br />

etc.), (h)erakitu (Inchauspe, Oxobi, J. Etchepare, etc.), irekitu (Laphitz). De un modo aproximado se puede<br />

afirmar que las formas en (h)e- son empleadas preferentemente por los autores más orientales (suletinos y bajonavarros),<br />

y las variantes con iraki- por labortanos y algunos bajo-navarros. En DFrec hay 11 ejs. de irakin,<br />

meridionales.<br />

I (Vb.). �1. (Aux. trans.). Hervir; sulfurarse, estar agitado. "Beroaren beroz erakiten ari nuzu. [...] Zahartasuna<br />

hotz da, gazteek dirakite" H. "Zorrez irakitua, couvert de dettes. Harrek irakitzen dute haragi hortan, les vers<br />

fourmillent dans cette viande" Dv. En AxN se lee iraguiña (glosa de irakitua), probablemente por irakiña . � Tr. De uso general. Son bastante comunes las formas verbales fuertes. � Odolak su baga diraki. RS 146<br />

(v. tbn. 56; tbn. el mismo refrán en RIs 66 y O Pr 342). Beldur naizela, ikhara dirakidala, zeren bekhatore<br />

bainaiz. Ax 150 (V 98; v. tbn. 378 (V 249)). Sufrezko suz egosten ta irakiten dagon infernu guzia. Mb IArg I<br />

175. Urbildu zuenean ezpañetara, erre ziozkan ardo irakiten zegoanak. VMg 87s. Berba loija entzunda iraakiten<br />

dau biotzeko lujurijak. JJMg BasEsc 103. Emanen duzu ura oilaskoaren neurriraino. Utz zazu erakitzerat.<br />

ECocin 29 (4 irakintzerat, 14 irakiten, 30 irakitzerat). Odol hark noizetik noiz irekitzen baitio. Laph 94. Su ta<br />

salda irakiñik irrinz egin zuen. 'Rugió de ira'. Aran SIgn 99. Itxasoak irakiñ bear ebala ta gure urrean ebillela<br />

eriotzea. Ag Kr 90. Edariak barnean erakitzearekin mihia zabaltzen baitu. JE Bur 170s. Asi zan alaiasuna gure<br />

ezpainetan irakiten. A Ardi 128. Nausi makurrak / irakitzen du gezurrez (Sal). A CPV 518. Tupina egiazki<br />

irakitzen ari zela. Barb Leg 132 (Sup 170 erakitzen). Lur naroan errainetan / Diraki, agertu naiez, nonnai,<br />

eurrez bizia. TP EuskOl 1931, 86. Birakite urek bizizko arnasdun piztiz. Ol Gen 1, 20. Irakurri nuanak nere<br />

barru guzia irakiten jarri zidakan. NEtx LBB 84. Esnia irakituta're / ez da juaiten goiti. Xa EzinB 103. Ez dio<br />

sakeleko odolak irakiñen, ez (AN-erro). 'Ez da estutuko, lasaia da'. Inza NaEsZarr 2224. Ez eidazute neri / odolik<br />

irakiñ. Uzt LEG II 319.<br />

v. tbn. (Sólo autores septentrionales). Irakitu: EZ Man I 102 (-tzen). Mong (590 hirakit; 590 irakit). Urt Gen 44,<br />

18. Prop 1912, 137 (ap. DRA). Mattin 53. Erakitu: AR 127 (herakitzen). JE Ber 25 (-tzen). Irekitu: Dv Lab 53.<br />

Dirakite: SP Imit IV 14, 3. Zirakien: Ox 206.<br />

� (Aux. intrans.). � Haren odola nahasirik, herakitzen da. Tt Onsa 140s.<br />

� (Aux. intrans. bipersonal). � Gau artan bertan iritsi zan Iruñera barri au, zeñaren bidez asaldaturik irakin<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

600

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

zitzaion Nafarroa guztiari. 'Se amotinó toda Navarra'. <strong>Izt</strong> C 289.<br />

� "Sukharra handi duke, burua dirakio, il doit avoir grande fièvre, la tête lui brûle" H.<br />

�2. (H, A DBols), irakitu (Dv, H (-tzea)), erakitu (h- S ap. Lrq; h- Gèze, Dv (S)). Fermentar. � Iguzkiak<br />

erakitzen duen / jusa mahats golkoetan. Ox 137. v. tbn. Or Mi 73. Iraki: Gy 103. Irakitu: Dv Dial 56.<br />

�3. Ozpiñean zatitxo bat [tuparri] sartu eta ezagutzen da. Irakiten edo maskulloak botatzen asten bada, [...].<br />

"Hervir". It Dial 51 (Ur irakiten, Dv irakitzen, Ip herakitzen).<br />

� [Phutzuan] gernu ongarriak irakitzen du bere baitharik eta usteltzen da. Dv Lab 167.<br />

II (Part. en función de adj.). �1. (V, G, AN, L; SP, <strong>Lar</strong>, Dv (-kiñ G), H), irakitu (H), eraki (h- S; h- Gèze, Dv<br />

(S)), erakin (H), idikitu (Dv), irekitu. Ref.: A (irakin, eraki); Lrq (heraki). Hirviente, hirviendo, hervido<br />

(sentidos prop. y fig.). "Herviente, dirakiena, irakiña" <strong>Lar</strong>. � Tr. Además del frec. uso postnominal (olio irakin<br />

'aceite hirviendo'), Leiçarraga (erakin), TB (herakitu) y Archu (heraki) lo emplean no determinado como<br />

predicado de izan (sin sust.). En suletino parece que se diferencia heraki (adj.), de herakitu (vb.): Inchauspe<br />

(Dial 6) traduce "l'eau bouillante, ur herakia", pero "le vin fermenté, ardu herakitia" (Ib. 56).<br />

� Baina zeren ephel baitaiz, eta ezpaitaiz hotz ez erakin. "C'est que tu n'es ne froid ne bouillant". Lç Apoc 3, 16<br />

(TB herakitu). Bertz irakituan bizirik egostera. EZ Man I 126. Gaixtoak itsas irakitua bezala dira. Ax 429 (V<br />

278; ur irakinean 38 (V 24)). Kexeri, deitore, nigar-herakiak, / hek ene barazkal, hek auhal-iakiak. O Po 19 (no<br />

parece tampoco imposible interpretar heraki como sust.). [Kristauak] sartzen zituen olio irakiñean. Ub 115 (v.<br />

tbn. <strong>Lar</strong>d 534 olio irakiñetan sartu). Zeren heraki beitzen. "Car il était bouillant". Arch Gram 162. Bere khexü<br />

herakitüzko arduaren edanuntzia. "Calicem vini indignationis irae eius". Ip Apoc 16, 19 (Dial 116 heraki). Oñez<br />

ekiten irakiñago, / artu ta emoka. AB AmaE 454. Bide guziak gaixtaginez herakinduak daude. Prop 1899, 155.<br />

Birao zakarrak eta / ausardi zikiñak, / danak beriak ditu / ardoz irakiñak. JanEd II 114. Eskualdunen odol<br />

irakina mintzo zitzaion. Ardoy SFran 290.<br />

v. tbn. SP Imit I 24, 3. It Fab 101. Ag Kr 198 (14 irakindu). Tx B II 116. Or Aitork 129. Erkiag Arran 158.<br />

Azurm HitzB 52. Xa EzinB 104. MEIG II 59. Irakitu: Harb 151. Ch I 24, 3. Lg II 95. Brtc 150. Dh 172. Dv Dial<br />

116. Jnn SBi 175. JE Bur 87. Heraki: Eskual 30-10-1908, 4 (heaki) (ap. DRA). Irekitu: Jaur 387. Erakitu: ECocin<br />

49. HU Zez 16. Idikitu: JesBih 334. Jaureguy Bihotz 334 (ap. DRA).<br />

� Salda presa baten emaiteko, har zazu herakinetik. Lander Cor (ap. DRA).<br />

�2. Fermentado. � Ardo irakiña obea dan bezala irakin gabea baño. It Dial 56 (Ur irakiña, Ip herakitia).<br />

III (Uso sust.). �1. (V, G, AN, L ap. A; <strong>Lar</strong>, Añ, Dv, H), iraki (Urt II 278), heraki, erakin (VocBN), irikin (Añ<br />

(V)). Hervor; cólera, agitación. "Résultat de l'action de bouillir" VocBN. "Bouillon, bulle d'eau, ébullition" Dv.<br />

"Irakin batekin egosiko da (AN-5vill)" A. � Ur hotza baita eltzearen irakinaren gelditzeko erremedioa. Ax 297<br />

(V 198). [Amuriuaren] herakia badua bara ahal liroien gaizen ororen gañetik. "Fervescit". Mst III 5, 4. [Uraren]<br />

irakin bakotxian bota biar jako ur garbija. Ur Dial 116s (It irakite, Dv irakitaldi, Ip herakialdikal). Irakin<br />

banaka batzuek asko zaizka. Cocinan 32. [Itxasoaren] irakiñaren dardareak azal guztian atara eutsazan apar<br />

zuriak. Ag Kr 14. Bere odolaren irakiña ezin eutsirik. Etxde JJ 119.<br />

v. tbn. Mb IArg I 272. ECocin 4. AB AmaE 452. JE Bur 8n. Or Aitork 129. Zait Plat 53. NEtx LBB 23. Berron<br />

Kijote 81. BasoM 153.<br />

� (Como primer miembro de comp.). � Milla kosketan aparra; / irakin-otsa isiltzen zaio. Or Eus 385. Irakingaraian<br />

ontzitik ganezten dan esne egosiaren antzera. TAg Uzt 122. Lilura-olde zoramenezkoak eta biotzaren<br />

irakin-borboilladak. Erkiag Arran 101.<br />

�2. Fermentación. � Entzun uste du mustioaren / irakiña kupelean. Or Eus 383.<br />

- IRAKINEAN. Hirviendo. � Begiak gandu, / odola irakiñean. NEtx LBB 260. Etna irakiñean, Kiklopen soroak<br />

ondatzen. Ibiñ Virgil 79. Zabaldiak irakiñean dirudi ur-lasterren oldarrez. Ib. 76.<br />

- IRAKIN EGIN. "Bullire, [...] irakitzen hari, irakegin", "bullire facere, irakitarazi, [...] irakegiñarazi" Urt III<br />

426.<br />

- IRAKIN ERAGIN (V-gip ap. Etxba Eib; Dv (V); irakiteragin Urt III 426). Hacer hervir; hacer encolerizarse. v.<br />

irakinarazi. � Ura berotubaz edo urari irakin eragiñaz. Ur Dial 113 (It irakinda, Dv irakitaraziz, Ip<br />

herakieraziz). Ez egidak niri, gero, irakin eragin, entzun? Otx 142.<br />

- IRAKITAN (T-L). Hirviendo. "Bouillonnant" T-L. � Altxa liteke enperadorea, irakitan yar ezpatalaria,<br />

odolean garbitzeko trufaren arrapoa. Hb Egia 44. Tupina suan baitzuten, irakitan. Barb Leg 132. Kanpoz ur<br />

geldi, eta barnez, erakitan ari. <strong>Lar</strong>z Senper 48. v. tbn. TAg Uzt 64. Iratz 111.<br />

2 irakin. "(L-sar), fango" A.<br />

irakinaldi (AN-larr), irakitaldi (V, L; Urt III 421, Dv), irakialdi (V, G), erakialdi (R). Ref.: A (erakialdi,<br />

irakialdi, irakitaldi); Asp Leiz2. � Hervor, ebullición; exasperación, cólera. "Azken irakiñaldia hartzekoa<br />

izan(du), está chiflado (Herr Erran Zahar)" DRA. � Irakitaldi bakhotxean ur garbia behar baitu. Dv Dial 116s<br />

(It irakite, Ur irakin). Alegin guziak egin zitun bere anaiaren irakiñaldia epelerazten. Etxde JJ 124. Leen gizona<br />

Kaldeako lokatzaren irakiñaldi batetik ilkia zela siñisteko. Vill Jaink 62. v. tbn. Or EG 1952 (5-6), 11. LMuj<br />

BideG 254.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 601<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

- IRAKINALDIKAL, HERAKIALDIKAL. Cada vez que hierve. � Bena gehiago khostaren da, zeren<br />

herakialdikal hura berritü behar beitzaiko. Ip Dial 116s.<br />

irakinarazi (Dv (G, -ñarazi)), irakiarazi (H (+ -erazi, -erazo)), erakinerazo (<strong>Lar</strong>), irakitarazi (SP, Urt III 423,<br />

Dv), irekitarazi, herakierazi (S ap. Lrq; Dv (S), A), eraki(ta)razi, heak-erazi. �1. Hacer hervir; enfervorizar,<br />

encolerizar, hacer agitarse. "Afervorizar, erakiñerazo" <strong>Lar</strong>. Según el ed., Lizarraga de Elcano emplea irakinarazi<br />

(LE-Ir). � Tr. Con complemento en dat. lo hallamos en Iturriaga, Duvoisin (que tbn. lo usa con absol.) y,<br />

con un sdo. algo diferenciado, en Xarlem. � Ene korpitzeko odola / eztezanadala heraki erazi hola. 'Ne me fais<br />

pas ainsi bouillir'. Xarlem 647. Zenbat eta urari geiagotan irakiñarazitzen zaion. It Dial 116 (Dv irakitaraziko<br />

baitiote, Ip herakierazi beitükeie; Ur irakin eragiten jakon). Ura berotuz edo irekitaraziz. Ib. 113. Erakitaraz<br />

zazu kafetiera bat ur banilla puxka batekin. ECocin 38 (4 irakinarazi, 22 irakitarazi). Euskel-olermena irakinaraz<br />

dezagun, ta oler-zaletu-araz dezagun erria. Ldi IL 37. Irakin-arazi bereala orratza ta zizta-ontziak. NEtx<br />

Antz 97.<br />

v. tbn. JE Bur 8n. Ugalde Iltz 46. Irakitarazi: Prop 1909, 287. Herr 12-6-1958, 1. Irekitarazi: Dv Dial 113.<br />

Heraki erazi: Mustafa 4 (ap. DRA). Heak-erazi: Eskual 31-7-1908, 4. Herakirazi: StJul 13. Erakitarazi: EGAlm<br />

1898, 27 (ap. DRA).<br />

�2. "Faire fermenter" H.<br />

irakinarazle, irakitarazle (Dv), herakierazle (S ap. Lrq). � "Celui qui fait bouillir" Dv. "Qui fait bouillir" Lrq.<br />

irakinbera. � (El) que hierve con facilidad, irascible. � Ixil-ixilik aldendu zen naiz-ta bere barru irakinberak<br />

Eñauti buruzko madarikazio guziak asmatu. Etxde JJ 201.<br />

irakingaitz. � (El) que no hierve, no se agita. � Maitean irakingaitz, tukuan seguru, urrikian min gabe. "Amas<br />

nec aestuas". Or Aitork 12.<br />

irakingarri, irakigarri (SP, H). � (Lo) que hace hervir. "Eltzeari irakitarazitzekorik edo irakigarririk ez, rien de<br />

quoi faire bouillir le pot" SP. "Chose propre à provoquer de l'impacience, de la colère, de la agitation intérieure.<br />

Egitate hoiek eztira odolaren irakigarri baizik" H. � Sebastian zetorkion odol-irakingarrizko berriakin. Etxde<br />

JJ 150.<br />

irakintasun, irakitasun. � Fogosidad. � Izan ere, bazuen (Kennedyk) indar berezi bat, irakitasun aparteko bat<br />

bere barruan. EgutAr 9-12-1965 (ap. DRA).<br />

irakintxo. � (Dim. de irakin). Pequeño hervor. � Erasten zaio [mingañari] ogi azal tostatu eta motralluan joa,<br />

eta onekin eman bear du irakintxo bat. Cocinan 32.<br />

irakitaldi. v. irakinaldi.<br />

irakitasun. v. irakintasun.<br />

irakite (Dv (G)), herakitze (A), irakintze (V-gip ap. Etxba Eib), heakitze. � Acción de hervir (sentidos prop. y<br />

fig.). "Erateko urak, leku batzuetan, irakintzia biar izaten dau" Etxba Eib. Cf. Lcc: "Ayramiento, iraketea". �<br />

Odolaren irakiterik, buruko edo sabeleko miñik [bage]. Mb IArg I 238. Irakite bakoitzean ur berria bear<br />

duelako. It Dial 117 (Ur irakin, Dv irakitaldi, Ip herakialdikal). Mintza-behar horrek, barren-irakite horrek,<br />

uzta joria sor dezake. MIH 141. v. tbn. Ag Kr 50. Ldi IL 13. Vill Jaink 63. LMuj BideG 250. Heakitze: Eskual 3-<br />

1-1908 (ap. DRA).<br />

irakiterraz, irakiterrex. � (Lo) que hierve con facilidad. � Irakit errexa du / Mañexek odola. Etcham 78.<br />

irakitu. v. 1 irakin.<br />

irakitzaile. Figura en SP, sin trad.<br />

irakoi. v. irakori.<br />

hirakoi. "Hirakoi, hirakor (SP, A), délicat de caractère" Lh. v. nota en hirakor.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

602

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

irakoitz. v. ebiakoitz.<br />

irakoitzaile (Lecl, H), irakoiztzaile (H). � "Batteur de blé" H.<br />

irakoitzi. v. irakoiztu.<br />

irakoizkide. "(BN), compagnon de battage" Lh.<br />

irakoizkizun. "Irakoizkidia [sic, ¿por irakoizkidina?], irakoizkizuna, blé battable, qui se doit battre" H.<br />

irakoizle (Dv), erakoxle (S ap. Lrq). � "(Abb), batteur en grange" Dv.<br />

irakoizte (H), erakoxte (S ap. Lrq). � "(Sust. vbal.), battage de blé" H.<br />

irakoiztu (Lecl, Dv), irakoitzi (H), erakotxi (S ap. Lrq; H (erakhoixtia)). � "Battre le blé" Lecl. "Ogi<br />

erakhoixtia (S), battre le froment, lui faire jeter son grain" H.<br />

irakoiztzaile. v. irakoitzaile.<br />

hirakor. �1. Sg. Azkue: "Delicado de carácter (SP)" A; pero en Pouvreau, no se encuentra sino hirakor (sin<br />

trad.), detrás de "hiratua, plein de dépit". Cf. hirakoi. �2. (H; i- <strong>Lar</strong>, Añ, H, A). Irascible. "(V-ms.), irascible,<br />

colérico" A. � [Trabájuak] ezpaitire ain pizu-idúri duenái pazienzia, nola irakorrái. LE Urt ms. 5v. Lenago<br />

egingo da edozeñ leoi eta dragoi batekin bizitzera, ezen ez emakume irakor eta gaiztoarekin. AA I 582.<br />

irakori (V-m-gip, G-azp-goi ap. A; <strong>Lar</strong>, Añ, H), erakori (V, G ap. A; H), erakoritu (V ap. A), eraikori (Aq),<br />

irakoi (V-m-gip, G-goi ap. A), iratori (Dv (V-m)). Harriet da además irakorritu, irakortu, irakurri e irakurtu<br />

como variantes de irakori. �1. "(Hacer) levantar" <strong>Lar</strong>. "Alzar" <strong>Lar</strong> y Añ. "Amartillar la escopeta, katua jaso,<br />

eraikori (G)" Aq 103 (en A, s.v. katu, pero citando erróneamente, irakori). "Begiak zerura erakoritzea [...] (Mg)"<br />

H. "Irakori begiak, fijar los ojos (Ast)" A. v. eraiki, jaso. � Begiak Zerura gogoz erakoritzen ez dituela. Mg CC<br />

79 (CO 108 jasoten). Gure euskeera jausija irakoitera. fB Ic I IX. Oiean datzana irakori. <strong>Lar</strong>d 389. Ez<br />

dagizubela irakori, ez esnatu eragin bere maitia (V-m). "Ne suscitetis". Ur CantCS 2, 7 (Ur (V) erantau, Ur (G)<br />

eraiki, Echn yeiki). Langilleen alogera be goratze orren lauren baten-edo jaso ta irakoriaz. Eguzk GizAuz 150.<br />

Lurretik zurrunbillo batek aize-erauntsia erakori zun. Zait Sof 172. � (<strong>Lar</strong>). Provocar, suscitar. � Berak irakoi<br />

edo sortuten ditu geure goguan gurari deungaak. fB Ic II 250. Santa andi bijai ainbeste urteko gerria irakoi<br />

eutseen aragijak. Ib. 265. Zure ondasunak dirala ta eztirala emen erakori dan zarraparra! A Ardi 31. Gudaburrundara<br />

izugarria [...] erakori zan. Zait Sof 164. Lasterkari bizkorrak erakori ditun / txaloetan. Zait BGold<br />

54 (ap. DRA). � "(Levantar la) caza, eraiki, irakori" <strong>Lar</strong>. � eraikori (Aq � A). "Rozar tierras, lurrak eraikori"<br />

Aq 723. "Arromper, lurrak eraikori" Ib. 1007. Azkue (� Aq) da sólo el significado de "rozar". �2. Rozar, tocar<br />

ligeramente. � Zumel-txartakak eraikoriz. 'Frôlant'. Or Mi 100. Elastiku garratzagaz marruskatu ta erakori<br />

eban, arpegiko azalean kiri ta ikutuera minberea sentiduaz. Erkiag BatB 45. �3. (Sust.). "Irakoi [...] (V-m),<br />

movimiento" A.<br />

irakorle. v. irakurle.<br />

hirakortasun. "Nature, caractère de celui qui est irascible" H.<br />

hirakunde (<strong>Lar</strong>, H (+ h-)). � "Iracundia" <strong>Lar</strong>. � Zer da ira, irakundea? CatBurg 40.<br />

hirakundetsu (H; i- <strong>Lar</strong>, H). � "Iracundo" <strong>Lar</strong>. "Irritable, qui est plein de sentiments de colère" H.<br />

hirakundetu. "Se mettre en colère" H.<br />

irakurbide. � Lectura, modo de leer. � Honek zerbait zailduko duela mugaz honuzko euskaldunen idatzi eta<br />

irakur bidea? MEIG IX 53.<br />

irakurburu. �1. Título. "Epígrafe (neol.)" A DBols. � Lenengo irakurburu edo titulo-ko 13-garren legean. A<br />

Ezale 1897, 305n. Corografia-ko gai batek irakurburutzat (titulutzat) itz auek ditu: [...]. A Y 1934, 11. �2.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 603<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

Capítulo. � Labana da ba irakurburu onen asiera. [...] Neska zar igatuan gañean, [...] itz bi esatea. Ag G 296.<br />

irakurburutxo. � Dim. de irakurburu ('capítulo'). � Orregatik irakurburotxo [sic] au Pedro Migelen oroitzan<br />

egiñ det. Ag G 261.<br />

irakur-erraz, irakurterraz, irakur-errex (Lh). � Fácil de leer. � Irakur-errexa bezen maitagarria da<br />

liburuxka hori. Zerb Azk 49. Barka, igortzen dizudan kopia ez bada oro irakur errexa. Mde Pr 193. Irakurle<br />

ohitu eta trebatuarentzat, izan ere, dena da irakurterraz. MEIG VIII 45 (III 112 irakur-erraz). v. tbn. Irakurerrex:<br />

Or Aitork 133.<br />

irakurgai (G, AN, L ap. A), irakurgei (V, BN, S ap. A). �1. Lectura; texto, novela. "Objeto de lectura. Algunos<br />

lo emplean en significación de 'novela'" A (cf. irakurgaitxo). � Bigarren irakurgaia. 1.-Noeren kutxa edo<br />

ontzia. <strong>Lar</strong>d 8. Garoa. Domingo Agirre apaizak egindako irakurgaia. Ag G I (Kr 3 irakurgei). [Pierre<br />

Lhanderen] Luis irakurgaia ['novela']. Eusk 1919-20 (I), 29. Bere urrats eta balentriez liburu bat sekulan egiten<br />

balu, euskaldunek zer irakur-geia luketen. Zerb Azk 109 (53 irakurgai). Baionako Herria astekarian irakurgai<br />

pollitak argitaratu izan ditu. AIr in Izeta DirG 9. Ez dela Odyssea baino irakurgai egokiagorik haurrak grekoa<br />

ikasten abiatzeko. MIH 323. En DFrec hay 19 ejs. de irakurgai.<br />

v. tbn. Goñi 112. RIEV 1911, 605. Ol EEs 1919, 25. Etxeg Itzald II 86. AIr (Quijote IX) RIEV 1928, 598. Or<br />

Tormes 3. Enb 192. J. Artetxe Y 1933, 332. JMB ELG 5. EA OlBe 67. Etxde AlosT 10. Munita 113. Anab Poli 3.<br />

Zait Plat 16. MAtx Gazt 26. Gazt MusIx 7. Alzola Atalak 138. Ibiñ Virgil 48. Lf ELit 162. Irakurgei: AB AmaE<br />

337. Echta Jos 3. JE Ber 100. Lh EEs 1914, 243.<br />

� (<strong>Lar</strong>, Dv (que cita EE 1880, 127 iragorkai)). "Leyenda, legenda, legendario" <strong>Lar</strong>. � Irakurgai bat edo gure<br />

oitura oroitgarriren gañean ongien izkribatzen duenari (1879). JFlor. <strong>Euskal</strong> irakurgai kondairarra edo gure<br />

aurrekoai aditutako kondairen bat (1889). Ib. v. tbn. Otag EE 1881b, 113. EE 1884a, 37.<br />

�2. Legible. � Direlako zatiok, irakurgai diren neurrian, puntu nabarmen bat, artean gutti ezaguna, salatzen<br />

dute. MEIG V 82.<br />

irakurgaikin. � Novelista, escritor. � Agirre irakurgaikiña. Lh Itzald II 99. Erran gabe doa autore<br />

ezagutuenak izendatu ditudala soilki, askoz gehiago baitira Irlandarazko irakurgaikinak. Mde Pr 245.<br />

irakurgaikintza. � Novelística. � Agirreren irakurgaikiñtzazko doai aipagarriak. Eusk 1919-20 (I), 33.<br />

irakurgailari. � Novelista. � Baziran antxina elizgizonen artean irakurgailari ots andikoak. RIEV 1907, 167.<br />

Domingo Agirre jauna, irakurgailari bikaña. EEs 1917, 169.<br />

irakurgaitu. � Escribir. � Euskeraren alde irakurgaitzen dutenari eskerrak emateko. RIEV 1907, 325. Lan<br />

guztiak euskeraz irakurgaitu bear dira. EEs 1912, 151.<br />

irakurgaitxo, irakurgaitxu. � Dim. de irakurgai. � Ezarri gura izan dot zure izen entzutetsua ene irakurgaitxu<br />

onen leku agirienean. A BeinB 36 (dedicatoria a Abb). Irakurgaitxo labur-labur batek arri ta zur itzuli ninduen.<br />

A Ardi 129. Ona emen Abarrak deitu dautsedan irakurgaitxu oneik. Kk Ab I 3.<br />

irakurgaitz (L, BN, S). Ref.: Lh; Lrq /iàkurgáic/. � "Difficile à lire" Lh.<br />

irakurgaiztasun. � Dificultad de ser leído. � Ez da hori gure zabarkeriaz bakarrik gertatzen, ezta klasikoei<br />

maiz egozten zaien irakurgaiztasunaz ere. MEIG III 112.<br />

irakurgarri (<strong>Lar</strong>, Arch Gram, H), irakurrigarri (Añ). �1. Fácil de leer; legible. "Lisible" Arch Gram. Cf. <strong>Lar</strong>:<br />

"Inlegible, irakurrezgarria". � Nik geure euskera maite-maitea dan baño be geiagoan bigun da irakurgarria<br />

egin gura neuke. Ag Kr 7. [Liburua], benetan da irakurgarria. Alzola Atalak 84. Azorin batek, [...] ez du neure<br />

gogorako irakurgarri den gai mamitsurik aski eman. MIH 288. En DFrec hay 6 ejs. v. tbn. RIEV 1907, 168. Ldi<br />

IL 88. SMitx Aranz 159n. Zait Plat 70. �2. "Elegible", "electivo" <strong>Lar</strong>. �3. Leyenda, texto. � Gelako atean<br />

irakurgarri bat zegoala jarria: "Son Altesse l'Infante...". Anab Aprika 88.<br />

irakurgei. v. irakurgai.<br />

irakurgela. � Sala de lectura. � Aita ta osaba mahiondotik jeiki ta irakur-gelara joan ziranean. Osk Kurl 105.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

604

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

irakurgia. � Lectura, texto. � Irakurgia (tít.). "Lecture". Arch Gram 16.<br />

irakur-goxo. � Agradable de leer. � Maiatzeko hilabethe xumea (160 plama), arras irakur-goxoa. Lf ELit 214.<br />

irakur-irrika. � Ganas de leer. � Nahikoak genituzke orrialde horiek irakur-irrika edozeinengan sortarazteko.<br />

MEIG III 107.<br />

irakurkera. � Lectura, modo de leer. � Hispaniako izkiribu zaharren mordorik aberatsenaren irakurkera<br />

egokia. MEIG VIII 85.<br />

irakurketa. � Lectura. � Zuen umeak euskel-irakurketan, idazketan eta abar, ongi gertu ta gero, zaar motelen<br />

ikasbide ditezen. Ldi IL 129. Ez diot ixilduko ere irakurketa onek idarokitzen didana. "Lectionis huius occasio".<br />

Or Aitork 408. En DFrec hay 19 ejs., meridionales.<br />

irakurkidin. v. irakurkizun (3).<br />

irakurkintza (<strong>Lar</strong>, H). � "Lectoría" <strong>Lar</strong>. "Office de lecteur" H. Lhande, que cita a Harriet, da la forma<br />

irakurkintz.<br />

irakurkizun (V ap. A), irakorkizun (V-gip ap. Etxba Eib). �1. Texto, lectura, artículo. "Objeto de lectura" A.<br />

"Material de lectura. Irakorkizuna ez jakon falta iñoiz mendirakuan" Etxba Eib. � El Alavés deritxon albistari<br />

batek irakurkizun gogor bat ekarri dau. Ezale 1897, 31a (v. tbn. 1899, 11a). Ipui edo irakurkizun onenentzat bi<br />

sari. RIEV 1911, 604. Ebanjelio gurenaren irakurkizundun kutun bat. "Una lección del Santo Evangelio". A EY<br />

I 193. �2. (<strong>Lar</strong>), irakurrikizuna (Añ). Legible. �3. "Irakurkidina, irakurkizuna, qui est encore à lire, que l'on<br />

doit lire, doit être lu" H.<br />

irakurkuntza. "Lecture, irakhurkunza" Ht VocGr 380. � Dohatsu, irakurtzea maite dutenek, eta, ni bezala,<br />

irakurkuntzaz gabetuak ez direnak. Dv Telem 34.<br />

irakurlante. � Lector. v. irakurle. � Zein ederto euskera berba egiten dozun, eskolarik euki baga. Nik ezin dot<br />

irakurlante andija izanda bere. Mg PAb 81.<br />

irakurlari (V, G ap. A; Urt II 46), irakorlari (V-gip ap. Etxba Eib). � Lector. "Lector, amigo de lecturas. Txiki<br />

txikittatik, irakorlarixa etorri zan" Etxba Eib. v. irakurle. � Eta dinozu gero irakurlari ederra zariala? Zelango<br />

liburuak irakurri daruazuz? Mg PAb 68. Azeri irakurlariyak onan diño: [...]. Kk Ab II 66. v. tbn. VMg 82. Bv<br />

AsL 139. Irakorlari: Etxba Ibilt 486.<br />

irakurle (G, BN, S; Lcc, SP, <strong>Lar</strong>, Añ, Dv, H), irakurla (V), irakorle, erakurle. Ref.: A (irakurle, irakurla); Lh<br />

(irakurle); Lrq /iakurle/. � Lector. v. irakurtzaile. � Ene irakurle maitea. SP Phil e) 4r. Euskerak irakurle gutxi<br />

izatea. NEtx LBB 5. Irakurle zuhurrak, irakurlerik baldin bada, gogoan eduki beza. MIH 371. En DFrec hay<br />

171 ejs.<br />

v. tbn. (Sólo hasta finales del s. XIX): Urqz 5 (-la). Cb Eg III 394. Añ EL 1 75. Mg CO III. VMg IX. Dh 77. fB Ic I<br />

VII (-la). <strong>Lar</strong>d 16. AB AmaE 225 (-la). Zav Fab RIEV 1907, 539. Aran SIgn 113. Legaz III. Bv AsL 17. Arr May<br />

13. A in Azc PB 16. Ag AL 83. Irakorle: Zab Gabon 110. EE 1884b, 233. SM Zirik 31. Etxba Ibilt 453.<br />

Erakurle: Gy VI.<br />

� Lector (eclesiástico que leía los evangelios en la Misa). � Irakurliak egin biar zituban Eleisan Meza kantuko<br />

Epistoliaz ta Ebanjelijuaz gainerako Jaungoikuaren berba irakurtiak. fB Ic III 286. v. tbn. Ub 220.<br />

- IRAKURLE-ENTZULE. (Pl.). Lector y oyente. � Egileraren asmoak eta irakurle-entzuleen gaitasunak eta<br />

nahiak. MEIG III 95 (cf. entzule-irakurle MEIG V 97).<br />

irakurlegai. � Lector potencial. � Irakurle-gai bakoitza errugabe agertzen baldin bada ere. MEIG III 138.<br />

irakurlego. � Público lector, lectores. � Oso apala dela gure literaturaren irakurlegoa. In MEIG VIII 27.<br />

irakur-leku. "Irakor-leku, lugar de lectura, biblioteca. Nere irakor-lekua, geixenetan mendixan" Etxba Eib.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

605

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

irakurletasun. � Cualidad de lector. � Nekez ikasiko dituela irakurleak "irakurletasunak" eskatzen dizkion<br />

zerak [...] inork irakasten ez badizkio. MEIG III 137s.<br />

irakurpen (Dv, A). � Lectura. � Aren olerkien berarizko barne-igimena kantetarako, irakurpenaren betibateko<br />

elaire berdiñik gabe. Gazt MusIx 168.<br />

irakurraldi (Dv), irakurtaldi. � Lectura, lección, sermón. v. irakurte-aldi. � Ebanjelio berei dagozten<br />

irakurtz ta irakur-aldi erderaz sermones edo discursos morales esaten diranak. Mb IArg I 54 (47 irakurraldi).<br />

Gaurko irakurtaldijak emon deuskun gomuntagarrija da [...]. JJMg Mayatz 231. Maiatzian egün oroz egiteko<br />

irakuraldiak Maria Birjinaren bizitze eta berthüte ederren gainen. Ip Hil I. Irakurraldi batekin ez diteke bear<br />

bezela ezagutu. Or Y 1933, 417. Irakurraldiaren erdi-parean jaso zuan bere eskua. Berron Kijote 55. v. tbn.<br />

Irakurtaldi: Ur MarIl 5. JBDei 1919, 269. KIkV 62.<br />

irakurraldiño. � Dim. de irakurraldi. � Irakurraldiño aren atsegin-poxia atsekabe bilakatu zitzakidan<br />

(Quijote IX). Or RIEV 1929, 6 (AIr RIEV 1928, 598 irakurgai).<br />

irakurrarazi (Dv, H), irakurrerazi (S ap. Lrq /iàkuReás/), irakurrazi, erakur-arazi. � Hacer leer. � Berak<br />

irakurtuz edo bertzeri irakur araziz. JesBih 431. Balios izanen da haurrei ardura irakur-araztea. CatJauf IV. Oi<br />

ez bezalako begiz irakurrarazten. Or Aitork 131. Zerk irakurrerazi digu, bada? MIH 272. v. tbn. Jnn SBi 97.<br />

Irakurrerazi: Or in Gazt MusIx 38. Irakurrazi: Bv AsL 17. Berron Kijote 111. Erakur-arazi: Prop 1898, 79.<br />

irakurrarazle. "/IàkuReazle/, qui fait lire" Lrq.<br />

irakurrezin (S ap. Lrq; <strong>Lar</strong>, H (irakur-ezin)). � "Inlegible, irakurreziña" <strong>Lar</strong>. "Iakurezin, impossible à lire" Lrq.<br />

irakurri (gral.; Lcc, Volt 31, SP, Urt III 45, Ht VocGr (-kh-), Dv, H), irakurtu (L, BN; SP, VocBN, Dv, H),<br />

irakorri (V, G), idakorri, erakurri (G; Dv). Ref.: A (erakurri, irakorri, irakurri, irakurtu); Etxba Eib (irakorri);<br />

Gte Erd 169. Arch VocGr trae irakurtzea, Gèze irakur, Dv erakur y Lrq irakur, irakurte e irakurtze. �1. Leer.<br />

"Leo, irakurten dot" TAV 3.2.4. "Notizi ori periodikoari irakurri diot (V-gip)" Gte Erd 169. � Tr. De uso<br />

general. Se documenta ya en un texto alto-navarro de principios del s. XIV y en un vocabulario de comienzos del<br />

s. XVI. Es posible que iracu que aparece en Lazarraga (1138v) se trate tbn. de este verbo. Al Sur irakurri<br />

es con mucho la variante más usada; se encuentran al Sur también las formas irakorri (Carta a Peñaflorida<br />

(1783), Añibarro, <strong>Lar</strong>dizabal y otros) idakorri (ordenanzas de Eibar de 1755, RIEV 1908, 731), y erakurri (Mg<br />

CC 190, 130, etc.). Al Norte irakurtu e irakurri se encuentran un poco por todo; ya Leiçarraga emplea siempre<br />

irakurri, pero una vez el radical irakurt. En Goyhetche (VII) e Hiribarren (Egia 126) hay erakurtzen. En DFrec<br />

hay 238 ejs. de irakurri, 4 de irakurtu, 160 de irakurtzen y 7 de irakurten.<br />

� Liburuetan irakurten, argizagi eraizeten (AN, s. XIV). TAV 2.2.15. Eztuzue irakurri Moysesen liburuan, nola<br />

berroan hari minzatu izan zaión Iainkoa? Lç Mc 12, 26 (Io 19, 20 irakurt zezaten). Irakurtu izatu dut ezen behin<br />

gizon batek zituela hirur aztore onak eta famatuak. Ax 247 (V 167). Familiako gehien irakurten dakienek irakur<br />

lezen azkarki egünian kapitülü bat. Mst XX. Behar dütügü irakurtü librü debotak. Mst I 5, 1. Ondo irakurteko,<br />

lengo ondo eskribitu bear da. Cb EBO 19. Non irakurri du nere konzienziako librua? Mg CC 131. Irakurri bedi<br />

[...] aita Cadizen karta juizijozkua. fB Olg 120. Irakurri ditutzu Yesusen mirakuluak. Hb Egia 52 (Esk 10<br />

irakurtu). Harek behar deitzo leterak irakurri eta haien arrapostiak egin. Const 43. Edozein gauza euskeraz<br />

irakurtzea. Lab EEguna 102. Irakurria duzu nere seme Donibane Gurutzeko? Or QA 124. Borja'tar Prantzisko<br />

Donea ere <strong>Euskal</strong>erriko Baseliz geienetan izan zala, edestietan dirakurgu. AEmil AndreM 26. Madrillen izan<br />

berri dela, bere thesisa irakurtzekotz. Mde Pr 194. Ipuin au Esopori be irakorri netsan. SM Zirik 119. Juezak<br />

irakurri zun / sententzia bat larria. Uzt LEG II 239. Hutsa aisekiago senda daiteke, urrutik-en ordez urrutitik<br />

irakurtzearekin. MEIG IV 78.<br />

v. tbn. (Sólo para la alternancia irakurri/irakurtu en autores septentrionales; no se incluyen ejemplos de<br />

irakurtze- ni del radical irakur). Irakurri: EZ Eliç 151 (164 irakurt zatzu). Harb a) 4r. FPrBN pról (1 irakurtu).<br />

SP Imit I 5, 1. Gç 140. In Mong 586. ES 145. Ch pról. Lg I 371 (-kh-). Mih 40. Mercy 43. Dh 109. Dv LEd 168<br />

(Mt 12, 3 irakurtu). Laph 21 (185 irakurtu). CatS II. Arb Igand 10 (152 irakurtu). CatJauf II (15 irakurtu). Lf<br />

Murtuts 33. Irakurtu: Mat XIII. In Tt Onsa 184. In Gç 24. Bp I 26. Egiat 189 (-kh-). In Brtc 3. Xarlem 728.<br />

Monho 60. JesBih 412. MarIl 15. Arch Fab 9. Jnn SBi V. In Lap II. HU Aurp 165. JE Bur 19. Zub 29. Zerb Azk<br />

53. <strong>Lar</strong>z Iru 30. Ardoy SFran 321.<br />

v. tbn. Irakorri: Añ EL 1 35 (irakurri Añ MisE 143). Gco II 64. Echag 213. <strong>Lar</strong>d 78. <strong>Izt</strong> C 132. Aran SIgn 106. PE<br />

27. Zab Gabon 102. Apaol 103. Etxba Ibilt 454.<br />

� (Part. en función de adj.). "Leído, que lee mucho, irakurria" Lcc. � Baserritar gutxi irakurria elitzake beren<br />

buruaren iaube izango. A BeinB 55.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

606

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

� "Parcourir par la pensée, examiner, considérer toute chose. Irakur ezazu eta pensa zerk eman litzirokun<br />

ahalkerik handiena, considérez et pensez [...]" H. � "Parcourir. Herri guzia irakurririk ere etziniro holakorik<br />

aurkhi" H.<br />

�2. (<strong>Lar</strong>, H). "Separar, escogiendo", "elegir", "escoger" <strong>Lar</strong>. � --Fedearen artikuluak zertako dire? --[...] Gure<br />

erredentorearen berri berexi edo irakorria emateko. Añ CatAN 17.<br />

�3. (V-m-gip; <strong>Lar</strong>), erakurri (AN-gip), idakurri (V-gip), yikurri (G-nav). Ref.: A; Iz Als (yikurri), ArOñ<br />

(idakurri, irakurri), LinOñ 175; BU Arano (erakurri). De<strong>sg</strong>ranar. "Ilharra irakurri, écosser des haricots", "aza<br />

hostoak irakurri", "hertzeak irakurri, séparer les instestins (du mésentère)" H. "De<strong>sg</strong>ranar habas, alubias,<br />

mazorcas de maíz, castañas, etc." A. "Yikurri: gaztainak yikurtzea etorri, ven a de<strong>sg</strong>ranar las castañas" Iz Als.<br />

"Liñaberia euzkittan dana irakurten da" Iz LinOñ 175. "Lo usan los baserritarras; los kaletarras dicen más aletu"<br />

BU Arano.<br />

�4. "(G-to), gobernar, cuidar. Irakurri bear due etxeko gauzak, usteltzeko zorian gelditu eztitezen" A.<br />

�5. (Sust.). Lectura. "Qui est lu" H. � Atso zar ortz gabetu batek nere irakurritik enzutean [...]. <strong>Izt</strong>, carta a<br />

JJMg 23s. Humanidade-gaietan irakurri aundiko gizona banintz, ederki esango nizuteke orain, zer dan<br />

humorismo. Lek SClar 135.<br />

- EZIN IRAKURRIZKO. "Ezin irakurtuzko, illisible" Dv.<br />

- IRAKURRI ERAGIN. Hacer leer. � Liburu onak erosi ta irakurri eragiñagaz sendatuten zituban bere seme ta<br />

alabaak. JJMg BasEsc 139.<br />

irakurriketu. � Soler leer. � Beiñ edo beiñ irakurriketu dut oraiñ iru eun urte usazaliak idatzi zutena. T.<br />

Arburu EEs 1916, 317.<br />

irakurriro (<strong>Lar</strong>, H). � "Escogidamente" <strong>Lar</strong>. Cf. irakurri (2).<br />

irakurrizale. v. irakurzale.<br />

irakurrizale. v. irakurzale.<br />

irakurtaldi. v. irakurraldi.<br />

irakurtari (<strong>Lar</strong>, H). � "Elector" <strong>Lar</strong>.<br />

irakurte. v. irakurtze.<br />

irakurte-aldi. � Lectura. v. irakurraldi. � Maijatzeko lora oneek zergaitik egiten doguzan erakusten daben<br />

irakurte aldija. Ur MarIl 7. Arratsaldean euki egizu arimako irakurtealdiren bat, Kempis deritxon Kristoren<br />

Imitazioneko liburuan. Itz Azald 204.<br />

irakurtegi. �1. "Cabinet de lecture" T-L. �2. Literatura. � Literatura edo irakurtegian, dretxo edo<br />

zuzenkuntzan, ekonomian edo biz-kuntzan, zalhuen zalhuenetarik gertatu ditake Edgar Faure. SoEg Herr 24-3-<br />

1966, 1.<br />

irakurterraz. v. irakur-erraz.<br />

irakurtola. � Ustekabean irakurtolan edo idaztitegi batean arkitzen duan [...] idaztia. "Gabinete de lectura o<br />

biblioteca". Zink Crit 55.<br />

irakurtu. v. irakurri.<br />

irakurtza (<strong>Lar</strong>, Añ, H), irakurtz. �1. Lectura. "Lección" <strong>Lar</strong>. � Ebanjelio berei dagozten irakurtz ta irakur-aldi<br />

erderaz sermones edo discursos morales esaten diranak. Mb IArg I 54. Libru santuen irakurtza gitxi bat. Añ<br />

LoraS 83. Hala irakurtz hura bera etzen guti baliatzen haren itsutzekotzat. Birjin 92. Irakurtz edo lektura<br />

izpiritualaz. Dh 47. Aplika zaite arthoski irakurtzari. TB 1 Tim 4, 13. Mutill baten antzekoa, zeñak irakurtzen<br />

duen, [...] erakutsi dioten irakurtza. 'Lección'. <strong>Izt</strong> D 54s. Bere irakurtzatik kristau leialai espirituzko protxu andi<br />

bat etorri leikeala. In Aran SIgn I. Nere oraingo irakurtza au ere, zuek neri ulertzearren geldigo ta puskanatago<br />

egin bear baitut. Or LEItz 44. v. tbn. Ub 158. JFlor (1879).<br />

�2. (<strong>Lar</strong>, H). "Elección", "aceptación, acepción", "particularidad" <strong>Lar</strong>. "Irakurtza egin, particularizar, hacer<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

607

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

distinción con alguno" Aizk. �3. "Action d'´ecosser, d'égrener, de nettoyer les herbes de leurs ordures, de<br />

séparer les intestins d'animaux de leur mésentère" H.<br />

irakurtzaile (SP y Urt I 524 (-aille), Ht VocGr (-khurz-), Dv, H (+ -alle)), irakurtzale (L, BN, S ap. Lh; Arch<br />

VocGr), irakurzale (S ap. A; Arch VocGr), erakurtza(i)le. �1. Lector. Cf. irakurzale. v. irakurle. � Tr.<br />

Documentado casi exclusivamente en la tradición septentrional. � Irakatsi ukhan duté bere skribuez, irakurzalék<br />

klaroki ezagut ahal dezaketen bezala. Lç Adv ** 4v. Irakurtzailleari. 'Al lector'. Ax 15 (V 6). Eskualdun-aren<br />

irakurtzalek haren berri hemen aurkitzea. HU Aurp 192. Athor beraz erakurtzaile maitea, harrait. Arb Igand 22.<br />

Eztügü gure irakurzaler oharterazi beharrik, gure aitenganik jin zaikün üzantxa. Eskual, 31-7-1908, 4.<br />

Axularrek irakurtzaileentzat idatzi zuen, irakurtzen zekitenentzat. MEIG IV 121.<br />

v. tbn. (Sólo hasta finales del s. XIX): EZ Man I 4 (-aille). INav 167 (-aille). Tt Arima 3. Gç 27 (-aille). ES 199<br />

(-aille). In Brtc 3. MarIl XII. It Fab 90 (-alle). Dv LEd V. Elzb PAd 3. Lap 145 (V 65). Jnn SBi 59. Arb Igand 45.<br />

Prop 1904, 262. Zerb Azk 71. Irakurtzale: Tt Onsa 5. Hb Egia 151 (84 erakurtzale). Elsb Fram 148 (-kh-). JE<br />

Bur 5. Const 14. Lf in Zait Plat XXIII. Irakurzaile: Mat XXV. Harb e) 2r (-aille). CatLuz 2. Irakurzale: Mst XV. AR<br />

3. Arch Fab 239. UNLilia 2. Erakurtzaile: Gy V (-aille).<br />

�2. Lector (eclesiástico que enseñaba la doctrina). � Akolita exorzista, irakurzale eta borthalzaingoa. Bp I 80.<br />

v. tbn. CatLan 157 (irakurtzalle).<br />

�3. "Aceptador, irakurtzallea" <strong>Lar</strong>.<br />

irakurtzale. v. irakurzale.<br />

irakurtze (Dv, H), irakurte, erakurte, erakurtze (H). � Lectura. � Irakurte saintü huntan. Mst IX. Batez ere<br />

libururik ta erakurterik ezpadu. Mg CC 164. Irakurtze gaiztoak. KIkG 49. Jatorriz dira gizonak jakitearen eta<br />

irakurtzearen zale. TAg GaGo I. Ainbesteraiño sartu zan irakurtze ortan, irakurriaz pasatzen zitzaizkon gauak.<br />

Berron Kijote 32.<br />

v. tbn. Mih 25. Brtc 15. JesBih 411. UskLiB 79. Jaur 393. AA III 321. Laph 182. In Lap II. Ip in Jnn SBi II. Arb<br />

Igand 47. Prop 1906, 28. KIkG 57. Markiegi in Ldi IL 10. MAtx Gazt 53. Ardoy SFran 98. <strong>Lar</strong>re in Xa Odol 11.<br />

Irakurte: Mercy 29. AR 116. VMg 83. Bv AsL 17. Itz Azald 205.<br />

- IRAKURTE-IDAZTE. Leer y escribir. Cf. Kk Ab II 80: Idazte-irakurtia asko zabaldu dalako. � Bi orietan,<br />

ots, irakurte-idazte ala poesi asmakari, zer kalte aundiagoz aantzi oi diran galdegin balezaidate. "Legere et<br />

scribere". Or Aitork 27.<br />

irakurtzi (V-ger-ple-m ap. A), irakutzi (V-ger-m ap. A), irekurtzi. �1. Lavar. "Irakutzi: 1.º lavar, p.ej. una<br />

jarra. Parece derivado de ikuzi; su complemento se usa en dativo. Irakutzi dotsat pitxarrari (V-ger), irukutzi (sic)<br />

deutset jarroari (V-arr), he lavado la jarra. 2.º (V-ger), enjuagar la boca" A. Cf. irikutzi. � Eun zuriya<br />

yaboetuta, errekako ur garbi gardenian irekurtzi ta yoteko. Kk Ab II 155. �2. "Enjuague, lavado. Irakutzi bat<br />

emon pitxarrari (V)" DRA.<br />

irakurzale, irakorzale (V-gip ap. Etxba Eib), irakurtzale, irakurrizale. � Aficionado a leer. "Amante de<br />

lecturas. Irakorzalia izan naiz gazte gaztetatik" Etxba Eib. Cf. irakurtzaile. � <strong>Euskal</strong>dun guztiak euskerazko<br />

gauzen irakurzaleak egin gura nituke. Ag Kr 10 (cf. 168 irakurle). Irakurzalea izanik ni, naiz-ta kalean botatako<br />

paper-puskak izan. "Aficionado a leer". Berron Kijote 108 (cf. 18 irakurle; AIr RIEV 1928, 601 irakurzale, Anab<br />

ib. 609 irakurtzale, Ldi RIEV 1929, 208 irakurrizalea).<br />

irakusde. v. erakusde.<br />

irakusi. v. erakutsi.<br />

irakuspen. v. erakuspen.<br />

irakutsi. v. erakutsi.<br />

irakutzi. v. irakurtzi.<br />

iralari. "(V-m), acarreador de helechos" A.<br />

iraldu. "(Hb), faire passer un oiseau plumé à la flamme" Lh.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

608

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

irale (<strong>Lar</strong>, H). � "Venino, grano venenoso" <strong>Lar</strong>.<br />

iraleku (AN-gip-5vill, B, L, BN, S; -lekhu Dv, H). Ref.: A; Lh; Iz IzG; Caro Vera 113; Izeta BHizt (ireleku). �<br />

Helechal. � Abrek bethi lurrari urin egorriko; / iralekhu hoberen, ferdailu landetan. Hb Esk 189.<br />

� Etim. De *iratz(e)-leku.<br />

iralgi (H), iralki (Dv, H). �1. "Point où une chose naît, sort et se manifeste; origine, source" H, que cita el ej. de<br />

Haraneder. Duvoisin (que tbn. cita a He) remite a iraulgi: "Généalogie, descendance, race". � Kastitatea<br />

bihotzean datza bere iralkian eta ithurburuan bezala. He Phil 261 (que Harriet traduce 'la chasteté réside dans le<br />

cœur à son point de départ et en sa source'; SP Phil 259 bere ithurburuan bezala).<br />

�2. (H). "Lignée, race, famille, parenté" H, que cita los ejs. de <strong>Lar</strong>reguy y <strong>Lar</strong>dizabal. Cf. hidalgia, iraulgi. �<br />

[Ruth] sartzen da Jesu-Kristoren iralgi loriosoan. Lg I 250. Lanbide onetan Jainkoaren eskua zebillen; onela<br />

etxe on artan bere Seme Jesu-Kristoren iralgi zorionekoa gordetzeko. <strong>Lar</strong>d 162. Hitz baten etorkia aurkitzea eta<br />

honen "iralgia" garbitzea, hiztegi etimolojiko baten eginbidea da. MEIG VII 90.<br />

�3. (H), irargi (Vc ap. A), illargi (G-goi ap. A). "Indice qui aide à arriver à une vérification, preuve, [...]. Zer<br />

iralgi dukegu hura dela ohoina?, quel indice avons-nous (qui nous fasse penser) que c'est lui le voleur? Erraten<br />

duzuna sinhe<strong>sg</strong>arri da, bainan iralgirik eztezu: [...] mais vous n'avez pas de preuves. Haztea iralgirik gabe<br />

eskuratzeko ardura gauza nekhea, la criance sans titre, chose difficile souvent à recouvrer" H. "Prueba,<br />

documento" A. "Irargia ataratea, sacar las pruebas (litm.: la luna [interpretación a todas luces incorrecta]) de un<br />

aserto (V-ger)" Ib. (v. tbn. EY III 328). Cf. irargitu. � Gorpuaren kolkoan Done Andresen gorpuzkia irargi<br />

(prueba, auténtica) ta guzti aurkitu eben. A Ezale 1898, 179a. Zure eritxian gortxua izatea sarri gauza ona<br />

izaten da, eta irargi edo argumentutzat gauza polit batzuk daukazuz. Ib. 104b.<br />

�4. "Noticia" DRA. Cf. hiralgo. � Batek hau erran, bertzeak aldiz hura konda, [...] funtsean hiriko berri edo<br />

iralgi guziak arthoski jorratzen zituzten. GH 1925, 540s.<br />

iralgi. v. eralki.<br />

1 iralgo. v. hidalgo.<br />

2 iralgo. "En abundancia (AN-ulz)" A Apend.<br />

hiralgo. "(BN), nuevas, noticias. Norbaiten hiralgoak ukaitea, tener noticias de alguien" A. Cf. iralgi (4).<br />

iralgria. v. hidalgia.<br />

irali. v. irauli.<br />

iralka. v. iraka.<br />

iralkarazi. v. eralkiarazi.<br />

1 iralki. v. iralgi.<br />

2 iralki (B ap. Izeta BHizt), idalki (VocB). � "Aparato para cortar helechos y argoma" VocB. "Herramienta para<br />

cortar helecho. Gure aitetxik iralkiakin ebakitzen zuen iretzea" Izeta BHizt.<br />

iralki. v. eralki.<br />

iralota (<strong>Lar</strong>, H). � "Prohibición" <strong>Lar</strong>.<br />

iraltoki. v. eraltoki.<br />

iraltsola. � Olaren batzuk ere sortuko dituela: iraltsolak, burniolak. (Interpr?). A Ardi 33.<br />

iraltzi. v. idaltzi.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

609

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

hiramendu. � Pena, sufrimiento, congoja. v. hira (2). � Birjiniak bekaltzen zuelarik bere donzeil izaiteko<br />

zoriona ber-aizpa Luziaren hiramenduarekin. Birjin 347. Oinhazetan eta gaitzetan eztute kausitzen<br />

hiramendurik baizen. Dh 195. Berhatu dire arrangurak eta hiramenduak. Dv LEd 167 (Cb Eg II 92 penak).<br />

Nolako gabetasun eta hiramenduen erdian bizi diren misionestak. GAlm 1931, 49.<br />

iramo. v. iramon.<br />

iramon (Lcc), iramo. � Lanzar, arrojar. "Botar la pelota, pelota iramona" Lcc. � Eskuetan eukan arpea iramo<br />

eben, ain furia andiaz eze utra pedazu asko egin zan. Lazarraga 1142r. Bide artati iramo badot / zure kalera<br />

gezirik. Ib. 1195v.<br />

� "Derribar" Lcc.<br />

� "Esparcir" Lcc.<br />

iramukin. "(V-ger), una de las cuatro clases de cuerda, la última, la adherida al anzuelo, de que consta el aparejo<br />

para merlucear" A.<br />

irandausi, irandetsi. v. inarrosi.<br />

irandu. v. irendu.<br />

hirandu. v. 1 iraindu.<br />

irangitu. �1. "Experimentar cansancio con dolor en los brazos por un trabajo físico agotador. Gaurko lan<br />

zakarrakin, besoak irangitu zaizkit" Asp Leiz. �2. "Hincharse y amoratarse un miembro del cuerpo a causa de<br />

algún golpe o retorcijón" Asp Leiz2. Relacionado quizá con iraungi (q.v.).<br />

iraniar. � Iranio. � Iraniar hizkuntzetan. MEIG VI 111.<br />

iranja. v. laranja.<br />

iranjatze (S; Gèze). Ref.: A; Alth Bot 15. � Naranjo. Cf. iranja var. de laranja. � Bidexka [...] bi aldetako<br />

iranjatze eta arrosatze eder batzuen herrunka xoragarriekin. Prop 1893, 120. Badituzte zuhamutze fruitukariak,<br />

abokatiertze, mangiertze, iranjatze, mandariniertze eta bertze asko. Prop 1897, 129.<br />

iranoi (AN-araq, B, BN-baig, Sc ap. A; VocB), irenogi (AN-olza ap. Bon-Ond 140). � Esófago. "Orrek jango<br />

luke idia adar ta guzti (G-azp), iranoi (estegorri) ona deuka horrek [no indica procedencia]" Gte Erd 143. v.<br />

giranoi.<br />

iransarbi, -tzarbi. v. irustarbi.<br />

iransube. v. herensuge.<br />

iransuge. v. herensuge.<br />

irantzaile. "Irantzalle [...] capador, castrador" (G-goi) SMuj EEs 1921, 54. v. iranzle.<br />

irantzi (G ap. A; <strong>Lar</strong> (-nzi), Dv (G), H), irauntzi (H), irazte- (sust. vbal.; H). � Castrar, capar. "Zaldi bat iraztea,<br />

châtrer un cheval par extraction de testicules" H (s.v. irazi). "Iraunztea, forme variante de iranztea, châtrer" Ib.<br />

v. irendu. � Ordotsak bost urte egin ezkero irantzitzen oi dira. Oien urdaia da ugariagoa, [...] irantzi gabeena<br />

baño. It Dial 97.<br />

irantzi. v. erantsi; erantzi.<br />

iranzgarri. "Qui est en état d'être châtré" H.<br />

iranzle (<strong>Lar</strong>, H). � "Capador" <strong>Lar</strong>.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

610

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

irañ. v. iraun.<br />

irao. v. birao.<br />

iraoaldi. � Sonrojamiento. � Sor ta lor gelditu zen, baiñan, iraoaldi (sonrojamiento) baten ondoren bere<br />

buruaren jabe egin zan berriz ere. Etxde JJ 125.<br />

iraotasun. � Sonrojamiento. � Amak, arpegiko iraotasunari (sonrojamiento) igarririk, esan zien: [...]. Etxde JJ<br />

217.<br />

iraotu. �1. Sonrojarse. � Etzen ez larritu ta are gutxiago iraotu (sonrojarse). Etxde JJ 18. �2. "Revenir,<br />

segunda operación del temple para mejoramiento del mismo. Iraotixak onek pieza bixok [...]. gibel-koloria emon<br />

biajakok ondo iraotzeko" SM EiTec1 150.<br />

irapazi. v. irabazi.<br />

irapera (<strong>Lar</strong> � H). � "Propiciación, irapera, iraperea" <strong>Lar</strong>.<br />

iraperagarri (<strong>Lar</strong> � H). � "Propiciatorio" <strong>Lar</strong>.<br />

iraperatu (<strong>Lar</strong> � H). � "Propiciar", "propicio, iraperatua" <strong>Lar</strong>. � O Jaungoikoa! Izan zaite iraperatua nitzaz,<br />

pekataria bainaiz. Brunet Lc 18, 13.<br />

iraplaia (det.). "Corte de helechos (AN-5vill)" A Apend.<br />

irar. v. 1 ilar.<br />

irarakin. � Hacer hervir. � Elze batean hureri autsarekin irarakin (Berastegi, 1763). ETZ 130.<br />

hirarazi. � Hacer enfurecer, airarse. � Horrek hirarazten ditu Yuduen buruzagiak. Hb Egia 51.<br />

irarbi. "(V-ple), ovario de peces" A. v. arbi (3), arraba.<br />

irarbide (Bera, BeraLzM). Neol. creado por AG en 1897, de irarri 'imprimir' y bide. � Imprenta. � 1440.<br />

Guttemberg-ek irarbidia idoroten dau. AG 1502.<br />

irardatz. "(V), palo a cuyo rededor se amontona el helecho en forma cónica" A.<br />

irardausi. v. inarrosi.<br />

irargi. v. ilargi; irargi (3).<br />

irargin (Bera, BeraLzM). � "Impresor" BeraLzM.<br />

irargitu. � "Probar, demostrar, aclarar" Bera. Cf. iralgi (3). � Baipen auen egitasuna jakintzakiro irargitzen<br />

agian zail izango litzake. "Demostrar filosóficamente". Zink Crit 35. Irargitzen zaituzte, adipetzen zaituzte,<br />

osoro gobeteak uzten zaituzte. "Os ilustran, os convencen". Ib. 3. Ederra; margorik ederrenez irargitua. Elizdo<br />

EEs 1929, 175.<br />

irargo. � Imprenta. v. irarkola. � Moldegintza edo irargoa jarri eban. Erkiag BatB 85.<br />

irarkaldi (BeraLzM). � Edición. � Irarkaldiya agortu ezkero. EEs 1916, 251. Lan onen lenengo irarkaldia.<br />

Eguzk LEItz 20. Oindiño be edozein izkuntzatan irarkaldi barrijak darraikoz-eta. Otx 5.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

611

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

irarkari. "Typographe" T-L.<br />

irarketa. � Grabado, impresión. � [Berunezko izkien] gañean ingi edo papera zapalduaz irarketa egiña<br />

gelditzen da. LzM Xabi 106. Lau harri-irarketa [Txillidak] berak asmatuak; hauetatik bi, orrialde bitan eginak.<br />

MEIG IX 143 (en colab. con NEtx).<br />

irarki (BeraLzM). � Carácter (signo de un sistema de escritura). "Tipo de imprenta, carácter, molde" BeraLzM.<br />

� Ta bertan arabitar irarkiak igarri (Quijote IX). "Caracteres". Anab RIEV 1928, 609 (AIr ib. 601 izki).<br />

irarkin. � Molde (de imprenta). � Gutenberg doixtarrak irarkintza sortu zuenezkero, irarkiñez irarriak egiten<br />

dira. LzM Xabi 106.<br />

irarkintza (BeraLzM, T-L). � Imprenta, oficio de impresor. "Typographie" T-L. � Gutenberg doixtarrak<br />

irarkintza sortu zuenezkero [...]. LzM Xabi 106. Begira zazute Zumarragatar Jon Ana, Ameriketara lenengo<br />

irarkintza eramanaz. EEs 1930, 209.<br />

irarkola (Bera, BeraLzM, Lh), irarkol. Neol. creado por AG en 1896, de irarri 'imprimir' y ola. � Imprenta. v.<br />

inprimategi. � Amorrorturen irarkolea (1896). AG 983. Grijelmo-ren alargun-semien irarkolean. Kk Ab I 1 (II<br />

3 irarkolan). Irarkola-azkatasuna. "Libertad de imprenta". Zink Crit 56. Inprimeria edo irarkolako prest izaiteko<br />

gisa. Lf ELit 252. Herria. [...] Labourd irarkolan. Herr 19-9-1996, 6. En DFrec hay 22 ejs., uno de ellos<br />

septentrional.<br />

v. tbn. Irarkola (det.): Bera EEs 1915, 216 (irarkolak (pl.)). ArgiDL 1. Muj PAm 3. Or SCruz 3. Irarkolan<br />

(ines.): KIkG 1. Inza Azalp 1. Altuna 1 (). Jaukol Biozk I. Ir YKBiz III. TAg Uzt 1. Zait Sof 4. Alzola<br />

Atalak 143. Irarkolean (ines.): Eusk 1919-20 (I), 24. KIkV 1. Otx 1. Irarkolea (det.): GMant LEItz 67.<br />

irar-lan. � Publicación, obra impresa. � Naparroan argitara emon diran liburu ta irar-lanen barri. Alzola<br />

Atalak 105.<br />

irar-lantegi. � Imprenta. v. irarkola. � "Itxaropena argitaldaria" irar-lantegitan argitara emana. Etxde Alost<br />

4. v. tbn. Ker IV.<br />

irarlari. "Imprimeur" T-L.<br />

irarle (BeraLzM, T-L). � Impresor. � Lan onen lenengo irarkaldia Donostiako irarle Baroja jaunak 1848<br />

garren urtean egin eban. Eguzk LEItz 20.<br />

irar-leku. � Imprenta. v. irarkola. � Liburutxo au irartzekoan, beronen egillea ezpaitzegon irar-lekuan. Ir<br />

YKBiz 545.<br />

irarpaezgarri (<strong>Lar</strong>, H). � "Inexpugnable" <strong>Lar</strong>. Cf. <strong>Lar</strong>: "Expugnar, irarpatu". � Ermuako erri noblean, non<br />

zeukan etxe azkar bat irarpaezgarria aldean. EE 1881b, 61.<br />

irarpen. "Impresión" BeraLzM.<br />

irarri (Bera, BeraLzM), irarritu. Neol. de AG creado en 1897 (v. NeolAG). � Imprimir. v. inprimatu. �<br />

Ingurti au asi da irartzen 1897-ko Otsallako 15-an. AG 1066. [Euskel-itz-neurtubak] irarrita bezela 1545 arte<br />

etzaizkigu azaltzen. EEs 1913, 194. Irartzeko berunezko izkiak erabiltzen dira. LzM Xabi 106. Idaztiak [...]<br />

irarkiñez irarriak egiten dira. Ib. 106. Beldur naiz ezin irar dezakela Gipuzkoan zentsura gatik. Mde Pr 193.<br />

v. tbn. GMant LEItz 59. Arbelaitz EEs 1924, 145. Enb 196. TAg GaGo 52. Ldi IL 66. Ir YKBiz 545. Irarritu:<br />

EgutTo 20-3-1918 (ap. DRA).<br />

� + erarri. Grabar. "Itz berria da erarri, jarri-tik artua" A Ardi 151. � Egun aundia, urrez erartzeko eguna. A<br />

Ardi 55. Or ikusten dezute Joxe-Mari Las golondrinas-en eresertia arteztutzen, erestelkiñari (gramófono) irarri<br />

edo ezarteko. Garit Usand 44. Lorategiko edur zurijan / irarri zendun neure irudija. Laux BBa 64. Artzain<br />

irarrijoi. "Pastor esmaltado". Laux AB 31. Nere maitasunak egari eta zuaitz xamurretan irarri. "Tenerisque<br />

meos incidre amores arboribus". Ibiñ Virgil 63. Igeltsu eta berunetan irarritako lerro eta galdor-jokoetan.<br />

"Grabados en yeso". MEIG IX 136s (en colab. con NEtx). En DFrec hay 2 ejs. de irarri.<br />

� (Fig.). � Umetandikan biotz-erdian irarrita antxe / daramat zure irudia. Jaukol Biozk 46. Bibliagandiko<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

612

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

aztarren nabari au, ordea, ezta Fray Luisen egintzan greziar ta latindar aitorrek irarritakoa bezanbat. Gazt<br />

MusIx 62. v. tbn. TP EEs 1927, 31. Eguzk GizAuz 97. Mde HaurB 53. Or QA 184.<br />

irarruts (BeraLzM). � Errata de imprenta. � Irarrutsa dala, nok siñestu? Eguzk RIEV 1930, 472. Irarruts<br />

anditsuenak. Eguzk GizAuz 197.<br />

irartargi. v. ilartargi.<br />

irartegi. v. ilartegi.<br />

irartoker. � Errata de imprenta. � Liburu onek dauzan irartoker batzuk. Kk Ab I 123. Aurreneko irartokerrak<br />

neronek zuzendu. Or Y 1933, 405.<br />

irartor. "1.º (V-arr), la raíz y trozo de tallo de helecho que queda después de la siega. 2.º Hirartor (L-ain), el<br />

helecho que se extiende frente al caserío para que allí se pudra" A. Cf. iraztor.<br />

irasagar (V, G, L-ain, BN, R; h- L, BN; Lcc, Volt 69, SP, Urt II 190, <strong>Lar</strong>, Lcq 82, Dv (h-), H), idasagar (Voroz-m-gip),<br />

idisagar (V-gip), ilarsagar (G-goi (ill-), R), ilasagar (AN-egüés-ilzarb, L-ain, R-uzt), ilesagar (Gnav;<br />

A Apend), illersagar (AN-olza), iresagar (A Apend), erasagar (H), iransagar (Sal), irarsagar (V), irisagar<br />

(Ae). Ref.: VocPir 669; Bon-Ond 150; A (illarsagar, idasagar, ilasagar, irasagar, irarsagar, iransagar); Iz<br />

UrrAnz (idisagar), ArOñ (idasagar); Ond Bac (ilesagar). �1. Membrillo (fruto). "Mermelada, conserva de<br />

membrillo, irasagarrezko gordagaia, mermelada" <strong>Lar</strong>. "Idásagarrak, peras silvestres" Iz ArOñ. v. igalsagar,<br />

indisagar. � Badira fruituak, irasagarra bezala, bere gozo minaz on guti direnak konfituraturik baizen. SP Phil<br />

404 (He 408 irasagarrak, Echve Dev 454 ira-sagarra). Dulzatzekó idisagárra. LE Matr4 535. Eztitzen danean<br />

madari edo txermen pinta eder bat irasagar baten ondo edo oñean. Mg CC 218. Kodoin edo irasagar konfitura.<br />

ECocin 47. Irisagar zimela baño beltzago da mutilla. TAg Uzt 7. v. tbn. <strong>Izt</strong> C 2. A Ezale 1897, 340b (+<br />

illarsagar). Ibiñ Virgil 35.<br />

�2. "Membrillo árbol, irasagarra arbolea" Lcc. "Cognassier" H. � Aitzondo ezadetsu oetan arkitu izan zituen<br />

ugari, [...] garau eder gozoakin ondo janzitako gerixa, aran, [...] baixaran, mats, irasagar, urki. <strong>Izt</strong> C 2.<br />

- IRASAGAR-GOZO. "(Cydonia vulgaris), zamboa" Lcq 82.<br />

- IRASAGAR-LORE. � Irasagar-lorea baño zurbillagorik zutitu zen. 'Les fleurs du cognassier'. Or Mi 24.<br />

irasagardi (<strong>Lar</strong>, H). � "Membrillar" <strong>Lar</strong>. "Irasagardia, irasagardoia, irasagastia, verger planté de cognassiers"<br />

H.<br />

irasagarrondo (L, BN ap. A; SP, Dv (h-), H (+ -hondo)). � "Coing, arbre" SP. "Membrillo (árbol)" A. v.<br />

irasagartze.<br />

irasagartze (S (h-) ap. A; H). � "Cognassier" H. v. irasagarrondo.<br />

irasai (AN ap. A � Lcq). � "(Vicia peregrina), beza" Lcq 72.<br />

irasarbi. v. irustarbi.<br />

irasenda. � "Contraveneno", "antídoto" <strong>Lar</strong>. � [Mitridates-ek] topatu zuen irasenda edo pozoiaren kontrako<br />

batekin [...]. Echve Dev 193.<br />

ira<strong>sg</strong>arri. v. eran<strong>sg</strong>arri (2).<br />

irasi, iratsi. Neol. creado por Arana Goiri hacia 1897, como causativo de (h)asi 'empezar'. � Fundar. Cf. 2 erasi.<br />

� Etxe edo bazkun argittaldari au iru bizkattarrek irasi dabe. AG 1066. Gure Ama Eleiza Deuna Jesukristok<br />

irasi edo sortu eban. KIkV 37. Mezea nok eta zetarako irasia da? Ib. 93. [Euskerak] altzo sakonetik irasiaz<br />

olerkari emaitzak emaro eskaintzen dizkigu. "Procreando". Aitzol in Laux BBa IV. Berak sortu ta irasiriko<br />

lantegiyetan. Kk Ab II 188. Erri-izperkari saria irastea. Ldi IL 147. Paletar jaiak bada Erroma irasi zan egunez<br />

ospatzen ziran. Ibiñ Virgil 47. En DFrec hay 5 ejs.<br />

v. tbn. Bera EEs 1915, 217. EEs 1916, 221. Eusk 1919-20 (I), 40. Enb 34. Eguzk GizAuz 67. Mde Pr 317. Iratsi:<br />

Tolosa EEs 1913, 207.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

613

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

� Crear (ref. a la creación divina). � Yainkoak arrai aundiak eta uretan igitzen diran edotariko bizidunak irasi<br />

zitun. Ol Gen 1, 21.<br />

irasi-agiri. � Acta de fundación. � Segurako irazi-agiria Balladoliten eman zuan errege onek [1290g. urtean].<br />

J.B. Ayerbe EEs 1912, 35.<br />

iraska. "(V-m), pesebre de bueyes" A.<br />

iraskera. v. idazkera.<br />

irasketa. v. 1 erasketa.<br />

iraski. "(R), apagar" A. v. itzali, iraungi.<br />

iraskin. v. 1 eraskin.<br />

irasko. � "(R), choto castrado" A. "Aker osatuari, gaztetan iraskua, eta gero akerra edo akertzantza (AN-erro)"<br />

Inza EEs 1915, 210. Cf. VocNav s.v. irasco.<br />

iraskor. v. eraskor.<br />

iraskunde. � Institución. Citado como neol. en Eusk 1919-20 (II), 92. � Iraskunden eustazpiyak ixango dira:<br />

[...]. Eusk 1919-20 (I), 40.<br />

iraslari. v. idazlari.<br />

irasle. � Fundador. � Euskeldun Batzokija irasi baño len, berrogetamar irasle Arrigorriagan bazkaltzen<br />

batzaltzen dira (1897). AG 1539. Montevideoren irasle Bruno Maurizio Zabala jaunaren bizitza. EEs 1912, 149.<br />

v. tbn. J.B. Ayerbe EEs 1912, 59. EEs 1916, 221. Munita 101. Ibiñ Virgil 95.<br />

irasle. v. idazle.<br />

irasor. �1. Abstraído, estupefacto, inconsciente. � Ibaiko auxe bezela / otxan, bare, geldi-geldi, / tokirik<br />

eskutuenean / irasor antzez nago ni. EA Txindor 93. � Suntsi ote da gero? Irasorrean ez ote dago? Ibiñ EG<br />

1957 (1-2), 61. �2. Hipnosis. � Lo egoera horri "hipnos" edo "irasor" izena eman zioten. Mde Pr 311.<br />

irasorri. � Hipnotizado. � Irasortzaleak ohartu ziren ohi ez bezalako gauzak agitzen zirela noizik behin<br />

irasorriekin. Mde Pr 313.<br />

irasortzaile, irasortzale. � Hipnotista. v. ej. s.v. irasorri.<br />

iraspen. � Fundación, acto de fundar. � Bazkun orren bear-bearrean geunden, eta bere iraspenak asko poztu<br />

gaitu. EEs 1916, 221.<br />

iraspen, irastaldi. v. idazpen, idaztaldi.<br />

irastarri. v. oinaztarri.<br />

iraste. � Creación, fundación. � Buru-batzar iraste ta Bazkintza-aldatze oietarako, Donostian batzar bat egin<br />

gendun. Ldi IL 143.<br />

iraste. v. idazte.<br />

irasteko. v. irazteko.<br />

irasti. v. idazti.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

614

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

irastopil. "Pan que se daba al tejedor por su trabajo" A Apend. Cf. 1 irazki.<br />

irastor. v. 1 iraztor.<br />

irastortz(a). � Helechal. Cf. 1 iraztor (3). � Mardul zegon irastortza. "Helechal". Or Eus 329. Iraztortz eta<br />

otegiz aberatsago ezinez. "Fougeraies". Ardoy SFran 32s.<br />

irastu (V-gip ap. A; Lcc), irestu (V-ple-gip ap. A). � Relámpago. "Rayo del cielo, zeruko irastua" Lcc. v.<br />

oinaztura. � Bedeinkatu beie irestu, oñaztarri ta lañoak, / lanbro, trumoi, indriska, ta truju eta ekatxak. AB<br />

Olerk 340.<br />

� Etim. Para la posibilidad de que provenga de oin + az(i) + -tu, v. FHV 547.<br />

irastuka. "Relampaguear, irastuka egon" Lcc.<br />

iratargi. v. iretargi.<br />

iratasun. "Ira" Añ.<br />

? irate-. � Gastar (?). � Argatik iraten ditut / fortunarik asko / portuban errial bat / aforan sei lauko. DurPl 63.<br />

irati. "Oiana baino sarriago esaten doguz eremua ta basamortua: Naparroan iratia" Ezale 1898, 143b.<br />

hirati (H; i- <strong>Lar</strong>, Añ, H). � Airado. "Iracundo" <strong>Lar</strong>, Añ. � Bazan urte bete erio iratiak kendu ziola etxekoandra<br />

errespetotsua. "Airada parca". Otag EE 1882c, 449.<br />

iratiko. "(V-ple-arr-oroz), tísico (D. esp. hético?)" A.<br />

iratio (L ap. A; H), iratiotu (L? ap. A; <strong>Lar</strong>, <strong>Lar</strong> Sup, Añ, Dv). � Revolver, escudriñar, examinar. "Trastornar"<br />

<strong>Lar</strong>, Añ. "Compulsar" A. Cf. <strong>Lar</strong>: "Trastorno, iratioa", "trastornador, iratiotzallea". � Guztiek, batak alde<br />

batetik eta bertzeak bertzetik, saltsa nahasten eta iratiotzen dute. Ax 358 (V 237). Konzientzia ongi iratiorik eta<br />

examinaturik. Ib. 169 (V 114). Zenbait [...] ez dira liburu gaiztoen bitartez iratiotu ta biurritu? Kortazar Serm<br />

428. Illargi odolez natutuak edo mantxatuak, lenaste iratiotuak, itxasoa horruaka ta [...]. Ib. 6. Platonen idaztiak<br />

areago iratiotu ta azterturik. Zait Plat 29 (114 iratio).<br />

iratiokizun. "1. qui est à, qu'il faut renverser, bouleverser. 2. (par ext.), qui est à, qu'il faut examiner sous toutes<br />

les faces" H.<br />

irato (V-oroz ap. A (que cita RS); Mic 4r ), ireto (V-oroz ap. A), iroto (V ap. A (que cita el msOch); Añ).<br />

� Ahogar(se) (frec. en sentido fig.). � Ebili ta ebili ta irato ertzeti. RS 444. [Noeren arka] oso osorik, mundu<br />

guztiya ireto edo ondatu zanian. Ur BulAl 30. Atzamar tartian berperton eu ez iratoteko. Otx 135. Jabetza<br />

txikiak zerga ta petxuz irato badagiz. Eguzk GizAuz 172 (v. tbn. LorIl 210). Bildurrezko karraxi bat eztarrian<br />

iratorik. Etxde JJ 224. Urduritasunak irato bear zun. Ib. 203. Neure amesak guztiak [...] irato ezik. Erkiag Arran<br />

100. v. tbn. Arriand Act 21, 25.<br />

� Etim. Causativo de ito.<br />

iratori. v. irakori.<br />

iratsi. v. erantsi; idatzi; irasi; irentsi.<br />

iratskor. v. eraskor.<br />

iratsu (<strong>Lar</strong>, H, A). � "Ponzoñoso" <strong>Lar</strong>. "1. vénéneux, [...]. 2. infest, qui rend d'abundantes exhalations infectes"<br />

H.<br />

hiratsu (Añ, H). � "Iracundo" Añ.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

615

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

1 iratu (Añ (V), A). � "(En)venenar" Añ. "Emponzoñar" A. � Espan orrein lilijak ba euken edena! / Egiz neure<br />

bijotza / iratu yatan oro! Laux BBa 30.<br />

2 iratu. "(AN-gip), encontrar" A.<br />

hiratu (L-côte, Sc ap. A; SP, Urt II 86, <strong>Lar</strong>, Añ, VocBN, Dv, H). � Consumir(se), debilitar(se); apenar(se),<br />

acongojar(se), atormentar(se); airar(se), encolerizar(se). Sólo en los textos más antiguos (Dechepare (iratu) y<br />

Etcheberri de Ziburu) lo encontramos significando 'airarse' de manera clara. En el resto, aunque en algunos<br />

ejemplos cabría la duda, se emplea con el sentido de 'consumir(se)', 'acongojar(se)', etc. Es frecuente el uso del<br />

part. hiratu como adj. "Dépiter. Hiratua, plein de dépit" SP. "Airado, iratua" <strong>Lar</strong>. "Airarse, iratu" Añ. "Périr,<br />

péri à la longue, de souffrances morales" VocBN. "Miner, consumer. Grinak hiratzen du, le souci le dévore" Dv.<br />

"2.º gastarse un hombre, venir a menos. 3.º angustiar" A. � Iuie iauna iraturik egonen da. E 55. Baratzetik<br />

daramate / soldado hiratuek, / ardiantxa mansoa nola / otso errabiatuek. EZ Noel 95. Zu zarela tristeen<br />

alegrianza, hiratuen boztea. Harb 106. Iguzkiak etzaituke, / egunaz hiratuko: / ilhargiak hanbat guti, / gauaz<br />

doloratuko. Hm 127. Hañ azkarki tentatü, hañ mingarki hiratü, hañ beste gisaz borogatü eta eskerniatü izan<br />

beitira. "Tribulati". Mst III 19, 1 (Ip hiratürik). Haren minez desterruan / hiratzen ari dena. 'Se consume'.<br />

Monho 88. Nor hiratu gabe dagoke, bere alderat zu hasarretua ikusteaz? Nork iraunen du zure etsaigoan? Dv<br />

LEd 204. Eta hiratua egun guziez gehiago, [...], ahituz bazoan hobirat. "Dépérissant". Barb Leg 136.<br />

v. tbn. He Gudu 47. Mih 203. Col. Chaho (ap. DRA). Dh 162. Gy 32. Hb Egia 15. Elsb Fram 138. Arb Igand<br />

131. E. Guibert (ap. DRA). Zerb Banhar 156.<br />

� Mehatzen eta hiratzen dira paperak. Barb Sup VI.<br />

iratxagarri. v. eratxikigarri.<br />

iratxaki. v. eratxiki.<br />

iratxarlo. � "Plante qui étymologiquement paraît tenir de la fougère; en tout cas fléxible et dont on peut faire<br />

des vêtements grossiers" H (que cita a Arg). v. ixarlo. � Etzuen urre zillharrez / bere soin berregina, / bainan<br />

bai iratxarloez, / desertuan egina. Arg DevB 46.<br />

iratxeden (<strong>Lar</strong>, H). � "Prometerse, esperar algo" <strong>Lar</strong>.<br />

iratxeki. v. eratxiki.<br />

iratxetu. "Attacher, joindre [...] iratxetzea" SP. v. eratxiki.<br />

iratxetura. v. eratxikidura.<br />

iratxi. v. eraitsi; erantsi.<br />

iratxiki. v. eratxiki.<br />

iratxikimen. v. eratxikipen.<br />

iratxikune. v. eratxikigune.<br />

iratxo (V-ger-ple-m, G; <strong>Lar</strong> Sup, msOch 318, <strong>Izt</strong>, H), iditxo (V-ger), ieltxu (V-ger), ireltso (V-arr), ireltsu (Vger-m),<br />

iretxo (V-ple; msOch 318, Añ (V), <strong>Izt</strong>), ireltxo, ireltxu, iritxo (V-ger), iratxe (Hb ap. Lh). Ref.: A<br />

(ieltxu, iratxo, iretxo), EY I 361; JMB Mund IV 124. � Duende, fantasma, espíritu. "En V-ger-arr-m creen que<br />

los duendes son aves y tienen luz en el paladar" A (s.v. ieltxu). "Ireltsuak asto modukoak eidira (V-ger). Txarri<br />

antxekoak eidira ireltsuak (V-m)" A EY I 361. "Iditxuek edo iritxuek. Txarrikume antzekuek ixeten ei die (Vger)"<br />

JMB Mund IV 124. Cf. LexBi: "Irachus, brujitos; seres fantásticos, [...] algo así como los gnomos". v.<br />

irelu. � Tr. Documentado en textos meridionales, sobre todo del s. XX. En DFrec hay 4 ejs. � Gaxoto irabazia<br />

iratxoen da irazia. "Lo mal ganado es de la fantasma exprimido". RS 301. Sarreran izutu ziran, iratxo edo<br />

duenderen bat zalakoan. <strong>Lar</strong>d 400. Iratxoen garaipena da au! [...] kazkabar-erauntsia bezala doa iratxo-taldea.<br />

'Follets'. Or Mi 73. Hil berri baten iratxo edo arima. Mde Pr 371 (HaurB 94 iretxo). Iratxoeri iñolako otoitzik<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

616

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

egiten etzitzaielako. "Ad aliquem spiritum". Or Aitork 78. Alabearra deritzan iratxo beltz ori. Vill Jaink 178.<br />

Robinson Crussoeren iratxoakin nabilela berriro. Lasa Poem 117. Scrooge agure zekena Gabon-iratxoek<br />

piztutzen duten bezala. MEIG I 80.<br />

v. tbn. Azc PB 77. Mok 17. Zait Sof 24. Etxde JJ 195. Ibiñ Virgil 79. NEtx LBB 232. Ireltxo: Ir YKBiz 213.<br />

Ireltxu: Atutxa Mugarra (ap. DRA).<br />

- IRATXODUN. (Lo) que contiene un espíritu, encantado. � Agerketak ikusi dituzte iratxodun tokietan. Mde Pr<br />

339. Etxe iratxodunak edo "pamerialak". Ib. 337.<br />

iratxoketa. � Sesión de espiritismo, búsqueda de espíritus (?). � Iratxoketek mediumik ez dute eskatzen, egia,<br />

baina ezin ditezke, jakintza arauz, erraz estudia. Mde Pr 339.<br />

iratxori. � "(BN-baig), collalba, pajarito que tiende a posarse en las puntas de los árboles; es muy pintarrajeado<br />

y llorón" A. � Txirta, pintxon, zertzetak eta iratxoriak. Erkiag BatB 38.<br />

iratxotu. � Poseído por un espíritu (?). � Hil orduko gertakariak [tít.]. Ernegarri dira, zeren geroko biziaren<br />

hauzia aurkezten digute (halaber ere iratxotuak). Mde Pr 340.<br />

iratxune. v. iratzun.<br />

iratz(a). v. iratze.<br />

iratzagi. "(L-côte), aiguiser (une faux)" Lh. v. 2 irazeki.<br />

iratzagi. v. 1 irazeki.<br />

iratzar-aldi, iatzar-aldi. � (El) despertar. � Ez dugu uste holako iatzar-aldirik ukan zuela nihoiz eskualdunak<br />

[...]. Zer inharrostea! JE Ber 49.<br />

iratzar-ehi. "/eácare)h¸)/, facile à s'éveiller (S)" Lrq.<br />

iratzargailu (Dv, A, Lh). � "Réveil ou réveil-matin" Dv. "Excitant (liqueur, etc.) qui empêche de dormir. Kafea<br />

iratzargailu segurenetarik bat da" Lh. Duvoisin y Azkue citan a Pouvreau, pero no lo encontramos en el dicc. de<br />

éste.<br />

iratzargarri (SP (sin trad.), Dv, H). � "Propre à éveiller" Dv. "Iratzargarria, irazar-, edazargarria. 1. chose qui<br />

réveille, interrompt le sommeil. Lotan denaren iratzargarri hoberena, oinhazea [...]. 2. excitant, stimulant. Edari<br />

iratzargarria, boisson excitante" H.<br />

iratzarkizun. "Iratzarkizuna, eratzar-, erazar-, edazar-, irazarkizuna. 1. qu'il faut réveiller, tirer de son<br />

sommeil. 2. qu'il faut exciter, stimuler" H.<br />

iratzarkor. "Eatzarkor" Lrq (sin trad.).<br />

iratzarmen. � (El) despertar. � Badire señale segurak Ekozan fede katolikoaren iratzarmenaz. Prop 1891, 235.<br />

iratzarmendu (H). �1. "Excitation, stimulation, exhortation" H. � Manualaren ikhastera iratzarmendua. EZ<br />

Man I 3. �2. (El) despertar. � Arimaren iratzarmendu debota. Harb 368.<br />

iratzar-oihu. � Grito para despertar. � Eztük berriz entzünen Goihenaren iratzar oihia! Chaho AztiB 9s.<br />

iratzarpen (H). � (El) despertar. � Lumaz bederen, nahi zuen parte hartu, egiazko <strong>Euskal</strong>dunen iratzarpenean.<br />

Lf ELit 293.<br />

iratzarpentasun (SP, H). � Cualidad de despierto, atento, avisado; presteza. � [Ezterauzte emaiten] ernetasun,<br />

iratzarpentasun, barreneko berotasun eta bertze fabore handi ixil batzuk. Ax 105 (V 70).<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

617

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

iratzarrarazi (Ae ap. A Aezk 120; H), i(r)atzar-erazi, eratzar-erazi (/eácaReaz/ S ap. Lrq), iretzarrarazi (BNarb<br />

ap. Gte Erd 173), iratzarrazi (S ap. Gte Erd 173), irazararazi, irezarriarazi, itzarrarazi. � Hacer<br />

despertarse. "Iratzar-araztea, irazar-erazotea, edazar-eraztea, éveiller" H. � Itz aubeki nai du bada Eliz ama<br />

sanduek irezarriarazi pekatarie (Lakuntza, 1838). ETZ 233. Zapatainaren kantiak / zuen iratzarerazten. Arch<br />

Fab 225. Haur maitea lo zagolarik iratzar araziko zuen Simonek. Elsb Fram 113s. Goizetan irazararazteko<br />

usatzen diren erloi-tirrinta baten itxura du. EskLAlm 1908, 22. Hortakotz dire [sorginak], lotarik ezin<br />

ihatzarraraziak. GH 1924, 157. Ardoak yaidura tzarrak iratzarraziz, egundainoko zalapartan inarrosten dute<br />

ostatua. Zub 22 (42 iratzarrarazi). Etxe guzia iratzar-arazi zuten. Zerb Azk 98. Etxeko baten iatzar eraztera<br />

abiatzen zelarik, destrenpütü da eta laster khorpiztü. Herr 8-11-1962, 3. Salbatore Sainduaren komentuan<br />

Nafarrako errege ohiak bere azken lotik iratzar-arazi. 'Réveiller de leur dernier sommeil'. Ardoy SFran 63.<br />

v. tbn. Elzb PAd 68. Barb Sup 16. Const 32. JEtchep 58. Iratzarrazi: Etchahun Irurikoa (ap. DRA).<br />

iratzarrarazle. "Eatzarreazle, qui éveille (S)" Lrq.<br />

iratzarri (V-arr-oroz-m-gip, G-nav, AN-5vill, L, BN, Ae, S, R-uzt; Lcc, Volt 113 y SP (-tzea), Deen I 468 (tsari),<br />

Urt IV 6, Ht VocGr 356 (-ari), Lecl, Gèze, Dv, H), iratzartu (S; Ht VocGr 356, VocBN, Dv (V), H),<br />

irazarri (V, G, AN, B; Mic 6v (-sarri), <strong>Lar</strong>, Añ (V, AN), H), irazartu (Añ (V, AN)), iretzartu, idatzarri (V-gip,<br />

Ae; VocB), igatzarri (R), igatzartu (Dv � A), eratzarri (AN-ulz, S, R-uzt; Dv (G), H), erazarri (<strong>Lar</strong>, Lh),<br />

eatzarri (S), erratzarri (R), etzarri (AN-ulz), edatzarri (LE Urt voc, H (edaz-)), ide(t)zarri (B), irizarri (B). En<br />

R-is se emplea el radical iritzar. Arch VocGr trae irazartzea. Ref.: A (eratzarri, erratzarri, iratzarri, igatzarri,<br />

biotz), Apend (eratzarri), Aezk 120; Lh (iratzartü); Lrq (eatzar, iratzar); Iz Ulz (etzárriko), ArOñ (idátzarri);<br />

Echaide Nav 298s.; Izeta BHizt (idezarri); Gte Erd 173.<br />

� Tr. Se emplea en vizcaíno y en los dialectos orientales. Se encuentra también en Echagaray (149 idatzarri),<br />

<strong>Izt</strong>ueta (C 8 irazarritu; 108 lozorro astunetik irazarririk), Beovide (AsL 144) y algún otro autor guipuzcoano del<br />

s. XX. Entre los autores labortanos los ejs. son escasos desde mediados del s. XVII. Las formas con -z- (irazarri,<br />

-rtu) no son raras en textos vizcaínos del s. XIX, y se pueden encontrar también en otros dialectos (v. infra); en<br />

Lazarraga, Micoleta y Capanaga (120) hay irazarri, pero éstos normalmente no diferencian gráficamente la<br />

fricativa y la africada. El part. iratzartu se documenta ya en Tartas (Onsa 6), pero no reaparece en la tradición<br />

septentrional hasta finales del s. XIX. En vizcaíno ira(t)zartu es mucho más frecuente que ira(t)zarri ya desde el<br />

s. XIX, pero antes hay ira(t)zarri en Micoleta y Capanaga (cf. tbn. los testimonios alaveses de Landucci y<br />

Lazarraga). Cf. infra (2) el uso general de iratzarri (nunca iratzartu) como adj. En DFrec hay 13 ejs. (6<br />

septentrionales) de iratzarri, 2 de iratzartu y 3 de iratzartze-. �1. Despertar(se) (sentidos prop. y fig.). "Excitar"<br />

<strong>Lar</strong>. "Atzarri et iratzarri sont confondus" Dv RIEV 1928, 457. "Bigotz-biarriak eratzar tzak (R-uzt)" A (s.v.<br />

biotz). "Erazarri [...] (TB), exciter, soulever le peuple" Lh. "Iratzartz [sic] nazazu / ameka mille angiruekin<br />

[oración popular de Arrayoz (Baztán)]" CEEN 1972, 19. Cf. <strong>Lar</strong>: "Despiertamente, irazarriro", y H:<br />

"Iratzarriroki [sin trad.]". v. esnatu, atzarri, itzarri.<br />

� Iratzar adinian orhit adi bertarik / zenbait ere orazione erraitera. E 15. Iratzar zaiteztez iustoki bizitzera.<br />

"Éveillez-vous à vivre justement". Lç 1 Cor 15, 34 (He atzar, TB erna). Hunek iratzarririk / artizarrak zerutik, /<br />

khentzen du illhunbea. EZ Eliç 198 (v. tbn. Man II 85). Iratzartzen du haragia: eta behin iratzarriz gero, gaitz<br />

da lohakartzen. Ax 403s (V 263). Domingo, egik emazte, atzi lo, berak iratzar iro. O Pr 119 (tbn. Saug 158).<br />

Nos iratzarriko zarian lo zorro gogor orretarik. Mg CO 207 (CC 140 iratzartu; v. tbn. CO 40 iratzartuten).<br />

Harrabots izigarri batek igatzartu ninduen. Prop 1883, 25. [Gure] oroitzapenak iratzarten dituena. Zub 89.<br />

Eskaleratarik petik-gora heldu den argiak iatzartzen bezala nu. JE Ber 66. Karrakadaka iratzartu ete-aue, ba?<br />

Otx 134 (v. tbn. 79). Aspaldidanikako lozorroan zetzan <strong>Euskal</strong>tzaindia bera ere iratzarri zen. MEIG IX 29.<br />

v. tbn. Lç Mc 4, 38. Hm 88. Bp I 127. Tt Onsa 106. He Gudu 99. Mst III 21, 6. Mb IArg II 331. Lg I 289. Egiat<br />

271. Añ EL 2 9. UskLiB 73. Gy 37. CatS 128. AB AmaE 367. Zink Crit 14. FIr 151. Ir YKBiz 187. Lf Murtuts 23.<br />

Or Poem 551. Gand Elorri 160. Mde Pr 149. Txill Let 69. Arti MaldanB 216. Izeta DirG 85. Iratzartu: Oe (ap.<br />

H). CrIc 76. JJMg BasEsc 30. Astar II 207. Zav Fab RIEV 1909, 31. Ur MarIl 10. HU Aurp 185. A BGuzur 132<br />

(131 iretzartu). Azc PB 28. Ag AL 89. Ox 65. Laux BBa 134. JEtchep 91. Osk Kurl 40. Ardoy SFran 142. Rad.<br />

iratzar o sust. vbal. iratzartze-: Mat 105. SP Phil 114. Gç 134. CatLav 346 (V 168). Xarlem 509. Mg in VMg 96.<br />

Dh 48. Arch Fab 163. Hb Egia 48. ChantP 270. Ip Hil 12. Arb Igand 53. CatJauf 13. Barb Sup 38. Or Tormes<br />

73. Etcham 167. Iratz 50. Gazt MusIx 105. Xa Odol 172. Irazarri: FLV 1989, 108 (Munarriz, s. XVIII; -z- no<br />

segura). Mb IArg I 392. Añ EL 1 5. Irazartu: Añ LoraS 120. JJMg BasEsc 266. Itz Azald 36. Irazar (rad.): Volt<br />

169. Idatzarri: LE Io 11, 11 (LE-Ir señala que alguna vez emplea tbn. iratzarri). LE Prog 10<br />

�2. (c. <strong>sg</strong>. A; SP, <strong>Lar</strong>, Ht VocGr 356 y 437, H), iratzartu (Ht VocGr 356; iraz- <strong>Lar</strong>, Añ), irazarri (<strong>Lar</strong>, Añ, H),<br />

erazarri (<strong>Lar</strong>, H), edazarri (H). (Part. en función de adj.). Despierto, atento, avisado. "Advertido, despejado,<br />

despierto" <strong>Lar</strong>. "Avisado, advertido [...], erazarria" Ib. "Vigilant" Ht VocGr 437. Cf. infra IRATZARRIRIK. �<br />

Gure arimák bethi hiregana iratzarri baitauteke. Lç ABC B 4v. Orduan baitira ihiztariez ere zelatatuak [...],<br />

halatan daude hek ere iratzarriak orduan. Ax 342 (V 228). Ikasteko biar da buru andi eta iratzarrija. Mg PAb<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

618

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

84. Sen Grat gure begirazale hanitz iratzarria. UskLiB 142. Esna, iratzarri zeudenak arritu ziran. Bv AsL 78.<br />

v. tbn. Mat 326. EZ Man II 168. O Po 49. SP Imit I 22, 2. Tt Onsa 82. CatLan 164. msOñ 117v. VMg 21. JJMg<br />

BasEsc 1. Astar II 264. Ur (V) Apoc 3, 2. AB AmaE 111. Ox 46. Or Eus 368. EA OlBe 48. Irazarri: CatLan 20.<br />

Añ LoraS 184. Igatzarri: Prop 1899, 127 y 161.<br />

�3. (En exprs. como loan edo (eta) iratzarrian 'en el sueño y en la vigilia'). � Egiazki megopia flakier<br />

iratzarrian edo loan ardüra zereitzelakoz mamü ikharagarri batzü agertzen. Egiat 171 (v. tbn. luan eta<br />

iratzarrian en AR 356).<br />

�4. "Iaunak igortzen ditu atsekabeak gure ongirat iratzarritzat, le Seigneur envoie les peines comme stimulants<br />

qui nous portent au bien" H (s.v. iratzargarri, q.v.); Lhande corrige el ej.: [...] ongirat iratzargarritzat.<br />

�5. (Sust.). (El) despertar. � Gutxi dira, ordea, orrela esnatzen direnak, eriotzako iratzarri aundia gertatu<br />

baiño lehen. Vill Jaink 143.<br />

- IRATZARRIRIK (SP), IRATZARRIK. Despierto; atento. � Lo ete natz? Ala iratzarririk nago?<br />

Lazarraga 1152r. Zure entendimentua bego / gutxitan iratzarrik . Ib. 1184v. Akorda zatez, zaoza<br />

iratzarrik . Ib. 1203r. Ene gorputza lo datzan bizkitartean, ene espiritua egon dadin iratzarririk. Mat<br />

320. Zaudete prestik eta iratzarririk, zeren eztakizue eguna eta ez orena. Ax 56 (V 36). Amuriua iratzarririk<br />

dago, eta lo daguelarik ere ezta lotzen. Mst III 5, 5. Iratzarririk ohian nangoelarik. Egiat 179. Jauna nere begiak<br />

iratzarrik daude (Erro, s. XIX). ETZ 269.<br />

v. tbn. EZ Man I 137. SP Phil 509. Tt Onsa 59. Bp I 106. Mb IArg I 214. CrIc 55. Mg PAb 196. Astar II 95. Zav<br />

Fab RIEV 1909, 33. UskLiB 25. Arch Fab 221. ChantP 132. CatS 126. Ip Hil 96. Casve SGrazi 112. Irazarririk:<br />

Ber Trat 41v. (-z- no segura). Añ LoraS 102. Irezarririk: ETZ 72 (Muruzabal, s. XVIII).<br />

� (Con -ko, adnom.). � Bertze ioko guztiak ametsetakoak bezala dira; utkitzea da iratzarririkakoa, fina eta<br />

segura. 'El del tacto es el real'. Ax 418 (V 271).<br />

iratzarriki. � Despiertamente, atentamente. � Herri hontako promotora manatzen dügü, iratzarriki orotan<br />

balia erazi dezan lege haur. Bp I 25.<br />

iratzarritasun, iratzartasun, igatzartasun. � Presteza. � Baiña ezaguturik Aitak, geruago ta geijago, Luisen<br />

iratzarritasuna edozer gauzatarako, damuturik emon eutsan berbiagaz dirautso: [...]. JJMg BasEsc 225.<br />

Ezartzen ditugu herriz herri katiximagileak: haurrak biltzen dituzte [...]. Igatzartasun arthosena badakharkete.<br />

Prop 1899, 183.<br />

iratzarti. � "(S), vigilante" A. � Zer baña? Ez al zaude gaur ere, Andoni, / esku-zabal ez ezik, erne ta iratzarti?<br />

Loram 113.<br />

iratzartu. v. iratzarri.<br />

iratzartzaile (-aille SP, H (-alle)), irazartzaile (-alle <strong>Lar</strong>), iratzarle (Dv), irazarle, igatzartzaile, idatzartzale.<br />

�1. Despertador, (el) que despierta (sentidos prop. y fig.). � Debozinoa berretzen eta iratzartzen baiterauku,<br />

halatan iratzarzaille, orhoitzaille eta egiazko Sainduen representatzaille bezala ohoratzen eta adoratzen ditugu<br />

imajinak. Mat 105. Ezpaitugu orai, lehen bezala, iratzartzaillerik eta geure eginbidearen eragillerik. Ax 30 (V<br />

17). Era urrikalgarri onetan arkitzen den animaren iratzartzallea. Mb OtGai (ed. 1905) III 307. Bialtzen dióte<br />

Jangoikoak idatzartzále on bát. LE Ong 62r. Tentaziñoak ez bakarrik dira pruebak, baita irazarle, akullu ta zia<br />

batzuk gu biztuteko. Añ MisE 100. Ganbaran, argi zeinu igatzartzaile batek eman zioen bere jakitatearen<br />

erakusteko errextasuna. Prop 1897, 19. Ala ametsaren iratzartzaile den Ifarralderantz. Mde HaurB 74. �2.<br />

"Réveille-matin" H.<br />

iratzartze (H). � (Sust.). (El) despertar. "Haur baten iratzartze eztia. [...]. Ala iratzartze izigarria gaixtoena<br />

hilak yuyamendura aingeruek deithuko dituztenean!" H. � Hiratuen boztea, nagien iratzarzea, enkoniatuen<br />

pazegua. Harb 106. Argi eta iratzartze Jinkoak zelütik emaiten derikün hon bat gaitzari ihes egiteko eta honari<br />

irarraikiteko. Bp I 138. Ofritzen darotzugu biharko gure iratzarzea. CatLav 14 (V 14). Joan zitzaion uste<br />

gaberiko iratzartzeak jauzerazi herstura. Mde Pr 159.<br />

iratze (AN, L-ain, BN, Ae, S; SP, Urt II 436, <strong>Lar</strong>, Aq 678 (AN), Añ (AN), VocBN, Gèze, VocCB (-aze), Dv (+<br />

h-), H (+ h-), Lcq 176), iratz (Sal, R), iratza (Sal), iatze (L, S; Arch VocGr), iretze (AN-ulz, B; h- Ht VocGr 364,<br />

Lecl), ietz (AN-gip), irats (R-uzt), igatz (Ae). Ref.: VocPir 595; Alth Bot 8; A (irats, iratze, iatze, ietz), Aezk<br />

120; Lrq; ZMoso 68; Iz IzG 205, Ulz (iretze), R 291; Izeta BHizt (iretze). � Helecho. "Iatzea, la fougère" Arch<br />

VocGr. "Fougère femelle" Alth Bot 8. En Etxba Eib hay iratzia (det.) 'helechal'. En los textos, al menos D.<br />

Agirre (Kr 138) y seguramente S. Salaverria (14) y Aresti (MaldanB 205) parecen emplearlo como 'helechal';<br />

hay además: "Iratze [...]. 2.º fougerai" Lh, e "Iratza, helechal" A Apend. v. 1 ira, 1 iraztor (2), 1 garo. � Sancta<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 619<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

Maria de Irach (958). Arzam 283. � Iratzia üdüri dian belhar batetarik. Ip Dial 39 (Dv iratze; It iñastor, Ur<br />

ira). Laster baserri eder bat, beingoan iratza zabal berdea, gaztañadi andia urrengo. Ag Kr 138. Bedarra erdi<br />

eze erdi igar, iratzak berde mamin. Erkiag Arran 121. Ahatzirik neunkan iratze berde horren / hildoetan pairatu<br />

nuen pasioa. Arti MaldanB 205 (201 iratz). Iratze aundia omen zegoan eta aren tartetik jarri omen zan begira.<br />

Salav 14. Otez eta iratzez jauntziak. Ardoy SFran 191. San Jil: iretzia ebakitzea zil (AN-ulz). Inza NaEsZarr<br />

1916. En DFrec hay 3 ejs. de iratze.<br />

v. tbn. Dv Lab 210. Lh EEs 1915, 234. Ox 122. Barb Piar II 120. Etcham 163. Zerb GH 1934, 431. TP Y 1934,<br />

172. Iratz 89. Othoizlari 1954, 13. JEtchep 66. Ibiñ Virgil 100. <strong>Lar</strong>z Senper 64. Balad 65. Iratz: Mdg 151. Iratz<br />

125 (iratzez iratz). Iratza (det.). Gand Elorri 194. Iretze: Lazkoz (ap. DRA).<br />

� Ez ahal. --Ahal ez ote? --Ez eta iratze. Zer? Gure Jainkoak ere ororekilakoa egundaino ezin egin du.<br />

(Interpr?). HU Zez 85.<br />

- BASA-IRATZE. "Fougère mâle, basa iatzia" Alth Bot 8 � A.<br />

- IRATZE AR (AN, L, BN ap. A; Lcq 176). "Helecho macho" A.<br />

- IRATZE EME. "(AN, L, BN), helecho hembra" A. "Iratze-hemea" Lcq 176.<br />

- IRATZE-EPAITE, -EBAITE. Corte de helecho. Cf. Dv Lab 210: Iratzeak ephaiten abiatzea. Cf. iratzepaile.<br />

� Iratze ephaiteak akhabatzea. Dv Lab 210. Iratze-ebaitteak asten diranean. Lek EunD 20. � (Con suf. local de<br />

declinación). � Iratze-ephaiten. Barb Sup 128.<br />

- IRATZE-GORRI. "Helecho macho" DRA. � Iratze-gorri pean, kasu onjoari, / brosta barnean aldiz, lo den<br />

herbiari! Barb Piar II 120 (cf. iratzepe).<br />

- IRATZE-LUMA. � Botetan baziren belhar pherde eta iratze luma batzu, fresko freskoak. <strong>Lar</strong>z Senper 58s.<br />

- IRATZE-METATZE. (Con suf. local de declinación). Acción de amontonar helecho. � Yakin zien Piarres<br />

iratze metatzen ari zela handik urbil. Zub 63.<br />

- IRATZE-HOSTO. Hoja de helecho. � Mendi buruan daldaran dago / iratze osto luzea. Iratz 88.<br />

- IRATZE-ZANGO. "Iratze [...] zangoa, pied de [...] fougère" H (s.v. zangoa). � Eskual-Herria ez dutela ote ta<br />

iratze zangoek salbatuko. JEtchep 66.<br />

- IRATZE-ZIRITE. "Iratze-zirite, montón de helecho" A (s.v. zirite).<br />

- IRATZEZKO. "Qui est en fougère. Hiratzezko ongarri, fumier de fougère" Dv.<br />

- SANJUAN-IRATZE. "(Osmunda regalis), helecho real, helecho florio, helecho acuático" Lcq 823.<br />

iratzebaile. v. iratzepaile.<br />

iratzeketa (BN-baig ap. Satr CEEN 1969, 163). � Recogida del helecho; montón de helecho. "Irazeketa, acarreo<br />

del helecho" HerVal 157. � Alegia dena lanari, ondar iratzeketaren botatzera doa. Ox GH 1923, 162. Bein<br />

ikusi nuan arrats-apalean, / gonatxo bildua ta aztalak ageri, / lotua yorañez iratzeketari. TP Y 1933, 88.<br />

iratzeketari. � (El) que recoge el helecho. � Emendik goiti iratzeketariek bidea libro izanen dute, kargaturik<br />

deskantsuan ethortzeko. Herr 21-9-1955 (ap. DRA; la ref. es incorrecta).<br />

iratzeleku (L ap. A; Dv (+ h-), -kh- Urt II 436, H), iratz-lekhu (Dv, s.v. iralekhu), irazleku (T-L), hiretzeleku (khu<br />

Ht VocGr 364), iatzeleku (Arch VocGr). � "Hiratze-lekhu, fougeraie" Dv. "Helechal" A. v. iraleku.<br />

iratzemeta (L-ain, B; Dv (h-)), irazmeta (R). Ref.: A (iratzemeta, irazmeta); Izeta BHizt. � "Montón de helecho<br />

en forma de cono" A. v. IRA-META.<br />

iratzeondo. � Helecho (planta). � Honyo batek bere burua iratzeondo baten pean kausitzen duen bezala. Elzb<br />

PAd 17.<br />

iratzepaile (h- Dv � A), iratzebaile. � Cortador de helecho. � Hiru gizon iratzephaile bazkariten ari ziren.<br />

Zby Pel 56. Irrintzika iratzeballeak menditikan. Lek EunD 51<br />

iratzepe. � "Ce substantif a une signification analogue à celle de 'bois', qui signifie lieu planté d'arbres.<br />

Iratzepean ikhusi dugu otsoa, [...] dans l'épaisseur de la fougère" Dv. � Ikhusi duk behinere, Pello, mendian,<br />

iratze edo othe-pean, epher familia bat alhan dabilala? Elzb PAd 16s. Bidez bide, mendiz mendi; harroka arte,<br />

iratzepe, sasi. HU Zez 138.<br />

iratzesail. "(BNc, Sc), helechal" A. v. IRA-SAIL.<br />

iratzeta (T-L). � Helechal. "Fougeraie" T-L. � Han etzen zubirik ez etxerik, bainan iratzetak eta oihanak.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

620

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

GAlm 1959, 33.<br />

iratzetara. � Contenido de un recipiente de helechos. � --Bazena onddo? --Zer nahikoak! So egizu ori<br />

iratzetara huni, denak kasko beltxak. JEtchep 24.<br />

iratzetegi. "Aspretum, iratzelekhua, iratzetégia" Urt II 436.<br />

iratzi. � Aglutinar. Cf. irazmen. � Irazmena (iratzi-(teko) egimena), "gauza bat bezte bati inkatea" dai. A<br />

Gram 41.<br />

? iratzi. � Dar, añadir, arrojar. Podría estar relacionado con iraitzi o bien con erantsi. � Esan eban astiro ta<br />

gozatsu, oi ebanez, Txantonek, alboko lagunei poz apurra iratzi nairik. Erkiag Arran 14s. Ala, aitaren gogoari<br />

amor-egin, Jon-ek aurretiaz egindako eskabideari baietzaren usaiña iratziaz. Ib. 129.<br />

iratzi. v. idatzi; 1 irazeki; 1-2 irazi.<br />

? iratzka. <strong>Izt</strong>ueta (C 234) trae "iñastorra, iratzka , garoa" en una lista de plantas. Está seguramente por<br />

iratzea.<br />

iratzoki. "(L), var. de iraztoki" H; pero no trae la voz iraztoki.<br />

iratzotz (S; Foix ap. Lh). Ref.: A; Lrq; Lh. � "Rastrojo de helecho que queda en tierra, una vez hecho el corte<br />

del helechal" A. "Chicot de fougère" Lrq.<br />

iratzuli. � Hacer volver. � Neraunen gibelaldean kukatu banintzan aitzinaldea ez ikusteko [...]. Zuk iratzuli<br />

zenidan lepoa, nere aurpegia ikusi nenzan. Or Aitork 197s.<br />

iratzun (S; Foix ap. Lh), eratzun (S), ehatzun (S), iratxune (BN, S), jatzun (S). Ref.: A (eratzun, iratzun,<br />

yatzun); Lh (iratzün, iratxune); Lrq (ehatzun). � "Instrumento con el cual se traen al hombro cargas de forraje"<br />

A. "Es de las raras palabras que en S se pronuncia con y y no con ds" Ib. (s.v. yatzun). "Iratxune, porte-fougère"<br />

Lh.<br />

iratzundun, jatzundun (A Apend). � "Canastillero" A Apend.<br />

irau. "Afición. Ardoari iraua (V-m)" A.<br />

irau. v. 1 irain.<br />

iraugian. "(G-to), romperse de golpe" A. Se trata, obviamente, de una expr. adv., no de un verbo.<br />

irauki. � Conservar, guardar. � Edurra baxen garbi irauki gorputza. "Conserva tu cuerpo". Laux BBa 44.<br />

Arrituta nengoan / arritasun-ondartza / nasaitik urtenda, / ezin dot bere baitan / irauki biotza. Gand Elorri 114.<br />

iraukor. v. iraunkor.<br />

iraula. � "(V-m), basurero al aire libre" A. � Beste gela batera sartu dabe. Emen iraula zikin bat dago alboan,<br />

eta egundoko usain zakarra artzeko aukerako tokia. Erkiag BatB 189.<br />

iraulai (AN, BN ap. A; O-SP, SP (sin trad.), Dv, H). � "Une sorte de gâteau" O-SP 222.<br />

iraulaldi (AN, BN ap. A; SP (sin trad.), Dv), iralaldi. � Pasada con el arado. "Labour donné à la charrue" Dv.<br />

� Erran den lurrari bertze iraulaldi axit bat emozu, eraiteko aroa ethorri denean. Dv Lab 26. Iraulaldi horren<br />

ondotik eta arhatu eta moldatu aitzinean, lurrari emanen zaio onkhailua. Dass GAlm 1937, 82 (ap. DRA).<br />

iraulalditxo, irul-alditxu. � Dim. de iraulaldi. � Esan dan lurrari beste irul-alditxu bat emoiozu ereiteko aroa<br />

eldueran. A Ezale 1897, 284.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

621

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

iraularazi. "Arruere facere, birarazi, turnarazi, iraularazi" Urt II 365. "Tourner la terre. Zein lur ditutzu<br />

iraularazteko? [...]. (Au fig.), haren konstantziaren iraularazteko (He), pour vaincre sa constance" Dv.<br />

iraulari. "(Hb), qui laboure" Lh.<br />

1 iraulde (<strong>Lar</strong>, H). � "Mudanza" <strong>Lar</strong>. "Renversement, bouleversement, changement" H.<br />

2 iraulde. � "(L), el cultivo de tierras" A.<br />

- IRAULDEKO. a) (Adnom. de iraulden). � Irauldeko goldeak ez dira guziak bata bertzea iduriak. Dv Lab 32.<br />

b) Para arar. � Goldia eskiez irauldeko hartu onduan. AR 64.<br />

- IRAULDEN (L, BN ap. A; H), UDALEN (H (BN)). Arando, labrando. "Iraulden egun bat" HerVal voc.<br />

"Iraulden badakite, ils savent tourner la terre" H. "Labourer, iraulden ari" T-L. � Zure goldea hausten baduzu<br />

iraulden hari zarelarik. Dv Lab 140 (v. tbn. iraulden ari en Barb Sup 168 y Etcham 200). Deabruarekin<br />

iraulden ari denak behar dik akulia luze. Egutegi 1933 (ap. DRA). Iraulen edo markan, ildo eta izaka zuzenak<br />

nahi zituen. <strong>Lar</strong>z GH 1959, 85.<br />

- IRAULDETIK. De arar. � Zazpigarren egunean geldituko zare irauldetik eta biltzetik. Dv Ex 34, 21.<br />

irauldeko. "Vertedera. Instrumento que sirve para dar vuelta a la tierra. Iru gatina mail berri irauldekuer"<br />

HerVal voc.<br />

irauldura. � Inkarnazioneko misterioaren xedea hura zen, noizpait denboretako iraulduretan ama baten<br />

emaitea egundainotasunean amarik etzuenari. "Dans la succession des temps". SP POB 49.<br />

1 iraule. v. iraultzaile. �1. "Celui qui tourne la terre à la charrue" Dv. � Hau aspaldian lantu lurraren<br />

barnagotik iraule eta ontzaile. Ardoy SFran 326. �2. "(Au fig.), celui qui bouleverse, renverse" Dv.<br />

2 iraule. � Duradero. Cf. irauntzaile. � Orra nolakoa ta zein iraule berdin-betikoa ango atseginz zuri garbia!<br />

Mb IArg I 241.<br />

iraule. v. 2 iraulde.<br />

iraulgai. "Chaume, tout ce qui es propre à fumer, fumier" SP.<br />

iraulgarri. "Qui peut être mis sens dessus dessous; labouré à la charrue; se traduire; être répondu" H.<br />

iraulgi (L? ap. A � Dv). �1. (Sust.). "Généalogie, descendance, race" Dv. "Iraulgiko, qui est de la race.<br />

Dabiden iraulgiko erregeak" Ib. Cf. hidalgia, iralgi (2). � Ezen neroni ere Israeldarra naiz, Abrahamen<br />

odoletik, Benjaminen iraulgitik. "Tribu Beniamin". Dv Rom 11, 1 (Lç, He, TB, IBk, IBe, Bibl leinu). Iraulgi<br />

guziari egin agintza, graziari esker gogor egon dadien. "Omni semini". Ib. 4, 16 (TB ethorki guziari). Iraulgi<br />

zabarra eta galdua. Dv Deut 32, 5. Eta horietarik barraiatua izan da bazter orotan gizon iraulgi guzia. Dv Gen<br />

9, 19. �2. (Vb.). "Descendre par le sang" Dv. � Jesu-Kristo Jauna, [...] zeina egundainotik Aitaganik iraulgia<br />

baita [...]; iraulgia dela etez egina Aitaganik. Dv LEd 8. [Izpiritu Saindua] zeina Aita eta Semeaganik<br />

iraulgitzen baita. Ib. 9.<br />

iraulgika. � "Por linajes" A, que cita a Dv. � Erruben Israelen seme zaharrenaganik iraulgika, familiaka,<br />

etxeka, eta batbederaren izenka, hogoi urthetako eta goitiko gizonki guziak, gerlara zihoazenak, ziren. Dv Num<br />

1, 20.<br />

iraulgikari (Dv), iraulgilari (Dv). � "Généalogiste" Dv.<br />

iraulgiketa. � Genealogía. � Bazterrerat egiozute ordean solasbide ahulei, iraulgiketei, eskatima eta legearen<br />

gaineko eztabadei. "Genealogias". Dv Tit 3, 9.<br />

irauli (AN, L; SP, Ht VocGr, <strong>Lar</strong>, Añ, Dv, H), iraili (iralli Gèze, Dv (S)), iruli (V-ple-arr-oroz-gip, G-to; Mic<br />

5v, Añ, H). Ref.: A (irauli, iruli); Gte Erd 240. � Tr. Documentado, aunque no abundantemente, desde<br />

Lazarraga, en todos los dialectos. Es bastante frecuente en textos labortanos del s. XVII y en autores<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

622

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

meridionales del XX. Los autores vizcaínos y Lazarraga emplean la variante iruli; hay iraili en Belapeyre. En<br />

DFrec hay 20 ejs. de irauli, meridionales. �1. Hacer girar, volver, hacer dar la vuelta, invertir; girar. "Volver<br />

de un lado" Mic 5v. "Iraulzea , tourner" Ht VocGr. "Trasegar, volver lo de arriba abajo" <strong>Lar</strong>, Añ.<br />

"Iraul zaite bertzaldearen gainera" H. "Transponer, invertir" A. "Ongi jan, eritasuna iraulteko (AN-5vill)" Gte<br />

Erd 240. � Berandu etzin eta gox jagi, / iruli sarri oean. Lazarraga 1196r. Zure begi urrikarizti oriek iraulitzazu<br />

gugana. TAV 3.2.12. Traidore batzuek, arrazoinak kontrako aldeaz iraulirik, [...] maiz gaizki kontseillatzen<br />

dituzte. Harb 254. Adina irauliaz eta beheitituaz dohanean. 'Está de vuelta'. Ax 192 (V 130). Sori deia haurrer<br />

bere Aita amer ebastia? --Ez, hori bekhatü handi da, güziz gaizki irailteko, iokatzeko eta behar eztirenetako<br />

ixilik hartzen baderie. Bp I 99. Kristi lagünaren kontre gaizki erranak ükhatüz, eta hartzaz ihork dakitzan<br />

hontarzün hon ororen irailiz. Ib. 102 (los dos ejs. de Belapeyre son de interpr. oscura). Gain bera bihotz hau<br />

irauli balirate bezain oñaze ta neke andiekin arkitzen naz. Mb OtGai I 294. Biak aserratu ziran, ta tortilla goitik<br />

bera irauli. Cb EBO 41s. Ikusi zazu Joanes artzaia, ireki zaiozu atea, irauli zadazu orria. Ag G III. Oin-otsa<br />

dugu, andregaia da; / irauli du maratilla. Or Eus 361. Arkaitzaundi larrugorri aiek, Jaungoikoak asarrealdian<br />

errotik ateratakoak eta ostikoka irauliak dirudie. TAg Uzt 95. Egunean iraulten egon da gorua. Arti MaldanB<br />

222. Pago tantai bat azpikaldeko gurpillak gibeletik iraultzeko. "Torqueat". Ibiñ Virgil 73. Xauli, xauli, anka<br />

ezin irauli (B). NafEKZ 97.<br />

v. tbn. <strong>Lar</strong> SAgust 14. HeH Lc 19, 5. SMitx Aranz 69. Anab Poli 33. Gazt MusIx 125 (irauli diraul). MIH 196.<br />

� Lêngo puntatik irauli bear / zabaldutako belarrak. "Dar vuelta". Or Eus 301. Cf. DRA: "Tender, echar por el<br />

suelo. Belharra irauldurik zen (Arch ms.)". � Ark, geienetan, bere aldera / iraultzen erabakia. "Arrastrar la<br />

opinión hacia sí". Or Eus 421. � Ur-mendi-sallak tontorka datoz / lerkoi, aserre, / leordegira zurrunbilloka /<br />

irauli-zale. EA OlBe 74.<br />

� Cruzar, recorrer. "Doblar. Gaina irauli degu (G-azp)" A Apend. � Perillik arriskatuenean argitu zan beiñ<br />

batean elurte galantarekin ausa Apeninoko mendiyak iraulitzean. 'Doblando los Apeninos'. Aran SIgn 87.<br />

Adierazten du luze nondik dan ibilli; / goizean goiz jeki, eta mendiak irauli. "Recorrido en vano montes". Or Eus<br />

47. Ontzik bizkarrean dirala, mendiaren beste aldera irauli. JAIraz Bizia 13. I ago mutila, i, baztarrak irauliz.<br />

Or QA 119.<br />

� (<strong>Lar</strong>, Añ, Dv, H). Cambiar, transformarse. "Mudar" <strong>Lar</strong>, Añ. "Zernahi moldetara gauzak itzul eta iraul<br />

daitezen (He)" Dv. "Emakumea sarri iraultzen ohi da" H. � Ez dala arrotu bear Andilekuetan; goikoak iruli oi<br />

diralako bekoetara. VMg 48. Gauzen eiteak aldatzen eta iraulten diran bezala. "Variantur et vertuntur species".<br />

Or Aitork 346.<br />

� Convertirse (a una fe). � Jende aiñ desberdiñetatik iru milla irauli edo konbertitu ziran. Arr Bearg 229 (ap.<br />

DRA).<br />

� Hojear. � Nai baiño liburu guttiago iraultzen lukela. "Minus quam vellet voluminum evolveret". Or Aitork<br />

129.<br />

� Doblar, girar. � Txapela tellatu gisa jartzen zuan, aurrean muturra luxe-luxea eta bi aldeetara iraulia. Salav<br />

28.<br />

�2. (H). Examinar (la conciencia, etc.). � Tr. Documentado en textos labortanos del s. XVII. Lo emplean<br />

también autores meridionales del s. XX. � Iraul ezazu zeure espiritua, eta pensa ezazu ea zein lekutan ibili<br />

zaren goizetik arratseraiño. Mat 313. Gaixtoenak ere hasten dira bere konzientzien iratiotzen eta iraultzen. Ax<br />

204 (V 136). --Zer lan duk ori? --Luzetxo uke yardun ontarako, ta urrenagoan irauliko diñat. Or QA 53 (v. tbn.<br />

Aitork 144). Iraul eta azter ditzagun aren idaztiak. Zait Plat 61. Oroipenak iraultzen ditut ene baitan. Ibiñ Virgil<br />

60.<br />

v. tbn. EZ Eliç 103 (225 hirauli). SP Phil 457. Vill in Gand Elorri 9. MAtx Gazt 53.<br />

� Darle vueltas (a un asunto). � Nai duten aiña irauli dezatela. Bi neurtitz duzte oberenak. "Pueden darle las<br />

vueltas que quieran". Or in Gazt MusIx 22. � Auzo guziko berri irauli dezaten. "Comentar las noticias". Or Eus<br />

101.<br />

�3. (G-to; <strong>Lar</strong>, Añ, Dv, H), iraili (-alli S; H (-allte)), iruli (V-ger-ple-arr-oroz, G-to; Añ), iduli (V-gip), irali<br />

(H), iruldi (Zam Voc). Ref.: A (iralli, iruli); Iz To (gurdiya); Elexp Berg (iduli). Volcar(se). "Gurdiya irauli<br />

zayo, se le ha volcado el carro" Iz To. � Xalupa irauli gabe gillaz gañera. EZ Man II 155. Etzan alaere ontzia<br />

geratzen bere iraultzeko mugimentuan. AA III 377. Pertza irauli omen zitzaien. Or Eus 250n. Tranbia zatar bat<br />

eperdiz gora irauli dabe. Erkiag BatB 147. Dirularien maiak eta saltzalen alkiak irauli zituen esanaz: Idatzirik<br />

dago. Ir YKBiz 378s.<br />

v. tbn. Prop 1881, 245. Arr May 34. Ldi IL 18. JAIraz Bizia 74. Anab Poli 120. Basarri 103. Iruli: Astar II X.<br />

� (Dv, H), iralli (/ial'i/ S ap. Lrq). Derribar, destruir, desbaratar. "Bekhatuak iraultzen eta iraungitzen du<br />

adiskedetasuna (He)" Dv. � Hark bere besoaren botherea agertzen du, [...] gogoeta eta deseñu guzien<br />

iraulzeko. Mih 54. Ezta or arri bat bestearen gañean geldituko, guzia irauliko da. Ir YKBiz 405. Zoriak eraiki ta<br />

zoriak irauli oi baititu beti. Zait Sof 193. Tantairik errotsuena ankaz gora iraultzeko. Etxde JJ 162. Umetako<br />

jolasak zeatz eta errotik irauliaz, emakumeak amodiozko txingarretan erreten jarten dituan biotzaren iñarrospen<br />

barria. Erkiag Arran 60. v. tbn. Or QA 78. Iruli: Astar II 110. � Derrocar, derribar. � Nere bakaulkia iraultzeko<br />

gertu zeuden bi itxes-pizti iñutzen ari nintzala. Zait Sof 176.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

623

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

� Transtornar (la cabeza). � Jan-edanas bete gelditu arteo burua iraulirik (163). LE-Ir.<br />

� Arrancar, quitar, remover. "Apalancar, balenkaz, espekaz jaso, irauli, irauzi" <strong>Lar</strong>. � [Aingeruak] obigañeko<br />

arlosa irauli eta onen gañean eseri zan. <strong>Lar</strong>d 466. v. tbn. Ur (G) Mt 28, 2. Inza Azalp 75. Ir YKBiz 517.<br />

� Volcar, caer. � Letrango eliza erortzeko zorian eta Aita Santo Domingo bere bizkarrez eusten irauli etzedin.<br />

Bv AsL 158.<br />

�4. (<strong>Lar</strong>, Añ, Dv, H), iruli (Añ). Revolver(se), agitar(se), revolucionar. "Revolverse el tiempo" <strong>Lar</strong>, Añ. Azkue,<br />

que dice tomarlo de Axular, da como trad. "trasegar"; probablemente se refiere a esta acepción. � [Erreal]<br />

hetarik bat galzen duenean, argia iratxekirik, iraultzen baitu etxe guztia. Ax 549 (V 352). Mintzalariak, bereak<br />

eta bost irauli ondoren, pozik esertzen dira. Ldi IL 21. Ez goikoz-bera ta azpikoz-gora / irauli gizalegea. SMitx<br />

Aranz 77. Etxe utsak barrunbea irauli zion. JAIraz Bizia 97. Aizeak askotan astindu ta irauli zun zurtzuri aul eta<br />

medarra. Etxde JJ 162. Gizaldietan sendo zeudenak / ekaitzaldiak irauli. Basarri 130. [Oraingo] ideiek irauli ta<br />

gaiñazpi jarri dizkigute lengo erak. Vill Jaink 7. Kalatxoriyak, bitsa-bitsa iraultzen zan itxaso gañean. RIEV<br />

1931, 639. [Iraultzak] <strong>Euskal</strong> herria ere irauli du. MIH 383.<br />

v. tbn. Cb Eg III 376. Aran SIgn 38. TAg Uzt 132. Arti MaldanB 202. NEtx LBB 65. Ibiñ Virgil 113.<br />

� Revolver, menear. v. eragin (7). � Amona asi da besoz odolak iraultzen, / ez ditezen mamitu odolki baño lên.<br />

Or Eus 136. � "Irauli arrautzak, batir" A Apend, que da tbn. iruli en el mismo contexto.<br />

�5. (gral.; SP, Urt I 234, Dv, H), iruli, irauldu (VocBN, A), iraili (G-nav), ihauli (BN). Ref.: A (iraul, irauli);<br />

Lh (ihauli); Iz Als (yaili), Ulz 440; CEEN 1969, 218. Arar, labrar, cultivar. "Tourner de la terre avec la charrue"<br />

VocBN. � Baratzeen erneki lanteaz, agudoki iraulteaz eta kurioski edertatzeaz. SP Phil 269. Lurra bertzetan<br />

baino han harroago zela; iduri zuen irauli edo aitzurtu berria. HU Zez 54. Lurra iraultzen du goldemakurrarekin.<br />

Ibiñ Virgil 92. Batasunerako lehen urratsak egiten eta lurra iraultzen hasi ginen. MEIG VIII 95.<br />

v. tbn. Mb IArg I 357. Dv Lab 207. Hb Egia 57. Arb Igand 83. Or Mi 94. Barb Leg 26. TAg Uzt 265. Iratz 36.<br />

JEtchep 66. Ardoy SFran 204. Iruli: A Ezale 1897, 284a.<br />

� (Fig.). Cultivar, tratar. � Naiz ta gairik sakonenak izan, euskera garbiz irauli nai izango genituzke. Zait Plat<br />

1. Ba da gurean eginkizun bearragorik euskal-idazleok lenen eta apetaz irauli bear zenituzketenak, beste edozein<br />

izkuntzetako idazlan garaienak euskerara itzultzen aritu bearrean. Gazt MusIx 7. � "(Lc, BN-baig, Sal), hozar la<br />

tierra (se dice hablando de cerdos)" A. � "(L), labourer (au fig.). Zauriz iraulia zen, il était labouré de blessures"<br />

Lh. "Ihauli, labourer de coups, maltraiter" Ib.<br />

�6. (<strong>Lar</strong>, H), iruli. Traducir; adaptar. "Construir, en la gramática. Hizkuntza batetik bestera hitzak itzuli, irauli,<br />

bihurtu" <strong>Lar</strong>. � Libru onetan aitatzen dirian Eskritura Santa eta Doktoreen esanak, eztira betibere berbatik<br />

berbara euskerara biurtu, iruli ta aldatu. Añ GGero 4. Greziar ta latindar ereduak gaztelerara irauli ta egokitu.<br />

Gazt MusIx 7. Honela iraultzen du berak erdarara: [...]. MEIG VII 83. Letraz letra irauli zaizkigun esaerak,<br />

errefrauak, nahiz atsotitzak. MEIG VI 186. Erdaratik iraulia. MEIG I 257.<br />

�7. Volver, devolver. v. itzuli. � Orra, nere arima, zein garesti irten zitzaien [...] zerurako eskubidea zuri<br />

iraultea. Jauregui 244. Legez eta bidezkoa ez ezik, zor dana ere baldin bada nori bere gauza iraultea. <strong>Izt</strong> C 17.<br />

Bervich jauna arkitzen zan Franziara iraulteko asmoan. Ib. 376 (para iraulte en <strong>Izt</strong>ueta, v. iraultze). Biderik<br />

ederrena / erdiko bidia, / iñorantz irulteko / bildurrik bagia (Interpr?). Enb 58. Oroigabe uzten baditut, berriro<br />

murgiltzen dira ta zoko izkutuetara igesegiten dute, berriz ere andik irauli bear duten gisan. "Ut denuo velut<br />

nova excogitanda sint indidem iterum". Or Aitork 258.<br />

�8. Verter; (sobre todo fig.) expresar. v. 1 isuri. � Lenago Jainkoari zion amodio guzia, emakumeetaronz irauli<br />

zuen. <strong>Lar</strong>d 214. Amets ta usteak / berriz irauli bertsotan. Jaukol Biozk 2. Saskia bete, saskia irauli, / gurdia<br />

mukurutzeko. "Llenando y vaciando". Or Eus 77. Itzetan ordea biotz osoa iraultzen dio, barruan dirakion<br />

maitasun goria aditzera eman nairik. Etxde JJ 35. Biotza ziur irauli neutsun / zeure lorazko altzoan. Gand Elorri<br />

177. Zahagi zaharretan ari da ardo berria iraultzen. MEIG III 108. Guztiarekin ere, bildu dudan uzta eskasa<br />

iraul dezadan, luzatu gabe. MEIG I 177. v. tbn. Ldi IL 43. � Emitir, verter (una opinión). � Zerbait dakianak<br />

iraulia izaki baipen garratz ori. Markiegi in Ldi IL 7. � Entregar(se), inclinar(se). � Hemen pasa beharko<br />

dudan epea luzeegia da, [...] kontaketa likits horretan neure burua iraultzeko. MEIG IX 95. Haragizko<br />

jolasetara iraultzen da gehienaz. MIH 336. Gehiegixko iraultzen dela, ene iritziz, Urkixo geure ondasunak<br />

besterengandik hartutzat edukitzera. MEIG III 147. � Desembocar. � Badu, haatik, Apodakako dermioetan jaio<br />

eta iraultzen den mendeko errekatxoren bat. MEIG VII 113.<br />

�9. (H, A Apend). Contestar, replicar. � Jesusek galdetu zien ea bidean zer itzketa ekarri zuten. Etzioten itzik<br />

irauli. <strong>Lar</strong>d 409. Nobizioak ostera irauli zion: [...]. Arr May 177.<br />

�10. Echarse, arrojarse. � Bere konpesore onaren oñetan, malkoa plei-plei zeriola irauli arren ere. 'Echarse de<br />

nuevo [...] a los pies'. Aran SIgn 26. Zaldi otsa entzun orduko, gaiñera irauli zitzaizkien berri galdezka. Etxde JJ<br />

254. Naikoa asti izango dezue, zaudeten ezkuta-lekutik atera ta bien lepo-gañera iraultzeko. NEtx Antz 25. �<br />

Echar, arrojar. � Ardoa edaten zun bakoitzean, gelditzen zitzaion pixka atzekoaldera iraulitzen zun. JAIraz Bizia<br />

21. Gorazkoa yatorko, ezin egon geiago. [...]. Aokadea irauli dau. Lurrean dago etzanda ta lurrera botau dau<br />

aokada nardagarria. Erkiag BatB 196. � Irri-barrez artuta / eskuan txopera, / [...] / ederki iraultzen du /<br />

zintzurrian bera. JanEd II 111. � Gastar, malgastar. � Nere gaztaroa ta nere diru geienak politika burruketan,<br />

diputadutzan, irauli ditut. Lab EEguna 68.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

624

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

�11. Retorcer. � Entero nago etsita, / biatza moztu, begiya itxutu, / zankua iraulita. Xe 237. � Irauliz irri ta<br />

parra. "No pudiendo reprimir la risa en sus labios". Or Eus 333.<br />

�12. "Flamber un objet, passer à la flamme" H.<br />

�13. Revolcarse. v. iraulkatu. � <strong>Lar</strong>ru gorririk irauliz intzetan. "Se revolcó desnudo". Or Eus 285. Zu<br />

zeuregan zaude; gu berriz, geuron gaitzean iraultzen gera. "In experimentis volvimur". Or Aitork 82. Bazkaldar<br />

edo afaldar geienak ordi eginda maipean iraulita zeuntzanean. Zait Plat 84s.<br />

�14. Llevar, arrastrar. � Nere zoriak Ameriketara irauli niñuan ezkero, ez det pauso on bat eman al-izan. NEtx<br />

Antz 107.<br />

- IRAUL-AITZUR, -ERREMINTA. "Aratrum, lur iraulerreménta, [...] iraulhaintzurra" Urt II 236.<br />

- IRAULIXE. (Forma con suf. -xe, de valor aprox.). � Iraulixe gau-erdia lana bukatzeko. "Pasaba la media<br />

noche". Or Eus 60.<br />

- IRAUL-ORGA. "Bura, iraulorga mahúnka" Urt III 425.<br />

irauliera. � Límite, umbral. � Berrogei urteen iraulieran nago (AN-ulz). Inza NaEsZarr 1882.<br />

iraulika. v. iraulka.<br />

iraulikoitu. "Devenir changeant, inconstant, versatile" H.<br />

iraulka (Gc, AN-gip, B, Sal ap. A; <strong>Lar</strong>, Añ, H), iraulika. �1. Revolcándose, girando, dando vueltas,<br />

tambaleándose, volviendo. "Revolcarse, iraulka [...] egon, ibilli" <strong>Lar</strong>. "En roulant, en mettant les choses en<br />

confusion et désordre. Oro iraulka arthikitzea. [...] Aldapa behera iraulka erortzea, tomber en roulant" H. �<br />

Ezin egon da geldirik; iraulka ta bein alde batera ta bein bestera dabill. Mb IArg I 185. Yanaldiak ez du esan<br />

nai ez birunka ez iraulka [...], baizikan jaten dagoeneko egoitza edo denbora. <strong>Izt</strong>, carta a JJMg 31. Zuek beti<br />

iraulka bide bazterrera jotzen dezue. Lenago gutxiekiko bazterrera, oraiñ geiegikora. AJauregi EE 1885b, 271.<br />

Iraulka zebiltzian bazter orotara / begi yakinbearrak. Ldi UO 55. Lên sabelka ta orain iraulka. "Revolcándose".<br />

Or Eus 259. [Zerria] toki zikiñetan iraulka ibiltzen ba-da. NekIr 89. Poli ta txalupa iraulka asi. Anab Poli 33.<br />

Naizta ugoldeak mendi-zatiak iraulka eraman. "Unda torquentia". Bere asmo garbiak politika-lokatzetan iraulka<br />

ikusirik. MIH 315.<br />

v. tbn. Ag G 311. Zait Sof 62. Txill Let 45. NEtx LBB 241. Iraulika: GipNek 1904, 7.<br />

�2. "(G-to), a derribarse, lucha" A.<br />

�3. "(Sal), corcovo" A.<br />

�4. "En abundancia (hablando de frutas)" A Apend.<br />

- HEGA-IRAULKA. v. hega.<br />

- ITZUL-IRAULKA. v. itzuliraulka.<br />

iraulkako. "(G-to), cucaña que da vueltas" A.<br />

iraulkatu (Sal ap. A, que cita a Ax; SP, Dv, H), iraulzkatu (L-ain ap. A; SP, Dv). � Revolcarse, girar, dar<br />

vueltas; voltear. "Mendi gainetik aitz bat iraulkatzea, rouler un rocher du haut de la montagne. Kutxako athorra,<br />

soiñ, lephoko, philda guziak iraulkatzea, bouleverser [...]" H. � Lurrera eroririk iraulzkatzen zen haguna<br />

lariola. Lç Mc 9, 20 (Ol iraulkatzen; He itzulika, TB itzultzen, Dv ihauska, Leon ihalozka, Ker lorrintzen, IBk e<br />

IBe iraulka). Ahardi ikhuzia itzuli izan da istilera iraulzkatzera. Lç 2 Petr 2, 22. Eriak gau luzean iragaiten duen<br />

trabaillua [...]: nola iraulkatzen den. Ax 598 (V 385). Belar-mordoak iraulkatzean / azptitik gora<br />

dirdira. "Volcar sus ringles". Or Eus 317. Alde batetik eta bestetik begiratu behar dira gauzak, batera eta<br />

bestera iraulkatu, izkutuan dauden argibideak, poliki-poliki, nabarmendu nahi baditugu. MIH 197. v. tbn. Ir<br />

YKBiz 247.<br />

iraulkera. � Traducción. Cf. irauli (6). � Mr. Leclusek itz egiten du bi iraulkera ikusi dituenengatik. <strong>Izt</strong>, carta a<br />

JJMg 21. [Katezismoa] moldizkidatu zan Madrillen, bere iraulkera gaztelaniazkoarekin. <strong>Izt</strong> C 470.<br />

iraulkeratu. � Traducir. v. irauli (6). � Mr. Leclusen iritzian ez duela euskarazko itzkerak itzik sentidu argian<br />

iraulkeratzeko. <strong>Izt</strong>, carta a JJMg 21.<br />

iraulketa (G ap. A; <strong>Lar</strong>). �1. Acción de remover, volcar; cambio, vuelco, revolución. "Vuelco" <strong>Lar</strong>. "Inversión,<br />

mudanza, trasiego" A. Cf. irulketa. � Euskarari izen bereki au opa eziñik, zenbat letra ainbeste josi-askatu eta<br />

iraulketa egiñaz, Zelta, Hebreo edo Arabe biurtuko dutelako uste oso betean. <strong>Izt</strong> C 15. Gizonek belariraulketara,<br />

/ nexkak etxera bide du. Or Eus 310. Kanpantorreko ezkilloiak dilin-dalan ekin eutsan [...]. Zer<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

625

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

adirazoten ete eban joale iraulketa arek? Erkiag Arran 170. Iraulketa gogorra, biraldakuntza arrigarria ezagutu<br />

izan du munduak gure gizaldian. And Auzta 16. Karmeldar konbentuetan banan eta baten sortu ta ugaldu zan<br />

jainkorako iraulketa. Gazt MusIx 163. Iraulketa honetako bira bakoitzak "kortxea" eta urkatxoen kakoa ugaltzen<br />

dute. "Cada vuelta de esta involución". MEIG IX 127 (en colab. con NEtx). En DFrec hay 4 ejs. �2. (H). Acción<br />

de dar vueltas, examinar. � Asi naun, bada, buru-iraulketan, nondik eta nora ioko. Or QA 188. Buruan idukitze<br />

soil ortan, buru iraulketa geiegi gabe, iraun dezakezute luzaro. Ib. 126. Al guziz asi nintzan gogo-iraulketa. Or<br />

Aitork 207s. �3. Roturación. "Aratio, [...] lur iraulketan harítzea" Urt II 235. � Gizon eta idien lur-iraulketa<br />

auek bukatu-ala. Ibiñ Virgil 72.<br />

- ELE-IRAULKETA. v. ele.<br />

iraulki. � Volcar, revolver, poner patas arriba. � Aldi, alde ta gaiaren inguruan eraiki oi diran auziak ere<br />

gordin eta iori iraulkitzen zituen gazte lotsagabe ark. Zait Plat 42.<br />

iraulki. v. eralki.<br />

iraulkin. "Cylindre" T-L.<br />

iraulkiratu. � Traducir. v. irauli (6). � Paper bat Franzes itzkuntzan izkribatua, Españako itzkerara<br />

iraulkiraturik. <strong>Izt</strong> C 342.<br />

iraulkoi (H), iraulikoi (<strong>Lar</strong>). � "Voluble" <strong>Lar</strong>. "Iraulkoi gara gure xedeetan, nous sommes changeants,<br />

versatiles dans nos résolutions" H.<br />

iraulkor (V, G, AN ap. A; Añ, H). � "En parlant des choses, variable, inconstant. Haize iraulkorra, vent<br />

variable, qui tourne aisément de direction" H. "Mudable" A.<br />

iraulkortasun. "Variabilité" H.<br />

iraulkortu. "Devenir variable" H.<br />

iraulpen (Dv, A). �1. Roturación. "Action de tourner la terre à la charrue" Dv. "Acción de labrar la tierra<br />

volteándola" A. � Hazi gaixtoak erretzen dira asko marmutzekin, eta iraulpena errexten, belhar tzarrak goan<br />

direlakotz. Dv Lab 32. �2. (AN, L ap. A). Inversión, mudanza, trasiego. �3. irailpen. Revolución. v. iraultza<br />

(2). � Irailpen harrigarriko / hedexuriak, Binbaletan, / zütien, Ronkalesekilan, / xahü lehertü botxetan. 'Les<br />

gendarmes de la grande Révolution'. Casve SGrazi 24.<br />

iraultza. �1. Descarrilamiento. � Burdin bidetako iraultza batean bizia galdu behar zuena. Prop 1907, 151.<br />

�2. Revolución. � Afrikar iraultzaren alde. Tít. de una trad. de F. Fanon publicada en 1971. Bazter guzietan<br />

iraultzan, burrukan ari da jendea, libre izan nahi omen duelako. PPer Harrip 53. 1868-ko iraultzaren bezperan<br />

agertu zen. MEIG IX 26. Iraultza bortitza landatu du hizkuntzalaritzan. MEIG VI 110. En DFrec hay 181 ejs.<br />

iraultzaile (Dv), iraulitzaile (-alle <strong>Lar</strong>). v. 1 iraule. �1. "Trasegador" <strong>Lar</strong>. "Celui qui bouleverse, renverse" Dv.<br />

�2. (Dv), iraultzale. (El) que ara, rotura (sdos. prop. y fig.). � Ele on bat zor diotegu hemen bereziki<br />

Eskualtzale biltzarretan barne direnei; [...]. Eskual iraultzale hoiek ezpaderamate beren ildoa urrunago eta<br />

barnago, eztirela hor eskual buruzagiak hobendun. HU Aurp 214s. [Iraultzaleen zoin gehiagokak] izan du bere<br />

arrakesta pollita. [...] Hamabi iraultzale presentatu dira, 3-k tratura zerabilkaten bi pikoiekin; 9-k tratura pikoi<br />

bakarrekin. Herr 7-9-1961, 3. �3. (El) que da vuelta (a la hierba). � Euntzean belar-iraultzailleak / zalantza<br />

pranko ba dauka. "Volteadores de hierba". Or Eus 316. �4. Revolucionario. � Iraultzaileak, gizarteak<br />

erremediorik baduela uste izan ohi du. PPer Harrip 35. Ezta ere berrizale edo iraultzaile amorratu horietakoa.<br />

MEIG VIII 23 (v. tbn. VI 52). En DFrec hay 165 ejs. de iraultzaile, 2 de iraultzaille y 1 de iraultzale.<br />

iraultzaldi. � Vuelta. � [Garia] irauli eta geldituko da / arro ta arre, lên bezala. / Iru-laugarren iraultzaldian /<br />

ori txiki ta zapala. Or Eus 338.<br />

iraultzale. v. iraultzaile.<br />

iraultzazaletu. � Hacerse revolucionario. � Iraultzazaletu ziren berehalakoan, iraultzaile jantzia hartu zuten<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

626

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

behintzat. MEIG VI 52.<br />

iraultzazo (G-goi ap. A). � Hacer volver. � Nik ain ezer gitxiren truke galdu neban esker andiko soñeko eder<br />

aberatsa, nigana ostera iraultzazo naiaz. Jauregui 240.<br />

iraultze (Dv, H, A). �1. Vuelta, vuelco, meneo. Azkue da "Iraulte (G; <strong>Izt</strong> C 302), regreso"; parece, sin embargo,<br />

más adecuado interpretar iraulterako, en <strong>Izt</strong> C 301s., como verbo: Erri iriki banaka batzuk bederik erre bear<br />

zituztela Franziara iraulterako; cf. irauli (7). � Iraultze eta ibiltze heken guztien finean, athea bere erroetan eta<br />

nagia bere ohean bezala bere bekhatuen xisteran eta etzauntzan baratzen da. Ax 46 (V 29). <strong>Lar</strong>ratza aldapaantzean<br />

/ saieska dira lurrean; / iraultze bi iru egin ondoan / Peru geldi da gaiñean. Or Eus 172. � "Mudanza,<br />

irultzea" Añ. �2. Roturación, acción de arar. � Laborari on denek arthatzen idiak, / garraio, iraultzetan, bethi<br />

yarrekiak. Hb Esk 230.<br />

1 iraultzi (<strong>Lar</strong> (-lzi), H). � "(Pasar algo por el) fuego" <strong>Lar</strong>.<br />

2 iraultzi. � "(De irauli azi, irauli arazi). Hacer volcar, revolcarse" Asp Leiz2. � (En la expr. iraultziz gainera<br />

'del revés, lo de arriba abajo'). � Galtzerdiak iraultziz gainera yantziezkero, nonbait auzia (AN-larr, B). A EY I<br />

447.<br />

iraultzika. "Iraultzike. 1) Revolcándose. Lurren eta loien iraultzike ibilli dire. 2) Dando tumbos. Mendi gañetik<br />

beiko errekaño iraultzike erori zen" Asp Leiz2.<br />

iraultzizka. � Revolcándose. � Orduko iare zan ene anima opa eta ukan-kezkaen ausikietatik, lizun-atsa<br />

iraultzizka atzegitetik. "Volutandi". Or Aitork 212. v. tbn. Or Mc 9, 20.<br />

iraulzkatu. v. iraulkatu.<br />

iraun (V, G, AN, L, BN; Lcc, SP, Mic 6v, Urt I 370, <strong>Lar</strong>, Ht VocGr 351, Añ, VocBN, Dv, H), irain (R, S; Gèze,<br />

Dv (S, iraiñ), H (BN, S)), iraundu (<strong>Lar</strong>, Añ, H), irein, erein. Ref.: Bon-Ond 157; A (irain, iraun); Lrq (iran); Iz<br />

Als, Ulz, ArOñ, To; Etxba Eib (iraun, irauntzia); Elexp Berg.<br />

I (Vb.). � Durar (un intervalo de tiempo); permanecer, perdurar, mantenerse; sobrevivir, vivir; aguantar,<br />

soportar. "Continuar, permanecer" <strong>Lar</strong>. "Oraino badirau gure ithurriko urak, [...]. Guti irauten duen langilea,<br />

ouvrier dont les forces ont peu de durée" H. "Burduñak ere eztizi beti iraiten" Ib. AxN explica irauteko (601) por<br />

sostengatzeko. Cf. betiraun, BETIKO IRAUN.<br />

� Tr. De uso general. En suletino se emplea sobre todo irañ y, menos frecuentemente, irein (UskLiB 91 y<br />

Eguiateguy (v. infra aux. intrans.)) y erein (UskLiB 91 ereiten). Hay iraun en el mixano CatLan (94). El<br />

participio iraundu sólo se documenta en autores meridionales del s. XVIII: <strong>Lar</strong>ramendi (SAgust 11), Cardaberaz<br />

(Eg II 200), Mendiburu (IArg II 331) y Lizarraga de Elcano (Ong 114v.); todos éstos emplean también iraun. La<br />

forma usual de sust. vbal. es iraute; sólo hallamos irauntze en T. Etxebarria. Es frecuente en todas las épocas el<br />

empleo de formas fuertes de la tercera persona (sing. y pl.); en las otras personas, sin embargo, hasta el s. XX,<br />

sólo encontramos un ej. de Goyhetche (v. infra); durante el s. XX se recogen más ejemplos al Sur: dirau(ke)zu<br />

en Laux BBa 124, TAg Uzt 241, Zait Sof 13, Gand Elorri 216, Onaind in Gazt MusIx 154 y dirauzute en Etxde<br />

JJ 28. En DFrec hay 236 ejs. de iraun.<br />

� Idazu indar eta grazia / gogo honetan irauteko neure bizi guzian. E 43. Bere kontra partitua den hirik edo<br />

etxek, eztu iraunen. "[...] ne subsistera point". Lç Mt 12, 25. [Peneak] iraungo baleu denpora askotan. Lazarraga<br />

1151v. Zeren zer dakizu iraunen duzun garizumaraiño? Ax 546 (V 350). Bethi irañen dian bizitzia. Bp I 40.<br />

Oraindik ere bizirik dirau. Ub 47. Norgan iraun zuan lege naturalak? Ib. 19. Aingeru guztiak irauben [= 'irau(n)<br />

eben'] beti estadu onetan? CrIc 15. Onen oroipenak iraun zezan munduak dirauen artean. AA I 493. Bost urte<br />

iraun eban. Astar VIII. Ez dirauket hula leher egiñ gabe. Gy 148. Euri-jasa izugarri batek eraso zion, eta<br />

berrogei egun eta berrogei gauean atertu gabe iraun zuen. <strong>Lar</strong>d 9. Bethi irañen dian dohatsütarzüniala. CatS III.<br />

Iraun zezatela pobre ta umill bizitzen. Bv AsL 195. Iraun dagigun beti bide onean. Itz Azald 128. Oñeko miñak<br />

iraun eutsan arte guztian. Ag Kr 78. Jesukristoren amak beti Birjin iraun al zuan? KIkG 18. Hauxe duk sapa!<br />

Nork iraun holako beroarekin! Barb Sup 71. Zer duk hire kasko muñan / irauteko etxe hortan. Ox 103. Al dokan<br />

lez iraun egik, gero apalduko ddoagu-ta. "Pásate como pudieres". Or Tormes 67. Ala ere bere Apostoluak iraun<br />

zuten bere ondoan. Ir YKBiz 222n. Beti damutu zaizu bezperako sasi-pakea. Lasai irauteko jaio al zera? Txill<br />

Let 41. [Gizonak] geroago ta bizimodu okerragoa ematen zion. Ala ezin zitekean iraun. NEtx LBB 67s. Jolasak<br />

onenian irauntzen eban. Etxba Ibilt 490 (cf. ib. 462 iraun). Dena den, menderen mende iraun du euskarak.<br />

MEIG VII 41.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

627

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

v. tbn. (Autores meridionales hasta el s. XVIII). TAV 3.1.20, 116 (AN, 1609). Ber Doc 124v (irahun). Mic TAV<br />

3.1.27, 133 (irauten). El 41. OA 8. CatBurg 16 (irauten). <strong>Lar</strong> Gram 384. Mb IArg I 293. Cb EBO 6.<br />

� (Sujeto en caso absoluto y aux. trans.). � Zure ustez denbora haur irañen du? Volt 151. Azkeneko<br />

gure arteko <strong>guda</strong> ori iraun zuan artean, imajiña santa egon zan uriko elizan. Zab Gabon 104. Xakin naiz noizko<br />

edo noizartio irainen daun korko lana. Mdg 139.<br />

� (Sujeto en erg. y aux. intrans.). � Horrek iraun behar da [...] finka dadin artean. Dh 103.<br />

� (Aux. intrans.). � Ürrhia ta zilharra dirade lüziago ireiten. Egiat 190. Ludija ludi, beti zutunik!... iraungo da,<br />

ba, Loiola. Enb 62. Bakarrik andra eta umiak / zintzo iraungo dira lanetan. "Fieles seguirán en sus labores".<br />

Laux AB 62. Iainkoaren doai diranean ere, ugari xamar baldin badatoz, ez dira aietan ordu asko irauteko, [...].<br />

Orrekin iraun ditezke iru ta lau ordu ere. Or QA 146.<br />

� (Complemento explícito en caso absoluto). Aguantar, soportar. � Iges egiten dot nik urrinera iraun ezinik<br />

agoetzar aren txipristina ta berotasuna. Mg PAb 133. Higatu du bere burua, non hein hoi irautea ere zerbeit<br />

baita. HU Aurp 123. Olako bigurrikeririk bere aurrian irautia bakaldunari biar yakon lotsona galtzia zala-ta.<br />

Otx 24. Zapalkuntza berriren bat iraun behar balu, ez luke bizirik iraungo. MEIG VII 171.<br />

� (Complemento en dativo). Tolerar. � Ezin dautsat iraun edonoren aurrian zentzubakokerijak esaten<br />

eragotiari. Otx 143. Ez zeukan indarrik orrelako kolpe bati irauteko. JAIraz Bizia 90.<br />

II (Sust.). �1. (BN ap. A; VocBN, Dv). Duración. � Zelan dan ain arina ta iraun laburrekua pekatubaren<br />

kontentuba. Mg CO 255. Au da ezkontzako sakramentubaren iraun santuba; senarra edo emaztia ill artekua. fB<br />

Ic III 343. Beraz, zirkiña bat eta iraunaren neurria beste bat izanik. "Quo metimur quamdiu sit". Or Aitork 329.<br />

Etxahuniako pake-aroak etzuten iraun aundirik izaten. Etxde JJ 123. v. tbn. Azurm HitzB 45.<br />

�2. Aguante, resistencia. Cf. irauneko. � Emakume pirmia, zuzena zala, iraun andikua. fB Ic II 284. Iraun<br />

aundikoak eta zaillak. TAg Uzt 158.<br />

�3. "Iraunik eztaukat nik, no tengo qué perder" A Apend.<br />

�4. "Persecución, irauna" Dgs-<strong>Lar</strong> 3. Cf. Dgs-<strong>Lar</strong> 3: "Perseguir, iraundu".<br />

III (Adj.). � "(BN), endurant. Hau gizon irauna! quel homme endurant que celui-ci!" Lh.<br />

- BETIKO IRAUN. v. beti.<br />

- EZIN-IRAUN. "Ezin iraunak dira holako haurrak, ce sont des enfants avec lesquels ont ne peut durer" H.<br />

- EZIN IRAUNEZKO (Dv). Pasajero, transitorio, que no puede durar. � Athera nazazu kreaturen ezin iraunezko<br />

konsolazione guzietarik. SP Imit III 23, 6.<br />

- IRAUN ERAGIN (V-gip ap. Etxba Eib; <strong>Lar</strong>). Hacer durar, perdurar, mantener(se), aguantar. "Perpetuar" <strong>Lar</strong>.<br />

v. iraunarazi. � Gorputzeko bizitziari iraun eragiteko. Mg CO 289. Iraun eragidazu arren eriotzara giño fede<br />

santu onetan. Añ EL 2 108. --Zelan ez dira ilten? --Euren gizentasunak iraun eragiten deutse. Ur Dial 29 (It<br />

iraunarazo, Dv iraunarazi, Ip iraiñerazi). Zelan iraun eragin edo geituten da grazia gugan? Itz Azald 127.<br />

Txanponari nondik iraun eragingo edo txakur txiki bat geiago zelan irabazi. Ag Kr 131. v. tbn. CrIc 36. Otx 21.<br />

Erkiag BatB 117.<br />

� Etim. Para su improbable relación con egon, como causativo de éste, v. FHV 151.<br />

iraun. v. 1 irain; 1 iraindu.<br />

hiraun, iraun (BN-lab ap. Lh). � Odioso, aborrecible. "Holako jende iraunik ez dugu nehon ikusi, nous n'avons<br />

vu nulle part quelqu'un d'aussi désagréable" Lh. Cf. hiragun, hiragundu. � Hitz hiraun hastio nardagarri<br />

hauk: "Otoi ez eni holako laguntzarik galda!". HU Zez 85.<br />

iraunarazi (Urt I 369, <strong>Lar</strong>, Dv, H), iraunerazi (H), iraun-erazo (<strong>Lar</strong>, Añ, Dv, H), iraunazi, iraunarazo,<br />

iraunazo, irainerazi (Dv (irañeraz)), irauterazi. � Hacer durar, mantenerse, aguantar. "Perpetuar" <strong>Lar</strong>, Añ. AxN<br />

explica emendatzeko (231) por iraunerazitzeko. En DFrec hay 3 ejs. de iraunarazi y 4 de iraunerazi. � Tr.<br />

Aparece gralmente. con complemento en dativo cuando se refiere a seres animados (aunque lo emplean con<br />

absoluto Arbelbide, Etxaide y Zaitegi, y con ambos Añibarro); referido a cosas, están aproximadamente<br />

extendidas por igual la construcción con dativo y con absoluto.<br />

� (Con compl. ref. a seres animados). � Perfekzionetako statu ezarri izan zen hunetan [gizonari] iraun erazi<br />

ahal zezakeon moiena zen. Lç Adv * 8r. Hala iraun araziko / daroezu semeei. EZ Eliç 338. Zure egiak [...]<br />

urhentze hun batetara drano hartan irañ erazi dizadan. Mst III 4, 1. Zek jausi ta irau-erazoten zaituan<br />

ekanduzko bekatuan. Añ EL 1 15. Iraun-erazo eidazu Fede Santa onetan eriotzaraño. Ib. 99. --Nola iltzen ez<br />

dira? --Beren gizentasunak iraunarazotzen die. It Dial 29 (Dv iraunarazten diote, Ip iraiñerazten deie; Ur iraun<br />

eragiten). Ez xoilki Jainkoak egin gaitu, baina oraino iraunarazten gaitu. Arb Erlis 312. Jaungoiko ontsuak nere<br />

malko garratzak txukatzeko iraun-azitzen dizu, ama maite orri. Alz Ram 80. Gerritik gora etzuan ezer, eta orrek<br />

iraun-arazi zion bizirik. A. Zavala in Goñi 15. Gizontxoa bere errege alkian iraun-erazteko. Etxde JJ 180. Nork<br />

bere burua ezitzea ta araupean irauteraztea iritxi lezake. Zait Plat 72. Jendeari bere lo nagian iraunerazteko.<br />

MIH 322.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

628

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

� (Con compl. ref. a cosas). � Eta ez libertate hari nahi duen bezanbat, iraun arazi ahal diazaiola. Ax 114 (V<br />

76; Añ GGero 90 iraunerazo al leiola). Eztü [Elizak] hortan egiten Aingüriak heltüren zena, aitzindanik erran<br />

zianaren behi irain erazitia baizik. Bp II 114. Batasunaren konserbatzeko eta iraunarazteko. ES 166. Baldin<br />

ezpaledi gal osasuna ta gastatu naturaleza exzesoes gastezutuan, baleike iraun-arazi yago ere. (165). LE-Ir.<br />

Mantenitu edo iraun erazitzea animako bizitzari. Mg CC 217. Nola baña iraun-erazitzen du Sakramentu onek<br />

animaren bizitza? Ib. 218. Urteak dira [...] iraun-erazten diozula adiskidetasun anima galgarri orri. AA III 599.<br />

Gure Apostolu Letra oiek beti iraun erazi dizaiotela oroipen oni. Ur BulaG 558. On andi hura guzia<br />

iraunazitzeko. Aran SIgn 106. Eliza-bestek irauten zuten Otabako aste osoa, eta oraino ere hiru egunetaraino<br />

iraunarazten diogutelarik, gauzak naski orduan bezalatsu dohazi. Zby RIEV 1908, 83. Nerearen eta zurearen<br />

berezitasuna iraun-eraztean. JBDei 1919, 227. Gauza guzion gañetik dagoan Jauna, guztioi iraun azten diena.<br />

Inza Azalp 33. Alperrik dabil areriyo ori [...] / Iraun-azoten edur-ixotzai. Enb 52. Ganeko autsari bero iraunazo.<br />

Otx 68. Galtzeko zorian agertzen ziran makiñabat erri kanta azaldu ditu, iraunazi ditu. J. Artetxe Y 1933,<br />

324. Ango toki askoren euskal-izenetan iraunerazi zion bere kutsuari. JMG ELG 95. Bakotxaren jabetzeari eutsi<br />

ta iraunazo egin bear ei-yako. Eguzk GizAuz 74. Peseta iraun-arazten, ortan dek ba mutila! NEtx Nola 22.<br />

Yoaten dun illobiraño, garrari irauneraztera. Or QA 114. Maitasun gunak amar urteko epean iraun erazi zion<br />

[eztialdiari]. Etxde JJ 162. Garbi ta sendo [parajea] iraunaztea. Basarri 68. [Arkitak] gorarik eta garaile<br />

iraunerazi zuen bere erriaren ospea. Zait Plat 14. Orrelako erriek gaur arte iraun izan dute, [...], eta<br />

pentsatzekoa da Jainkoak iraun arazi dituala. Vill Jaink 16. Okerreri ugari gorderik edo erdi-isilik iraunerazoak<br />

izan arren. Erkiag BatB 65. Buruan soillik euki zitulako ta paperean iraunarazi etzitulako galdu ziran.<br />

Gazt MusIx 168. Urruzunoren Ipuinak zaletasun bizia sortu eta iraunerazi zuten euskaldun askoren gogoan.<br />

MEIG IV 133. Norbaitek edo zerbaitek iraun erazi dio hizkuntzari. MEIG IX 62.<br />

- IRAUNARAZI-NAHI. Deseo de conservar, mantener. � Len, orain eta gero erabat berdin iraunerazi-naia,<br />

galgarri gerta diteke. Zait Plat 33.<br />

iraunarazle. � (El) que hacer durar, mantener, conservar. v. irauntzaile. � Mundu hunek ez du nihor, /<br />

Jaungoikoaz bertzerik, / ez hastetik egilerik, / ez iraunarazlerik. Zby RIEV 1908, 203 (v. tbn. en contexto similar<br />

iraunarazlerik en Arb Igand 147).<br />

iraun-asmo. � Voluntad de resistir. � Xalbaten iraun-asmoa kordokatzen asia zen dagoneko. Etxde JJ 201.<br />

iraunatu. v. irainatu.<br />

iraun-behar. �1. (Lo) que ha de durar. � Eliza betikoa da ta munduak dirauen arteraño iraun-beharra. Ub<br />

217. �2. Incolumidad. � Nintzana banuan orduan ere; bizi nintzan; sumatzen nuan nere iraun-bearra.<br />

"Sentiebam meamque incolumitatem". Or Aitork 35.<br />

iraunbide. � Firmeza, solidez. � Bazkun euskozaletarik zabalena ta iraunbidez sendoena dalako. Ldi IL 97.<br />

iraunde (<strong>Lar</strong>, H). � "Estabilidad" <strong>Lar</strong>.<br />

iraundu. v. iraun; 1 iraindu.<br />

iraundura. "Stabilité" T-L (s.v. consistance).<br />

� iraune. "Iraune, durée, persévérance" Dv, que cita EE 1880, 277: Eurakaz egoteko / Beti iraunian. Iraune,<br />

como palabra independiente, no se documenta en ninguna parte; sí es frecuente beti-iraun 'eternidad' (v.<br />

betiraun) y mucho menos beti-iraune 'eternidad' (v. betiraune).<br />

irauneko. � Resistente, de mucho aguante. � Giarra ta kiriotsua, ta iraunekoa ere bazala lanean. TAg Uzt 47.<br />

iraunezin. �1. Inconstancia. � Zala irauneziñagatik, zala zerekin joan etzeuketelako, etzioten santuari Franziara<br />

jarraitu. 'Inconstancia'. Aran SIgn 72. �2. "Iraun eziñeko miñak, los dolores insoportables" Iz ArOñ 135.<br />

iraungai. � Duradero. � Dongiaren egipena, iraungatxa; zinddotasuna oi daunak, sari iraungaia artuko dau<br />

(1897). AG 1490.<br />

iraungaitz, iraungatx. � Efímero. v. ej. s.v. iraungai.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

629

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

iraungarri. �1. (Sust.). (Lo) que hace durar, mantenerse; medio para perseverar. � Zenbat gaitzagoa da<br />

onelako biotzak ongi prestatzea damu andi bat iristeko Jangoikoagandik, ta artzea iraungarri egoki ta bear<br />

bezalakoak. Mg CC 173 (v. tbn. CO 255). Iraungarriak, iraun-erazoteko lora onei iños igartu ta ezaindu baga.<br />

Añ LoraS 156. �2. (Añ, Dv), iraugarri (L, BN, S ap. Lh, que cita a H, pero no se encuentra). (Adj.). Duradero.<br />

"Estable" Añ. "Permanent" Dv. "Interminable. Bide iraungarria (Saint-Jayme ms.)" DRA. Cf. betiraungarri. �<br />

Artuko dau bizitza barri iraungarri bat. Mg CO 219. Jator bizi izandako aldiuneak dira iraungarri, auetan<br />

erdiets al izaten duelako norberak bere gizabetearen neurri doia. Gazt MusIx 59. v. tbn. Zait Plat 33. �3.<br />

Soportable. � Aita etxean zanean soilki egiten zitzaion iraungarri Alostorrean zeraman bizi zorikabea. Etxde<br />

AlosT 32.<br />

iraungi (AN, L; <strong>Lar</strong>, Ht VocGr, Añ (AN), H), iraungitu (Dv). � Tr. Documentado en la tradición bajo-navarra y<br />

labortana ya desde Dechepare. Su uso disminuye progresivamente a partir del s. XVIII. En el s. XX sólo<br />

recogemos un ej. al Norte en J. Etchepare, que explica su significado. Emplean también iraungi algunos autores<br />

meridionales del s. XX. La forma iraungitu no parece muy extendida (v. infra). En DFrec hay 2 ejs. de iraungi.<br />

�1. Apagar, extinguir. v. itzali. � [Amorioak] suiak bano gaizkiago erra diro gizona; / itxasoak ez iraungi<br />

eratxeki dadina. E 141. Gehennara ioan adin, behin-ere iraungiten ezten sura. Lç Mc 9, 43 (He iraungituko).<br />

Iraungazu ene baithan pizten den su gaixtoa. Mat 185. Su ttipia, kandela-argia, haize gutik iraungitzen du. Ax<br />

463 (V 301). Burdin gorrituaren iraungitzeko. JE Bur 58.<br />

v. tbn. EZ Man I 88. Harb 382. SP Imit IV 16, 3. Arg DevB 43. Gç 30. He Gudu 111. Brtc 156. JesBih 474.<br />

Monho 122. Dh 148. Erkiag BatB 109. Iraungitu: Hb Egia 62. TB Mt 12, 20.<br />

� "Iraungi du alkabuz utzaldia, aurthiki" Saug Voc (J. Urquijo, editor del texto, reconocía desconocer el sentido<br />

de la frase).<br />

�2. (H). Quitar, eliminar, borrar, abolir. � Ezdeus bilhatu da fedea, eta iraungi da promesa. "La promesse<br />

abolie". Lç Rom 4, 14. Eta eztiát haren izena iraungiren bizitzeko liburutik. "N'effacerai point". Lç Apoc 3, 5.<br />

Egizu gogoeta ea zorrik edo bertzeren onik, gaizki eramanik, baduzunz: eta hek obligazinozkoak baitira, [...]<br />

paga itzatzu, iraungitzatzu. Ax 249 (V 167). Iraungi itzatzu ene bekhatuak. Harb 332. Jauna, zato nere gaitz<br />

guzien iraungitzera. Dv LEd 17.<br />

� "Vencer" <strong>Lar</strong>, Añ. Cf. iraungitzaile (3).<br />

�3. (L, BN ap. A; H), iraungitu (VocBN). (Usos trans. e intrans.). Apaciguar, calmar, sofocar, extinguir;<br />

consumir, gastar, expirar (un plazo); debilitar, marchitar, morir. "Olioa akhitzen zaion argi bat bezala, iraungi<br />

da" H. � Gaitzerizkoak eta etsaitasunak iraungirik. Mat 160. Gerla bat iraungi ustean, bertze handiago bat<br />

piztuko zutela. Ax 30 (V 18). Nahikunde hek neguko loreak dira, [...] ihartzen eta iraungitzen direnak. Ib. 211<br />

(V 141). Haserreduraren iraungitzeko. SP Phil 234. Galdu eta iraungi izan zen lehenagoko hitzkuntza. ES 401.<br />

Lege sainduaren hedarazteko eta heresien iraungitzeko. Ib. 122. Eta horiek gure fedea iraungitzen, ezperen<br />

hagitz flakatzen dute. Dh 125. Hilen naiz; [...]. Nere begiak iraungiak; nere aurpegia guzia desegina, horitua.<br />

Ib. 119. Egarriaren iraungitzea. Jaur 143. Azkeneko hatsa emanez geroz, iraungi da ja azken ephea. Dv LEd 179<br />

(Cb Eg II 99 ia denborarik ezta). Hala iraungi baita / orduko bizia. Balad 233. Aita Paulin iraungituz zohakoten,<br />

eta azkenekotz lokharriaren lazatzea galdatu zuen. Prop 1911, 249 (ap. DRA). [Aldiak] gauza guztiak iretsi ta<br />

iraungitzen dituala-ta (Quijote IX). "Devorador y consumidor de todas las cosas". Anab RIEV 1928, 608.<br />

Azkenengo laukoak iraungi orduko, erabagiren bat gogartu dau Nikanor-ek. Erkiag BatB 171.<br />

v. tbn. EZ Man I 55. Harb 240. CatLav 414 (V 198). He Gudu 155. Mih 23. AR 194. CatLan 30. MarIl 7.<br />

Monho 144. Lap 47 (V 26). Arti Ipuin 47. Vill Jaink 144. Lasa Poem 96. Iraungitu: Ch III 58, 5. Lg I 230. Zait<br />

Sof 184. Txill Let 41.<br />

�4. (L-côte ap. A; Dv), iraungitu, irungi. (Part. en función de adj.). "Faible, épuisé, débile" Dv, que cita el ej.<br />

de JesBih. "Débil, agotado de fuerzas. Iraungia (L-côte), demacrada (cara)" A. � Ala gure zure alderako<br />

amodioa iraungia beita. JesBih 190. Ospetsu da bizturen, iraungi da ehorzten, indartsu da bizturen. Dv 1 Cor<br />

15, 43. Arthaldeak bazka gabez iraungituak dabiltza. Prop 1906, 166. Gau eskerge bat baizik ez, ez beltz ez<br />

izarniatua, baina irungia eta uger-kolore. Mde HaurB 82.<br />

- EZIN IRAUNGI (H). Inextinguible. � [Deabruek] berekin ekharri zuten su ezin iraungia. EZ Man I 92.<br />

- EZIN IRAUNGIZKO (Dv). Inextinguible. � Ezin iraungizko karitatearen suaz erretzen dire. SP Imit III 58, 5.<br />

Goatea ifernura, ezin iraungizko sura. "In ignem inextingibilem". Dv Mc 9, 42 (Lç iraungiten ezten sura).<br />

iraungialdi. "Moment de faiblesse et d'épuisement" Dv.<br />

iraungiarazi (Dv). � Hacer extinguir. "Faire éteindre, débiliter" Dv. � [Erromatarrak] entseiatzen ziren bere<br />

hitzkuntza Latinaren sar-araztera, [...] eta bide hunetaz iraungiarazten zituzten kausitzen zituztenak. ES 108.<br />

iraungidura (Dv, T-L). � Apagamiento, falta de brillo; agotamiento, debilidad. "Épuisement, langueur, extrême<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

630

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

débilité, inanition" Dv. "Dépérissement" T-L. � Nere begien iraungiduran ikusten dute, berehala hil behar<br />

dudala. Dv LEd 165 (Cb Eg II 91 illuntasunean). Haren ondokuek iraungidurarik gabe segitu dute nausiaren<br />

urratsa. Atheka 29.<br />

iraungigarri. "Débilitant, épuisant" Dv.<br />

iraungikizun. "1. qu'il faut éteindre, consumer. [...] 2. qu'il doit s'éteindre, se consumer, disparaître, mourir" H.<br />

iraungikor (Dv, H). � "Sujet à s'épuiser, s'évanouir, disparaître; périssable" Dv.<br />

iraungikortasun. "Disposition naturelle à la débilitation, à l'épuisement" Dv. "Qualité d'une chose qui est de<br />

nature à s'éteindre, à se consumer avec facilité" H.<br />

iraungile. �1. "Aguatocha, grande jeringa para apagar el fuego, iraungillea" <strong>Lar</strong>. �2. "Vencedor" <strong>Lar</strong>. �<br />

Munduaren iraungilleak (los vencedores del mundo) deitzen diran arrotzar orien armak! Arr EE 1882c, 551.<br />

�3. Bombero. � Erriko su-iraungilleen nagusi zan, bonberuen buru. Erkiag BatB 10. Eldu ziren enparauko<br />

iraungilleak bere. Iru mangera ta eskillara luze bi ekarrezan. Ib. 11.<br />

iraungitu. v. iraungi.<br />

iraungituri. � Tradición. � Eztu esaten iraungituri edo tradizioak agertu izan zitzaionaren eta berri on au<br />

eman izan zuanaren izenik. RArt EE 1887a, 424.<br />

iraungitzaile (Dv, H (-alle)). � (El) que extingue, apaga. "Ura da suaren iraungitzailerik hoberena" Dv. �<br />

Etzara zu ere zeure aitzinekoen giristinotasunaren gibelatzaile izatu. Bada ez eta ohorearen iraungitzaille ere.<br />

Ax 8 (V 4).<br />

iraungitze. "L'action d'éteindre, en tous les sens" H.<br />

iraungitzeko. "1. éteignoir. Il s'emploie ordinairement avec accompagnement de argi 'lumière'. Argi<br />

iraungitzekoa. 2. en général, tout ce qui sert à éteindre" H.<br />

iraun-gogo. � Ganas de resistir, aguantar. � Tentaketaren erasorik gogorrenean, oraindik gelditzen zitzaion<br />

iraun gogo bat itzal zorian. Etxde JJ 207.<br />

1 iraunki (Lh, que cita TB). � Continuamente. � Izeba eta haurrak mozki eta iraunki eleketan ari ziren. Mde<br />

Pr 83.<br />

2 iraunki. � Substancia. � Aski argi mintzo zan Aristotel iraunkietaz eta ioan-etorkietaz. Dirauken gauza bat,<br />

esaterako gizona. "De substantiis". Or Aitork 97.<br />

iraunkiro (G ap. A; <strong>Lar</strong>, Dv (G)). � Continuamente, con constancia. "Establemente" <strong>Lar</strong>. � Arretaz, apal, uste<br />

osoz eta iraunkiro, egin bear da otoitza. KIkG 31. Iainkoaz iraunkiro oroitzera. Or QA 137.<br />

iraunkoi (<strong>Lar</strong>, H). � "Estable", "duradero" <strong>Lar</strong>.<br />

iraunkor (gral.; SP, <strong>Lar</strong>, Añ, Dv, H), iraukor (L, BN, S). Ref.: A; Lh; Asp Leiz2; Iz ArOñ; Etxba Eib. �<br />

Duradero, constante, firme. "Perpetuo", "permanente" <strong>Lar</strong> y Añ. "Stable, durable, persévérant" Lh. � Tr. De uso<br />

frecuente desde el s. XVII. No se documenta en la tradición suletina. En DFrec hay 45 ejs., meridionales. �<br />

Pazienzia behar bezain iraunkor bat erreparti diazadazun. Harb 248. Zer egin behar da erresolüzione hun hunen<br />

borthitz eta iraunkor egiteko? CatLan 147. Zegaitik deituten jako [grazia] iraunkorra edo abituala? CrIc 123.<br />

Adiskidetasun iraunkor baten zimendurik sendoena. Dh 246. Emakume guzietatik leialena eta iraunkorrena.<br />

<strong>Lar</strong>d 460. Aro ona ez da iraunkor, eta ez da nihoren begira egoten. Dv Lab 24. Betirako dan gauz bat bazkun<br />

iraunkor batzuen eskuetan uztea asmaturik geunden. Ldi IL 147. Eurenez iraunkor diran gauzen jaun eta jabe<br />

izateko eskubidea. Eguzk GizAuz 93. Zipresen zura dezu iraunkorrenetakoa. Munita 90. <strong>Euskal</strong>kiak, edonongo<br />

dialektuak bezalaxe, uste baino iraunkorragoak baitira. MEIG VIII 107.<br />

v. tbn. ES 99. Añ MisE 110. Mg CO 222. <strong>Izt</strong> C 145. Gy 105. Ur Ex 31, 17. Hb Egia 61. Aran SIgn 75. Arb Igand<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

631

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

17. HU Aurp 158. Prop 1889, 218. Ag AL 130. A Ezale 1897, 361b. Itz Azald 197. Echta Jos 139. Tolosa EEs<br />

1913, 207. Ayerb EEs 1915, 294. Kk Ab I 58. JBDei 1919, 162. ArgiDL 125. Ox 73. JE Ber 100. Aitzol in Laux<br />

BBa IV. Lab Y 1933, 255. J. Artetxe Y 1933, 323. ABar Goi 26. TAg Uzt 310. Mde Pr 144. Or Aitork 356. Etxde<br />

JJ 208. Txill Let 101. Arti MaldanB 207. Zait Plat 34. Onaind in Gazt MusIx 147. Ardoy SFran 12. BEnb NereA<br />

188. Lf ELit 215. Iraukor: Echve Imit 22. Zink Crit 58. MIH 350.<br />

� Sapore iraunkordun igali zoriontsuak (limoiak). Ibiñ Virgil 85.<br />

iraunkorgune. � "Longanimitas, bihotz handitasun, pairakortasun" He voc. � Aitzitik izpirituaren fruituak<br />

ditezke karitatea, [...] iraunkorgunea, mansotasuna, fedea [...]. He Gal 5, 22 (TB leialtasuna, Dv<br />

luzakortasuna).<br />

iraunkorki. "D'une manière durable" Dv � A.<br />

iraunkorkiro. � Constantemente. � Arretaz, apal, uste osoz, iraunkorkiro egin bear da otoitza. Inza Azalp 125.<br />

iraunkortasun (Dv, H). � Cualidad de ser duradero; perseverancia; continuidad, firmeza. � Indazu behar den<br />

iraunkortasuna ihardokitzeko. Dv Imit 178 (ap. DRA). Iraunkortasun edo perseberanziak. A Ezale 1899, 127b.<br />

Olerkariaren izan iraunkortasunak bertso guzietan itxaropen sendoaren aztarna uzten du. Aitzol in Ldi UO 6.<br />

Aho literatura, [...] berez da izkribuzkoak baino iraunkortasun gutxiago duena. MEIG IV 62. En DFrec hay 2<br />

ejs.<br />

iraunkortu (H), iraukortu (L, BN, S ap. Lh). � "Devenir durable; acquérir la qualité de pouvoir durer" H.<br />

"Devenir stable, durable" Lh.<br />

iraunlari. � Estable, permanente. � Ekautuak izan bear dutela iraunlariak edo autsiezkorrak beren iritziak<br />

gaitik. EConst 42.<br />

iraunpe. v. iraupe.<br />

iraunpendun. v. iraupendun.<br />

iraunsuge. v. herensuge.<br />

irauntasun (Añ), irautasun (L ap. Lh). � Constancia, persistencia. "Firmeza" Añ. � Eskatuten dogu irautasuna<br />

Jangoikoaren grazian ta adiskidetasunean. Añ MisE 52. [Saulek] Samuel profetaren bitartez eskatu eban bere<br />

erreinuko irauntasuna. Ib. 20.<br />

irauntiar. v. irautiar.<br />

irauntiarki. "D'une manière persévérante" Dv.<br />

irauntiartasun. "Persévérance" Dv.<br />

irauntsi. v. erauntsi; irentsi.<br />

irauntz. v. iruntz.<br />

irauntza (<strong>Lar</strong>, Añ, H). � "Perseverancia" <strong>Lar</strong>, Añ. � Zure donzeiltasunezko preskeniaren giterat aphain<br />

zaitezintzat Errosaliak bereak egineintuenekotzat, baldin Jainkoak irauntza ematen badio. Birjin 286.<br />

irauntzaile. � (El) que hace mantener, conservar. Cf. 2 iraule. v. iraunarazle. � Gauza guzien yaubea, zeru<br />

lurren egillea eta irauntzallea. Añ EL 2 117 (EL 1 109 gordetzallea). Egiyaren maisua da, [...] debozioaren<br />

irauntzallea, negarren sortzallea. Echve Imit 373.<br />

irauntzi. v. erantzi; erauntsi.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

632

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

iraunzale. � Fidelidad, perseverancia. � Emakume bat, indarretan, inos paltarik euki ez ebana. Iraun zalian,<br />

inos oinik atzera biurtu ez ebana. Zuzentasunian, [...]. fB Ic II 285. Erri zorijoneko oneek badira txito entzute<br />

andikuak [...] gerra-gintzaan, sendotasunian, iraunzalian, odol noblian. fB Ic I III.<br />

iraupe (SP, H), iraunpe. � Duración; constancia. v. iraupen. � Zeren irautez eta iraupez baita fin gabe eta<br />

infinitu. Ax 605 (V 388). Ordea nork erranen du zenbat balio duen orai hunek? Iraute, iraupe eta bitarte ttipi,<br />

aphur, labur hunek? Ib. 156 (V 104). Afekzioneak eztute iraupe luzerik. SP Imit III 39, 2. Nekerik gogorrena<br />

dala nork bere argaltasunaren, nagitasun eta iraunpe gitxiaren ezaguera. Ant JesBi 128.<br />

iraupen (gral.; SP, Ht VocGr 401, <strong>Lar</strong>, Añ, VocBN, Dv, H, VocB), iraipen (S), iraunpen (V-gip), ereipen. Ref.:<br />

A (iraipen, iraupen); Iz LinOñ 182, ArOñ (iraunpen); Elexp Berg. � Duración; resistencia, perseverancia,<br />

paciencia. "Constancia" <strong>Lar</strong>, Añ, VocB. v. iraute, iraupe. � Tr. Documentado abundantemente desde el s. XVII.<br />

En DFrec hay 46 ejs. de iraupen. � Onen resistenzia. [tít.] // Hala ere señaleko da onen iraupena / giristino<br />

zahar eta iudu itzuliena. EZ Man I 73. Eta nola bizitzen diren gauza guztiek baitute bere handitasunean eta<br />

ttipitasunean bere pontua eta neurria, hala dute iraupenean ere bere denbora. Ax 118 (V 78). Hekien loria<br />

iraupen gutitakoa izatu zela. ES 108. Gautza sortuai nork ematen die iraupena? CatOiq 532. Batez ere<br />

iraupenarekin eskatzen badegu. Gco I 405. Ifernietako phenen ereipenaz. UskLiB 99. Iraupen onean iraun<br />

dezala nere urrikiak. Dv LEd 6. Bere Eleizari betiko iraupena agindu zion. Inza Azalp 100. Iraupen apur bat<br />

izateko, elkarrenganako gaizki-esaka ta ixtillu aiek uzteko. Or SCruz 114. Eduki zazu bertutean iraupena. Xa<br />

Odol 274. Egiazko misterioa euskararen iraupena da. In MEIG VI 33.<br />

v. tbn. Ch III 58, 3. CatLav 205 (V 105). He Gudu 97. Lg II 263. Mg CC 173. CrIc 124. AA III 338. Dh 166.<br />

Echag 81. Chaho AztiB 7. MarIl 111. Jaur 104. <strong>Izt</strong> C 28. Ur MarIl 72. Gy 63. Hb Egia 89. Laph 133. CatS 11.<br />

AB AmaE 27. Arr May 17. Lap 342 (V 156). HU Aurp 221. Arb Igand 17. Azc PB 133. Itz Azald 182. CatJauf<br />

41. Kortazar Serm 411. Ag G 93. ArgiDL 71. Ox 68. JE Ber 78. Ir YKBiz 131. TAg Uzt 38. EA OlBe 81. Mde Pr<br />

328. NEtx Antz 137. Anab Poli 63. JEtchep 29. Vill Jaink 47. Erkiag BatB 39. BEnb NereA 140. Uzt Sas 86.<br />

Mattin 98.<br />

- IRAUPENEKO (H). Duradero, firme. "Iraupeneko sagarra, pomme qui se garde longtemps" H. Cf. Dv:<br />

"Laburrak dire biziaren iraupeneko egunak, courts sont les jours que dure la vie". � Ezta bestimendarikan, /<br />

iraupeneko denik. Arg DevB 62. Ezpaita iguzkiaren azpian deus iraupenekorik. Ch III 27, 4. [Iguzu] iraupeneko<br />

grazia hori. JesBih 454. Egoitza eder eta iraupeneko arras guti. JE Ber 11. Arnaria (frutua) iraupenekoa izan<br />

dedin. Ir YKBiz 455. v. tbn. Arbill III 27, 13. Jaur 187. Itz Azald 194. Ag G 343.<br />

- IRAUPENEZ (<strong>Lar</strong>, vEys � Lh). a) "Duraderamente" <strong>Lar</strong>. Cf. Arb Igand 17: Nausi iraupenez [...] eta [...]<br />

errextasunaz. � Adi, apal, uste osoz eta iraupenez otoitz-egin bear da. KIkV 47. b) Pacientemente, con<br />

resignación. � Arnari ederra ematen dute iraupenez (Lc 8, 15). "Fructum afferunt in patientia". Ir YKBiz 174<br />

(Dv jasankortasunaren bidez). Bitarte ua --ez dakit ogei egun ote ziran-- iraupenez neraman. "Fortiter<br />

tolerabantur". Or Aitork 214.<br />

- IRAUPEN-EZ (<strong>Lar</strong>, Añ, H). "Instabilidad, iraupeneza" <strong>Lar</strong>, Añ.<br />

- IRAUPENEZKO (Dv). Duradero, firme. � Deseiñu iraupenezkorik behiñ ere hartzen eztutenak. Ch III 32, 1.<br />

Gure deliberazione on guziak eziñ daitezke efetuzkoak, non ez dire fermuak eta iraupenezkoak. He Gudu 166.<br />

Hoin iraupenezko fidantzia etzaukeien fruiturik gabe. MarIl 97. Jaupenezko bizia egin. "Il faut faire vie qui dure:<br />

empêcher la dissipation". Hb GH 1929, 88. v. tbn. JesBih 34. Gy 40. Lap 240 (V 108).<br />

iraupendu. "Durar, hacerse constante" VocB.<br />

iraupendun, iraunpendun. � Constante; duradero. � Gizon ekingotuzaleak, biargiñak [...] sortizkoi erikikoak<br />

eta euroren eginduretan iraunpendunak. R. Murga EE 1895b, 492. Gure iduriko, aldiz, ezin ditake politikan sail<br />

funtsezko eta iraupendunik, ez badu karitatea sustengailu. Herr 16-4-1959, 1.<br />

iraupengabe (B ap. A; Dv, VocB). � "Iraupengabe ou iraupengabeko, bref, sans durée" Dv. "Inconstante"<br />

VocB, A.<br />

iraupengabeki. "Inconstantemente" VocB.<br />

iraupengabetasun (B ap. A; Dv, VocB). � "Absence de durée, de persévérance" Dv. "Inconstancia" VocB, A.<br />

iraupenki. � Permanentemente, constantemente. � Apezari [Arizmendiri] da, iraupenki izaitea<br />

teknikolariarentzat, izar gidari eta sustengu suhar bat. <strong>Lar</strong>z Othoizlari 1965, n.º 41, 11.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

633

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

iraupentsu (B ap. A; VocB (-nsu)), iraupetsu (AN ap. A; Dv). � "Prolongado, duradero" A. � � Bada zuén<br />

bekátua dá iraupétsu. "Pecatum vestrum manet". LE Io 9, 41. Infernuko penak dirade bortitzak ezin yagos, ta<br />

iraupetsuak betikos (324). LE-Ir. Luze iraupentsua da Medelen ezkutitza. A Ardi 51.<br />

iraupetsu. v. iraupentsu.<br />

iraupide. � "Iraupidea, duración" msOch 4. � Zazpi euskal erkien ezaugarri bereziak jaso ta iraupidean uztea.<br />

"Recoger y transmitir". Y 1933, 4.<br />

iraupus (Dv (S)), iraipus (S ap. A), iraitus (S ap. Lrq). � Duradero, firme. v. iraunkor. � Desirak, gaiza<br />

beraurtan gañen, ezpeitira iraipus. Mst III 39, 2. Mündü huntan eztüzü deüs iraipusik. Ip Hil 220.<br />

iraur. v. idaur.<br />

iraur-belar. � "Iraur-bedar, juncia, planta herbácea, vivaz, de la familia de las ciperáceas" A. � Ibaiak<br />

deramatzin iraurbelar-izpiak antzo. 'Touffes de souchet'. Or Mi 40. � Kale kareztatu berria... musker antzera<br />

dago oso, eltzunez ta iraur-belarrez yantzia. Amez Plat 47 (ap. DRA).<br />

iraurgai. v. ihaurgai.<br />

iraurgi. v. inaurkin.<br />

iraurka (V-ple-m ap. A), irurka (V-ple ap. A), idurka (V-ple ap. A). � "Horquilla de dos púas" A. "Irurka,<br />

horquijo, horquilla de madera, sus púas son muy largas" Ib. "Idurka, horquilla de labranza" Ib. v. iraurki.<br />

iraurkei. v. ihaurgai.<br />

iraurki. "(V-ger), horquilla" A. v. iraurka.<br />

iraurki, iraurkin. v. inaurkin.<br />

iraurkin. "(V-m, arc), horquilla para las eras" A. v. iraurka.<br />

iraurko (V-ple-m ap. A), irurku (V-arr ap. A). � "Iraurko, iraurku (V-ple-m), argadillo, devanadera que gira al<br />

rededor de un eje" A. "Arco en que se recoge el hilo de la madeja" Ib.<br />

iraurraldi. v. ihaurraldi.<br />

1 iraurri. � "(G-azp), cemento" A. � Arri eta iraurri, / beetik asi ta gora, / begitu ormari. Gand Elorri 56 (v.<br />

tbn. 57 y 58).<br />

2 iraurri. � Carácter, tendencia (?). � Gaztetandik zaildu itzatzu, adiñez xamur eta iraurriz malgu-errex diran<br />

bitartean. "Dum faciles animi iuvenum, dum mobilis aetas". Ibiñ Virgil 97 (¿acaso error del traductor por adiurri<br />

o similar?).<br />

iraurri. v. ihaurri.<br />

iraurrian. "Bildurrek iraurrin etorri nitzen: izu laborrian" Ayerb EEs 1915, 222.<br />

iraurtu. v. ihaurri (3).<br />

irausaldi (AN-larr), inausaldi (iñ- B). Ref.: A (iñausaldi); Asp Leiz; Izeta BHizt (iñausaldi). � "Epoca de celo<br />

de la marrana" A. "Duración del estado de celo de la marrana" Asp Leiz 333.<br />

irau<strong>sg</strong>arri. � "Démontable" T-L. � Tresna irau<strong>sg</strong>arri bat asmatu zuen hortarakotz eta haren zatiak beti<br />

berarekin baitzeduzkan [...]. Mde Pr 136.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

634

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

1 irausi (V-gip, G-to, AN, B; Aq 274), ihausi (BN-baig-arb, iausi Sal, R-vid; VocBN, Dv, H), inausi (Sal, R;<br />

Mdg 149, ZMoso 65), irusi (V-ger-arr-oroz-och-m), herausi (SP, A), erauxi (AN-olza), herusi (S; Foix ap. Lh),<br />

heusi (BN-lab), irasi (G-nav), iroxi (AN-olza), iraus (AN-ulz, L; H), inaus (B), ihaus (L-ain), herause (S; Foix<br />

ap. Lh), hurusi (S). Ref.: A (iraus, ihaus, ihausi, iau)si, iñaus, iñausi, irusi, erüsi, heusi, hurusi); Lh (herause,<br />

herüsi); Lrq (herüsi); Iz Ulz (iraus), Als (irasi), To, UrrAnz, ArOñ (irusi); Izeta BHizt (iñaus). � En celo (ref. a<br />

la cerda). "Iñausi (Sal), îñausi (R), celo de la marrana y jabalina" A. "Irausi jarri da, iraustu da, ha entrado en<br />

celo (la cerda)" Iz To. "Iraus etxugu sumetzen" Iz Ulz. "Iñaus (irausi: celo de la marrana). Urdama iañus, eta<br />

horren iñausaldien kasu" Izeta BHizt. Harriet, en la primera acepción del artículo herauxa ("1. verrat [...]. 2. porc<br />

femelle qui est en chaleur"), recoge varias formas (herauxa, herautxa, heraus, herusia, herautsa, irausa), que<br />

podrían pertenecer también a su segunda acepción. v. eresu. � 'Irausi dago' esatea aski da azienda beltzetakoa<br />

dala jakiteko. <strong>Izt</strong> C 168. Nere etxian beia susa da, / txerria berriz irausi. Noe 130.<br />

- IHAUXI. "Dim. de ihausi" H.<br />

2 irausi. "Talua irausi, volver la torta en la pala de hierro para que se le queme la corteza (se le forme) por las<br />

dos caras (V-gip)" Iz UrrAnz.<br />

irauska. "Iñauska, (B), estar en celo (la marrana)" A.<br />

irauski. v. eradoski.<br />

iraustarbi. v. irustarbi.<br />

iraustu (G-to, AN-larr), irostu (V-ple), ihausitu (BN; Dv), ihaunstu (Lecl). Ref.: A (ihausitu); A Apend<br />

(irostu); Asp Leiz; Iz To (irausi). � "Se mettre en chaleur, en parlant de la race porcine" Dv. "Ponerse en celo la<br />

marrana" A. "Txerria iraustu da" Asp Leiz 333. "Irausi jarri da, iraustu da, ha entrado en celo (la cerda)" Iz To.<br />

irautarri. "Adamas, diamánta, [...] irauthárria" Urt I 133.<br />

irautasun. v. irauntasun.<br />

iraute (gral.; SP, Urt I 543, <strong>Lar</strong>, Añ, Dv, H), iraite (S; Gèze, Dv, H), irauntze (V-gip). Ref.: A (iraite, iraute);<br />

Etxba Eib (irauntze). � Duración; perseverancia, paciencia; acción de mantener(se), permanecer. "Behar den<br />

sosegurik eztuenak, iráuterik eztu" Urt I 543. "Dura, duración" <strong>Lar</strong>, Añ. "Permanencia" Añ. Cf. betiraute. �<br />

Ungi egitezko irauterekin gloria eta ohore eta inmortalitate bilhatzen dutenei. "Avec patience à bien faire". Lç<br />

Rom 2, 7. Zeren irautez eta iraupez baita fin gabe eta infinitu. Ax 605 (V 388). Edertarzuna, iraute gutitako<br />

onharzuna. O Pr 572. Bizitzearen irautea anitz dagokio paldoari emaniko zuzenbideari ere. Mde Pr 80. Elezati<br />

onek bi iraute ditu bakar laburraren aldean. "Duplum temporis habet haec syllaba". Or Aitork 326. Zer da<br />

edertasuna? --Iraute gabeko ontasuna. Herr 2-1-1958, 4. Biziak eztu esan nai irautea edo ez iltzea. Vill Jaink<br />

117. Hil ondoko irautea ala ezereza. MEIG I 197.<br />

v. tbn. SP Phil 51. Cb Eg III 215. Añ LoraS 21. AB AmaE 391. HU Aurp 134. FIr 157. EA Y 1933, 180. EA<br />

OlBe 22. JAIraz Bizia 100. Or QA 120. Erkiag Arran 88. Iraite: CatS 65.<br />

- BETIKO IRAUTE. v. beti.<br />

- IRAUTE-JAN. Ración de mantenimiento. � Ganadu bakoitzak egunean bear duan janaria, bear bezela<br />

jakiteko, bi razio klase ezagutzen dira: iraute-jana edo razioa, eta emate-jana. M. Oñatibia Baserria 88 (ap.<br />

DRA).<br />

- IRAUTEKO (c. <strong>sg</strong>. A; Lecl, Dv), IRAUTEZKO. Duradero, firme. "Constant, durable" Lecl. "Destiné à durer.<br />

Uri hau ez da irautekoa, cette pluie ne durera pas" Dv. � Borondate fermu eta irauteko bat. He Gudu 63s. Izan<br />

behar da desirkunde egiazko bat, irautezko bat. JBA Debozioa 26 (ap. DRA).<br />

- IRAUTE-ON. Perseverancia. � Beren betealdiya ta silluba bezela iraute-onarekin egotzi ta emanaz.<br />

'Echándoles el sello y complemento que tienen, que es la perseverancia'. Aran SIgn 14.<br />

- IRAUTETAKO. Duradero. � [Baptismoa] gure bizi guzira eta hilera heltzen dela, siñadura eta zigulu<br />

irautetako bat dugunzát. Lç Ins G 7r.<br />

iraute. v. inaute.<br />

irauterazi. v. iraunarazi.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

635

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

irauti (<strong>Lar</strong>, Añ, H). � "Perseverante" <strong>Lar</strong>, Añ.<br />

irautiar (H), irauntiar (Dv). � Firme, duradero. "Urriki irauntiarra (He), le repentir constant" Dv. � Amodio<br />

fermu eta irautiar batez. He Phil 525 (SP 518 fermu eta finko). Indartsuago, sendoago eta irautiarrago behar du<br />

izan samurtadezko denboretan baiño. Ib. 499. Zaude sendo eta irauntiar. Dv Imit 185 (ap. DRA).<br />

irautiri. v. inauteri.<br />

irautsi. v. eraitsi; erauntsi.<br />

irautzi. v. eraitsi; erauzi.<br />

1 irauzi (G-to ap. A), irazi (V-ple-arr-oroz ap. A). � "Levantar tierra con layas" A. � Lurra koloka ibilltzen da,<br />

edo kordokatzen ta banbaleatzen da irauzirik. Kortazar Serm 7.<br />

2 irauzi. "(V-arr, G-azp), lavar, p.ej. una jarra" A. v. irakurtzi.<br />

irauzi. v. erauzi; irabazi.<br />

irauzkatu. v. ihauskatu.<br />

irauztu. v. erauzi.<br />

iraxeki. v. 1 irazeki.<br />

iraxi. v. 1 iraitzi.<br />

iraxkitu. "Acomodar" Dgs-<strong>Lar</strong> 2.<br />

iraxkor (AN-5vill ap. A; T-L). � Bardana (planta).<br />

iraxtura. v. erastura.<br />

iraza. "Grande, violente colère" H.<br />

irazagugarri. v. erazagugarri.<br />

irazagutu. v. erazagutu.<br />

irazain (irha- SP � Dv, H y A). � "Gardebois, oianzaina" SP. "Garde forestier" Dv.<br />

irazaki. � Criatura, lo creado. � Ta zelako atsekabea bere amarena, [...] edozelako irazakijak (kriaturak) be<br />

negar-eragiterañoko eran bere Semea ikustez. Eleiz GDBidea 25. Berez eziña dana, irazakiarentzat da eziña,<br />

Urtzirentzat ez. Zink Crit 18. Bildur bage besarkatu ta laztandu legikez, beraz, Jaunak bere eskuz sortutako<br />

irazakiak. Ibarg Geroko 34.<br />

irazaki. v. 1 irazeki.<br />

irazale, irazaile. � Creador. � Kreadorea edo irazalea. Inza Azalp 35. Zeru-lurren irazaille. Or Aitork 237 (386<br />

irazale). v. tbn. Eguzk GizAuz 180. Zink Crit 33. Ibarg Geroko 33 (ap. DRA).<br />

irazan. Neol. creado por AG, como factitivo de izan. � Crear. � Gaudija Jaungoikuak irazan ebanetik (1896).<br />

AG 984. Jaungoikoa dala bai dakit, irazandako ludian nere begitara agertzen delako. EgutTo 25-4-1918 (ap.<br />

DRA). Sortu edo irazan (crear) nahi degun izkera bakunduan. Eusk 1919-20 (II), 32. Jaungoikuak [...] abere<br />

gustijak irazan yuazanian. Otx 120. Marx-ek eta onen jarraitzalleak asmau ta irazan dabezan enderritarteko<br />

bazpatzok (internazionalok). Eguzk GizAuz 67. Lenengo burnibidea [...] irazan zuten. Etxde JJ 63n. Izamen<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 636<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

irazanaren mugak igaro ta arimak [...] donokiraiño iritxiko dira. Onaind in Gazt MusIx 157.<br />

v. tbn. Euzkadi 1914, 36 (ap. NeolAG). Zink Crit 75. Elizdo EEs 1928, 6. Ol Gen 1, 1. Mde Pr 284. Or Aitork<br />

360. Lf in Zait Plat XXIII.<br />

irazangai. � (Lo) creable. � Egi da, irazan ta eiteduna ez-ezen, irazangai ta eitegai oro Zuk egiña dala.<br />

"Quidquid creabile". Or Aitork 360.<br />

irazapen. � Creación. � Miren Deuna! Jaungoikuaren irazapenik mattiena bazara (1897). AG 1644.<br />

irazararazi. v. iratzarrarazi.<br />

irazarri. v. 1 erazarri; iratzarri.<br />

irazdura. "Raffinage" T-L.<br />

irazean. v. iraizean.<br />

1 irazeki (G; SP, <strong>Lar</strong>, Añ (G), Dv), irazaki (Volt 42, H, A (que cita a He)), erazeki (G-to, AN-gip; <strong>Lar</strong>), eratzeki<br />

(Sal), erazaki (G-goi), iratzagi (Urt Gram 384 � A), iraxeki, iraixeki (A, que cita a Lç), irizigi (V-m; A<br />

Apend), iriziki, eratxeki (L), eraxeki, eraxegi (Lcc), erexegin (V-arr; Añ), erakitxi (AN; Aq 1182), iratzi (AN),<br />

irazegin (G-goi-to), irazki (AN-5vill (Azkue añade: 'pronuncian más bien iraazki')), iatzain (G-nav). Ref.: A<br />

(erazaki, erazeki, eratzeki, erakitxi, erexegin, iratzi, irazegin, irazeki, irazki, irizigi); Iz Als (yazain). � Tr. Se<br />

documenta ya en el s. XIV en un texto navarro (eraizeten) y más tarde en vizcaíno (iraxegi en las Endechas por<br />

la muerte de Martín Báñez); en vizcaíno, aunque poco documentado, se encuentran al menos otras tres variantes:<br />

eraxegi (RS), erexegin (Añ LoraS 95) e iriziki (Mg CC 230 y VMg 15). Al Norte lo emplean Leiçarraga<br />

(eraxeki, iraixeki, iraxeki (Lc 12, 35)) y Pouvreau (irazeki). El resto de los ejemplos son guipuzcoanos. En el s.<br />

XX escasean los testimonios. Irazeki es con mucho la forma más extendida dentro del guipuzcoano, pero hay<br />

otras variantes documentadas: erazeki (Aguirre de Asteasu, Beovide...), erazaki (Cardaberaz (Eg II 162)), e<br />

irazaki (<strong>Lar</strong>ramendi (SAgust 9), Cardaberaz (tbn. irazki (sic) Eg III 305), Arana y Arrue (GB 3)).<br />

�1. Encender, arder, dar fuego, quemar; (sentido fig.) enardecer, arder. (Empleado sobre todo con aux. trans.).<br />

"Arder mucho, asko eraxeko [sic]" Lcc. "Soplavivo te lo doy, juego del palico encendido, atsi eta erazeki" <strong>Lar</strong>.<br />

"Irizigi (V-m), enardecer. Diruen diruak irizigita dagoz aurten mariñelak, este año los pescadores están<br />

satisfechísimos por la abundancia de dinero" A (A Apend dice "Es más bien 'envanecerse'"). Cf. Añ: "Incendio,<br />

erexeginaldia". v. izeki, piztu. � Liburuetan irakurten, argizagi eraizeten. (Oración popular navarra del s.<br />

XIV). TAV 2.2.15. Su xipito batek zein egurtze handia iraxekiten duen. Lç Iac 3, 5. Eztute iraixekiten kandelá.<br />

Lç Mt 5, 15. Ai nazazun guzia zure presenziaz irazeki, erre. SP Imit IV 16, 3. Irazakazu beraz zure zeloa eta<br />

egizu penitentzia. He Apoc 3, 19. Aragiaren lujuriako infernuko suak eta garrak irazakitzen dira. Cb Eg III 361.<br />

Burnia sutegian berotzen eta erazekitzen da. AA I 412. Erazeki zan biyaramoneko alboroto andiagua. CartAnd<br />

379. Gomorra, Adama eta Seboin-go erriak irazeki eta osotoro erre. <strong>Lar</strong>d 20. Irazeki zazu su aundi bat. Bv AsL<br />

217 (163 erazeki). Biotza su ontan dugun irazeki. Or Poem 538. Ospel legorrez / fobera haundi / bat nien /<br />

irakezi. Arti MaldanB 197.<br />

v. tbn. <strong>Lar</strong> Gram 391. Gco I 398. <strong>Izt</strong> C 440. MSIgn 355. PE 37. EE 1883a, 232. Zab Gabon 99. Arr May 139. A<br />

Ardi 51. KIkG 84. ArgiDL 103. Itzald II 133. Zait Plat 15. Erazeki: Ur BulaG 530. Eraxeki: A EY I 157.<br />

� erazeki, eraxegi. (Aux. trans. tripersonal). � Mizkeriak eraxegi deutso. "La abundancia de regalo lo<br />

ha encendido". RS 519. Erazekitzen diozu soroaren ertz batean lasto bati; onek besteari, besteak besteari. AA III<br />

562.<br />

� (Aux. intrans. bipersonal). � Nondik eta nola etziakiela batetan erazeki zitzaion etxeari alde guzietatik eta su<br />

eta garren artean ill ziran. AA I 573. Farragarrizko berri onekin Saul-i ezin geiagoraño irazeki zitzaion. <strong>Lar</strong>d<br />

168.<br />

� (Con su o similares). � Sualdi luzaroakoak mendiai irazekerik [sic], denpora askoan jariotu zuten errekak<br />

urre ta zillar naste. "Ardidos de luengo incendio de montes". <strong>Izt</strong> C 62. Au enzutean, irazeki zitzaion Irizar<br />

jaunari su ta gar. Ib. 164.<br />

�2. (SP), erasegi, eraziki, errexegin. (Part. en función de adj.). Encendido, ardiendo, ardiente. � Esku batean<br />

gezia, / bestean zuzi iraxegia. TAV 3.1.9. Kandela eraxekia. Lç Mc 4, tít. (v. tbn. Apoc 8, 10). Karidade au<br />

izandu zan aiñ irazeki, bero, santu ta andia, non [...]. <strong>Lar</strong> SAgust 13. Burnia sutegian baño irazakiago irtengo<br />

naz. Cb Eg II 39. Santu guztien suz ta garrezko gogo erasegiak. Cb CatV 92. Labe irazeki batera botarazi zituen.<br />

Ub 53. Zure amorioko su eraziki orrekin (Intza, 1801). ETZ 183. Gloriaren gurari errexegiña edo bizia. In Añ<br />

CS 6. Infernura, sufre erazekizko ainzira edo osin batera. AA III 476 (407 irazeki). Izerdi irazeki batek hartu<br />

zuen. Arr GB 87. Salbatzalleaganako amore irazakia. Aran SIgn 44 (15 irazeki).<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 637<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

v. tbn. Cap 141. SP Imit II 11, 4. <strong>Izt</strong> C 225. <strong>Lar</strong>d 23. Ant EE 1884b, 40. Bv AsL 185. ArgiDL 122. Itzald II 129.<br />

Or Mi 63. Mde Pr 183. Zait Plat 23. Onaind in Gazt MusIx 150. MEIG IX 132s (en colab. con NEtx). Erazeki:<br />

Ur BulaG 554. Erexegin: Añ EL 1 235. Irazaki: ETZ 194 (Aralar, 1833).<br />

� Ur irazekidun bonbilla motza. Ag G 324.<br />

�3. "Antorcha (He)" A. "Irazaki (L), flambeau" Lh.<br />

- IRAZEKIRIK. "Ardor, eraxegik egon" Lcc.<br />

� Etim. Causativo de izeki.<br />

2 irazeki. "(L-côte; Lf), aiguiser" Lh. v. iratzagi.<br />

irazekidura. Figura en SP, sin trad.<br />

irazekitasun, irazakitasun. � Ardor (sentido fig.). � Ain benetan eta ainbeste irazakitasunekin egiten zuan<br />

orazioa. Goen SIgn 67 (ap. DRA).<br />

irazekitze, eraxete. � "Encendimiento, eraxetea" Lcc.<br />

irazelai. "Irezelai, helechal. Baztanen irezelai ederrak" Izeta BHizt.<br />

irazgarri. �1. "Qui peut être ourdi, ourdissable" H. �2. "Que l'on peut, ou qui peut couler" H.<br />

1 irazi (V, B, L, BN-ciz-baig, R, S; SP (-si), <strong>Lar</strong>, Añ, VocBN, H, Dv), iratzi (V, S; Gèze), idazi, irai(t)si (AN; -<br />

tsi Aq 1134 (AN)), ireizi (BN; VocBN, Dv (BN)), irexi (AN-ulz). Ref.: (irazi, iratzi, iraisi, iraitsi, ireizi); Lrq; Iz<br />

Ulz (esnia); Elexp Berg. �1. Colar, filtrar; prensar; (fig.) seleccionar. "Présurer. Esne irasia, lait coulé" SP.<br />

"Tamiser" Gèze. "Esnia iréxi biagu, tenemos que colar la leche" Iz Ulz. v. 1 iragazi. � Gidari itsuák, eltzoa<br />

irazten duzue, eta kamelua iresten. "Coulez le moucheron". Lç Mt 23, 24 (He irazten, SalabBN irazteko; Dv<br />

iragazten). Zarrak sagastia ibini, gazteak irazi. "Cuela". RS 177 (Azkue transcribe iratzi, lo cual seguramente<br />

explica su "iratzi (V-arc), colar"). Gaxoto irabazia iratxoen da irazia. (Interpr?). "Lo mal ganado es de la<br />

fantasma exprimido". Ib. 301 (cf. quizá 5 irazi). Mats garau irazietatik ateretan dan ardaoagaz. Añ LoraS 55.<br />

Egosi denian, saltsa irazazu. ECocin 8 (tbn. 8 idazi). Zer nai dabe uts urdiñ argi iraztekoan / odeiok pillaturik<br />

asarrez gaur ala? (Interpr?). AB AmaE 431. Orratza bezain xuxen lerrokatzen dauzkitzu behar diren hitzak,<br />

iraziz, izartuz. JE Bur 159. Gure belarria [...] bahe baten antzeko agertzen zaizkigu [...]. Besterik da harrigarri:<br />

bahe horrek, dirudienez, zahia irazten duela sarritan eta irina gelditzen. MEIG VI 100.<br />

v. tbn. Mong 590. Ur y Dv Dial 107. Ibiñ Virgil 87. Iratzi: Ip Dial 107.<br />

� Urrin-emai onegaz elkarren gogora / iratzi bedi, maite, zorion guztia. EA (ap. DRA).<br />

�2. Atravesar, cruzar. � Iraziren dire mundu ederraren begiak, / iguzki, ilhargi eta berze argizagiak. EZ Man I<br />

77. El ed. apunta que estas líneas son un comentario de 'Coelum transibunt'. Harriet, por su parte, traduce: 'se<br />

videront, perdront leur clarté'.<br />

�3. (H), iratzi (V-arr-oroz-ger, L, R ap. A). "Filtro, colador" A. v. 5 irazki.<br />

2 irazi (S ap. A; SP, Urt, <strong>Lar</strong>, H), iraizi (Dv). �1. Arrancar, sacar. "Caecare, [...] begiak irazi, bistaz gabetu" Urt<br />

IV 5. "Iraizi behar da belhar gaiztoa" Dv. "Badut hagin bat iraiztekoa" Ib. (s.v. iraizteko). v. 2 iragazi. � Bi<br />

begiak irazi eta athera. Ax 348 (V 231). Etorriren da ordua, non arima hau irazia izanen baita gorphutz<br />

hunetarik. Dv LEd 154. v. tbn. He Mc 9, 46 (HeH iraizi). � "Iraitzi: [...]. 5.º (L), arracher. Hitz hori ezin iraitzi<br />

diot, je n'ai pu lui arracher cette parole" Lh. �2. (V-oroz-och-m, L, BN ap. A; SP, <strong>Lar</strong>, H), iratzi (S), irizi (V-plearr<br />

ap. A). "Apurar, reventar la postema" <strong>Lar</strong>. "Iratzi, sajar un divieso, ampolla, etc." A. � Handitsua irazten<br />

denean eta kanporat lehertzen. Ax 530 (V 341).<br />

3 irazi (V ap. A), iraazi. �1. Estricto, exigente, riguroso. � Beste batzuk, ain dira kondizinoe latzekuak,<br />

estubak, iraazijak eta sikubak, eze uste dabee olgeeta guztiak diriala txaarrak. fB Olg 16. �2. (V ap. A), iresi (V<br />

ap. A Apend), irezi, irizi (V-ple ap. A). "Gorputz irazia (V), cuerpo esbelto" A. "(Cara) enjuta" Ib. "Gizakume<br />

irezi bat (V-al?), un hombre esbelto" A EY III 284. v. 3 irazki. � Soiñ me, txairo ta irazia / loturik estuegi<br />

dakarrela gerria. AB (ap. DRA).<br />

4 irazi. � Fijar (los ojos). � Etsaiak idukiz hekien begiak / toki bat berera bethi iraziak, / haiñ zituen unharazi /<br />

[...] / bederazka erortzen non baitziren hasi. Gy 309. Ikusten duzu Andre-dena Maria, Jesus haurrarekin?<br />

Iku<strong>sg</strong>arri da; ez zautzu? Begiak iraziz ere, ezin deus ezagut bainezaken. Prop 1906, 129.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

638

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

5 irazi (V, L). Ref.: A; Lh. � Gastar. "Zelan irabazi, alan irazi" A. "Abîmer, dissiper. Erriaren ontasunak irazi,<br />

dissiper les biens de la commune" Lh. Cf. quizá RS 301 (s.v. 1 irazi). � [Orresbeste diru] zetan irazi bururatu<br />

eziñik. Otx 65. Etzeguneri diruten an irazirikoa ordeaztuaz, eskolea erosi egin oan. Akes Ipiñ 10. v. tbn. Erkiag<br />

BatB 125.<br />

6 irazi (V-ple-arr-oroz-gip, G-to, AN-5vill, B), irizi (V-arr-oroz). Ref.: A (irazi, irizi); Iz ArOñ. �1. "Urdir el<br />

lienzo en el telar" A. v. 1 irazki. �2. iresi. Urdimbre. � Neuk dauket, / iresijen sedia, / bilbien urria (V-ger).<br />

"Seda en la urdimbre, / oro en la trama". AEF 1921, 70.<br />

- IRAZIAN. "Irizian, urdiendo" A.<br />

7 irazi. "(V-och), laminar, adelgazar el hierro" A.<br />

8 irazi. "(V-gip; FSeg), extenuarse" A.<br />

irazi. v. 1 irauzi.<br />

iraziontzi (V-ple), iraztontzi (V-arr-oroz-m-gip). Ref.: A (iraziontzi, iraztontzi); EEs 1930, 10; Elexp Berg<br />

(iraztontzi). � "1.º colador. 2.º espumadera" A. "Esnea irazteko ontzia. Metalezkoa izaten da" Elexp Berg.<br />

irazitu (V-ger ap. A), iristu (V-arr ap. A), ireztu (V-arr ap. A EY), irestu (A Apend). � "Adelgazarse, mejorando<br />

de aspecto" A. "Iristu, enflaquecer, quedarse chupado" Ib. "Ireztu, ponerse esbelto (V-arr)" A EY III 284. v.<br />

irazkitu.<br />

irazka. A Apend da irazka (R-uzt) como sinónimo de iratzeketa (q.v.).<br />

1 irazkai (G ap. A; <strong>Lar</strong>, H), irazgai (H). �1. "Trama" <strong>Lar</strong>. "Cadillos, hilos primeros de la urdimbre, irazkaiak"<br />

Ib. "2.º (G; Ur), trama de lienzo. 3.º (G), grandes ovillos" A. � Ari irazkian edo irazkaian. Ur Lev 13, 48. �2.<br />

"Trama, artificio engañoso" <strong>Lar</strong>. v. 1 irazki (3). �3. "Ourdissoir" H.<br />

2 irazkai (Sal ap. A; <strong>Lar</strong>, H), irazgai (H), irazkei (S ap. Lrq; H (BN, S)). �1. Filtro. �2. Filtro, bebedizo. �<br />

Atso zar nazkagarri ark [...] bere ontzitik iretsiazi bide ditio irazkai ta zital. Or Mi 115.<br />

irazkarri. "1.º (AN?), fósforo, cerilla. 2.º (V-arr), caña para encender velas" A. Cf. irazeki.<br />

irazkegi. "(Sal, R-uzt), taller de tejedor" A. Cf. irazkidegi.<br />

irazkera. v. idazkera.<br />

irazketa. "Arranque" <strong>Lar</strong>. Cf. 2 irazi.<br />

1 irazki (L-sar, BN, S, R ap. A; O-SP 229 (-tzea), <strong>Lar</strong>, Lecl (-tzea), VocBN, H), irazkitu (Sal, S, R ap. A; -sk-<br />

SP, Dv, H), irezki (V-m ap. A). �1. (Vb.). Urdir (la trama). "Haria iraskitzea, tendre le fil pour tisser" O-SP<br />

229. "Urdir, aria irazki" <strong>Lar</strong> (tbn. s.v. tramar). "Ezta aski iraskitzea, behar da bilbatu, il ne suffit pas d'ourdir, il<br />

faut tramer" H. AxN explica (215 (sic, en lugar de ehaiten)), por irazkitzen � Eungilleak oialen zutazearra<br />

ederto baten iraskiten dauan antzera. Erkiag BatB 184. --O Pello, Pello, / harilkatu diat eta / jinen niza<br />

oherat? / --[...] Irazki zan eta gero, gero bai. Canc. pop. (ap. DRA).<br />

�2. (V-m, G, B, BN, S ap. A; <strong>Lar</strong>, VocBN, Dv). (Sust.). Trama, estambre (sentidos prop. y fig.). "Chîne d'une<br />

étoffe" Dv. "4.º (V-m, B), trama del lienzo. 5.º (G; Ur), estambre" A. "Ez ari ez irazki, ni fu ni fa" A EY III 292.<br />

� Segiozie [kateximari] besta saintietan gañen eginen dütüzien predikü goren irazkiari bezala. Bp II 5. Ari<br />

irazkian edo irazkaian. Ur Lev 13, 48. Ehaile trebearen eskuetan irazkia eta bilba elkharrekin trebeskatzen<br />

baitire. Arb Igand 15. Ez hari, ez irazki (BN). Lander Eusk 1925 (IV), 43. [Ikuskarri] aren irazki meia lañoa<br />

antzo urtu zen. 'Sa trame'. Or Mi 120. Platonen idaztien irazki ta bilbean. Zait Plat 29. Irazki nahasia eta urratua<br />

ehun ederragoren baten gai bihur daiteke. MIH 51. v. tbn. A Ardi 141. � "(Hb), bobine" Lh. "Iroski (Matazura),<br />

ardatzako ariaz matatsa egiteko tresna" Urkia EEs 1930, 25. � "(G), grandes ovillos" A.<br />

� (Fig.). Trama, artificio, intriga. v. 1 irazkai (2). � Eriotza eta txerren ditut kantagai: / [...] / kristauok nasteko<br />

badu bere irazkai. Zait BGold 17 (ap. DRA).<br />

- IRAZKI-AXKARI. "(Sal), merienda ligera que se da a las tejedoras" A. v. 2 irazkin.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

639

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

2 irazki (L, BN, S ap. A; H). � Estatura, tamaño. "En parlant d'un plant: port élancé. Hauxe da zuhaitzaren<br />

irazki ederra" H. "Irazkia badik, bena bilbea mens dik (Sc), tiene estatura, pero le falta desarrollo" A. � Idi<br />

irazki lerdenekoak dira gizentzeko errexenak. Dv Lab 233s. [Zakeo] irazkiz (gorputzez) txikia zalako. Ir YKBiz<br />

366. v. tbn. EskLAlm 1911, 44 (ap. DRA).<br />

3 irazki (V ap. A), irezka (V-m ap. A). � "Delgado, esbelto" A. v. 3 irazi (2).<br />

4 irazki. "(BN), pendiente del tejado" A.<br />

5 irazki (V-ger-oroz-m-gip, BN-baig, R), iraski (BN), idazki (B), irexki (AN-ulz), igezki (B), iruzki (A Apend).<br />

Ref.: A (idazki, irazki, iraski); EEs 1930, 10; Iz Ulz (irexkie); Izeta BHizt (igezki). �1. "Filtro", "coladera" A. v.<br />

iragazki, irazteko. � Gazteen poltsak irazki, / gurasoak matarraski. And AUzta 136.<br />

�2. "Idazki, colar, filtrar" A.<br />

irazki. v. idazki; 1 irazeki.<br />

irazkidegi. �1. "(BN, S), enjullo, madero principal a cuyo derredor se trama el lienzo" A. Cf. irazkegi. �2.<br />

"Irazkidei (S), grand dévidoir" Lh.<br />

irazkidura (<strong>Lar</strong>, H). � "Urdidura" <strong>Lar</strong>. "Façon dont un ouvrage est ourdi, ourdissage" H.<br />

irazkilari, irazkile. v. irazkitzaile.<br />

1 irazkin (V-ple-arr-oroz-m ap. A). � Comentario. v. iruzkin. � Mintzagaia ez dena, berriz, Azkueren irazkina<br />

genuke, mintzagaiaz iharduten dena, alegia. MEIG VI 153.<br />

2 irazkin. "(R), merienda ligera que se da a las tejedoras" A. v. IRAZKI-AXKARI.<br />

1 irazkindu (V ap. A). "Comentar" A. v. iruzkindu.<br />

2 irazkindu. �1. "(Hb), filtrer" Lh. �2. Escrutar, analizar. � Lehen aldikotz ikusten-eta ongisko irazkindu<br />

ninduen alaintso; nere erranak zein bere aldian begi-xorrotxez ikertzen arizan zela, aitor dut. Herr 7-12-1961, 4.<br />

irazkitoi. v. irazkitoki.<br />

irazkitoki. "Irazkitoi (R), irazkitoki (V, G), cierta pieza de la máquina de tejer" A. v. 1 iraztoki.<br />

irazkitu. "1.º (V-gip), adelgazarse, mejorando de aspecto" A. v. irazitu.<br />

irazkitzaile (<strong>Lar</strong>, H). � "Urdidor, el que urde, irazkillea, irazkitzallea, irazkilaria" <strong>Lar</strong>.<br />

irazkitze. "L'action d'ourdir, ourdissage. Façon de l'ouvrage ourdi" H.<br />

irazkola, irazkun. v. idazkola, idazkun.<br />

irazkor. v. eraskor.<br />

irazkuntza. "Ourdissage" T-L. v. irazkidura.<br />

irazle. "Qui filtre (S)" Lrq.<br />

irazle. v. idazle.<br />

irazmen. � Unión, aglutinación. "Irazmena, erderazko 'aglutinación'" A Ezale 1897, 361a. Cf. iratzi. v.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

640

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

eraskune (2). � Irazmena (iratzi-(teko) egimena), "gauza bat bezte bati inkatea" dai. A Gram 41. Irazmeneko<br />

edo eraskuneko legea gomutaratu edo oroitu daigun: "Euskerazko abotsak [...]". A Ezale 1898, 18a.<br />

irazparanda. "(V-ger-ple), iraztari (V-ger-oroz), piezas de la máquina de tejer que se mueven dando vueltas" A.<br />

irazpen. v. idazpen.<br />

irazpide. "Passage étroit" Lh.<br />

iraztari. v. irazparanda.<br />

iraztaska. � "(V, Gc, AN-araq; Mg), urdidero" A. � Iraztaskia edo ariltegija. Mg PAb 140.<br />

irazte. "Subst. verb.: 1. action de couler un liquide. 2. au sens neutre, écoulement d'un liquide, ou de ce que l'on<br />

compare à un liquide par une rupture de ce qui le contient" H.<br />

1 iraztegi (T-L), ihaztegi (Dv � Darthayet Man 60 � A). � Helechal. "Fougeraie" T-L.<br />

2 iraztegi (T-L, s.v. raffinage). � Refinería. � Portuan sua lotu da munduko petrola iraztegi (raffinerie)<br />

handienetarik bati. Herr 25-1-1968, 2.<br />

3 iraztegi, iriztegi (V-m ap. Garm). � "Devanadora urdidora empleada por el tejedor" Garm LexEV 323.<br />

- IRAZTEGI-ZIRI. "Iriztegi-ziri (V-arr), uno de los seis pequeños palos (tres y tres) que lleva la devanadora<br />

urdidora" Garm LexEV 323.<br />

irazteko (A Apend), irasteko (BN ap. A). � Colador, pasador. v. 5 irazki. � Esne-iraztekoa, pasadorea, oso<br />

garbi ez badago, mikrobio zabaltzalle alena biurtuko da. Oñatibia Baserria 107 (ap. DRA).<br />

irazti. v. idazti.<br />

iraztoi (BN, S, R ap. A; Dv (s.v. iralekhu), H), iratztoi (VocBN � vEys). � "Fougeraie, synonyme du mot<br />

irasail" VocBN. "Helechal" A. v. 1 iraztor (3).<br />

1 iraztoki (L, R). Ref.: A; Lh. � "Enjullo, madero principal a cuyo derredor se trama el lienzo" A. "Dévidoir,<br />

ensouple" Lh. v. irazkitoki.<br />

2 iraztoki (A Apend), irextoki (AN-ulz), irixtoki (AN-ulz). � "El colador" Iz Ulz.<br />

iraztola. v. idazkola.<br />

iraztontzi. v. iraziontzi.<br />

1 iraztor (SP, H), irastor (O-SP 220), ihastor. �1. "Fumier fait avec fougère" O-SP. "Ene mihia maliziaren<br />

usaina, eztarria gularen kiratsa, biotza pensamendu gaiztoen iraztorra (Harb)" H. "Guk ihastorra deitzen dugu:<br />

samatsa" <strong>Lar</strong>z GH 1959, 83. � Aski zituela ongarri metaren barnean sakatzea, larrekiko othe-heze batzu eta ere<br />

ihastorreko artho zango guziak. <strong>Lar</strong>z GH 1959, 83.<br />

�2. (AN-larr-ulz), ieztor (G-azp), ixtor (AN-gip-larr), iñastor (G-azp-bet, AN; <strong>Lar</strong>, <strong>Izt</strong> C 234, Lcq 177, Dv (G)),<br />

iñaztor (G-to-bet; H (V, G)), iñestor (G-to-bet, AN-larr), istor (AN-larr), illestar (AN-egüés), illeztor (AN-olza),<br />

initxor (G-to), iristor (V-ger), iniztor. Ref.: Bon-Ond 148; A (ieztor, iñestor, iñastor, initxor); EI 381; Arzdi<br />

Plant1 (iñaztorra); Gte 7. a Cont BAP 1957, 49; Iz IzG; BU Arano (iextor); Asp Leiz (istor). Helecho. "(Pteris<br />

aquilina), helecho común" Arzdi Plant1. "Iratzea = irastorra, garoa" Inza NaEsZarr 1916. v. 1 garo, 1 ira,<br />

iratze. � Iñastorra dirudien landare bati. It Dial 39 (Dv, Ip iratze, Ur ira). Ageri zan [...] baserri zar bat, gurdi<br />

bat eta iñastorra pillaka atarian zituela. A. Arzac EE 1882c, 379. Etzauntza garbiz irastorra ta / bi maindire. Or<br />

Eus 413. Iratze, iniztor edo garoa. Oñatibia Baserria 24 (ap. DRA).<br />

�3. (AN-araq, L, BN, Ae, S; VocBN, H, Dv (h-)), irastor (H), iñaztor (H), iaztor (Arch VocGr), iastor, jaztor<br />

(L). Ref.: A (iraztor, jaztor); A, Aezk 120; Lrq. Helechal. � Etxe aintzineko iastorrean. Barb Piar I 51. Orai,<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

641

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

baratze, alhor, pentze, iraztor, bazka-leku hek, dena etxe dira. JE Ber 84. Lür iraztorren erditan / bidiak<br />

lagüntzen txokhotan. 'À travers champs et fougeraies'. Casve SGrazi 76. � "Iraztorra (Sc), iraztorri (BN-baig),<br />

sitio en que se corta helecho" A.<br />

- IRAZTOR-LEKU (istorleku AN-larr ap. Asp Leiz). Helechal.<br />

- IRAZTOR-META (istormeta AN-larr ap. Asp Leiz). Montón de helecho en forma de cono.<br />

- IRAZTOR-PILA. "Iñastorpil (AN-larr), meta de helecho" A Apend.<br />

2 iraztor. "(V-m), filtro, colador" A.<br />

iraztrama. � "(V; Mg), aspas del urdidero en la máquina de tejer" A. � Iraztramaak. Mg PAb 140 (en una lista<br />

de objetos de un telar).<br />

iraztua (det.). "Iraztua, lazada" A.<br />

irdarausi. v. inarrosi.<br />

irditxi. v. erdietsi.<br />

ire. v. 1-2 ira.<br />

ireban (G ap. A � Aq 232 (G)) � "Sitio donde se corta helecho" Aq. v. gareban.<br />

� Etim. De ira + eban (relacionado con ebaki, con la única diferencia del suf., -n o -ki).<br />

irebur. v. idaur.<br />

hiregain. "Señor de ti mismo, en el trato ínfimo" <strong>Lar</strong>.<br />

hiregaindu. "Señor de ti mismo, [...] hacerte así" <strong>Lar</strong>. "Emanciparme [...] a ti" Ib.<br />

hiregaintze. "Emancipación [...] tuya" <strong>Lar</strong>.<br />

hireganatu (Urt, Dv, H). �1. Hacer tuyo; apropiarte (de), hacerte (con). "Arripere i ad te trahere" Urt II 356.<br />

"Amener, attirer à toi" Dv (s.v. zuregana). "Gagner à toi, attirer à toi. Hireganat ahal badezak aberatsen<br />

laguntza, ez beldurrik izan beharraren aldetik" H (ap. Lh). v. hiretu. � Andre batek ez au menderatu, bañan<br />

ezta ik ere ireganatu. ABar Goi 55. Ogasunok ireganatzen ezpadituk, beste baten emaztea izango dek [nere<br />

alaba] laister. Jaukol Ipui 18. Eun amarri, ezetz ireganatu uso [neskatx] ori. NEtx LBB 148. �2. (S ap. Lrq; <strong>Lar</strong>,<br />

H). "Adherirse a ti" <strong>Lar</strong>. "Recurrir a ti" Ib. "Adherir, llegarse a ti, apuntar a ti" <strong>Lar</strong> DVC 242. "1. arriver à toi;<br />

revenir, venir, parvenir à toi. Azkenean hireganatu duk hire xakhur galdua, [...] est revenu à toi; 2. recourir à toi.<br />

Beharrak hireganatzen naik, le besoin me fait venir, recourir à toi" H. "Arriver auprès de toi" Lrq. �3. "Revenir<br />

à toi, rentrer en ton sens. Hire ganat hadi lozorro hortarik" H (ap. Lh).<br />

hiregandu (<strong>Lar</strong> � H (V, G)). � "Recobrarte" <strong>Lar</strong>. "Recobrado [...] tú, hiregandua" Ib.<br />

iregazi. v. irabazi.<br />

iregeiz-arri. "(G-nav), rayo" JMB At.<br />

iregi. v. ireki.<br />

iregotxi (R-is ap. A), irikotxi (R-is ap. Iz R). � "Trillar" A. "Irikóixtako, para trillar; irikótxi diegun, lo hemos<br />

trillado" Iz R 403. Cf. eregotxi.<br />

iregur. v. idaur.<br />

irein. v. iraun.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

642

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ireitsi. v. eraitsi.<br />

ireizi. v. iraizi; 1 iraitzi.<br />

irekari, idekari (Hb ap. Lh). � "Qui ouvre" Lh. v. irekitzaile.<br />

ireki (G-azp, BN; SP, <strong>Lar</strong>, HeH Voc, VocCB (V, G), Dv (V), H), ideki (AN-5vill, L, BN, S; Volt 101, SP, Urt I<br />

133, Ht VocGr 394, <strong>Lar</strong>, Aq 850, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H), idiki (G, AN-olza, R; <strong>Lar</strong>, Añ (G, AN),<br />

vEys y VocCB (G), Dv (V), H), iriki (V, G, AN-egüés-ilzarb-olza, Sal, R; VocCB y Dv (G), H), edegi (V-m; Añ<br />

(V)), idigi (V-ger-ple-arr-oroz; Añ, VocCB, Dv y H (V)), edeki (AN-ulz, B, L-ain; Hb ap. Lh), irigi (R-is; Lcc<br />

s.v. çegajear (de la mano C), Mic 5r, Añ (V), A (que cita a Cap)), iregi (V-m; Lcc), eregi (+ erei V-gip), idegi<br />

(V-gip), ereki (AN-ulz, B), idoki (BN), edei, irigitu (A Apend), igiri (V-ger-gip), irei (G-nav). Ref.: Bon-Ond<br />

1176; A (ireki, iriki, iregi, edegi, edeki, ideki, idiki, idigi, igiri); EI 147; AtSac 37; Iz To (leiyua), Als (ireí), ArOñ<br />

(idegi, eré(i)ki, eré/i), Ulz (edeki, eréki), UrrAnz (erégi), R 308 y 291; Etxba Eib y Elexp Berg (eregi); Izeta<br />

BHizt (edeki); Gte Erd 301. Hay además un edaga (AN) en Azkue, que remite a edegi pero, como corrige DRA,<br />

es sin duda sin. de edagi "tendedero" etc., a donde debía remitir. v. idoki (3), zabaldu. � Tr. La forma más<br />

extendida es ideki, general --con muy pocas excepciones-- en la tradición septentrional y que aparece tbn. en<br />

autores meridionales de cierto nivel del s. XX (Orixe, Iraizoz, Zaitegi, S. Mitxelena, Etxaide, Anabitarte,<br />

Erkiaga, Aresti, etc.). Ireki se documenta al Norte en Dechepare, Leiçarraga, Oihenart, UNLilia y una sóla vez en<br />

Pouvreau (Phil 290), además de en Mirande y Mattin; al Sur, en la poesía premiada en Pamplona en 1610 (TAV<br />

3.1.21), Ochoa de Arín, A.M. Zabala, Berrondo y, junto a otras formas, D. Agirre e Izeta. En general, en autores<br />

meridionales, sobre todo del s. XX, la vacilación entre dos o más variantes no es nada infrecuente (p. ej. en<br />

Garoa hemos encontrado hasta seis: ireki, iriki, idiki (202), edeki (82), edegi y ereki (320)). Idiki es casi general<br />

entre los autores guipuzcoanos desde <strong>Lar</strong>ramendi hasta mediados del s. XIX (Uriarte, <strong>Lar</strong>dizabal, Arrue), y<br />

aparece tbn. en Lizarraga de Elcano; iriki, documentado ya en Beriayn, se encuentra hasta 1850 en Guerrico,<br />

Oteiza, Echagaray e <strong>Izt</strong>ueta (así como en el SAgust de <strong>Lar</strong>ramendi, seguramente retocado), pero se impone a<br />

idiki en casi todos los textos posteriores, si bien idiki no deja de documentarse y en varios autores coexisten<br />

ambas formas (Echagaray, Beovide, D. Agirre, ArgiDL, Orixe, Munita, Anabitarte, Salaverria, Labayen y N.<br />

Etxaniz); aparece tbn. en Hualde y Mendigacha, en los vizcaínos Erkiaga y Gandiaga, y en un sólo ej. (¿errata?)<br />

de Etcheberri de Ziburu (Man I 33). Hay edeki en un texto labortano de 1598, en Echenique, Samper, en un texto<br />

de Zugarramurdi de 1875 y, junto a otras formas, en D. Agirre, Aresti e Izeta. Edegi e idigi se documentan juntos<br />

en muchos autores vizcaínos (Moguel, CrIc, Uriarte, Arrese Beitia, Azkue, Iturzaeta, Echeita, Kirikiño, el<br />

Tormes de Orixe y Erkiaga); hay sólo edegi en J.J. Moguel, f. Bartolomé, Olaechea (idigi al parecer en la ed. de<br />

1872), D. Agirre, Otxolua, Aresti, Gandiaga y Oskillaso; sólo idigi en Urquizu, Añibarro, Astarloa, Zavala, E.M.<br />

Azcue, Lauaxeta y Bilbao; edegi y edei en los Enbeita; irigi en Zubia-Lezamiz y Capanaga (hay además el<br />

imperativo irikazu en Micoleta y un iri egixuz en Lauaxeta (AB 77)); iregi en Lazarraga (en el que aparece el<br />

imper. irekazu), BBizk, Barrutia, un texto de Ororbia de 1758 y en un único ej. de Guerrico (v. infra IREKI<br />

ERAGIN); eregi en Apaolaza, D. Agirre (Kr) y en textos modernos de V-gip; idegi en Otxolua, Eguzkitza y<br />

Akesolo; ereki en D. Agirre. En DFrec hay 217 ejs., meridionales, de ireki, 42 (26 septentrionales) de ideki, 22<br />

de iriki, 3 de idigi y 1 de idiki.<br />

En cuanto al sustantivo verbal, las formas en -tze son con mucho las más empleadas, exceptuando las variantes<br />

vizcaínas, donde -te es general; con todo, hay -te en Leiçarraga, la traducción de A. Rodríguez (264) y en un<br />

texto suletino recogido en ChantP 132; -te y -tze en Pouvreau, e ideiten (si no es errata) en Haramburu (329).<br />

Además, en BBizk y Barrutia hay iregi (BBizk 23, Acto 174), pero idite- (BBizk 27, Acto 361), en msOñ idegi<br />

(6v) pero idete- (162v), en f. Bartolomé edegi pero edete- (Ic III 180); cf. además eré/i pero erétia (Iz ArOñ) y<br />

eregi pero eregitzia o eretia (Etxba Eib). Cf. A, s.v. edeki: "La diferencia entre edegi con sus variantes [...] y<br />

zabaldu, por más que algunos los emplean como sinónimos, está en que edegi es 'abrir una cosa antes no abierta',<br />

como brecha, camino, zanja; al paso que zabaldu es 'abrir cosas cerradas', como la boca, una puerta, etc.",<br />

distinción que no parece tener fundamento, a juzgar por los datos --tanto antiguos como modernos-- de nuestro<br />

corpus; cf., con todo, el testimonio de Gte Erd 301 citado más abajo, que indica que algún tipo de distinción<br />

funciona en la lengua hablada de ciertas zonas. I (Vb.). �1. Abrir(se). (Son frecuentes las exprs., empleadas en<br />

sentido prop. y fig., begiak ireki 'abrir los ojos', ahoa ireki 'abrir la boca' y, algo menos, belarria(k) ideki 'abrir<br />

los oídos', así como atea(k) ireki (zerbaiti) 'abrir la puerta, franquear el paso (a un sentimiento, etc.)'). "Boquear,<br />

agua iregi" Lcc. "Ganzuar, ganzuaz [...] idiki" <strong>Lar</strong>. "Desengañar, begiak idigi" Añ. "Para una puerta abierta se<br />

dice irikirik" Mdg 134. "Orduban ataiyak irei zian zerukuk (después de estar perdidos en el monte con la niebla).<br />

Jangóikuk esáten duenin iréitzekó, arék iréiko geru guri atáiya" Iz Als. "Irigi san bortá, abre la puerta; iriki diar,<br />

la he abierto" Iz R 308. "Zu agertziakin, zeruko atiak eregi jakozen. [...] Eregixozu atia ardi galdu orri" Etxba<br />

Eib. "Atea irekia dago, sartu (= giltzatua ez dagoelako) (G), atea edekie da, ez da itzetue (B)" Gte Erd 301.<br />

� Bulkhatzen duenari, irekiren zaió. Lç Mt 7, 8 (He, TB, EvL, SalabBN, HeH, Dv ideki, Ur (G) idiki, Echn,<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

643

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

Samper edeki, Hual, Ol, Or iriki; Ip, Ker, IBk, IBe zabaldu). Hura da Iainkoaren szienziazko gako zeruetako<br />

resumako borthá fidelei [...] irekiten drauena. Lç Adv ** 5v. Belarriok irekazu eta danzuzun. Lazarraga 1185r.<br />

Ordu askotan oi ta bear dau / iregi bere polsea. Ib. 1196r. Zer orenetan idekitzen dute? Volt 213. Ofizioak<br />

egiten diradenean, irikitzen dirade zeruak. Ber Trat 31v. Aita Saindu deitzen duk Zeruaren gakhoak / zeñak<br />

eskuan baititu zarra-idikitzekoak. EZ Man I 33. Berri onen entzuteko / idekak beharria. EZ Noel 29. Athea bere<br />

erroetan eta uhaletan ongi iarria eta pausatua dagoenean erraxki hertsten da eta idekitzen da. Ax 45s (V 29).<br />

Irikazu arako bentanea. Mic 12r. Urhe-gakoaz ate guziak ireki doaz. O Pr 466. Zori onari irekok atea. Ib. 438.<br />

Loak niri darostanean / zarratzen ene begiak, / zureak ene beiratzeko / iduk tzatzu idekiak. Gç 60.<br />

Jainkoarentzat idekirik / bethi izatu eskuak. Ib. 207. Besteren kartarik ireki ote deban. OA 168. Athea idekia<br />

aurkhitzen duenean. He Gudu 47. Idekia zela hobia, eta etzuela han kausitu bere nausi maitearen gorphutza. Lg<br />

II 286. Sasoin guzietan idekiak daudez graziaren ithurburu baliosak. Brtc 158.<br />

� (s. XIX). Ifernuak erraiak idekirik, / diote, hots, irets baginetza. Monho 118. --Nor da? --Umiak, zeuben aita,<br />

edegidazu atia. Mg PAb 93. Debekatua dago gañera dendak idikiak idukitzea jai osoetan. AA II 52. Edegirik<br />

arimako begijak, ezagutu neban ez nebala merezi. JJMg BasEsc 240. Luurrak edegi eban aua inpernuragino. fB<br />

Ic II 226. Infernuba zeure aurrian idigirik dakutsulako. Astar II 279. Maatillaz bere bortha / hetsi zuen, erran<br />

eta / pittika bere umeari: / Behautzu idek nihori! Gy 112. Burnizko atetzar aiek idikitzearen zalapartak. Arr GB<br />

141. Orduan ireki zan lapurraren biotza mingrana bat bezela. Zab Gabon 82. Nere etxeko atiak zuretzat idikiak<br />

daude beti. Bv AsL 44. Diruak [...] ate asko irikitzen ditu. Apaol 59. --Idek. --Ez, jauna. HU Zez 128. Haren<br />

etxea beti orori zabal-zabala idekirik zagon. HU Aurp 111. Zenbat zer ez da, hobeki dagonik, arno ona bezala,<br />

behar baino lehen ideki gabe? Ib. 108.<br />

� (s. XX). Iñok aorik ez ebala edegiten ikusita. Ag Kr 111. Lore ondo batek, lilia idek arau, ostoa galtzen duela.<br />

JE Bur 84. Kopeta egin zako, zalhoindu mihia, zintzurra ere ideki bere hein eta gurako neurthitz-bidea eman<br />

dakotenean. Ib. 147. Begiak ondo iriki, / ibilli, arren, polliki. JanEd II 26. Ahoa gisu labea bezenbat idekia. Barb<br />

Sup 44. Mokoa du ideki... / Gasna erori! Ox 86. Nere burua galtzera nua / ezpanazu irikitzen! Tx B I 149.<br />

Azkenian atzemaiten du gizon dirudun bat bere laguntza emaiten dakona, moltsa idekirik. Zub 17. Giltza<br />

dizditsuz idekitzen du altxariak dauzkan kutxa. Or Mi 98. Idigixu, idigi, narru ori, ikusi daigun urre ori. Kk Ab II<br />

77. Athea erdi-idekia utzirik. Barb Leg 67. Beste errietan egiten danak onei be begiak idegi bear leuskioez.<br />

Eguzk GizAuz 185. Etsipenari laster ateak idekitzeko bidean zan. TAg Uzt 246. Zerralla erdoiak jana zegon eta<br />

idikitzerakoan karraska garratz bat egin zun. Etxde AlosT 53. Pierrek begi bat ireki zuen. Mde Pr 145. Paketa<br />

ireki zuen. Mde HaurB 68. Barrika ideki zuten, hustu eta mozkortu. Zerb Azk 35. Presaka ideki dut estalkia, ta<br />

irakurri [eskutitza]. Txill Let 135. Idiki zion eskua Poliri ta asi zitzaion loreak eskuan jartzen. Anab Poli 135.<br />

Eleizea noiz edegiko begira egozan, orduko, atso goiztar batzuk. Erkiag Arran 156. Begiak zabalik dago bulta<br />

bat, gero hets eta idek hasten. JEtchep 26. Haren hil-egunetik hamar urteren buruan [ondoriotasuna] idekitzeko<br />

baimena emana zion lege-gizonari. Ib. 59. Berriz edekitzen badut ahoa, aldez edo moldez isilduko nauzuela. Arti<br />

Tobera 283. Erlojuen tapa ideki duenean. Izeta DirG 121. Dendak itxiak, edaritegi ta ardandegiak soil-soillik<br />

edegita. Erkiag BatB 126. Ithurria idekiz geroz ez du balio ibiltzea handik jali uraren ondotik. <strong>Lar</strong>z Senper 36.<br />

Gehiagotara ausartu behar badugu eta leihoak kanpo aldera ireki. MEIG III 142.<br />

v. tbn. TAV 3.1.21, 55s (1610). Zab Gabon 100. UNLilia 12. Ag G 339. Izeta DirG 46. Mattin 130. Berron Kijote<br />

192. Ideki (autores septentrionales sólo hasta 1850): Mat 207. Harb 309. Hm 30. SP Phil 81. Tt Onsa 170. Bp II<br />

49. ES 175. Ch I 25, 5. Mih 14. CatLan 46. Egiat 183. Dh 229. JesBih 462. UskLiB 19. Jaur 358. FIr 192. Lek<br />

EunD 45. Ir YKBiz 137. Zait Sof 194. SMitx Aranz 72. JAIraz Bizia 123. Etxde JJ 279. Anab Poli 34. Erkiag<br />

Arran 64. Arti MaldanB 209. Basarri 122. MAtx Gazt 88. Lab SuEm 187. Lasa Poem 99. Idiki: FLV 1989, 116<br />

(Munarriz, 1753). Mb IArg I 131. Cb Eg II 46. Ub 218. Mg CC 188. LE Doc 37. VMg 16. Echag 36. It Fab 67.<br />

<strong>Lar</strong>d 385. AB AmaE 54. Urruz Zer 22. Ill Testim 15. JanEd II 116. ArgiDL 108. Inza Azalp 61. Or Mi 142. Ir<br />

YKBiz 291. TAg Uzt 203. EA OlBe 109. Txill Let 98. NEtx Antz 80. Salav 50. Iriki: <strong>Lar</strong> SAgust 15. Gco II 75.<br />

Echag 126. Aran SIgn 100. Xe 244. PE 117. Arrantz 35. Sor Gabon 47. Bv AsL 104. Moc Damu 19. Iraola 76.<br />

Ag G 170. ArgiDL 31. Muj PAm 22. Jaukol Biozk 65. Alz Ram 65. ABar Goi 75. Zait Sof 181. SMitx Aranz 143.<br />

JAIraz Bizia 93. Mde Pr 97. Anab Poli 42. Erkiag Arran 64. Gand Elorri 117. MAtx Gazt 5. Ibiñ Virgil 48.<br />

NEtx LBB 302. Lab SuEm 183. MEIG I 170. Edegi: Oe 159. CatElg 155. CrIc 44. A Gram VIII. Itz Azald 109.<br />

Echta Jos 298. Or Tormes 47. Enb 149. Otx 131. Balad 193. Gand Elorri 84. Osk Kurl 200. BEnb NereA 109.<br />

Idigi: Urqz 5. Mg PAb 109. CrIc 141. Añ EL 1 190. Zav Fab RIEV 1909, 33. Ur MarIl 66. Oe (ed. 1872), 210<br />

(ap. DRA, s.v. irigi (!)). AB AmaE 279. Azc PB 47. A BeinB 40. Itz Azald 36. Echta Jos 138. Or Tormes 53.<br />

Bilbao IpuiB 262. Erkiag BatB 186. Edeki: ETZ 303 (Zugarramurdi, 1875). Izeta DirG 27. Irigi: Zubia-Lezamiz<br />

ConTAV 5.2.11, 151. Cap 111. Iregi: BBizk 23. ETZ 107 (Ororbia, 1758). Eregi: Apaol 101. Ag Kr 118. Gand<br />

Eusk 1956, 226. Etxba Ibilt 460. Idegi: Otx 142. Edei: EgutAr (V) 24-4-1959 (ap. DRA). BEnb NereA 46 y 206.<br />

� (Part. en función de adj.). "Abierta puerta, ventana, casa, &c., idikia, idikitua" <strong>Lar</strong>. � Hobi ideki bat hekin /<br />

diduri eztarriak. EZ Eliç 301. Eta daukazula zauri onetati sartuteko zerura ate irigiak eta zabalak. Cap (ed.<br />

1893), 153. Kristinaubaren arimia izango da ostatu edegi bat gaur gaiskina artuteko. Mg CO 97s. Ao irikia. Zait<br />

Sof 164. Leiho irikitik kanpora so zegoen. Mde Pr 100. Zerua otzan, zabal, izar edegien / gozotan etzana.<br />

'Estrellas florecidas'. Gand Elorri 131. Sudupil irikiekin aizea sumatzen du. Ibiñ Virgil 77. v. tbn. Edegi: fB Ic II<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

644

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

189. Arti Ipuin 28. Idigi: Laux BBa 48.<br />

� Abrir (los brazos, los labios, un libro, etc.). "Ouvrir, separer. Besoak idekirik hartu nau" H. � Liburua<br />

geratzen bada idikia. AA II 22. Hortzak idekirik. Gy 256. Haukiek dira ezpainak, nihoren gaizkirik erraiteko edo<br />

damu egiteko ideki izan ez direnak. Dv LEd 258. Irri hits mehe bainan goxo batek ideki zaizkon ezpainak. JE Bur<br />

123. Edegi eban aiztua. Kk Ab I 38. Emen esaten deguna egiztatzeko, naikoa degu gutun (liburu) onen edozein<br />

orrialde idekitzea. Inza in Jaukol Biozk XI. Aztaparrak idekiak. Zub 38. Zure beso maitetsuak ni besarkatzeko<br />

irikiak. ArgiDL 36. Irri-karkaraka ezpañak ideki dituanean. TAg Uzt 14. Idekazu ta irakur. Or Aitork 6. Oihala<br />

idekitzean. <strong>Lar</strong>z Senper 10 (acot. escén.). v. tbn. HU Aurp 203 (ideki). Ugalde Iltz 49 (iriki).<br />

� (Part. en función de adj.). � Eta zuen bere eskuan liburutxo ireki bat. Lç Apoc 10, 1 (Ur (V) idigirik; TB, Dv<br />

zabaldua, Ip zabaltürik, Ur (G) zabaldurik, Ol zabalik). Guardasol irikiyarekin. Sor AuOst 70. � Abierto,<br />

separado. � Ekarzu bethi idekia eskilla dorrea puntarekin. (Interpr?). INav 52. Isterrak eta belhañak biribil,<br />

istartia ideki. "Los pies separados". Ip Dial 93 (Dv ixtapea idekia; It oñak alderagiñak, Ur apartaubak). � "Para<br />

un mulo o caballo que está relajado de los pechos [= que cojea describiendo un arco con la mano al echarla] se<br />

dice irikirik" Mdg 134. � Zan andik ara bularrez idigi / zaldia (Interpr?). Zav Fab RIEV 1907, 95.<br />

� Abrir (la llave de un grifo, el cerrojo, etc.). � Edegi giltzak aguro! --agindu eban alkateak. Giltzak edegi<br />

zituen edegi. Urik, orraitiño, ez zan mutur zilloetatik agertzen. Erkiag BatB 14. Irikitzen badaki / tajuz matilla.<br />

JKort in NEtx LBB 313. Gaseko giltza idiki. Lab SuEm 188.<br />

� (Sonido) abierto. � Arranondon [...] itz baten azkenengo aots edegiak barriro esaten dira, itzaren oiarzunak<br />

legez: guk u, nik i, arek e, ta olan. Ag Kr 22n.<br />

�2. + ideki (Aq 850), idiki (<strong>Lar</strong>, Añ (G, AN)), iriki (R ap. A; Mdg 134), idigi (Añ (V)), eregi (V-gip ap. Etxba<br />

Eib), irikitu (AN-gip-5vill ap. A). Abrir(se) (la tierra, la cabeza, una pared, etc.), hender(se), rajar(se), sajar.<br />

"Hender" <strong>Lar</strong> y Añ. "Abrir la cabeza, burua ideki" Aq 850. "Abrirle a uno en canal la cabeza" Añ. "Para un<br />

monte roturado se dice irikirik" Mdg 134. "Henderse cristales, loza, castaña, etc." A. "Operar (el cirujano). Oiñ<br />

ez da mirarik eregi biar izatia, gaitz asko ba, aizto zorrotzakin osatzen dira" Etxba Eib. � Tr. Documentado<br />

desde Dechepare en textos de todas las épocas y dialectos, salvo en suletino. � Bertan date irekiren lurra oren<br />

berian, / su hareki iretsiren oro bere barnian. E 67s. Etxe bat edifikatzen duen gizona, zeinek aitzurtu eta barna<br />

ireki baitu, eta ezarri fundamenta arroka baten gainean. Lç Lc 6, 48 (TB zilhatu, Oteiza ondeatu, Ol sakondu).<br />

Zegaiti ez dau amorioak / bere fletxeaz iregi / aen biotz utra gogorrak. Lazarraga 1159v. Olzori dabe iregi; /<br />

ifini dabe miraderoa. Ib. 1179v. Esan diot ezin Errege jaunaren maiestateari aditzera eman diotela<br />

Ondarrabiari xanala edeki dakidiola Franziako partera. (c. 1597). FLV 1993, 463 (de interpr. no segura;<br />

Satrustegi traduce: 'que se le abra a Fuenterrabía el canal hacia la parte de Francia'; J. M. Floristán, ib. 216: 'que<br />

corte el canal'). Behin [fruituak] pikatuz edo idekiz gero, ezin kasik begira ditezke [...] konfituraturik baizen. SP<br />

Phil 253. Sendalleak esaten badizu idiki behar dirala zure [...] besoetako zañak eta atera behar dizula dezun<br />

odolaren erdia. Mb IArg I 174. Ikusi ditut gizon illak edegiten. Mg PAb 82 (en boca de Maisu Juan).<br />

Soldadoetáik bátek idikizió lanzabátes berarén saietsa. LE Io 19, 34 (He, Dv, Leon ideki; Lç, HeH iragan, TB<br />

zilatu, Ol sakaildu, Ker, IBk, IBe zulatu). Maisuak lanzetaz ez idikitzera barrena, emango diola andidurak. AA<br />

III 597. Lurrari erraiak irikitzen. <strong>Izt</strong> C 231. Abelgorriakin lurrak iriki ta landatzea. Ib. 185. Egin zion batetako<br />

indar portitzaren bidez, iriki omen ziozkan masalla-ezur biak arras. Ib. 252. Hilltzen du [oilloa] eta idekitzen, /<br />

eta harritua aurkitzen, / difuntuak etzuela bere barnean deusik. Gy 93. Aiii! nere buru guztiya iriki nau. Sor<br />

AKaik 118. Ezpainak idekirik, odoletan. Barb Sup 181. Lur txeatua golde-aurretik ideki egiten zen. Or Mi 90.<br />

Urak ideki ziren, artean bide zabal bat uzten zutela. Zerb IxtS 35. Aizto batez sabela ideki ta esteak atera. Etxde<br />

AlosT 24. Bekain bat idekita odol-jario kupidagarrian. Etxde JJ 30. Erditik idiki [itsas-aingira], barrena kendu.<br />

Anab Poli 128. Erori ta arri batekin belauna iriki zuan. A. Zavala in Goñi 10. Etxeko orma, illobia zegoen<br />

aldera ideki ta onela, ama-semeen gorputzak [...] kapillatxo baten antzera sortu zuan tokian gelditu ziran. NEtx<br />

LBB 99. Soillean eman balio [labainkada], irekiko zuan gerriraiño. Berron Kijote 105.<br />

v. tbn. Ideki: Mat 214. EZ Noel 29. Harb 311. Arg DevB 191. Lg II 282. AR 264. Monho 128. Jaur 155. ECocin<br />

13. CatJauf 26. Or QA 161. Idiki: <strong>Lar</strong>d 95. Iriki: ETZ 241 (Irún, 1854). Edegi: JJMg BasEsc 101. Idigi: Urqz 57.<br />

Iregi: Acto 174.<br />

� (Fig.). � Ez yakon bularra urratu ta edegi, ez biotza erdibi eginda gelditu. Erkiag Arran 151.<br />

�<br />

� (Part. en función de adj.). Abierto, lacerado. � Eraman zituen bere ezpañak Jesusen bular idikira. Mb IArg I<br />

206. Espalda azotez edegijak azurrak agertu artian. JJMg BasEsc 5. Albo lantza gogorrez idigia. Añ EL 2 209.<br />

Hertzea dariola sahets idekitik [zaldiari]. Hb Esk 222. v. tbn. Idiki: Cb Eg II 191. NEtx LBB 275.<br />

� (Fig.). � Ni berriz emen nago / gosez idikirik. It Fab 42.<br />

� "(Ojos) ra<strong>sg</strong>ados, boca ra<strong>sg</strong>ada, &c., idikia, zabala" <strong>Lar</strong>.<br />

� Abrir(se) (un agujero, una herida, una ventana en una pared, etc.). "(Abrir las) zanjas, lutarteak idiki" <strong>Lar</strong>. �<br />

Tr. Documentado desde Capanaga en textos meridionales, fuera de los cuales sólo lo hemos encontrado en<br />

Duvoisin, J. Etchepare y Lafitte. � Edegi deustazu biotzaren erdijan zauri bat. JJMg BasEsc 226. Jausi zara<br />

zeure arerijuarentzat idigi dozun trokan. Astar II 121. Gatza lurraren azpijan aurkituten dan lekubetan, idigiten<br />

ditube zuluak. Ur Dial 114 (It, Dv, Ip egiten). Suiaren onak aitagiarrabaren biotzean itzautzi andiak idikitzen<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

645

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

zituen. <strong>Lar</strong>d 167. Tapatuak dituzten xilho guztiak idekitzen dira nabala batekin. Dv Lab 300s. Puskatuak zituzten<br />

ateak tiroka, eta alde batetik bretxa irikiya. Aran SIgn 9. Leize illunak, Jesukristoren eriotzan lurrak ikara egin<br />

zuan artan idikiak. Bv AsL 183. Bereala ostera pekatuan eroriaz berriro idikitzen diozkat llagak. Arr May 59.<br />

Ondar neguko mandoak erhi arteetan idekirik, odola dariote gaizoek! JE Bur 31. Ondar bustian idiki ezazute ilzulo<br />

bat biondako. Or Mi 150. Harresi gorrats lodi batean idekitzen den athe bati. JE Ber 11. Buruz beheiti eror<br />

gintazke denak, hor idek laiteken zilo beltzean. Lf Murtuts 13. Zirrikitu bat iriki. Zait Sof 195. Piarresen<br />

ukabillak idekitako zaurietatik odola zeriola. Etxde JJ 14. Lanari gogor ekin eta "amen" beteko osoro zuloa<br />

idekita zegoan. Anab Poli 33. Zauria edegirik daukanak, zer gura dau besterik, osagilleak bigunkiro osatu<br />

dakion baiño? Erkiag Arran 99. Atiari takillatxo bat eregi ei zetsen. SM Zirik 106. Hamabost urteren<br />

gorabeherak ireki duen hosina. MIH 334. Famili galtzeak eta giltzapean egoteak ireki diote zauri izkutua<br />

ariman. MEIG I 159.<br />

v. tbn. Ideki: Lasa Poem 107. Idiki: It Fab 114. Iriki: ArgiDL 34. NEtx Antz 139. Ugalde Iltz 16. Edegi: Erkiag<br />

BatB 133. Idigi: Añ EL 1 210. Ur MarIl 48. Irigi: Cap (ed. 1893), 153. Edei: Enb 104.<br />

� Zure llaga idikiak. Cb Eg II 79 (Dv LEd 146 zure zauri]ak[ idekiak). Abitubak soinian janzijak ta sotania<br />

iminita, koroia edegijak salbauko baginduz, ondo gengokez prailiok eta abadiok. fB Olg 167s (parece que se<br />

puede referir a la tonsura). Bide ta zulo irikiegiak ertsitsea ere euria lasterregi irazi eztedin. Ibiñ Virgil 71.<br />

� (Empleado sobre todo con bide y compuestos como sarbide, etc.). Abrir(se) un camino (sentidos prop. y fig.);<br />

trazar (un camino, una calle, etc.). "Senderear, abrir sendas, bidetxigorrak idiki" <strong>Lar</strong>. "Ouvrir, pratiquer une<br />

route, creuser un canal. Bide berri bat idekitzea" H. "Eré/i, eré/i bidia, tunela erétia, abrir el camino (cortando)"<br />

Iz ArOñ. v. BIDEA(K) IREKI. � Oraino etzela ireki sanktuarioko bidea. Lç He 9, 8 (He, Dv idekia, Ur idikia;<br />

TB agertua, Ol zabalik). Eta uste dut gutik falta lezakeiela, baldin alde batetik edo bertzetik hunelako biderik<br />

molde onez ideki baledi. Ax 373s (V 246). Bihotzeko bideak idekiten diotza zein ere nahi den erhokeriari. SP<br />

Phil 372. Bidea itxi didate; idiki dediñean, botako ditugu kalera. <strong>Lar</strong>, carta a Gandara 162. Idiki zien Itxaso<br />

gorriaren erdian oñik busti gabe igarotzeko bide leor zabala. Ub 25. Guztiok galduteko bidiak edegi zenduzan.<br />

Mg PAb 193. Kale berri zabalak / zuzen idikirik. Echag 45. Iñondik ere ezin dezakegu biderik idiki. <strong>Lar</strong>d 90.<br />

Aberatsek erakhar balezate, bertzeek ere orduan bidea idekia luteke [...] halako tresna bat phartzuer<br />

erostekotzat. Dv Lab 69. Murruaren asenturat idekitzen du sarbidea. Arb Igand 46. Bagen erditik bideak<br />

edegiaz. Ag Kr 211. Ana Josepak irikiko zituan ezkontzarako bideak ederki. Ag G 245. Idiek deramate herrestan<br />

goldea, / haziarentzat xuxen idekiz bidea. Ox 150. Ukondoka bidea idekiz. Zub 106. Ori be galerazo dagikie<br />

agintariak, aldrako egiune edo kontratuei bidea idegi ta emonaz. Eguzk GizAuz 165. Ez dakite basamortu ontan<br />

bidea irikitzeko aizkora bañan matxetea obea dala. JAIraz Bizia 43. Aurrerako ere bideak idekita utzi. Munita<br />

32. Amabi kilometroko mendi-bidea idikitzen ari da. Ib. 113. Luzaroan oinkatu ditugu, atzera behin ere begiratu<br />

gabe, orduan ireki ziren galtzada zabalak. MIH 58s. Arnaspideren bat ireki behar. MEIG I 145. Ihespiderik<br />

irekitzen bazaio inondik. Ib. 165.<br />

v. tbn. Ideki: JesBih 449. Hb Egia 11. Zerb IxtS 84. Lf in Zait Plat XV. Ardoy SFran 83. Idiki: Mb IArg I 371.<br />

Cb Eg II 147. Iriki: <strong>Izt</strong> C 176. Bv AsL 56. Zait Plat 54. Edegi: AB AmaE 449. Idigi: Añ LoraS 7. Azc PB 221.<br />

� (Part. en función de adj.). "Sendereado así, bidexigorrez idikia" <strong>Lar</strong>. � Ezpaitut bide idekirik zure gana<br />

hurbiltzeko. SP Imit III 21, 3 (Ch eziñ baitoake, Mst ezin hüllantzen nüzü threbükü gabe).<br />

�3. Abrir (el corazón, la mente, etc. a otro, hacerle capaz de entender, hablar, etc.). � Zeinen bihotza Iaunak<br />

ireki baitzezan, Paulez erraiten ziraden gauzén gogoatzeko. Lç Act 16, 14 (He, TB, Dv ideki, Ur idiki, Ol iriki,<br />

BiblE (nota) ireki). Orduan ireki zezan haién adimendua, Skripturén aditzeko. Lç Lc 24, 45 (TB, HeH, Dv ideki,<br />

Oteiza iriki; He ernatu, Ol argitu). Pozik esango ditut ekusi ezkero idiki didala nere biotza. Mg CC 132. Ez<br />

bailezake eskuarak, bere zaharrean, haurraren izpiritua idek oraiko mendetako gauzen itxurer. JE Bur 179. �<br />

(Part. en función de adj.). Abierto, receptivo. � Zeren orduan [goiz hastean] espiritua izanen duzu idekiago,<br />

gutiago nahasia eta freskoago. SP Phil 91s (He 94 freskoenik, garbienik eta libroenik). Haren izpiritu idekia.<br />

Laph 2. Haren gogoa eta bihotza goiti zagozin idekiak, zabal-zabala. HU Aurp 117. Hemengo jendea argitua<br />

zaukan, ikusia, idekia, ohartua izpirituko gauzer. JE Bur 158. Zenbaitek [...] etengabeko harremanak ditugu<br />

gazteekin: hala beharrez gertatzen zaigu hori, ezinbestean, ez inor baino irekiagoak eta gogo-zabalagoak<br />

garelako. MIH 229.<br />

� Abrir, franquear (el corazón, etc. a alguien o a algo); abrirse, franquearse. � (Acompañado de dativo). "(Au<br />

fig.), s'ouvrir à quelqu'un. Ideki natzaio eta eman ezagutzera naizen guzia" H. � Eztiozozula zure bihotza ideki<br />

haserramenduari. SP Phil 231. Giristinuen beharriak behar direla izan Jinkuaren legiari idekiak. CatLan 127.<br />

Zure amultsutasunaren bixtan, bekhatorosek idek litzakete bere bihotzak konfientziari. MarIl XXI. Etxekoa dutela<br />

[apheza] denei iduritzen; / ez dire etxekoei hala idekitzen. Hb Esk 195. Idek diezadazu zure bihotza, eta horren<br />

barrenean onhets nezazu. Dv LEd 278. Griña eta gura makurrai biotza idiki. Arr GB 142. v. tbn. Lap 19 (V 11).<br />

Bihotzaren batek bertzeari idekitzeko lañoki, badoatzi gehienik emazteak ithurrirat. JE Bur 36. Bihotza emeki<br />

emeki Munduko gauzer idekiz. Ib. 45. Apaiz zuzendari bati ideki zaiozu zure barrua. MAtx Gazt 83 (v. tbn.<br />

barrua edegi Erkiag BatB 150). � (Acompañado de alativo). "Biotza bigundu eta eregi zan egi guztia esatera"<br />

Etxba Eib. � Doatsu dire begiak kanpoko gauzetara serraturik eta barrenkoetara idekirik daudezinak. SP Imit<br />

III 1, 1 (Ch barrenekoei baizen idekitzen etzaistenak, Mst barnekuer untsa idekirik). Hagitz idekiak gare<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

646

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

tentazionetara. SP Phil 317 (He 319 idekiak tentazionetara). Halakoa behar da izan zerura xoilki idekia,<br />

aberatstasunentzat eta gauza erorkorrentzat osoki tapatua. Ib. 264 (He 266 zerura xoilki idekia). Pensamentua<br />

ta aoa idikita naikunde edo deseo likitsetara. Mg CC 164. � (Acompañado de sociativo). "Abrióse conmigo en<br />

un todo, idiki zan nerekin oso ta oro, osoro" <strong>Lar</strong>. "Ouvrir le cœur, s'ouvrir, dire ses sentiments interieures" H. �<br />

"Eltzeak idek, découvrir le pot-aux-roses, mettre à nu une chose chachée" Hb GH 1929, 87.<br />

� (Part. en función de adj.). Abierto, franco. "(Gizon) idekia, homme franc, ouvert" SP. "Liberal. Gazte eregixa,<br />

emakumiegaz beintzat" Etxba Eib. � Hargatik hain gogo idekiz iartzen gare hitz egiten. SP Imit I 10, 1 (Mst<br />

gogo hunez). [Konfesorari] erraiten diozula bihotz ideki eta largo batez zer bekhatu egin dukezun. SP Phil 160<br />

(He 162 garbiki eta largoki). Amudio garbiaren eta idekiaren seinaletxo hek. Ib. 400. Eztuzu nahi lano eta idekia<br />

izan haur bat bezala. Ib. 486. Adiskidetasun sainduak hitzkuntza garbia eta idekia du. Ib. 300 (He 301 idekia).<br />

Zerbitza dezagun gure Jainko maitea [...] bihotz ideki batekin. Dh 47s. Atzeka, lotua, itz gutxikoa dirudi<br />

ezezagun ta andikien aurrean, baño iztuna, edegia, ausarta da bere ideko adiskidien ondoan. Ag G 80.<br />

�4. Abrir, fundar, inaugurar; dar comienzo. "Ouvrir, en parlant de chasse. Ihizia idekitzen ohi dute agorrilean"<br />

H. � Tr. Bien documentado desde Etcheberri de Ziburu tanto al Norte como al Sur; faltan ejs. en suletino. �<br />

Eskolak zintuen bazter / guztietan ideki. EZ Noel 176. Batak besteari asmatu al zitzaten itz gairik nekezenak<br />

irikiaz, nondik eta nola alkar naspilatuko zuten alegiñik aundienak egiten zituztela. <strong>Izt</strong> D 168s. [Aphezpikuaren]<br />

ganik ardietsiko da konfrarioaren idekitzeko [...] autorisamendua. JesBih 466. Ongi laiteke Mariaren<br />

ilhabetheko exerzizioak idekitzea mezako sakrifizio sainduaz eta akhabatzea [...]. MarIl 18. [Emazteki galduer]<br />

nahi liokete leihor bat ideki. Laph 238. Erriko Alkate zanak, ireki zuan billekindea. Zab Gabon 100. Konzilioa<br />

idiki zan. Arr May 166. Ostatu handi batzu idekirik badauzkote, su, ohe on, jateko garbi [...] han ediren<br />

baititzazke merkeenik. JE Bur 210. Arpideak be idegi dira. Eguzk GizAuz 161. Tribunala ideki artio. <strong>Lar</strong>z Iru 34.<br />

Bar dotore bat irikitzeko. NEtx LBB 62. Baserritikan jetxi baño len / zeukaten erabakita / nola biziko ziran<br />

Zestuan / ostatu bat irikita. Uzt Sas 120. Diren baino hamar halako ardandegi gehiago irekiko balira [...], ez<br />

lirake hordiak hamar aldiz gehituko. MIH 326. Bat-batean giltzatu zituen Irunen, Oiñatin eta bestetan<br />

Errepublikak ireki zituen Istituto edo Istituto-kideak. MEIG IX 29.<br />

v. tbn. Idiki: Cb EBO 3. Iriki: Iraola 73. Arrantz 154. Zait Plat 113. Idegi: Akes Ipiñ 9.<br />

�5. Abrir(se), desplegar(se), extender(se) a la vista; hacer(se) accesible, franquear el paso. � Paradisuko<br />

thesaur guziak zabaltzen eta irekiten zaizkizuela. Lç Adv ** 7v. Gauza guziak dirade biluziak eta irekiak haren<br />

begietan. Lç He 4, 13 (He ageri, TB, Dv zabalduak, Ol zabalik). Baldin hura [zure edertasuna] hainitzentzat<br />

idekia baduzu sare hedatu bat bezala xori ozte baten atzemaiteko. SP Phil 289. Misteriuak agertzen zitizie, bena<br />

zük segretien enthelegia idekitzen. Mst III 2, 2 (SP agertzen, Ch ematen, Ip haien enthelegia argitzen). Idigi<br />

bediz bere aurrian infernuko pena ikaragarri gustijak. Astar II 129. Ilhabete pribiliatu bat, zeintan tresor<br />

izpiritualak egonen baitziren idekiak Mariaren zerbitzari leialen fagoretan. MarIl 5. Bertze buruzagi batzuek<br />

[...] idekitzen dazkotenean herrietako eskolak eskuarari! HU Aurp 213. Ba othe zen dilindan ihizi hetarik bat, bi<br />

ziriek zabal zabala idekirik zaukatela. JE Bur 14s. Nabarreko hiri-nausia Moro higuinari idekitzerainokoan. JE<br />

Ber 14. Gune batean bakarrik zaiku zabal ideki hilerriaren erreka. Ib. 42. Sail horiek batek edo besteak bete ohi<br />

baditu ere, irekiak daude edozeinentzat. MIH 137.<br />

� (Part. en función de adj. y otros usos no personales). Abierto, despejado, descubierto, sin protección. � Hura<br />

ere idekia / alde guztietarik, / sartzen zitzaiola haize / hotza saihetsetarik. EZ Noel 52. Establi hautsi bat zen, /<br />

establi ttipia, / surik, atherik gabe / lekhu idekia. Gç 69. Neskatilla nasai, beso gustijak billostuta, idunak edegita<br />

[...] dabiltzaneen gañian. JJMg BasEsc 194. Bertzek ihes egiten bide idekirat. Hb Esk 219. <strong>Lar</strong>re hertsietan<br />

egiten diren oihanek hobeki emanen dutela lekhu idekitakoek baino. Dv Lab 334. Etxe berri baten egiten ari zen,<br />

hiritik kanpo, toki eder eta ideki batean. Laph 244. Galtzen zubia sakela zuen aldetik idekia, dudarik gabe han<br />

zituen doxa, harri, karyo nabal eta bertze asko errementen aiseago hartzeko. Elzb PAd 6s. Abarkatxu edegiak,<br />

kaltzerdi urdin bizardunak eta berarizko txartes nasai bat. A BeinB 51. Kantore eta apezen jar-alki, zurezko<br />

kaiola handi bat bezala dauzute egiten, gainetik eta aitzinetik idekia. JE Ber 22. Plaza irikia nola baitzan, onek<br />

zeukan jira guztian [...] itxitura bat arriakin egiña. Salav 74. Bakek [ref. a los viñedos] malda irikiak nai izaten<br />

ditu. Ibiñ Virgil 84. Lau kantoinetako trapa hiru aldetarik idekia da. Lf in Casve SGrazi 11.<br />

v. tbn. UNLilia 15. Ideki: Lg II 114. MarIl 14. Iriki: Echag 108. NEtx LBB 223.<br />

� (Usos fig., próximos a 'sin límites'). "Letra abierta, ganbizkira idikia. Lat. Syn graphum illimitatum" <strong>Lar</strong>. �<br />

Kontaketa irekia da, hasiera itxia badu ere. MEIG IV 134.<br />

� (Acompañado de dat.). Abierto a (el frío, la lluvia , etc.). � Zer progotxu duk etxeaz / baldin eta uriei / idekia<br />

baitaroek / utzten eta haizeei. EZ Eliç 99. Haizeari eta denbora gaixtoei idekia zen presondegi hartan. Jnn SBi<br />

143. � (Acompañado de alativo). � Arpe osoaren zabaleran atari irikia dauka argitara. Zait Plat 48.<br />

� (Acompañado gralmte. de alativo). Abrirse sobre, estar hecho de manera que da acceso o vista sobre. � Badu<br />

apiriko-azpi bat etxeño hunek, komentuko aitzinalderat idekia. JE Ber 69. Bospasei etxeñorekilako zabalgune<br />

bat, mendi-lerro handiari buruz idekia. Ib. 10. Ate-leiho haundi bat soropil batetara irikitzen zena. Mde Pr 96.<br />

Lau leio lau aizetara irikiak. Ibiñ Virgil 113. � (Fig.). � Zaude fermu zure deliberazione onetan, eta zure xedea<br />

xuxen idekazu Jainkoaren alderat. Ch III 6, 3 (Ip zure gogoa Jinkoagant xüxen edüki ezazü).<br />

�6. (Part. en función de adj.). "Jatun irikia da (G-azp)" Gte Erd 143 (junto a jale haundia, jale porrokatua, etc.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

647

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

de otras zonas).<br />

II (Sust.). �1. idigi (Añ (V)), idegi (idéixak V-gip ap. Iz ArOñ), eregi (V-gip ap. Etxba Eib). (Sust.). Abertura<br />

(gralmte. larga y estrecha). "Grieta en las manos" Añ. "Idéixak eiñ xako, se le han hecho aberturas a la barrica al<br />

secarse" Iz ArOñ. "Abertura. Eregixa eiñ zan ode artian eta agertu zan Jauna bere aingeruegaz" Etxba Eib. �<br />

[Franzesak] San Nikolasko ate aurrean egindako irikiak ikustean. 'Las zanjas'. <strong>Izt</strong> C 329. Aitzetan ikusten<br />

diraden zulo, putzu eta iriki asko ta andiak, kobrea eta burnarria ateratzeko egiñak. Ib. 70. Eskua saietseko<br />

idikian sartzen ez badizut, sinistuko ez det. <strong>Lar</strong>d 474. Egindako idikietatik odola txirrian zeriola. Ib. 459.<br />

Txanbrak, lepo aldean atzetik eta aurretik, iriki aundia du. NEtx LBB 104.<br />

�2. Franqueza. � Golkoan derabiltza bere errangurak, nehori erakutsi gabe; galdua du bethierekotz gizontasun<br />

lañoari darraion idekia. JE Bur 132.<br />

�3. "(Armería) desajuste. Baskula ipurdixan eregixa agiri dau" Etxba Eib. "Desajuste. Biargin txarren biarreri<br />

eregixak azkar billatzen jakuez" SM EiTec1 148.<br />

- BEGIAK ITXI-IREKI BATEAN, BEGI(EN) ITXI-IREKI. v. 1 begi.<br />

- IREKI ERAGIN. Hacer abrir. v. irekiarazi. � Atea itxirik zegoan; iregi eragin zuen. Gco I 146. [Zer esan<br />

legijo] batian gorrotuak, [...] bestian esanguriak, inor gaiti deungaro esateko baino, aua edegi eragiten ez<br />

deutsanari? fB Ic II 188s.<br />

- IDEKIXE. (Forma con suf. -xe, de valor aprox.). � Idekixe nuen athe bat. Prop 1908, 109. � Otomilak usutuz<br />

doazi Donostirako. Beren argiak idekixako ere dituzte, oixtian baino. JE Ber 91.<br />

irekialdi, idekialdi (Dv), idikialdi, idikaldi. � Acción de abrir. � Ar dezagun guk ahoaren idik-aldi batean<br />

gure Jangoiko-gizon Jesus maitagarri guzia. Mb OtGai III 262. Idikiazi zioten apaiz jaunari iru aldiz mezaliburua.<br />

Lenbiziko idiki aldiyan letu zituzten itz oek: [...]. Bv AsL 60.<br />

irekiarazi, idekarazi (H), irekierazi, idikerazi, edegierazo, idikiarazi, idikierazo, irikierazo, irekiazi, irikiazi,<br />

idikiazi, idegiazo, idekerazi (Lh). � Hacer abrir. Es especialmente frec. en la expr. begiak irekiarazi 'hacer abrir<br />

los ojos (en sentidos prop. y fig.)'. � [Medikuak] saietsa idikierazo. Cb Eg III 330. Idikiazi zioten apaiz jaunari<br />

iru aldiz meza-liburua. Bv AsL 60. Kolpeak irikierazo ziozkaten begiak. Ant Ezale 1897, 378a. Animari<br />

zerurañoko bide zabalak ireki erazteko arratsaldea. Ag G 281. Arekin zeruko ateak irikiazten zizkiote Yondone<br />

Petiriri. Or Mi 64. Hets eta idekaraz ditaken kaska. JE Ber 56. Gosea ireki aziko du. ABar Goi 20. Errusin<br />

jazoten danak, begiak idegiazo bear leuskioez langille guztiei. Eguzk GizAuz 110. [Nornahik] jo eta idek-arazten<br />

du. Leon Mt 7, 8 (Lç ireki).<br />

v. tbn. Idekarazi: Lg II 164. HU Zez 152. JEtchep 97. Idik-erazi: Mb IArg I 174. Edegi-erazo: Erkiag BatB 129.<br />

Idikiarazi: LE Urt 13 (ms. 5v idikiarasten). Irikiazi: Aran SIgn 70. Alz Ram 64.<br />

irekidura, idekidura (Urt II 162, Ht VocGr 394, Dv, H). �1. Abertura. "Ouverture, espace vide" Dv, que cita<br />

HeH. "Fente, trou, ouverture en général. Paretaren idekidura batetarik ageri da etxearen barnea" H. � Urratu<br />

zuten etxearen estalkia, eta idekidura handi bat eginik [...]. He Mc 2, 4 (HeH idekidura; Dv zilho, Leon<br />

urradura). Berinazko tranpa edo idekidura bat teilen artean. Arb Igand 76. Jesus betbetan agertu zitzaioten,<br />

etxeko idekidura guziak ongi hetsiak izanagatik. Zerb IxtS 91s. �2. idekidura (H). Franqueza. "(Au fig.),<br />

ouverture, franchise, sincérité. Idekidura handi batekin mintzatu zaiku" H. v. irekitasun. � Elkharganatze eta<br />

ihardukitze guzietan, gehien prezatzeko direnak ditezke bihotzeko idekidura, sinpletasuna, emetasuna eta<br />

modestia. He Phil 329 (SP 327 bihotz idekia). �3. "Ouverture d'esprit, intelligence" Lh. � Heiek [aphezek]<br />

baitukete [...] astirik gehiena, bai eta ere idekidu]a[rarik gehiena [...] eskuararen buruz eta errotik ikhasterat<br />

eta behar-orduan, bertzeeri irakasterat artzeko. Arb Igand 31.<br />

irekiera, edegiera, idikiera (<strong>Lar</strong> � H (V, G)), irikiera (H (V, G)). � Apertura. "Abertura" <strong>Lar</strong>. � Batzar edo<br />

junta jeneralaren edegieraan (1846). Vin 591 (n.º 235bis).<br />

irekierraz, idek-errex. � Fácil de abrir. � Idek errexak dira / baserri xaharrak, / ate leioak askotan / berritu<br />

beharrak. Mattin 54.<br />

irekigoa. "Despejo, desenfado" <strong>Lar</strong>.<br />

? irekiki, idekiki. "Apertio, [...] idekikia [¿por -gia?]" Urt II 162.<br />

irekikoi. "Irekikoiak, abrideras, especie de melocotón" <strong>Lar</strong> DVC 248.<br />

irekipen, idikipen (<strong>Lar</strong> � H), idekpen (Dv). � "Abertura" <strong>Lar</strong>. "Action d'ouvrir" Dv.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

648

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

irekiro, idekiro (<strong>Lar</strong> � H), idikiro (<strong>Lar</strong> � H). � "Abiertamente" <strong>Lar</strong>. "Idikiro, abiertamente, francamente" <strong>Lar</strong><br />

DVC 245. v. idokiro.<br />

irekitarazi. v. irakinarazi.<br />

irekitasun, idekitasun. �1. Franqueza, sinceridad. v. irekidura (2). � Bihotzeko idekitasunaren eta<br />

trebetasunaren [...] erakusteko. SP Phil 208 (He 209 sinpletasun). �2. idekitasun (Hb ap. Lh). Cualidad de<br />

quien es abierto (de espíritu, de ideas). "Ouverture d'esprit" Lh. � Izpirituko idekitasun miragarria agertzen ere<br />

dute. Prop 1896, 283. En DFrec hay 2 ejs. de irekitasun y 1 de idekitasun. �3. Apertura (política). � Geuron<br />

etxeari harrika harrapatuko ahal gaitu irekitasunak lekarkigukeen aldaketa garaiak? In MEIG IX 64.<br />

irekitu. v. 1 irakin.<br />

irekitza, idekitza (<strong>Lar</strong> DVC 245). � "Abertura" <strong>Lar</strong> DVC.<br />

irekitzaile (<strong>Lar</strong>, H), idekitzaile (Dv, H), idekitzale (Lh), idikitzaile (H), irikitzaile (H). � "Abridor, el que abre"<br />

<strong>Lar</strong>. "Celui qui ouvre" Dv. � Uste nuen ez nintzala xuxen, etzelakotz Frantxixka athearen idekitzaile. GH 1928,<br />

212s.<br />

irekitze (<strong>Lar</strong>), idekitze. �1. Abertura, brecha. � Nolako idekitzea egin dioan heurorri! Urt Gen 38, 29 (Dv<br />

trenkada hautsi, Ol zirrikitu, Ker zulo, Bibl urrakoa). �2. Apertura. � Konfrarioaren idekitzea solenitate<br />

handitan eginen da. JesBih 466. Barreko irikitze-jaia. NEtx LBB 63. En DFrec hay 4 ejs. de irekitze.<br />

irekuntza. "Boquerón" <strong>Lar</strong>.<br />

irekurtzi. v. irakurtzi.<br />

irel. v. 2 iel.<br />

irela. v. ijele.<br />

irelsuzko. v. ieltsuzko.<br />

ireltsu, -txu. v. ieltxo.<br />

ireltxo. v. iratxo.<br />

irelu (V-m-gip). Ref.: A; JMB At. � "Duende, fantasma" A. "Genio o numen" JMB At. v. iratxo.<br />

iren (V-m, G ap. A, que cita a Aq), irin (H). �1. Castrado. Cf. aketiren. � Ollaar irenak. 'Capones'. Mg PAb<br />

104. �2. (A DBols). Eunuco. � Badira, ba, irenak, amaren sabeletik orrela yaioak; eta badira irenak, bestek<br />

orrelakotuak. Ol Mt 19, 12 (Arriand, Ker, IBk iren; Ur (V) irendubak). Bazirala irenak, zeru-erriarengatik<br />

beuren eskuz irenduak. Or Aitork 184. Etiopiar gizon iren bat aurkitu eban. Ker EMeza 281 (ap. DRA).<br />

Ethiopiar iren bat. IBe Act 8, 27 (en nota: "Irendutako norbait nahiz, metaforaz, errege baten zerbitzura dagoen<br />

konfiantzazko gizona"). Irenak (xikitatuak) baziren iguzkialdeko erresuma guzietan. Erregeen emaztezainak<br />

ziren. Bibl Gen 37, 36n (Dv ebaki, Ur gizon xikiratu). �3. Capón (?). � Irenari buruz eta xaguxarrari iaurtiukaldiari<br />

buruzko aurren igarkizuna. Zait Plat 47.<br />

irendu (V-m-gip, G, iendu (trisílabo) V-gip; Aq 1088 (G), Añ (V, G), Hb ap. Lh, Dv (G)), irandu (Añ (V, G)),<br />

iraindu, irindu (<strong>Lar</strong> � H), igendu (G-azp). Ref.: A y Elexp Berg (irendu); AEF 1928, 17; Iz ArOñ (iéndu). �<br />

Capar, castrar. "Txarrixa irendu zeben gizentzeko" Elexp Berg. v. irantzi, txikiratu. � Apuak irenduten dira<br />

bost urtera eldu ezkero. Ur Dial 97 (It irantzi, Dv xikhiratu, Ip osatü; v. tbn. 98). Beuren eskuz irenduak. Or<br />

Aitork 184. Zeruarengatik irendurik. Ib. 39. Eta badira irenak, bestek irenduak. IBk Mt 19, 12 (IBe ezinduak).<br />

Zeruetako erreinuagatik beren buruak irendu dituztenak. Ib. � (Part. en función de adj.). "Capón, irindua. Lat.<br />

eunucus" <strong>Lar</strong>. "Irenduak (V), los eunucos" A, que cita a Uriarte. v. iren (2). � Badira irendubak, amaren<br />

sabeletik alan jaijo ziranak; eta badira irendubak, gizonak egiñak. Ur (V) Mt 19, 12 (Leon irendua (en nota:<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 649<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

"Gizon irendua, ezkontzeko on ez den gizona"); Lç, Ur (G), Echn xikiratu, He, HeH, Dv ebaki, TB, EvL,<br />

SalabBN unuko, Ip agor, Samper osatu, Ol, Arriand, Ker, IBk iren, Or xikiro). � (Ref. a animales). � Probinzia<br />

onetan gizentzen dira ordots irindu eta txer andi txikiratuak. <strong>Izt</strong> C 187 (hay coma entre ordots e irindu, sin duda<br />

por error de la ed., ya que todo el pasaje se refiere a los cerdos). Ollar iraindu (capón). Ag G 83s.<br />

irendugabe, irendubage. � No castrado. � Oneen urdaija da ugarijagua, senduagua ta gozuagua irendu<br />

bageena baño. Ur Dial 97.<br />

irenogi. v. iranoi.<br />

irensbide, irensle. v. iresbide, 1 iresle.<br />

irentsarazi, iretsarazi (Sc ap. A; H), irentserazi (H), iretserazi (H), iretsiazi, irestarazi (?), iruntsierazo,<br />

iruntserazi (H), irintserazi (H). � Hacer tragar, hacer devorar (sentidos prop. y fig.). "Faire avaler, descendre<br />

par le gosier; faire consumer, détruire; faire dissiper, dépenser; faire dévorer, endurer [des] changrins, [des]<br />

affronts, [des] pertes; faire avaler, croire" H. "1.º hacer tragar. 2.º hacer creer una mentira. 3.º aguantar una<br />

afrenta" A. � Pillotak idiari irets araztia. Mong 587. Aberasteko gutiziak / gogotik irets-arazten / krima suerte<br />

guziak. Monho 110. Hauzo-herrietako kukuso eta zimitz guziak nere ohera deithuak eta bilduak zituztela [...]<br />

nere irets-arazteko. Elzb PAd 68. Ahalge behar liteke holakorik iresteko, edo irest-arazi [sic, ¿por -ts-?] nahi<br />

ukaiteko, den zozoenari ere. HU Zez 106. Ez dute zeren guri lepotik lot iduri-ta nahi eztugulakoa iretsarazi<br />

beharrez. HU Aurp 205. Behar baitzaiote erreximet hanitz ezarri, Jainko legeaz datzan ogiaren iretsarazteko.<br />

Prop 1898, 134. Iretsarazten dire asko zer, bertzela nehork ausiki ez litzazkenak. L. Apesteguy GH 1922, 239.<br />

Guzurra iruntsi erazoteko. Otx 135. Ez ginion iretsarazten ahal frantsesa zela. JEtchep 93. Noiz arte jasango du<br />

irakurlearen ahoak ohi duen eztiaren ordez nahi badu eta nahi ez badu irentserazi nahi diogun ozpina? MEIG<br />

III 94.<br />

v. tbn. Arch Gram 121 (irets erazi). Gy XII (irets-arazi). Or Mi 115 (iretsiazi). Erkiag Arran 13 (iruntsi-erazo).<br />

� Cf. Volt 158, que parece contener un ej., muy desfigurado, de iretsarazi: Emozon [zaldiari] [...] sulla bat ur<br />

freskua eta ongi frota iozazu sangoak ura irarotsarazetzeko. "Para abajar al agua; (fr.) pour avaler l'eau".<br />

irentsari. "(V-m), precio que lleva el castrador por desempeñar su oficio" A.<br />

irentsi (G, AN-gip-5vill-araq-erro, B; Dv (G -tsitu), H), iretsi (G, AN-ulz-erro-olza, L, B, BN, Sal, S; Volt 73,<br />

SP, Urt I 20, Ht VocGr, <strong>Lar</strong>, Añ (G), Arch VocGr, VocBN, Gèze, VocCB (G, L, BN), Dv, H), iruntsi (V; -nsi<br />

<strong>Lar</strong>, Añ; <strong>Izt</strong> VocC, VocCB, Dv (V), H), irintsi (G; H), irentxi, irintxi (Zam Voc (G)), iritxi (G-to, AN-ilzarb; LE<br />

Urt voc), iretxi (<strong>Lar</strong>), iruntzi (V; -nzi <strong>Lar</strong>), irauntsi, iratsi (AN-egüés), idatsi (AN; Dv (AN)), idautzi (V-gip),<br />

iyotsi (G-nav), ilitxi (SMuj), ilintxi (SMuj). Ref.: Bon-Ond 156; A (irentsi, iretsi, iruntsi, irintsi, iritxi, iruntzi,<br />

idatzi); Iz Als (iyotsi), ArOñ (iráuntzi, idáutzi), Ulz (irétsi), UrrAnz (txistua), R 394; Etxba Eib y Elexp Berg<br />

(iruntsi); Izeta BHizt (iretsi). � Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos. La forma más empleada es<br />

iretsi, general al Norte y empleada tbn. por autores baztaneses (Echenique, Izeta), alto-navarros (Lizarraga de<br />

Elcano (Prog 110), F. Irigaray (192), Inza (Azalp 111) e Iraizoz), y guipuzcoanos (en el s. XIX en Iturriaga<br />

(junto a irintxi), <strong>Lar</strong>dizabal (68), Uriarte y Arrese Beitia (cuando escriben en guip.); en el s. XX, Orixe (forma<br />

casi única: hay algún irentsi en Mi 115), T. Agirre y Anabitarte (Poli 67)); aparece tbn. alguna vez (junto al más<br />

frec. iruntzi) en Oskillaso. En textos guipuzcoanos predomina irentsi, que se documenta en el s. XIX en J.A.<br />

Moguel (CC 228, junto a irintsi), V. Moguel (4), Guerrico y Arrue, y es casi general en el s. XX; hay además<br />

irintsi en el citado Moguel (CC 228), Aguirre de Asteasu (I 459 y III 477) y Apaolaza (112); irintxi en Iturriaga<br />

(Fab 259), Beovide (AsL 69), Aran-Bago (ManMed 226) y Manzisidor (GPatroi 141); irentxi alguna vez (junto a<br />

irentsi) en N. Etxaniz (LBB 106) y M. Atxaga; irentzi en un texto de D. Agirre en EEs; irantzi, al parecer, en la<br />

ed. de 1885 de Echve Dev (ap. DRA: irantzi edo tragatzen (6); ed. 1821, 15: tragatzen); iritxi en un texto de<br />

Goldaraz (AN-larr) de 1833 (ETZ 213). Iruntsi es propio de la tradición vizcaína, documentado ya en RS<br />

(irunsi), y aparece además en <strong>Izt</strong>ueta y Aresti (MaldanB 232); desde Astarloa (II 236 -nzi) y Uriarte por lo<br />

menos (hay tbn. algún ej. en CrIc), varios autores emplean iruntzi, en ocasiones junto a iruntsi; hay irauntsi en<br />

msOñ (22r). En DFrec hay 35 ejs. de irentsi, 13 de irensten, 4 de iresten y 7, dialectales vizcaínos, de iruntsi. En<br />

cuanto al sust. verbal, hay ireste- pero irentsi en Olabide, IBk, y probablemente en E. Arrese (OlBe 37; en quien<br />

sólo encontramos el sust. verbal); iriste- una vez en Inza (Azalp 115), tal vez de irintsi o irintxi; iruntsi pero<br />

iruste- en los Enbeita (Enb 164 y BEnb NereA 89) y Erkiaga. Aparece explicado con tragatu en Guerrico (I 418)<br />

y <strong>Lar</strong>dizabal (53, 68 y 95); con deboratu en Tartas (Arima 106, Onsa 137, etc.).<br />

� Tragar, engullir; devorar; zampar(se). "Atragantar, atragantarse con algún bocado, ezin iretsi, ezin iretsirik<br />

geratu" <strong>Lar</strong> y Añ. "Dévorer, regarder, parler, menacer plein de fureur. Uste nuen iresten ninduela, hain zen<br />

haserretua" H. "Ezin iyotsi ot, no lo puedo tragar" Iz Als. "Iráuntzi, iráusten, tragar" Iz ArOñ. "Txistúa iruntzi,<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

650

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

tragar la saliva" Iz UrrAnz. "Eztokézu írets, no lo puedes tragar" Iz R 394. "Ebroko ura ere iretsiko du, se tragará<br />

hasta el agua del Ebro (dicho de un pródigo)" (AN-5vill). "Tragar sin tiempo a mascar. Ez jan, iruntsi eitten dau<br />

gosezto orrek, aurrian jartzen detsen guztia" Etxba Eib. "Iretsi nuen hezur bat. Ez dut iresten ahal" Izeta BHizt.<br />

"Botoia iruntsi dau umiak. Jan ez, iruntsi eitten dau bazkaixa" Elexp Berg. � Andre eder jentil batek bihotza<br />

deraut ebatsi, / harzaz orhit nadinian deus ere ezin iretsi. E 143. Deabrua keixu dabila gure inguruan, lehoin<br />

marrumaz dagoen baten anzora, nor nondik irets dezakeen bilha. Lç Ins E 7v. Kaden txarriak aretx obea irunsi.<br />

"Traga la mejor bellota". RS 37. Hordiak arnoa iresten duenean, ezpaitu sentitzen handik heldu zaikan kaltea.<br />

Ax 427 (V 276). Otsoak nola irestia, hala sinhestia. Saug 123 (v. tbn. O Pr 389). [Ostia saindua] iretsi behar da<br />

errespetu handirekin. CatLav 252 (V 127). [Aza ta aketiren atala] iruntsiko badot, edan biar dot. Mg PAb 60.<br />

[Ostia] bigundu edo desegiten asten danian iruntsi biar da. CrIc 141. Barren guzia nahasia, kontzientziako<br />

harrak iresten hari. Dh 190. Jesus bizija [...] eztarrijan beera irunstia. fB Ic III 301. Janari eta edariarekin<br />

iretsitzen dituzten arraultzetatik [datoz aurrak izaten dituzten txitxareak]. It Dial 37 (Ur iruntziten, Dv iresten, Ip<br />

iretsten). Pokadu handi eta minkhorregia zela iresteko. Hb Egia 145. Egun guzi artan mokadurik irentsi etzuen.<br />

Arr GB 13. Irets nezazke, aise, holako hamalau [arroltze eder]! Elzb Po 210. Au [ardau azunbrea] agirian eta<br />

gañera ixillik / zenbat irunsten eban ez dakit ziur nik. AB AmaE 236. Bere agoniako / kalitza khiratsa / iretsi<br />

behar. Zby RIEV 1908, 211. Hortan zen bildotxari / oldartu otsoa, / eta bi klaskaz zuen / iretsi gaixoa. Ib. 759.<br />

Phozu azkar bat iretsi zian. Ip Hil 150.<br />

� (s. XX). [Itxas egastiak] sartuten dira arrañ pilloaren erdian, janalak jaten da iruntzialak iruntziten. Ag Kr<br />

38. Iru librako besigua, lauko ogiaren erdia ta pitxar bat ardao berialaxe iruntzi ta txipillau ei zituan. Ib. 32.<br />

Bazkarija atondu dabe, baita iruntsi be egundoko ariñen. Kk Ab I 97. Etxeko gerrena iretsi balu bezain xut.<br />

Barb Sup 39. Aho-gozoa irets eta irets. Ib. 34. Belar, lasto, zahi, olo, / iresten ditu denak. Etcham 67 (elogiando<br />

un caballo para venderlo). <strong>Izt</strong>upa piztuak garretan iresten zituen [Circo-ko gizonak]. Zub 112. Yan ez ostera...<br />

Bai iruntzi arek! Kk Ab II 140. Begiz iresten ditu. Or Mi 119 (Tormes 45 iruntsi). Maitearen maitez iretsiko<br />

induket. Ib. 26. Ene ezti guzia iretsi dautate, eta ez naute pagatu nahi. Barb Leg 145. Kopa bat agorient hurrup<br />

eta klik iretsirik. Ib. 147. Eltxoa iragazten duzue, ta kamelua berriz iresten (Mt 23, 24). Ir YKBiz 402 (He, TB,<br />

Echn, Ol iresten, SalabBN iretsten, Ip iretsiko, IBk irentsi, IBe irensten). Arrain andiak txikia iruntsi. Eguzk<br />

GizAuz 21. Begiak azaltzen dute, alkar iretsi bearrean, mintzoak ez dezakeana. TAg Uzt 7. Kopeta gora<br />

bazabilan, haro handi betekin, bazter guziak iretsi nahi izan balitu bezala. Lf Murtuts 29. Aizea irestea. Or<br />

Aitork 77. Zurrutada baten iruntsi gure dau dana. Akes Ipiñ 29. Edan zuen irents zezakeen alkohol guztia. Mde<br />

HaurB 96. Bazkaritzat iru-lau sardiña-zar iruntzi. Bilbao IpuiB 110 (213 iruntsi). Beltzak galtze txarra zuen,<br />

iduri zuen denak iretsi bear zituela. Izeta DirG 77. Hamua iretsi. Osk Kurl 152 (v. tbn. expr. similar en Or Mi<br />

79). Zigarroaren kea irentsiaz. Lab SuEm 169. Bi eskuekin eldu ta zanga-zanga irentsi zuan. Berron Kijote 189.<br />

Idia bere adar ta guzi irentsiko liken-ta! Ataño TxanKan 159. --Zer? [...] Zopa ez ahal dago behar bezala? --Ez.<br />

Zakur batek ere ez luke irentsiko. MEIG IX 108. Aski genuke gizon-en ordez jabe esatea etxearen jabea edozein<br />

eztarrik irentsiko lukeen mokadu bihurtzeko. MEIG VI 175.<br />

v. tbn. Ag G 189. A Ardi 116. Ldi BB 70. Zait Sof 166. Etxde JJ 94. Vill Jaink 87. Gazt MusIx 119. NEtx LBB<br />

124. Iretsi: EZ Eliç 310 (iretzteko). SP Imit I 13, 1. Tt Onsa 137. Gç 140. Mong 595. ES 134. Ch y Mst I 13, 1.<br />

Lg II 183. CatLan 138. AR 311. Monho 90. JesBih 441. CatLuz 38. UskLiB 95. Jaur 150. Arch Fab 223. Gy 62.<br />

CatS 79 . Jnn SBi 9. Elsb Fram 178. Lap 107 (V 51). CatJauf 117. Ox 182. JE Ber 28. Zerb IxtS 53.<br />

JEtchep 105. Ardoy SFran 264. Xa Odol 148. Iruntsi: Acto 217 (-nsi). Añ LoraS 93. Azc PB 218. EusJok 30.<br />

Altuna 89. Enb 181. Otx 137. Iruntzi: Zav Fab RIEV 1907, 538. Azc PB 137. A BeinB 85. Otx 55. SM Zirik<br />

118. Osk Kurl 160.<br />

� Gaitzerizkoa iretsi dutenek, eztute ikusten gauzarik, non eztaritzaten hura gaixtoa eta gaizki erraitekoa dela.<br />

SP Phil 345 (He 347 bihotzera hartu). Gure amaren bularragaz batera iruntsi genduan euskerazko izketa gozo<br />

eta ederrean. Itz Azald 6 (v. tbn. expr. similar en AB AmaE 27). Txakoliñaz batera gorroto itxua irentzitzen. Ag<br />

EEs 1917, 170.<br />

� (Part. en función de adj.). "Tragado" <strong>Lar</strong>. "Engolado, en el blasón, iretsia" Ib. � Arren othoi berriroki bianda<br />

iretsia / egizu den fedearen burdin tresna lodia. EZ Man II 79.<br />

� (Acompañado de alativo). � Egiaz artzen dala auan Sakramentua eta irintsitzen dala barruna. AA I 469.<br />

[Txoritxoen amak aziak] biguñ ditezen bere paparora irentsi eta bereala umetxoai ematen dizten. Arr GB 60.<br />

Balea legez baña baletor / ur-mendiren bat, / ago zabalaz iruntsi nairik / sabelera. AB AmaE 128.<br />

Edaria urdaillera irensten asi zan. Berron Kijote 201.<br />

� (Precedido de -(t)ik). � Ur [kirets] hortarik iretsi duzun bakotxean, / zer iragan ote da zure bihotzean? Xa<br />

Odol 134.<br />

� Tragar (la tierra, el mar, la oscuridad, la muerte, etc.), devorar (el fuego). "Lurrak iretsi zuen Dathan" Dv.<br />

"Suak iretsi ditu lau etxe" Ib. � Iuie iauna iraturik egonen da gainetik, / irestera aphaindurik ifernuia azpitik. E<br />

55. Iauts zedin sua Iainkoaganik zerutik, eta irets zitzan hek. Lç Apoc 20, 9 (He, Ur (G), Dv, Echn iretsi, Ur (V)<br />

iruntzi, Ol, IBk, IBe irentsi, Ker iruntsi; Ip ilhaintü). Itsasoak errekaak, iturriak ta ibaiak irunsi. RS 214.<br />

Itsasoak, haserre denean, bere gaitzaldiak dituenean, badirudi iretsi behar duela mundua. Ax 113 (V 75).<br />

Abariziaren su falsoak iaten eta iretsten du abariziosa. SP Phil 265 (He 267 iresten). Gaitz ikharagarri hark<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

651

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

iretsi zituen, hirur egun hetan, hirur-hogoi eta hamar milla gizon. Lg I 322. Eriotzeak, irunsten gaitu danak<br />

bardiñ. AB AmaE 175. Erreboluzioneak iretsiren ditu bere haurrak. Elsb Fram 122. Guzurra badiñot lurrak<br />

iruntzi naiala. A BeinB 56. Hertsiaren hertsiz irestera bezala geramatza artekak, bere bi pareta xuten artean. JE<br />

Ber 41. Gu bien gorputzak ama lurrak irets ditzanean. Or BM 138. Illunak irentsi du. Ldi IL 50 (v. tbn. expr.<br />

similar en AB AmaE 367 y NEtx LBB 109). Errazki iresten ditu, eldu-ala, areto zabalak ibaiak [neska-mutil<br />

erreskadak] aora daramazkionak. TAg Uzt 58. O zoin beltza den ama iresten / daukun hil-herri zilhoa! Lf<br />

Murtuts 45. Ahanzteak iretsi ta eortzi ez badu. "Absorbuit". Or Aitork 253. Hegiaphalia sute ikaragarri batek<br />

irentsi du. Etxde JJ 192. Txinurri ugariak ere, lurrak iruntsi bailituan, aienatu [...] ziran. Erkiag Arran 10.<br />

Zenbat arrantzale irentsi ote ditu Kantauriko itxasoak. MAtx Gazt 96. Hiriak ez ote du iretsiko? Ardoy SFran<br />

85. Aren ama irentsi zuan Amerikak eta geio etzan beraren berririk. NEtx LBB 18. Herioak iretsi du gure<br />

itxaropena. Xa Odol 183. Su ahul bat [...], ezerezak luzaro gabe deuseztatu eta irentsi beharrekoa. MIH 18.<br />

Bada oraindik beste obra bat etxeko sukaldeko suak, amaren eskuz, [...] irentsi zuena. Ib. 370.<br />

v. tbn. Mg CC 252. Ag G 294. Basarri 103. Iretsi: Mst I 24, 3. Brtc 148. Egiat 158. Dh 154. HeH Lc 9, 54. Jnn<br />

SBi 102. HU Zez 16. Arb Igand 157. Zerb Azk 47. Iruntsi: Acto 174 (-nsi). Añ EL 1 140 (-nsi; EL 2 155 iruntsi).<br />

JJMg BasEsc 101. fB Ic II 226. Azc PB 274. Kk Ab I 80. Altuna 80. Enb 91. Otx 19. BEnb NereA 150. Irun(t)zi:<br />

Astar II 118. Ag Kr 153.<br />

� (En sentidos próximos a 'absorber', 'apropiarse de', 'hacer desaparecer', 'arruinar', 'destruir', 'consumir').<br />

"Lurrak laster iretsi du goizeko uria" Dv. "Eritasunak iresten hari du ene haurra" Ib. � Iresten dituztela ema<br />

alhargunén etxeak. Lç Mc 12, 40 (He, TB, HeH, Dv, Ol, Or, IBk iresten, Ker iruntsiten, IBe irensten; Leon<br />

jaten). Bere resurrekzioneaz iretsi ukhan du herioa. Lç Ins C 5v. Hurrupatu eta iretsi ukhan du miserikordiak<br />

miseria guzia. Lç Adv ** 8r. Gurekin izan ezpaliz / etsaiok alxatzean, / iretsiko ginituzten. Hm 134. Abariziosak<br />

ere oro iresten du edo gordatzen. Tt Arima 106. Pairatzen duzue [...] irets zaitzazten, zuen ontasuna har<br />

diezazueten. He 2 Cor 11, 20 (Lç, Dv, IBk iresten, Ol irentsi, Ker iruntsiten, IBe irensten, Bibl irestea; TB<br />

yaten). Banaloria oro iretsi izan düzü zure nitan gañeko jüjamentien barnatarzünian. "Absorpta est". Mst III 14,<br />

3 (SP sunsitu da eta hondatu, Ch galtzen da eta hondatzen, Ip itho). Handi izateko pasioneaz iretsia den gizona.<br />

Mih 33 (cf. 45 iretsia, konsomitua). Orrén borondáteak iretsibéz nereá. LE Ong 96v. Era onetan usuragille<br />

batek irintsi dezake edozeñ erri. AA II 190. Bere urguilluak, gormandizak, desonezkeriek, jokoek, bere diruak<br />

iresten diotzate. Dh 197. Aberats nublek beikütie jente xehia iretsi. Etch 580. Ethor ditezke gero denbora<br />

gaxtoak / irets detzaketenak herrien gozoak. Hb Esk 122. Angelesa barneko minek iresten hari dute. Hb Egia<br />

118. [Belhar gaixtoek] iresten baitute lurrak ogiari eman behar lukeen gozoa. Dv Lab 72. Halakoek [adar<br />

meheek] alferretan iresten dute arbola. Ib. 360. Irakinarazazu bi oren, khuia lehertu artio eta ura irets artio.<br />

ECocin 4. Batzu heldu zauzku, Eskual-Herriaz osoki jabetu beharrez, Eskualdun lurra, pozika pozika iretsi<br />

beharrez. Barb Sup V. [Erromanoek] aise zituzten bertze jendeak / bere hartarat iretsi. Ox 160. Nork iretsi zitun<br />

eskuarte ta laguntza-bide oiek? Or SCruz 140. Ola andiok [...] txikiagoak zearo zapalduko dabez, eta onelan<br />

domu txiki guztiak iruntsi be bai. Eguzk GizAuz 62. Estaduak sendiaren eskubideok iruntsiko baleuz. Ib. 95.<br />

Oiturak iresten nau. Or Aitork 298. Bestela, irentsi nazala nere arrokeriak. Txill Let 132. Beroa iruntsi bearrez<br />

egoten ziran suangillak. Erkiag BatB 37. Lur egarrituak euri mamiñaren ezo gozoa atsegiñez irusten dauan<br />

antzera. Ib. 84. Zenbat kristau galtzen diran [...] itxaso aundi ortan. Lizunkeriak irentxi ditu. MAtx Gazt 96.<br />

Mihiak ere izen horren lehen zatia iretsia zakon erabiltzearen bortxaz. Ardoy SFran 61. Hots irristari horiek<br />

aurretik daramaten ñ bustiak edo biguinak irents ditzakeela: irestea legezko zela esatera ere ausartuko<br />

nintzateke. MEIG VII 123. [Frantziako Iraultzak] Bergarako Mitengia ahuldu zuen eta azkenean irentsi. MEIG<br />

IX 26. v. tbn. Gy 190. <strong>Izt</strong> C 411. Bordel 154. AB AmaE 44. Ir YKBiz 399.<br />

� "Iruntsi (Vc,...), demacrarse la cara. Arpegi iruntsia, la cara demacrada" A.<br />

� (En sentidos próximos a 'malgastar, disipar'). "Hola hariz laster iretsiko du bere onthasuna" Dv. "(Au fig.)<br />

dévorer, ruiner, dissiper en prodigue" H. � Zeinek iretsi ukhan baitu hire onhasun guzia putékin. Lç Lc 15, 30<br />

(He, TB, HeH iretsi, Ol irentsi dizun; Dv, IBk, IBe jan, Leon klikatu, Arriand irijon, Or ondatu). Urlia oitu da<br />

edari bizietara edo duana edanean irintsitzera. AA I 401. Pobreago handik dire maiz itzuli: / lehen zituztenak<br />

baidituzte iretsi. Gy 228. Nork erran zer sosak ez dituen hor [ostatuan] iresten urtheburu batetik bertzera? Arb<br />

Igand 133. Nik beti aise iretsi ditut / lanetik irabaziak. Mattin 127. v. tbn. AstLas 69. Hb Egia 70. Laph 55.<br />

� Tragarse (una mentira, etc.). "Avaler, croire avec complaisance et facilité. Bere buruaz hartua dena, gai da<br />

iresteko zer nahi laudorio egin diozoten" H. � Gezürrak dialakoz eztia lagün, gogo honez dügü ireisten. Egiat<br />

195. Pyreneak baizen handiko gezur mendi baten iresteko. Hb Egia 143. Ahalge behar liteke holakorik iresteko,<br />

edo irest-arazi nahi ukaiteko, den zozoenari ere. HU Zez 106. Gezur horiek iresten zituen, hala da, mazapen<br />

puska batzu bezala. Barb Sup 9. Azalpen zeatz, biribil eta osoena. Alegia, oraingoek "sintesis" izenez iruntsiten<br />

dabena. Erkiag Arran 136. Arrazoi hori / ez nion aise iretsi! Mattin 43. Hori irents dezakeenak apoak eta suge<br />

biziak ere irentsiko lituzke. MIH 391. v. tbn. Monho 40. Or Aitork 237.<br />

� Tragar, sobrellevar, aguantar, padecer. "Ezin irets detzaket horren solas gaixtoak [...]. Ixil-ixilik iresten ditu<br />

bere nigar eta nahigabeak" Dv. "Dévorer, endurer des chagrins, des affrents sans laisser paraître de tristesse ou<br />

de ressentiment. Iretsi ditut nigarrak, zu ez gehiago atsekabetzeko [...]. Irets ezazu ixilik egin darotzuten irauna"<br />

H. � Etsáiak onétsi, / naiz sufritu anitz; / guzíak irétsi / Jaunarén amóres. LE Kop 63. Dira [...] ikarakorrak<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

652

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ezerezetan, ta irensten dituzte bekaturik beltzenak. Mg CC 161 (v. tbn. en contexto similar Añ EL 1 22 y fB Ic I<br />

app. 19). Zeure Pasiño ta Eriotzan nigaitik irunsi dozuzan [...] gogortade andiakaiti. Añ EL 1 210. Irunsi ezkero<br />

eun ekatx bildurgarri. Añ LoraS 9s. v. tbn. Gco I 418. Nos iruntsiko ete dau guztiz, bere temiagaz urten ez eban<br />

penia? fB Ic III 361. Oro yasan eta iretsi behar ditu, minik ez balitz bezala harentzat! Hb Egia 153. Sugeak<br />

irets. "Souffrir et n'oser se plaindre". Hb GH 1929, 83. Ara baño len [...] / ementxen bear degu, emen emen<br />

lurrean / eriotza larria iretsi ta artu. AB AmaE 107. [Zarrak] iruntzi ezinik euren alaben / iantzi barrien neurria.<br />

Azc PB 70. Hori [eskuara gure mintzaia dela] nehorat irets eztezaketenen burua dut nik ezin irets. HU Aurp 205.<br />

Ixiltasunean iretsi ditu ardurenik egungo egunean gure erlijioneari buruz egiten dituzten jazarkunde<br />

izengabeak! Ib. 70. Halako igel, apo eta bare batzu behar ditugula guk ere zenbeit aldiz iretsi. HU Zez 81.<br />

Bazenki zenbat iruntzi bear dan! Ag AL 72. Jazo darua iñoz irunsi biar izatia batek irunsi biar ez leukezan<br />

gauzak. Canala Jesucristo 5 (ap. DRA). Han iretsi eta pairatu laido aphalak. JE Bur 92. Bere kexuaren iresteko,<br />

eta ere... zintzurraren leguntzeko, klikatzen du arnoa. Barb Sup 130s. Arimak Jainko-bidean irentsi oi dituen<br />

gorabera eta samiñak. Vill in Gand Elorri 15. Frantsesen jite biziak ez baitzezaken irets haren bihotz onak<br />

denbora berean onartzen zuena. Ardoy SFran 289. Neure andre maitea, / ez dezagun etsi! / Osasuna bederen /<br />

ez gaitu ebatsi! / Hau ere elgarrekin / beharko iretsi! Mattin 53. Orduko pena ezin iretsiz / nigarrez nago oraino.<br />

Ib. 44. Badute gure etxean zerbait iretsirik, nik pertsularigoan irauteagatik. Xa Odol 47.<br />

� Tragar, no soltar. � Deungena da geitubaz juakela lotsia ta eriotzako konfesinoietan bere iruntsi oi diriala<br />

[isildu dirian pekatubak]. CrIc 160. Mingañean zeuzkaten zitalkeriak nekez irentsiaz, batak besteari bizkarra<br />

eman zioten. Ag G 266s. Etzuen bere hasarrea berehala iretsi. Ardoy SFran 179.<br />

� Asimilar (una lección, un libro, etc.). � Ez estutu asko irakurtarren, ezpada irakurten dozuena ondo iruntsi ta<br />

egostearren. Añ LoraS 86. Eta hirriz daudela iretsten dute irakhaspen on zenbait. Gy VII. Nagusiak ere iruntsi<br />

eziñiko liburuak dituzte gure aurrak. SM in MEIG III 61. Irakatsi deutsazan dotriñak, berberak baiño obeto<br />

mamurtu, iruntsi ta eio ditualako. Erkiag BatB 164. XVIIIgarren mende hura irentsi eta egosi gabea du oraindik<br />

Espainiak, bere kalterako. MEIG VII 69.<br />

� Tragar, asimilar, creer. � Jesukristo Jaungoikoaren Seme, eta Zeruko Aitak mundura bialdua zala, gizonak<br />

eziñ irentsi zuten. Arr GB 82. Egia iruntsiten sarri da samiña. AB AmaE 319. Etsaiak ezin iruntsi arren / zu<br />

añakorik ez dago. Ib. 51. Iruntsi daizunean aurkitzen ez dala. Ib. 272. Deitu eutsan Josepe zulogilleari, / jakiteko<br />

zenbat zan lurpean sartzea, / iruntsi ebalako lastertxo illtea. Ib. 213. Egonezkero baserrietan / [...] ardao baltz /<br />

edo txakolin gorria, / estegukoak egoten dira / iruntzi ezinik zoria. Azc PB 119. Ez baitzuten guk egun dugun<br />

bihotz minbera holako egia bortitzen iresteko. "Pour assimiler". Ardoy SFran 324.<br />

� Devorar, tragarse (un libro, kilómetros, etc.). � Ahamena iresten dugun bezala, bizpahiru itzuli ahoan<br />

emanik, irets berriak ere. HU Zez 144. Or iruntziten zabiltzen liburu guztiokaz eztozue ogerleko bat irabazi al<br />

izango. Kk Ab II 108. Beribilak firrindan badoazkigu, 70 kilometra irets bailitzazkete oreneko. JE Ber 20. Apeza<br />

ari da [...] / eliz-otoitzak iretsiz; / Exurge Christe nonbait or, baiña / Pater noster ziztu biziz. Or Eus 344. Egun<br />

oso batez iretsi baidut liburu hau. <strong>Lar</strong>re in Xa Odol 11.<br />

- IRENTSI ERAGIN. Hacer tragar. v. irentsarazi. � Gura leuskiuezan iruntzi eragin konfesore gaisuei euren<br />

mausa ta guzurrak. CrIc 86. Auzokoai beastun mingotxak iruntzi eragiten deutsezan edo ez begiratu barik. Ag<br />

AL 47. Lurra ian bakarrik? Ez, gauza utsa da ori. Basea ta zikiña iruntzi eragin, makilka zuzitu, [...]. Ib. 36. v.<br />

tbn. Zait Sof 187.<br />

- IRENTSIXE. (Forma con suf. -xe, de valor aprox.). � Bidea lehertu zen eta [...] trein luzea lurrak iretsixe<br />

zuen. Prop 1911, 228 (ap. DRA).<br />

- IRENTSI ZAHAR. � Iretsi zar bat aiz (AN-erro). "Ez aiz deusekin asetzen". Inza NaEsZarr 2305.<br />

- IRESTER. A punto de tragar. � Itsasoa gaitz zen eta bietan irester gintuen. Prop 1886, 245.<br />

� Etim. La forma primitiva del radical podría ser algo así como *ira/irenots, *ira/irenuts, probablemente un<br />

causativo.<br />

irentsi-behar, iretsi-behar, irintsi-bear, irentzi-bear. �1. Voracidad. � Aren irintsi bear tristea! Apaol 119.<br />

Ura izaten zan jan-ontzitik aora ta aotik jan-ontzirako joan-etorri gogotsua, ura irentzi bearra, [...]! Ag G 24.<br />

Aren irentsi-bearra ez dik ezerk asetzen. Ldi BB 102. Itxasoko azpi-indarraren iretsibearrak zeramakin oargabe<br />

errukarria. TAg Uzt 39. Neskañoetan [...] tole<strong>sg</strong>abeenak esnatzen dute bizikien urietako piztitzarren<br />

iretsibearra. Ib. 53. Ore-opillez asetuko dio [zekorrari] ezlari oituak iretsi bearra. Ib. 25. �2. (Adj.). (Lo) que<br />

hay que tragar (en sentido fig.). � --Au ez ote lotsagabekeria? --Lotsagabekeri irentsi bearra, ordea. Zait Sof<br />

132.<br />

irentxi. v. irentsi.<br />

irentzaile (G ap. A), irentzaila (V ap. A), irantzaile (G-goi ap. Arregui EEs 1921, 54; Añ (V)), irintzalle (<strong>Lar</strong>).<br />

� "Capador" <strong>Lar</strong>, A. � Zeiñ ete da gizon ori? --Eztakigu ba. [...] --Irantzalleren bat. --Irantzallea? Ag G 111.<br />

Zapaldian gizeraille biurtu bait dira, eta samiñaldian kementsuen irentzalle. Ol Gen 49, 6.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

653

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

irentzaile. v. irestaile.<br />

irentzaka (V-m ap. A), irentzaga (V-arr-oroz ap. A). � "Entero, no castrado" A.<br />

irentze, irintze (<strong>Lar</strong> � H). � "Capadura" <strong>Lar</strong>.<br />

irepazi. v. irabazi.<br />

irergi. v. ilargi.<br />

iresargi. � "Sufragio" DRA. � San Migel, / Gabriel, Errefel, / oira noa lo etten. / Lo etten dotela iltten banas, /<br />

zuk iresargi eingo dostezu (V-ger). 'Si muero al dormir, tú me alumbrarás (harás sufragios por mí)'. AEF 1924,<br />

113.<br />

iresbide (G, AN ap. A; <strong>Lar</strong>, Añ (G, AN), H), irensbide (H), irunsbide (V ap. A, que cita msLond; <strong>Lar</strong>, Añ (V),<br />

H), irinsbide (H). � "Tragadero" <strong>Lar</strong> y Añ. "Esófago" <strong>Lar</strong>. "Gosier, gorge, avaloire" H. "Tragadera" A, que cita<br />

a Añ.<br />

ireserazi. "(Sc), faire (se) peiner" Lrq.<br />

ire<strong>sg</strong>arri (Urt IV 467), iret<strong>sg</strong>arri (Urt IV 467). �1. Devorador. v. 1 iresle. � Harrek obratuak dire / haren<br />

beztigarriak; / har berak izanen dire / haren iret<strong>sg</strong>arriak . Arg DevB 54. Zuetarik zeiñ egon ahal /<br />

daiteke su iret<strong>sg</strong>arriarekiñ? Gç 167. �2. "Ire<strong>sg</strong>arria, que l'on peut avaler, faire descendre par le gosier; qui peut<br />

être dévoré, consumé, dissipé, enduré, cru avec facilité" H.<br />

ire<strong>sg</strong>or. "(BN), qui ne peut avaler" Lh.<br />

ire<strong>sg</strong>orka (BN ap. Lh, que cita a A), iret<strong>sg</strong>orka (BN ap. A). � "No pudiendo tragar pronto" A.<br />

1 iresi (BN-ciz-mix, S, R; Lecl (ireztea), Arch VocGr, VocBN, Gèze; Dv y H (BN, S)), irezi (H), iesi (S), ilesi<br />

(H). Ref.: A (iresi, iesi); Lrq (ires). �1. Peinar. v. ereinzi. � Bere bilhoen eta arropen arrankhura handirekin<br />

eta delikhatuki trenatzen, iresten eta xuxentzen. Tt Onsa 110. Bere bilhuak irez ondoan. Ib. 26. Behar da ere<br />

egün oroz iresi. Ip Dial 34s (It orrazatu, Ur orraztu, Dv orraztatu). Badire iresten edo orraztatzen, eta bere<br />

muiñhoaren ezpartzatzen [...] ari direnak. Prop 1901, 208. � (Fig.). � Bazeraman bethi bere hitzaldia ireziz eta<br />

izariz. Etcheb MGaric 109 (ap. DRA). �2. (S). Ref.: Lh; Lrq. "(S-saug), carder le lin" Lh. Cf. Lrq: "Sens disparu,<br />

depuis quarante ans qu'on ne récolte plus le lin dans la région".<br />

2 iresi. � Colar, filtrar (?). v. 1 irazi. � Nire pozaren matsa / lertu eta iresi. 'Filtrando'. Gand Elorri 105.<br />

Aspaldiko oroigaien / muin-onura iresi. Ib. 59.<br />

iresi. v. irazi.<br />

1 ireska. "(V-m), estampa de un animal. Ireska andiko beia, vaca de buena estampa" A.<br />

2 ireska. � Devorando. � Usian hain ezti doan ur-handia, bazoan jauzika, punpeka... (dena) ireska. Eskual 6-6-<br />

1913 (ap. DRA).<br />

ireska. v. ieska.<br />

ireskari. "Alliatum sorbillum, zopa vel ireskari baratxuriztatua" Urt I 522.<br />

ireskatu. "(V-oroz-gip), secarse un árbol" A.<br />

ireskizun (H (+ irens-, irins-, iruns-)). � "Qu'il faut avaler; qu'il faut dissimuler, endurer, sans le manifester" H.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

654

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ireskor. � Devorador. v. ire<strong>sg</strong>arri. � Yaube, zure Yauna, su ireskor, ta Yainko tukutsu da. Ol Deut 4, 24 (Dv<br />

erregarri, Ker kiskatzaille).<br />

ireslari (<strong>Lar</strong> � H), irunslari (<strong>Lar</strong>). � "Tragador" <strong>Lar</strong>.<br />

1 iresle (<strong>Lar</strong>, Añ (G, AN), Dv (� A), H, Lh), irensle, iretsle (SP), irunsle (<strong>Lar</strong>, Añ (V)), irunzle (<strong>Lar</strong>). �1.<br />

(Adj.). Devorador; voraz. (Sentidos prop. y fig.). "Avaleur" SP. "Engullidor" <strong>Lar</strong>. "Tragador" <strong>Lar</strong> y Añ. "1.º<br />

avaleur, quin mange et boit avec avidité. 2.º qui avale; qui dévore, dissipe, dépense follement; qui dévore,<br />

consume, engloutit. Su ireslea, feu dévorant. Leze ireslea, grotte engloutissant. Lur ireslea, terre qui dévore ses<br />

habitantes, qui absorbe" H. "Glotón, devorador" A. "1.º avaleur, glouton, goulu. Gizon iresleak diru guti [...]. 3.º<br />

qui consume, engloutit. Itsaso ireslea" Lh. v. ire<strong>sg</strong>arri. � Bizi othe zinatezke arduraki bethi dirauten khar hetan<br />

eta su iretsle hartan? SP Phil 57 (He 59 iretslle, ed. 1853, 49 iretsle; v. tbn. su iresle (Is 33, 14) en LE Doc 271<br />

(Ur iretsitzalle, Dv erregarri, Ol ireskor, Ker kiskaltzaille), Dh 168 y Gy Visites 109 (ap. Dv); hay su irasle<br />

"ignis edax", sin duda errata por ires-, en Or Aitork 104). Bere egarri salo ta irenslea. Arr Bearg 20 (ap. DRA).<br />

Obena aldi-mende gaizto iresleari egoziten nion (Quijote IX). Or RIEV 1929, 6 (AIr RIEV 1928, 599 gauza<br />

guzien iresle; Anab ib. 608 iretsi, Ldi RIEV 1929, 207 jale). Zuk gordetzen duzu gizon iresleak atzeman eziñiko<br />

abartxoren bat. Or Mi 3. Eguzki ireslearen sua. Zait Plat 76. �2. (El) que devora, engulle. � Bere itzen irensle<br />

edo / mamu ta illobi da. Gand Elorri 174. � (Como segundo miembro de comp.). "Odol iresle, buveur de sang,<br />

vampire" Dv. "2.º qui dévore, dissipe, dépense follement. Etxe iresle horrek, ce ruine-maison. [...] 5.º qui dévore<br />

ses peines, les affronts. Holako afruntu ireslerik ez dut oraino aurkhitu" Lh. � Gezurtia bezalako gezur-iresle<br />

guti da. Lf Murtuts 9. Gizon-iresle handi eta handiak dire orai xixpa eta kanoiak. Zerb Azk 25. �3. "Qui croit<br />

avec facilité" H. "Crédule. Etzitela hain ireslea izan" Lh.<br />

2 iresle. "(Sc), qui peigne" Lrq.<br />

irestaile, iretsaile, iretsitzaile, iretszaile (Urt), irentzaile (H), iretzaile (H), iruntzaile (H), irintzaile (H). �<br />

Devorador (sentidos prop. y fig.). "Ambestrices" Urt II 19. "Qui avale; qui consume, détroit; qui dissipe, dépense<br />

follement; qui dévore, endure et dissimule chagrin, affront, perte; qui croit avec facilité" H. v. 1 iresle. �<br />

Yanaria ilki da iretsaillea ganik (Iud 14, 14). Lg I 225 (Dv, Ol jale). Lanen erdi egileak, egun irestaleak alfer.<br />

Hb Egia 36. Su iretsitzalle batean. Ur Is 33, 14.<br />

irestaldi. v. idaztaldi.<br />

irestargi. v. irustarbi.<br />

ireste. "Action de avaler" H � Lh.<br />

irestu. v. irastu; irazitu.<br />

hiretar. � (Los) tuyo(s). � Joari, maite, iretarrakin batean. Ag EEs 1917, 211.<br />

iretargi (V-ger-ple-arr-oroz-m-gip; Añ (V), VocCB (V-och), Dv (V)), iratargi (V-gip), iletargi (V-ger-gip, Gazp,<br />

AN-gip), ilatargi (G-azp), ietargi (V-gip, G-azp), idetargi (V-gip), idatargi (V-gip), iditargi (V-arrig),<br />

igetargi (V-ger), igitargi (V-ger), itargi (V-ger-arr-arrig-m), egitargi (V-oroz). Ref.: A (iretargi); EI 381; Iz<br />

ArOñ (iétargixa, idátargi (pág. 135)), UrrAnz (irétargixa); Etxba Eib (iratargi); Holmer ApuntV (igetargi);<br />

EAEL 117; Elexp Berg (iretargi); Gte Erd 164. � Luna; luz de la luna. "La luna está sobre el horno, iretargia<br />

laba-ganean dago (Vc). Se dice de una persona muy alegre" A EY III 242. "Gaur gabian iratargixa dago,<br />

zortziretatik aurrera" Etxba Eib. "Bart illetargi ederra egon da (V-gip, G-azp, AN-gip), [...] atzo itargi ederra<br />

egon zen (V-arr)" Gte Erd 164. v. ilargi; ilartargi. � Tr. Documentado desde finales del s. XIX en autores<br />

vizcaínos, fuera de los cuales sólo lo hemos encontrado en BasoM. Hay un ej. anterior muy dudoso de itargi en<br />

Añibarro (EL 2 226), que tal vez debería mejor leerse irargi. La variante más empleada es iretargi; hay iratargi<br />

en Arrese Beitia; igetargi en Akordagoitia, en un ej. vizc. de EgutAr y en Bilbao; illetargi en BasoM; itargi en<br />

Onaindia (EEs 1931, 57). � Iratargia / eguzkiari eskean / ibilten dala aren argiaz / zuzendu gaizan gabean. AB<br />

AmaE 84. Iretargien atzea ikusi ete dodan? A BGuzur 156. Ibai garbijan ixilik dabil iretargija. Laux BBa 38. v.<br />

tbn. Otx 42. Ietargixa ederra euen (V-gip). Gand Eusk 1956, 220. Igetargia nun dagon badakik? Baietz uste<br />

yoat, gabaz or goian egoten dok eta. EgutAr 17-12-1959 (ap. DRA). Igetargi eder-eder bat euken irri-barrez<br />

zeru-goian. Bilbao IpuiB 212. Igetargiaren argia lagun, tipi-tapa tipi-tapa ioiazan etxerantza. Ib. 212.<br />

Iretargian gizonak? SM Zirik 108. Zer dalata baña gizonak iretargira juateko ainbeste amorru? Ib. 23. Gurari-<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

655

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

itxasoko / ustezko ondarrean, / iretargi-apar / anpuluz guztia, / geldi-geldi nire / begion ontzia. Gand Elorri 219.<br />

Gorritxu dator iretargia. Alzola Atalak 81. Illetargia ez baldin bazan, txabolara beti illunpetan allegatu. BasoM<br />

106.<br />

- IRETARGI BERRI (iratargi barri V-gip ap. Etxba Eib; igetargi b. V-ger ap. Holmer ApuntV). Luna nueva.<br />

"Noiztik dogu iratargi-barrixa?" Etxba Eib.<br />

- IRETARGI BETE. Luna llena. � Arik eta amaboskarren eguna edo igetargi bete igaroarte. EEs 1914, 5.<br />

Iretargi bete, zuri, / iretargi garbi. Gand Elorri 176.<br />

- IRETARGI-IZPI. Rayo de luna. � Zelan iretargi-izpijai / barre-egijen lur-ganian! Laux AB 83.<br />

- IRETARGI OSO. "Iratargi-osua, luna llena. Aprilleko iratargi osuagaz Aste Santua eta Paskuak" Etxba Eib.<br />

- IRETARGITAN (irátargittan V-gip ap. Iz ArOñ). A la luz de la luna. � Ietargitan txakurra zaunka (V-gip).<br />

Gand Eusk 1956, 220. Gabaz eta iretargitan, / bidea erratu neban. Gand Elorri 97 (v. tbn. 155). � Kaleko arriak<br />

eurak baiño ere, aize-eguzki-iretargitan egote geiago egiten ekien. Erkiag Arran 44.<br />

- IRETARGI ZURI. "(V-ger-m,...), claridad de la luna. Amaika bidar zuen amamak iretargi-zuritan atxurren<br />

egin dau soloan!" A. � Iretargi zuritan iatzi zirean bide barrira. A BGuzur 151. Biotz bigunberaak [...] iretargi<br />

zuritan, isil-misil [...] izaten ditue euren maitetasun inkesa ta asperenak. Erkiag Arran 160. Iretargi zuria dago<br />

zeruan. Erkiag BatB 143. � Iretargi zuripean doazan morroe bien gerize ingururantz, danba! irugarren<br />

zartakoa erantsi dau. Erkiag BatB 144.<br />

� Etim. De irargi + argi, con duplicación de argi, de donde *irartargi > iratargi > iretargi.<br />

ireter-erazi. � Hacer debatir (?). DRA propone, sin ningún fundamento (cf. ikhartu en Lç), que se trata de una<br />

errata por iker erazi. � Orain Iainkoaren hitz sainduaz debati eta ireter erazi dezazun gure Konfesione haur,<br />

hunetakotzat seguranza eta permisione bethea emaiten duzularik. Lç Ins F 7v.<br />

ireto. v. irato.<br />

irets. "Triaca, iretsa" <strong>Lar</strong>. "Triaquero, el que vende triaca, iretsaren [...] saltzallea" Ib.<br />

iretsaile. v. irestaile.<br />

iretsaldi. � Acción de tragar. � Hanitzen ustea izaiten da jukutria zerbait badela iretsaldi [ezpata ahoan beheiti<br />

sartze] ikaragarri hetan. JE Med 66.<br />

iret<strong>sg</strong>arri. v. ire<strong>sg</strong>arri.<br />

iret<strong>sg</strong>orka. v. ire<strong>sg</strong>orka.<br />

iretsi. v. idatzi; irentsi.<br />

hiretu (S ap. Lrq; SP, <strong>Lar</strong>, Lecl, Dv, H, A). � Hacer tuyo. "Hiretu duk, tu as rendu tien" SP. "Apropriártelo tú"<br />

<strong>Lar</strong>. "Attirer à toi" Lecl. "T'emparer, t'approprier. Ez huen etxearen erdia baizik, noiz hiretu duk bertze erdia?,<br />

[...] quand t'es-tu rendu propriétaire de l'autre moitié?" Dv. "1. t'appropier. Bertzerena hiretu baduk, bihur ezak<br />

[...]. 2. gagner à toi, rendre tien. Ohore dukek etsaia ongi eginez hiretzen baduk" H. "Apropiarte" A, que cita a<br />

Dv. v. heuretu, hireganatu. � Ai, hi! bekhatu gaixtoa / hiretu nauk ondikotz. Misionetako (Pau, 1911), 6 (ap.<br />

DRA). Ire izenaren garbitasuna eta Etxahuniarena ziaro loituko dituk eta ortaz gañera azken txarra iretuko.<br />

Etxde JJ 116.<br />

- EZIN HIRETUZKO. "Inassimilable" T-L.<br />

iretxeki. v. eratxiki.<br />

iretxo. v. iratxo.<br />

iretzaile. v. irestaile.<br />

iretze. v. iratze.<br />

irextoki. v. 2 iraztoki.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

656

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

irezarriarazi. v. iratzarrarazi.<br />

irezi. v. 3 irazi; 1 iresi.<br />

irezka. v. 3 irazki.<br />

irezki. "(V-m), devanadera" A. v. ikoroski.<br />

irezkindu. "(V-m), arreglar, componer, pulir. Var. de irazkindu?" A.<br />

irezkitu. "(V-m), devanar el hilo" A.<br />

ireztu. v. irazitu.<br />

hirgain. "Cilindro, hirgaña" <strong>Lar</strong>.<br />

hirganti. "Cilíndrico" <strong>Lar</strong> DVC 243 (en el dicc., sin duda por error, hirganzia ).<br />

iri (BN, S ap. A; O-SP 230 � SP, VocBN, Dv (BN), H). � (Empleado casi sólo en casos locales en sing.,<br />

especialmente en inesivo (v. infra IRIAN, único empleo que atestiguan con seguridad O-SP, SP, VocBN y Dv);<br />

está mucho mejor documentada la relación temporal que la espacial, aunque ésta ocurre ya en Oihenart: v. infra<br />

IRIRA). "L'endroit ou l'environ" O-SP 230. "Vers telle époque" VocBN. "Temps approximatif" Dv. "Term<br />

déclinable, signifiant voisinage de, approche de, approximation à. Il s'emploie tantôt isolément, tantôt joint à un<br />

nom de temps ou de lieu, mais il accompagne toujours un autre nom de temps, de lieu ou de quantité. 1.<br />

isolément, avec un nom de temps. Eguerdi iria da, il est environ midi. [...] Isolément, avec un nom de quantité.<br />

Saski baten iria bihi, du grain environ une corbeille. Erhi baten iria eskas da, il manque à peu près un travers de<br />

doigt" H. "Cerca. Zubiria, cerca del puente. [...]" A (v. tbn. A Morf 12af, que lo clasifica entre los sufijos que<br />

proceden de un vocablo independiente). � Tr. Bien atestiguado en la toponimia medieval navarra (cf. Eçquiaso<br />

Ata Iria (1074), y Zubiria (1095), explicado como "iuxta pontem positam" (TAV 2.2.8)) y en onomástica (cf.<br />

ApV 333); aparece tbn. como segundo miembro de compuestos antiguos como aldiri, arrastiri, atari, goiztiri,<br />

etc. (qq.vv.). En los textos, se documenta en Leiçarraga y Oihenart, pero no volvemos a encontrarlo hasta la 2. a<br />

mitad del s. XIX; es muy frecuente al Norte (no en suletino) desde entonces. Al Sur lo encontramos (si bien en<br />

forma atípica) en Arriandiaga. Con aspiración inicial se encuentra en Barbier y Etchepare de Jatsu. � Azkenean<br />

hargatik, ordukotz gauerdi iria, eman zen etzanik. Jnn SBi 66. Juduek goizeko sei orenetan hasten zuten eguna;<br />

hirugarren orentsua beraz goizeko bederatziak iria. Leon Mt 20, 3n. Arratsaldeko biak hiria izan behar zinan.<br />

JEtchep 43.<br />

- IRI. "Iri, ija, urrian" Arriand, en el voc. del final. v. IRIAN. � Damasko-iri niñualarik. Arriand Act 22, 6 (Ol<br />

urbildu). Gabeko laugarren zaikaldijaz iri, eurakanatu zan. Arriand Mc 6, 48 (Ol laugarren gau-aldian edo).<br />

- IRIAN (BN-ciz-arb-lab ap. Gte Erd 10; O-SP 230, SP, VocBN). a) (En exprs. temporales como eguerdi irian<br />

'hacia el mediodía' o bostak (bost orenak) irian 'hacia las cinco, a eso de las cinco'). Alrededor de, cerca de.<br />

"Beilla irian, environ la veille" O-SP 230. "Bazko irian yinen da, il viendra vers Pâques" VocBN. "Zortziak irian<br />

jin zen (BN-lab-ciz), hamekak irian jin zen (BN-lab-arb), mekoonak irian (BN-arb)" Gte Erd 10. � Damaszera<br />

hurbiltzen ninzela egu-erdi irian. Lç Act 22, 6 (Dv eguerdirian; He egunaren erdian, TB eguerdiren gainean;<br />

cf. EGUERDI-IRI, s.v. eguerdi). Gauaren laurgarren beilla irian ethor zedin hetara. Lç Mc 6, 48 (He, Dv<br />

inguruan, TB ingurunan). Arrats irian, jende multzo bat khausitzen du ostatu bateko suphazterrean. Laph 57 (cf.<br />

arrastiri). Argia baino lehen, lau orenak irian, sarthu ziren. Elsb Fram 85. Herra errabiazko hori asko eta asko<br />

aldiz erakutsi dute Yuduek, partikularzki Phazko irian. Ib. 168. Otsailaren 8an, ortzegun eguerditik oren bat<br />

irian izan ziren lehen aldikotz. HU Zez 126. Gauerdi irian azkenekotz, arte hartan biltzen hari zen nekhaitzak<br />

leher egin zuen. Prop 1906, 170. Eta, oilaxko bezala, / sartu, vrist, oilotegian / arrats ilhuntze irian. Ox 105.<br />

Afal-ostean, hamarrak irian zirela. Mde HaurB 56. � Erne lotzen da hogoi urteak irian biziak dakarkon gudu<br />

handiari. JE Bur 69.<br />

v. tbn. Jnn SBenoat 134. CatJauf 63. Lf Murtuts 52. Leon Mc 6, 48n. Ardoy SFran 158. <strong>Lar</strong>z Senper 56. Hirian:<br />

Barb Sup 138.<br />

� (Con -ko, adnom.). � Eguardi iriko treina harturik. HU Aurp 68.<br />

b) (BN ap. A; Dv). (Precedido de -(ta)ko). "Bederatzietako irian (HeH), vers neuf heures. Le labourdin dit, par<br />

corruption, airean [v. AIREAN (c)]" Dv. � Ilkhi zen berriz bederatzietako irian. HeH Mt 20, 3 (Lç inguruan,<br />

He, Leon orentsuan, Ip üngürünian). Goizeko hirur orduetako irian. HeH Mc 6, 48 (Dv inguruan). Hirugarren<br />

oreneko irian atheraturik. Dv Mt 20, 3. Bederatzi orenetako irian, eman zuen azken hatsa. Jnn SBenoat 132. v.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

657

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

tbn. Elsb Fram 138. � Bazketarat jausteko irian ardi bat galdu zuten. JEtchep 54.<br />

- IRI HARTAN. "(BN-lab), 1.º hacia aquella época. 2.º en aquella hora poco más o menos" A.<br />

- IRI ARTE. Hasta más o menos las (...). � Arratsaldeko hiruak eta laurdenetarik, bortzak eta laurden iri arte.<br />

HU Zez 93.<br />

- IRI-IRIAN. "Iri-irian dago, il reste tout près" Lh.<br />

- IRIKO(TZ). Para (más o menos) las (...). "Gauherdi iriko ethorriko naiz, j'arriverai pour vers minuit" H. �<br />

Berriz ere jeikia, gauerdi irikotz, eta fraide guziak oraino lo zaudelarik, gure Saindua leihoan zen othoitzean<br />

hari. Jnn SBenoat 111.<br />

- IRIRA. (En exprs. espaciales). A los alrededores (de). � Bana herabe, / stakuru gabe / dinat, Argia, jitera /<br />

hir'ets'irira, / lekhu agerira, / jenten minz'erazitera. O Po 11.<br />

- IRIRAINO. Hasta más o menos las (...). � Othoitz egin zuen aintzina, bederatzi orenak iriraino. Jnn SBenoat<br />

132.<br />

iri. v. 1 idi.<br />

irhi. v. 1 irri.<br />

hiri (B, L, BN, Sal, S, R; Volt 121, SP, Urt I 6, Ht VocGr 301, <strong>Lar</strong>, Añ (G, AN), Arch VocGr, VocBN, Gèze,<br />

VocCB, Dv), uri (V, G; Mic 9v, <strong>Lar</strong>, Añ, VocCB, Dv, H), idi (R-uzt), uli. Ref.: A (iri, uri); Lrq (hiri); Iz R 291 y<br />

310; EAEL 71. � Ciudad, villa, población. Se refiere en principio a cualquier núcleo agrupado de población de<br />

cierta entidad. Se encuentra con frecuencia, sobre todo en autores septentrionales, hiri handi (ya en Lç Decl a) 2v)<br />

'ciudad grande' (vs. hiri ttipi, menos frec.), a veces con el sentido genérico de 'gran ciudad' (cf. p.ej.: Heldek alha<br />

biderik heietan [mendietan] ez dute; / hiri handi usaina hobea zaiote. Hb Esk 17. Gizon gazteak alabainan, dela<br />

argitzeko, dela bere adin ederraz gozatzeko, nahiago hiri handia. JE Bur 48; tbn. en plural, p.ej.: Hiri<br />

haundietarat yuaitea ustez eta han yaun haundi batzu izain direla. Zub 67). "Hirikoa, de la ville. Hiriko Jauna,<br />

le seigneur de la ville. Hiriz hiri, de ville en ville. Hiritik hirira, d'une ville à l'autre" SP. "Lugar, villa, ciudad",<br />

"población, ciudad, &c.", "pueblo, lugar, ciudad" <strong>Lar</strong>, Añ. "Hirirako bidea, le chemin de la ville" Dv. "Uri, villa,<br />

ciudad; en general población reunida, sin tener en cuenta el título oficial que pueda tener de villa o ciudad o<br />

anteiglesia o república o universidad" A. "Idia, el pueblo o la villa; idian gainean, encima del pueblo (R-uzt)" Iz<br />

R 291. "Nórk mánatan du írian? ¿quién manda en el pueblo? (R-is)" Ib. 310. Cf. Gar Comp IV c. 8: "... y aun el<br />

nombre de llamar a las poblaciones no grandes, Iria [frente a Briga, gran población] se conserva en muchas<br />

partes donde esta lengua se habla: porque en Navarra a la villa llaman Iria, y en Alava y Bizcaya, y mucha parte<br />

de Guipúzcoa, corrompiendo algo el nombre dicen Uria"; IC I 485: "Iria, Uria, que es todo uno, es un pueblo<br />

sobre el río Miño, nombre vascongado que quiere decir en castellano 'villa'"; Ech 22v: "... a la ciudad o<br />

población, en nuestro lenguaje llamamos Iria y Uria, que de ambas maneras la pronunciamos" (que, en ib. 19r,<br />

supone, además, que la etimología de Iberia es ibero + iria). v. herri.<br />

� Tr. Abundantemente documentado en la onomástica medieval (cf. Arzam 284s y 428) en sus dos variantes,<br />

oriental (h)iri, occidental uri (muy bien atestiguado, por otra parte, en la toponimia alavesa y riojana). Se pueden<br />

proponer testimonios muy anteriores como Ilu(m)berritani en Plinio (cf. Lumbier, vasc. Irunberri (FHV 312)) y<br />

desde luego Irun (ApV 107). En lo antiguo se encuentra en la misma distribución que herri (3) (q.v.), pero es más<br />

frecuente que éste, al menos en textos septentrionales: cf. p. ej. Axular, en quien el ej. Korintioko herrian 'en la<br />

ciudad de Corinto' es único frente a los numerosos ejs. similares de hiri. Encontramos, p.ej., Belen como hiri (o<br />

uri) en Haramburu (370), Mihura (1), Acto (105), <strong>Lar</strong>dizabal (366), Enbeita (94) y Balad (200); como (h)erri en<br />

Mendiburu (IArg I 160), Ubillos (62), Echagaray (30), Zabala (Gabon 37); Jerusalem es hiri (o uri) en<br />

Leiçarraga (Lc 24, 49), Etcheberri de Ziburu (Noel 88), Axular (190 (V 129)), Gasteluçar (47), Belapeyre (II 25),<br />

<strong>Lar</strong>reguy (II 184), CatLan (43), Ubillos (41: ej. único), Xarlem (879), Jauregui (238), <strong>Lar</strong>dizabal (186),<br />

Joannateguy (SBi 17), etc.; (h)erri en Mendiburu (IArg I 159), Ubillos (71), Moguel (CC 252), Beovide (AsL<br />

221). En estos ejs. se ve claramente que desde mediados del s. XVIII hasta al menos mediados del s. XIX (h)erri<br />

predomina entre los autores guipuzcoanos; es más: salvo el Cantar de Bretaña (ConTAV 5.1.1: Donostiako irian),<br />

<strong>Lar</strong>ramendi (Fueros 225 hiri) y el único ej. citado de Ubillos (que es de ziudade edo uri; cf. iri edo ziudadea<br />

todavía en Goñi 21 y el frec. iri edo kaleak en Ag Kr 18, 46, etc.), no se documenta en autores guipuzcoanos<br />

hasta Iturriaga.<br />

Muy distinta es la situación en el dialecto vizcaíno, donde uri está bien atestiguado, tanto en los textos más<br />

antiguos (Garibay, Refranes y Sentencias, etc.), como en autores de los ss. XVIII y XIX. Volviendo a los textos<br />

septentrionales, los testimonios de hiri en la acepción más moderna de 'ciudad' (frec. opuesta a 'pueblo, campo' y<br />

dotada de las connotaciones de 'no euskaldun' y de 'lugar de inmigración') son frecuentes ya en el s. XIX; este<br />

tipo de ejs. (que hemos separado infra) es menos usual al Sur. En cuanto a las variantes, hiri es gral. al Norte y<br />

uri en vizcaíno; en textos guipuzcoanos, hay uri en Ubillos (ya cit.), <strong>Izt</strong>ueta, Jauregui, <strong>Lar</strong>dizabal, J.I. Arana y<br />

Zabala hasta el s. XX; el uso se mantiene en varios autores del s. XX (D. Agirre, Azkue, Lizardi, Orixe, Etxaide,<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

658

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

etc.). De la difusión de hiri / uri en autores guipuzcoanos después de 1850 puede dar cuenta la siguiente<br />

apreciación de Uriarte (carta a Bonaparte, 1-8-1857): "... aunque el vulgo de Guipúzcoa hace poco caso del uria<br />

por ciudad, debe usarse. <strong>Lar</strong>ramendi, en su Diccionario, ya pone uria, iria. <strong>Izt</strong>ueta usa de continuo uria por<br />

ciudad". En Ulíbarri encontramos uli edo ziudade (63; corregido sin duda sobre uri), forma atribuible<br />

probablemente a razones etimológicas relacionadas con su propio apellido. En DFrec hay 382 ejs. (38<br />

septentrionales) de hiri y 60 de uri.<br />

� In villa Ulibarrilior (952). Arzam 428. In villa Nunno-falzahuri (1078). CSM 237, p. 244. In villa qui<br />

nominatur Iriverri. G<strong>Lar</strong>r SJ 159, p. 162. � Hiri honetan eriotzez hiltzen duzu jendia. E 247. Samariako hiri<br />

batetara. Lç Act 8, 5 (Ur uri). Jagi zidin nagia, erra zizan uria. RG B 1 (v. tbn. A 2). Huri galduan hauzia<br />

eskuan. "En villa ruin". RS 148. --Ostatu ona duzu. --Hiri hunetan ezta hobeagorik. "En este lugar". Volt 154s.<br />

Ierusalemeko hiri eder famatu hura. Ax 190 (V 129). Urrun hiriti, urrun osagarriti. O Pr 676. Emanen zaio<br />

bertze bati / hiri baten gobernua. Gç 113. Iruñea, hirurenea, hirurena edo hiri enea. ES 88. Durangoko uri<br />

noblean. Urqz 3. Zohaz berehala hiriko plazetarat eta karriketarat. He Lc 14, 21. Sethiatu zuen hiri bat Abela<br />

zaritzona. Lg I 319. [Onzijak] etxe andi bat dira; eta asko uri bat leezkuak. Astar II 109. Hiriz kanpoan. JesBih<br />

472. Behobia hasi da egiten hiria. Hb Esk 137. Toki horrek [...] / izan du lehenago hiri izaria. Ib. 110. Erraz ez<br />

da esatea, zenbat izan ziran etsai galduak eta uri artuak. <strong>Lar</strong>d 117. Atharratzeko hiria, hiri ordoki. ChantP 284.<br />

Etxe berri baten egiten ari zen, hiritik kanpo, toki eder eta ideki batean. Laph 244. Erroma, o Erroma! Hiri<br />

aiphatua! Zby RIEV 1908, 603. Hiri guzian egin ziren othoitzak. Jnn SBi 134. Frantziako bigarren hiriak,<br />

Lyonek. Elsb Fram 117. Hiri handietan basa herrietan bezala. Lap 324 (V 148). Hiri handiaren [Parisen]<br />

karriketako argiek bazter guzietarik distiratzen zuten. Arb Igand 84. Ez al dago Nafarro guziuan iri kain lazorik<br />

nola kaur [Bidankoze], ika<strong>sg</strong>uiuaren gainian. Mdg 122. Hiritik oren batez burdin-bidean hel ditaken gune<br />

batean. JE Bur 211. Hiri bat bezen handiko bazterrak zituen kanpadera horrek. StPierre 28. Uriyaren sarreran.<br />

Kk Ab II 177. Hiri ttipiko eskualdun-umeak. JE Ber 45. Donianeko hiri zaharra. Ib. 12. Itsas-egiko hiri eder<br />

batean. Zerb Azk 108s. Laister zabaldu zen baserriz-baserri ta iriz-iri Etxahuniako erailketa. Etxde JJ 161s. Iri<br />

aundietako arrixkuetan jarri. NEtx Antz 156. Bai, aski urrun da, guziz gauaz egiteko hiri arrotz batean! JEtchep<br />

83. Belza izengoitiz zeritzan gizona iri artakoa zela. Izeta DirG 59. Hanitz urthe hiri handietan igaroz gero,<br />

hango zarataz aspertuta, ikasi dut herri ttikien edertasunak ezagutzen. Osk Kurl 83. Euskararen alde jokatu nahi<br />

duenak (bere eskualde, hiri nahiz auzoan) baduela inguruan zeri ekin. MEIG VIII 113s.<br />

v. tbn. (Sólo hasta 1850, salvo autores vizcaínos y/o que emplean tbn. uri): ConTAV 5.1.1, 8. Ber Trat 113r. EZ<br />

Noel 65. SP Phil 55. INav 56. Gç 194. Bp I 27. ES 110. CatLav 22 (V 18). Mst XIV. Mih 127. CatLan 43. Brtc<br />

98. Egiat 200. Revol 131. Xarlem 49. Monho 88. Mg PAb 169 (en boca del de Baigorri). Dh 171. UskLiB 37.<br />

MarIl 89. Etch 186. Jaur 395. It Fab 148. Arch Fab 173. Laph 152. CatS 96. Ip Hil 69. Arb Igand 101. UNLilia<br />

21. CatJauf 34. Ag Kr 18. JE Bur 118. Etcham 239. FIr 134. Ir YKBiz 154. Zait Sof 108. Mde Pr 236. Etxde JJ<br />

190n. Arti Ipuin 67. Osk Kurl 123. Ibiñ Virgil 85. NEtx LBB 114. Lab SuEm 166. Lasa Poem 80.<br />

Uri (sólo hasta 1850, salvo autores no vizcaínos y/o que emplean tbn. (h)iri): Mic 13v. ConTAV 5.1.5, 4. Arz 1.<br />

Acto 105. fB Olg 153. Añ EL 2 116. Zav Fab RIEV 1909, 31. Astar II 97. <strong>Izt</strong> C 14. Ur MarIl 21. Aran SIgn 101.<br />

Zab Gabon 108. AB AmaE 243. Azc PB 5. Ag AL 52. Itz Azald 55. Echta Jos 186. Kk Ab I 84. A Ardi 32. Inza<br />

Azalp 100. Altuna 16. Enb 106. Laux BBa 118. JMB ELG 101. SMitx Aranz 20. Zait Sof 95. Or Aitork 132. Txill<br />

Let 116. Vill Jaink 132. Erkiag BatB 166. BEnb NereA 176. Ibiñ Virgil 47. Alzola Atalak 89.<br />

� (G-azp, AN-gip; H). (Por oposición a 'pueblo, campo'). Ciudad, población no rural. "Iriko euskera galdu egin<br />

da (G-azp, AN-gip)" Gte Erd 294. � Hiriko arrathoa eta kanpoko arrathoa. Arch Fab 85 (v. tbn. expr. similar<br />

en Gy 35, donde se opone a baserrikoa). Hainitz hedatzen ere hiri goibelerat, / yaun zenbeiten neskato arrai<br />

higatzerat. Hb Esk 182 (cf. Ox 171 hiri beltzean). Izan ez arren gauza / urian lakoak. AB AmaE 355. Beren<br />

herritik asko / doazi hor hara, / hiri'ta gobernuko / enplegu hoitara. Zby RIEV 1908, 770. Ez othoi sinets hirian<br />

xoilki / direla gauza ederrak! Ox 142. Jeltzaletuko dira / uri ta baserri. Enb 60. Ez da beraz oraikoa,<br />

hirirateko... eritasuna. Ardoy SFran 35.<br />

v. tbn. Etcham 228. Zerb Azk 32. Xa Odol 147. Uri: Laux BBa 120. Otx 132.<br />

� (En plural). � Hirietan herririk ttipienetan bezen ongi. MarIl 4. Hirietako atsegin erho, galgarrien ondotik.<br />

Dv Lab 9. Urietako euskaldunak. Ag G 95. v. tbn. CatS IX. Arb Igand 24. HU Aurp 118. Etcham 127. Zub 37.<br />

Uri: TAg Uzt 32. Erkiag Arran 54.<br />

� (H). Conjunto de los habitantes de una población. Es especialmente frec. en la expr. hiri guz(t)ia 'todo la<br />

población'; tbn. en ocasiones es la personificación de una ciudad. � O Ierusalengo hiri / guztiz esker gabea. EZ<br />

Noel 88. [Erregeak] manatu zuen hiri guztia iar zedilla debozinotan eta penitenziatan. Ax 70 (V 46). Hiri guzia<br />

yarri zen dolurik minenean. Lg I 259. Zenbeit egun zuen doidoia, phesta eta bozkario handirekin errezibitu zuela<br />

Jerusalemeko hiriak. Lap 250 (V 113). Noiz eta ere bet-betan berria jalitzen baita, hiri guzia berehala joiten<br />

duena: jaun prefeta hil-hurran dela. HU Aurp 139. Iri guzia bere etxeko ate ondoan bildua zegon. Ir YKBiz 84.<br />

Hiri hori [Sodoma] arras gaizkiari eta bekhatuari emana zen. Zerb IxtS 19. Ots! Iri osoa! Eup! aberri yaunok!<br />

atozte! Zait Sof 132. v. tbn. MarIl 89. Hiri guzia: Jnn SBi 174.<br />

� Pueblo, público. � Zer biotzeko garbitazunareki bear duen Sazerdoteak erran eta hiriak enzun. "El pueblo".<br />

Ber Trat 53r. Orainore zagon ura platikatan iriari. Hual Mt 12, 46 (Lç populuari, Echn yendei, Samper erriari).<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

659

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

� (H). Ciudad (como institución). � Eragozten ta gelditzen dituztela batzarre lenagokoetan agindu diranak,<br />

zeiñen ustean ta zai zeuden Hiri guziak? <strong>Lar</strong> Fueros 225. Hiri handi horrek [Erromak] harmekin biltzen zituen<br />

herri eta erresumak. Hb Egia 99. Itxirik uri, probinziya eta erreñuai artuten euren yagola eta gordetzallatzat<br />

Jaungoikoaren Ama. Ur BulaAl 9. Etxeko zeregiñetan zoli dan gizona, uriko azi-orrazietan ere zindoa izango<br />

duk. Zait Sof 180. Orhoit bide zirezte hiri huni eta Olorongo jaun aphezpikuari khendu diruaz. Lf Murtuts 49.<br />

� (Como primer miembro de comp.). a) De la ciudad; urbano. � Orro handiak entzun litazkek / hiri-murruen<br />

barnetik. Ox 142. Pala eta jatsekin / hiri-xahutzale. Etcham 181. Iri-erregea. Zait Sof 107. Iri-garbitzaleak. Izeta<br />

DirG 87. b) Municipal. "Juzgado municipal, Uri-epai-etxea" EEs 1917, 150. � Bilboko uri-ikastoletara. Belaus<br />

LEItz 115.<br />

� (Como segundo miembro de comp.). � Genes izena duen portu-hirian sortua. HU Aurp 49. Itsas-hirietan. JE<br />

Bur 205.<br />

� "[Haur hori] uritik ekarri eben (V-arr)" Gte Erd 166 (s.v. inklusatik aterea da). Cf. HIRIKO (d).<br />

� (Fig.). � Erri guzia igo zan illdakoen urira. Muj RIEV 1907, 208. Amaika barre gozo egin zan orduan Bilbon,<br />

zorotegi-uriyan, zorotegiyan bertan. Kk Ab II 96.<br />

- HIRI-AMA (<strong>Lar</strong>, Añ, Bera). "Metrópoli, ciudad que tiene señorío sobre otras, uriama, iriama" <strong>Lar</strong> y Añ.<br />

- HIRI-AMATAR. "Metropolitano, lo que pertenece a la metrópoli" <strong>Lar</strong> y Añ.<br />

- HIRI-HARRESI. "Fortifications, hiri-harresiak" T-L.<br />

- HIRI-AURKE. "Arrabal, iriaurkea" <strong>Lar</strong>. � Jesus ez zen oraino ethorria hiriaurkerat. TB Io 11, 30 (Lç<br />

burgura, He herri barnerat, HeH herrian sarthu, Dv herrira).<br />

- HIRI-AURRE. "Arrabal, uriaurrea" <strong>Lar</strong>. � Zoazte erriko kale, plaza, bide ta uriaurre guztietara. Kortazar<br />

Serm II 19 (ap. DRA).<br />

- HIRI-BARNE (L, BN, S ap. Lander (<strong>sg</strong>. DRA); Bera). a) (En casos locales de declinación). Interior de la<br />

población; núcleo de población. "Intramuros" Bera. � Hamar oren egonik hiri barnean etsaien aiduru, atherako<br />

ziren beren harmekin hiriz kanporat. Elsb Fram 71. Badirela ere, eta ez gutiak, hetan bozkario atzematen<br />

dakitenak, dela hiri barnean, dela basa bazter urrunenekoetan. Prop 1906, 170. b) "Parte baja de una población"<br />

A.<br />

- HIRI-BARREN. a) "(L, BN, S), interior de una villa" Lander (ap. DRA). b) "Parte baja de una población" A.<br />

- URI-BARRU. (Gralmte. en casos locales de declinación). Interior de la población; casco urbano; núcleo de<br />

población (opuesto p.ej. a baserri 'caserío'). "Uri-barruan, dentro del poblado" A Morf 599. � Uri<br />

barrubetakuak erdera askogaz nastetan dogula euskeria. Mg PAb 81. Uri barrutik iturri onetara badago amasei<br />

milla oñ ta geiagoko bidastia. <strong>Izt</strong> C 89. Ur gezagozo oek Uribarrura eramateko asmoan. Ib. 90. Zabiltze<br />

kaleetatik, / uri barru ta kanpotik. AB AmaE 372. Txarra da, irakurlea, anai-errien arteko aserrea [...]; baña<br />

askozaz txarragoa da uri barruan bertan [...] erkideak eurak sortu daroena. Ag Kr 172. Bilboko uri barruan<br />

[...] kristalak zatitu ta kezulo edo tximiniren batzuk kalera jaurti ebazan ekatxak. Ib. 196. Aberastuak egonarren,<br />

nekazariak dira [...]. Ezin ditezke uri barruan ondo bizi. Ag G 373. v. tbn. Otx 129. � Eun-atetako uri-barruan<br />

sartu zanean. Berron Kijote 170.<br />

- HIRI-BASO. "Uri-baso (Vc), monte común. Andra Maria irailgoz eguerdiko amabietan uri-basoetara ira<br />

ebatera joateko eskubidea euki eroen gure asabak (V-m)" A. v. HERRI-BASO. � Don Pero Ochoa de Irivasso<br />

(1284, G<strong>Lar</strong>r SJ 516). Arzam 286.<br />

- URI-BATZAR. a) Corte(s). � Nork egiñ du [Konstituzioa]? Gorteak edo Uri-batzarreak. EConst 10. Zer da<br />

Uribatzarrea? Dierria diruditen guzien berpatzea Iritarrak librekiro lege ezarzeko izentatu dituztenak. Ib. 40. b)<br />

(BeraLzM). Ayuntamiento. v. HERRI-BATZAR. � Erri onetatik bateko Uri-batzarrari (aditu daien:<br />

Ayuntamientoari). A in Azc PB 16. Donostiko Uri-batzarraren buru (edo alkate) jaunari. Garit Usand 43. c)<br />

Comité local. � Erri bakoitzean bildu zaitezte [...] ta irasi zazute <strong>Euskal</strong>tzaleak-en uri-batzarra. Ldi IL 152.<br />

- HIRI-BAZTER. Arrabal; afuera(s). � Uri-bazterreko etxe batera joanda, saski batean leiotik lurrera gauez<br />

jatsi zuten. <strong>Lar</strong>d 495. Iri bazterreko ostatu batean. Izeta DirG 70. Iri bazterrean bi gizon izkutuan eta noizean<br />

bein kirikeka bide aldera. Ib. 19. Hunek iduri baitzuen gaztelu zahar bat, hiri bazterrean. Ardoy SFran 86s.<br />

- HIRI-BEHERE (BN ap. A; Dv). "Basse-ville ou partie inférieure d'une ville" Dv. � Hiri behererat zirenean.<br />

Lg I 265.<br />

- HIRI-BILDU. Núcleo de población. v. herribildu. � Hanbat hiri bildü nola bazterretakoak. Bp I 22. Uri bildu<br />

baten asiera. Etxeg RIEV 1908, 111. Vichy bezalako hiri bildu baten egiteko. JE Ber 75. En DFrec hay 4 ejs. de<br />

hiribildu.<br />

- HIRI-BILGURA. "Concejo, iribilgura, uribilgura" <strong>Lar</strong>.<br />

- HIRI-BILGURAKO. "Concejil, concejal, iribilgurakoa" <strong>Lar</strong>.<br />

- HIRI-BURU (Dv � A). "Partie haute d'une ville" Dv. Cf. hiriburuiar; hiriburu.<br />

- HIRI BURUZAGI. Capital. v. hiriburu. � Iruñea, eskualdunen hiri buruzagia. ES 113 (v. tbn. 118).<br />

Samariako hiria, gerorat Israelgo erresumako hiri buruzagia izan zena. Lg I 347. Filistindarrek eraman zuten<br />

arka Azot zaritzon bere hiri buruzagitarik baterat. Ib. 257. Antiokekoa, erran nahi da, Siriako hiri buruzagikoa<br />

zela. Lg II 89s.<br />

- HIRI-ETXE (Bera; uri-etxe BeraLzM). a) Ayuntamiento, casa consistorial. v. HERRI-ETXE, HIRIKO ETXE.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

660

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

� Bildurik berriro Uri etxeko salan (1879). JFlor. Bilboko uri-etxe edo udaletxean onako gauzarik eskatutea,<br />

alper alperrik astia galdutea izango litzake. A Ezale 1897, 161a. b) Casa de ciudad. � Eztuzue irakurtu sar-jalgi<br />

handiko hiri-etxe zenbeiten aitzinean emana frantsesez: Entrée libre [...]? HU Aurp 209. Eurak [erleak] soilik<br />

bizi dira uri-etxe bakarrean. "Consortia tecta urbis". Ibiñ Virgil 110.<br />

- URI-GIZON. Hombre de ciudad. � Uri gizon igar bat. Ag G 211.<br />

- URI-GOIEN. "Urigoien (V-och), barrio alto de una población" A.<br />

- HIRI-INGURU. "Banlieue, hiri-inguruak" T-L.<br />

- HIRI-KANTU. (En casos locales de declinación). Cercanías de la población. � Haren Nazaretheko sor etxia<br />

ekharririk izan zela haren hiri khantiala. Ip Hil 137. Khiristi zonbaitek ikhusi zien airian, eraisten eta<br />

phausatzen Tersatzeko hiri khantian. Ib. 137. Bieneko hiri khantin. Balad 115.<br />

- HIRI KAPITAL. Capital. v. hiriburu. � Biktoria handi bat irabazi zian Athenasako hiriaren kontre, zoin<br />

baitzen Greziako erresumaren hiri kapitala. Tt Onsa 15. Hiri kapitalean dagon Franziako ministroari. Prop<br />

1876-1877, 132. Vienna, Autrixako hiri kapitala. Ip Hil 30s. Lau urthetarik baizik ez naiz joan hiri kapitalera.<br />

Barb Sup 18.<br />

- HIRIKO. a) "(La gente del) pueblo, urikoak" Añ. v. hiritar. � Hirikoak hill tzatzue / baita ingurukoak. EZ<br />

Noel 74. Eskerrak emon eutseezan Kamilori, alan armadun gizonak, zelan urikuak. Mg PAb 218 (v. tbn. 215).<br />

Jerikoko Errege eta urikoakin egiña, aiekin ere egin zezan. <strong>Lar</strong>d 113 (v. tbn. 157). v. tbn. Zait Sof 107. �<br />

Paedaretus deitzen zen Sparta hiriko batek egun batez erran ukhan zuena. Lç Dedic * 6r. Yose izeneko gizon<br />

aberats, Yudeako Arimatea-iriko bat. Ir YKBiz 510. b) "Civil, que toca a la ciudad, irikoa, urikoa" <strong>Lar</strong>. c)<br />

(Adnom.). Municipal. � Uriko zuzelekuan. Zab Gabon 89. Ez dute ere bertze deus egitekorik [hango<br />

auzapezek], hiriko erregistroen zaintzea baizik. HU Zez 89. Hiriko kontselutik kendurik. HU Aurp 145. d) "Uriko<br />

(V), niño natural, hijo ilegítimo" A.<br />

- HIRI-KOTIZA. "Villazgo, tributo" <strong>Lar</strong>.<br />

- HIRIKO ETXE (SP, Urt Gram 32, Dv, H). a) "Hôtel de ville, casa de ayuntamiento" SP. v. HERRIKO ETXE,<br />

HIRI-ETXE. � Bere [erromarren] hiriko-etxean (zeina deitzen baitzuten Senatus). ES 401. Bildurik Uriko<br />

etxean (1880). JFlor. Uriko-etxe aurreko plaza nagusian. Erkiag Arran 40. b) Casa de ciudad. � Gure saindua<br />

hiriko etxe batetarat deitzen dute. Laph 242. Uriko etxeen egille beiñenetakoa. Or Aitork 141. Uriko etxe<br />

mordoskak. Erkiag Arran 185.<br />

- HIRI-MUTIL. Alguacil. � Ni banintz hiri-mutila, / hauts nezoke [xakurrari] mustipila! (1907). B.G. "Xakur<br />

Karlina" (ap. DRA).<br />

- HIRI NAGUSI (h. nausi L-ain ap. A; Urt Gram 31, Dv, H (s.v. nagusia); uri nagusi BeraLzM). a) Capital,<br />

metrópoli. En textos septentrionales es estrictamente 'capital (de un país, departamento, etc.)'; en los<br />

meridionales, en cambio, suele tener un significado más próximo a '(cualquier) ciudad grande o principal'. "Hirinausi,<br />

capitale d'un pays" Dv. v. hiriburu. � Ratapolis deithatzen den gure hiri nausia. Gy 25. Roncesvalles<br />

aldetik erasorik Uri-nagusiyan sartu zan. 'En la capital'. Aran SIgn 8. Departamendu guzietako hiri-nausietan.<br />

HU Zez 89s. <strong>Euskal</strong>erria utzi ta beingoan uri nagusi apañak ikusiarren, etzan batere arritu. Ag G 253. Euzkotar<br />

Udal-ordezkarijak / Bizkai-uri nagusira / [...] batuko dira. Enb 92. Azken behako bat igortzen diot Gipuzkoako<br />

hiri-nausi izanari. JE Ber 48. Iri nagusi, giza-erlauntza. Ldi BB 140. Iri nagusi galgarrietan. Or Eus 408. Hiri<br />

hura hautaturik erresuma guziko hirinausitzat. Zerb IxtS 54s. Londres, Paris eta beste uri nagusiak. Munita 140.<br />

Berlin hiri-nausia ere han nunbait dago erdi bat komunixten uztarripean. Herr 20-11-1958, 1. Hauen<br />

[zertifikatuen] kopiak Hiri Nagusian daduzkate. Arti Tobera 280. Hiri iku<strong>sg</strong>arria zinez, hiri nausiaren ondotik<br />

haundiena orduan. Ardoy SFran 227. Erregeren uri nagusira iritxi dira. NEtx LBB 166. En DFrec hay 2 ejs. de<br />

irinausi.<br />

v. tbn. Hiri nausi: Laph 200. StPierre 25. Ox 195. Zub 89. Uri nagusi: Zink Crit 61. Akes Ipiñ 4 (u. nausi). Uri<br />

nagosi: Otx 45. Erkiag BatB 117.<br />

b) HIRI-NAGUSI. Autoridad(es) local(es). � Rabbitonwn-go uri-nagusijai zer jazoten zan esanda. Kk Ab II 30.<br />

- URI-NEURTARTE. "Derecho civil, Urineurtartea" <strong>Lar</strong>.<br />

- HIRI-ONDASUN. "Bienes concejiles, iri-ondasunak" <strong>Lar</strong>.<br />

- HIRI SANTU. (La) Ciudad Santa (ref. a Jerusalén, tanto la terrenal como la celestial). � Orduan [Munduaren<br />

fiñean Iuduak] billduren dire hiri Saindura. EZ Man I 68. Jerusalen aldeko Jafa deritzan Siriako kai ondo<br />

aitatura allegatuta, lau egunera Uri Santuba begitandu zuten. Aran SIgn 39. Zurekin beti irauten dun uri<br />

sainduko iaurrerira artean. Or Aitork 305.<br />

- HIRI-SARTZE. Entrada de la ciudad. � Hiri sartzean, lehen jinari galdatzen du limosna. Laph 78. Ezartzen<br />

ahal dute gertakari horren orroitzapentzat afixa bat hiri-sartze guzietan. HU Zez 89.<br />

- URI-TALDE. "Suburbio, uritaldea" <strong>Lar</strong>. "Suburbano, uritaldekoa" Ib.<br />

iria. v. ideia.<br />

iriar. "(msLond), helecho macho (Bot.)" A. Cf. 1 ira.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

661

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

iribazi. v. irabazi.<br />

iribiatu. v. irabiatu.<br />

hiribide, uribide. � Ciudadanía. v. hiritargo. � Uribide ori txinditza aundijaz erosi yuat nik. Arriand Act 22,<br />

28 (Ker uribide; Ol iritargo).<br />

? iribili. "Tâter, hunkitu, iribili" VocS. El ed. comenta: "iribili ez da hiztegietan irakurtzen baina, heltubada,<br />

beharbada, irabili da, huts batekin itxuraldatua; orduan nere ustez 'manosear, tripoter' adierazi hurbilarekin<br />

dator".<br />

iribio. v. irabio.<br />

iriboio (G ap. A � Aq 342 (G)). � "Este relincho [de los mozos], iriboiua" Aq 342.<br />

iriboiotu (G ap. A � Aq 341 (G)). � "Relinchar los mozos" Aq 341. "Relinchar (se dice de los hombres)" A.<br />

hiriburu (Dv (que cita EZ Man I), A), uriburu. � Capital. Cf. HIRI-BURU. v. HIRI BURUZAGI, HIRI<br />

NAGUSI, herriburu. � Tr. Documentado desde la 2. a mitad del s. XIX. Es especialmente frecuente en textos<br />

meridionales del s. XX, predominando en ellos la forma uriburu (hay (h)iri- y (h)uri- en Mirande, Zaitegi y N.<br />

Etxaniz). Al Norte se encuentra sólo en un temprano ej. de Egunaria (1867); se ha citado alguna vez como<br />

primer ej. el de Hiribarren (Esk 85: Sasi zen har artean Baiona inguru, / ematen dugularik barne Hiriburu), que,<br />

sin embargo, se refiere sin duda al nombre vasco de St. Pierre d'Irube, población cercana a Bayona. En DFrec<br />

hay 89 ejs. de hiriburu y 3 de uriburu, todos ellos meridionales. � Konstantinopla egin zuen bere erresuma<br />

handiko hiriburia edo kapitala. Egunaria 1867, 3 (ap. DRA). <strong>Euskal</strong>erriko uri buruetan. Aran SIgn 209 (v. tbn.<br />

67). Baus eginen niken nire uri-buru. Or Mi 32. Hona gure hiriburu paregaberat itzuli naizela. Mde Pr 54.<br />

Bazen "ard-ri", hots, "goi-errege" zeritzaion bat Tara hiriburuan. Ib. 228 (256n: huri-buru). Baztango iriburura.<br />

NEtx Antz 154 (LBB 48 uriburu). Uriburuko goizeko egunkariak eldu orduko. Erkiag BatB 88. Kataluñiako<br />

uriburu nagusiko Unibersidadean erakatsi dau. Alzola Atalak 131.<br />

v. tbn. Zait Sof 113 y Plat 16. MEIG VII 123. Uriburu: Etxde JJ 108. Zait Plat 115.<br />

hiriburuiar. � Habitante de la parte alta de una población. Cf. HIRI-BURU. � Hiriburuiar asto gazte bat /<br />

bazoan behin peko hirirat. Ox 114.<br />

hiridi (<strong>Lar</strong> � H in m.), uridi (<strong>Lar</strong>). � "Pueblo, la gente de él" <strong>Lar</strong>.<br />

irigarri. v. iragarri.<br />

irigi. v. ireki.<br />

irigoan (L? ap. A � Dv). � "Faire aller; au fig. dissipare, dissiper. Haraneder et M. Harriet emploient dans ce<br />

sens irion [q.v.]" Dv. "Disipar" A, que cita Dv Is. � (Part. en función de adj.). � Zaindu zaitut eta eman<br />

populuarekilako bat-tasunaren ararteko, eraikaraz dezazun lurra, eta goza primantza irigoanak. Dv Is 49, 8 (Ur<br />

desegiñen, Ol naaspilduak, Ker galduen).<br />

irigoki (<strong>Lar</strong>, Añ (G)), urigoki (Añ (V)). �1. "Municipal" <strong>Lar</strong> y Añ. � Errondea irigokiaren edo Gobierno<br />

munizipalaren obetanderik aundiena. <strong>Izt</strong> D 149. �2. "Popular" <strong>Lar</strong>. � Musika irigokiak alegiñ guzian gorde eta<br />

zabaltzeko. EE 1882c, 343.<br />

irijo. v. 1 irio.<br />

irijon. v. irion (2).<br />

irikai. "Municipio" <strong>Lar</strong>.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

662

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

irikatsi. v. 1 irakatsi.<br />

iriki. v. ireki.<br />

hirikide, urikide. � Ciudadano. � Kilikiko tartsotarra uri ezauneko urikidia. Arriand Act 21, 39 (Ol iritar).<br />

irikilika (V-m ap. A EY IV 370). � Nombre de un juego descrito en A EY. DRA traduce "a la pata coja".<br />

irikin. v. 1 irakin.<br />

hirikoe. "Triglifo, en la Arquitectura" <strong>Lar</strong>.<br />

hirikor, urikor. � Civil. � Ezkontza urikorra edo matrimonio zibila. Itz Azald 53.<br />

irikotxi. v. iregotxi.<br />

irikutzi. "Agitar un líquido en una vasija" Totor Arr. Relacionado probablemente con irakurtzi (q.v.).<br />

irilkizai. "Irilkizaie, el palo sobre el cual se mueve el cedazo. Irilkizái bet" Iz Ulz. Cf. eralki. v. irineralki.<br />

irin (V-gip, G, AN, L, Ae, BN, S, R; Deen II 60, Lcc (mano B), Volt 78, SP, Urt I 536, Ht VocGr 359, <strong>Lar</strong>, Añ<br />

(G, AN), Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H), urun (V; Lcc, Mic 7r, <strong>Lar</strong> Sup (huruna � RS); Añ y Dv (V), H),<br />

in (S). Ref.: Bon-Ond 151; A (irin, urun); Giese MolinS (ína); Lrq /iín/; ContR 520 (írin); Iz Als (yalki), ArOñ<br />

(urúna), Ulz (iríñe), UrrAnz (iriña), R 291 y 403; Etxba Eib (uruna); CEEN 1970, 350; Holmer ApuntV (urun);<br />

Ibarra Dima (urune); Elexp Berg (iriñ, urun). �1. Harina. "Apirillaren eta Maiatzaren artean egik urtheko irina,<br />

entre abril y mayo, haz harina para todo el año" SP. "Albardado, [...] manjar rebozado con huevo y harina,<br />

arraultz ta iriñez estalia" <strong>Lar</strong>. "Enharinar, iriñez austu, bete" Ib. "Irinigaraitea, tamiser la farine" Lecl. "Harina,<br />

la más fina" A (cf. tbn. Ibarra Dima 279, que denomina urune tanto a la harina en general, como a una de sus<br />

clases una vez tamizada; para la más fina en ciertas zonas, cf. infra IRIN-LORE). "Irina iróltz, cerner la harina;<br />

írin-iróltzi, harina cernida (R-is)" Iz R 403. "Errotara daroia zorro bat gari, aldi baterako uruna eittera" Etxba<br />

Eib. � Tr. De uso general. La variante más extendida es irin; hay urun en vizcaíno ya desde Refranes y<br />

Sentencias. En DFrec hay 6 ejs. de irin y 1, dialectal vizcaíno, de urun. � Iringuren (c. 1150). Lac BAP 1949,<br />

424. Semero de Irindaco (1247). G<strong>Lar</strong> SJ 310 (ap. Arzam 286). � [Altxagarria] emazte batek harturik hirur<br />

neurri irinen barnean gorde ukhan baitu. Lç Mt 13, 33 (He iriñ-, TB, SalabBN, Ip, Hual, Samper, Echn irin-).<br />

Hirur neurri irinetan. Lç Lc 13, 21. Hurunik eztan etsea, ezin lizate asea, ta bai gosea. RS 287. Zabiltza errota<br />

hartara: irina lothuko zaitzu. Ax 397 (V 259). Amak irin balu opil balaidi. O Pr 20. Egizue ahia ogi natraiaren<br />

irinez. Mong 592. Ahur bat irin. Lg I 349. Nok esan zeinbat zeregin daukan errotari gaixuak uruna egin artian?<br />

Mg PAb 151. Irin ta urarekin egiten dan ora. Mg CC 195. Uruna eralgi. Astar II 70s. Errotari edo ogigin, urun<br />

edo ogijari karia, zaija edo beste gauzarik ezarten deutsenak. Ib. 165. Irin iñhar bat urrian [= 'urean'] nahasirik.<br />

Arch Gram 122. Ihausirik iriñean, / zuritzen du soiña hartan. Gy 249. Iriñez estali. Ib. 250. Ogi oiek, iriñik<br />

obena olioarekin orratuta egiten ziran. <strong>Lar</strong>d 83. Emozu kullera on bat irin. ECocin 18. Itzulika zazu irinian eta<br />

fritaraz urinian. Ib. 5. Hortakotz duzu bada leku hetako lurra larrutua eta legartsu, asko tokitan irina bezain<br />

xehe. JE Bur 84. Zaku-irina bezen zuri egina. Barb Sup 95. Eiherazain bat, oro irin. Const 32. Zakiak lehertu eta<br />

irin guzia ixuri. Zub 75. Bialdu egijoezala urunetan amar zorrorartekuak. Otx 181. Zai-bageko iriña. Or Eus<br />

130. Gaztain-iriñaz egindako opillak. Munita 49. [Gaztañak] igartu egiten dituzte, gero bere iriñaz egindako<br />

ogia jateko. Ib. 49. Urunak [...] praka guztiak zuri-zuririk itxi yeutsoazan. Bilbao IpuiB 14. Errotan<br />

arrikoskorrak eio eta oietatik iriña aterako dela uste izatea. Vill Jaink 84. Ez dago munduan gizonak neurtzeko<br />

bae edo galbai bat baiño: daukana eta ez daukana, uruna ta algotza. Erkiag BatB 140. Astoak errotara / juaten<br />

ziran sarri, / artoa eraman da / iriña ekarri. Uzt Sas 101. Irinik hoberenarekin egin orea ere ez da ogia, labean<br />

axala egin artean. Xa Odol 58.<br />

v. tbn. SP Phil 485. Mb IArg I 272. Cb Just 75. VMg 64. LE Ong 24v. AA II 190. It Fab 111. <strong>Izt</strong> C 225. Hb Esk<br />

231. Dv Lab 46. Ud 34. HerVal 181. Elzb PAd 16. Ox 107. Tx B II 156. Ir YKBiz 414. TAg Uzt 111. EA OlBe<br />

98. Zerb IxtS 69. And AUzta 108. Ibiñ Virgil 56. NEtx LBB 248. Mattin 35. Urun: Añ LoraS 55. CatBus 45. AB<br />

AmaE 354. Azc PB 239. Kk Ab I 75. Altuna 57. Osk Kurl 95.<br />

� (Como primer miembro de comp.). "Alpistela, torta de huevos, harina y ajonjoli, arraultz irin taloa" <strong>Lar</strong>. �<br />

Irin ophilño xuria. Ox 122. Ale ta irin-salerosketan aritzen ziranak. TAg Uzt 17.<br />

� "Le moulin suposé ne fait pas de farine, balizkako iharak ez du iriñik egiten" Ht VocGr 429. "Allegadores de<br />

la ceniza y derramadores de la harina, zaietan zur ta iriñetan ero, iriñetan zogi" <strong>Lar</strong> (tbn. RIs 19: zaietan zur, eta<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

663

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

iriñetan ero, "en los salvados cuerdo, y en las harinas loco" (cf. Ir YKBiz 401n: zaietan zintzo, iriñetan ero); y<br />

Mg PAb 121: zaijetan ziogi, urunetan ero (que explica: "Zai apur bat galdu eztedin bildur ta ikara, ta uruna<br />

ondatuba gaiti ardurarik ez")). "Desperdiciador de la harina, recogedor del salvado, zaietan zur, iriñetan ero"<br />

<strong>Lar</strong>. � Gure zaiok iriñ eske. "Nuestros salvados harina piden". RIs 46 (cf. SP, s.v. irin: Zahiak irina nahi).<br />

Florea, irina, hoberena, gaztetasuna, eramaiten du etsai gaixtoak, eta gero nahi duzu kontenta dadin Iainkoa<br />

zahiaz eta zahartzeko hondarraz. Ax 182 (V 123). Irina behar eta pagatzen du zahiz. AstLas 74. Republikano ta<br />

liberalak / irin bateko opillak, / denak igualak. Imaz Auspoa 68-69-70, 125 (cf. IRIN BEREKO). Olango<br />

billaldiak egozan tokian, Tramana ta Brix izaten ziran nagusi [...], biak etxe banatan. Etziran zorro bateko<br />

urunak. Ag Kr 132s. Nik badakit beltz guztiak eztirala ikatzak eta zuri guztiak iriñak ere ez. Ag G 47 (cf. SP, s.v.<br />

irin: Xuri den guzia ezta irin; v. tbn. expr. similar en Michel LPB 345 (L, 1853) y Ox 188). Orrek ere, esatea<br />

dan bezela, irinik adina lauso izango du. A Ardi 24 (cf. A EY III 246: "Aparentar mucho, pero habrá que verlo,<br />

irinik adina lauso izango du (V-gip)"). Ez da au ez, irin garbia! Loidi 111. Zaietan irin, irinetan zaikoak<br />

baitziran aiek. Zait Plat 151. Bahe horrek [belarriak], dirudienez, zahia irazten duela sarritan eta irina<br />

gelditzen. MEIG VI 100. [<strong>Hiztegia</strong>k izan behar luke] irina eta zahia, garia eta belar gaiztoak bereizten dakiena.<br />

MEIG VII 77.<br />

� (Otros usos). � "Poudre à poudrer" Ht VocGr 406. � Neskatxa hauk hunaraino ethorriak, beren irin eta<br />

mirailak eskuan. Barb Piar II 112. Bere irin xuriaren tartetik, poxi bat gorriturik halere, erasian ari zen<br />

anderea. Ib. 113. � Apurtuten ortz-aginetan / biurtu-giñokoan urunetan. Zav Fab RIEV 1909, 29. � Bainan<br />

nola itze eta irinez lothu baitzuten papera, etzen errex osorik atheratzea. Hb Egia 20.<br />

�2. (S ap. A � Gèze; H). Polen. � Lorearen gañean dagoan iriña argizagi biurtua ikustea. It Dial 13 (Ur urun,<br />

Ip irin; Dv herrauts). Lorearen iriñarekin egiten dute argizagia. Ib. 11 (Ur urunagaz, Dv irinarekin, Ip<br />

irinareki). � Erletxubak zeure loretan batzen lora-irin gurija. Laux BBa 30.<br />

�3. "Poudre qui tombe d'un corps que l'on scie. Zuhirina, sciure de bois. Marmol irina, sciure de marbre" H.<br />

"(BN), polvillo de la carcoma" A.<br />

�4. "Sorte de poudre farinacée qui se forme sur la peau. Buruan, larruaren gainean egiten irin bat" H. "3. º<br />

pellicules (des cheveux). 4.º dartre, exfoliation de la peau" Lh.<br />

�5. "Sorte de poudre, duvet qui couvre les fruits. Mirtxikaren irinaren ederra!" H.<br />

- ARTO-IRIN, GARI-IRIN... v. arto, gari, etc.<br />

- IRIN-ARKA. "Farinière" T-L.<br />

- IRIN-ASKA (urun-a. V-gip ap. Iz ArOñ; H). "Récipient de la farine qui tombe dans la mouture" H. "Urúnaskaak,<br />

los cajones para recoger la harina" Iz ArOñ.<br />

- IRIN-BAHE. Cedazo para la harina. "Irinbai dana ausi aa" Iz Als (s.v. baiya). "Irina yalki irin-baiyan" Ib. (s.v.<br />

yalki).<br />

- IRIN BEREKO. Semejante(s). � Jakite gutxiko den apaizeriak irin bereko dauzka sineste bat den espiritismua<br />

[...] eta jakintza bat den parapsikologia. Mde Pr 318. Gizelikoak oro irin bereko ziren. Mde HaurB 78.<br />

- IRIN-ERRAUTS. "(BN-baig, Sal, R), polvillo de harina" A.<br />

- IRINETIKAKO. (Adnom. de irinetik). "Qui provient de la farine. Irinetikako irabaziaz aberasten hari da" Dv.<br />

- IRINEZKO. (Adnom.). "Albardilla, rebozo de huevos y harina, arraultz iriñezko estalkia, azala" <strong>Lar</strong>. "Qui est<br />

de farine" Dv.<br />

- IRIN-FLORE. v. IRIN-LORE.<br />

- IRIN-GAUZA (G-azp). Producto hecho con harina. v. irinki.<br />

- IRIN-JARIO (iriniario H), IRIN-JARIA (<strong>Lar</strong>). "Harija, el desperdicio de la harina en el molino" <strong>Lar</strong>.<br />

- IRIN-KONDAR (<strong>Lar</strong>, Añ (G, + urun- V)), IRIN-ONDAR (Añ). "Soma, harina segunda para hacer pan de<br />

mozos" <strong>Lar</strong> (v. tbn. Añ).<br />

- IRIN LARRI. "Apluda" Urt II 166.<br />

- IRIN-LILI. v. ejs. en IRIN-LORE.<br />

- IRIN-LORE (irinlora <strong>Lar</strong> � H; irin-flore Ae ap. CEEN 1970, 349). Flor de la harina. "Acemite, flor de la<br />

harina" <strong>Lar</strong>. "La harina pasada [por el cedazo]" CEEN 1970, 349. � Irin flore fin. Lç Apoc 18, 13 (He, Dv, Ur<br />

(G) irin lorea, Ur (V) urun lorazkua, Echn irin lorezkoak; TB irin finaren lili, Ip irin lilia; Ol, IBk, IBe irin, Ker<br />

urun). Hartzatzik hirur neurri irin lore orra tzak eta egitzik ophillak. Urt Gen 18, 6 (Ur iru lakari iriñ lore; Dv<br />

irin). Orra Kristo jaunak komunioko irin lorearekin [...] egiten duena. Mb IArg I 273. Zure eskeintzaria balitz<br />

zartagikoa, olioarekin orratu ta legamigabeko iriñ lorezkoa. Ur Lev 2, 5 (Ol irin-lorezkoa; Dv irin zethabatu,<br />

Ker urun garbi). Libera bat lemami irin lorez egina. ECocin 39.<br />

- IRIN-MANKA. "Farinière" T-L.<br />

- IRIN-OIHAL (<strong>Lar</strong> � H (G)). "Cernedero, avantal para cerner" <strong>Lar</strong>.<br />

- IRIN ONIDEKI. "Soma, harina segunda, irin onidekia, ondokia" Aq 1434.<br />

- IRIN-PASATZEKO. "(Hb), châssis de bois sur lequel se meut le tamis" Lh. v. irineralki.<br />

- IRIN-SALTZAILE (<strong>Lar</strong>, H (+ -tzale)). "Harinero, el que la vende" <strong>Lar</strong>.<br />

- IRIN-TORNU (Ae ap. CEEN 1970, 349). Máquina de madera para cerner la harina. En CEEN (loc. cit.) se<br />

puede ver una descripción detallada, que incluye dibujo.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

664

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

- IRIN-XELO. "Inx[e]lúa (in = 'harina'), el pequeño canal donde sale la harina de la casita de las muelas" Giese<br />

MolinS 622.<br />

- IRIN-ZAKU. "Saco de harina" Elexp Berg. v. IRIN-ZORRO. � Urun zaku edo zorro andi bat buruban<br />

dabeela. Mg PAb 59.<br />

- IRIN-ZAPI (<strong>Lar</strong> � H (s.v. iriñ-oiala)). "Cernedero, avantal para cerner" <strong>Lar</strong>.<br />

- IRIN-ZORRO. Saco de harina. v. IRIN-ZAKU. � Eijo onduan, bere laka edo mendia errotarijak artuta, darue<br />

urunzorrua etxera. Mg PAb 151. Gure Errotarija zan, sorbalda-gañian urun-zorro (saku) andija ta aztuna<br />

ekarrana. Altuna 61. Zaldi ganian imiñitta, urun zorrua bailitzan eruan eben. Otx 116. v. tbn. Bilbao IpuiB 14<br />

(urun-z.).<br />

- IRIN ZURI. Harina de trigo. � Batean, gari-uruna eukan, urun zuria. Erkiag BatB 95. Aztarren eta markak<br />

itxi ditue atean, urun zuriaren lorratzak. Ib. 101.<br />

� Etim. Para las dificultades de que provenga de lat. farina o de alguno de sus continuadores románicos, v. FHV<br />

81.<br />

irinalki. v. irineralki.<br />

irinalki. v. irineralki.<br />

irinbonba. "(S), emblavé. Cf. béarn. embobe" Lh, que cita a Const.<br />

irinbonbatu. "(S), emblaver" Lh.<br />

irindatu (L ap. A; VocBN, Dv, H), irintatu (S ap. A; Lecl, H). �1. Enharinar; empolvar. "Enfariner" Lecl.<br />

"Garnir de farine" VocBN. v. irineztatu, irindu (2). � Eiheran sartzen dena irintatzen. Egunaria 31-3-1960 (ap.<br />

DRA). � (Ht VocGr, H). Empolvar. "Poudré, irindatua" Ht VocGr 406. "(Par ext.), poudrer légèrement de farine<br />

ou autre poudre. Burua irindatzea, poudrer la tête. Bizarra egin eta ahorpegia irindatzea, poudrer la figure" H.<br />

� Yaun xahar bat, xuriraino irindatua, yabota handi-larri bat paparoan, mantxetak esku muthurretan. Hb Egia<br />

137. �2. "(BN), proveer de harina" A, que cita VocBN. Es sin duda una interpretación equivocada.<br />

irindegi (Dv, H), irintegi (S; <strong>Lar</strong>, Añ, Hb (ap. Lh), H), irindei (B, Ae), irintei (BN; VocBN � vEys), uruntegi<br />

(Añ). Ref.: A (irintegi); CEEN 1970, 330; Izeta BHizt (irindeia); Gte Erd 182. � Harinero, cernedero, lugar de la<br />

casa destinado a la harina, a preparar el pan, etc. "Harinero, el sitio" <strong>Lar</strong> y Añ. "Bluterie, magasin de farine, pièce<br />

où l'on pétrit le pain" Dv. "Artesa, pieza en que se amasa el pan" A. "Lugar donde se amasa la harina. Ama<br />

irindeian dago. Irindei ederra dugu" Izeta BHizt. "Sukaldea eta irindeia elkarren ondoan dire (B)" Gte Erd 182.<br />

v. iringela. � Sukhalte, eskele, eskelerpe, irintegi, labategi, oro gizunez betherik dirade. Béhéty GH 1931, 109.<br />

irindu (G, AN, L, BN, Sal, -nddu V-gip, AN-5vill; Aq 386 (G), Dv, H, Lh), urundu, irintu (S, R). Ref.: A<br />

(irindu, irintu); EI 127; Lrq /i¸)nce/; Elexp Berg (irinddu). �1. Hacer harina, moler, machacar. (Sentidos prop. y<br />

fig.). "Convertir en polvo y harina" Aq. "Réduire en farine, en poudre. Ogia irindu denean, ageri da irintsu<br />

denez ala zahitsu [...]" H. "1.º (G, AN, L, BN), moler trigo y maíz. 2.º pulverizar. [...] 4.º (L, BN-baig, Sal),<br />

maltratar a golpes" A. "(Eskual), pulvériser. Harriak irintzen dütü pierrotak, le rouleau pulvérise les pierres" Lh.<br />

"Irintzen hut, je te pulvérise" Ib. "1. apurtu, xehe-xehe egin. Benga mutill, irinddu pelotia. 2. hacer harina, moler<br />

trigo, maiz... Zaku hori errotara eruan biha da irintzera" Elexp Berg. � Dioklezianuen errueda azur ta mamiñ<br />

gizona urunduten zitubeenak. JJMg (ap. H). Bildurrak auts ariña lez / neure biotza urundurik. Azc PB 31. Gero<br />

errotariak ale ura / eio-arrian irintzen du. EgutTo 13-2-1920 (ap. DRA). Lurrerat irintzen ari diren peña<br />

zurpailak. JE Ber 42. Janaria puska txikitan, zeatuta, irinduta ematen zaionean. NekIr 79. Eguzki beroz eultzitu<br />

niro / maitetasunaren gari; / orren biotzak irindu leza / biurturik eiara-arri. Or Eus 86. Iru makina dauzka<br />

[errotak]: bat garia irintzeko eta artoarentzako beste biak. Garm EskL I 94. Makilka ekin zion gure Don Kijoteri;<br />

eta [...] laka bezelaxe irindu zuan. Berron Kijote 64. Zaurituta ez [...]; baiña irindua ta ebaindua bai. "Molido y<br />

quebrantado". Ib. 86. � (Part. en función de adj.). � Gari irindua. AA II 190.<br />

�2. Empolvar. "Enharinar, irindu (G)" Aq 1197. v. irindatu. � Illeak beltzitzen, arpegiak irintzen. Ag G 297. �<br />

(Part. en función de adj.). � Delako andere irinduari Piarresek ere behaturik. Barb Piar II 113.<br />

�3. (Lc, BN-baig ap. A; Dv (BN), H). "En parlant de certains fruits, mûrir" Dv. "Devenir farineux, pour avoir<br />

trop mûri, en parlant des fruits. Sagar irindua, pomme dont la chair est devenue farineuse" H. "Ponerse manida<br />

la fruta, pasarse de madura" A. v. lirindu. � Oraino irintzeko dagon edozoin udare pherderi. JE Bur 155.<br />

�4. "2.º rendre farineux. Aro onak irintzen du bihia [...]. 3.º devenir farineux. Bihi guti irindua, arindua" H.<br />

�5. "(BN), carcomerse, apolillarse los árboles. Lizar irindua, fre[s]no carcomido por la polilla" A. v. zuhirindu.<br />

- IRINDUXE. (Forma con suf. -xe, de valor aprox.; sentido fig. de irindu (3)). � Hunarat orduko bere<br />

[Eskualdun Ona-ren] berriñoak irinduxeak dituen. JE Bur 115.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

665

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

irindu. v. irendu.<br />

irindun. "Raíz harinosa, erro irinduna (L-arcang)" EAEL 78. v. irintsu.<br />

irineralki (G-to; <strong>Lar</strong>, Añ (G), H (G)), urun-eralgi (V-ple-oroz; Añ (V)), urun-eralki (V-arr), irinalki (G-to).<br />

Ref.: A (iriñeralki, urun-eralgi, iriñalki); Iz Als (irinyalkiya), ArOñ (urún-erálkixa). � Varilla(s), cernedera.<br />

"Varillas de cerner" <strong>Lar</strong>. "(Palo sobre el que se) cierne" <strong>Lar</strong> y Añ. "La madera sobre la cual se apoya el cedazo al<br />

cerner" Iz Als.<br />

irineztatu (L-ain ap. A; <strong>Lar</strong>, Dv, H), irinstatu, irinestatu (S ap. Lh � Foix). � Cubrir, espolvorear de harina.<br />

"Enharinar" <strong>Lar</strong>. "Enfariner, saupoudrer de farine" Dv (s.v. irindatu). "Saltsa bat irineztatzea, garnir une sauce<br />

de farine. Irineztatu naiz, je me suis sali, couvert de farine" H (s.v. irindatzea). v. irindatu. � Ez dugu gehiago<br />

ikhusiko bere [eiherazainaren] bonet irinstatia burian. Herr 27-12-1960, 3.<br />

iringela (G; <strong>Lar</strong>, H), urungela (V-m-gip). Ref.: A (iringela, urungela); Iz ArOñ (urúngela). � Harinero,<br />

cernedero, lugar de la casa destinado a la harina, a preparar el pan, etc. "Cernedero, lugar en que se cierne" <strong>Lar</strong>.<br />

"Harinero, el sitio" Ib. "(Cuarto) donde se guarda la harina" Iz ArOñ. v. irindegi. � "Recocina (AN-m [?]);<br />

despensa (AN-5vill)" A Apend.<br />

iringile (H, que cita a <strong>Izt</strong>). �1. Harinero. � Bertako mendietan jaiotzen diran urakin ari oi dira lau errota<br />

iringille. <strong>Izt</strong> C 79 (v. tbn. 86, 101, 106, etc.). �2. "Meunier" H.<br />

hiringin. "Curieux" Lh, que cita a Garmendia.<br />

irinkara (Dv � A). � "Qui tient de la farine, qui y ressemble farineux" Dv. "Farináceo" A.<br />

irinkari. "(Hb), porteur de farine" Lh. v. irinketari.<br />

irinketa. � Transportando (vendiendo...) harina. � Munduan ofizioz bada ainitz mota; / jaun hori aspaldian ari<br />

irinketa. "Berina hausleari" (ap. DRA).<br />

irinketari (T-L). � Harinero, tratante de harina. "Farinier" T-L. � Eskualdunen karrika ainitz da ertxia; / horrat<br />

usu jin behar irinketaria; / ez da segur josteta hortan pasatzia; / kamiona zeren den karrikain betia! "Berina<br />

hausleari" (ap. DRA).<br />

irinki. � Producto hecho con harina. v. IRIN-GAUZA. � Hamabortz bat egunen buruko, esneaz bertzalde<br />

irinki zerbait har dezake gizonak. JE Med 53.<br />

irinstatu. v. irineztatu.<br />

irintatu, irintegi. v. irindatu, irindegi.<br />

irintsi. v. irentsi.<br />

irintsu (AN-erro, BN-lab, S; Dv, H). Ref.: Lrq; EAEL 78. �1. Harinoso. "Farineux, abondant en farine. Aurthen<br />

ogiak irintsu dire" Dv. "Farineux en général; qui contient beaucoup de farine. Bihi irintsua" H. "Raíz harinosa,<br />

erro irintsua (BN-lab), zain irintsue (AN-erro), erro iríntsü (S)" EAEL 78. �2. "(Par extens.), qui contient<br />

beaucoup de fécule, ou simplement qui en contient une certaine quantité. Liho hazi irintsua. [...] Gaztaina,<br />

lursagarra, garagarra berenaz irintsu dira, [...] sont feculentes de leur nature" H. �3. "Farineux, couvert d'une<br />

sorte de poussière blanche ou colorée, en parlant de peau d'animal, de fruits, de plantes. Buru irintsua, tête<br />

farineuse. Mahats irintsua, axal irintsu gorri mina" H. "Farineux, couvert d'un duvet ou de poudre. Mertxika<br />

irintsu, pêche veloutée. Buru irintsu, tête poudrée" Lh.<br />

irintto. "Dim. de irin, farine. Lehenik egizu enetzat irintto hortarik hauspeko ophiltto bat, [...] de ce peu de<br />

farine" Dv.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

666

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

irintxa. "(BN-baig), (fruta) manida, pasada de madura" A. Cf. irindu (3).<br />

irintxatu. "(BN-baig), manirse, sazonarse demasiado las frutas conservadas" A. v. irindu (3).<br />

irintxi. v. irentsi.<br />

irintzegarri. "(S; Foix), farine avec laquelle on saupoudre le crible ou le pain avant de le mettre au four" Lh.<br />

irintzi. v. ilintxa.<br />

irhintzina. v. irrintzina.<br />

irhintzina. v. irrintzina.<br />

hiriño, uriño. � Dim. de hiri. � Zestonako hiriñoan gaindi. JE Ber 74. Harrituak baikaude hamabortz urthe<br />

huntan hiriño hunek, handitzera ez bada, edertzera egin duen jauziaz. Ib. 74 (v. tbn. 45, 59 y 91). Zarautzko<br />

uriño zoragarrira. TAg Uzt 162. Asi Zumaiatik eta Biarritz uriñoraño. Ib. 93 (v. tbn. 226).<br />

1 irio (H), iriio, irijo (L? ap. A; Dv), iriyo. � Hacer golpear, hacer chocar. "Faire frapper" Dv, que cita EZ Eliç<br />

(tbn. citado por Azkue). "Faire tomber, renverser, abattre (proprement, faire battre la terre de son corps)" H, que<br />

cita a Hm. Cf. iraio. v. eraio. � Hire goratzeko asko / diat beheratuko, / asko galduko, askori / buruz lur iriioko<br />

(Ps 109, 6). "Conquassabit". EZ Eliç 253s. Anhitz naziori diot / buruz lur irioko (Ps 109, 6). Hm 148. Buruz<br />

arripilla iriyoko diat. Or Mi 56.<br />

2 irio. "(L), (postpos.), outre. Zeru-lur haukiez irio edo haukiez bertzalde, outre ces cieux et terre (Guill. d'Arc.<br />

[= Vinson 109 (1768)])" H.<br />

3 irio. "Ha bebido cuanto ha querido, irioak eginda dago (V-m)" A EY III 252 (� A Apend).<br />

irio. v. irion.<br />

irioarazi, iriyoarazi. � Echar abajo, hacer precipitarse. � Gibeletik heldu zirenei jazarririk, iriyoarazi zioten<br />

mendia behera haren hegalean den haran batetara. "De super incursantes in subjectam vallem deijciunt [sic, por<br />

deji-]". ES 114.<br />

irioide (<strong>Lar</strong> � H). � "Desperdicio" <strong>Lar</strong>. "Prodigalidad" Ib.<br />

irioile (SP � Dv y A, <strong>Lar</strong>, H). �1. Dilapidador, derrochador. "Onen irioilea, prodigue, dissipateur" SP.<br />

"Desperdiciador" <strong>Lar</strong>. "Malbaratador" Ib. � Gizon abrats bat zen despenser bat zuenik, haur akhusa zedin hura<br />

baithan, haren onén irioile bezala. Lç Lc 16, 1 (He funditzaille, TB barraiatu, HeH irioiten zituen, Dv xahutu).<br />

Irioileak (disipadores) ez izateko berriz, bizi izateko bear deguna gogoratu. Ayerb EEs 1914, 225. �2. "Qui<br />

envoie, qui mène, qui renvoie" H.<br />

irioitari. "Pródigo" <strong>Lar</strong>. v. irioile.<br />

iriokizun. "Qui doit être mis à terre, qui se doit renverser, abattre" H.<br />

irion (SP, Dv, A (que cita a Lç)), iriondu (<strong>Lar</strong>, H (L, BN)), irioitu (<strong>Lar</strong> y <strong>Lar</strong> Sup), irio (?; SP in m. y H � Harb<br />

(ed. 1690)). � Tr. Documentado en Leiçarraga con cierta frecuencia, y en ejs. únicos en Axular, Oihenart y en la<br />

ed. de 1690 de Haramburu modificada por Harizmendi, así como en Haraneder (y en HeH); aparece tbn. al Sur,<br />

en autores de léxico cuidado de la 1. a mitad del s. XX (D. Agirre, Olabide, Zaitegi, etc.), sobre todo en la 2. a<br />

acepción. La forma más empleada es irion (fut. irionen en Leiçarraga, sust. verbal irioite- en Leiçarraga, Axular<br />

y HeH), que es la que se encuentra tbn. en los autores meridionales (sust. verbal irioten); hay iriondu (sust.<br />

verbal iriontze-) en Haraneder. Una mezcla de ambos sistemas se encuentra en el dicc. de Harriet, que parece<br />

interpretar irion sólo como radical (part. iriondu, sust. verbal irioite-); irioitu es un constructo de <strong>Lar</strong>ramendi a<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

667

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

partir de irioite-; irio es seguramente errata por irion en la citada ed., muy descuidada, de Haramburu;<br />

Arriandiaga emplea irijon.<br />

�1. Enviar, conducir. "Irioitea, envoyer. Irion dut. Urari bertzetara irioitea eta eragitea, faire prendre chemin a<br />

l'eau par autre part" SP. "Enviar, irion, iriondu" <strong>Lar</strong>. "Conducir, guiar, irioitu" Ib. "Llevar, irioitu" Ib. "Echar,<br />

irioitu" <strong>Lar</strong> Sup (� Ax). � Ezen bortha largoa eta bide zabala da perdizionetara irioiten duena. Lç Mt 7, 13<br />

(He, HeH, Dv, TB, etc. eraman). Othoitz egiozue bada uzta iabeari, irion ditzan langileak bere uztara. Ib. 9, 38<br />

(He, Dv igor, TB, HeH egor). Eta beran Spirituak irion zezan hura [Iesus] desertura. Lç Mc 1, 12 (He butatu,<br />

TB yoan arazi, HeH hertxatu, Dv eragin). Figura hek adoratzeko egin dituzue: hunegatik irionen zaituztet<br />

Babilonez alde hartara. Lç Act 7, 43 (He, TB, Dv eraman). Estranjerén kanpoak ihesitan irion dituzté. Lç He<br />

11, 34 (He ihesi igorri, TB ihesera itzuli). Eta berék plazer zuten moldera egin ukhan zituzten imajinén ondoan<br />

irion izan dirade. Lç Adv ** 2r. Denbora luzeaz bide bat eduki duen urari, ezta erraz bertzetarat irioitea eta<br />

eragitea. Ax 86 (V 59). Ama ona, irio [sic, por irion?] iazozu ene akzione eta gogo guziari Jesus gana. Harb (ed.<br />

1690), 366.<br />

�2. (SP, A (que cita O y HeH)), iriondu (H (que cita a Lç)), iriotu (<strong>Lar</strong>), irijon. Dilapidar, malgastar, derrochar.<br />

"Ontasunak irioitea, prodiguer, dissiper son bien" SP. "Desperdiciar, eriatu, irioitu" <strong>Lar</strong>. "Malbaratar, destruir,<br />

eriatu, irioitu" Ib. "Disipar, gastar" A. "Irijon, ogasuna eralgi" Arriand, en el voc. del final. � Han irion zezan<br />

bere onhasuna, prodigoki bizi izanez. Lç Lc 15, 13 (He iriondu izan zuen, Ol irion zun, Arriand irijon leban; TB,<br />

HeH, Dv, Leon xahutu, Or ondatu, Ker eralgi, IBk, BiblE jan). Edozeinek bere on guzia irion duenean.<br />

"Dissipé". O Pr 603. Hura salhatua izan zitzaion bere etxeko iaunari, nola haren onthasunak irioiten zituen.<br />

HeH Lc 16, 1 (en nota: "Irioitea, bertze batzuek diotena iriontzea, erran nahi da, barraiatuz, gaizki erabiliz,<br />

gauzen galtzea eta xahutzea"; Lç irioile). Ogasuna irioten ziola. Ol Lc 16, 1 (Arriand irijoten; Or, Ker ondatu,<br />

IBk, BiblE alferrik galtzen). Aigist-ak etxeko aitaren onibarrak irion ditula, batzuk banatuz, bestetzuk alperrik<br />

ondatuz. Zait Sof 45.<br />

�3. iriondu (H, que cita a He). Disipar(se), desvanecer(se). � Zure fama eta omen ona ketan goana eta<br />

iriondua. He Phil 291 (SP 290 igorri duela). Kometak denbora laburrik artean iriontzen eta estalzen dire. Ib.<br />

433. Aserre itsupenak beingoz irionik, ziñez lurrekoari galdetzen dio: --Miñik artu al dek? Ag EEs 1917, 214.<br />

�4. iriondu (H, que cita a He). Disipar, distraer. "Dissiper, en parlant de l'esprit, du cœur; distraire" H. � Ez<br />

dezatzula urrunegi diren gauzak [desira], [...] hainitzek egiten duten bezala, zeiñek agianka errho batez<br />

nekhatzen eta iriontzen baitituzte bere bihotzak alferrik. He Phil 390s (SP 386 barraiatzen).<br />

�5. Gastar. Cf. supra (2). � Irion (gastatu) bearko duen diruaren kontua ongi ateratzen. Ir YKBiz 297. Diru<br />

onetaz gañera irioten (gastatzen) duzuna, ordainduko dizut. Ib. 267. Bere ogasunak oro irion omen zituen<br />

erritarren onerako. Zait Plat 77.<br />

iriondu. v. irion.<br />

iriongarri (H), irioigarri (H). � "Qui peut être mené, envoyé, expulsé, dissipé follement; qui peut s'évanoir, se<br />

dissiper" H.<br />

irionkidatu. "Conducir, guiar" <strong>Lar</strong>. v. irion.<br />

irionkizun (H), irioikizun (H). � "Qu'il faut mener, envoyer, renvoyer; qu'il faut largement dépenser" H.<br />

iri-ori. "(G-bet), oropéndola (pájaro)" A. v. aurio.<br />

hiripe (L? ap. A � Dv). � Arrabal(es), afuera(s). "Faubourg, banlieue" Dv. "El mismo Duvoisin se vale de esta<br />

palabra, tal vez creada por él, para significar 'lugar de pasto' [Dv Num 35, 4]" A (que toma demasiado al pie de<br />

la letra el ej.: cf. las versiones de la Vulgata y de Olabide). Cf. H: "Iripe, étymologiquement ce mot signifie le<br />

bas d'une ville, se partie basse" H. � Hiriak egoteko, eta hiripeak inguruan, berak hirietan egon ditezen, eta<br />

hiripeak arthaldeentzat eta abereentzat izateko; hiripeak hirietako harrasietarik kanpora inguruan hedatuko<br />

dira mila urhats. "Suburbana". Dv Num 35, 3 (Ol aldiri, Ker urietako larrak).<br />

iripedi, iripede (H). � "Plebe" <strong>Lar</strong>. "Populacho" Ib. "Tribuno, magistrado para defender el Pueblo, iripediaren<br />

burzaia" Ib.<br />

iripediar (<strong>Lar</strong> � H). �1. "Plebeyo" <strong>Lar</strong>. � Nobliak abantailla izigarri dü herri güzietan iripediarraren gaiñtik.<br />

Egiat 244. �2. "Vulgar, que pertenece al vulgo" <strong>Lar</strong>.<br />

hirirabehar, urirabehar. � Necesidad de ir a la ciudad. � Gaurko urirabear zoroak biotzean egundo ikutu<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

668

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ezpagindu. TAg Uzt 85 (v. tbn. ib. 265).<br />

hiriratu (Dv), uriratu. �1. Ir a la ciudad, afincarse en la ciudad. "Ez da gaur hirirako, il n'arrivera pas, il n'ira<br />

pas ce soir à la ville" Dv. � Oi, ni banintzok ire antzeko / txori jakintsua uriratzeko (1915). Enb 191. �2. Llevar<br />

a la ciudad. � Abelazoka [...] batek azken egunean baserritar mordo andiak uriratu ditu. A LEItz 6. Goizaldeak<br />

irira / oi duan ots gozo ñabar / aizeñoak Gazteren / belarrira dakar. Ldi UO 36.<br />

iris. v. irris.<br />

irisagar. v. irasagar.<br />

irisi. "(V-m), satisfacerse, satisfecho. Gauzak ondoegi etorrita irisita zagoz zu" A.<br />

hiriska. v. hirixka.<br />

iriskai. "Juego en alguna pretensión, iriskaia. Lat. Optima conditio, dispositio" <strong>Lar</strong>.<br />

iriskizun. � Asequible. � Izkera banatu bat ez omen da indarka bat izatera iristen. Iriskizun (asequible) balitz<br />

ere, [...]. A in GH 1922, 489.<br />

irisko. v. idisko.<br />

irisle. "Alcanzador" <strong>Lar</strong>. "Alcance, un correo de otro, ibiltare baten irislea" Ib. v. iritsitzaile.<br />

irispen. � "Alcance, consecución, logro" <strong>Lar</strong> DVC 248. � Aberatsago ta ederragoa bada izanez lillura irispena<br />

baño, egokiagoa da bidea ere elburua baño. Txill Let 118. Izaterik eta irispenik ez duen zertasun galdura<br />

ekarriaz guzia. "Inalcanzable". MEIG IX 126 (en colab. con NEtx).<br />

irispide (G-to ap. A), erispide (G-to ap. A). �1. "Alcance. Irispidean, al alcance de la mano" A. "Erispidean<br />

dauzkadan gauzak eztira guztiak nereak, las cosas que tengo a mano no son todas mías" Ib. � Gehiagoren<br />

irispidean jarri. MEIG III 127. Badugu esku artean, edo irispidean bederen. MEIG VI 129. Ez da segur aski<br />

idatzi den guztia gure irispidera heldu. Ib. 59. Ez daude nornahiren irispidean. MEIG VII 94. Diodanaren<br />

frogak irispidean ditugu. MEIG VIII 38. �2. eispide. "(G-to), recurso" A.<br />

irispobe. "Ambicioso. Gizon irispobea da ori" Asp Leiz.<br />

iriste. �1. "Alcance" <strong>Lar</strong>. "Alcance, consecución, logro" <strong>Lar</strong> DVC 248. � Iristeak oro lillura iltzen badute. Txill<br />

Let 118. �2. "Alcance, en la artillería, arcabuz, &c." <strong>Lar</strong>.<br />

iristu. v. irazitu.<br />

iritai. v. igitai.<br />

hiritar (S ap. Lrq; <strong>Lar</strong>, Añ (G), LE Urt voc, VocCB, Dv, H), uritar (Vc ap. A; <strong>Lar</strong>, Añ (V)). � Ciudadano;<br />

habitante; nativo, natural (de). "Ciudadano" <strong>Lar</strong> y Añ. "Pueblo, la gente de él, iritarrak, uritarrak" Ib. "Burgués,<br />

vecino o natural de alguna villa" <strong>Lar</strong>. "Citoyen d'une ville, citadin. Erromako hiritarra, citoyen romain" Dv.<br />

"Uritar, el natural de una población reunida, sea anteiglesia o ciudad o villa" A. v. herritar; HIRIKO. � Tr.<br />

Documentado desde fines del s. XVIII en textos septentrionales; las primeras documentaciones meridionales son<br />

de la 2. a mitad del s. XIX (J.I. Arana, Arrese Beitia, etc.). Es frecuente a ambos lados en el s. XX. En DFrec hay<br />

40 ejs. de hiritar y 4 de uritar, todos ellos meridionales. � Horrek erakharri zituen hiritarrak [Hai-ko hirikoak]<br />

hei [israeldarrei] yarraikitzerat. Lg I 194. Españako iritarrak izateko bainandearen edo kondizioaren azpian.<br />

EConst 24. Haizu othe zaitzue azotatzea Erromar hiritar bat [...]? Dv Act 22, 25 (Ol, IBe (h)iritar; Lç Romako<br />

den, He burjes, TB gizon romano, Ker Erromar gizon, IBk erromatar). Judua naiz zinez, Tarso Ziliziakoa, hiri<br />

ezagutuko hiritarra. Ib. 21, 39 (TB, Ol (h)iritarra, Ker uritarra; Lç burjés iaioa, Arriand urikidia, IBe hirikoa).<br />

Uritarrez uritar, gizonez gizon, begia beteko diezute Arranondotarrak. RIEV 1907, 169. Izparringijak esaten<br />

ebana irakurritta, elaia egon zan uritar gustijen autubetan. Altuna 18. Alderdi artako iritar baten morroi yarri<br />

zan. Ir YKBiz 300. Uritar gañekoenak, neskatx apañak barne, dira ikusle sutsu. Ldi IL 46. Porrokaldi<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

669

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

deitoragarri orrek Krotoneko iritarren gogoak gerturik iarri zituen [...] eginbide berrietarako. Zait Plat 53. Hiri<br />

eta hiritarren euskal izenak biltzeko. MEIG VIII 114.<br />

v. tbn. Eguzk RIEV 1929, 476. Or Aitork 67. Izeta DirG 95. Uritar: Aran SIgn 99. Ag G 362. Zait Sof 79. Or<br />

Aitork 194.<br />

� (Precedido de gen.). Paisano, conciudadano. � Haren hiritarrek higuinzen zuten. TB Lc 19, 14 (Arriand bere<br />

urittarraik; Lç bere zibitatekoék, He bere herrikoek, HeH, Dv, Ol bere (h)erritarrek, Brunet iritarkideak). Nere<br />

poz-lagun eriokide iritar atzetik naiz aurretik ioan zaizkidan bidaide ta adiskideen belarrietan. "Civium<br />

meorum". Or Aitork 247. � (Sin gen.). � Berri-mordoska ederra det oraingo onetan: Leonenak, nere zertxobait<br />

eta uritarrenak. A Ardi 29.<br />

� (El) de ciudad (opuesto a laborari, baserritar, menditar, etc.). "Aldeano, se llama en Vizcaya erritarra, a<br />

distinción de uritarra, iritarra, el que es de ciudad o villa" Aq 254. � Akaba dezagun apairia, / dio hiritarrak. --<br />

Egunko badizugu asia, / dio kanpotarrak. "Le citadin / le rustique". Arch Fab 87. Laborariak nekez bilatu ogia, /<br />

zuk gozatuko duzu, hiritar nagia! Elzb Po 219. Uritar egiñik, / eta baserriari iguiña arturik. AB AmaE 416.<br />

Baserritarrak hiritar bilaka balite. HU Aurp 200. Hiritarrek menditarrak ez ditutzue hastio. Ib. 208. Jauntzitik<br />

hiritar emaiten zuen. JE Bur 157. Ia uritartzat artu daizkegu. Ag G 95. Artzaia [...] uritar andikiak baño askozaz<br />

lasai ta askatuago dabil. Ib. 151. Ordurarte [...] uritar jatorra, gentleman berarengan ikusi nuen; geroztik [...]<br />

baserritar uts-uts kutsatu-gabea zan. A Ardi 58. Gu ez gara basati, ez gara uritar biguñegi ere. Or LEItz 39.<br />

Mari-Katalin / barda Parisetik etxera da jin: / [...] beso, lepho, bapo bulharrak arin... / hiritar andreek dituzte<br />

berdin! Ox 182. Eskualdunekin nahas hiritar sobera. Ib. 25. Debru hiritarrak, ze gauzak asmatzen dituzten! Zub<br />

70. Hiritar alfer aseak / eta karrikes goseak, / biek trufaz deitzen gaituzte / arto mindu jaleak. Etcham 75. Huna<br />

eskuinetarik, banaka, etxe pollit batzu, hiritarren etxeak segur. JE Ber 43. Hiritar langilearen soinekoer. Ib. 46.<br />

Elkarren etsai bizi dira-ta / gauz onik ez uritarrak. EA OlBe 16. Hiritar aire poxi bat bazuen menturaz. JEtchep<br />

79. Hango bidexkak ezagutzen zituen, hiritar batek bere karrikak bezala. Ib. 55. <strong>Euskal</strong>duna, harentzat, ez zen<br />

hiritarra, nekazaria eta itsas gizona eta are artzaina eta ikazkina baizik. MIH 262. Gu, hiritar edo kaletarrok.<br />

MEIG VIII 44. � Bizimolde hiritarra. MEIG VI 33.<br />

v. tbn. Gy 36. Hb Esk 187. Zby RIEV 1909, 108. Lf ELit 69. Mattin 47. Xa Odol 145. Uritar: Azc PB 352. Enb<br />

168. Otx 104.<br />

- HIRITAR-BELAR. "Ba omen dire eskualdeak ardimihiari [Vanerianella olitoria] hiritar-belharra erraten<br />

diotenak, hunen biltzen ikusten direlakotz dudarik gabe, olio-minagretan jateko" Zerb GH 1932, 522s.<br />

- HIRITAR-KARTA. Carta de ciudadanía. � Zer bainande edo doai iduki bear dute kanpotarrak iritar karta<br />

iristeko? EConst 26.<br />

iritarau (<strong>Lar</strong> � H). �1. "Policía" <strong>Lar</strong> (cf. DAut: "La buena orden que se observa y guarda en las ciudades y<br />

repúblicas"). "Urbanité" H. � Sarrienetako bat eta ezagunena dagoela, erri askoren iritarau edo polizia<br />

gaiztoan. <strong>Izt</strong> D 149. �2. (<strong>Lar</strong> � H). "Política" <strong>Lar</strong>. � Iritaraua (política) edo dierrikuai, denporakuai. Ag <strong>Lar</strong><br />

559.<br />

iritaraude (<strong>Lar</strong> � H), uritaraude (<strong>Lar</strong>). �1. "Derecho Civil" <strong>Lar</strong>. �2. "Política" <strong>Lar</strong>.<br />

iritaraukiro (<strong>Lar</strong> � H). � "Políticamente" <strong>Lar</strong>.<br />

iritarauti (<strong>Lar</strong> � H). � (Adj.). Político. � Zer gauza da libertade iritarautia edo politikoa? EConst 19.<br />

iritargari (<strong>Lar</strong> � H). � "Comunero" <strong>Lar</strong>.<br />

hiritargo (<strong>Lar</strong>, H in m.), uritargo (<strong>Lar</strong>). �1. "Común, el Pueblo" <strong>Lar</strong>. "L'ensemble des citoyens, des habitants<br />

d'une ville" H. �2. (Dv � A). "Droit de cité" Dv. "Ciudadanía (derecho)" A. � Erosi dut hiritargo hau diru<br />

handitan. TB Act 22, 28 (Dv, Ol (h)iritargo, IBe hiritargoa; Lç, He burjesia, Arriand, Ker uribide). Gure<br />

hiritargoa zeruetan da. TB Phil 3, 20 (IBe zeruko hiritar gara).<br />

iritari. v. igitai.<br />

? hiritari. � � Sügiaren mihiarekin sortzen dena, bethi herratürik dabiltza, hiritariak bethi gogomena dereie<br />

erratzen, bürü hüna jaten. Egiat 224. El editor traduce 'tentazioak'; cf. hiritatu.<br />

hiritaritza. � Ciudadanía. v. hiritargo. � Badago beste erakai edo motiborik galzeko iritaritza? EConst 28.<br />

hiritarki. � A la manera de los de ciudad. � Lehenago kanpañarrak zoazin hirietarat bizitzen ikasterat; ikasi<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 670<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ere dute zenbeitek hiritarki bizitzen, behar baino gehixago. HU Zez 74.<br />

hiritarkide (<strong>Lar</strong> � H), uritarkide (<strong>Lar</strong>). � "Conciudadano" <strong>Lar</strong>. � Bere iritarkideak gorrotatzen zuten. Brunet<br />

Lc 19, 14 (TB, BiblE hiritar, Oteiza erriko).<br />

hiritarmen, uritarmen(e) (-ne <strong>Lar</strong>). � "Democracia, gobierno popular" <strong>Lar</strong>. "Democrático, uritarmenekoa" Ib.<br />

� Ari dira burruka, ai! anaiak alkarren kontra, batzuek uritarmen berria-gatik, besteak baten-agintza santuagatik.<br />

Otag EE 1882c, 414. Liberalismoa bat egin eta nastau bear da uritarmeneagaz edo demokraziagaz [...]?<br />

Itz Azald 53. Uritarmenea eta gobernuaren era guztiak ontzat emoten dituz Eleizeak. Ib. 53.<br />

hiritartasun (Dv � A, que da -zun por error). � "Qualité de citoyen" Dv.<br />

hiritartu, uritartu. �1. Convertir en urbano. � Gure izkera zartxo au, mendi-usaina unetaragino ta azalean<br />

gozorik dabela, uritartu. A EEs 1916, 109. Euskerea uritartu barik gaur legez egoalako, kristinau-ikasbidea<br />

erderaz irakasten zan. Ib. 112. <strong>Lar</strong>ramendi izan zela, lehengo eta behin, "aldiritarren" hizkuntza hiritartu nahi<br />

izan zuen euskaltzalea. MEIG VII 33. � (Part. en función de adj.). � Laban ta arin ta goxo ta zolitasun orri<br />

egoki erantzungo dautso, barriren barri egindako itzez, gure euskera zar uritartuak. A EEs 1916, 110. �2. (S<br />

ap. Lh � Foix). "Prendre des façons de citadin" Lh.<br />

hiritarxkila. � Dim. peyor. de hiritar. � Beha zak, bada, zer lezakeien / hiritarxkilen indarrak, / langile faltan<br />

alfer eta lo / gelditzen balire lurrak? Ox 142.<br />

hiritatu. "(BN), probar, tantear" A.<br />

iritei. v. igitai.<br />

iritsarazi, iritsi-erazo. � Hacer conseguir. � Bear zituen Zeruko grazia eta laguntasunak alkanzatu edo iritsi<br />

erazotzeko. Gco I 456.<br />

iritsi (G; Aq 409 (G), H), iritxi (G), iritzi. Ref.: A (iritsi, iritxi); Iz To; EAEL 269; Gte Erd 8. � Tr. Propio sobre<br />

todo de la tradición guipuzcoana, ya desde Ochoa de Arín. Hasta aprox. 1850, la forma predominante es iritsi, si<br />

bien en la 2. a acepción hay iritxi ya en Ubillos, así como ejs. sueltos, junto al más frec. iritsi, en autores como<br />

Guerrico, Aguirre de Asteasu y <strong>Lar</strong>dizabal. En la 2. a mitad del s. XIX se impone iritxi en todas las acepciones, de<br />

tal manera que hasta aprox. 1970 no encontramos iritsi sino en autores aislados (Azkue, G. Mujica, T. Agirre u<br />

Oskillaso (Kurl 17)); hay algún iritsi, junto al más frec. iritxi, en Arrese Beitia (siempre en guip.; AmaE 406),<br />

Beovide, Mirande y Txillardegi. En DFrec hay 270 ejs. de iritsi (3 dialectales) y 134 (55 dialectales) de iritxi.<br />

Hay iritzi en un texto de Irún de 1854 (ETZ 241). El sust. verbal es iriste-, además de en los autores que emplean<br />

iritsi, en Ubillos (82), J.I. Arana (SIgn 29), Arrese Beitia (AmaE 161), Beovide (AsL 39), Lizardi, A. Barriola<br />

(Goi 54), Zaitegi (Sof 21), S. Mitxelena (Aranz 27), Munita (150), Ibiñagabeitia (Virgil 111), N. Etxaniz, etc.;<br />

hay irixte- ya en Bilintx (154), pero no volvemos a encontrarlo hasta aprox. 1920 (ArgiDL, Inza, etc.),<br />

haciéndose frecuente entre los autores del s. XX (Aitzol (in Laux BBa XII), Orixe, Mirande, Etxaide, Zaitegi,<br />

Anabitarte, Villasante (Jaink 78), etc.); hay ambos en Arrue (más frec. iriste-, forma única en GB (93, etc.) y<br />

mayoritaria en May (73, etc.)), ArgiDL (129 iriste-, 123 irixte-) Iraizoz (YKBiz 73 iriste-, 307 irixte-) y<br />

Txillardegi (Let 126, 139 iriste-, 118 irixte-); en T. Agirre hay iritsi e iriste- (Uzt 165), pero una vez irixte- (Uzt<br />

269). En autores populares (V. Mocoroa (Damu 5), A.M. Zabala (Gabon 102)) y bersolaris se encuentra a veces<br />

iritxitze-.<br />

�1. Llegar. v. heldu. � Tr. Muy bien documentado desde Ochoa de Arín en la tradición guipuzcoana, fuera de la<br />

cual apenas hay ejs. Se emplea gralmte. acompañado de -ra(ino); en algún autor del s. XX (muy frec. en<br />

Anabitarte, p.ej.) el complemento va en inesivo. No encontramos ejs. de su uso con dativo (berria iritsi zaie /<br />

berria haiengana iritsi da) hasta J.I. Arana (SIgn 76), y el resto de los ejs. son del s. XX (además de los citados<br />

infra, cf. p.ej. JAIraz Bizia 7, Mde Pr 197, Vill Jaink 33, MAtx Gazt 75, Uzt Noiz 49 y MEIG I 194). �<br />

Zenbatgarren graduan edo belaunera iriisten [por iristen?] zan aidetasuna. OA 159. Eziñ iritsi dira lepora<br />

muturrarekin. AA II 176. Kontatu zituen [...] [eta] iritsi ziran sei eun milla ta geiagoraño. Ib. 5. Zenbat gai bear<br />

dan bekatu larrira iristeko. Ib. 166. Etzan iritsi izan moldizkidatzera. <strong>Izt</strong> C 468. Iritsi zan Almirante izatera. Ib.<br />

479. Jesus zazpi urteetara iritsi bitartean. <strong>Lar</strong>d 370 (205 iriste-). Ain izaera errukarrira iritsi zan, non txerriai<br />

emandako ezkurrak ere pozik jango zitukean. Ib. 417. Ostegunera iritsi ziranean. Ib. 437. Basa-piztiak besterik<br />

egundaño iritxi etzan toki izugarri batera. Arr GB 39. Bere eskuetara beñere iritxi etziran karta asko. Ib. 96.<br />

Iritxi zan berri ori gure santuaren belarrietara. Aran SIgn 68. Biar dan lekuraño / ezin iritxita. Ud 25. Azkena<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

671

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ara iristen danak. PE 41. Elizan egin ziran erregu guziakin ez zan euririk iritxi. Zab Gabon 101. Azella artu<br />

zalako berria Tangerra iritxi ez al zan, itsu mustuan ango jende guziak [...] iges egiñ zuten. Arr May 188.<br />

Deboziozko lan guziak debekatzeraño iritxi ziran. Ib. 201. Gaba iritxi zan. Apaol 35.<br />

� (s. XX). Amezketara lenengoz iritsi nintzanean. A Ardi 129. Zure ezkutitza iritsi zanean. Ib. 9. Santutasun<br />

osora iritxiak diralako. Inza Azalp 103. Oñak irixten zitzaizkion lekuan erantsitzen zioten beste egur puska bat.<br />

Ib. 69. Urruti aietara iritsi gabeak dirala. Muj PAm 44. Ibaira irixtean, zapla! erori zan. Ib. 61. Lau arruara<br />

ezta iritxi / lendabiziko txerria. Tx B I 162 (90 iriste-, III 25 iritxitze). Gorostiagara trena bere orduan iritxi<br />

dala. Alz Ram 64. Berandu iritxi. Lab EEguna 110. Aur-egiteko garaia iritxi zitzaion Mariari. Ir YKBiz 21.<br />

Aurregunetik iritxi dira. Or Eus 385. Eskuz ez kakoz iristen ez da / zuloaren ondarrera. Ib. 80. Iritsi zan, azkenik,<br />

osteguna. TAg Uzt 261. Itxasoz Venezuelaraño iritxi. JAIraz Bizia 31. [Nagusi berria] berrogei urtera ez zan<br />

irixten. Ib. 55. Txonkatilletatik belaunetaraño irixten zan artillezko oialki zakar bat. Etxde AlosT 14. Etzaizkigu<br />

iritxi noski bertso guztiak. Ib. 95n. Ondorio ontara iritxi giñalarik. Or Aitork 231. Iakintasunera irixteko<br />

ezkongai obe. Ib. 146. Ni iritxi orduko bazegoen an. Txill Let 67. Lanetik iristen geranean. NEtx Antz 153.<br />

Arrasaten zai izango ditut ni iristerako. Ib. 23. Bigarren iritxi da. Basarri 97. Gizonak egindako trepeta<br />

illargiraño iritxi. Ib. 64. Ni apaizera iritxi ezin da / zu aintzinatik obispo. In SM Zirik 99 (cf. And AUzta 118:<br />

gizonera ezta iritxiko). Ler eginda irixten giñan beeraño. Anab Aprika 37. Ni iritxitako arratsaldean. Ib. 89.<br />

Eldutasunera iritxi. Vill Jaink 57. Jainko askoren ideiara iritxi. Ib. 16. Jainkoarengana irixteko eman bear<br />

ditugun urrats eredugarrienak. Onaind in Gazt MusIx 153. Platon ez da irixten 60%-ra ere. Or ib. 24. Oso<br />

tokigune gutxitan ez dira irixten iatorrizkora [itzulkizunak]. Ib. 50. Landare xamurretara gozotasuna iritxi<br />

dedin. Ibiñ Virgil 71. Ni, euskera lanean, oneraiño iritxi naiz. NEtx LBB 8. Urrengo goizean lenbiziko orduan<br />

iristea bazitekeala. Ib. 28. Danak ixil-ixilik / ta egiñalean, / zein lenago iritxi / beste egalean. Uzt Sas 97 (185<br />

irixte-, Noiz 37 iritxitze-). Elizondora iritxi arte / eneukan lasai barrena. Uzt LEG II 202. Baina antzinagokoen<br />

berririk ozta-ozta iritsi da gureganaino. MIH 281. Poliki dabilena maiz heltzen dela ibiltari lasterragoa iristen<br />

ez den lekuraino. MEIG II 133. Presaka eta muturka egin behar zena, ezin iritsiz beti, eskua baino lasterrago<br />

baitzebilen mihingaina. MEIG VI 130.<br />

v. tbn. Iritxi: Bv AsL 127. Bil 159. A. Zavala in Goñi 13. JanEd II 12. ArgiDL 26. Mok 11. Ldi IL 109. JMB<br />

ELG 59. EA OlBe 43. SMitx Aranz 25. Munita 150. Mde Pr 197 (eldu edo i.). Lek SClar 103. Zait Plat 114.<br />

Izeta DirG 39. Gazt MusIx 159. Onaind ib. 152. MAtx Gazt 32. Salav 51. Xa EzinB 137. Berron Kijote 121.<br />

Iriste-: A Ardi 30. JMB ELG 98. Osk Kurl 137. Irixte-: Alz Ram 92. Lab EEguna 114. Salav 60.<br />

� (Con inesivo en vez de alativo). � Lên Naparroa genun Zuberon / bidez iristen bazera. "Si alguna vez pasas<br />

por Zuberoa". Or Eus 258. Utsa litzake bertsuak jartzen / ari baziña egitan, / ez len da orain etzera iristen /<br />

bertsolariyen neurritan. Imaz Auspoa 24, 160. Orra, azkenean El Golean iritxi. Anab Aprika 83. Urrengo<br />

goizean giñan irixtekoak Aljeren. Ib. 12.<br />

�2. (H), iritxi (G ap. A; <strong>Lar</strong>, Mg Nom 67 (G), Añ (G), LE Urt voc, VocCB (V, G)), eretsi (V ap. A � Añ (V)),<br />

eratsi (?). Alcanzar, conseguir, lograr, obtener, adquirir. v. erdietsi. � Tr. Muy bien documentado desde Ubillos<br />

en toda la tradición guipuzcoana. Hay además ejs. en autores vizcaínos de la 2. a mitad del s. XX (Gandiaga,<br />

Erkiaga, etc.), y ya antes la variante eretsi (documentado sólo en la forma eresteko) en Moguel y un ej. de<br />

erasten en CrIc, probablemente errata. Cuando va acompañado de una oración, el verbo de ésta es por lo general<br />

un sust. verbal -t(z)ea (cf., además de los ejs. citados infra, Aran SIgn 107, Arr May 81, Inza Azalp 105, Lek<br />

SClar 103, Zait Plat 72 y NEtx LBB 116); hay con todo algún ej. (ya en <strong>Lar</strong>dizabal) de oración con aux. de<br />

subjuntivo (cf. además Aran SIgn 81s). Hemos separado infra los ejs. de tripersonal. � Zer iritxi zuen hoek<br />

gerra ematearekin? Heren erriak ta erritarrak griegoen menpetik ateratzea. Ub 56. Jesu Kristoren promesak<br />

iristeko diña izan gaitean. Gco I 470 (430 iritxi). Nai deguna ezin iritsi degunean. Ib. 418. Zerren orazinoe edo<br />

eskabidiaren bitartez erasten dogun Jangoikuaren laguntasuna. CrIc 15 (¿errata por eresten?; los otros dos ejs.<br />

que ofrece el ed. son de eratsi 'bajar' (q.v., s.v. eraitsi)). Jaungoikuagandi miserikordija eresteko. Mg CO 230<br />

(CC 102 iriste-). Iritsi dezadan gero zu betikotasun guzian alabatzea. AA I 425. Zer egin edo emango etzenduke,<br />

aitzur ura iristeagatik? AA III 359 (266 iritxi). Iristen dituzula guretzat onetarako bear ditugun Zeruko laguntza<br />

ugariak. Ib. 456. Betiko bizitza doatsua iristeko bidea. Ib. 405. Geiegi balio due, kristaua, aiñ erraz eta merke<br />

iristeko. Ib. 615. Nai nuke jaiera onen oitura zabaldu litekean etxe guzietara, baña ez det onenbat on iritsi uste.<br />

Ib. 308. Gai onetarako iritsi izan zeban jakinduri andia. <strong>Izt</strong> C 483. Indarrak ezin duena, biguntasunak beti edo<br />

geienean iristen duela. <strong>Lar</strong>d 44 (213 iritxi). Juanek iritsi etzuen berekin batean laguna sartu zedin. Ib. 445.<br />

Ezagutu zuten [...] beren buruak geiago agertzea baizik etzutela iritsiko. Ib. 428. Ezta munduan Jaungoikuaren<br />

errukia iritxi ez dezakian pekataririk. Bv AsL 87 (218 iritsi).<br />

� (s. XX). Bai, Kataliñ, amonaren ustea iritxiko da. Ag G 239. Zere eskuan daukazu iristea. Urruz Zer 32 (tbn.<br />

32 iritxi). Eskatzen duguna irixteko uste osoan bear dugu eskatu. Inza Azalp 128 (15 iritxi). Egiñalak egiñ arren,<br />

etzuten nai zutenik irixten. Or SCruz 107. Baimena eskatu ta iritxi ere egin zun. Ib. 133. Besteak ain errez irixten<br />

duten zorion ori! Alz Ram 77 (129 iritxi). Erakutsi nai izan diotegu orixe "anai zarrei", baña, egia esan, ezer<br />

askorik iritxi gabe. Ldi IL 74. "Lizardi"-k iritxi zuan izena beste ainbat gutxik bereganatu dute oraindaño. Aitzol<br />

in Ldi UO 4. Zer egin bear dut betiko bizia irixteko? Ir YKBiz 349 (137n iriste-). Lope Agirrek bere jabe egin /<br />

nai zuen Ameriketa. / Gure egun ôtan iritxia du / Bolibar-ek aren seta. Or Eus 203. --Iritxiko dezu? --Baietz uste<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

672

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

det. ABar Goi 30 (27 iriste-). Oraindik ez nau menpean atzi / ezin bat iritxi naiak. EA OlBe 21. Au irixtearren<br />

kapaz zen gogo txarrez lanean jarduteko. Etxde JJ 268. Negarrarekin baiño, otoitzarekin geiago iritxiko dugu.<br />

Ib. 163. Berriki elkarturik esan-nai berria irixten dute. Zait Plat 27 (v. tbn. Sof 52). Gizonak xede ori ezin iritxi<br />

Jainkoa ukatuz. Vill Jaink 162. Bizigabeko materia, bizitza iritxi naiean dabil. Ib. 152. Badago zurturik, Irailgo<br />

pozetan, / nire apaiz-biotz oraintsu iritxia. Gand Elorri 111. Italianoak, alegia, ez duela berdintasun hori<br />

izkribuz bakarrik lortu, ebakeran ere hor nonbait dabilela, guk nekez iritsiko genukeen neurrian. MEIG VII 182.<br />

v. tbn. AB AmaE 53. Mde Pr 323 (312 iritxi). Txill Let 101. Iritxi: It Fab 136. Aran SIgn 29 (15 iriste-). Arr<br />

May 49 (75 iriste-). Moc Damu 33. KIkG 68 (tbn. 68 iriste-). ArgiDL 100. Tx B II 180. Lab EEguna 89 (78<br />

irixte-). Aitzol in Laux BBa IV. SMitx Aranz 143. Munita 52. Lek SClar 103. NEtx Antz 93 (105 iriste-). Bilbao<br />

IpuiB 226. MAtx Gazt 27 (105 irixte-). Gazt MusIx 7 (58 irixte-). Onaind ib. 147. Ibiñ Virgil 24 (31 iriste-).<br />

Iriste-: EusJok 171. Erkiag Arran 100. And AUzta 155. Irixte-: Berron Kijote 121. Iritxitze-: Lazkao Txiki in<br />

Mattin 149.<br />

� (Aux. tripersonal). � Zeruko graziaren edo laguntasunaren bear andia degu: eta ori txit ugari, Maria<br />

santisimak iristen digu. Gco I 464. Berak iritxiko zigula Gobernuagandik ostera itzultzea. Zab Gabon 55. Nere<br />

pekatuen egiazko damua iritxi zaidazu. ArgiDL 37. Guda onek amaika naigabe ta alegetasun olerkariari iritxi<br />

dizka. "Le ha acarreado". Aitzol in Laux BBa VI. Leietan dago gaixoa, / bere Erriari nondik iritxi / garaipen<br />

aundiagoa. SMitx Aranz 157. Edozein mendi-zaiak errez iritxiko dizu baimen ori. Munita 59. Ai, nere Aita San<br />

Antonio Urkiolakoa! Zuk iritxi bear didazu neri mirari aundia. NEtx LBB 141. v. tbn. <strong>Lar</strong>d 40. Arr May 22.<br />

Urruz Zer 117. Inza Azalp 105. Zait Sof 82. Or QA 117.<br />

�3. (<strong>Lar</strong>). (Aux. trans. bipersonal). Alcanzar, dar alcance, llegar hasta. "Quan grande eres y largo, no lo<br />

alcanzarás, zeiñ ere zeran andi ta luze, eztezu iritxiko" <strong>Lar</strong>. � Ez dezake iritxi / arbolaren goia. It Fab 77.<br />

Maiordomoak bidean iritsi zituen. <strong>Lar</strong>d 57. Mendi-gaña iritsi zuen. Ib. 458. Arratsa iristen badezu. Arr Orac 81<br />

(ap. DRA). Urrutitxotik ere pozik iritxi gauz ona bada. Sor Bar 103. Lore aiek eskuaz iritxi eta semetxoari eman<br />

ziozkan. Arr May 136. Nere begiak iritxiko ez auten tokietan. Alz Ram 23. v. tbn. Or Eus 421 (iritxi). [Auntzak]<br />

iristen dituan kimu edo altsume berri guziak galduko dizkio [zuaitzari]. Munita 131. Berehala ondoa iritxi zuen.<br />

Mde Pr 113. Apentzaleak ez badu irixten, kausitzen, bere burua zahar apentzale antzo nabarmeneraztera okeregileari.<br />

Ib. 105. Aren [urritzaren] gañea io ementzan, urrek iixteko asmon (G-goi). "Con el intento de coger<br />

avellanas". JMB Mund I 20. Gizadia badijoala aurrera, eta [...] bere aurrerapide ontan, mailla berriak iritxiko<br />

dituala. Vill Jaink 180. Begiek iristen ahal zituzten gauza guztiak bernitzatuak ziruditen. Osk Kurl 189. Zaldiak<br />

izerdi ta apar odoltsua-iario ekingo dio Elide zabaldietako io-muga iristeko. Ibiñ Virgil 98 (v. tbn. 85).<br />

� (Aux. intrans. bipersonal). � Idazleak [...] euskera nolabait landu ta sakondu egin du ta irakurlea ezin iritxi<br />

zaio edo nekegarri zaio beñepein. Etxde AlosT 8.<br />

� Alcanzar, llegar a conocer. � Jose il zanetik laster, sartu zan beste Faraon bat, Jose iritsi edo ezagutu<br />

etzuena. <strong>Lar</strong>d 63.<br />

�4. (Part. en función de adj.). "(Es muy) sufrido, txitez da iritxia" <strong>Lar</strong>. "Callado" Ib.<br />

�5. Entender, comprender, llegar a entender. � Ezin gizonak iritsi dezake Zeruko atsegin aen anditasuna. AA I<br />

413. Ez due begiak ekusi, ez due belarriak aditu, ez gizonaren adimentuak iritsi, nolako ondasunak prestatu<br />

dituan Jaunak bere serbitzarientzat. AA III 579 (v. tbn. 350; 303 iritxi). Ezin det geiago! ezin iritxi det gauza au!<br />

Ill Testim 23. Gure adimenak iritxi ezin dituan eta Jaungoikoak erakutsita dakizkigun egi batzuek. KIkG 10<br />

(KIkV 15 ulertu). Gizonik jakintsuenak beren jakinduri guztiaz iritxi etzittuen egirik aundienak. Inza Azalp 21.<br />

Bertsolari "naturala" besterik iristeko gauza ez dirana. Ldi IL 109. "Gogakoi bezala ez-baiñan aragikoi<br />

ziñatenez mintzo nintzaizuen" (1 Cor 3, 1) dionak ere, ez dula iritxi derizkio. "Comprehendisse". Or Aitork 388.<br />

�6. Abarcar. � Bost gizonek eskuak alkarri eman eta besoak zabaldurik, beraren [aretxaren] gerriko loditasuna<br />

ezin iritsi dutela. <strong>Izt</strong> C 135s.<br />

�7. Hacer llegar. � Gure Jainkoak irixten badu / nigana alako grazirik, / jakin naiko det nola zeraden / etortzen<br />

banaiz bizirik. PE 38. Oraindikan badira goitti oietan beren argia gureganaño iritxi eztuten izarrak. Inza Azalp<br />

33.<br />

�8. "Être atteinte de quelque infirmité. Txit iritsia dago, il est très atteinte" H.<br />

- IRISTEAR. A punto de llegar. � Etxe-atarira irixtear ziranean. Etxde JJ 48.<br />

- IRISTEKOXE. (Forma con suf. -xe, aprox. de iristeko). � Dedu zerbait iristekoxe nago. Or Aitork 145.<br />

- IRITSI-BERRI. Recién llegado. � Iritsi-berria zan, artean, etxekoandrea ere. TAg Uzt 67. --Emen al degu<br />

andre Santxa? --Iritxi-berria da oraintxe. NEtx Antz 36.<br />

- IRITSI-HERRI. Pueblo de destino. � Legorreratu-erria Pasaia zan eta iritxi-erria, Elizondo. Anab Poli 69.<br />

- IRITSI-EZIN. a) Inalcanzable. � Iritxi eziña duk. Gazt MusIx 237. b) Inaccesible. � Ikuspegiren lekua<br />

hedatzen du harengan, kanpotik iritxi-ezina eta izkutu dagoelarik. MEIG IX 135 (en colab. con NEtx).<br />

- IRITSI-EZINEKO. Inaccesible. � Barne-alderuntz istinga iritsi-ezinekora daramaten hutsune maltzurrak<br />

zabaltzen dituzte. "Laguna inaccesible". MEIG IX 129 (en colab. con NEtx).<br />

- IRITSI-HURREN. A punto de alcanzar. � Jakintzak lurraren erraiak zulatu ditu, lurgaiña, ortzea ta izarrak<br />

arakatu ditu, fenomenu guztien giltza ta adibidea iritxi-urren dago arentzat. Vill Jaink 31.<br />

� Etim. Para su relación con jaretsi, etc., v. BAP 1968, 18.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

673

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

iritsi. v. eraitsi; iritzi.<br />

iritsitzaile, iritxitzaile. � (El) que obtiene, consigue. v. irisle. � Barkamenaren iritxitzaillea. Elizondo KristPE<br />

211 (ap. DRA).<br />

hiritto (Urt V 173, H). � Dim. de hiri.<br />

� iritu. Aparece en Mg CC 165 (geienen irituan) y se trata sin duda de una errata por iritzian: v. iritzi.<br />

hiritu. � Hacerse ciudad. � Horrela herria hiritu zen. Herr 2-8-1962, 1.<br />

hiritxar (<strong>Lar</strong>), uritxar (<strong>Lar</strong>). � "Village" <strong>Lar</strong>. "Villorrio" Ib.<br />

iritxi. v. irentsi; iritsi; iritzi.<br />

iritxiki. v. eratxiki.<br />

hiritxo (Urt V 173, H ap. Lh), uritxo, uritxu. � Dim. de hiri. � Doktor guztiek diote / hitz batez ihardatsi, /<br />

Betleengo hiritxotik / behar duela ilkhi [Mesiasek]. EZ Noel 65. Amezketako parrokua ere an zan, bere uritxotik<br />

mendirik mendi etorria. A Ardi 118. Saint Martins Hall uritxuan. Eguzk GizAuz 68. v. tbn. Uritxo: TAg Uzt 9.<br />

Uritxu: Erkiag Arran 183.<br />

iritxu. v. iditxu.<br />

iritz. � Opinión. v. iritzi (II). � Aita Krisostomoren iritza edo sentimendua Ama Eskolastikarena bezalakoa<br />

izan zen. Birjin 552. Ezpaitu ukhanen hark bezalako gogoetarik baizen, eta hark bezalako iritzik baizen. "À juger<br />

de tout comme il en jugeait". Ib. 591.<br />

hiritzaigo, uritzaigo (<strong>Lar</strong>). � "Corregimiento" <strong>Lar</strong>. Cf. hirizaingo.<br />

hiritzaile, uritzaile (<strong>Lar</strong>). �1. "Corregidor" <strong>Lar</strong>. �2. Gobernador. � Ziazaltzen du probinzia guztia [...]<br />

uritzailea (gobernador) eleizgizonak, serorak, donedea. Ag <strong>Lar</strong> 554.<br />

hiritzar (<strong>Lar</strong>, H (V, G)). � "Poblazo" <strong>Lar</strong>.<br />

iritzi (V, G, L; <strong>Lar</strong>, Añ (G), H, Zam Voc (G)), eritzi (V-arr-gip, G; H), iritxi (V-gip), eritxi (V), eretxi (V, G; Añ<br />

(V), H (V)), iritsi, eritsi (Dv, que cita a SP). Ref.: A (eretxi, eritxi, eritzi, iritzi); Iz ArOñ (eritzi); Etxba Eib<br />

(iritxi, eritxi); Holmer ApuntV; Gte Erd 99; Elexp Berg (iritzi).<br />

I (Vb.). � Tr. La variante eritzi, además de en autores septentrionales de los ss. XVI-XVII, se documenta en<br />

Mendiburu, Astarloa, Azkue y algunos autores meridionales modernos. Usan iritzi la mayoría de los autores<br />

guipuzcoanos, ya desde Cardaberaz; tbn. se encuentra en alguna ocasión en textos vizcaínos (D. Agirre y San<br />

Martin). Las formas eretxi y, en bastante menor medida, eritxi e iritxi son propias de la tradición vizcaína. Hay<br />

además iritsi en Cardaberaz (Eg II 83 irist-), Guerrico, Aguirre de Asteasu y Zaitegi. En cuanto a las formas<br />

fuertes del verbo, las mejor documentadas son todos los paradigmas de dat. en 3. a pers. del sing.: dari(t)z- en los<br />

autores septentrionales antiguos (hasta Etcheberri de Sara y Chourio), formas que no volvemos a encontrar sino<br />

en A. Irigaray; deri(t)z- en los meridionales (deritx- en los vizcaínos). Además de éstas, hay formas en deritzai-<br />

con doble marca de dativo, y formas en derizki-, a partir de mediados del s. XIX en textos guipuzcoanos -además<br />

de en Tx. Agirre (AL 110)--. En pasado, hay zeritz- en los autores guipuzoanos (eritx- en vizc.), además<br />

de en los septentrionales del s. XVII (no por ej. en Leiçarraga, que usa la forma zaritz-, que se irá imponiendo a<br />

partir del s. XVIII).<br />

�1. Juzgar, reputar, considerar. "Parecerle a uno, haciendo juicio" <strong>Lar</strong> (que da irregulares). "Persuadirse" <strong>Lar</strong> y<br />

Añ. "Paréceme que sí, deritzat baietz" <strong>Lar</strong>. "Parecerle a uno, haciendo juicio" Añ. "Presumir, vanagloriarse, (V)<br />

bere buruari asko eretxi" Ib. "Opinar, (V) eretxitu" Ib. "Paraître, sembler, se figurer, croire, estimer, opiner,<br />

juger" H. "Iritzi: 1.º (G, L), parecer. [...] 4.º (V, G), dictaminar, censurar" A. "Eretxi: [...] 3.º (V, G), imaginarse,<br />

figurarse uno, opinar, parecerle" Ib. "Ez jata mira eitten zuk orretara iriztia, no me extraña el que usted opine<br />

así" Etxba Eib. "Berak erítzon lekúraño, hasta donde a él le pareciese" Iz ArOñ. AxN explica (sobera) etsirik<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

674

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

(181) por iritzirik.<br />

� Tr. Documentado desde Leiçarraga (cf. hon eritzi ya en Dechepare), y de uso gral. al Sur (con mayor<br />

frecuencia entre los vizcaínos); al Norte disminuye notablemente su uso durante el s. XVIII y prácticamente<br />

desaparece desde principios del XIX. Al Norte se emplean casi exclusivamente las formas sintéticas; lo mismo<br />

podemos decir de RS (cf. Lfn Sys 290), en donde sólo se encuentra on derextanari (257) y gatx ze erexkeok (312)<br />

y, casi, en Leiçarraga: Lafon (Syst 283ss) reune on (y hobe) eritzi 'aimer (o préférer)', gaitz eritzi 'haïr', pero da<br />

cuenta tbn. de 'penser, être d'avis', que sólo sucede en 2 casos: badaritzat (1 Cor 4, 9) y badaritzak (Ins E 5v). En<br />

Lazarraga sólo hallamos el part. en on eretxi (v. s.v. oniritzi).<br />

� (Aux. trans. tripersonal). En ciertos contextos (v. ya los ejs. de Lazarraga y de O Po 57), si no se especifica<br />

otra cosa, es 'parecer bien'. � Artean, barriz, goza dezadan / oraingo libertadea. / Oi oni luze deretxanori / ze<br />

bego ene ustean. Lazarraga 1196v. Nik zu andiro laztan izana / an izango da probadu; / zuk bere niri<br />

derextazula / an eskatuko natxazu. Ib. (B) 1179rb. Hobeago eritzirik. Harb 166. Iakin dezagun ea zergatik<br />

daritzten Iainkoak hain gaitz hirur bekhatu suerte haui. Ax 188s (V 128). Iaunak hala badaritza, / zure hitza /<br />

nitan egin bihoa. 'S'il plaît ainsi au Seigneur'. O Po 57. Eziñ iñork ondo iritsi leikio besteren gaiztakeriari. Gco II<br />

72. Ondo neritxon egitiari. fB Ic I VI. Zer deritxazue, zuek [...], gure astokeria eta lotsa galdu oneri? Añ EL 2 96<br />

(EL 1 86 zer deritxazue [...] aberekeria onen, seguramente errata por oneri). Beti gogor eretxi deutsat nekerik<br />

arinenari. Ib. 73. Penitenzija ain txiki ta errazari berari, asko baderitxat? Ur MarIl 64. Baserritarrak, ostera,<br />

danari irizten dautsie ondo. Ag Kr 48. Zer iritzi diozute? Urruz Zer 132. Nere itzai zorrotzegi eritzita. A Ardi<br />

122. Iri-jabiak ango lanari / etziyon ondo iritzi. Tx B I 249. Ur gasa-gasatik urteniko arrain gazittubari zer<br />

eretxi ziñegijue? Otx 130. Eztakit ongi iritziko diozuten. Ldi IL 149. Macdonald-ek gizonaren aukeramena<br />

gitxitze orri txarto deritxo. Eguzk GizAuz 75. <strong>Lar</strong>ogei pralle! / Alare gutxi erizten. SMitx Aranz 89. Tximistada<br />

bat neritzan guziari. Txill Let 133. Ezin obea deritxat zure asmakizunari. Bilbao IpuiB 28. Iñor lekuko eukiteari<br />

naskagarri eretxi eutsan. Erkiag BatB 106. Zer iritziko diete 50 urteren buruan gaurko "ismuei"? MEIG I 110.<br />

Gizaldien arteko borrokari legezkoa deritzat. MIH 65.<br />

v. tbn. Eritzi: Etxba Ibilt 473. Eretxi: CrIc 52. JJMg BasEsc 33. Eritxi: Erkiag Arran 92.<br />

(Formas fuertes; la relación no es exhaustiva). Daritzat: O Po 43. Deritzazu: Arr May 134. Deritxazu: Ur MarIl<br />

115. Deritxozu: Otx 132. Kk Ab II 65. Neritxon: PAb 116. Zeritzan: AA III 585. Zeritzon: Ag G 19. Eritxon: A<br />

BeinB 59. Generitzan: Zait Plat 61. Leritza: Zait Plat 129.<br />

(Raíz -rizk-): Derizkiozu: Ldi IL 100. Lab SuEm 195. Berrondo Kijote 80. Zerizkion: <strong>Izt</strong> C 136. Berron Kijote 48.<br />

� (Con completiva). � Eta badaritzak hik, haren borondatearen kontra deus egin ahal daitela? Lç Ins E 5v.<br />

Handik daritzagu sorthu / dela hiri hunetan. EZ Noel 65. Errege bera presunalki nihor gana ethorririk salbatzea<br />

gehiago dela eta prezatzekoago dela daritzat. Harb 228. Oneetarean ezer eztaukala deretxanak, zer egingo dau?<br />

Cap 39. Bi arrozoinez daritzat herri huni hain izen hautua eman ahal izatu ziotela. ES 156. Baderitzat<br />

gezurtatzen dituzula erdaldunen ta euskaldunen usteketa txarrak. <strong>Lar</strong>, carta a Mb 277. Eritzi zion [...] bazterren<br />

batean arkituko zela. Mb IArg I 140. Neritzan neretzat bakarrik itz egiten zenduala. AA III 533. Gurasuak<br />

umeen kontra egiten ditubeen pekatubetati andijeena dala deritxat [...] umiak deungaro aztia. fB Ic I 2. Deritzat,<br />

Kristinaubak, eztaguala zorakerija bat gaitik auzitan ibiltia baño. Astar II 29. Zer deretxazu dala a infernua?<br />

CatLlo 24. Baña onen bizitzari asiera eman baño lenago, deritzat txit egoki izango dala bere aurreko batzuen<br />

berri ematea. <strong>Lar</strong>d 158. Perill andiko gauza dala iritzi arren? Arr GB 119. Alik eta amuak arraitik naikoa<br />

bazeukala irizten zioten arte. Elizdo EEs 1925, 247. Sozialismoak bake ta zorion andiak ekarriko ei-leuskiguz:<br />

orren alde dagozanak, ori diñoe; baña asarre, gorroto ta burrukak ekarteko obea dala deritxat. Eguzk GizAuz<br />

115. Irakurleak iritzi bezaio kemenik eta ezten zorrotzik ba ote duten bertsuok. Etxde JJ 271. Hori bistan<br />

dagoela deritzat. MIH 120.<br />

v. tbn. Berron Kijote 188.<br />

(Formas fuertes; la relación no es exhaustiva). Daritzatzu: Volt 138. Daritzan: O Po 24. Daritzat: SP Phil 295.<br />

Deritza: Ub 210. Deritzat: AA III 627. Bv AsL 18. Deritzate: Dh 93. Deritzazu: Arr May 95. Deritzak: Zait Sof<br />

128. Deritzot: Gco I 393. Deritxatzu: Mg PAb 211. Neritzan: Mg CC 158. Generitzan: Zait Plat 106.<br />

(Raíz -rizk-). Derizkiot: Ud 61. Muj PAm 46. Berron Kijote 213. Derizkio: Vill Jaink 187. Derizkiogu: Etxeg in<br />

Muj PAm 20. Nerizkion: Or Aitork 343.<br />

� (Absoluto en vez de dativo). "Asko daritzat iakitia, il me suffit de savoir" SP. � Batzuek bekhatu badaritzate<br />

ere gauza ebatsien pagatu gabe edukitzea. Ax 244 (V 164). Orai hañitz daritzagu lehenbiziko kharraren ez osoki<br />

galzea. Ch I 11, 5 (Ol aunditzat deritza; SP badirudi, Mst, Ip üdüritzen zaikü, Pi a(u)nditzat daukagu, Leon asko<br />

zaiku). Adanek egin zuena añ gaizki baderitzat, nik egin dedanaz zer iritziko diot? Cb Eg II 64. Orduban gatxago<br />

eritxon konfesetia. Mg CO 203. Ainbesterañoko desleialtasuna deritzat Jesu-Kristori ainbeste kosta zitzaion<br />

animak gal-eraztea. AA III 563. Bi gauza oietatik zein deritzazu miragarriagoa? It Dial 7 (Ur zein deritxazu; Dv<br />

zein zaitzu, Ip zuñ zaizü). Obe deritzat mandazai oriei saltzea. <strong>Lar</strong>d 49. Onu batzuk emotia eretxi eutsan zur. Otx<br />

147. Obeki nerizkion Zuk gaiztorik ezer ez egin ukaitea. Or Aitork 118. Erdararen zerbitzari izatea nork bere<br />

hizkuntza aberasteko eta hornitzeko izango baldin bada, ez deritzat gaizki. MIH 85. v. tbn. Ag G 143. TAg Uzt<br />

286.<br />

� (Con los papeles de sujeto y complemento invertidos). � Ori egin dai gozo deretxalako ardaoak. Mic 14v.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

675

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

Oni obeto edo geijago aitu deutsat, ta obeto iritxi deust pranzes euskaldun izenekuak baño. Mg PAb 160. Nai<br />

nuke nork-ere bait begi onez ekustea, gizonai ederra iritsitzea. AA III 552 (553 iritzi). Orduan ak deungero<br />

berba egiten dau; ta zuri bere deritxazu deungero berba egiten dabela. Añ GGero 220. Zer eritzi deutsu <br />

engañadu zaituzanak? Astar II 168. Baderitzo medikubari ezin baru egin leijela. Ib. 240. Lan au Rebekari erraza<br />

zeritzan. <strong>Lar</strong>d 32. --Ez da txit katolikua, zer derizkizu, Iñaxi? --Neri? faltsua derizkit. Bil 90. Eramango diogu<br />

Aita Santuari, berak baimenatu dezan, baderitzaio ondo aren Santutasunari. Bv AsL 70. v. tbn. Markiegi in Ldi<br />

IL 9 (deritzaizu). Mde Pr 281 (deritzait).<br />

� (Sin sujeto explícito). Parecer bien. � Deritxeen denporaren baten gura dabeenak konfesadu. "En el tiempo<br />

que les parece". Cap 89. Onegatik, bada, eretxi deusku emotea moldera. Añ LoraS 5. Gogoratu jaku ta eretxi<br />

deusku opa ta eskiñitea zuei. Ib. 9. Baderitxat neuri be. Ag Kr 57. Niri baderitxat beintzat. Bilbao IpuiB 169.<br />

� (Aux. trans. bipersonal). "Zer naiz hanbat eristen bainauzu? (SP)" Dv. � Eztuzu asko eritzi [...] Birjinaren<br />

sabelean gizon eginik emaitea. Mat 250. Zer da gizona non hanbat eritzten baituzu. EZ Eliç 310. Gaztaroan<br />

egina ez izanagati, eritzi dut etzaokeela hemen gaizki. O Po 47. Gustiz erraz ta bigun eretxiko dozuz esaten naiz<br />

entzuten [itz orrek]. Kk Ab II 124. Aurrean dituzunak goienetakoak bezela iritziko dituzu, laister. Aitzol in Laux<br />

BBa VI. Zer irizten nazu? --galdegin dit-- Zure anaiaren antzik badet? Ldi IL 41. I iritzi aute nunbait ni<br />

etxerazteko indardun bakarra. Etxde JJ 276. Garaia eldu zala iritzi zun. Ib. 216. Aien biotzak nora grinatu, ala<br />

irizten zituzten gauzak. Zait Plat 115.<br />

� (Acompañado de -tzat). Reputar por. � Orain, ordea, lengo garraren pindarra ere iñork badauka, ezer<br />

aunditzat deritza. Ol Imit I 11, 5 (Ch hañitz daritzagu). Umiak eurak be umekeritzat eretxi. Otx 6. Gaiztoak<br />

zindotzat eta zindoak gaiztotzat iristea. Zait Sof 74. Eztitut galdutzat irizten onetara igaro nituen gaztaroko<br />

urterik ederrenak. Zait Plat 2.<br />

� Juzgar. � Eta ian-edanaz ez gaitzala iñork iritzi. "Nemo nos iudicet". Or Aitork 282.<br />

� (Aux. intrans. bipersonal). "Gero eta gehiago 'iruditu' bezala jokatzen da. Nor-nori, alegia. Gaizki irizten jat<br />

eskribidu dozuna" Elexp Berg. � Eritzun zuri Juan errijetan ikusi zendubala. Astar II 57. Berari ez jakon asko<br />

eretxi. Ur MarIl 115. Aramaioar zarrak zein gazteak / niri eresten jataz dirala erleak. AB AmaE 415. Ez iatzula<br />

zeuri ondo iritxiko egitera ninoiana. Ag AL 17. Zeure konfesoreari ondoen eretxiten jakonean. Itz Azald 206.<br />

Gitxi eritxi jakezan berreun ogerleko. Echta Jos 138. Zer iritzi jak konziertua? SM Zirik 85.<br />

� (Impersonal). � Eguzkia eta ilargia illunduko dira, eta eretxiko da, zeruko izarrak jausiko balira legez. Itz<br />

Azald 38. Esan eta iritxi izan zanez. Zait Sof 58.<br />

�2. eritzi (G; <strong>Lar</strong>, Añ, VocCB 376 � Dv, H), eritxi (V; <strong>Lar</strong>, Añ). Ref.: A (eritzi, eritxi); Gte Erd 99. Llamar(se).<br />

"Nola daritzo, cómo se llama?" IC 442v. "Llamar por su nombre o con algún nombre" <strong>Lar</strong>. "Llamóle ladrón,<br />

lapurra deitu, eritzi dio" Ib. "(Cómo te) llamas?, nola deritzazu, derizkizu? Cómo se llama?, nola deritza, zelan<br />

deritxo? Se llama Juan, me llamo Manuel, deritza Juan, deritzat, derizkit Manuel" Ib. "(Cómo te) llamas?, (V)<br />

zelan deritxazu?, (G, AN) nola deritzazu? Cómo se llama aquél o Vd.?, (V) zelan deritxo?, (G, AN) nola<br />

deritza?" Añ. "S'appeler, se nommer, avoir nom" H. "Se conjuga y hoy sólo se usa conjugado" A. "Deritxakon,<br />

que se llama (V-ple)" A Apend. "Peru deritzan gizon bat (G-azp), Pedro deritxon gizon bat (V-arr-gip)" Gte Erd<br />

99. Cf. deritu. � Tr. General al Sur (con mayor frecuencia en los vizcaínos); al Norte disminuye su uso durante<br />

el s. XVIII y en el XIX sólo hallamos algún ej. de HeH, Goyhetche (277) y Joannateguy (SBi 139). � Huna<br />

birjiná izorraturen da eta erdiren seme batez, eta hari eritziren zaio Emmanuel. Lç Adv ** 2v. Listrakoek<br />

Barnabasi Iupiter eritzi, eta Pauli Merkurio. Lç Act 14, 12 (tít.; cf. Act 14, 12 Barnabas deitzen zutén Iupiter).<br />

Ioseph zaritzan gizon bat. Lç Lc 23, 50 (He, Ol, IBk, IBe zeritzana, Oteiza zeitzaion, HeH zaritzana; TB, Dv,<br />

Brunet deit(h)u). Silvero deretxan arzai batek dabela lutxa andiak armatu. Lazarraga 1147r. Ascanio eretxan<br />

gizon aberaspategaz. Ib. 1146v. Italiako ziudade batera, zeñari ereitzan Arcileo. Ib. 1145r.<br />

Miraballesko etxeorri / leen oi zeritzan Zapatari (Tolosa, 1619). TAV 3.1.25. Gimnosofista zerizten iende<br />

batzuek. Ax 32 (V 19). Xuria daritzanari. O Po 24. Parrasio zeritzon peintadoreak. SP Phil 268. Nola daritza?<br />

Arg DevB 240. Zergatik hala daritzo? Bp II 46. Zebedeo zeitzolako gizon baten andrea. SermAN 2v. Zegaiti<br />

deritxo mortala? Cb CatV 51. Thamar zaritzon bere arreba batekin. Lg I 309. Lino mueta bi dagoz, batari<br />

deritxo agorra, ta bestiari lina beria. Mg PAb 138. Eta oneri deritxo coloquio edo biotzezko berbaldia. Añ EL 1<br />

17. Nola deritza zure aitari? AA II 37. Rin eta Mosela deritzaien ibai andi bien artean. Arr GB 10. Izena Pio<br />

deritza. Xe 387. [Lapurreta] jaubearen aurrean eta indarrez egin ezkero, deritxo arrapakeria. Itz Azald 105.<br />

Zeri deritxo guzurrezko testigantzea? KIkV 71. Nik isekaz osaba neritxon itsu gaizto a. Or Tormes 121. Onetara<br />

jaioriko loreari Narkisen beraren ixenaz deritxo. Otx 12n. Beste izenez Tiberias deritzanaren beste aldera. Ir<br />

YKBiz 208. Sozialismoari euskeraz gizartekeria eretxi gegikeo. Eguzk GizAuz 7. Errazoiagaz batera dagoan,<br />

guztien edo geienen onerako dan eta gizabatzaren arduradunak erazagutu daben agintzeari, legea orrexeri<br />

deritxogu. Ib. 98. Gaur egunean Kalbario mendia eristen dautse angoak. Erkiag Arran 183.<br />

v. tbn. (Formas fuertes; la relación no es exhaustiva). � Presente. Derist: Otx 114. Daritza-: Mat XVI. Volt 156.<br />

Harb 29. Hm 81. SP Phil 247 (369 daritzte, 338 daritzo). INav 84. ES 389 (388 darizte). Daritzo-: Lg II 161.<br />

Deritza: OA 71. Iraz 17. <strong>Lar</strong> Gram 298. Mb IArg I 391. Cb Eg III 219 (CatV 55 deriste, 24 deritxa). Ub 128. Añ<br />

CatAN 52. Gco I 384. It Fab 102 (Dial 6 deritzaio). <strong>Lar</strong>d 21. Aran SIgn 1 (206 deritzaio). PE 111. Bv AsL 40<br />

(188 deritzaio). Arr May 156. Goñi 69 (23 deritzaio). JE Bur 201 (87 deritzate; Ber 8 deritzaio). KIkG 72 (11<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

676

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

deritzaio, 41 deritzaie). Mok 5. Ldi IL 70 (165 deritzaio). EA OlBe 30. SMitx Aranz 104. Munita 71 (21<br />

deritzaie, 151 deritzaio). Lek SClar 125. Or Aitork 58 (26 deritzate, 25 deritze; Tormes 7 deritxo, 23 deritxa;<br />

SCruz 17 deritzaio). Etxde JJ 9 (AlosT 42 deritzaio). Anab Poli 81 (Aprika 12 deritzaio, 53 deritzaie). Zait Plat<br />

93. Basarri 75 (63 deritzaio). And AUzta 81 (79 deritzaio). Arti Tobera 262. Vill Jaink 180 (147 deritzaio).<br />

Erkiag BatB 172 (49 deritxat; Arran 125 deritxo, 35 deritxa). BEnb NereA 104. Gazt MusIx 161 (tbn. 161<br />

deritzate). Ibiñ Virgil 53 (23 deritzaio, 99 deritzate). Alzola Atalak 64. Berron Kijote 199. Deritzo: Gy 277n.<br />

Deritxo: Oe 24. CrIc 56. fB Ic I 13. CatBus 31 (15 deritxa). Ur MarIl 27. AB AmaE 459 (86 deritzako). Azc PB<br />

212. Ag AL 159 (48 deritxe; Kr 66 deritxue; G 352 deritzaie, III deritzaio). Echta Jos 358. Enb 132. Kk Ab II<br />

159. Eguzk GizAuz 73 (67 deritxoegu, 50 deritxoe). Akes Ipiñ 15 (7 baderitxo). Vill in Bilbao IpuiB 6. Deretxa:<br />

Mic 12r. Arz 33. Deretxo: Cap 21. VJ 6 (5 dereste). CatLlo 60 (52 deretxe). Deritxa: Ur Dial 116. Eguzk GizAuz<br />

46. Deritzaio: Ud 159. Zab Gabon 106. Moc Damu 16. A Ardi 2. Inza Azalp 120. Etxeg in Muj PAm 22. Jaukol<br />

Biozk 68. JMB ELG 23 (29 deritzaie). Mde Pr 259. MAtx Gazt 62. Salav 68 (18 deritzaiote). Deritxogu: KIkV<br />

52 (105 deritxegu). Daritzate: AIr in Izeta DirG 13. Derizte: CatBurg 39 (tbn. 39 deritze). AA III 625. Dereste:<br />

BBizk 20. Deritxe: Mg PAb 84. Deretxe: Urqz 12. Deritzaie: Ir YKBiz VII. Or in Gazt MusIx 18. � (Pasado).<br />

Zeritzan: Mb IArg I 358. <strong>Lar</strong>d 376. Jnn SBi 139. Zeritzaion: Arr GB 17. Eritxon: Mg CO 117. Eguzk GizAuz 14.<br />

� (Usos no acordes con la tradición). � Nola deritza [...] enparantzatxo orrek? Txill Let 130 (v. tbn. 84). Aren<br />

ama Amital zeritzan. Ol Ier 52, 1. Ahariaren sabelki ta barrukiak armoni deritzate. Zait Plat 58 (v. tbn. 116).<br />

�3. "(Ya tienes a quien) parecer, badozu nori eretxi, iritzi; badozu noranz" Añ (podría deberse a una mala<br />

comprensión de la expresión castellana).<br />

�4. (G-azp-to), eretxi (V; Añ (V)). Ref.: A; A Apend (eretxi); Gketx Loiola. (Part. en función de adj.).<br />

"Orgulloso" Añ. "Preciado, que él mismo se tiene en mucho" Ib. "Presumido, vano" A. v. buru-iritzi. �<br />

Noizean bein argitaratzen zituan idaz-lanekin aizetu xamarra ta oso iritzia zan gizona. NEtx LBB 72.<br />

II (Sust.). � Tr. Iritzi es la forma propia de la tradición guipuzcoana ya desde Ochoa de Arín, empleada tbn. por<br />

Mirande y Lafitte; eretxi, y en menor medida eritxi e iritxi, de la vizcaína. Hay además iritsi en Guerrico, y eritzi<br />

en Azkue, Mirande y Erkiaga. En DFrec hay 333 ejs. (3 septentrionales) de iritzi, 161 de eritzi, 15, vizcaínos, de<br />

eretxi, 11 de eritxi y uno de iritxi. �1. (V-gip, G; <strong>Lar</strong>, Mg Nom 67 (G), Añ (G), H), eritzi (G; H), eritxi (V),<br />

eretxi (V, G; Mg Nom 67 y Añ (V)), iritxi (V-gip; H (V)), iritsi. Ref.: A (iritzi, eritzi, eritxi, eretxi); Etxba Eib<br />

(eretxixa, eritxixa, iritxixa); Elexp Berg; Gte Erd 180. Opinión, parecer. "(Ley del) encaje, legebageko iritzia"<br />

<strong>Lar</strong>. "Opinar, iritzia eman" Ib. "Dictamen" <strong>Lar</strong> y Añ. "Iritzi (<strong>Lar</strong>), opinion. Beren iritzietan ongi ez datoleko<br />

(Echve)" Dv. "Parecer, dictamen" A. "Lengo eretxian zaoz? (V-arr)" Gte Erd 180. � Tr. Documentado en textos<br />

vizcaínos y guipuzcoanos; al Norte sólo se encuentra en Eguiateguy, Mirande y Lafitte. � Ezten iritzi hau<br />

galgarri. Egiat 213. Au berau da San Agustinen iritxi ta borondatia. CrIc 103. Zure eretxi edo uste izate<br />

txaarrak. Mg CO 261. Iritsi oker artatik irten nai izan etzuen. Gco I 454. Gizon jakintsu askoren iritzia da,<br />

euskaldunen artean etzuala idolatriak lekurik izan. AA II 5. Iritzia eskatu. <strong>Lar</strong>d 217. Gaur gizon danak dauka<br />

bere eretxeia [sic, tal vez errata]. AB AmaE 259. Bakoitzak bere iritzia esango du, baña neretzat [...]. Urruz Urz<br />

36. Ze uste edo eretxi euki bear dogu Andra Mariaren eskapularioen ganean? Itz Azald 72. Jesukristo baño<br />

zarragoa zalako iritzia dago. Kortazar Serm 404. Gure iritzira berak ekartzeko. Goñi 82. Bere iritzia egin bear<br />

izaten du etxean. Ag G 221. Gure otseztiazko eritzia eskatuta. A Ardi 66. Atsoak be sendotu eben eretxi au. Kk<br />

Ab II 13. Gizartekeri-zale guztiak aburu edo eretxi bardiñekoak ez dirala esan bear dogu. Eguzk GizAuz 42.<br />

Oker zebiltzan iritzi orretan zeudenak. TAg Uzt 161. Zure iritzia eta Mitxelenarena jakin nahi bainituen lehenik.<br />

Mde Pr 195. Nere iritzi onen sendogarri, berriz, beste zer bat gañera. Lek SClar 116. Zeinbet iketz egin leiken<br />

euren eretxi bet agertuteko esan geuntsien. Akes Ipiñ 23. Plaentxian guziak ziran iritxi orretakuak. SM Zirik 41.<br />

Euskerari buruz nere iritzi argalak ezer balio balu. Basarri XX. Okerreko iritzietan maiz datzan egiantza edo<br />

egi-puska. Vill Jaink 42. Iritzi ilun horrekin. Lf ELit 68. Ugaritu eta murriztu zitekeelako iritzia. MIH 347.<br />

v. tbn. <strong>Izt</strong> C 230. Aran SIgn 107. PE 70. Bv AsL 98. Arr May 167. Moc Damu 14. Goñi 104. A Ardi 12. JBDei<br />

1919, 233. Zink Crit 42. Garit Usand 34. Or Mi VI. Alz Ram 86. Eguzk RIEV 1927, 427. Lab EEguna 67. Ldi IL<br />

150. JMB ELG 26. ABar Goi 20. EA OlBe 28. Zait Sof 170. Munita 61. Etxde JJ 166. Txill Let 118. NEtx Antz<br />

104. Erkiag Arran 25. SM Zirik 33. Izeta DirG 50. Osk Kurl 17. MAtx Gazt 12. Alzola Atalak 124. Uzt Auspoa<br />

67, 106. Berron Kijote 82. Eritzi: Mde HaurB 9. Erkiag Arran 17. Eretxi: Ur BulaAl 12. AB AmaE 295. A BeinB<br />

77. GMant Y 1933, 190. Otx 22. Iritxi: Mg CC 239. Ag AL 30. Zait Sof 69. Bilbao IpuiB 100. Ugalde Iltz 64.<br />

� Ugazaba ta langillen arteko eretxi-batasuna. Eguzk GizAuz 142.<br />

� Criterio. � Iritzi artezez egiñiko liburu bat, jakiña. Alzola Atalak 112.<br />

�2. Concepto (que se tiene de una persona), prestigio. � Norbaitegaiti Mundukuak dauken iritxi ona. CrIc 71.<br />

Len baño ere iritzi obean idukiko zaitu. AA III 530. Teofilo iritzi añ andian zegoen, nun Obispo izateko txit<br />

egoki. Arr May 149.<br />

�3. "Fantasía, presunción, (V) eretxia" Añ. "Presunción, vanidad" Ib. v. iritzitasun. � Bere buruz eta iritziz<br />

puztutako oek. AA III 604. Bere borondatez ta iritziz dan guztia betea ta puztua egongo da. Ib. 630.<br />

- ASKI IRITZI, EDER IRITZI, GAITZ IRITZI. v. 1 aski, eder, gaitziritzi.<br />

- IRITZIAN (<strong>Lar</strong>, Añ (G), H; eretxian Añ (V)). a) (Tras gen.). A mi (tu, su, etc.) entender, según mi (tu, su, etc.)<br />

parecer. "(A mi) entender, nere iritzian" <strong>Lar</strong> y Añ. v. IRITZIZ. � Ene eretxian oba da goarda ditean exilik. fJZ<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

677

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

98. Iakituneen eretxian. Cap (ed. 1893), 46. Gauza au ne[u]re iritxian / fundaetan da inbidian. BBizk 6. Au<br />

artuezkero, gure iritzian, seguru bazoazke zerura. Cb Eg III 248. Nire eretxian eztira onak onelakoen promes<br />

egiñak. Añ MisE 223. Gizon jakitunen eretxian estutasun astunak direanean. CatBus 28. Eta osagillaren<br />

eretxian okelajakiak bear dituezanak. Itz Azald 116. Estanku txiki bat zan a, mutikoen eretxian. Erkiag BatB 42.<br />

v. tbn. Xe 232. Ud 82. Bv AsL 109. Urruz Urz 47. EusJok 130. Tx B 109. Munita 93. Basarri 54. Zait Plat 98.<br />

Vill Jaink 79. NEtx LBB 123. Berron Kijote 108. Iritsian: Gco I 433. Eretxian: Cb CatV 47. CatLlo 52.<br />

b) En la creencia (de que). Cf. IRITZI GUZTIAN, IRITZI BETEAN. � Pekatu dalako ustean edo iritzian. OA<br />

141.<br />

c) En duda. Cf. IRITZIKO. � Ez destajuban, eritxijan, dudaan. fB Ic I 43. Esan guztiak dudan ta eritxijan<br />

iminten ditubana. fB Ic II 173.<br />

- IRITZI BATEAN. a) "Al parecer, eritxi baten (V)" A Morf 693. � Geroago ta ariñago ioazan, alkarren leian<br />

eritxi baten. A BeinB 91. Baie eritxi baten, baso ilunek garbituteak basaiaunen azkena ekarri oala esan geinke.<br />

Akes Ipiñ 31. Makilla arrunta eritxi batean agiri arren, barruan ezkutaurik eukan izkillu orren gurari biziaz.<br />

Erkiag BatB 22. b) (Con verbos como egon). Ser de la misma opinión, tener la misma opinión. � Denak daude<br />

iritzi batean. Ag G 340. Mundu guztia aurkitzen zan ba eretxi baten, arabe-ikaskuntza bat ipiñi biar zala. Kk Ab<br />

II 107.<br />

- IRITZI BATEKO. "(No son de un) parecer o dictamen, eztira uste batekoak, eretxi batekoak" Añ. � Eztira<br />

uste ta eretxi batekoak onetan. Añ MisE 160. Ez dira Autoreak iritzi batekoak. AA III 520. Orok iritzi batekoak<br />

izan ziran aitortzen Piarresi etzitzaiola zigorrik erantxi bear. Etxde JJ 169. Nola esplikatu diteke gizadi osoa<br />

ontan iritzi bateko izatea? Vill Jaink 157. Ez ginela Aita Villasante eta ni iritzi batekoak. MIH 207. v. tbn. Lab<br />

EEguna 86. Goen Y 1934, 100. Iritxi b.: Ag Kr 169.<br />

- IRITZI BATETIK. "Eretxi batetik ez esan gauza, seguru baño (V-arr)" Gte Erd 144.<br />

- IRITZI BERBEREKO, BERDINEKO. De la misma opinión. � Guziok iritzi berberako izan. Ldi IL 92. Artarik<br />

atera zun Urlia yaunak ni bere iritzi berbereko nintzala. Ib. 56. Baña gure Errupiño ezan, antza, iritxi<br />

bardiñekoa. Bilbao IpuiB 97.<br />

- IRITZI BETEAN. Con total convencimiento (de que). � Damubaz konfesetan dirian uste edo eretxi betian.<br />

Mg CO 63.<br />

- IRITZIETAN. (Precedido de gen.). En mi (tu, etc.) opinión. � Ta nork, zuen iritzietan, gorrotoa sortu aziko<br />

du. ABar Goi 20.<br />

- IRITZI GUZTIAN. (Precedido de gen.). Con total convencimiento. � Juzgatzen zebala bere iritzi guztian<br />

alkantzatuko zala. OA 151.<br />

- IRITZIKO. a) Opinable, dudoso. Cf. IRITZIAN (c). � Dudaan daukan gauzia, ondo ez dakijana, eritxikua edo<br />

sospetxakua esaten badau ziurtzat. fB Ic I 110. b) (Precedido de gen.). (De) a los ojos de. � Ez zan S. Jose<br />

Jesusen aita benetakua, ezpada aita ordekua ta gizonen iretxikoa [sic]. CatBus 44. c) (Precedido de gen.). De mi<br />

(tu, etc.) misma opinión. � Billatu zenduan euskalduna zure iritxikoa izan balitz. Ag AL 147. Gure uste, gogo ta<br />

iritzikoa izan dedilla ta edozeñ dator ongi. Ag G 332. Apaiz jaun guztiak gure iritzikoak dira. ArgiDL 125.<br />

Baiña Don Pedro ezan, antza, gure iritxikoa. Bilbao IpuiB 148.<br />

- IRITZI-MIRITZI. � Gaurko jakintsuen iritzi-miritzi edo kritika. Or SCruz 8.<br />

- IRITZI ON. Visto bueno. � Konfesoreai eskatu bear jake eure eretxiona. Itz Azald 172. Egin bizierearen<br />

autuerea eta artu gurasoen eretxiona. Ib. 172.<br />

- IRITZIRA. a) (Precedido de gen.). "Nere [...] eretzira, eritzira [...] selon moi, à mon sens, à ce qu'il me<br />

semble" H. � Gizon jakintsuen iritzira pisuak diran estutasunetan. CatBurg 32. Nagusi gustijen eritzira. Astar II<br />

292. Iru kardenalen iritzira. Aran SIgn 106. Gauza ook guziak bere iritzira zuzentzen zituena. Goñi 108. Askoren<br />

iritzira. Or Aitork 375. b) "Inoiz ez jardun iritzira, segurura baizik (G-azp). [...] Ez dakigu, iritzira ari gera (Gazp)"<br />

Gte Erd 144. v. aliritzi.<br />

- IRITZIRAKO. (Precedido de gen.). Según mi (tu, etc.) opinión. � Bere iritzirako, Jaungoikoaren miserikordia<br />

mediante, estadu graziazkoan arkitzea. OA 72. Kinzianoren iritzirako / ark esatia basta zan. Ud 114. Eskier<br />

naiz, ni, zure iritzirako, berrizale purrukatu ondagarria baietz. Ldi IL 110. Oitugabea izanda, angoen iritzirako,<br />

etzezakean jakin ezer asko itsasoko goraberatan. TAg Uzt 218. v. tbn. Moc Damu 12. Noe 71.<br />

- IRITZITAKO. � Zer iritzitakoak zerate? ['¿Qué opináis?']. <strong>Lar</strong>d 410.<br />

- IRITZIZ (G-azp-goi ap. Gte Erd 240). a) (Precedido de gen.). A mi (tu, su, etc.) entender, según mi (tu, su,<br />

etc.) parecer. v. IRITZIAN. � Nere eritziz bai zirala irur urte. Mb IArg I 257. Goratzen dituen euskaldunak<br />

dira, nere iritziz, euskaldunik onenak. Etxeg in Ag AL 7. Ana Joseparen iritziz, geiegizkeriak. Ag G 25.<br />

Nagusiaren iritziz aguro ikasiko zuan bear zan guztia. Anab Poli 92. Kant-en iritziz. Zait Plat 59. Batzuen iritziz,<br />

Jainko edo Jinkoa jentil-arotik datorren itza litzake. Vill Jaink 22. Au jo zan bikaiñena bezela, maikideen iritziz<br />

eta erabakiz. NEtx LBB 121. Ororen iritziz. Lf ELit 69.<br />

v. tbn. Elizdo EEs 1929, 180. Ldi IL 148. JMB ELG 49. Txill Let 100. SM Zirik 15. Izeta DirG 35. Osk Kurl<br />

107. Ibiñ Virgil 41. Uzt Sas 270. Eritziz: SM Zirik 53. Eretxiz: AB AmaE 119. Enb 92. Akes Ipiñ 23. Eritxiz: Ag<br />

AL 150. Enb 179. Eguzk GizAuz 163. Iritxiz: Ag Kr 7. Erkiag Arran 139.<br />

b) Al parecer. � Gizon bat, ona, arteza, zintzoa iritxiz. Ag AL 110.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

678

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

- IRITZIZKO. a) (Precedido de gen.). De mi (tu, etc.) misma opinión. v. IRITZIKO (c). � Seberiño ta Juantxu<br />

Krispiñen iritzizkoak ziran. Osk Kurl 106. b) (Adnom.). � Bere iritzizko ordu on ura izan zanean, kalean<br />

barrena sartu zan. "Que le pareció". Berron Kijote 71.<br />

- LUZE IRITZI. v. luze.<br />

- ON IRITZI. v. oniritzi.<br />

iritzi. v. eraitsi.<br />

iritziagotu. � Considerar más (...). � Askotan buruan erabilliaz, bertaragotu, ditekenagotu, errez-iritziagotu<br />

egin zaidala. Ldi IL 76.<br />

iritziarazi, iritzierazi. � Hacer considerar. � Iritzi bat ontzat iritzi dunari gezurtzat iritzi-eraztea, zailla,<br />

benetan! Zait Sof 170.<br />

iritzipen. v. irizpen.<br />

iritzipen. v. irizpen.<br />

iritzitasun, eretxitasun (Añ (V)). � Presunción, vanidad. "Fantasía, presunción" Añ. v. iritzi II (3). � Jazo<br />

litekiala bera jausirik, pekatari bat jagitia, edo motelago izanik, atzerago egozanak aurbidiak artutia. Ez<br />

deitekian iñor arrotu bere eretxitasun edo ustiaz. JJMg Mayatz 129 (versión corregida con el ms. original, <strong>sg</strong>.<br />

DRA).<br />

iritzitxo, eretxitxo, iritxitxo. � Dim. de iritzi. � Iritzitxoen gañetik IRITZIA [yarri bear degu], euskeraren ona.<br />

Ldi IL 78. Orain nere iritxitxoa. Munita 81. Argi-bidetzat etzalde bat ixentau deigun, bere atxineko basoetati oin<br />

urtero ze etorri euki leiken eretxitxo bat atarateko. Akes Ipiñ 24. Eretxitxo baten, Isasiko pagaduietan bost<br />

metro pago urtero atara leitekezan. Ib. 24. Orain eman dezadan olerki bakoitzarengaz iritzitxoa. "Una breve<br />

crítica". Or in Gazt MusIx 50.<br />

hiriune, uriune. "Cerca de la dicha iglesia había algunas casas que por semejante vecindad ellos en su<br />

vascuence llamaban uriunea" IC II 178.<br />

hirixa (H ap. Lh). � "Petite ville" Lh.<br />

irixi. v. ixira.<br />

irixi. v. ixira.<br />

hirixka (Dv, H, A), hiriska (Ht VocGr 437, <strong>Lar</strong> Sup, H), urixka, uriska (<strong>Lar</strong> Sup), hirizka (SP). � Dim de hiri.<br />

"Village" SP. "Aldea" <strong>Lar</strong> Sup. "Village" Ib. � Betroniako hirixka ttipi batetara. HU Zez 181. Eskual hirixka<br />

batean. JE Bur 191. Leaburu, munduko urixkarik politena. A Ardi 70s. v. tbn. hiriska en Zerb GH 1921, 43.<br />

Toboso-urixkara joan ta Andre Dulcinea berdingabeari niketz aurkeztuko zaiola (Quijote IX). Ldi RIEV 1929,<br />

211 (Or ib. 9, AIr RIEV 1928 607 erri). Alkarren auzo dira, atseginzulo artan, iru-lau bat urixka maitagarri. Ldi<br />

IL 47. Oloron alboko urixka batean. Etxde JJ 239 (272n irixka). <strong>Euskal</strong>ki eta euskalkitxo, hiri eta hirixka<br />

guztietako ñabardurak. MIH 222.<br />

irixko. v. idisko.<br />

hirixko, hirisko (R ap. A), urixko (A DBols), urisko, irizko. � Dim. de hiri. � Erdera gitxi entzuten dan<br />

urisko ta baserrietan. A EEs 1916, 112. Arabako urixko tutu txatxar exerex baterako Parroku izendatu zuen. A<br />

Ardi 89. Bi urixko auetako, bi erritxo auen apaizok. Ib. 100. Ondarribiaren aurrez aur den irizko Endaian. A Y<br />

1934, 5. <strong>Euskal</strong>erriko uri andi ta andixko guzietan, urixkoetan ere irutatik bitan bai. Ib. 9. Ango urixko bakan<br />

etxeztatuetaz. Ibiñ Virgil 101.<br />

irixtoki. v. 2 iraztoki.<br />

iriyo. v. 1 irio.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

679

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

hirizaile, urizalle. � Corregidor. � Urizalle edo Korrexidoreak galarazo egindeko osaste edo iz neurtuak. Ulib<br />

64.<br />

hirizain (Urt, T-L), urizain (A DBols, Zam Voc), urizai, uritzain. � Alguacil; policía. "Aedilis curator urbis"<br />

Urt I 296. "Agent de ville" T-L. v. ertzain. � Iru-lau urizain paketsu ta izkilugabe. A LEItz 5. Eskale gaixoren<br />

bat uri zainak besondotik elduta ateratzen. A Itzald II 77. Irizainen eskuetan. FIr 148. Soldadoz eta hirizainez<br />

ebroa etzaikuia atheratzen zoko guzietarik! JE Ber 85. Alkatea, bi urizai, ta beste txinel bat. Anab Don 130. v.<br />

tbn. Sabiag Y 1933, 426 (uritzain). Hirizain batek [...] paperak eskatu. Mde Pr 162. Gehienok uste genuen<br />

hirizainek zituztela eraman. Ib. 297.<br />

hirizaingia. � Ciudadela. � Errege gaixtagin hura, nihork kolpatzen ahal ez duen hirizaingia edo zitadela gora<br />

batean dago. Jnn Zerurako 14 (ap. DRA).<br />

hirizaingo. �1. Trabajo de policía (municipal). � Hirizaingoaren eta jendetasunaren ikasteko hunat jitea on<br />

lukete Pariseko hirizain hogoi ta bortzek. JE Ber 47. �2. urizaingo. (Cuerpo de) policía. � Parisko uri-zaingoa<br />

(Policía, servicio policial) [...] guztiz azkarra da bere eginbidean. BU Egan 1968, 114.<br />

hirizaintza. � Policía (institución). � Hirizaintzako gizon bat etorri zen bezperako arratsaldean. Mde Pr 297.<br />

irizbide. v. irizpide.<br />

irizgarri. � Probable, posible. � Egilearen barne-giroari zor ote zaion ere irizgarri da. "Quizás haya que<br />

atribuirla". Or BM 22.<br />

irizi. "(V-gip), vallado completo que cierra por todas partes un campo; a diferencia de esi, que es vallado que<br />

sólo cierra por un lado" A.<br />

irizi. v. irazi.<br />

irizigi, -ki. v. 1 irazeki.<br />

irizil. v. IDI-ZIL.<br />

irizkera, erizkera. � Manera de pensar, forma de ver las cosas. � Gure irizkera jazo batek aldezten badu,<br />

bertan geiago sendotzen gera. "Si un ejemplo apoya nuestra manera de pensar". Zink Crit 46. Arloa ark erakarri<br />

oñetik ez ateratzearren, eltzen niela aren erizkerari ta ari-muturrei. Ldi IL 113.<br />

irizketa. � Crítica. � Soro guztiak landu dituzte: irakurgai, olerti, elerti, irizketa ta gañerakoak. Lab Y 1933,<br />

255.<br />

irizkidatu, erizkidatu (<strong>Lar</strong>). � "Consultar, pedir dictamen" <strong>Lar</strong>.<br />

irizkide. � (El) que comparte la opinión de otro. � Guziek obetsirik, or diyoaz irizkide geiago biltzera. Ldi Y<br />

1933, 86. Oien irizkide ez aizen ezkero. Zait Sof 175. Lafon aipatzen dute noraezean [...], irizkide bailitzan.<br />

MEIG VI 189. En DFrec hay 3 ejs.<br />

irizkizun, erizkizun. �1. Cuestión, asunto. Neol. atribuido a Azkue en Eusk 1919-20 (II), 92 (que traduce<br />

"materia de estudio"). � Auxe da nere ustez arlo onetako ezbairik zailena, erizkizunik gaitzena. A Eusk 1919-20<br />

(II), 7. Erizkizundi Irukoitza. <strong>Euskal</strong>zaindiak bere erabakiak errotsuago izan ditezen erriari aurkezturiko irutzuk<br />

erizkizun. A EI (1921, tít.; ap. J. Bilbao). �2. Investigación. � Illarekiko erizkizunik ez al zenuten, ba, egin? Zait<br />

Sof 72. �3. Juicio. � Zein suma-eziña dan Zure irizkizunen tulunbioa! "Iudiciorum". Or Aitork 80s.<br />

irizkizundi, erizkizundi. � Cuestionario. � Erizkizundi irukoitza (Triple cuestionario). A EI (1921, tít.; ap. J.<br />

Bilbao).<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

680

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

irizko. "(Opinión) corriente, irizko goaitia" <strong>Lar</strong>. "(Hb), opinion" Lh.<br />

irizlari, erizlari. �1. Jurado (de un concurso). � Naikide aietarik batek, Olmedak, [batzaldiko] erizlariak eta<br />

Goikoetxea bera ere uri artako paperetan garrazki mindu zituen. A EEs 1916, 305. �2. Crítico. v. irizle. �<br />

Berterretxen Khantoria, Zuberoako eta, irizlari zenbaiten ustez, <strong>Euskal</strong>erri osoko eresi zaharretatik ederrena.<br />

Mde Pr 185. El sí de las niñas antzerki-laneko protagonista, aintzindaria, dala uste izan dabe irizlari batzuk.<br />

Alzola Atalak 144.<br />

irizle. � Crítico. v. irizlari (2). � Taine, elerti-irizle yakintsuak zionez. Zait Gold 177. Aurrerapenik aundiena<br />

orri zor dio, irizle askoren ustez. Zait Plat 115.<br />

- IRIZLE-MIRIZLE. Criticastro. � Ao batez kritiko ta irizlemirizle orok aitortu dute euskeraz egin dan<br />

ederrenetarik bat dala ["Solferinoko itsua"]. Lab in Elzb Po 51.<br />

irizmaile, erizmaile (<strong>Lar</strong>). � "Crítico" <strong>Lar</strong> DVC 224.<br />

irizmatari, erizmatari (<strong>Lar</strong>). � "Crítico" <strong>Lar</strong>. v. irizle. � On Antonio Peña eta Goñi, musiko erizmatari<br />

adiragarriak (1883). JFlor. Akiatzen dituala onetan poz andiarekin aitzen dioten aditzalle ugari eta erizmatariak<br />

(críticos). Ag <strong>Lar</strong> 550.<br />

irizmate, erizmate (<strong>Lar</strong>). � "Crisis" <strong>Lar</strong>.<br />

irizmatu, erizmatu (<strong>Lar</strong> � H). � "Criticar" <strong>Lar</strong>.<br />

irizmen, erismen (V? ap. A). �1. Juicio, parecer. "Criterio, censura, consejo" A. � Idazlan berberaren buruz<br />

epalle biren irizmenak alkarri bizkarka aldentzen badira. TAg GaGo 52. �2. Criterio, manera de ver las cosas.<br />

� Zuk darakusazuna baño irizmen zabaltxeagoa bear. Ldi IL 108. Beraz, nor gere irizmena zabalagotzea<br />

dagokigu. Ib. 110.<br />

irizpen (<strong>Lar</strong> � Hb (ap. Lh) y H), erizpen (H, A DBols), iritzipen (G ap. A � Añ (G)), eretxipen (V ap. A �<br />

Añ (V)). �1. Dictamen, parecer. "Censura, juicio, parecer" <strong>Lar</strong>. "Censura, parecer" Añ. "(Hb), censure" Lh.<br />

Recogido en Eusk 1919-20 (II), 92, en una lista de neologismos. � Iñok be eztau bere erizpena jarein gura.<br />

Eusk 1919-20 (I), 40. Lakuntzarren erizpena. "El dictamen de los de Lacunza". A EY II 212. �2. Nota,<br />

calificación. � Batxillerkuntzea erizpen gorenez (notarik onenakin) burututa. A EEs 1916, 303s.<br />

irizpetu. � Criticar. � "Gipuzkoaren asierak" izeneko lantxo batean, Gipuzkoako Aldundiaren Sekretario<br />

Jaunaren irizpide zenbait irizpetu genduan guk lengo batean. Lizarrazpi EG 1956 (5-6), 70.<br />

irizpide (BeraLzM), erizpide (BeraLzM), irizbide. �1. Criterio. � Balmes-en El Criterio euskeraz. IRIZPIDEA.<br />

Zink Crit 1 (citado en BeraLzM, Lab EEguna 94 y Alzola Atalak 104 (que da Irizpideak por error)). D. Justo<br />

etorri izan balitz obe. Nere irizbidea motza baida. "Kriterioa...". Lab EEguna 77. v. tbn. J. Artetxe Y 1933, 325.<br />

Gizonetaz arreta eta irizpide baduzula. "Curam et iudicium". Or Aitork 164. Nere egiazko interesen gaiñean<br />

irizpide zuzenik eztudala. Vill Jaink 85. Gure irizpideak Egille on bati zer eskatuko lioken. Ib. 177. Egitea ezta<br />

alere txarrena. [...] Irizpidearen okertzea: ori da gaiztoena. Ib. 84. Aren erti-arauzko irizpideari dagokionez.<br />

Gazt MusIx 164. Bion irizpideak batera ekartzen aritzen giñan. NEtx LBB 79. Onartzekoa litzateke<br />

Bridgmannen irizpideen arabera. MEIG VI 66. Uste dut usadioak izan behar duela jabe eta irizpide bakarra.<br />

MEIG VII 132 (v. tbn. 169). Orduko irizpidea euskal hitzak eta erdal hitzak bereizteko garbitasuna izan zen. Ib.<br />

126. Bere hiztegiaren hitzaurrean dakarzkien irizpideak. Ib. 126. Ze irizpidetan finkatu diren bereizketa egin<br />

dutenak ez dut garbi ikusten. Ib. 36. v. tbn. In MEIG VI 27. Erizpide soziologikoak. In MEIG IX 76.<br />

�2. Criterio, opinión. v. iritzi II. � Senar-emazte biok irizpide bateratu orduko Ameriketara abian ziren. FIr<br />

132. Berorren irizpide bera izan duten gizonak, euskerak oraindik ez ditun zenbait itz inguruko izkuntzetatik artu<br />

bear ditula esan dutenak. Or EG 1950 (11-12), 49. Piarresen izateari buruz ene irizpidea eska balezaidate.<br />

Etxde JJ 211. Zuzen zebillen beraz, Xalbati buruz egiña zeukan irizpidean. Ib. 208. Nekez ezer esan nezake,<br />

igaro den urte samaldak ezpaitit irizpiderik borobiltzen uzten. Ibiñ Virgil 23. v. tbn. Berron Kijote 138.<br />

�3. Idea, pensamiento, intención. � Irakaskintza irixten eztegun bitarteko nere irizpidea auxe da: garbi idatzi.<br />

Etxde AlosT 9. Orritsetan diruak ondatzeko irizpide okerra zapuztuz, [...] bere ogasunak txiroen artean<br />

eskuzabalki banatzen ikasi. Ib. 91s. Beltranek ziñez pentsatu bazun ere aurrenean morotara joatea, irizpide au<br />

gero ta aultzenago joan zitzaion. Ib. 66.<br />

�4. Razón, capacidad de juzgar. � Ondorioka artzeko ahalera --mailla ontan baitago irizpidea--.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

681

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

"Iudicandum". Or Aitork 176. [Ihizeek] ez baitute zentzu berri-emaileen gain, irizpidea nagusi. "Ratio". Ib. 251.<br />

- IRIZPIDEKO. (Precedido de gen.). Según mi (tu, su, etc.) criterio, a mi (tu, su, etc.) entender. � Ene irizpideko<br />

Akelarre itzak, akerraren usañik ez du. FIr 166.<br />

iriztaile. "Iriztallia, opinante. Nere aurretiko iriztalliak diñuana, ondo dagola pentsatzen dot nik" Etxba Eib.<br />

irizte, eriste. �1. (En la expr. irizte handiko 'presuntuoso, vanidoso'). � Koipetarrak antxiñatik zirean eriste<br />

andiegikoak, beti euki oi eben burua besteak baño geiagokotzat. Ag Kr 181. Beren buruen irizte andikoak eta<br />

bestientzat destaña erreza daukatenak. Ag G 95.<br />

�2. Opinión. v. iritzi II. � Badakizu gizonen zuzentasuna ez dana beti orixe: zuzena [...]. Akatsak ditu; okerikusteak;<br />

eriste argalak. Erkiag BatB 199.<br />

iriztu. "(R), manirse la fruta, pasarse de madura" A. v. irindu (3).<br />

irkaitz (-kh- BN; O-SP 222, Dv (-kh-), H (L; + h-, s.v. hirri)), erkaitz (-kh- L, BN, S; Lecl (-kh-), H, Foix ap. Lh<br />

(-kh-)), erkaitza, irrikaitz (L-ain; Dv (-kh-)). Ref.: A (irkaitz, erkhaitz, irrikaitz); Lh (erkhaitz). � Sonrisa. En los<br />

autores del s. XX (cf. ya en el dicc. de Dv: "sourire forcé") parece tener casi siempre (pero cf. infra el ej. de<br />

Ardoy SFran 160) un valor peyorativo: 'sonrisa forzada; sonrisa irónica'. "Erkhaitz, 1.º (L, BN), sourire. Erkhaitz<br />

batekin ihardetsi zion [...]; 2.º (S; Foix), rire jaune" Lh. Cf. IRRI GAITZ. v. IRRI-IRKAITZ. � Haurra iartzen<br />

zaitzu irkaitzez beha. Harb (ed. 1690, ap. H). Begirautzu munduak umore ona deitzen duen hizkuntza suerte bati<br />

hirkaitzik ere egitetik. Mih 65. Beirautzu hek laudatzetik, irhikaitz batez baizen ezpalitz ere. Dh 394. Erran zeron<br />

Süperiürrak haizü etzen erkaitza batekin. Const 20. Erkaitzak ximurtzen daizkola ezpain-xokoak. JE Ber 69<br />

("sourire méchant" en el voc. del final). Irriño bat utzi zuen bere ezpainetan agertzera, kasik irkaitz bat zela<br />

erran baitzitekeen. Mde Pr 89. Nagusiak irkaitzez galdegin zion: "Hau ere salatuko ote diozu jendeari?". Mde<br />

HaurB 85. Erkaitza eta mesprexua merke. Lf ELit 206. Istudiantak etzitazkela funtsezko jendeak, [soldadoek]<br />

uzten zituzten irrikaitz batekin joaiterat. Ardoy SFran 126. Voltaire famatuaren ezpainetan irrikaitz gaixto bat<br />

pitzarazten zuen ixtorio pollita. Ib. 195. Ez baitzuen nehor asetzen ez akitzen haren erakusteko manera erne<br />

goxoak, dena xixta eta irri-kaitz. Ib. 160.<br />

irkaizka, erkaizka (-kh- S ap. Lh). � "Sarcastiquement" Lh, que cita a Const.<br />

irkaizta, erkaizta (-kh- S ap. Lh). � Sonrisa. Sg. Lhande (que cita a Const) "ironique", pero sólo lo encontramos<br />

en éste como sust.: ¿querrá tal vez decir "[sourire] ironique"?. v. irkaitz. � Gaztañatze goran, erkhaiztaz<br />

mardotsa. Const "<strong>Lar</strong>razkena" (ap. DRA). Erkaizta ezti batekin. Const 34. Erkaizta gaxto bat ezpainetan. Ib. 27.<br />

"Zer dügü Haritchabalet?" erran zeron Süperiürrak haizü etzen erkaitza [sic, seguramente por erkaizta] batekin.<br />

Ib. 20.<br />

irkin. v. 1 erkin.<br />

irkindu. � Extenuarse. v. erkindu. � Umeak goseak irkindurik, gurasoak aientzat naitasunik ez. Ezale 1898,<br />

67a.<br />

irla. v. 1 isla.<br />

irlaa. v. ilara.<br />

irlandaldun. � Hablante de irlandés. � Orain duela ehun urte baino askoz ttipiago da egun Irlandaldunen<br />

kopurua. Mde Pr 238.<br />

irlandar (BeraLzM), irlandatar. � Irlandés. "Irlandar abertzaleak (AN-5vill)" Gte Erd 279. v. irlandes. �<br />

Itandu bekije ingles eta irlandatarrai, norzuk edo nunguak izan zirian euren asaba ara lenengo juan zirianak.<br />

Astar II IV. Bear dan guztia, Errian ta Amerikan ta edonun bizi diran gure anaiai eskaturik, irlandarren antzera<br />

egunen baten ez ote dogu lortuko? Belaus LEItz 111. Gurasoak irlandar bikainak zituen. Mde Pr 244. Irlandar<br />

enda. Ib. 240. Irlandarrak bere hizkuntza Gaedhilge deitzen du. Ib. 212. Katoliku irlandatarrak. Txill Let 125. v.<br />

tbn. Eguzk LEItz 125. Ldi IL 169. Ataño MLanak 41.<br />

irlandatzale. � Amigos de Irlanda, amantes de lo irlandés. � Irlandatzale batzuek "Club Leabhar" edo liburu-<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

682

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

klub bat moldatu dute. Mde Pr 246.<br />

irlandera, irlandara. � Irlandés (idioma). v. irlandes (2). � Euskerea baño asko geiago bazterturik eta<br />

galdurik egon dan irlanderea. Belaus LEItz 109. Irlandara zaharrezko textu bat. Mde Pr 232 (v. tbn. 211, 238).<br />

Irlandaratik etorri diren hizkuntzak. Ib. 215. Herriaren historia idatzi zuen latinez eta irlandaraz. Ib. 234. Hark<br />

gintuen irlanderaz hitzegitera zirikatzen. Ib. 294. Jon Mirandek irlanderatik itzulia. Ib. 290. En DFrec hay 6 ejs.<br />

de irlandera.<br />

- IRLANDERAZKO. (Adnom.). � Irlandarazko literatura. Mde Pr 230. Irlandarazko lehen textuek. Ib. 217 (v.<br />

tbn. 246). Irlandarazko irakaskuntzaren aldeko higikundeak. Ib. 243.<br />

irlandes (Urt III 396). �1. Irlandés. v. irlandar. � Bazela aphez bat katolikoa, irlandesa. Elsb Fram 109.<br />

Ethorkiz irlandesa. Prop 1906, 155. v. tbn. A Ardi 4. Baserritar irlandesak. Mde Pr 237. Beldurgarriki ttipitu<br />

zen beraz irlandesen kopurua. Ib. 237. Zenbait herritako antzinako aho literaturaren zatiak ugari eta ugari<br />

gordeak izatea, esate baterako irlandesak edo islandesak. MEIG IV 62. �2. Irlandés (idioma). v. irlandera. �<br />

Egungo galesak, irlandesarekin parekatuz, aski irudi argia ematen du izan zitekeen baina izan ez zen harena. In<br />

MEIG VI 31.<br />

irlatar. v. islatar.<br />

irlaxera. "Mirar de reflejo (V-erriat [sic, por Berriatua (V-m)?])" A Apend. Cf. ISLARA, s.v. 2 isla.<br />

irlika (<strong>Lar</strong> � Hb (ap. Lh) y H). � "Engrudo" <strong>Lar</strong>.<br />

irlikatu (<strong>Lar</strong> � Hb (ap. Lh) y H). � "Engrudar" <strong>Lar</strong>.<br />

irlikatzaile. "Engrudador" <strong>Lar</strong>.<br />

irlintx (Dv � A). �1. "Sorte de folle avoine avec laquelle on fait des balais" Dv. �2. "(L-ain), viruta" A. �3.<br />

"(L-sar), carbón mal cocido" A. v. ilintxa.<br />

irmatu. v. irmotu.<br />

irme. v. irmo.<br />

irmiarma. v. armiarma.<br />

irmiarmo. v. armiarma.<br />

irmo, irme (AN-5vill; Añ (V), <strong>Izt</strong>, H (V)), ermo (G-goi), erme (G-azp), ermu (V-gip, G-to). Ref.: A (irme,<br />

ermo, ermu, erme); Iz ArOñ (ermu); EAEL 212. � Tr. Documentado desde el s. XVIII en textos meridionales,<br />

sobre todo guipuzcoanos; en vizcaíno lo encontramos en Urquizu, CrIc, Añibarro, Moguel, Astarloa, D. Agirre,<br />

Erkiaga y Gandiaga; en alto-navarro en Legaz. Es especialmente frecuente en el s. XIX; en el XX se encuentra<br />

con alguna frecuencia y gralmte. en autores de cierto nivel. Irme es la variante más empleada en el s. XIX, pero<br />

su uso desciende notablemente en el s. XX, en el que predomina irmo, sobre todo en su 2. a mitad, variante ya<br />

atestiguada antes en Guerrico, Legaz (41), Beovide (AsL 41) y, junto al menos frec. irme, en <strong>Lar</strong>dizabal. Hay<br />

erme en Noe, Elizondo y N. Etxaniz; ermo en Lekuona (EEs 1918, 161), T. Agirre, Galarraga (Elezar 49) y<br />

Azurmendi (HitzB 54); irme, erme y ermo en D. Agirre. En DFrec hay 5 ejs. de irmo.<br />

�1. Firme, recio, fuerte. "Propósito firme, gogo, asmo, [...] sendo bat, irme, egiazko bat" Añ. "Fixo" Ib. "Recio,<br />

firme" Ib. "Firme" Añ e <strong>Izt</strong>. "Irme (AN-5vill), duro, firme" A. "Ermu ifíni, ponerlo firme" Iz ArOñ (cf. infra<br />

IRMO JARRI). v. errime, fermu. � Emaiten deutsut berba irme bat. Urqz 29. Demoniñoendako katea irme da<br />

gogorra. Ib. 22. Gogo sendo irme egiazko bat artu konfesiño on bat egiteko. Añ EL 1 54 (EL 2 62 zoli zoli). Fede<br />

bizi, esperanza irmo eta amorio andi batekin. Gco I 394. Murru irme bat. Astar II VIII. Gerrari andi eta irmetzat<br />

eukezan [...] Erromatarrak gure antxinako asaba euskaldunak. Ib. V. Neure adiskide on / irme ta mamia. <strong>Izt</strong> Po<br />

72. Fueroak beren oñean irozotzeko kirtenik irmeena. <strong>Izt</strong> C VI. Elkartasuneko kutxa zeritzan au zan Setingo zur<br />

irmoakin berebat egiña. <strong>Lar</strong>d 82. v. tbn. Aran SIgn 30 (irme). [Itxasoa] legorrako atx irme gogorrakaz burruka<br />

indartsu bizi ta amorratuan orroaka. Ag Kr 139. Eguzkiak edertzen dituan gallur ermoak. Ag G 150.<br />

Otxandioko langille irmeak. Ib. 180. Oñarri irme ta iraunkorraren gañean. ArgiDL 125. Naiago zizun alboan<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

683

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

nagusi belaxka ta eskurakoia, irmo ta sendoa baiño. Etxde JJ 41. Aiek bezela irribarrez, aiek bezela Zorion<br />

Nagusia eskuan nuelako uste irmoan. Txill Let 82. Iru torredun etxandi irmea. Gand Elorri 58. � Noemik, Ruten<br />

irmoa ikusirik, etzuen geiago beartu errira itzultzeko. <strong>Lar</strong>d 159.<br />

� Firme, incansable. � [Sermolariak seigarren aginduan] sortutako argalkeriak abots larriz madarikatzen,<br />

ermeak ziran. NEtx LBB 30. Zer egin? Egan! Urrutietan, / ames-zai du lur berria, / ta Ameriketan agertzen<br />

zaigu / alai bidari ermia. Ib. 289.<br />

� (En exprs. como irmo egon 'mantenerse firme'). � Irme egon baninz artu neban gogo onean! Añ EL 1 57 (EL 2<br />

65 zintzo iraun). Gure borondatea irmo dagoan artean aei kontra egiten. Gco I 442. Sinitsmen onetan irme beti<br />

izan ziralako. <strong>Izt</strong> C 209. Jainkoaren lege santagatik bizia galtzeko besteak bezain irmo arkitu zuenean. <strong>Lar</strong>d 335.<br />

Ur gañean arnasarik artu ezinda [...] baña irme beti. Ag Kr 211. Uraga edo erramuak eskuetatik itxi barik,<br />

begiak ernai ta besoak irme dituela. Ib. 31. Gasteak eta edari zaletsuak egozan oiñdiño irme [jaietako] iru<br />

egunak amaitu artean. Ib. 59. Abere gaizto aragizaleari arpegi emanaz ermo egoteko. Ag G 152. Artu berri<br />

zitun asmotan irmo ziraula oraindik. Etxde JJ 200. Irmo ta zutik eta bizimiñez jarten gaituan goitik-beeraiñoko<br />

bultzada zoli ta eragiña da [itxaropena]. Erkiag Arran 93. v. tbn. Irme: Astar II 213.<br />

�2. + irme (Añ (V)), erme, ermo. Firmemente, fuertemente. � [Eleisia bere lenengo asieran] izan zan tint edo<br />

irme persegiduba. CrIc 27. [Zelan Jangoikua] dago pozaren osta begira zein irme erretan dirian [arimak]? Ib.<br />

36. Estu eben ain irme met-arrira ze [...]. Añ EL 1 212 (EL 2 212 errime). Pelietako irme ta sendo. Mg CO 86. Ain<br />

irme sinistu biar doguz egija oneek, ze [...]. Astar II 3. Adarretatik irme eustea. <strong>Izt</strong> C 251. Erri asko zeudelako<br />

irmo eta sendo itsiak. <strong>Lar</strong>d 90 (se refiere a las fortificaciones; 42 irme). [Tronpeta] añ irme jo zuen, non<br />

inguruko mendi guzietan ere ondo asko aditu zan. Arr GB 111. Bakoitzak bere lagunari erme deadarrez. Ag EEs<br />

1917, 172. Arrauneri erme eragiñez. Elizdo EEs 1925, 214. Ermo ari ziran lanean. TAg Uzt 152. Gertakizunak<br />

bekoki beltza jartzen ziotenean, [...] irmo ta zorrotz agurtzen zun "lagun naigabea". Etxde JJ 23. v. tbn. Irme:<br />

Aran SIgn 71. AB AmaE 141 (en guip.).<br />

�3. Hábil, diestro. � Arkakusuak iltzen / da guztiz ermia. Noe 25.<br />

- IRMO JARRI. Poner(se) firmes. � Abiatzerakoan, Chileko martxa hasi nuen. Irmo jarri ziren, negarrez<br />

batzuek. MEIG I 60.<br />

irmoki, irmeki. � Firmemente. � Plazakoak beti eutsi izan zioten toki oni irmeki. <strong>Izt</strong> C 340. Oratu omen zion<br />

[zezenari] adar bietatik irmeki. Ib. 249. Mutillak, / gurutzatu ditzagun / irmeki adarrak. Otag "Lau arbolatxo" EE<br />

1887b, 491. En DFrec hay 5 ejs. de irmoki. � Luzaro eutsi izan zion bere eskubideari irme ta sendoki. <strong>Izt</strong> C 122<br />

(214 tbn. irme ta sendoki).<br />

irmotasun, irmetasun (Añ (V)). � Firmeza. � Irmetasun sendoaz sinistuten dodaz [...] sini<strong>sg</strong>ei guztiak. Añ EL 1<br />

100s (EL 2 109 bete-betean). v. tbn. Astar II IV (irmetasun). Orain zekuskizatenean alako jakinduriarekin eta ain<br />

irmotasun biziarekin itzegiten, arritu ziran. <strong>Lar</strong>d 484. Bere irmotasuna iragarri naiez, esan zion: Jauna, ni prest<br />

nago presondegira zurekin joateko eta iltzeko. Ib. 442. v. tbn. Ant ZerBid 119 (ap. DRA). Irmotasun<br />

aundiyarekin iraun zezatela pobre ta umill bizitzen. Bv AsL 195. [Ezkontzako] lokarriaren irmetasuna gizarteko<br />

onaren iturri baita. Vill Jaink 160.<br />

irmotu (G-goi), irmetu (V; Añ (V)), irmatu (V-gip, G; Aq 515 (G)), ermetu, ermotu (G-goi), ermatu (-au Vgip).<br />

Ref.: A (irmotu, irmetu, irmatu, ermotu); Iz ArOñ (ermáu). � Afianzar(se), asegurar(se), fijar;<br />

fortalecer(se). "Firmar, afirmarse, forcejar" Aq. "Afianzar, asegurar para que no caiga, [...] koloka eztabillan<br />

estu, irmetu" Añ. "Fixar" Ib. "Fijar, recalcar" A. "Ermotu, asentarse, tomar consistencia. Sagarrari ermotu zaio<br />

lorea" Ib. "Ermáu, irmáu, irmáitia, asegurar una cosa" Iz ArOñ. Cf. VocNav s.v. hirmar. � Tr. Documentado<br />

sobre todo en autores guipuzcoanos del s. XIX; en vizcaíno, sólo se encuentra en Añibarro. � Zuen biotzetan<br />

ondo sartzeko eta ondo irmaturik edukitzeko. Gco II 44. [Oraziñoak] sendotu, indartu ta irmetuten gaituz ez<br />

jausteko tentaziñoan. Añ MisE 21s. Kontra-zuloak egiñaz eta espaldak berriztaturik irmetuaz etsaiari<br />

eragozpenak ifinten. <strong>Izt</strong> C 353. Lurrari portitzkiago irmaturik. Ib. 262. Erregetzan irmotu eta sendotu zanean.<br />

<strong>Lar</strong>d 209. Uria alde guzietatik ondo irmotua zan. Ib. 541. Jainkoaren lege santagatik bizia galtzeko geiago eta<br />

geiago irmotzeko eran. Ib. 335. Osasunean irmetu ta pijotu zediñ. 'Recobrar la salud'. Aran SIgn 75. Latiñean<br />

[...] Monte-Agudoko erakastegian berritu eta irmetu zan. Ib. 64. <strong>Euskal</strong>-oiturak ermetu ditzagun. Elizdo EEs<br />

1929, 50. Xalbat, bere gaztaroan [...] aul eta medarra izan zen eta gero irmotu ta gotortu bazen [...]. Etxde JJ<br />

162.<br />

hiro (BN-bard, S ap. A; SP (+ iro), Dv (BN-bard, S), H (L, BN, S)), hio (S ap. Lrq). �1. Podre, podredumbre,<br />

pus. "Hiroa, apostema" SP (que cita a Dechepare, pero no lo encontramos; por otra parte, el ms. de SP dice en<br />

realidad hiroia, con -i- insertada (no necesariamente por el autor) ante -a (cf. tal vez idoi (q.v.)); ésta es la<br />

dudosa base de heroia (sic) en el dicc. de Harriet, que lo atribuye a SP). "Iroa, apostume, handitsua, zaurnea" Ib.,<br />

que cita a Oihenart. "(S), pourriture, carie; matière (Bardos)" Dv. "1. infection, puanteur qu'exhale quelque chose<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

684

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

qui est en putréfaction. 2. (BN, S), pus, matière puante" H (que lo relaciona con keru (q.v.)). "4.º (S),<br />

podredumbre, carcoma. 5.º (BN-bard, Sc), materia, pus" A. v. hirodura. � Hiro etoiak darizkie hezurrei. Mde<br />

Pr 111. So ziraden, bekhaitz, saiak oro / giza-hiroz ok egin beharrez. Mde Po 31. Hor [= 'zakur'] lirina / hirotan<br />

ezeztatu zan. Ib. 58. Aotik izuriz iro. Ib. 42. Nire barrutik hiroa igaiten zen, kolore orotako. Mde EG 1957 (1-2)<br />

51. �2. (SP � H). "(Gizon) hirua, homme fâcheux" SP. "Irua, fâcheux, dépiteux. Gizon irua" Ib. "Fâcheux,<br />

importun, déplaisant, qui est à charge" H (s.v. hira). �3. (V-arr-oroz-m-gip, G-azp-goi ap. A), ido (V-ger ap.<br />

Arzdi Plant1 281). "Yesca interior del árbol" A. "Ido (en Kortezubi), madera descompuesta del interior del árbol<br />

y que se emplea como yesca" Arzdi Plant1 281 (que da tbn. las variantes iru e iro, sin especificar procedencia).<br />

�4. "(V-ger), pedazo grande de tronco de árbol" A. �5. "(G-to), cansado" A. �6. jo. "(V-al, G-azp), seco hueco.<br />

(Contr. de iro)" A (s.v. jo, 10.º).<br />

iroan. v. eroan.<br />

hiroarazi, hiroerazi, hiroterazi. � Hacer pudrir. � Udazkeneko haro eurizu eta beroak muhuri hanitx<br />

hiroterazi, eta hainbestenaz ardoa aphurtu. ArmUs 1899, 46 (ap. DRA). Min harek hiroerazten eta jaten zeion<br />

emeki bürüko ezürra. Eskual 14-8-1908, 4.<br />

hirodun (H), hiradun (H). � "Infect; qui a de la puanteur, de la corruption" H. "Qui a de la puanteur, de la<br />

corruption, du poison, de la colère" Ib. Cf. hiro.<br />

hirodura (Sc ap. A; Gèze, Dv, H (BN, S)). �1. Putrefacción, podredumbre; podre, materia. "Hirodüra,<br />

pourriture, pus" Gèze. v. hiro. � Landaren hirodürak eta hazten ditüen aberen gorotzak bera [lürra] ere hazten<br />

düte. "La corruption". Arch Gram 92. Harek [harrak] hunki muhuriak oro hirotzen, eta hirodüra utsatto hedatü<br />

da hanitx morkhotan. ArmUsk 1892, 150 (ap. DRA). �2. "(S), sarna" A, que cita Ip Dial. � Zauri zahar,<br />

hezkabia eta kara gaistozko hirodürentzat. "La gale". Ip Dial 78 (It, Ur sarna, Dv zaragar).<br />

hiro-ezin. � Incorruptible. � Zure gogo, iro-eziña ta alda eziña. "Incorruptibilis". Or Aitork 380.<br />

hirogai, hirogei (H (BN, S)). � "Corruptible" H. � Eztugu behar khorpitz hirogei den bat maithatu. CatOlo (ap.<br />

H, s.v. hirotzea).<br />

hirogarri. "Corruptible" H in m.<br />

iroi. v. idoi.<br />

iroireki. "(De iroiren-ki), segundo" BeraLzM.<br />

iroiren (Bera, BeraLzM). �1. Minuto. Neol., creado a partir de irurogei-r-en 'sexagésima parte'. � Gabeuki ta<br />

iroiren / orok zenbatuak daude (1912). Bera in Onaind MEOE 826. Amarretatik ogei iroirenera (minutura) baño<br />

geiago ez egotia urian eta iroiren batzuek baño geiago ez añeketan egitia. Anab EEs 1919, 84. Asnasa astiz<br />

artzia ta gero bota gabe iroiren (minutu) batian-edo edukitzia. Ib. 244. �2. Segundo. � Argiak iroiren edo<br />

segundo bakoitzeko 300.000 milla kilometro ibiltzen ditu. LzM Xabi 79.<br />

- IROIREN-ORRATZ. "Minutero" BeraLzM.<br />

iroiztatu. v. idoiztatu.<br />

irokes. � Iroqués. � Irokes barbaro ta jentilleen artian. JJMg BasEsc 257s (v. tbn. ed. 1845, 261).<br />

iroki. v. idoki.<br />

1 irol (V-arc ap. A; <strong>Lar</strong> Sup � H). �1. (Adj.). Caduco. "Caduc, passager, périssable" H. � Irolagaz gaztea<br />

nekea. "Con el caduco". RS 185. � Vano. � Bazan garai artan, Salamankako Ika<strong>sg</strong>u nagusian, naiko lixkar<br />

zirtzillu ta irol. Gazt MusIx 60. Aizea ariñ badoa, / arego atsaiñ irol-alperra. "Fugaz y vano". Ib. 115. Naikeri<br />

irol eta / ezbear oroz zororik bizian. "Gozo vano". Ib. 119. � "Vil, méprisable" Lh.<br />

�2. (Sust.). "(V-ple), estercolero" A. "Portaleko arlauzen mailatik behera urteetan zehar batzen zala lurra, lur<br />

ustel-ustela, eta horri irolako-satsa esaten eutsiela lehenago" Baraia 78. � "Irola, lugar excusado, retrete"<br />

BeraLzM. "Retrete, irol. Por extensión de 'estercolero'" A DBols. "Horra nondik datorren ikastoletako lehenengo<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

685

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

urteetan komuna adierazteko erabiltzen eben hitza: irola" Baraia 78. v. iroldegi.<br />

2 irol. "(L-côte), torta pascual" A.<br />

irolai. "Artolaganus" Urt II 376.<br />

iroldegi (Bera app., BeraLzM). � "Retrete, letrina" Bera app. � Bizi geran gela estu bakoitza iroldegi zikin,<br />

illuna da. Amez EG 1954 (11-12), 172.<br />

iroldu, iroltu (R-uzt ap. A). �1. "Abortar. Iroltu da (R), ha abortado" A. v. ilortu. �2. Caducar. � Orduak<br />

iltzen, iroltzen dire, bañan oien kontua eskatzen zaigu. EgutTo 24-3-1921 (ap. DRA).<br />

irolika. v. idolika.<br />

iroltzi. � "(R-uzt), cerner harina" A. "Irina iróltz, cerner la harina; írin-iróltzi, harina cernida (R-is)" Iz R 403.<br />

"Irolztan, írin irólztan nindagoá, estaba (yo) cerniendo harina (R-uzt)" Ib. 291.<br />

irolzki. "(R-uzt), cerner. Iriñen irolzkitako makoak geinean du izena" A. v. eralki.<br />

iron (Mg PAbVoc, A). � "Irona, era onekua, cosa del caso, ventajosa. Leku irona, lugar ventajoso" Mg PAbVoc<br />

230. "Adecuado, ventajoso" A, que cita el Cantar de Lelo. � Leku ironian / gagozanean, / nok bera sendo / dau<br />

gogoa. "Cantar de Lelo" IC II 90. Eliz-zaiñagana umea eroatea izango da, ene ustez, osabiderik egokiena ta<br />

ironena. A BeinB 77 (en el voc. del final lo da como sinónimo de erazko "oportuno"). Uritxu onek daukan izena<br />

euki ezpaleu, Arrizu edo Arrieta izango eukean izen irona ta berebizikoa. Erkiag Arran 12. Oraingo untzi sendo<br />

ta ironak, ganetik solairuz estalduta dagoz. Ib. 77. Oiñakaz aztamuka ziarduan, adar ironetan bere gorputza<br />

ipinteko. Erkiag BatB 96.<br />

ironia. � Ironía. � Kopla onek Erdiaroko ironia dariola. Lek SClar 119. Ironiarik agertu gabe. Mde HaurB 99.<br />

Ironia mingar batekin. Ib. 6. Beethovenen "A Thérèse" sonata iragan erazi zuen --ironia pitin batekin beraren<br />

sentimentalitatearen aldera. Ib. 53. Handikiro, retorika goitarrez emana, batere ironiarik gabe. Ironia gerok<br />

baitaukagu begietan. MEIG I 158.<br />

- IRONIAZKO. (Adnom.). Irónico. � Irakurri ere dut nonbait honi buruz ironiazko idazlanik. In MEIG VI 38.<br />

ironiko. � Irónico. � <strong>Euskal</strong>duna beti ere ironiko bortitza degu. Lek SClar 118. Kopla ironiko oni. Ib. 122.<br />

Irrino ironiko bat ezpainetan zuela. Mde HaurB 61.<br />

hironti. "Tribaquio, pié de tres sílabas breves" <strong>Lar</strong>.<br />

iror. v. hiru.<br />

iror. v. hiru.<br />

irorein. v. hirurehun.<br />

hirorri-minkatx. "Aleluya, planta, hirrori [sic, corregido hirorri en DVC 243] minkatxa. Lat. Trifolium<br />

acetosum" <strong>Lar</strong>. Cf. "hiroziminkax, alleluia" Hb (ap. Lh, que da la lectura como dudosa).<br />

hirortz. v. hiruhortz.<br />

iros. "Venenoso" <strong>Lar</strong> y Añ (G).<br />

(iros). "Trozo de leña completamente podrida y de fácil combustión, que además produce abundante humo para<br />

ahogar a los micharros en sus madrigueras (Contrasta)" LzG. Cf. hiro (3, 4).<br />

hiros (SP, <strong>Lar</strong>, H, A). � Irascible, colérico. Pouvreau (s.v. hira) da la forma hiroza, sin trad. "Iracundo" <strong>Lar</strong>. �<br />

Ingurutik khasa zazu spiritu herrosa, / deskarga eztiedazan aiherkunde hirosa. EZ Man II 37. Presuna hirosak,<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

686

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

erreak eta haserrekorrak. Ax 280 (V 187). Bere buruarekin gogoeta egitea, ea haserrekor denz, hiros denz,<br />

iauzkor denz. Ib. 286 (V 191).<br />

� irosa. "(V?), trigo medio podrido" A, que cita fB Ic II 123, donde sólo se encuentra erdi irotuba (v. hirotu).<br />

iroska. � (Comiendo) deprisa, sin masticar. "Iroska, itoska [...]. Iroska yana du dena. Iroska yana ito-urren"<br />

Izeta BHizt.<br />

iroski. "(R-uzt), hacer mamar, refiriéndose a bestias" A. v. eradoski.<br />

iroski. v. 1 irazki (2).<br />

iroskitu. "Iroskitue, de tanto hervir hecho una pasta. Hainbertze irikinez zopak iroskituek. Iroskitu zaizkigu"<br />

Izeta BHizt.<br />

hirotasun (S ap. A � Dv (S)). � "État de pourriture, qualité d'une chose corrompue" Dv. � Irotasun artetik<br />

eztator lorea. "Podredumbre". Laux BBa 130.<br />

hirotu (S; Lecl, Chaho, Dv (S), H (L, BN, S)), hiotu (S; H). Ref.: A (hiotu, usi); Lrq (hiotu). �1. Pudrir(se),<br />

corromper(se) (sentidos prop. y fig.). "Üsia eta zuharra biak bat dütüzü, zauri ahuntü gabe edo gatxantürik<br />

denean elkiten dira; hiroa, aldiz, mina huntü edo hirotü denean elkhiten da" A (s.v. usi). � Tr. Propio sobre todo<br />

de la tradición suletina, ya desde Belapeyre (aparece antes en Tartas); se encuentra además en f. Bartolomé y,<br />

modernamente, en Orixe. � [Arima] egongei denian khorpitz batetan eritarzünez hirotia denian. Egiat 184.<br />

[Lürra da] khorphitza hirotüren dereiona. Ib. 265. [Probandiak] dirade itxaso huraz hirotürik. Ib. 158. Eta zük<br />

disborsa orai / azeta ezadazüt, / bestela kaxot zolan / hirotü behar düzü. Xarlem 725. Hirotü eta korrünpitü<br />

dütüzü ene plagak. "Putruerunt". UskLi 109 (v. tbn. UskLiB 118). Labore zaar arinduba ta erdi irotuba. fB Ic II<br />

123. Orijua da gauzak usteldu bagarik, ugartu bagarik, sistu edo irotu bagarik gordetan ditubana. fB Ic III 87.<br />

Lürrak sortzen düena oro, hirotzen delarik, ara itzültzen da lürrealat. Arch Gram 92. Arima hirotüa bada. Ib.<br />

25. Harek [harrak] hunki muhuriak oro hirotzen. ArmUsk 1892, 150 (ap. DRA, s.v. hirodura). Gizon ogen<br />

gabiak saldoka zerraturik, phareta beltz hen gibelian hirotzen zirela. Mde Pr 49. Amets alpherra ezin aipha<br />

dirot, / bizi-nahian ez dakidan hirot. Mde Po 74. Au da Iainkoaren etxea, ez lurki, ez mukuluki, baizik eta<br />

gogaki, Zure betieraren erdikide, ez baita sekulan irotzen. "Sine labe". Or Aitork 353. � (odola hirotu). (Fig.).<br />

Hacer mala sangre. � Zerbait okher doalakoz hirot dezagün odola? Egiat 239.<br />

� (Part. en función de adj.). � Eztu hartzen [...] lurrian diren frutu onak, gaixtoak baitira eta hirotiak. Tt Onsa<br />

35. Eskümükatia berhezi baita Elizako honen partaletarzünetik menbro hirotia korpitzetik bezala. Bp I 115.<br />

Marlüz zathi hirotiak. Egiat 159. Thatxadüra, errai hirotüak deitzen dena ere, lotzen da güne hezetan bazkatzen<br />

diren xikhiroer. "Foie pourri". Arch Gram 123.<br />

�2. "(V-arr-oroz-m-gip, G-azp-goi), hirotü (Sc,...), secarse un árbol" A. "Zugatz irotua esaten da arbola ustela<br />

gaitik" A Ezale 1897, 147 (ap. DRA; la ref. es incorrecta). � Gaurkoan, berriz, andu-motz, erro irotua, / baizik<br />

ez naiz. Zait Gold 88.<br />

�3. "(V-m), envejecer. Se dice aún de las personas" A. � Sukar ta izurri miñak irotuko ditute. Ol Deut 32, 24.<br />

�4. "Irotu gera gaur, nos hemos agobiado hoy" A (s.v. iro).<br />

�5. "(S), puer" Lh.<br />

�6. Consumir. � Erio-ikarak artzen nindun oitura ez utzi naiez. Ark nindun irotzen eriotzeraiño. "Tabescebat".<br />

Or Aitork 199.<br />

hirotze. "L'action de se gâter, se corrompre, d'empuantir, de s'empuantir" H.<br />

irozarri (<strong>Lar</strong> � H), iroztarri (<strong>Lar</strong> � H). � "Estantal, estribo de pared, irozarria" <strong>Lar</strong>. "Solera, piedra para<br />

sostener los pies derechos, iroztarria" Ib. "1. pierre qui porte, soutient, pierre fondamental, pierre base, pierre<br />

d'attente, etc. 2. (au fig.), soutien principal, pierre fondamental. Eleizaren irozarria, la pierre fondamental de<br />

l'Église. Zu zara nere irozarria, c'est vous qui êtes tout mon appui" H. v. irozgarri.<br />

irozezgarri (<strong>Lar</strong> � H). �1. "Inaguantable" <strong>Lar</strong>. "(Au fig.), qui ne se peut endurer, souffrir; insupportable de<br />

caractère, d'humeur, d'importunité, etc. Oñaze irozezgarria, souffrance insupportable. Iguriki luze irozezgarria,<br />

attente longue insupportable. Aur negarti irozezgarria, infant pleurard, insoutenable" H. �2. "Qui ne se peut<br />

étayer, tenir debout à l'aide de soutiens, de supports" H.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

687

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

irozgaide. v. irozkaide.<br />

irozgarri (<strong>Lar</strong> � H). �1. Apoyo, sustento. "Apoyo" <strong>Lar</strong>. "Arrimo" Ib. "Cargo de almas, animen kontua,<br />

irozgarria" Ib. "Estribo de pared" Ib. "Apear algún edificio, apuntalarlo, irozgarriak, abeak ifiñi" Ib. "Apeos,<br />

puntales, irozgarriak" Ib. "Montar la artillería, sutunpak irozgarrietan prestatu" Ib. � Tellatuak alabaña ezin<br />

dautezke airean irozgarri gabe. AA I 362. Oen irozgarri edo pareteak bezala. AA II 253. Ama au [Eliz Ama] da<br />

egiaren irozgarri eta Koloma. Ib. 11. Zeñaren [apaiztokiaren] [...] bukaera egokiak edertzen dabeen elizan txit<br />

asko; bai ta lagundu ere irozgarri sendo irmetzat. <strong>Izt</strong> C 57. <strong>Euskal</strong>dun onen irozgarria (apoyo). Iraola EE 1884a,<br />

6. Ez luze, ez zabal, ez sakon, / baino or zaitut / guzi oien irozgarri. "Sustentando". Or BM 30. Barka bekit ustea<br />

uste bezala, beste irozgarririk gabe, hemen azaltzea. MEIG I 255. Beste irozgarri bat ere bagenuke burubide<br />

honen aldeko. MEIG VI 193. �2. "(Adj.), qui se peut étayer, étançonner, appuyer, mantenir" H. �3. "(Au fig.),<br />

qui se peut soufrir, endurer, supporter" H.<br />

irozgarritu. �1. "Enrodrigonar, vides, árboles recientes" <strong>Lar</strong>. �2. "Devenir supportable, soutenable. Il ne<br />

s'emploie qu'au fig." H.<br />

irozgarriztatu. "Garnir d'étais, d'étançons, de pierre d'appui, de tuteurs, etc. Il ne se prend qu'aux sens propres"<br />

H.<br />

irozgetu (<strong>Lar</strong>), irozketu (<strong>Lar</strong> DVC 248). � "Desapoyar" <strong>Lar</strong>.<br />

irozkai (G ap. A; <strong>Lar</strong> � H). �1. Sostén, apoyo. "Puntal" <strong>Lar</strong>. "Sostén" Ib. "1. (en général), tout ce qui sert de<br />

support matériel, d'appui, de souten, etc. 2. (au moral), ce qui soutient, mantent, empêche de faiblir, de céder.<br />

Nire neguetan ez dot irozkai bat baño: Iaungoikoa" H. � Zutitu zela berriz oinetako irozkaietan (estribos).<br />

(Quijote IX). AIr RIEV 1928, 606 (Anab ib. 611 oin-burnietan, Or RIEV 1929, 9 oin-burdinen, Ldi ib. 210 oinburnien).<br />

Lau zokoetan irozkai bana. Ol 3 Reg 7, 30 (Dv ostiko, Ker kirten, BiblE euskarri). �2. "Materia, parte<br />

del compuesto" <strong>Lar</strong>. �3. Eliz-irozkai. Elizondo KristPE 280 (ap. DRA, que traduce "fundamente, base").<br />

irozkaide, irozgaide. "Materialidad" <strong>Lar</strong>.<br />

irozkaitar. "Material, contrapuesto a lo formal" <strong>Lar</strong>.<br />

irozkatu (<strong>Lar</strong> � H). � "Apuntalar, sostener con puntales" <strong>Lar</strong>. "1. garnir d'étais, [...] de toutes sortes de soutiens<br />

pour empêcher un écroulement, un éboulement, une chute. Alde guztietatik ondo irozkatua dago, ez da jautsiko<br />

[...]. 2. (au fig.). Iaunaren eskuak dadukanak ondo dago irozkatua" H.<br />

irozkizun. "Qu'il faut soutenir" H.<br />

irozlari (<strong>Lar</strong> � H). �1. "Sostenedor" <strong>Lar</strong>. "Sosteniente" Ib. "Qui soutient, supporte, endure; qui mantient,<br />

conserve; qui prête son appui, son aide" H. �2. "Souteneur de maison de jeu ou de filles publiques" H.<br />

irozle (H). v. irozlari.<br />

irozo (G? ap. A, que cita a AA y Ur; <strong>Lar</strong>, Añ (G), Dv, H (V, G)), irozotu (<strong>Izt</strong> VocC, H), iroztu. �1. Aguantar,<br />

soportar, sobrellevar; sustentar(se), sostener(se), apoyar(se). "(No lo puedo) aguantar, eziñ irozo det. Tiene<br />

mucho peso, no lo aguantará, pisu geiegi deu, ezteu irozoko. El verbo irozo, aguantar, tenía o tiene sus<br />

irregulares, y se colige de este modo de hablar: dagienak darizola, el que lo hiciere, que lo aguante y sufra, pero<br />

no los tengo presentes" <strong>Lar</strong> (Harriet cita dagienak dirozo, por error, sea o no involuntario). "Mantener, para que<br />

no caiga" Ib. "Sustentar, sostener" Ib. "Aguantar" Añ. Puede verse en Harriet una relación detallada de sus subacepciones,<br />

de las que entresacamos los siguientes ejs., carentes de atribución: Etxe bizkarra irozotzen duen<br />

abea. Arroiña zuzen badago, irozo dezake karga andia. Ainbeste neke irozotzeko kemenik ez dauka. Nork esan al<br />

ditzake Iesusen amak irozo zituan biotzmiñ izugarriak, ekusten zuela bere semea iltzen kurutzean josirik?.<br />

Gipuzkoatarrek irozo zuten Beotibarren etsaiaren erasoa eta garaitu zuten. � Tr. Empleado por autores<br />

meridionales, sobre todo guipuzcoanos, desde comienzos del s. XIX; es especialmente frecuente en su 2. a mitad.<br />

Se encuentra tbn. en autores de léxico cuidado hasta aprox. 1960, pero no hay ejs. posteriores. � Alegiñean iges<br />

egin nai izatea neke ta gurutzeetatik; baña alere datozenean, irozotzea. AA CCErac 275s. Emaztearen griña<br />

txarrak ezin irozo dituela. AA I 595. Erdibana irozo genduan kaltea. AA II 191. Baduela zerekin gastuak irozo.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

688

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

Ib. 74 (v. tbn. III 604). Errazago irozo litezkeala eziñ konta al oñaztar edo arraio, ezen ez Jesusen aurpegia<br />

aserraturik ekustea. AA III 462. Munduko bekatuen pisu andia ezin irozotuz. Jauregui 239. Iñork ezin ditzake bi<br />

nagusi serbitu: zeren [...] bata irozoko du, eta bestea mespreziatu. Ur Mt 6, 24 (Ur (V) sufriuko, Dv jasan). Bere<br />

buruaren karga eskuakin irozoaz. Arr GB 40. Besoak ezpadezake irozo burnizko lanza. Otag EE 1882c, 447.<br />

Bizitzako penetan irozoko zaituzten eut<strong>sg</strong>aia. Ant Ezale 1899, 2a. Eleizak irozotako jazarraz. Tolosa EEs 1913,<br />

162. Oron gaizkapenaz orrenbeste irozo (suprimentu [sic]) ta ogen bakoitzaz oñazeak berrizkatzen dizkagula. Ib.<br />

82. Gezur aundiak irozotzea. "Sostener falsedades". Zink Crit 67. Igarilaria nolanai irozten da ur azalean, bai<br />

zutik, bai etzanda, bai bestela. Anab EEs 1920, 67. Arresi anditzarrak euren sorbaldetan irozo ta yaso oi dituen<br />

gizon besalodi [...] cíclopes deritxenik. A LEItz 134. Urreratu zan gero orman irozota eguan zorruagana. Otx<br />

84. v. tbn. Zait Sof 184. Aren ikasbideak irozotzen nau. EG 1959, 162. � (Con dativo). � Oikuntza zarrai tinkotinko<br />

eutsi ta irozotzen diegu. A Ardi 10. � Noraño eldu dan Jaungoikoaren ontasuna, zure pekatuari orrenbeste<br />

irozotu edo agoantatu duanian. Kortazar Serm 292.<br />

� (Uso sust.). "Aguante" <strong>Lar</strong>. "Aguante, fortaleza" <strong>Lar</strong> DVC 248.<br />

�2. irozotu (H, que cita a <strong>Izt</strong>). Mantener(se), conservar(se). � Fueroak beren oñean irozotzeko kirtenik irmeena<br />

eta euskarririk seguruena da euskarazko itzkuntzari ondo kontu egitea. <strong>Izt</strong> C VI. [Gipuzkoak Tubalek] ekarritako<br />

itzkuntza ederra eta oitura gozoak zeren bidez irozotu izan dituen. Ib. 255. Gipuzkoatarrak alkarren artean<br />

irozotzen duten pakeazko anaiatasun maitagarria. Ib. 253. Laurogei arkume jaiotberrietatik, ogei ta amar<br />

bezalatsu utziko ditu Artzainak aurrerako azitzen, leneko oñean artaldea irozo dedin. Ib. 169s. Habanakoa<br />

[Baltzua], bere izena irozoten duelarik, Habanan bizi da. A Y 1934, 8. Aunitz esker, oriek eman ditidazulako.<br />

Irozo etzazu. Orrela ni irozoko nauzu, ta Zuk emanak ugarituko dira. "Sed tu mihi ea serva". Or Aitork 36. �<br />

Observar, respetar (una ley, etc.). � Agintari ta Buruzariak jarri ditzatela berpertatik aginde oek bear dan bide<br />

zuzen egokian irozotzeko moduan, ogei dukaten nekepean. 'Lo hagan llevar a debido efecto'. <strong>Izt</strong> C 140. �<br />

"Soutenir, porter convenablement, avec honneur. Asaben omen ona irozotzea" H.<br />

� (Uso sust.). "Soutien, appui, étai, etc." H.<br />

- EZIN IROZO. Insoportable. "Ezin irozoak zarete zuek eta zuen eleak, [...] impossible à supporter" H.<br />

irozoarazi, irozarazi (<strong>Lar</strong> � H), irozoerazi, irozerazo (<strong>Lar</strong> � vEys y H). � "Apoyar" <strong>Lar</strong>. � Ez du ere<br />

irozoeraziko bere dotriña beartsuen alabantza erraxetan. Otag EE 1884a, 309 (unas líneas antes izoeraziko, sin<br />

duda por error).<br />

irozoera. "Sostenimiento" <strong>Lar</strong>.<br />

irozopen. � Sufrimiento, padecimiento. � Ez bitez izan guretzat alperrikakuak zure irozopen eta negarrak.<br />

Tolosa EEs 1913, 82.<br />

irozori. "Afuste, donde se encaja y arma el cañón de artillería, [...] cureña, [...] sutunparen irozoria" <strong>Lar</strong>.<br />

"Cabalgar la artillería, ponerla en las cureñas, sutunpak [...] irozorian ifiñi, paratu" Ib.<br />

irozoritu. "Cabalgar la artillería, ponerla en las cureñas, sutunpak irozoritu" <strong>Lar</strong>.<br />

irozotu. v. irozo.<br />

irozpe (<strong>Lar</strong> � <strong>Izt</strong> VocC, Dv y H). �1. Pedestal. "Pedestal de columna" <strong>Lar</strong>. � Don Manuel de Agote erri<br />

onetako jaiotarrak bere kostuz goratu dio tallu bat zazpi oñ luzeko irozpearekin. <strong>Izt</strong> C 475. Marmolezko irozpe<br />

andi goiti baten gañean. Ib. 475. Irozpe (pedestal) baten gallurra (1880). JFlor. v. tbn. REusk 1880, 313 (ap.<br />

Dv). �2. "Solera, piedra para sostener los pies derechos" <strong>Lar</strong>. �3. "Soutien, support, en général et aux sens<br />

propre et figuré" H.<br />

irozpeko. "Zócalo, en las fábricas" <strong>Lar</strong>.<br />

iroztaile, iroztzaile (<strong>Lar</strong> � H). �1. "Sostenedor" <strong>Lar</strong>. "Qui soutient, supporte, endure; qui mantient, conserve;<br />

qui prête son appui, son aide" H. �2. "Souteneur de maison de jeu ou de filles publiques" H.<br />

iroztarri. v. irozarri.<br />

iroztu. v. irozo.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

689

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

1 irra (Vc ap. A). �1. "Voz onomat. que indica el ruido que hace el hilo al formarse saliendo de la rueca" A. �<br />

Aldaztorrean nengoanean irra goruetan (V-m). A CPV 932. �2. (V-ger-arr-och ap. A). "Onomat. de la acción<br />

de correr. Irra igesi joan dira" A. � Oi nolako atrenpea / ir[r]a darabildan ankaetan! / Banekike goruetan /<br />

gonearekin atorrea. Lazarraga 1190r (Interpr? cf. supra (1)). �3. "(G-to), onomat. de la siembra a pulso" A. �<br />

Alea sumaturik [usoak] eskutikan irra. Or Eus 59. �4. "(V-ger-m), voz con que se llama a las gallinas" A.<br />

- IRRAN (V-m ap. A). (Sembrar) a pulso. "Aurrera [erein] bere esaten da, baita irran edo zirran bere purran<br />

bere bai" Ezale 1897, 326a.<br />

2 irra. � "(G-bet, AN), baile" A. v. 1 irrada. � Beatzetan irra ta agoan listu-min. Or Eus 117. Irrara-deia. Ib.<br />

66.<br />

- IRRA-JAUZI. Danza que se baila en fila y formando un círculo. � Baztan, Luzaide, Naparroa Behere, Xubero,<br />

erri bakoitza bere irra-iauziekin. Or QA 208.<br />

1 irrada (G, AN ap. A), irraida (V-gip ap. A). �1. "Baile", "baile en círculo dándose las manos" A. v. 2 irra,<br />

irradako � Emakumeok gertu egon irradarako. A Ardi 69. Soñua ta irrada entzun zuen. Ir YKBiz 302. Guziok<br />

irradabizi / sugar aundi batean jiran. (Interpr?). EA OlBe 19. Abesti, lira ta irradaren etsai baita. Zait Sof 141.<br />

Irrada bakan ta aintziñatiko onen izena. Erkiag Arran 35. Satiruen irradak. Ibiñ Virgil 47. � (Fig.). Movimiento<br />

de los astros. � Irraida orren erdi-erdian sua omen zegoen. Zait Plat 58.<br />

�2. "(V-gip), fila, por ej. de hortalizas en un plantío" A. v. ilara. � Irradako dantza. Or Eus 66n.<br />

- IRRADA-LAGUN. Pareja de baile. � Eta berorrentzako irrada-laguntzat zein? A Ardi 69.<br />

- IRRADAN. Danzando; (fig.) moviéndose los astros. � Eta biribilean irraidan ari omen ziran izar ta izarbelak.<br />

Zait Plat 58.<br />

- IRRADAN EGIN. Danzar. � Irakatsi lezaioke irradan egiten. A Ardi 68. Zure baranoan irradan dagiten. Zait<br />

Sof 193.<br />

2 irrada (V-ger-arr-och). �1. "Corrida, carrera" A. �2. "(V-m-gip, G-to), cada lance en la siembra hecha a<br />

pulso" A. �3. "(V), brazada de hilo que se recoge en el huso a medida que sale hecho de la rueca" A.<br />

- IRRADAN. a) Corriendo, a toda velocidad. � Irradan edo arrapaladan ioan zirean. A Ezale 1899, 31a.<br />

Irrintzaka irradan itxas truju latza [baletor]. AB AmaE 434. b) IRRARAN. (Sembrar) a voleo. � Eskuan artu<br />

[gari alea], irraran utzi. Or Eus 338. � (Fig.). � Irakatsi galgarriok irradan ereiten. Zait Plat 123.<br />

3 irrada. �1. Radiación. � Mesmer eta honen jarraitzaileen gogoan, fisika jatorrak jardungai dituen beste<br />

irradak bezalakoak ziren bizi-irradak. Mde Pr 312. �2. irraida. Rayo (?). � Theresaren haragiaren azal-pean<br />

irraida bat bezala forogatzen zuen su eztia. Mde HaurB 87. Ezer ez zuen areago gogoan zilarrezko irraida hura<br />

baizik. Ib. 100.<br />

� Tximist-irrada oneik [='ondas radiofónicas'], gure baserririk ezkutuenera be laster eltzen dira. Karmengo<br />

Amaren Egutegia 1952, 7 (ap. DRA s.v. taka-taka).<br />

1 irradaka, irraidaka (V-gip ap. A). � "Bailando en círculo" A. � (Fig.). � Izarrok irraidaka ari diranean,<br />

berebiziko otsa ateraten omen dute. Zait Plat 58.<br />

2 irradaka. �1. Emitiendo cierto sonido (el hilo al hilar). � Eskutik irradaka ari-zuntza atera. Or LEItz 37. �2.<br />

(Sembrando) a voleo. � Irradaka ereiten / azi orail-txuri. Zait Gold 16.<br />

3 irradaka. � Emitiendo radiaciones. � Era honetan, irradaka betetzen duen hutsunearen jabe egin nahi luke.<br />

"Espacio en el que irradia ásperamente". MEIG IX 124 (en colab. con NEtx).<br />

irradako (G-to, AN-5vill-araq ap. A). � Baile, danza. v. 1 irrada. � Uretara jausita euren [orri eta papertxuen]<br />

sorgin-irradakoa [...] bertan beera amaituteko. Erkiag Arran 161.<br />

irradari. � Danzante, bailarín. � Pinpirin-panpox irradariak. EA OlBe 26.<br />

irradatze. � Emisión de radiación. � Bidezko litzateke uste izatea irradatze bat dela gogomena, fisikaren beste<br />

irraden antzeko. Mde Pr 322.<br />

irraida. v. 1-3 irrada.<br />

irrairra (G-bet). Ref.: A (irra-irra); Arzdi Aves 161. � "Vencejo, avión" A. v. irrigo. � Irrairraren kantuak<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 690<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

zeukan / sutuba eta tente jarriya. Iraola EEs 1913, 283.<br />

irrait-. v. irrati.<br />

irraka. �1. Girando. � Ta irraka yoan-etorriz / iluntzeak ditun sorbeltzak ere. 'Girando'. Ldi BB 26. �2.<br />

(Sembrando) a pulso. � Ta, au esanik, lerden, ereiten asi zan / aziak irraka sail beltz gizenean. Ldi UO 22. �3.<br />

Corriendo. � Ikotika ta jauzika, irraka ta saltoka, barrez ta zantzoka dantzan egin bear izaten dabe. Erkiag<br />

Arran 34.<br />

irrara (V-gip). � "Se dice para significar los arpegios de los pájaros cantores. Gure txoriak joten dittuan irrarak<br />

goiz-aldian entzutekuak dira" Etxba Eib.<br />

irraran. v. IRRADAN (b), s.v. 2 irrada.<br />

irratentzule. v. IRRATI-ENTZULE.<br />

irrati (G-azp, BN-arb ap. Gte Erd 66), irrait-. � Radio. "Gero eta gutxiago entzuten da irratia" Gte Erd 66. v.<br />

erradio. � Olerki mee-ariña, irrait-otsak diran bezin arin eta meak. Aitzol in Ldi UO 5. Kornubierazko kantuak<br />

entzuten dira irratian. Mde Pr 263. Irratia beraz beheratu zuen. Ib. 149. Guk irratirako antolatua [ipuia]. NEtx<br />

LBB 129. En DFrec hay 146 ejs. (4 septentrionales) de irrati. � Emisora de radio. � Emen Argibide Irratia.<br />

NEtx LBB 206.<br />

- IRRATI-ANTZERKI. Teatro radiado, radioteatro. � Irrati antzerkia. NEtx LBB 191.<br />

- IRRATI-HARI. Guión radiofónico. � Aurreneko jarri dizkizudan Irrati-Ariak, urte artan lenengo saria irabazi<br />

zuten. NEtx LBB 127.<br />

- IRRATI-BIDEZ. Por radio. � Gogo barneko egamiñak sortuarazitako bertsoak irrait-bidez oguztekoak. Aitzol<br />

in Ldi UO 5. Eberdiko amabietan / irrati-bidez asten zanian / kantuz eta bertsoetan. BEnb NereA 205.<br />

- IRRATI-ENTZULE. Radioyente. � Urrenarte, agur irrati-entzuleok. NEtx LBB 131. <strong>Euskal</strong> irratentzuleoi. Ib.<br />

156.<br />

- IRRATI-TXANGO. Programa de radio. � Ta ipuiarekin, bukatu da gure irrati-txangoa. NEtx LBB 131.<br />

irratitz. � Radio. � "Three coins" irratitzean. Ez! Itzali egin bearko. Txill Let 67. "Three coins" jotzen asi dira<br />

irratitzez. Ib. 47. � Receptor de radio. � Urrutiko irratitz bateko soñuak. Txill Let 92.<br />

irratsaio. � Programa de radio. � Albiste ta Turismo Eralguntzak euskal-irratsaio leiaketa sortu zuen. NEtx<br />

LBB 127. En DFrec hay 6 ejs. de irratsaio y 2 de irrasaio.<br />

- IRRATSAIO-TXANGO. Programa de radio. � Nobela, Irratsaio-txangoak, Ipuiak, Antzerki-jolasa, Olerkiak...<br />

NEtx LBB 8.<br />

irrazional, irrazionale. � Irracional. � Estáien gure játe edátea izán oroát nola irrazionaleén gisa. LE Prog<br />

100. En DFrec hay 5 ejs. de irrazional.<br />

irreal. � Irreal. � Baldintza irrealetan sostengatzen diren honelako arrazoibideek. In MEIG VI 31.<br />

irregular (Lcc). � Irregular. � Irregularrena delako [lehenbiziko paradigma]. MIH 82. En DFrec hay 2 ejs.<br />

irregularitate, irregularidade (Lcc). � Irregularidad. � Exkomunioren batean edo irregularidaderen batean.<br />

OA 147.<br />

irrelijione. � Irreligión, irreligiosidad. � Hantik irrelijionezko eta enganuzko ispiritia. In CatLan 3.<br />

irremisible. � Irremisible. � Halakotz da [bekhatu haur] irremisible eta barkha ezin daiten bezalako. Lç ABC I<br />

5v. v. ej. de Tartas s.v. irreparable.<br />

irreparable. � Irreparable. � Baiñan liren iagoitikotz irremisible eta irreparable. Tt Onsa 30.<br />

irreprehensible. � Irreprensible. � Iainkoaren haur irreprehensible. Lç Phil 2, 15 (He ezin erreprenituzko, Dv<br />

laino, Ol zintzo ta uts gabe, Ker zintzo ta orbangabe, IBk zintzo, IBe orbanik gabe, Bibl narriogabe).<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

691

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

1 irri (V-m, AN-5vill, L, B, BN; SP, Ht VocGr 418, <strong>Lar</strong>, VocBN, Dv, H, VocB; h- L-sar; Deen I 408, <strong>Lar</strong>, H),<br />

irhi, erri (S; Gèze, H). Ref.: A (irri, erri); Lh y Lrq (erri); Izeta BHizt; Gte Erd 41, 45.<br />

� Tr. Propio de la tradición septentrional y alto-navarra, en textos más occidentales, antes del s. XX en el que su<br />

uso aumenta notablemente, lo encontramos en Lazarraga y en algunos pocos autores del s. XIX. Con aspiración<br />

inicial se encuentra en Etcheberri de Ziburu, Haraneder, Chourio, <strong>Lar</strong>reguy, Mihura, Goyhetche, Hiribarren y<br />

Barbier. Sólo encontramos irhi en Duhalde (74) y Jauretche (380). Los suletinos usan erri. En DFrec hay 48 ejs.<br />

(11 septentrionales) de irri. � Risa; risa de burla; sonrisa. "Risa", "irrisión", "befa" <strong>Lar</strong>. "Carcajada", "escarnio"<br />

Añ. "Risa silenciosa" VocB. v. farre, irribarre.<br />

� Zuen irria nigarretara konberti bedi. Lç Iac 4, 9 (He hirri, Dv irri; Ol parre, Ker, IBk e IBe barre). [Ba]t<br />

hura dakustan orotan / orzean ur det irria. Lazarraga (B) 1204v. Munduko plazeretan dabiltzanen irriak. Ax 500<br />

(V 322). Irria prest, samur eta goihara. ES 196. Egunoro egiten ziozkaten hist eta irri berriak eta irri agitz<br />

astunak. Mb IArg II 355. Darabildela batak irri, besteak barre. Añ EL 2 224. Hirria ezpaiñetan. Gy 220. Hirritik<br />

zoroa ageri. Hb GH 1929, 82 (v. tbn. Egia 142). Lanak izan zituen irria ezin atxikiz. HU Zez 62. Irri goxo<br />

batekin. JE Bur 66. Irriari eman zen (Quijote IX). AIr RIEV 1928, 601. Irri gaizto biurriz aitatu. Erkiag BatB<br />

150. Irri mehar tzar batekin jalitzen da. <strong>Lar</strong>z Senper 66. Irri eta iseka darigula. MIH 378.<br />

v. tbn. EZ Man I 97. Hm 133. SP Phil 339. Ch III 13, 3. Mih 107. It Fab 17. Dv LEd 125. Laph 173. JanEd I<br />

127. Elzb PAd 76. Jnn SBi 116. Ag G 167. StPierre 36. Barb Sup 37. Ox 42. Jaukol Biozk 40. Etcham 226. Zub<br />

69. FIr 156. Kk Ab II 113. Laux BBa 138. Ldi UO 22. Iratz 82. Lf Murtuts 48. Or Aitork 86. Etxde AlosT 32.<br />

NEtx Antz 152. Mde HaurB 9. Lek SClar 137. Zerb Azk 96. Arti Ipuin 226. Ugalde Iltz 32. JEtchep 117. Gand<br />

Elorri 99. Izeta DirG 112. Zait Plat 117. Ibiñ Virgil 53. Ardoy SFran 313. Xa Odol 114. Lasa Poem 80. Er(r)i:<br />

Lrq <strong>Lar</strong>raja RIEV 1931, 235.<br />

� (Como primer miembro de comp.). Cómico, humorístico. "Obra cómica, irri-antzerki" Eusk 1927, 32. � Irribertso<br />

asmatzen. Or Eus 370. Irri-indar orixe. Lek SClar 136. Aristofanek ondutako Burduntziak deritzan irrikomedian.<br />

Zait Plat 118. Irri edo haur ipuin gisa agertzen zaizkigu. MEIG IV 96.<br />

- FARRE-IRRI, FAR-IRRI, PAR-IRRI. v. farre.<br />

- IRRI-AHAHA EGIN. Reír a carcajadas. � Erasan dakioten manamenduzko dela nekhe-izerdia [...], irri ahaha<br />

eginen darotzute sudurraren gainerat. Prop 1907, 223.<br />

- IRRI-AIRE. "Hirri-aire (Hb), sourire" Lh.<br />

- IRRIAK IHAILLI. Morirse de risa. � Oro erriak iaillirik Xemartien xahatzen hasten dirade. Béhéty GH 1931,<br />

110.<br />

- IRRI-ALDE. Montón, gran cantidad de risa. "Ze irri aldea egin dugun (BN-arb)" Gte Erd 41.<br />

- IRRI-ALGARA. "Rire bruyant" H.<br />

- IRRI-ANTX. Risita. � Itzalez begiratze'aal ziotet, itzak eta irriantxa xe-xee neurturik. Ldi IL 20.<br />

- IRRI-ASE. Montón, gran cantidad de risa. "Ze irri aseak egin ditugun (BN-arb)" Gte Erd 41.<br />

- IRRI-BEHAR. Ganas de reir. � Irri-bear ori zirikatzen eta ezpañetara erakartzen digun "izateko" ura. Lek<br />

SClar 136.<br />

- IRRI-DANTZA (B ap. CEEN 1970, 182). Nombre de una danza-juego.<br />

- IRRIDUN. Risueño. � Aurpegi irridun ark oraino bizi zela zirudin. Or Mi 149.<br />

- IRRI EGIN (AN-ulz, B, BN-arb; SP, Urt I 130, <strong>Lar</strong>, Añ, Dv, H, VocB; erri e. Gèze; irrigin Ht VocGr 418; irrin<br />

AN-mer). Ref.: Bon-Ond 159; Iz Ulz; Izeta BHizt. Reír. � Ene gainian eztagiten uste duten irririk. E 237.<br />

Eztagidan gibeletik irria. Ib. 249. Dohatsu zarete orain nigarrez zaudetenok: zeren irri eginen baituzue. Lç Lc 6,<br />

21 (He hirri e.; Dv boztuko, Ol, Ker, IBk e IBe barre egin). Irri eginen du ikusteaz. SP Phil 291. Aren esanez irri<br />

egin. Mb IArg II 353. Ardüra banoki erri egiten dügü. Mst I 21, 2. Hirri egiten du [...] lanotasunaz. Mih 74. Irri<br />

egiten zuten / astoa iltzean. It Fab 53. Irri egiten ahantzi. Elzb Po 195. Lilijak irri egijan. Laux BBa 74. Ez duzu<br />

gure pellokeriaz irri eginen. Lf Murtuts 23. Bere lepotik irri egiteko. Etxde JJ 26.<br />

v. tbn. Harb 329. Ax 296 (V 197). ES 167. Ch I 21, 2. FLV 1989, 106 (Munarriz, s. XVIII). Lg II 137. LE Prog<br />

108. Monho 32. FLV 1988, 150 (Ibero, s. XIX). Gy VII. Hb Egia 117. Laph 171. Elsb Fram 152. Zby RIEV<br />

1909, 228. Jnn SBi 148. Lap 27 (V 16). HU Aurp 46. JE Bur 167. Barb Sup 108. Ox 31. Or Mi 150. Etcham 244.<br />

Zerb Azk 13. Mde Pr 151. JEtchep 83. Osk Kurl 216. Vill Jaink 42. <strong>Lar</strong>z Iru 134. NEtx LBB 217. Ardoy SFran<br />

156. Xa Odol 51. Erri e.: Tt Onsa 166. Etch 372. Arch Fab 113. ChantP 364. Const 26. Irria e.: It Fab 72. Hb<br />

Esk 112.<br />

� Maiz banaloriazko irri egiten dugu. SP Imit I 21, 2.<br />

� (AN-5vill-ulz, B; <strong>Lar</strong>, Añ, H). Ref.: Iz Ulz; Gte Erd 69. (Con dat.). Burlarse de. "Mofar" <strong>Lar</strong> y Añ. "Arrek irri<br />

in dire, aquél me ha burlado" Iz Ulz. � Beroki bestitu balin banaiz, irri egiten badaraute eztut axolik. Volt 265.<br />

Irririk egin eztiazadan. Harb 468. Etsaiaren erranei irri egiteaz. Ax 296 (V 197). Belhariko iartiaz norbaitek<br />

erri egin balizazü. Bp I 125. Guziak hist eta irri egiten didatela. Mb IArg II 355. Ez daut eginen irririk. Monho<br />

132. Irri egiten zioten. Dv Mt 9, 24 (tbn. IBe; Lç y He trufatzen, Ur (G) burlatzen, Ip erriz, Hual burla egiten, Ol<br />

purrust zegioten, Ker irri ta barre egiten, IBk barre egiten). Sudurrera irri eginen dautzute. HU Zez 110.<br />

Olgetan ebillela [ontzia] aize ta olatuakaz, irri egitten guztiari. Echta Jos 275. Sem eta Japhetek etzioten irririk<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

692

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

egin. Zerb IxtS 14. Euskadiko Gobernutxoari irri egin nai. Or QA 84.<br />

v. tbn. Gy 317. Hb Egia 34. Jnn SBi 171. Ag G 221. A Ardi 104. StPierre 36. Inza Azalp 65. Barb Sup 46. Altuna<br />

96. Zub 37. Ir YKBiz 503. Lf Murtuts 29. Bilbao IpuiB 39. JEtchep 90. Xa Odol 94.<br />

� Sonreir (a alguien). � Irri egiten diotet gozoki. JE Ber 21. Begi-baxterretik irri / lagunak dagio. Ldi UO 46.<br />

Ez ginagoken so bata bertzeari, / irri egin gabe kuxean elgarri. Iratz 14.<br />

� (Junto con farre). "Irri ta barre (Vc), reirse y burlarse" A. � Eurai irri eta barre egin. Itz Azald 95.<br />

Gizasemeen erabagiai irri ta barre egitea. Erkiag BatB 201. Irri ta barre egiten eutsoen. Ker Mt 9, 24 (Dv irri<br />

egiten). v. tbn. Añ EL 2 218. Aran SIgn 108. A Ardi 20. Eguzk GizAuz 189. Etxde JJ 249.<br />

- IRRI EGINARAZI (irrinazi B; erri S). Ref.: Izeta BHizt; Gte Erd 41. Hacer reir. "Untsa erri eginarazi deiküzü<br />

(S)" Gte Erd 41. � Ez gogoan bertze deusik baizen zuri hirri egiñ araztea. Gy XII. Irri egin-arazteko, arrunkeria<br />

guziak on zaizkie. Lf in Casve SGrazi 8. v. tbn. Hb Esk 166. Elsb Fram 71. HU Aurp 162. Zub 116. <strong>Lar</strong>z Iru 132.<br />

Xa Odol 35.<br />

- IRRI-EGINARAZLE. (El) que hace reir. � Aizen haur txipienek, / urrari irri eginerazlek, / deizie buria<br />

aphalerazten. Arch Fab 91.<br />

- IRRI-EGINARAZTEKO. Cómico, humorístico. � Zonbait elaldi erri egin-erazteko heben edirenik. Const 14.<br />

- IRRI-EGITE. Risa, acto de reir. � Haren begi-petako beltzari, haren irri-egite inozoari. Mde HaurB 35.<br />

- IRRI-EGITEKO. Cómico, humorístico. � Zenbait irri egiteko solhasez ederztatzen zuen. Ax 313 (V 208).<br />

Geroztik egin du lan irri-egitekorik. Zerb Azk 73.<br />

- IRRI-EKARI. Tema cómico, motivo de risa. � Filmak badu irri-ekhari onik, bainan deus gaixtorik, deus<br />

idorrik gabe. Herr 28-7-1960, 4.<br />

- IRRI EMAN. Dar risa. � Ez diote hirriarik [sic] ematen baizik urrikalmendua bertzeen faltak (Zugarramurdi,<br />

1875). ETZ 300.<br />

- IRRI-ERAGILE (hi- Urt II 257). (El) que hace reir, bufón. � Nor ere burlari, trufari eta irri eragille handiena<br />

baita. SP Phil 285 (tbn. He 285). Komediako treitadore eta hirri eragille ospe handiko bat. Gy 308n. � (Lo) que<br />

hace reir. � Kopla humorista dala. Kopla irri-eragille, zirikatzallea. Lek SClar 136.<br />

- IRRI ERAGIN. Hacer reir. � Gaitz deitzanak irri deraidik, on deritzanak hasperren. O Pr 176. Dostaketak irri<br />

eragiten derauku. SP Phil 340. Hirri eragiteaz mundu guziari. Lg I 302. Irri eragiten al dizut galde auekin. Or<br />

Aitork 16.<br />

- IRRI-ERAGITEKO. Cómico, humorístico. � Asko izpiritu kolpe alegera eta hirri eragiteko tretu. Gy IX.<br />

- IRRI ETA IRRI. Riendo. Cf. Irri ta irri egiten didate (Mb IArg II 322). � Pitxerretik, hirri eta hirri, edaten<br />

dute orok. Barb Sup 126. Mintzo gaxtoa irri ta irri zebillen aizeetan. Or Mi 74.<br />

- IRRI ETA MIRRI, IRRI ETA MARRA. a) "Irri ta marra, lloriqueo" A Apend. "Irri ta mirri, lloriqueo (Vger)"<br />

A EY III 310. b) Broma. � Heriotzara inguruan Mirandek irri eta mirri asko erabilli ohi digu. Azurm<br />

Mirande eta Kristautasuna 33s (ap. DRA).<br />

- IRRI ETA MIRRIKA. "Irri ta mirrika, lloriqueando (V-ger)" A Apend.<br />

- IRRI ETA ZIRI. Burlándose. � Berotzen dira ezta-baida zitalean irri ta ziri dabiltzala. Ag G 81.<br />

- IRRI FALTSU. "Rictus" T-L.<br />

- IRRI GAITZ. "Rire forcé" Dv.<br />

- IRRI GAIZTO. "Rictus, irri gaixto", "ricanement" T-L.<br />

- IRRI-GOGO. Ganas de reir. � Auzo-andreak aren inguruan zeuden irri-gogoz. Or Mi 30. Biotzari irri-gogoa<br />

noznai damaion pattarra. TAg Uzt 253.<br />

- IRRI-IRKAITZ. Sonrisa de burla, gesto irónico. v. irkaitz. � Ene irri erkhaitz amulsuenarekin. Prop 1897, 17.<br />

Ez, ez! erran zarotan, halako irri erkhaitz bat ezpainetan. Prop 1906, 25. Bihotz-mamiraino sartu zitzaien orori<br />

"Luis" erraitearekilako irri-erkatxa (rire ironique). Lf GH 1924, 738. Bihotz-mamiraino sartu zitzaioten<br />

"eginbidea" erraitearekilako irri-erkatxa. Lf Murtuts 49. Poesia horrek [Arestirenak] ez du hanbat bilatzen ez<br />

xori, ez lili, ez izarrik, nun ez den irri erkatx batekin. Lf ELit 335.<br />

- IRRI IXIL. Sonrisa. � Munduan den irri ixilik arinena gatik. SP Phil 344 (tbn. He 347 (h-)).<br />

- IRRI-JARIO. Risueño. � Marsella bere itsas-ontziekin, Ciotat irriyario ta Salon bere arbendolekin. Or Mi 33.<br />

- IRRI-KARKAILA (-ail BN-baig; H; -karkara L-sar, B, BN-baig; Dv, H, VocB; -karkaza H). Ref.: A (irrikarkara);<br />

Satr VocP. Carcajada. � Irri-karkailaz jokhatu zitzaion abere-zain bat. Laph 171. Irri karkara egin<br />

nahi ukaitea oraino sudurrera. HU Zez 180 (Aurp 47 irri karkaila). Irri karkailetan hari. Ox 131. Irri karkailan<br />

hasten da. Zub 43. Irri-karkara zeriola. Or Mi 75. Gaitzeko irri-karkailak jali ziuzten apharitiar guziek. <strong>Lar</strong>z GH<br />

1959, 93. Irri-karkallak. Lab SuEm 202.<br />

v. tbn. Iratz 100. Mde Pr 68. JEtchep 103. Zait Plat 128. Osk Kurl 177. Irri-karkail: JE Bur 149. Irri-karkara:<br />

TAg Uzt 295. Irri-karkaza: Mde Pr 133.<br />

- IRRI-KARKAILAKA. A carcajadas, riendo. � Irri-karkaraka ezpañak ideki dituanean. TAg Uzt 14. Manu<br />

hori [...] irri-karkailaka erre du. Lf Murtuts 49. v. tbn. Iratz 185.<br />

- IRRI LODI. Humor grueso. � Ikusliarrek, beren aldetik, hautematen dute, irri lodiaz bertzerik izan daitekela.<br />

Lf ELit 312.<br />

- IRRI-MIRRIKA. Bromeando. Cf. irrimurrika. � Txikitako lagun guztiai adiskidez, irri-mirrika ta<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

693

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

zipladatxoren bana zuzenduz itz egiten zien. A Ardi 59.<br />

- IRRI-MURRITZ (AN-ulz, B). Ref.: Iz Ulz; Izeta BHizt. Sonrisa. � Bioz-kilikari zerion irri-murritza zan.<br />

"Risus". Or Aitork 50. Irrimurritza ezpainetan. MEIG IX 92.<br />

- IRRI-PAZKA. Lado cómico. � Gertakari pena egingarrienek baitute beren irri-phazka. Herr 15-2-1962, 2.<br />

- IRRI-SOLAS (B). Conversación, discurso humorístico. "Irrisolasetan pasa ginuen atsalde guzie" Izeta BHizt.<br />

� Irri-solasen lagun / potretak ezartzen. Etcham 213. Irri-solas atsegiñetan igaro zuten ederkixko. Izeta DirG<br />

98. Irri-solasa, alde-bat, ba-du mamia ateraldi onek. Vill Jaink 50.<br />

- IRRITAN. Riendo. � Haur andana bat ere, trufaka eta irritan. Zub 64.<br />

- IRRIZ (L-côte (h-), B; SP, VocBN � A, Dv, H, VocB; erriz S). Ref.: A (erriz); Lander ap. DRA (hirriz); Izeta<br />

BHizt. Riendo; bromeando, burlándose. "Riendo en silencio" VocB. � Maledikzione zuei orain irriz zaudetenoi.<br />

Lç Lc 6, 25 (He hirriz, Dv irriz; Ol, Ker e IBk barre egiten). Deabruak [...] irriz iokatzeintu. Ax 560 (V 358). Ez<br />

da irriz ta farrez ibilliko. Mb IArg I 73. Ager dadilla / kontent eta irriz. Monho 94. Askotan esan zion, / ez irriz,<br />

benetan. It Fab 54. Erriz ari zeitzon. Ip Mt 9, 24 (Dv irri egiten). Hirriz eman ziren. Hb Egia 29. Hirriz hasirik.<br />

Barb Sup 58. Irriz ta destañez beti erabilli. Altuna 78. Ai zuei irriz ari zeratenoi! Ir YKBiz 119. Nihaur ere irriz<br />

ari nuk ene ele mentseri. JEtchep 67. Berak irriz aitortzen zuen bezala. Ardoy SFran 242.<br />

v. tbn. Volt 140. Hm 195. SP Phil 131. AstLas 74. Gy III. Dv Lab 225. Laph 66. AB AmaE 164. Elzb PAd 63.<br />

Elsb Fram 142. Zby RIEV 1909, 103. Jnn SBi 153. Lap 58 (V 30). Arb Igand 53. HU Zez 57. JE Bur 75. StPierre<br />

16. Ox 114. FIr 156. Zub 111. Or Mi 55. Lf Murtuts 31. NEtx Antz 19. Mde Pr 155. Anab Poli 125. Zait Plat 99.<br />

Izeta DirG 71. Osk Kurl 205. Vill Jaink 50. <strong>Lar</strong>z Iru 140. Ibiñ Virgil 52. Xa Odol 140. Irris: LE Ong 42r. Erriz:<br />

Etch 348. ChantP 140. Const 40. Irriaz: It Fab 28.<br />

� "Irriz urratzen dira" SP. "Descalzarse de risa, hirriz, farrez ito" <strong>Lar</strong>. "Irriz usteldu (BN-ciz), irriz lehertu (BNmix,<br />

S), irriz urratu (S), desternillarse de risa, reventar de risa" A. � Algaraka eztanda / egin nairik irriz. It Fab<br />

186. Hirriz leher egiñ. Gy 249. Irriz hantuak. Barb Sup 103. Bere gisako ixtorio hoiekin urrarazi ditu irriz. Herr<br />

21-3-1957, 2. Bi oren irriz ustelgarri denentzat. Herr 11-4-1959 (ap. DRA; la ref. es incorrecta). v. tbn. Elzb PAd<br />

14. Zub 39. Iratz 65. Lf Murtuts 14. Xa Odol 35.<br />

� Arstoa osinean, irriz irriz, itotzen da. O Pr 41 (tbn., con alguna var., en Zerb GH 1936, 117). � "Leher iteko<br />

irriz ari da (BN-arb)" Gte Erd 41. � Hasteko irriz ase bat eginen zuten erlisionearen etsai errabiatuek. HU Zez<br />

156. Irriz ase baten egin-arazteko, lehen lehena bethi. Barb Sup 5.<br />

- IRRI-ZAFLA (L-sar, BN-baig ap. A). Carcajada. � Irri-zafla handi batzu haatik artetan. JE Bur 163. Irri-zafla<br />

onik ere egiteko okasioneak ez dira falta. Herr 8-1-1959, 3.<br />

- IRRIZ AJATAKA (ahata- L-ain; ajaka AN-ulz). Ref.: A; Iz Ulz. "Irrizájaka eón gara, hemos estado a<br />

carcajadas" Iz Ulz. � Gero irriz ajataka, zion. Izeta DirG 70.<br />

- IRRIZ BETE. Injuriar. � Buruan zauritu zuten, eta bete zuten irriz. Ur Mc 12, 4.<br />

- IRRIZ EGIN. Reir. "In giñuen irriz, irriz" Iz Ulz.<br />

- IRRIZKO. De risa. � Irrizko karrasia. JE Bur 150. Irrizko lorak ezpanetan. Laux AB 86. � Cómico,<br />

humorístico. � Irrizko ta benazko eresi onekin. Or Eus 20. Doiñua irrizkoa. NEtx LBB 183.<br />

- IRRI ZURI. a) (Sust. + adj.). Sonrisa. � Buru gordoak ukiz, hirri zuriekin. Hb Esk 190. Eta holako milagur eta<br />

solas eder, hitz legun, irri zuri eta pereku... aintzinetik. HU Zez 99. Irri zuri batekin ihardesten dio. Barb Sup<br />

130. Keñuka, irri-zuri batean, aditzera ematen zidala. FIr 190. Emakume santuak irrizuri baltzerana ta txera<br />

gozoa egiten eutsen erritarrai. Erkiag Arran 173. � (L-côte, BN; xuri BN-baig; e- S; Foix ap. Lh). Ref.: A; Lh;<br />

Lrq (erri); Gte Erd 69. Risa burlona; sonrisa maliciosa. "Irri zuri bat egin daut (BN-arb)" Gte Erd 69. �<br />

Mundutarrak izan dezala irri zuria ezpainetan, solhas gaixtoa mihian. Jnn SBi 103. Irri xuri bat ezpainetan.<br />

Barb Sup 183. Ezpain-ertzean irri xuria. Zait Plat 90. b) (Adj.). "Irri-zuri (Lc, BNc), erri-zuri (S), [...] falso,<br />

litm., de risa blanca" A (s.v. zuri).<br />

- IRRI ZURIETAN. Burlándose. "Irri zurietan ari da (ironie) (BN-arb)" Gte Erd 69. � Parre ta irri zurietan /<br />

haragiaren grinak ez du berotzen. Lasa Poem 87.<br />

2 irri (Aq � A). � "Irritar, irritu (G). El latín y castellano vienen de irria, rechinamiento" Aq 775.<br />

3 irri. "Terreno resbaladizo. Egin duen euriakin, bideetan irri aundia dago" Asp Leiz.<br />

- IRRI EGIN. "Irri eiñ, hacer un pequeño movimiento contra otra cosa, hacer un pequeño movimiento de<br />

deslizamiento" Iz ArOñ.<br />

irriabar (AN ap. A; H). � Risa de burla. � Oriei ere beren irri-abarretan, histetan ta langai gaistoetan eman<br />

naiez zatiren bat. Mb OtGai II 369. � Sonrisa. � Irri-abarrik etzuan billatu. Ag G 160. Irriabar goxo eztitsuena<br />

bai irtengo ez irtengo. AEmil AndreM 32.<br />

- IRRIABARREAN. Burlándose, en son de burla. � Gur ta agur inzúten / irri-abarréan. LE Kop 94.<br />

- IRRIABARREZ. Burlándose. � Baták ematenzió kanaréki buruan aranzeén gáñean; berzeák erreflonbát;<br />

berzeák gargajubát; eta guziák irri abárres. LE Doc 163. Ellegatzen zire irri-abarres adoratzera iduri (94). LE-<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

694

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

Ir.<br />

irrialdi. � "Chacota" <strong>Lar</strong>. "Un temps de rire, populairement, une bosse de rire. Egin ginuen irri aldi bat ederra,<br />

nous fîmes une belle risée" H. � Eta bere irrialdiari gatz geixeago emateko edo, bizkaieraz amaitu zuen bere<br />

erantzuna. A Y 1934, 11.<br />

1 irri-arra. � "Irri-arra baten, en un meneo (V-gip)" A EY III 313. � Eun anega atera nizkon irri-arra batean<br />

(AN-larr). A EY IV 172.<br />

2 irri-arra. � (Onomat. de la risa). � Jendiak egin arren / irri-arra farra. JanEd I 112.<br />

irriatu. v. erriatu.<br />

irribarre (V; vEys), irrifarre, irriparre, irripar (G-to, AN-larr), irrifar. Ref.: A (irribarre); Iz To (irriparra);<br />

Etxba Eib; Asp Leiz2 (irripar). � Sonrisa. � Tr. Usado en el s. XIX por algunos autores meridionales (en su<br />

mayoría vizcaínos); a partir de principios del XX su uso aumenta. Al Norte, aparte de en algunos autores<br />

modernos, se encuentra en Elissamburu y en un artículo de GH, con el significado de 'risa' y en la forma<br />

irrifarra. La forma irribarre la emplean sobre todo autores vizcaínos; los guipuzcoanos suelen emplear irripar o<br />

irriparre. En DFrec hay 18 ejs. de irribarre, 17 de irripar, 9 de irrifar(re), 2 de irriparre y 1 de irribarra. �<br />

Arpegi, begi, irribarre eta gorputz gustijagaz ezagututen emoten dozula. Astar II 26. Ezpanen irribarrean da<br />

miiñeko berbetan. A BGuzur 151. Irribarre ezti eztitsuaz. Kk Ab II 75. Irriparrari ezin eutsiaz errukituko nau.<br />

Lab Y 1933, 193. Alako irriparre maltzur batekin. Ir YKBiz 486n. Irribarre herabeti batekin. Mde HaurB 8 (Pr<br />

172 irrifar). Ibilli ziren irripar pranko jario. Ugalde Iltz 31. Irribarre larria agertu dau arpegian. Erkiag BatB<br />

179 (Arran 173 irripar, 10 irriparre). Algara baino nahiago dugu irrifarrea. MIH 139. Irriparre zorrotza.<br />

MEIG II 131.<br />

v. tbn. Azc PB 146. Ag AL 85. Altuna 51. Or Tormes 117. Otx 68. TAg Uzt 114. SMitx Aranz 36. BEnb NereA<br />

43. Gand Elorri 120. Osk Kurl 59. Bilbao IpuiB 207. Irriparre: Ldi IL 76. TAg Uzt 149. SMitx Aranz 246.<br />

Etxde JJ 263. Vill Jaink 165. Ibiñ Virgil 43. NEtx LBB 119. Irripar: Muj Pam 36. Jaukol Biozk 13. Or Eus 309.<br />

Laux AB 40. EA OlBe 30. Etxde JJ 262. Gand Elorri 57. MAtx Gazt 14.<br />

� (Añ), irrifarra, irriparra. Risa; risa de burla. "Escarnio" Añ. � Edo siñu, irri-barre edo beste zorakeriaren<br />

bat egin. Añ EL 2 135. Irri farra, esku zafla frango eta frango izan zen klub guzian. Elsb Fram 133. Bizi eta<br />

atsegin gehiago zelakotz eta irrifarra ederrik aditzen. GH 1927, 396. Jende guztiaren irri-barreak leporatuta.<br />

Bilbao IpuiB 22. Batzuetan [...] Patxik egiten zituan azkeneko irri-barreak. Osk Kurl 42s. Irriparra sortzen duen<br />

alaitasuna. <strong>Lar</strong>re in Xa Odol 18.<br />

- IRRIBARRE EGIN (V-arr-gip; Añ; -bar V-gip, erri- V-gip, erdi- V-gip) Ref.: Etxba Eib; Iz ArOñ; Gte Erd 67.<br />

Sonreir. "Irribarre egin eutson (V-arr)" Gte Erd 67. � Umiak irribarre egiñik erantzun eutsan. Ur MarIl 116.<br />

Zeruak irri-parra dagite. Inza Azalp 155. Irrifar egin zuen Pierrek. Mde Pr 147. Irribarrerik egiten bere ez<br />

dakiala. Erkiag BatB 123 (32 irribarrea e.).<br />

v. tbn. Apaol 32. Itz Azald 26. Laux BBa 74. Mde HaurB 27 (Pr 105 irrifarre e.). Irriparre e.: Zait Plat 106.<br />

Irripar e.: TAg Uzt 277.<br />

� "Escarnecer" Añ.<br />

- IRRIBARRE EGINARAZI. Hacer reir. � Irripar egiten eta egin arazten ez ahal daki Xalbadorrek? <strong>Lar</strong>re in<br />

Xa Odol 19.<br />

- IRRIBARRE EGON. Sonreir. � Tabernerea barriz, leunki / irripar dago ontzi-artian. Laux AB 95.<br />

- IRRIBARRE-ERAGILE. (El) que hace reir. � Irripar eragile. <strong>Lar</strong>re in Xa Odol 19.<br />

- IRRIBARREZ. Sonriendo. v. irribarreka. � Esan neutsan beingoan baña irri barrez. AB AmaE 314. Txomiñ<br />

atzetikan dator irri-parrez. Urruz Urz 58. Irri-barrez esanda. Kk Ab I 38. Irrifarrez zegoen Udaberria. Mde Pr<br />

140 (HaurB 67 irribarrez). Danei irriparrez geratu zan. Ugalde Iltz 32. Osatzailleak irribarrez erantzun eutsan.<br />

Erkiag BatB 98. Irrifarrez, begiak erne. MIH 147 (MEIG I 60 irriparrez).<br />

v. tbn. Ag Kr 105. JanEd II 111. Otx 28. Bilbao IpuiB 146. Alzola Atalak 67. Txill Let 61. Gand Elorri 117.<br />

Irriparrez: EusJok 31. Jaukol Biozk 52. SMitx Aranz 219. NEtx Antz 151. SM Zirik 95. Zait Plat 122. Izeta DirG<br />

52. Anab Aprika 15. Ibiñ Virgil 43.<br />

� Zeru-irriparrez / auxe esan zidan. Jaukol Biozk 10. Desesperaziozko irribarrez / konfesatu behar dut. Azurm<br />

HitzB 50.<br />

- IRRIBARREZ-BARRE. Sonriendo. � Irribarrez bizitza. / Irribarrez neu be. / Zoriona danean / irribarrezbarre.<br />

Gand Elorri 154.<br />

- IRRIBARREZKO. Sonriente. � Irri-barrezko arpegiagaz. Ag AL 147. Irri-parrezko arpegiarekiñ. Urruz Zer<br />

22. Irriparrezko atsegiñez ikusiko lituzkete. Vill Jaink 166. v. tbn. BEnb NereA 159. Gand Elorri 141.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

695

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

irribarreka (V-arr ap. Gte Erd 313), irriparreka, irriparka. � Sonriendo. � Asten da irribarreka, burubari<br />

eragiten. Astar II 188. Irribarreka laurak / alkarri begira. Azc PB 89. Neskatillea irri barreka, pozarren, nasainasai<br />

ta arro eguan. Kk Ab I 36. Galdegin dezake norbaitek, irriparreka. Ldi IL 72. Irriparka zegozkion. TAg<br />

Uzt 241. Antxen ebiltzan betargi ta irribarreka dantza ta jolas. Erkiag Arran 67 (8 irriparka).<br />

v. tbn. Echta Jos 314. Altuna 55. Enb 197. Bilbao IpuiB 236. BEnb NereA 139. Alzola Atalak 54. Irriparka:<br />

Sorarrain Elezar 35.<br />

irribarrekor. � Sonriente. � Betazpitsu ta zurbil, baia irribarrekor, eldu zan kartagoarren <strong>guda</strong>lburua. A<br />

Latsibi 147.<br />

irribarreño. � Dim. de irribarre. � Irribarreño bat egin zion, lotsatua. Mde HaurB 22.<br />

irribarretsu, irripartsu. � Sonriente. � Gazte eder, kokot-gorri, begi zuri, beti irribarretsua. Erkiag Arran 80.<br />

(Baserriak) zaudete txuri ta irripartsu. Basarri Laugarren txinpartak 45 (ap. DRA). Ama, [...] irripartsu, an<br />

azalduko uan ateondora. Ataño TxanKan 124. En DFrec hay 3 ejs. de irripartsu.<br />

irribarretxo, irribarretxu, irripartxo, irribartxu. � Dim. de irribarre. "Sonreirse [...], irribarretxua egin" Añ.<br />

� Barruban irri barretxubak eginda asi zan esaten. CrIc 60. Asiko dira irribarretxubak, begijak itxastiak. Mg<br />

CO 141. Irri-barretxo gozo gozo bategaz ezpanak iantzita. Zam RIEV 1907, 427. Maisuak eta etsandereak gogoz<br />

barre egin eben. Epikok irribarretxo artain bat. A Latsibi 149. Pozezko irripartxo bat. Jaukol Biozk 63. Ez eban<br />

irribartxurik be loretu. Bilbao IpuiB 95. Ingurukoak irribarretxua egin. Erkiag BatB 62.<br />

irribarrezka, irriparrezka. � Sonriendo. v. irribarreka. � Irri-barrezka kaiskarreko txiki bat emonda. A<br />

BGuzur 111. Itaundu zion irriparrezka. TAg Uzt 217. Irriparrezka ikus ditezen / beti gure <strong>Euskal</strong>erriak. Basarri<br />

68.<br />

irri-belar (ANc ap. A; <strong>Lar</strong>, Lcq 45; -lh- Hb ap. Lh y H), irri-bedar (H), irriberar (<strong>Izt</strong> C 45), erri-belar (PMuj).<br />

� "Sardonia, yerba" <strong>Lar</strong>. "Centella, ranúnculo (Bot.)" PMuj. � Irribelarrezko, asunezko [...] txortaz apaindua.<br />

Amez Hamlet 150. Irri-belar usaitsua. Ibiñ Virgil 108.<br />

irribera (L; SP, Dv � A), erribera (AN-5vill, BN; Dv). Ref.: A (erribera); A Morf 12. � Risueño (sentidos<br />

prop. y fig.). � Gizon erri-bera, edo elgerra, edo alferra. O Pr 194. Zoragarri da bazter au: paketsu ta irribera.<br />

Txill Let 54. Irribera dago goiza. Ib. 45. Begi argi, azal zurixka, irribera. Erkiag Arran 26.<br />

irriberatsu. � Sonriente. � Irriberatsu agurtu eban Txanton-en alabea. Erkiag Arran 98.<br />

irribide (Dv � A). �1. "Sujet de rire" Dv. � Marrazki ta irudi oiek irribide ta farrabidetzat jarriak dira. TAg<br />

GaGo 88. �2. Burla. � Bearturik dago kristaua bere siñesmena aitortzera ez aitortzetik erlijioaren irri-bidea<br />

edo lagun urko edo projimoaren galbidea sortuko balitzeke. Inza Azalp 10.<br />

- IRRIBIDEZKO (Dv � A). "Dérisoire" Dv.<br />

irribidekeria (Dv � A). � "Dérision" Dv.<br />

irriborro. v. irri-orro.<br />

irriborrotxo, irriborrotxu. � Antxe ba irriborrotxubak egitten ete-ebezanekua susmau genduan. I. Uribitarte<br />

Euzk 1930, 460 (DRA traduce "movimiento giratorio, rápido y confuso").<br />

irridatu. � Saltar, brincar (?). � Antxume irudira irridatzea da, nunbait, egitekorik andiena. Ag EEs 1917, 202.<br />

irriegile. v. irrigile.<br />

irriegingarri (T-L), irringarri (B, BN-arb), erriegingarri. Ref.: Izeta BHizt (irringarri); Gte Erd 268. �<br />

Ridículo, cómico, que produce risa. "Burlesque", "ridicule" T-L. � Ez dire nihorentzat hirri egingarri. Hb Esk<br />

6. Hanbatenaz irriegingarriago [soinekoa] zenbatenaz bera baita luzeago. Laph 95. Entzun duke uskara bitxi eta<br />

erriegingarririk. ArmUs 1900, 63 (ap. DRA). Etzaizkizu bitxi, eta irringarri apur bat. JE Ber 73. Bere alderdi<br />

bitxi eta irri-egingarritik. Vill Jaink 132. Turko gaizoak irringarri bilakatu ziren. Lf in Casve SGrazi 10.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

696

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

v. tbn. Prop 1876-77, 56. Elsb Fram V. HU Zez 73. Zub 43. Mde HaurB 83. Ardoy SFran 218. Irringarri:<br />

Bordel 173.<br />

� Beude, beude, irringarriak oro irriz daude. (BN). Lander Eusk 1925 (IV), 47. � (Precedido de gen.). �<br />

Mundu guziaren irriegingarri. Laph 126. Oroen irri-egingarri bilakatzen ari zira. HU Zez 62. Dakitenen<br />

irringarri. HU Aurp 216. Eskualdun guzien irri-egingarri gintazke. Lf Murtuts 24. � De modo ridículo. �<br />

Eskuara murdukatu nahiz, hirri-egingarri ere ari zauzku arrotzak. Barb Sup VII. Gero aitabitxi-amabitxiak irriegingarri.<br />

Ox 40.<br />

irriegingarriki, irringarriki. � De forma cómica, ridícula. � Atzeko errota uspeldua du eta irringarriki<br />

kakola-makolatua. JE Ber 45.<br />

irrieragingarri. "Argutiola, [...] simpléa, hirrigarria, hirrieragingarria" Urt II 304.<br />

irrietu. v. 4 irritu.<br />

irrifarre. v. irribarre.<br />

irrigabiatu. � Regar. v. erregadiatu. � Lurrari mun egiñaz, negar gozoz guztia irrigabiatu zuen. Cb SIgn 49.<br />

irrigai, errigei (S ap. Lrq; Foix ap. Lh). � Ridículo, que hace reir. � Konprenitü dü arauz ez güniala errigei<br />

egon behar beste nazionen eretzian. Eskual 10-1-1908, 4. Jende guztien irri-gai eta hire etsekoen lotsa-gai<br />

izatera. Mde HaurB 42. � (Sust.). Motivo de risa, cosa cómica. � Berak ezpainetan irria du beti, eta mihian ere<br />

irri gaia. Xa Odol 163.<br />

irrigailu. � "Objet qui prête à rire, sujet de risée. Irrigailu bat dire hekientzat Elizaren ohitura sainduak" H. �<br />

Xiberoko pastoralak, maskaradak, xikitoak, irrigailuak. Lf ELit 310.<br />

irrigarri (Urt II 304 y I 64 (h-), Dv). �1. Ridículo (ante alguien, a los ojos de alguien). (Precedido de gen. o en<br />

algún caso de erg.). v. irriegingarri. � Jendek irrigarri gerta ezkiten. E 197. Ororen mirail eta ororen<br />

hirrigarri. Tt Onsa 37. Merezi dudala izatea kreatura guzien hirrigarri. Arbill III 52, 2 (Ch trufatua eta<br />

arbuiatua izatea). Guzien irrigarri egiña. Mb IArg II 355. Libertinen irrigarri dira. In CatLan 3. Ez ere hik beste<br />

urthian hire irrigarri emanen. Michel LPB 295. Guztien irrigarriak izango gintzakez. Echta Jos 196. Edonoren<br />

irrigarri ixateko gu ona ekarri barik. Otx 142.<br />

� (SP (sin trad.), Ht VocGr 418, <strong>Lar</strong>, Añ, Hb ap. Lh, Dv, H, FSeg ap. A), irhigarri. (Como adj. pleno).<br />

"Irrisible" <strong>Lar</strong> y Añ. � Hordi bat bezala irrigarri zarela. Ax 281 (V 187). Debozione hura ez othe lizate<br />

irrigarria. SP Phil 12. Helas jendaki haukien irrigarriak, beure hitzkuntza propiala eztakite? ES 167. Anbeste<br />

Jainko gezurrezko ta irrigarriri. <strong>Lar</strong> DT LXXXII. Án zé festa irrigarría. LE Kop 167. Zer liteke irhigarriagorik.<br />

Dh 361. Ongi irrigarri duk / gizon ordia. <strong>Izt</strong> Po 66. Etziteken ere Zoroaster Santxo Panza hirrigarri bat. Hb<br />

Egia 74. Auzo guztien aomingainean irrigarri nindukan. A Ardi 20. Pasarte hunkigarri eta irrigarriak. Lf in<br />

Casve SGrazi 8. Hemen darabiltzan gaiak, noiz irrigarri, noiz negargarri. MEIG III 95.<br />

v. tbn. Mih 90. Gy 292. Elzb Po 217. Lap 63 (V 32). Ag Kr 74. PMuj Y 1934, 164. Or in Gazt MusIx 26.<br />

�2. Satírico. � [Erezkai] irrigarriak (satíricas). A in Azc PB 17. � (Lo) que pone en ridículo. � Orrek koplok<br />

niretzat irrigarriak dira. Echta Jos 235 (v. tbn. 243).<br />

�3. Risueño. � Begi urdiñak, masail zuri-gorriak, ezpain irrigarri politak. ABar Goi 16.<br />

�4. (B ap. A), errigarri. (Adv.). "En son de burla" A. � Salütatzen ziela [Jesüs] errigarri bezala, Komediako<br />

Errege baten anzo. Bp II 48.<br />

�5. (Sust.). Ridiculez, cosa ridícula. � Sinplekeriak dire erxtea begiak, makurtzea burua, atsanka, estul,<br />

gargaxeatze ta lixtu botatze, ta alako irrigarriak (194). LE-Ir (s.v. atsanka).<br />

- IRRIGARRIZ, IRRIGARRIZKO. Figuran en SP, sin trad.<br />

irrigarrikeria (Urt I 64 (h-), Dv). � Ridiculez. � Zer irrigarrikeria! Nork egundaino ikhusi du. Prop 1897, 279.<br />

irrigarriki (SP (sin trad.), Urt I 63 (h-), Dv). � "De manière à prêter au ridicule" Dv.<br />

irrigau (V-och ap. A). "Gruñidor" A (que cita RS). "(V-och), quisquilloso, descontentadizo, cascarrabias" Ib. �<br />

Txakur zarra irrigau, / gazteori alberdau. "El perro viejo desabrido gruñidor y ese joven regocijado". RS 482.<br />

irrigile (Ae ap. A Apend; Urt II 358 (h-), <strong>Lar</strong>, Hb ap. Lh), irriegile (Urt II 358 (h-), Dv), erri-egile. �1. (El) que<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 697<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ríe; burlón. "Mofador" <strong>Lar</strong>. "Rieur, moqueur" Dv. � Erri egiliak, trüfalerak. Egiat 213. Segi on gartan tieso,<br />

naiz tenta irrigille buruxolek (120). LE-Ir. Jende guzia irriz hasten da. Sainduak irri egiler erraiten diote [...].<br />

Laph 154. Irriegiletarik bat atzemanik. Elzb PAd 45. Irri-egille ta maxiolariena. Or Aitork 67. � (Precedido de<br />

gen.). � Niri, ikusteuntelaik mutiko zarren irrigille bat, figuratzen zaida deabru txiki bat (103). LE-Ir. � (No<br />

aplicado a personas). � Ontan mintzo irrigille bat entzun zen. 'Maligne'. Or Mi 74. �2. Bufón, que hace reir. �<br />

Solamente dú tratátzen [Jesus] / ero-gisa ta irrigille. LE Kop 165.<br />

irrigin. v. IRRI EGIN.<br />

irrigo (G-bet, AN-gip). � "Vencejo" Garbiz Lezo 94 y Zt (comunicación personal). v. irrairra.<br />

irrigura (Urt I 469 (h-), Dv, A). �1. Deseoso de reir. � Jostakina zen, irri-gura. Lf ELit 192. �2. (Dv). (Sust.).<br />

Ganas de reir; buen humor. � Oinaze handirik etzian haatik. Barnia untsa zian eta betiko irrigüra gozua jarriki<br />

zeron. Const 36. Irrigura bagine, has gintazke "ikusi-makusi, zer ikusi" galdeka. SoEg Herr 31-10-1957, 1. �3.<br />

"(Const), mine souriante" Lh (tal vez se refiera al ej. citado supra).<br />

irrigurarazi. "Dérider, disposer à rire. Zure solasek ez dute irrigurarazten" Dv.<br />

irriguratu. "Se dérider, se mettre en bonne disposition de rire" Dv.<br />

1 irrika, irriki. �1. Deseo, anhelo. � Gure gogoaren toki sakonenetik iraiki ditekean irriki samur ta<br />

zintzoenakin itz-egin bear diogu. Elizdo EEs 1929, 176. Inglesa atzemateko irrika aundia giñun. Or Mi 8. Aren<br />

parrea dadat / irrika biziaz. Ldi BB 154. Irrikiaren sukarrak zoraturik. Mde HaurB 62 (94 irrika). Arekin<br />

egoteko ogei ta lau orduz irrika gorrian. Txill Let 100. Iakintzaren irrika bizia. Zait Plat 87. Orren aundia baita<br />

irabaz-irrika. Ibiñ Virgil 96. Irakur-irrika edozeinengan sortarazteko. MEIG III 107. En DFrec hay 12 ejs. de<br />

irrika (sust.) y 2 de irriki.<br />

v. tbn. NEtx LBB 33. PPer HarriP 92. Irriki: EG 1957 (7-8), 53. Erkiag Arran 7.<br />

�2. (Adv.). Deseando, anhelando. � Aren izenaren irrika zeuden. Or Mi 10. Ua irixteko irrika daude. Or Aitork<br />

269. Yoranez, irrika [nabil]. Gazt MuxIx 75.<br />

- IRRIKA IZAN (trans.). Desear. v. 1 irrikatu. � Zein zoroki irrika dituzuten ukitzen diren gauzak. Or Mi 125.<br />

Zerrak, ozen, urrundik, irrika dizkik erraiak. 'La sierra anhela sonoramente tus entrañas'. Ldi BB 102.<br />

- IRRIKAN. "(BN-baig), (estar) anhelando" A. � Abrahan nere eguna ikusteko irrikan egon zan. Ol Io 8, 56 (Or<br />

MB 283 irrikan; He y Dv lehiatu). Zure irrikan zegokizunari agertu zera. Zait Sof 148. Yakin-miñez irrikan<br />

nauzu. Ib. 120. Irrikan gaudenean. Txill Let 75. � Zure agerpenen irrikatan naukazu. NEtx LBB 115. � Jakinzale<br />

badira ere / beren ustezko irrikan. Berron Kijote 25.<br />

- IRRIKAZ. Deseando; con deseo. � Irrikaz begiratzen didanean. Or Mi 44. Aren [Tamar-en] irrikaz zirakin. Ol<br />

2 Sam 13, 1. Irrikiz zegoen ikerkuntza hori lehen-bai-lehen hastekotz. Mde HaurB 25 (Po 71 irrikaz).<br />

Emakumeari irrikaz begiratzen dion guztiak. IBk Mt 5, 28 (IBe irrikaz; He hirrits gaixto batekien). Ongiaren<br />

irrikaz dabiltzala. MEIG IX 59. v. tbn. Zait Sof 57. LMuj BideG 46. Ibiñ Virgil 34. NEtx LBB 92.<br />

2 irrika. � Riendo; sonriendo. � Bere kontra irrika ta barreka ta deungaroak esaka. Añ EL 2 222. Ariñkeri onek<br />

garamaz, irrika irrika [...] geren buruak petraltzat emotera. M. Iñarra Ezale 1897, 274a. Ara zatozen lerro lerro<br />

ura edatera ainbeste uri ta iri alai, irrika ta kantari. Or Mi 33. Girin bako pitxijak irrika bidian. Laux BBa 90.<br />

Irrika ta oiuka zijoazkion [...] neska-mutil bikoteak. TAg Uzt 248. Irrika zauden mundutar fedegabeak. Iratz<br />

180. � Burlándose. � Ez ebilkiozan, ba, berari burlezka ta irrika? Bilbao IpuiB 245. Badaki ondo irrika ari<br />

zaiola sarjentua. NEtx Antz 143.<br />

- IRRIKA ETA MIRRIKA. "Lloriqueando (V-ger)" A EY III 310.<br />

3 irrika (B ap. A; h- H). � Hendidura.<br />

irrikadura (h- Dv, H, A). � Hendidura.<br />

irrikagarri. "Accensibilis, pitzgarria, hirrikagarria" Urt I 72.<br />

irrikaitz. v. irkaitz.<br />

1 irrikan, hirrikan. � Riendo, sonriendo. v. 2 irrika. � Ez diteke holakorik, diote hirrikan senhar-emaztek. Hb<br />

Egia 20.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 698<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

2 irrikan, hirrikan. � Rechinando (los dientes, como indicio de agresividad). "Hortzak hirrikan, être à couteaux<br />

tirés: prêt à se battre" Hb GH 1929, 86. � Batixta [...] hortzak hirrikan zagon, ezpainak mehe mehea. Zer<br />

lorietan aurthik lezakeen, hatzez gora, mandozain gaizki ikasia! Barb Sup 130.<br />

3 irrikan, hirrikan. � Krapestuak hirrikan belhari puskekin. Hb Esk 204 (de interpr. oscura; cf. H: "Les licous<br />

en morceaux, rattachés avec des ficelles").<br />

irrikarazi. "Amaricare, hirrikatu, hirrikarazi" Urt II 12. "Armare" Ib. 327.<br />

irrikari. � Burlón. � Adar-iotzaille edo irrikari-entzutea (burlón) daukan adiskide bategaz. A Ezale 1897,<br />

332a.<br />

irrikatasun, irrikitasun (G-to ap. A). � Anhelo, deseo.<br />

irrikati, irrikiti. � Deseoso. � Edertasunen zale t'irrikitiyak diralako. Inzag EEs 1912, 268.<br />

irrikatsu. � Deseoso. � Irrikatsu itxaroten nuen eguna iritxi da. Txill Let 59.<br />

1 irrikatu (H), irrikitu. �1. (Aux. intrans.; gralmte. en la expr. irrikitzen egon 'estar deseando'). "Bere guthizia<br />

bethe nahiz hirrikatua dago" H. � Irrikitzen dago zu ikusteko. Iraola 105. Gero, irrikiturik, lagunagana eldu<br />

giñenean. Ag G 345. Berak alkarganako naitasunaz irrikitzen ez zioztik? Alz Ram 41. Ta [egokera] obagorik<br />

gura ixanaz eztattekiala iñoiz irrikatu. Otx 99. Kristoren antza artzen irrikatu bedi. Or QA 163. Burdian<br />

sartzeko irrikitzen. Erkiag BatB 102. Erantzun zai irrikitzen gelditzen da. NEtx LBB 80. Irrikitzen egoten dira<br />

[...] ezkontza eta jaien berri jakiteko. MEIG I 149s. En DFrec hay 4 ejs. de irrikatu y 1 de irrikitu.<br />

v. tbn. Berron Kijote 151. Irrikitu: Muj PAm 39. Lab EEguna 105. Ldi IL 20. Ir YKBiz 435. Etxde JJ 236.<br />

� Atsegin niken zazpi urtez nire oiñetan irrikatzen ikustea. 'Agoniser d'amour'. Or Mi 32. � Aien irrikatzen<br />

nengoela (Quijote IX). "Los deseaba". Or RIEV 1929, 7.<br />

�2. (G-azp ap. A; vEys ), irrikitu (G ap. A; H). (Aux. trans.). Desear, anhelar. � Argi eske, laguntasuna<br />

itxaroaz, zoriona irrikitzen edo eskerrak ematen. Ag G 178. Nere barrenak gauez irrikatzen zaitu. Or Poem 556.<br />

Gazteen Lur irrikatu hartara. Mde HaurB 94. Ez irrikitu besteren emazterik. Ol Deut 5, 21 (Dv irritsik ekarriko,<br />

Ker gura izango). Ez da egia gizonak geienik irrikatzen duena. Txill Let 131. v. tbn. MAtx Gazt 53. Ibiñ Virgil<br />

32. Azurm HitzB 42. � Añorar. � Bai irrikatzen zitula [...] kantu provenzar ederrak! Or Mi II.<br />

2 irrikatu (B ap. A; h- L, BN, S ap. A; Dv, H), irrikitu (V, AN-5vill ap. A). v. 1 irritu. �1. (Vb.). Rajar(se),<br />

agrietar(se). "Harrasi hirrikatua, mur lézardé. Gaztaina hirrikatua" Dv. "Oindagora hirrikatua, talon dont la<br />

peau s'est fendillée" H. "Abrirse el erizo de la castaña, el pericarpio de la nuez" A. v. arrailatu; kirrikatu. �<br />

Lur elkhortu [...] alde guzietarik arraillatua eta irrikatua. He Phil 494 (SP 487 irritua eta arraillatua). Lurra<br />

xigortzen eta hirrikatzen da. Dv Lab 312. Haizeak eta euriteek [...] zilatzen, irrikatzen, porroskatzen dituzten<br />

mendixka batzu. JE Ber 41. Seska irrikitua ez du puskatuko. Ol Mt 12, 20 (Lç, Ip y Ur (V) zart(h)atu, He<br />

arraillatu, Dv kraskatu, Ur (G) kirrikatu, Or kroskatu, Ker brintzatu, IBe printzatu, IBk pitzatu). �2. (Sust.). (B<br />

ap. A), irrikitu (V-ple-och-m ap. A; msOch 5, Mg PAbVoc, Añ). Rendija, grieta. "Grieta", "resquicio" Añ. �<br />

Artzen ditu arkaitz-irrikitutik iru aldaska. Or Mi 72s. Bee-beerañoko irrikituak erakusten zituzten [mendiak].<br />

Anab Poli 120. Atxaren irrikitu batean. Erkiag BatB 19. �3. "Irrikitu (V-ple-och-m), bragueta" A.<br />

- GOSEZ IRRIKATU, HORTZAK IRRIKATU. v. gose, hortz.<br />

3 irrikatu (V-gip, L-ain ap. A). v. 2 irritu. �1. Azuzar, incitar. "Azuzar perros u otros animales" A. � Zakurrak<br />

iten du ozka bere ortzes; baña izan bada irrikatus norbaitek, oni botatzen diote kulpa zakurrai adiña (201). LE-<br />

Ir. Txandresen semea destañez eta gorrotoz irrikatzearren. TAg Uzt 218. �2. (V-arr-oroz-m, B ap. A; h- Urt),<br />

irrikitu (V-arr-och ap. A). "Amaricare" Urt II 12. "Armare" Ib. 327. "Reñir, irritarse", "hacer enfadar" A. �<br />

Indar eginez ez ginduen jendea aferretan gehiago hirrikatuko baizik. Prop 1884, 59. � (Part. en función de adj.).<br />

� Uropano hirrikatu [...] baten eskutikan. Prop 1909, 60.<br />

4 irrikatu. � "Sonreir" A. � "(L-ain), risueño" A. � Muthil nigartiari eta neska hirrikatuari, ez zaizkotela fida.<br />

Prop 1909, 28.<br />

irriki. v. 1 irrika.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

699

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

irrikil. �1. "(V-ger), rendija, resquicio" A. �2. "(V-ger-och-gip), bragueta" A. �3. "(V-ger), acequia, regato,<br />

acueducto" A.<br />

irrikila, hirrikila. � Ridículo. � Beharbada zonbaiti idurituko zaiote oraiko jende argitu eta legunduentzat,<br />

antzerki huntako bozkatzaileak ez direla antzeko, bainan hirrikilla eta petralegi. <strong>Lar</strong>z Bozak 9 (ap. DRA).<br />

irrikildun. � (Traje) con aberturas. � Traje irrikildunak, / erropa tergalez. BEnb NereA 216.<br />

irriki-marraka. "Lucha o revolución interior, tensión de ánimo ante una resolución grave a tomar. Nexka orren<br />

irriki-marrakie jakin nai niken, moja juteko dabillen ontan" Gketx Loiola.<br />

irrikin. � Burlón. � Nausiaren errepusta argi zaukan bere begitarte irrikin, baphoan. <strong>Lar</strong>z GH 1959, 82.<br />

irrikina (h- A, que cita a Darthayet). � Rechinamiento.<br />

irrikinatu (h- Dv, A). � Rechinar.<br />

irrikitu. v. irrikatu.<br />

irrikoi (B; Dv � A, H (+ -kh-)), irrioi. �1. "Amateur de rires" Dv. "(B), risueño" A Morf 209. � Neskatotxia<br />

irrioi, petikora zirikoi. Saug 166. �2. Humorístico, burlón. � Bere bertso eztentsu ta irrikoiaz maikideak<br />

jolasteko ezteietara otsegiña izango dek. Etxde AlosT 76.<br />

irrikor (L, BN, S ap. A; SP, Dv, H). � Risueño. "Rieur, porté à rire" Dv. � Gure andrea irrikor, istartean<br />

gilikor. "La femme rieuse a la cuisse chatouilleuse". O Pr 204. Jaun azkar eta nobre bat (da), ez handi, ez<br />

irrikor. Almanaka Berria 1880, 25 (ap. DRA). Erantzun zion irrikor illobak. Etxde JJ 12. Haren gogo erne,<br />

beratx eta irrikor. MIH 175.<br />

irrikortasun (SP, sin trad.). � Jovialidad, carácter risueño.<br />

irrikortu (SP, sin trad.). � Hacer(se) risueño.<br />

irrikos. � Risueño. � Sanduak [S. Agustinek] irrikos, maite, bada eztakusazu...? LE-Fag.<br />

irrila. v. irrilda.<br />

irrilari. � Burlón, bromista. � Kontuz irrilariakaz! Kk Ab II 111. Beti bezin irrilari ta axelari dirauzu oraindio<br />

ere. TAg Uzt 241. Bere errepustaz, Xerxebruit zafraturik, eta, irrilariak bere alde emanik, Paskual norapeit<br />

deskantsatu zen eta eskarmentatu. <strong>Lar</strong>z GH 1959, 93.<br />

irrilda, irrilde (B ap. Izeta BHizt), irrila (AN-5vill ap. A Apend). � "Plano inclinado" A Apend. "Camino muy<br />

en cuesta para tirar la leña hasta la carretera. Irrilde hortaik botatzen dugu egurre bide zabaleraño" Izeta BHizt.<br />

irrimarra. � Caricatura. � Irrimar-utsez (karikaturaz) dazauzkidan gizon ospetsuak. Ldi IL 22.<br />

irri-marra. "(G-goi), el acto de echar dinero en los bautizos" A.<br />

irrime. v. errime.<br />

hirrimili-harramala. v. hirrinbili-harranbala.<br />

irrimirri. � Apocado. � Gidari leun, irrimirri edo zinkulin-minkulin batzu. Herr (ap. DRA).<br />

irrimurri. � Sonrisa. v. IRRI-MURRITZ. � Baiñan zure irrimurria / ezti ixurika. LMuj "Zure amorio" (ap.<br />

DRA).<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 700<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

irrimurrika. � Risa, sonrisa burlona. Cf. IRRI-MIRRIKA. � Baratze zainak arrapostu irri-murrika batekin.<br />

Herr 9-2-1961, 1. Irri-murrika bat ezpainetan. Etcheb Obrak 175. Gure mutikoaren irri-murrika tzarrak orduan!<br />

Ardoy SFran 232.<br />

irrimurrikaño. � Dim. de irrimurrika. � Irri-murrikaño batekin ene aurrezkari minberak galdegiten daut orai<br />

banakikenez nik ara bat hobea. JE GH 1929, 505.<br />

irrimusika (T-L). � Sonrisa burlona. "Lazzi" T-L. � Horra non abiatzen zaitan, irri-musika batekin, gure<br />

sinesteaz trufatzen. Arb Erlis 103.<br />

irrinarte (V-arr-gip, G, AN-5vill ap. A; <strong>Lar</strong> � Dv, H (+ h-)). � Rendija, grieta. � Utsegite txarraren<br />

irriñartetik egin dezakeala gure etsaiak gu galtzeko bear duen guzia. Mb JBDev 152. Altxatu bear da barna<br />

barna tapaturik irriñarte guziak (179). LE-Ir. Iturri onek ura botatzen du irrin-arte batetik purrustaka. <strong>Izt</strong> C 87.<br />

Aritz gerrien irriñarteetan. A. Arzac EE 1884a, 135. Sartuko zaitzu aizea galanki irriñarte oietatik. Ag G 9.<br />

Ateko irriñartetik [...] argitasuna ikusten da. Alz Ram 28.<br />

hirrinbili-harranbala, hirrimili-harramala. �1. Moviéndose torpemente. � Elgar azkarturik, ontsa<br />

harmaturik eta tripak ongi beroturik, gure zanphail tzarrak abiatzen dira, hirrimili-harramala, yaun ertoraren<br />

etxeko alderat. EGAlm 1890, 25. Hirrimili-harramala atheratu zen, begiak odoletan, biderik ere ez baitzuen<br />

ikusi goiz hartan. Barb GH 1925, 694. Hirrimili, harramala, badoa Elizala. GH 1926, 326. Behar zutela [...]<br />

komentuko funtsetan gaindi, hirrimili harramala, dena buhame jestu eta zirtzilkeria, debriak eman indarrak<br />

higatu arte. Othoizlari 1960, 288. �2. (Onomat. de una caída estrepitosa). � Bet-betan, hirrimili-harramala,<br />

pin, patapun! Mendi bat dupa erortzen zaiote. Lf Murtuts 16. Bet-betan, hirrinbili-harranbala, behia lerratzen<br />

da lasto-teilatutik. Herr 2-4-1959, 4. �3. "(BN-baig), torpe, sin habilidad" A.<br />

hirrinbili-harranbalaka, irrinbili-arranbilaka. � Atropelladamente. � Irrinbilli arranbillaka erortzen dire<br />

usoak sarepean. EEs 1916, 319.<br />

irrindara (V-gip). � Rendija. � Aixe otz-otza sartzen da bentanako irrindaratik (V-gip). Ateko irrindaratik<br />

begira ibili naiz ia zeozer ikusten neban, baina lenbeste geratu naiz (V-gip).<br />

irringa (<strong>Lar</strong>, H, A (que cita a LE)). � "Rechinamiento" <strong>Lar</strong> y LE Urt voc. � Agoanta gindezake suain flamada,<br />

plantxa suskoen irringa gure aragiak barna? (145). LE-Ir. An izanen da negarra eta ortzen karratzkotza edo<br />

irringa. LE Urt 77. Zelaian ez dot narotasunik, / zugatz ausien irringa baizik. Onintza in Onaind MEOE 1034.<br />

- IRRINGAZ. Chirriando, rechinando. � Eta lehenagoko zuhaitz lerdenek hara-honeraka zalantzan irauten dute<br />

irringaz ta zaratatsu. Mde Pr 118.<br />

irringarri. v. irriegingarri.<br />

irringatu (G, AN ap. A (que cita el msLond); <strong>Lar</strong>, H). � "Rechinar" <strong>Lar</strong>.<br />

irringola. � Círculo. � (Eternidadea da) ala nola irringola bat ingur ingur puntarik gabe, estuela nondik asi ta<br />

nondik akaba (326). LE-Ir. Nork dabila ain puntual iruzkiaren irringola argi eder gura. LE-Fag.<br />

irrinkaxketan. "Irrinkaxketan ari, columpiarse" Ond Bac.<br />

irrinkoe, irrinkue (V-gip). � "Irrínkue bat, un rincón" Iz ArOñ.<br />

irrintzi (V-arr-gip, G, AN-5vill, Sal; -nz- <strong>Lar</strong>, Añ, H, VocB), irrintzia, irrintz (AN), irrintza (V, G; Añ), irrintze<br />

(Dv), irrintxi (Ae), irrintsi, girrintz (V), girrintzi. Ref.: A (irrintxi, girrintz); Iz ArOñ, IzG y Als (irrintza), To,<br />

Ulz; Etxba Eib; Gte Erd 236. � Tr. Documentado en la tradición meridional. En DFrec hay 16 ejs. de irrintzi.<br />

�1. Relincho; chillido, grito de diversos mamíferos. "Gruñido", "rebuzno" Añ. v. irrintzina. � Belarluze baten<br />

irrinza estuba danzut. Mg PAb 82. Zaldien irrintzak. VMg 50. Egin bedi alegiña zaldiari irrinzia [...]<br />

eragozteko. AA III 500. Tximu-irrintziak. It Fab 75. Txarri irrintzea. AB AmaE 207. Camargako moxaleri<br />

atsegiñ-irrintzi zeritek. Or Mi 45. Txarriak ilten dabenian egiten dabezan girrintziak lakoxeak. EgutAr 20-9-<br />

1957 (ap. DRA). Otsoaren irrintzi luzeaz. Osk Kurl 128. Astoaren irrintzia. Mattin 136.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

701

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

v. tbn. Zab Gabon 93. Ag G 153. Enb 144. Zait Sof 30. Uzt Sas 212. Ibiñ Virgil 96. NEtx LBB 187. Berron<br />

Kijote 200. Irrintz: Enb 38. Irrintsi: Laux AB 42.<br />

� (V-gip, G, AN-ulz-5vill, Sal; Dv; -nz- <strong>Lar</strong>, Añ, Dv, VocB), irrintz (AN; Dv), irrintza (V, G), irrintxi (Ae; Dv),<br />

irruinzi (Dv). Ref.: A (irrintxi); Iz To, Ulz; Etxba Eib. "Grito a modo de relincho" <strong>Lar</strong> y Añ. � Menditarren<br />

irrintziyak eltzen dira zerubetaraño. Camp Orreaga 24 (tbn. Iza; Dv irrintzinak, Ip oihiak; v. además en otras<br />

versiones irrintzak (G-nav y B), irruinziyak (G-nav) e irrintxiak (Ae)). Buka zezala irrintzi ura, ito baña len.<br />

Iraola 122. Zeiñ irrintzik bildurrez jo ditu Erromako tropa oste ezin menpetuzkoak? Lh EEs 1915, 235. Irrintzididarrak.<br />

Enb 53. Bular indartsuen irrintzietara. Erkiag Arran 37. Gazte-jendearen dantza-saioak eta irrintziak.<br />

NEtx LBB 19.<br />

v. tbn. Otag EE 1880a, 111. Zab Gabon 49. Ag AL 145. A Ardi 130. EusJok 116. Altuna 19. Jaukol Biozk 53.<br />

Laux BBa 38. Lab EEguna 108. Lek EunD 52. Or Eus 208. TAg Uzt 84. SMitx Aranz 56. BEnb NereA 211.<br />

Gand Elorri 57. Azurm HitzB 39. Uzt EBT 109. Irrintz: Enb 49. Irrintza: A BeinB 57.<br />

� (Con valor adv., junto a otro término). � Kalerik kale bazijuazten / irrintzi eta marrua. Tx B I 250. Errian<br />

sartzen dira irrintzi ta oiu. Or Eus 14. Bideari ekin zioten [...] zinka ta irrintzi. Etxde JJ 208. v. tbn. EA OlBe 52.<br />

�2. (V-oroz, G), irrintza (V-gip), irrintze (-nz- Aq 81), irrintxi. Ref.: A; Iz ArOñ (irrintza). Chirrido (de un<br />

carro, de una puerta, etc.). v. GURDI-IRRINTZI. � Nun dabez irrintzak bideko burdiak? AB AmaE 144. v. tbn.<br />

Enb 169. Tx B I 249.<br />

- IRRINTZI EGIN. Relinchar. � Buru yagiagaz / irrintz eginik. Zav Fab RIEV 1907, 95. v. tbn. It Fab 134.<br />

Irrintzi dagi berriro. Or Eus 329. Irrintzi eta arrantza egiten. MIH 328. � "Irrintzi in oan (V-arr, AN-gip)" Gte<br />

Erd 236. � Joan ziran kantariak irrintzi egiñaz. Zab Gabon 44. Irrintzi egiteko gogoa daukat. Ill Testim 9.<br />

Txistu ta irrintzi egin oi zun. Etxde JJ 5. v. tbn. Xe 251. Or Eus 65. Uzt Sas 106. Irrintz e.: EA OlBe 23.<br />

� Orduan-da okerrago suta-salda irakiñik irrinz egin zuen. 'Rugiendo de ira'. Aran SIgn 99.<br />

- IRRINTZI-JARIO. Relinchando. � Laugainka ta irrintzi-jario. TAg Uzt 213.<br />

- IRRINTZIZ. Relinchando. � Zaldiak [...] nola irrintziaz [...] egon oi diran. AA III 381. Sasi-beorrak<br />

ukullutikan / irrintziz dira bidean. Or Eus 336. � (G-nav ap. Iz Als). � Txabolatik txabolara ojuz ta irrinziz. <strong>Izt</strong><br />

C 229. v. tbn. Ud 101 (irrintziaz).<br />

irrintzika (G-to; Añ (-nz-)), irrintzaka (V; Añ), girrintzaka. Ref.: A (irrintzika, irrintzaka); Iz ArOñ (irrintza).<br />

�1. Relinchando. "Relinchar, irrinzika egon" Añ. "Rebuznar el borrico", "gruñir" Ib. � Irrinzaka aguanian<br />

[dirigiéndose a un cerdo]. Mg PAb 89. Girrintzaka doa [basaurdea] bere basora, / odola eriola. Zav Fab RIEV<br />

1909, 29. Baita beor-saillak, arro arro dala, / laugain irrintzika. Or "Argia bera" (ap. DRA). Zaldi beltzak<br />

irrintzika zeuden. Mde Po 31. En DFrec hay 3 ejs. de irrintzika. v. tbn. Ag Kr 205. Ibiñ Virgil 69. Irrintzaka:<br />

And AUzta 66.<br />

� Cf. EA OlBe 21: Irrintz-oiuka, y MIH 310: Irrintzi eta saltoka. � Gora bera irrintzika / menditik guztiak. Sor<br />

AKaik 112. Erdi-irrintzika asten da Maiñazi gaillena. Or Eus 101. Kalez kale oihuka eta irrintzika. Arti Tobera<br />

268. v. tbn. Iraola 14. Ag G 23. Lek EunD 51. TAg Uzt 222. EA OlBe 24. Irrintzaka: A BeinB 57.<br />

� (Fig.). � Irrintzaka irradan itxas truju latza. AB AmaE 434.<br />

�2. + irrintzaka (V-gip). "Irríntzaka daó, está chirriando (el carro, la puerta, etc.)" Iz IzG. � Burdia ioian beti<br />

irrintzaka. Azc PB 360.<br />

irrintziketan. � Relinchando. � Irrintziketan [beor] biak sartu nai. Or Eus 332.<br />

irrintzilari (<strong>Lar</strong>, H), irrintzalari (Añ). �1. "(El que da estos [irrintzi]) gritos" <strong>Lar</strong> y Añ. "Especialista en lanzar<br />

irrinzis (Zona N.O.)" VocNav. � Pelotari ta irrintzilari. Enb 122. Gure artean irrintzilari onak ere baziran-da.<br />

BasoM 142. En DFrec hay 5 ejs. de irrintzilari. � (Caballo, etc.) que relincha. � Xaldiko irrintzilaria. Or Mi 74.<br />

Moxal irrintzilariaren antzera. TAg Uzt 146. � Ni nauk alaitasun guzien nagusi, mundutar atsegin danen<br />

adiskide, eriotzaren irrintzilari. MAtx Gazt 77. �2. irrintzalari. (Lo) que chirría. � Burdi irrintzalariak. AB<br />

AmaE 80.<br />

irrintzina (Lecl, Arch VocGr, Dv), irrintzin (L, BN, S ap. A), irrintzirina (SP � vEys (-nzi-), Dv), irrintzirin<br />

(L ap. A), irrintziri (AN-5vill, BN-mix, R-vid ap. A; -nziri vEys), irhintzina (H), irhintzirina (H), irhintziri (H).<br />

� Tr. Documentado en textos septentrionales. En DFrec hay 7 ejs. de irrintzina, meridionales. � Relincho. v.<br />

irrintzi. � Nehork ez dia entzun / zure irrintzina? / Astoa baginuke / zu jiten bazina. Xa EzinB 111.<br />

� (Dv), irrintzin (-nzin vEys), irrintzirina, irrintziri, irrintzire, irhintzina (H), irhintzirina (H), irhintziri (vEys<br />

(-nziri), H). � Gazteria emaiten irrintzirinari. Hb Esk 213. Zeruetaraino heltzen dira menditarren irrintzinak.<br />

Dv in Orreaga 32 (v. además irrintziriak (BN-baig y R)). Hor aditzen dire, bat batean, lehenik irhintzinak, gero<br />

hixtuak. Elsb Fram 137. Irrintzina, salbai garrasia delako hura? HU Aurp 207. Irrintzina ikharagarri bat<br />

aurthikiz. Barb Sup 147 (48 irrintzire). Irrintzina oxen luze batzu. Ardoy SFran 63.<br />

v. tbn. Zby RIEV 1908, 84. JE Bur 150. Zerb Azk 44. Irrintzin: Ox 163. Zub 116. Iratz 46.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

702

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

� (Con valor adv.). � Neskazar bati hemendik ai naiz / oihu eta irrintzina. Mattin 104.<br />

- IRRINTZINA EGIN (irh- Lh; irrintziriñ egiñ Urt I 165). "Pousser un irrintzina" Lh. � Harantxetara joan eta<br />

irrintzina egiteko. HU Aurp 208. Ez gehiago irrintzina egiteko adinean. JE Bur 149. � "Irhintzina egin (L, BN,<br />

S), hennir" Lh.<br />

- IRRINTZINAZ. Relinchando. "Adhinnire, irrintziriñaz egon" Urt I 165. � Batzuek marrumaz, bertzek<br />

arrubiaz, bertzek irrintzinaz. ES 168. � Irrintzinaz hasten da. Zby RIEV 1908, 760. Irrintzinaz etxerat / badoa<br />

airoski. Etcham 149.<br />

irrintzinaka, irrintzirinaka. � Relinchando. � Ihauska, itzulika, hatzka, / uztarka, irrintziriñaka. Gy 86. �<br />

irhintzinaka (Lh). "Poussant des irrintzinas" Lh. � Etxe-alde, irrintzinaka heldu zen Sarasketa Biamunteko<br />

Piarre, irrintzinaka eta makila firrindilaka. Barb Sup 179. Artzain gaizoak dagozinean irrintzinaka menditik. Ox<br />

31. Ileak harro, irrintzinaka / goazen <strong>Euskal</strong>dun mendira. Iratz 89. Hamar bat itzain, lerro-lerro, denak kantuz,<br />

irrintzinaka eta zahakotik tragoka. <strong>Lar</strong>z GH 1959, 88. � Gizon guziak orduan, hasi ziren oihu-irrintzinaka<br />

inguruen abisatzen. <strong>Lar</strong>z GH 1959, 88.<br />

irrintzinakatu. "Adhinnire, [...] irrintziriñakatu" Urt I 165.<br />

irrintzinalari, irhintzinalari (H). � "En parlant du cheval, qui ne fait que hennir. Ezta ixilduko ere zaldi<br />

irhintzinalaria [sic] hori" H. � (H), irrintzinari. "Qui est habile remarquable à imiter le cri du cheval" H. �<br />

Irrintzinari guzien artean. JE Bur 150. Heldu zen hura ere, zapartaka, bertze irrintzinalariaren ganat. Barb Sup<br />

181.<br />

irriño (BN-arb ap. Gte Erd 313; T-L). � Dim. de irri. "Risettes" T-L. � Ihardesten dautzu irriño batekin. HU<br />

Aurp 191. Hirriño batekin. Barb Sup 165. Gure irriñoak! JE Ber 41. Begi-irriño atsegiña bialtzen zion. TAg Uzt<br />

181. Theresaren begietako irrino maltzur eta maitekorrak. Mde HaurB 72. Irriño bat egin zautan. Herr 7-12-<br />

1961, 4. v. tbn. Zub 105. Iratz 160. Lf Murtuts 9. JEtchep 105. Osk Kurl 205. Ardoy SFran 238.<br />

� (Fig.). � Maiatzeko eguzkiaren irriñoa bezelakoxea. TAg Uzt 114.<br />

irrio. v. errio.<br />

irrioi. v. irrikoi.<br />

irri-orro (V-ger-arr-oroz-m-gip ap. A), irriborro. �1. Borrón. v. zirriborro. � "Líneas mal trazadas, por ej. las<br />

de un borracho al andar, las de un arado en tierra, las de una costura mal hecha" A. � Irriborruak. Kk Ab II 127.<br />

�2. "(V-gip), franja muy colorada de un vestido" A.<br />

irripa. v. erripa.<br />

irriparre. v. irribarre.<br />

irri-potoin. � Sardónica. v. irri-belar. � Kerdeñako belarrak, irri-potoin edo edaska. Ibiñ Virgil 53n.<br />

irris (BN-ad-baig-lab; Dv), irrisa, iris, erris (S; Chaho), erriz (L-côte; Urt), riz (Volt 183). Ref.: EAEL 76. �<br />

Arroz. "Arinca, erriza" Urt II 317. v. arroz. � Irrisa esnian. ECocin 35. Bertze janik ez du irrisa baizik. Laph<br />

202. Irris egosia. Prop 1900, 61. Milunka txinatarrak egunean aphairu bat egiten dugu eta hura bethi bera,<br />

gatelu bat errisa. <strong>Lar</strong>z Gose munduan (ap. DRA, sin más ref.). v. tbn. Mde Pr 87. JEtchep 94. Iris: GAlm 1946,<br />

38.<br />

- IRRIS-ALOR. "Rizière, irris-alhor" T-L.<br />

- IRRIS-BIHIKA. Grano de arroz. � Bakhotxari emateko irris bihika bat. Prop 1906, 79.<br />

- IRRIS-ERRAUTS, -IRIN. "Poudre de riz" T-L.<br />

- IRRIS-LASTO. "Paille de riz" T-L. � Irrisa lastoz estaliak [etxeak]. Ardoy SFran 213.<br />

irrisa. � Pan basto. v. (h)erres. � Doidoia ethorri zaioten ogiari edo altxagarririk batere gabeko irrisa zuri eta<br />

hitsari lothurik, ezin asez ari dira Baionako soldadoak. Barb Piar II 89.<br />

irrisdun. "Qui convoite" Dv.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

703

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

(h)irriskatu. v. arriskatu.<br />

irriskeria. � Concupiscencia. Cf. irrits. � Lengo bizitzako gizaki zarra, irriskerien iruzurrez irotua, erauzi. Ol<br />

Eph 4,22 (Ker okerkeri, Ibe irrika gaizto). Nere adin zoroa irriskerien malkor guzietara zeramaten. Or Aitork<br />

38. Bere irriskeria asearen asez geitu bailitzan. Amez Hamlet 27.<br />

irriskin (h- SP), irrizkin (<strong>Lar</strong>, Dv). �1. "Gulosus (EZ)" SP. "Codicioso" <strong>Lar</strong>. Cf. irrits. �2. (Urt II 438),<br />

irrizkin (SP � Dv, H y A). Gorrón. "Écornifleur" SP.<br />

- IRRISKIN IZAN. "Aliena vivere quadra, hirriskin izátea, [...] berzeren guastuz bizi izátea" Urt I 493.<br />

irriskina (h- H), irriskin (Dv). � Grieta, hendidura, raja. "Irriskiñ (EZ), fente" Dv (s.v. irriñarte). � Nola<br />

iguzkiak baitu / iragaiten beriña, / nion ere egin gabe / tarte edo hirriskiña. EZ Noel 105.<br />

irriskinatu (h- BN-lab ap. A). �1. Entreabrirse; abrirse una rendija, grieta. "Abrirse el erizo de la castaña" A. �<br />

Zeruko athea etzen oraino irriskinatua baizik, doi-doia idekitzen hasia. Jnn SBi II 184 (ap. DRA). �2. Mostrar<br />

los dientes. � Gure Gustaben errabia: hortzak hirriskinatuz zagon. GAlm 1932, 59 (ap. DRA). � "Irri<br />

hirriskinatu bat (BN-lab), sonrisa maligna y burlona" A (s.v. irri). Cf. "Hirriskinatu (BN-lab) [...], sonreir" A.<br />

irriskindu. Figura en SP (tbn. irrizkindu), sin trad.<br />

irriskinkeria. "Assectatio, [...] hirriskintasuna, hirriskinkeria, hirriskiñez ondotik jarraikitzea" Urt II 438.<br />

irriskintasuna. v. irriskinkeria.<br />

irriskintza. En SP figura irrizkintza, sin trad.<br />

irrisko (V-arr-arrig-oroz-m ap. A). �1. Surco; canal. "1.º canales pequeñitos que abre el agua en tierra. 2.º<br />

surcos abiertos por instrumentos de labranza. 3.º acequia, regato, acueducto. [...] 6.º huella de las ruedas" A. �2.<br />

"(V-ple-gip), bragueta" A. �3. "(V-arr-oroz), rayo de luz" A.<br />

- IRRISKORA. (Sembrar) a surcos. "Irrizkora (V-m) [...] da lorrotzera ereikera bardiñak dira" A Ezale 1897,<br />

326a.<br />

irriskor. � Osado. Cf. arrisku. � Eskoletan ginelarik hain irriskorra, hain axolarik gabe baihintzen, hor hiz<br />

Salomon zaharra bezin zuhur eta zintzo bilhakatua. <strong>Lar</strong>z Senper 32.<br />

(h)irrisku. v. arrisku.<br />

irrist (V, G, AN-l [?] ap. A), txirrist (V-ger-m, G ap. A), zirrist (G, AN, L, BN ap. A), zirrizt (B ap. A). �<br />

"Onomat. del resbalón, acción y efecto de resbalar o resbalarse" A. � Irrist iges-egiñ zion esanaz. 'De él se zafó'.<br />

Aran SIgn 24. Bost egun irrist eta ekaitz gogorren artean itxasoz eginda gero. 'Navegación tan veloz como<br />

borrascosa'. Ib. 34. Elur marduletan drist eta draust, or txirrist eta emen larrapast. Ag G 203. Gurpilletik bera<br />

txirrist lerratu ta ugale ebakietan biurriturik irauli zan. Zait Sof 30. En DFrec hay 2 ejs. de irrist.<br />

- IRRIST EGIN (V-gip, G-azp; Añ; -zt V-gip; txirrist e. V, G; zirrist e. R-uzt). Ref.: A (txirrist e, zirrist e.); Iz<br />

ArOñ; Gketx Loiola (pizar-auts); Etxba Eib (irrizt); Elexp Berg. a) Resbalar; deslizarse. � Biak irrist egin eta<br />

biak lurrera dijoaz. EguTo 11-5-1918 (ap. DRA). Irrixt eginda, aiztoak biziki zauritu neun. Or Mi 70 (Eus 347<br />

irrist e-). Bertoldak aingirea lez zirrist egin eutsala esku arterik. Otx 36. Argiek txirrist egiten zuten uretan.<br />

Anab Poli 32. Eztok ikusten irrist eitxen dabena [limiak]. SM EiTec1 153. Aitzean irrist eginda. NEtx LBB 98.<br />

Pentsamentuak zirrizt egiten die erderara. Aurre-Apraiz Agur 24-3-1973 (ap. DRA).<br />

v. tbn. Laux BBa 74. ABar Goi 25. Erkiag Arran 82. Osk Kurl 152. Zirrist: LMuj BideG 258.<br />

� Equivocarse. � Ezin liteke irrist egiteko bildurrik gabe esan ze ta nolakua izandu zan. EEs 1912, 202.<br />

� Deslizarse, introducirse secretamente. � Nere yauregi baitan txirrist-egiñaz. Zait Sof 176.<br />

b) "(V, ...), apuntar (el día). Egunak txirrist egin-orduko errekea emakumaz bete beterik egoan; orregaitiño,<br />

guztiak eztira lotiak (V-ger)" A. � Egunek txirrist egin-orduko. A BGuzur 130. v. tbn. Txirist e.: Erkiag Arran<br />

61. Zait Plat 84.<br />

- IRRIST ETA IRRIST. Resbalando continuamente. � Aulimaleko parasola bat zabaltzen du eta pean gorderik<br />

aintzina mintzo da. Zimino batzu bezala badabiltza satanak, gain-behera, petik gora, zirrizt eta zirrizt. Ox 50.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

704

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

irrist. v. zirrist.<br />

1 irrista (G-to ap. Iz To; <strong>Lar</strong>, Hb ap. Lh, H), irrixt. �1. Resbalón; deslizamiento. "Desliz" <strong>Lar</strong>. "Irrista bat egin<br />

da erori zait zaldia" H. "Irrista in du, se ha resbalado" Iz To. Cf. xirrista. � Irrixt ariñez branka jasota. EA EEs<br />

1916, 41. Ontzia ur-gaiñean irrista ixillean zijoan. NEtx LBB 73. � Ixan ziran an istak eta irristak eta jazokuna<br />

barregarririk asko. "Burle". Otx 183. �2. irrixt. Objeto que hace resbalar. � <strong>Lar</strong>ratza dute garbitzen / irrixtik<br />

balitz arkitzen. Or Eus 161. �3. (Adj.). "Resbaladizo (AN-araq)" Satr VocP.<br />

- IRRISTA BATEAN. En un momento. � Begira zagozu, irrista batean badere [...] ill-ondoko izateari. Mb<br />

OtGai I 20. Irrist-batean. Mb OtGai III 90.<br />

- IRRISTAN (zirristan V, B, Sal, R ap. A). Resbalando, deslizándose. � Indarrean badabila pilota, lore, gora,<br />

urrun, batzuetan aphalik, ximixta bezala; airetik emaiten diozkate gaitzeko zaflak; [...] zirristan lerratzen lur<br />

arras, bainan bethi bizi. JE Bur 30. Bere giza irrixtan yetxi zedin. Or Mi 71. Bi begietatik irristan dijoazkitzun<br />

malko-intz oiek. NEtx LBB 137. Zirristan eta biribirika itzulika. Ainerabelar GH 1973, 247. � "Zirriztan, a ras<br />

del suelo" Asp Leiz.<br />

2 irrista. � Estremecimiento. � Barruan alako irrista edo zirrara ebilkigun alderen alde. Erkiag Arran 10.<br />

irristabera. � Resbaladizo. � Aldapa irristabera (196). LE-Ir. � (Fig.). Peligroso. � Batetik berzerá pausubát<br />

dá, ta ori irristabéra diógun dibérsioan. LE Bail 223.<br />

irristabide. � Aspecto difícil, que induce a error. � Hori da euskal aditz sintetikoak sortzen eta asmatzen aritu<br />

den jendeak topatu izan duen irristabidea. MEIG VI 192.<br />

irristada (V, G, AN; <strong>Lar</strong>, Añ, Hb ap. Lh, H), irristara (V-gip, G-nav), irriztada (V-gip), irriztara, txirristada<br />

(V, G), zirristada (G, AN, L, BN). Ref.: A (irristada, txirristada, zirristada); Iz ArOñ y Als (irristara); Etxba<br />

Eib; Elexp Berg. �1. Resbalón; (fig.) desliz, caída (en el pecado, en un vicio). � Irristadaren bat gertatzen<br />

bazatzu, zoaz lenbait len konfesioaren sendagaia artzera. AA I 309. Txirristada edo larrapastada baten zaratea.<br />

Ag AL 145. Irriztara arrekin oietik erortzia. Iraola 55. Bere aita zuan jainko txiki arek, alako irristada bere<br />

bizitzan? NEtx LBB 125. � Error, disparate. � Irristada galantak maiz kontatzen dira [...] hizkuntz-atlasen<br />

inguruko folklorean. MEIG VI 132. � 1789tik honantz iraultza latz bihurtzen da bitarteko irristada leuna.<br />

MEIG VI 52. �2. "Rozadura (V-gip)" A Apend. �3. "Zirristada (AN?, BN?), deslizamiento del día, de las aves,<br />

etc." A.<br />

- IRRISTADAN (V-gip ap. A Apend). Rozando. � De paso. � Neska zar igatuen gañean, geure arloetara<br />

goazela, irristadan, itz bi esatea. Ag G 296. Idazleren batek irristadan aipatu duen zerbaitxo. SM Mogel 9 (ap.<br />

DRA).<br />

irristada. v. zirristada.<br />

irristadaka, txirristadaka. � Resbalando, deslizándose. � Txirristadaka eskuak eta praka belaunak urraturik<br />

eukazan. Ag Kr 143.<br />

irristadura. "Irristedúre dago, está resbaladizo" Iz Ulz.<br />

irristagarri. � Superficie resbaladiza. � Jarri zuten, oi bezela, atzeko muturrean ola luzea irristagarri. Anab<br />

Poli 66.<br />

irristaka (<strong>Lar</strong>, H), irrixtaka, txirristaka (V, G ap. A), zirristaka. � Resbalando; deslizándose. "Despatarrarse,<br />

irristaka jautsi" <strong>Lar</strong>. "Arri xabalak uraren gañean irristaka botatzea" H. � Badoazi arkaitzez arkaitz [...]<br />

irrixtaka. Or Mi 72. Bein neska maitebidean gainbera irristaka asita. TAg Uzt 149. Jetxi-lekua billatu ta<br />

txirristaka ibilli zan. Anab Aprika 102 (Poli 130 irristaka). Izarrak [...] ortzean irrixtaka amiltzen. Ibiñ Virgil<br />

77. Lurra zirristaka itzultzen zuen goldeak. Ainerabelar GH 1973, 279.<br />

- IRRISTAKAN. "Ganau gaixuoiyek asten dia bidían da irristakan auriyarrekin bideti atatzen dá" Iz Als (s.v.<br />

goiti-).<br />

irristakatu. � "(Hb), glisser, éclabousser" Lh. � Lepoa luzatuz eta biurraldikatuz iresten zituen ore-zati<br />

legorrak peaporaño irristakatu arte. TAg Uzt 112.<br />

irristakor (G-azp; B ap. Izeta BHizt; H, A (que cita a LE)). �1. Resbaladizo. � Aldebatétik léze barna<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

705

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

barnabát, nóra eróri, berze alde burusbéra irristakór. LE Urt ms. 95r. Lintzura irristakor horren saihetsetik<br />

pasa. MEIG VI 146. � Inasible, (objeto) que resbala entre las manos. "Aingira bezain irristakor da" H. � Oi,<br />

denbora dan irristakorra! Egan 1956 (1), 34. Aingira irristakor madarikatua! SM Zirik 101. � (H), irrixtakor.<br />

(Fig.). Delicado, peligroso [...]. "Aberastuna [sic] gauza iristakorra, la richesse est chose glissante, périlleuse"<br />

H. � Beldur naiz ohar honen gaia ez ote den gai irristakorregi horietakoa. MEIG I 211. Itzulpenak<br />

irristakorrak eta zailak direnez gero beti. MEIG III 149. Itsaso hondargabearen axalean dantza irristakorrean<br />

dabiltzanei. MEIG IV 120. Irrixtakorrak izan daitezkeelakoan [inprenta-hutsak]. MIH 357. � Desmasia zuen<br />

lege [Arestik], eta ez zenbaitek noraezean gorde nahi genukeen nolabaiteko oreka irristakorra. MEIG V 133.<br />

�2. Susceptible de caer. "Gazteak irristakor dira, les jeunes gens sont sujets à glisser, à tomber" H. v. erorkor.<br />

irristalari (H). � Pecador, sujeto a caer en la tentación. � Adanen zañetik sortutako geldo aul irristalariak. <strong>Izt</strong><br />

C 238. Galai irristalariarekin batean. Ib. 237. � "Irrixtalaia, resbaladizo" (G-bet).<br />

irristaldi. � Resbalón. � Aurrera leentxeago egin-urratsak irristaldi batez galtzen dituzte. Ldi IL 145.<br />

irristaleku (<strong>Lar</strong>, Añ (G), Hb ap. Lh, H). � "Resbaladizo, lugar en que es fácil resbalar" <strong>Lar</strong>. "Resbaladero" Añ.<br />

Cf. <strong>Lar</strong> s.v. rie<strong>sg</strong>o: "Errislekua, resbaladero", para justificar una etimología.<br />

irristalo, irrixtala (G-bet), txirristala (G-bet). �1. Resbaladero. Txirristala, y sobre todo irrixtala, es en G-bet<br />

'resbaladizo' adjetivo, y 'plano inclinado', natural o artificial, que aprovechan los niños para deslizarse. �<br />

Illunpean eta irristaloan nindabillan nitaz landa Zure billa. Or Aitork 125. �2. irristala, irrixtala (G-bet),<br />

txirristala (G-bet). Resbaladizo. � Ur-bazterra irristala zegon, dana loiez betea. Berron Kijote 222.<br />

- IRRISTALO EGON. Estar en terreno resbaladizo. � Nere ustez, gizonaz mintzo dala artu dun oiñarrietako bat<br />

koloka xamar dago, irrixtalo dago. Or EG 1954 (3-4), 66.<br />

irristara. v. irristada.<br />

irristaratu. � Hacer resbalar. v. irristarazi. � Bere txilibituarekin lau edo bost nota biurri irristaratzen ditu.<br />

LMuj BideG 106.<br />

irristarazi (H). � Hacer deslizarse. � Helize bat, bihurkin batetik zeihar biraka irristarazi ta goruntz igoten<br />

zana. Osk Kurl 49.<br />

irristari, irristeri (B). �1. Lugar resbaladizo. "Irristeri haundie" Izeta BHizt. �2. (Adj.). Deslizante. � Eta hots<br />

irristari horiek aurretik daramaten ñ bustiak edo biguinak irents ditzakeela. MEIG VII 123 (refiriéndose a las<br />

semivocales, en inglés glides).<br />

irristarri. "Camino resbaladizo (AN-ulz)" A Apend.<br />

irristatoki. v. irristoki.<br />

irristatsu. � Resbaladizo. AxN explica istilsu (200) por irristatsu.<br />

irristatu (V, G-goi-to-nav, B; <strong>Lar</strong>, Añ, Dv, H; -etu AN-ulz, B), irriztatu, irrixtatu (G-bet), irristu (AN-gip-<br />

5vill), tirristatu (th- Dv), txirristatu (G-to), tzirristatu, xirristatu (H), zirristatu (L, R-uzt), zirriztatu (R). Ref.: A<br />

(irristatu, irristu, txirristatu, zirristatu, zirriztatu); Iz Als (ankutsín), To, Ulz (irristétu); Izeta BHizt (irristetu). �<br />

Resbalar; deslizarse; caer en una falta, tener un desliz. "Faire une forte glissade" Dv. "Irrístau iten zan<br />

zapatakin" Iz Als (s.v. ankutsín). � Tr. Documentado en textos guipuzcoanos y alto-navarros. En DFrec hay 5<br />

ejs. de irristatu. � Bide limurietan irristatuko. <strong>Lar</strong> SAgust 15. Buruan irristaturik [alfanjea], ebaki zio belarri<br />

bat (92). LE-Ir. Bestela mingaña erraz irristatu liteke lagun urkoen kontra. AA II 31. Irristatzen zaiozka / bi<br />

oñak lurrean. It Fab 41. Emakumeen eresi geiegikoan irristatu zan. <strong>Lar</strong>d 214. Badakizu Beraren kontra irristatu<br />

ziñan une berean galdu zenduela bere grazia. Animen kontsolaztaillea 516 (ap. DRA). Bixigu baten ezurrian<br />

txirristatu ta erori. Sor Gabon 25. Masallaz bean txirristatuaz [malkoak]. Muj RIEV 1907, 207. Astoa txirristatu<br />

ta erori zan. Muj PAm 60. Irrixtatu giñan eta gero ezkontzerik ez. JAIraz Bizia 59. Ontzia berriz, ur barean,<br />

gogoz irristatzen zan. Anab Poli 51. Lurra beratx baitzegon tzirristatu zen bei bat. ZMoso 53. Pendizen batean<br />

irristatuaz. MEIG IX 125 (en colab. con NEtx).<br />

v. tbn. <strong>Izt</strong> C 237. Aran SIgn 87. A. Arzac EE 1884a, 136. Or Eus 416. Izeta DirG 87. Ibiñ Virgil 74. PPer Harrip<br />

60. Irrixtatu: JMB Mund I 20. Or QA 149. Irriztatu: Ibiñ Virgil 98. Txirristatu: Anab EEs 1919, 186.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 706<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

� (H). Pasar por encima. "Horrelako gaietan ezta bear irristatu baiño" H. � Gizonaren begiak irristatu egiten<br />

dira gauzen axaletik. Vill Jaink 129. � zirristatu (Dv). "Effleurer en glissant" Dv. � (H), irrixtatu. Deslizarse,<br />

introducirse secretamente. "Begirauzu sugarrastaren bat irristatu izan daiteke bedarrean" H. � Sugea [...]<br />

estalpe itzaltsuetara irrixtatzen oitua. Ibiñ Virgil 102. � Hacer deslizarse. � Oilaskoen ondotik maionesa ruso<br />

titarratu guri leun bat xirrixtatzen dauku [xakolinak] eta akulatzen zalu patarrari behera. JE Ber 28. Solairu<br />

dirdaitsuan oiñak irristatuz, dantzaldiari ekin zioten emakume ariek. TAg Uzt 181. Korapilloa askatu ta soka<br />

irristatuz. Anab Poli 34.<br />

irristatze (H). � Resbalón; (fig.) desliz. "Action de glisser" H. � Irristatze guzitik libre gordetzea. Arr Bearg<br />

448 (ap. DRA). Lerratze (labaintze, irristatze) larririk izango ezpalu. Etxde JJ 97.<br />

irristerrez. � Resbaladizo. � Gerrialde leuna ta irristerreza izan arren [zugaitzak]. TAg Uzt 35.<br />

irristo. "Una rendija (de la puerta) [...], la grieta (en la corteza del queso). Irrístoti, por la rendija" Iz ArOñ.<br />

irristoki (AN ap. A; <strong>Lar</strong>, H), txirristoki (G-goi ap. VocZeg 287), irristatoki (H). � "Resbaladizo, lugar en que es<br />

fácil resbalar" <strong>Lar</strong>. � Zeren pauso au da irristokia, limurikorra, zeñetan kasik irristatu zen David Santua. LE<br />

Urt 233 (ms. 83v irristabéra).<br />

irristril (G-goi). � "Pista o camino en cuesta, para bajar leña, helecho u otros objetos, arrastrándolos por el<br />

suelo o sobre narria" JMB At.<br />

1 irristu (Dv), irritsatu (Dv), irritzatu (<strong>Lar</strong>, H). � "Codiciar" <strong>Lar</strong>. � Berzeren hona eztük irritsatüren. Egiat<br />

200. Ez duk irritsatuko [...] lagunaren etxea. Etcheberry 73.<br />

2 irristu (V-ger-gip, G-goi). Ref.: A; VocZeg 287. � Rendija, grieta.<br />

hirrita, herrita. � "Provocation" Lh. v. hirritu.<br />

hirritamau, herritamau (S ap. Lh � Foix). � "Provocateur" Lh.<br />

hirritamau-arazle, herritamau-erazle (S ap. Lh � Foix). � "Excitateur" Lh.<br />

irritar. � Burlón, que ríe. � Irritar ta beldurti guziendako zazpigarren ta beren bizitzaren azken eguna. Mb<br />

IArg I 390.<br />

hirritatu (BN-ciz-baig ap. A; VocBN, H), herritatu (Sc ap. A; Chaho). � Provocar, incitar; irritar. "Irabaziak<br />

hirritatzen du gehiagoren irabaztera" H. � Pentsamendu gaisto zoinzaz gizona hirritatia baita. AR 396. Irritatu<br />

dut phazegatu behar nuen zure kolera. Brtc 242. Elhe arhinenek herritatzen. Egiat 231. Gure pasioneen<br />

hirritatzekotzat. MarIl 87. Hirritatzen baitute [...] kolera. Jaur 105. � Alterar. � Grippak kolejioko haurrak<br />

herritatzen beitzütian, nausiak etxerat igorri dütü, egün zunbaiten. Herr 4-2-1965, 3.<br />

- HIRRITATUXE. � Egia erraitez herritatüxe du [sic] bi nazione. Herr 21-2-1963, 3.<br />

hirritatzaile, herritazale (S; Eusk I 82). � "Taquin" Lh.<br />

irrits (AN-egüés, L, BN, S ap. A; O-SP 230, Ht VocGr 327, <strong>Lar</strong>, VocBN, Dv; h- H, A), irritsa, irritz (SP, <strong>Lar</strong>,<br />

Dv, H; h- SP, <strong>Lar</strong>, H), erritsa. � Deseo, anhelo; apetito carnal. "Dessein, désir" O-SP. "Affectus (EZ)" SP.<br />

"Ambición", "avaricia", "codicia", "comezón, prurito" <strong>Lar</strong>. "Désir faible, presque envie" VocBN. � Tr. Propio de<br />

la tradición septentrional; desde aprox. 1930 se documenta en bastantes autores meridionales, mientras que su<br />

uso al Norte parece decaer. Hasta principios del s. XIX sólo se encuentra con aspiración inicial. En DFrec hay 4<br />

ejs., meridionales. � Atsegiñaren hirritsak bagarabiltza. Ch I 20, 7 (Ip irritser; SP desirek, Mst inbeiek; Ch I 2,<br />

2 hirritz). Nork ere behatuko baidio emazteki bati haren ganako hirrits gaixto batekien. He Mt 5, 28 (Dv irrits;<br />

Leon thirria, Ker lizunkeri, IBk e IBe irrika). Hirritsa saindu batekin. Lg II 89 (240 hirrits). Zeruko bozkarioen<br />

hirrits bat. Mih 128. Plazer lanjerosetarako irritsaren itzul araztea. MarIl 4. Zerbeit gehiagoren jasaiteko<br />

irritsarekin zagon. Jnn SBi 151. Amodioa, haragiaren irrits bat da dena. JE Bur 94. Irrits ta atseginkeri askoren<br />

yopu. Ol Tit 3, 3. Gorputz irritsak. Laux BBa 44. Theresaren gorputzarenganako irrits bat. Mde HaurB 96.<br />

Zorion-irritsa. Txill Let 24. Irritsaren azken txingarra aseak hoztu. MIH 298.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

707

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

v. tbn. Dh 257. Eguzk GizAuz 111. EA OlBe 80. Etxde JJ 200. Or Aitork 288. Erkiag Arran 42. Gand Elorri 170.<br />

Vill Jaink 120. Azurm HitzB 42 (60 errits). (H)irritsa: Dh 108. Gy 163. Hb Egia 122. Zait Plat 85.<br />

- IRRITSEAN (-tsan L-côte ap. A; -tzean SP). Deseando. "Bekatu egiteko irritzean" SP. � Hekin bekhatu<br />

egiteko irritsean. Harb 181s. Hartaz yabetu nahizko hirritsan bizi ziren. Lg I 230. Nihor zu beharrez hirritsan<br />

dagola. Gy 67. Heriotz ondorengo / zerbaiten irritsean. Azurm HitzB 28.<br />

- IRRITSETAN. Deseando. � Engraziren irritsetan dabillela. Etxde JJ 114.<br />

- IRRITSEZ. Deseando. � Beraz, so dagiote / irritsaz mutillak. TP EEs 1927, 29. Gorputz baten jabe egiteko<br />

irritsez. Etxde JJ 89. Arrak emearen irritsez jartzerañokoa. Ib. 87. Nor doakie atzetik aragi-irritsez? Or Aitork<br />

88.<br />

irritsatu. v. 1 irristu.<br />

1 irritsu (Ht VocGr 418, Dv, H), irrizu (B ap. Izeta BHizt). � Reidor; risueño, sonriente. "Celui qui rit toujours"<br />

Ht VocGr. "Rieur, prêt à rire de tout" H. "Dado a la risa" Izeta BHizt. � Hark behatu zautan aire irhitsu batekin.<br />

Birjin 406. Gizataldeko guztiak, artega, igikor ta irritsu, zabundu zituzten buru ta besoak. Ag G 72. Matel irritsu<br />

hoier ematea musu. Iratz 118. Ekin zion Maider-ek pozagatik irritsu. Etxde JJ 262. v. tbn. Muj PAm 37. Lab<br />

EEguna 65. Mde HaurB 68. � (Fig.). � Lur on irritsuak izanak gatik. Mde Po 87. Akantu irritsuz naasita.<br />

"Ridenti [...] acantho". Ibiñ Virgil 43. � Cómico. � Atal bateko antzerki irritsua. Alz Bern 47. Bere ateraldi<br />

irritsu ta jakiñenak. Muj PAm 5. En DFrec hay 3 ejs. de irritsu. v. tbn. Lab Y 1933, 194. Etxde JJ 176.<br />

2 irritsu (Dv � A). � Deseoso, codicioso. "Convoiteux" Dv.<br />

irritto (h- Urt Gram 38), erritto. � Dim. de 1 irri. � Nihoiz solhas goxo, nihoiz hirrittorik. Gy 130. Erritto<br />

batekin erran zeikün. Herr 16-10-1958, 3.<br />

1 irritu (O-SP 230 � SP, H). �1. Mostrar (los dientes), entreabrir la boca. � Hortzak hirriturik, irriz, beha<br />

zegokan. Ax 343 (V 228). Hortzak irriturik, egin zidan agurra. Arti MaldanB 209. �2. (O-SP 230 � SP, Dv y<br />

A; h- O-SP 230, SP, H). Rajarse, agrietarse. � Lur idor bat, alde guzietarik irritua eta arraillatua. SP Phil 487<br />

(He 494 irrikatua). Pareta zahar, arrallatu eta hirrituak. ES 97. �3. "Goseak irriturik, accablé par une grande<br />

faim" O-SP 230 � SP y A. � Gormantak egarsu eta gose handiz irrituko dira. SP Imit I 24, 3. Goseak hirritua<br />

baliz bezala. SP Phil 389 (He 394 hirrikatua). �4. "Hotzez irriturik, transi de froid" O-SP 230 � SP y A. �<br />

Ermitau debozionetsu bat zirzildurik eta hotzez hirriturik. SP Phil 215 (He 216 ikharatua).<br />

2 irritu (G ap. A; Aq 775 (R), Mg PAbVoc, Dv, H). � Irritarse. v. 3 irrikatu. � Irrituten zara. Astar II 106. Etsi<br />

eziñik, irriturik, ondamuz amorratzen. Ag G 337. � (V; Añ). Ref.: A; Iz ArOñ 136n. "Impaciente [...] irritua"<br />

Añ. "Rabioso", "renegador" Ib. "(Vc), impacientarse. Mutil onen irritua! ¡qué quisquilloso, impaciente es este<br />

muchacho!" A. � Irritu, aserrakor, sutsu ta miñarinekuak. Mg PAb 60. Andra ernegari, irritu ta pake<br />

gutxikoak. VMg 32. Gizon aserre eta irrituba. Astar II 121. Bere izate irrituagaittik. Echta Jos 114. Plazan eder<br />

galanta da etxian irritu (V-ger). Garate 5. a Cont RIEV 1935, 350. v. tbn. Añ MisE 137. Enb 60.<br />

3 irritu (V, msLond ap. A; Añ). � Rechinar.<br />

4 irritu (AN-larr). � Resbalar. "Bordarako bidean, irritu ta erori nintzan" Asp Leiz. � irrietu (G-nav).<br />

"Correrse, deslizarse la tierra" Ond Bac.<br />

hirritu (SP (i-), Chaho, VocBN � A, H), herritu (Chaho). �1. Incitación. "Irritu lizuna" SP. "Agacerie" VocBN.<br />

� Begiratzen gitü Demoniuan hirritietarik. CatLan 29. Gure pasionek bekatu eiteko emaiten tuzten hirritien<br />

hiltzeko. AR 74. Haragiaren hirritia. Ib. 405. �2. herritu. Molestia, irritación. � Ago ixilik, ehakidala mintza;<br />

enitzaik behatüren zer nahi herritü egin dizadaian. Ip Imit III 6, 6 (Mst stürlünkü).<br />

irritxo. � Dim. de 1 irri. � Egin zuen hirritxo bat. Urt Gen 17, 17 (Dv y Bibl irri egin, Ur farregin, Ol y Ker<br />

barre egin). Etzuan Josek irritxo baten argia baño besterik eskatzen. Ag G 160.<br />

irritz. v. irrits.<br />

irritzatu. v. 1 irristu.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

708

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

irrixkatu. v. arriskatu.<br />

irrixki. "Jateko irrixki bat nakan!" (G-bet). v. 1 irrika.<br />

irrixku. v. arrisku.<br />

irrixt. v. 1 irrista.<br />

irrizale. � Reidor. � Orko parragarrikerien irrizale lenengoa, orko zoritxarraz lenen minduna. Anab Poli 138.<br />

irrizkin. v. irriskin.<br />

irrizkitu (V-ger-arr-oroz ap. A). � Rendija. v. 2 irrikatu (2). � Aise putz zorrotzak zerren irrizkitu / guztiak<br />

zituzan laster askatu. AB AmaE 364.<br />

irrizkora. v. IRRISKORA, s.v. irrisko.<br />

irriztada. v. irristada.<br />

irriztaka. v. zirristaka.<br />

irrizu. v. 1 irritsu.<br />

irruinzi. v. irrintzi.<br />

hirrun-harrun (L, BN, S ap. A; Dv). �1. (Pl.). "Desórdenes y altercados" A. �2. "(L-ain), (estar) de esquina"<br />

A.<br />

irruti. v. urruti.<br />

irtaldi. v. irtenaldi.<br />

irtaldi. v. irtenaldi.<br />

irteera (<strong>Lar</strong>, Añ (G, AN), H), irtera (G), erte(e)ra, urteera (<strong>Lar</strong>, Añ (V), H), urtera (V-gip), urteiera (V-arroroz-m),<br />

urtaiera (Añ (V), H (-ij-)). Ref.: A (irtera, urteiera); Etxba Eib (euzkixan). � Tr. Documentado desde<br />

comienzos del s. XIX en textos guipuzcoanos y vizcaínos. En DFrec hay 37 ejs. de irteera y 5 de irtera. �1.<br />

Salida, acción de salir. "Goizian euzkixan urteriak dakarren poza" Etxba Eib. � Sazerdotearen urtereak<br />

Sakristiatik Altarara. Añ EL 1 92. Jakob-ren irteera. AA III 631. Guztien mundurako sarreria ta urtaieria. JJMg<br />

Mayatz 63. Katibutasunetik Israeltarren irteera. <strong>Lar</strong>d 72. Ta Eguzkiak barreka egin / eban goixetik urteera. AB<br />

AmaE 462. Eragozten dio irteera. TAg Uzt 31 (289 erteera). Kalera urteiera arek. Erkiag Arran 169.<br />

Almazeneko irterak. NEtx LBB 136. Zerbait berriren irteera eta azaleratzea. MEIG VI 117.<br />

v. tbn. ErleG 33. <strong>Izt</strong> C 463. Arr GB 61. Or Y 1933, 415. SMitx Aranz 188. Anab Aprika 41. Berron Kijote 85.<br />

Irtera: Or Eus 393. Basarri 123. Erteera: Etxde JJ 63. Urteiera: Itz Azald 55. Akes Ipiñ 8.<br />

�2. (<strong>Lar</strong>, Añ), urteera (<strong>Lar</strong>, Añ). "Vuelo de tejado, balcón, &c." <strong>Lar</strong> y Añ.<br />

�3. (<strong>Lar</strong>, Añ), urteera (<strong>Lar</strong>, Añ). Exito.<br />

�4. urteera, urteiera, urtenera. Excusa, evasiva. � Piesta zaleen seigarren argumentuba edo urteeria. fB Olg<br />

185. Beste urtenera bategaz. Ib. 179. Urteiera eta atxakia orreek. Itz Berb I 101.<br />

�5. (H). Salida (de un problema, peligro, etc.), solución. � Edozein esturan urteierea laster asmetan ebana. Kk<br />

Ab I 13. Irteera bat besterik ez dakusat: etxetik aldegitekoa. Txill Let 106. Bere hestutasunari etzion irterarik<br />

aurkitzen. Arti Ipuin 24. v. tbn. Vill Jaink 160. Ertera: Uzt Auspoa 10, 120. Urteiera: Otx 6.<br />

�6. (Dv, H), urteera (V-gip ap. Elexp Berg; Dv). Salida, lugar por donde se sale. "Issue, sortie" Dv. �<br />

Hernaniko Erriaren sarreran eta irteeran. <strong>Izt</strong> C 94. Ate ta urteiera gustijak [...] idegirik. Otx 83. Urteiera guztiz<br />

txarrak eukezan Ipiñeburuk. Akes Ipiñ 8. Eibarko urteran. SM Zirik 74. Irteera gabeko kale itsu ortan. Vill<br />

Jaink 160. Erriaren urteieran. Erkiag BatB 49. Erriko irteraraiño. NEtx LBB 100. � "Eguzkiaren urteera,<br />

Orient" Dv. Cf. infra (9). � Eguzkijaren urtenerati sartueraraginoko jakitun guztiak. fB Olg 91. Etorriko dira<br />

eguzkijen urtaijera eta sarzaijeratik. Astar I app. XI. Eguzkiyaren urteera aldeko elexakoak. Ur BulaAl 26.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

709

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

�7. urtaiera (H (-ij-)). Origen. � Bera dalako beste persona bijen urtaijera, edo beste bijak beragandik<br />

datozalako. Astar I 26.<br />

�8. irtera, urtera, urteiera, urteikera. Salida, ocurrencia. � Ori dok urteieria. Kk Ab II 111. Eztot uste nik<br />

orretariko urteikerarik ixango zeunkenik. Otx 123. Ene! Gaurko Mari Gaiztoren irtera! NEtx Antz 21. Euren<br />

urtera zelebreren bat entzun naian. SM Zirik 51.<br />

�9. urteera (V-m ap. A), urteiera (A). Oriente.<br />

- IRTEERA-ALDI. Salida, excursión. � Egin izan dituzten irten-era aldietan ekarri izan dituzte iñoiz zortzi edo<br />

amar basaurdetaraño. <strong>Izt</strong> C 195.<br />

- IRTEERAN (urt- V-m ap. A). Al salir. "Etxetik urteeran beti aitearen egiten dau" A. � Etxeti urtaieran. Cb<br />

CatV 16. Uritik irteeran bigarren aldian lurrera erori zan. <strong>Lar</strong>d 458. Erritik urteeran ikusi genduana. Ag AL<br />

130. Ak urteieran ezeren erruki barik ebainddu egijela. Otx 35.<br />

v. tbn. And AUzta 47. Urteeran: Ur MarIl 3. Or Tormes 45. Urteieran: Itz Azald 11. Kk Ab II 173. Erkiag BatB<br />

146.<br />

irteeratxo, irteratxo. � Dim. de irteera. � Txaburu inguruan egiten zuan irteratxoren bat. NEtx LBB 27.<br />

irten (G; Lcc, Ht VocGr 345, <strong>Lar</strong>, Aq 360, Añ (G, AN), Dv, H), erten (V-gip, G; <strong>Lar</strong>, s.v. al), urten (V; <strong>Lar</strong>, Añ<br />

(V), Dv, H). Ref.: A (irten, erten, urten); Iz UrrAnz (urten), ArOñ (mokor); Gketx Loiola 41; Etxba Eib (urten);<br />

Holmer ApuntV (urten); EAEL 28, 238, 252; Elexp Berg (urten); Gte Erd 169, 230. � Tr. La forma propia de la<br />

tradición vizcaína es urten, mientras que los guipuzcoanos emplean irten o --en menor medida, aunque se<br />

documenta ya en Cardaberaz (Eg III 248)-- erten. En Lazarraga aparece urten y (en el texto B) irten. Los<br />

vizcaínos emplean este vb. generalmente con aux. trans.; con intrans. lo usa habitualmente Arrese Beitia, y,<br />

alternando con trans., gran parte de los autores de la primera mitad del s. XX, como Kirikiño (Ab I 4), Altuna<br />

(110), Enbeita (179), Otxolua (53), Lauaxeta (AB 20) y Eguzkitza (GizAuz 59); más tarde hay algunos ejs. en<br />

San Martin (Zirik 106) y T. Etxebarria (Ibilt 471). En autores guipuzcoanos es más frecuente el uso de aux.<br />

intrans., si bien el transitivo domina en los textos guipuzcoanos de autor vizcaíno, y es corriente en los de<br />

Goyerri; en algunos escritores como Aguirre de Asteasu (III 289) hay algún ej. con aux. trans. frente al mucho<br />

más frecuente intrans. Junto al más usual urtete-, encontramos el sust. vbal. urtentze- en Erkiaga (Arran 82) y T.<br />

Etxebarria; urteta- en Enbeita (96), Bilbao (IpuiB 127) y Alzola (Atalak 89); urtaite- en Capanaga y Urquizu<br />

(13), y urteite- en RS, VJ (3), CatLlo (12) y Eguzkitza (GizAuz 60). En los textos guipuzcoanos domina irtete-,<br />

aunque el empleo de irtetze- crece considerablemente durante el s. XX; hay además irtentze en Echagaray (163)<br />

y A. Barriola (Goi 71). Hay alguna forma verbal sintética en Lazarraga y en Lauaxeta. En DFrec hay 220 formas<br />

de irten, 31 (29 dialectales vizcaínas) de urten y dos de erten; hay además 52 ejs. de irteten y 38 de irtetzen.<br />

I (Vb.). �1. Salir. v. ilki, jalgi. � Tr. Documentado desde el s. XVI, es general en las tradiciones vizcaína y<br />

guipuzcoana. � Silviak urten eben arean. Lazarraga 1143r. Zazpi urtekoz ezarri nau / gajoturik oean; /<br />

zorzierrean irteneban. Ib. (B) 1204v. Kalera nirteanean. Ib. (B) 1205rb. Argi izarrak urten dau (Cantar de la<br />

quema de Mondragón). TAV 3.1.7. Otsailean urteiten daroa artzak lezerean. RS 368. Pobrezarika irtenika<br />

(Pamplona, 1610). TAV 3.1.21, 121. Bere graziarean urtaiten eztabenari. Cap 29. Destierru onetatik irteten<br />

degunean. OA 8 (cf. 58 irten gaitean). Zeure Semiak urten ebanian / betiko ilen arterik. Urqz 85. Laster<br />

bitarteko irten zaitezte, bestela demonioak banaramate. Cb Eg II 115. Arima [...] pekatubetati urten barrijak.<br />

Mg CO 279. Nor edo zer ekustera irten zerate eremura? AA III 481. Kafarnaum-eronz irten zan. <strong>Lar</strong>d 389.<br />

Arrautzetatik urteten dabe. Ur Dial 5. Duda onetatik irtetzeko. Bv AsL 77. Urten dakion orria [arbolari]. AB<br />

AmaE 34. Urten eutsan bidera. Echta Jos 68. Adriani soilik irten zitzaion itza. A Ardi 84. Kanpora durten pozik /<br />

neure txakurtxubak. Laux BBa 50. Eguzkia dantzan irten oi dala. JMB ELG 80. Ezin irten diteke utsetik. Txill<br />

Let 130. Estuasunetik urtentzeko asmuan. Etxba Ibilt 477. Desapioa bota omen zuan: zortzi librako<br />

palankarekin, nai zuanak erteteko. BasoM 30.<br />

� (Precedido de beretik, etc., o beregandik). Salirse (de sus casillas); perder el conocimiento. "Erru barik olango<br />

berbak entzunda, nok eztau beretik urtengo?" Zam Man 22. � Beregandik irten ta korde gabe edo mututurik<br />

luzaro egondu zan. Cb Eg II 202. Dominika gajoa beregandik irtena bezela zeukan. Arr May 136. Beretik<br />

ertenda. Ag G 292. v. tbn. Loidi 176.<br />

� "Dislocarse un miembro. Eskuturrak urten dotsa" Elexp Berg.<br />

� "Esanetik urten, traspasar una orden; litm.: salirse de lo dicho (V, msOch 220)" A EY III 344.<br />

� "Salir a flote; prosperar, consolidarse. Gure negozio au ertenda egon bear zuan dagoneko, oso ertenda<br />

gañera" Gketx Loiola.<br />

� (G; Dv), erten (G-azp), urten (V). Ref.: A (irten, urten); A Apend (erten); Iz ArOñ (urten). (Part. en función<br />

de adj.). Atrevido. "Animoso, lanzado, orgulloso" Iz ArOñ. � Ez dau gizonak izan biar urtena. Mg PAb 50. Bat<br />

zan nonbait argiago / baita zerbait urtenago. Zav Fab RIEV 1907, 535. Ertenegiak datoz [semeak]. Ag G 62.<br />

Azeria urtena ta buru-zorrotza izango zan. Bilbao IpuiB 129. Apurtxu bat urtena ezpalitz, gitxi lako gazte<br />

errimea. Erkiag Arran 27. Gizon irten eta berrizalerik gorrienek ere. Zait Plat 6. � (G), urten (V-gip).<br />

"Coquetuela" A. "Oso urténa, atrevida" Iz ArOñ. � Bitxori amasei urte inguruko, Bermeon esaten dabien legez,<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 710<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

plaza-neskatil urten bat eta mutil susmoan beti dabillena da. Ort Oroig 93. � Hábil. "Dispuesto, hombre de<br />

mucha disposición" Añ. � Alako dantzari urtena. Kk Ab I 36. Txirringetan arin ibilten urtena. Kk Ab II 155.<br />

Azurretarako urten-urtena, "espeziala" zala. Bilbao IpuiB 226. � urten (V-gip ap. Etxba Eib). Saliente. �<br />

Zilbota txito eskerga ta urtena. Mg PAb 192. Aren beetxoan dagoan mendi urten urten bati [...] Lekanda deritxo.<br />

A Ezale 1897, 27b. � "Sobresaliente" Etxba Eib. � Baña gogalik irtenenetan ere adiyaren bizitasuna ezta bere<br />

biurkortasunaren aurrez egon. "Los genios más eminentes". Zink Crit 9n. Yakitez ertenenak. Ldi IL 46.<br />

� (Como primer miembro de comp.). � Irten-goizean egunargitzez. EA OlBe 9. Irten-bezperan. NEtx Antz 157.<br />

�2. (<strong>Lar</strong>, Añ), erten (G-azp), urten (V-gip; <strong>Lar</strong>, Añ). Ref.: Gketx Loiola (sakon); Iz ArOñ 172; Elexp Berg<br />

(urten). Resultar, terminar. "Librar mal o bien en algún negocio" <strong>Lar</strong>. "(Salir con la) suya, berearekin irten" Ib.<br />

"(Nos ha salido) huero, utsa irten digu" Ib. "(Salir con la) suya, (V) bereaz urten, (G, AN) irten" Añ.<br />

"Soldauskatik garbi ertetzeko" Gketx Loiola (s.v. sakon). � Tr. Documentado desde Micoleta; su uso es general<br />

en autores guipuzcoanos y vizcaínos. � Urtengo dozu orregaz Erregek bere alkabalakaz nola. Mic 13v.<br />

Bitoriarekin irteteko. OA 12. Beti ta guzian bereaz irten bear zuen. Cb Eg II 190. Urte bete barru urtengo dozu<br />

euskaldun. Mg PAb 199. Nai duenarekin irten artean. AA III 613. Txit garesti irten zitzaiena. <strong>Lar</strong>d 98. Albiste<br />

orrek egiak urteten badau. Ag Kr 136. Biar dan letxe urten dagijan ondo arazo onek. Otx 81. Bere borondatea<br />

nausi erten balitz. Etxde AlosT 104. Bizirik urten ebanean, pozik. Bilbao IpuiB 176. Eztabaidan garaitzaile<br />

irtetea. MEIG VII 68.<br />

�3. Salir (con una excusa, evasiva, etc.). � Flema oberik! ekusi dozu urtetzen daben zerekin? Acto 145. Beste<br />

batek urtengo dau esateaz: zer eango dau munduak? Añ LoraS 23. v. tbn. JJMg BasEsc 116.<br />

�4. (H), urten (H). Sacar. "Ardijak artzaijak urtetean, tandis que le berger fait sortir les brebis. Arzelluan diru<br />

duenak urten" H.<br />

�5. urten (V-gip). "Tocar en suerte en un juego de azar. Loterixiak urten dost" Elexp Berg. "Ze numerok urten<br />

dau?" Ib.<br />

II (Sust.). �1. Salida, excursión. � Eguraldi ona zanean irten bat edo beste zelaitxora egiten zuten. Arr GB 66s.<br />

�2. Resalto. � Lerroa, bere [...] kuxkurtze eta irtenekin. MEIG IX 125 (en colab. con NEtx).<br />

- IRTENDA EGON. "Carecer de algo que se ha tenido usualmente: prendas de vestir, herramientas, etc. Ziero<br />

urtenda nago ontzittik; ero erreminttatik ero erreminttetatik" Elexp Berg. "Aspaldixan alkandaratatik ziero<br />

urtenda nago" Ib. "Segatik urtenda gare" Ib.<br />

- IRTEN ERAGIN (G-goi; urten V). Ref.: EAEL 28. Hacer salir. v. irtenarazi. � Urten eragin deutsagu Uriti.<br />

Mg PAb 214. Zek onelan urten eragiten ete deutse? Ur Dial 109 (It atarazitzen, Dv atherarazten, Ip<br />

elkherazten). Atso bateri leiora urten eragin eutsen. Erkiag Arran 49. � Senetik urten eragin dautse. Enb 61.<br />

- IRTENETAN. "(G-bet), al marro, litm.: en las salidas" A.<br />

- IRTEN-SARTU. Entrada y salida. v. SARTU-IRTEN. � Irten-sartuak ikusi omen / zuin ondoko ontzi batetik.<br />

Or Eus 388.<br />

� Etim. Para su posible origen en *eurten < e(g)orten (sust. vbal. en inesivo de egorri, igorri), v. FHV 479s.<br />

irtenaldi, ertenaldi, urtenaldi, irtaldi (<strong>Lar</strong>, H), ertaldi (<strong>Lar</strong>), urtaldi (H). �1. Salida; excursión; incursión.<br />

"Correría", "surtida, salida nocturna", "excursión, correría" <strong>Lar</strong>. � Efeson iru urte urrean bizi izan zan, irtenaldiak<br />

auzoetara egiten zituela. <strong>Lar</strong>d 516. Itxasora beste urten aldi bat edo bi egiteko. Ag Kr 39. Aloña ondotik<br />

erbestera erten aldi bat egin bear degu. Ag G 215. Irtenaldi batzuek egin zituan Nikomedian persitarren kaltez.<br />

J.M. Tolosa EEs 1913, 207. Eizarien irtenaldia. Garit Usand 17. Bere ibilaldietan eta irtenaldietan lagun. TAg<br />

Uzt 66. Lenengo urtenaldian. Erkiag Arran 126.<br />

� urtekaldi. Salida (del sol). � Eguzkija: [...] Urtekaldija [...] Sarkaldija. (1897). AG 1402.<br />

�2. Salida, ocurrencia. � Onak dira zure urtenaldiak! Iza EE 1881a, 235. Baeukan urtenaldi bakoitxik! Bilbao<br />

IpuiB 246. Ba-ditu gure euskalkiak urtenaldi biurriak, esaldi bizkor eta sarkorrak. Vill ib. 7. Kanpoan idazten<br />

ziren astakeriak ikusita, Grieraren irtenaldiak eta. In MEIG IX 70.<br />

�3. Solución. � Laster asmau ebala Errupiñoren "buruak" urtenaldi berezi bat. Bilbao IpuiB 93.<br />

irtenarazi, irtenerazi (G-goi), irtenerazo, ertenerazi, ertenazi (G-azp), urtenarazi, urtenerazo, urtenazo (Varr).<br />

Ref.: EAEL 28. � Hacer salir. � An zeuden guziak irtenerazo zituen. <strong>Lar</strong>d 59. Gañera irten-arazi. Tx B II<br />

96. Onen ta gaiztoen gañera irten-arazten baitu bere eguzkia. Ir YKBiz 125s. Zulotik irten-arazi an gorde zana.<br />

NEtx Antz 26. Negarrari ezin ertenerazi. Etxde JJ 263. Eztarrietatik oiu ta karraixiak urtenerazoten dituan<br />

zanbulu galanta. Erkiag Arran 35. Izarrei urten araziz. Gand Elorri 213.<br />

irtenbide (G-azp-goi, AN-gip), urtenbide (V-gip), ertenbide, urtepide. Ref.: Gte Erd 261. � Tr. Documentado<br />

en textos guipuzcoanos y vizcaínos desde comienzos del s. XIX. En DFrec hay 69 ejs. de irtenbide, 3 de<br />

urtenbide y 1 de urten-bide. �1. Solución, salida. � Zelan iges egingo ez dau Konfesoriaren oñetara an<br />

arkituteko bere urtenbidia? Mg CO 32 (CC 24 libra bidea). Nekerik andienean zebilzan unean, irten-bide ustez<br />

uste gabekoa sortu zitzaien. <strong>Lar</strong>d 509. Beste irten-biderik eztago. LzM EEs 1912, 130. Nere asmoa sendotuko<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

711

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ezpalitz, ertenbidea ba-daukat. TAg Uzt 298. Nun dago-ta nere irten-bidea? Txill Let 81. Ona emen urtenbide<br />

bat. Akes Ipiñ 26. Arazo au aurrez-aurre artu dabe eta urtenbide batzuk dakartsoz. Agur 30-9-1971 (ap. DRA).<br />

Ez nator gaur auzi oneri urtepiderik edo osakairik emoten. Agur 30-10-1970 (ap. DRA). Hori genuke izan<br />

daitezkeen irtenbideen artean euskal tradizioari lotuena. MEIG VII 181. � Euskararen [...] ahaiderik ezak,<br />

irtenbideak mozten zizkion Campioni. MEIG VI 86. �2. + urtenbide (Añ (V)). Salida, lugar por donde se sale.<br />

� Itxi zituen ate ta irten bide guziak. VMg 75. Zegoen leizean etzukean irtenbiderik izango. Zait Plat 124. � Lur<br />

barrukoen sar-irtenbide izan zedin [Errenteria]. MEIG IX 41. �3. (Añ), urtenbide (V-m ap. A; Añ), urtepide<br />

(V-m, G-azp ap. A). "Evasión" Añ. "Defensa, alegato, evasiva" Ib. � Gertatua ixillik gordetzen eta itxurazko<br />

irtenbidea asmatzen. NEtx LBB 28. Irtenbide oker eta gezur zuri alperrok. Zait Plat 103. � "(V-arr-oroz-m),<br />

razón, derecho que alega" A. �4. urtenbide. Libertad. � Laugarrena, kautiboai urtenbidea ematea. CatBus 27.<br />

�5. "Urtepide (V), cita, emplazamiento" A.<br />

irtenera. v. irteera.<br />

irtenezin. v. irtezin.<br />

irtengu. � Salida, lugar por donde se sale. � Begi-belarrik leio, / irudimena ate, / iauretxe onek ditu / irtenguak<br />

sare. "Tiene tenues lienzos a la salida". Or BM 98.<br />

irtenka, urtenka (V-ger). � "Atrevido" A Morf 293.<br />

irtenka. v. SARTU-IRTENKA.<br />

irtenkizun. � (El, lo) que está por salir. � Bekatu larriren batean eroria bazaude, ta aren mendetik irtenkizun.<br />

AA III 289.<br />

irten-leku. � Salida, lugar por donde se sale. � Esan diran ate oek bear dituzte irten-leku bi. ErleG 32.<br />

Sarlekutik irtenlekuraño. Aran-Bago ManMed 251.<br />

irtento, urtento. � Atrevidamente. � --Ura nai dok nik ekartea? / dirautso urtento ardiak. Zav Fab RIEV 1907,<br />

534.<br />

irtentxo, urtentxu. � Dim. de irten (part. en función de adj.). � Humildiagaiti dino bere artian gaistuak sinple<br />

bat dala. Urtentxubaguagaiti soberbijotsua dala. fB Ic II 223. Erne, argi, eragiña bere bai, edonoren aurrera<br />

joateko lakoxea; axe urtentxua aukeran. Erkiag Arran 61. Mutiko urtentxuon alkar-ikuste ondoko egitamua.<br />

Erkiag BatB 17.<br />

irtenune, urtenuna (V-gip ap. Elexp Berg). "Saliente. Paretako urtenunia jo neban buruakin" Elexp Berg.<br />

irtenzale, urtenzale. � (El) que quiere salir. � Gizon begi-goritu, / gizon urten-zale. Gand Elorri 157.<br />

irtera. v. irteera.<br />

irtete (Lcc, H), irtetze, ertet(z)e, urtete, urteite (Añ). �1. Salida; partida. � Israeldarren irtete onetaraño. Ub<br />

69. Bekatutik irtete utsa. AA III 289. Veneziarako irtetea. Aran SIgn 75. Orri-irtete, arto-ereite (G-goi). A EY II<br />

311 (tbn., con alguna variación, en Zait Plat 25). Aitaren ertetze ura eriotza baño garratzagoa izan zan. Etxde<br />

AlosT 39. Billa-irtetze au. Onaind in Gazt MusIx 153. �2. urtete. Resultado. � Zein larri ipini naben neure<br />

gauzeen oker urtetiak. Mg PAb 202.<br />

irtezin (AN?, G? ap. A; <strong>Lar</strong> � H, Añ), irtenezin (Añ), urtezin (Añ), urtenezin (Añ). �1. Laberinto. � A.<br />

<strong>Lar</strong>ramendi, berari bakarrik zegokion ausardi justuaz, beargai edo irteziñ onetan sartu zan. Cb EBO 49. �2.<br />

urtenezin. (Adj.). Irresoluble. � Bakalduntzako gora-beretan eta arazo urten-eziñetan. Otx 103.<br />

irtidiki. v. ertireki.<br />

irtirin (G-goi ap. A). � Coqueta.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

712

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

irtoki (<strong>Lar</strong> � Dv, H). � "Desembocadero" <strong>Lar</strong>.<br />

irtuzi (<strong>Lar</strong> � H). � Tribu. � <strong>Euskal</strong>-Erria irtuzietan (en tribus) bereziturik zegoen. Etxeg EE 1883b, 550.<br />

Israelgo amar irtuzietan edo tribuetan. Kortazar Serm 307.<br />

irtxi. v. hertsi.<br />

iru. � Amaika jolas eta zorion / biyak eman dirazute / --iru!... deitubaz giñadenian / zuek lapurrak, ni alkate.<br />

EA Aupa! (ap. DRA, que explica que se trata de un "grito que precedía al juego del escondite en que uno hacía de<br />

alcalde y los otros de malhechores").<br />

iru. v. 1 irun; piru.<br />

hiru (V, G, AN, L, BN, S; Deen II 228c, <strong>Lar</strong> (h-), Añ, Dv, H), hirur (L, BN, S, Ae, Sal, R; SP, Urt I 22, Ht<br />

VocGr, <strong>Lar</strong>, Añ (AN), Gèze, Dv, H), iror (R). Ref.: Bon-Ond 153; A (iru, irur, iror); Lrq; EAEL 157; ContR<br />

515; Iz Ulz, Als; Etxba Eib (iru); Holmer ApuntV 27; Elexp Berg (iru). � Tres. "Iru, tres" (Tabla de numerales<br />

del s. XVI). FLV 2008, 296. Cf. Lf Gram 76: "La r finale de hirur et laur est douce; pratiquement on ne la<br />

prononce pas et l'on peut se dispenser de l'écrire". � Tr. De uso gral. en todas las épocas y dialectos. Iru es la<br />

forma propia de la tradición guipuzcoana y vizcaína e hirur de la septentrional hasta el s. XX. En textos altonavarros<br />

se documentan ambas formas; así tenemos (h)iru en un texto de Eraul de mediados del s. XVI (FLV<br />

1991, 288), en Legaz (49), CatUlz (44), un texto de Urdazubi del s. XIX (ASJU 1993, 587), F. Irigaray (146), e<br />

irur en Beriayn, Elizalde (34), SermAN (1r), Lizarraga de Elcano (Prog 102), CatB (60), dos textos de Goñi de<br />

los ss. XVIII y XIX (FLV 1992, 322 y ASJU 1993, 912) y en textos de los dialectos navarros pirenaicos (CatAe<br />

52, CatSal 53, CatR 53; en Mendigacha (135) junto con iror; hay tbn. iror en Cantar del Roncal, <strong>sg</strong>. DRA), y<br />

alternando con iru en Mendiburu (IArg I 117) y msMur (16). Al Norte se da alternancia de las dos formas en<br />

algunos autores a partir del principios del s. XIX (Monho 160 hiru, 52 hirur; Etch 140 hiru, 178 hirur; HU Zez<br />

153 hiru, 65 hirur, etc.), aunque se registra ya un ej. de hiru en Oihenart (Po 60; Pr 241 hirur), y se documenta<br />

sólo hiru en Bordel (148), Jauretche, J. Etchepare (Bur 23), Etchamendi (113), Zubiri (22), Iratzeder (188),<br />

Etchepare de Jatsu, Mattin (52), <strong>Lar</strong>zabal (Iru 16) y Arradoy. En DFrec hay 915 ejs. de hiru (54 septentrionales)<br />

y 4 de hirur.<br />

� (Acompañando a un sust.; se coloca antepuesto al sintagma con el que va). "De aquí a tres días, emendik hiru<br />

egunera" <strong>Lar</strong>. "Hirur gutik eta hirur anhitzek galtzen dute nehor: guti ukhen eta anhitz gastatzeak, guti iakin eta<br />

anhitz edasteak" H. "Hirur beharritan igaran hitz ixila, orotan lasterka dabila (S), secreto que ha sido confiado<br />

a tres orejas, anda corriendo por todas partes" A. � Tr. En casos locales los textos septentrionales emplean<br />

siempre la declinación del indet. provista de -ta-. En cambio en autores meridionales se pueden encontrar tanto<br />

esas formas como las usuales en el det. sing. (cf., por ej., la distinción en <strong>Lar</strong>dizabal entre iru egunetan 'en tres<br />

días (distintos)' y iru egunean 'durante tres días'). � Villam que dicitur irurmueta (1104); [...] Michael de<br />

Irumugaeta (1200). Arzam 287. � Desegin ezazue tenple haur eta hirur egunez dut altxaturen. Lç Io 2, 19. Iru<br />

egun kunplidu baga. Lazarraga 1181r. Hirur egun oietan. (c. 1597). FLV 1993, 466. Hirur partetara berezi. EZ<br />

Noel 173. --Zetarako? --Iru gauzatarako. Cap 56. Hirur miragarrizko exenplu. SP Phil 346. Ezta harekin batzen<br />

hirur urthetarik hirur urthetara baizen. Ib. 411 (v. tbn. en contexto similar Dv Lab 84 hirur urthetarik). Meza<br />

enzün behar dü hirur igantetarik batez. Bp I 108. Hirur errege zühürren adorazionia. Bp II 24. Pelea latz onetan<br />

iru egunean egondu zan. Cb Eg II 186 (Just 64 iru egunera). Iru fedeko egia. Cb Eg III 317. Iru aldiz tentau<br />

zuan. AA III 565 (394 iru egunean). Ainbeste anega gari, iru dukatean anega. AA II 191. Hiru egunez meza [...]<br />

emanen da. JesBih 466. Lagun ditzakegu hiru gisetara. Jaur 375. Hiru printzipio kontrakoak. Ib. 207. Iru<br />

txorrotatik ura [...] dariola. <strong>Izt</strong> C 94 (455 iru bizialdirako). Lenengo iru egunetan. <strong>Lar</strong>d 141 (71 iru egunean,<br />

486 iru bat ordura). Pasó las escaleras / iru o lau pausuan. Noe 64. Iru alditaraño au egitera saiatu zan. Arr<br />

May 199. Hautsi zuen zangoa hiru tokitarik. Jnn SBi 108 (86 hiru alditaraino). Egia al da iru illebetean preso<br />

egon zerala? Urruz Zer 67. Iru bat egun egin zuten mendi aietan. A. Zavala in Goñi 14 (94 iru urtean). Iru<br />

notiñetatik bigarrena. KIkV 24. Azkeneko iru urteetan. KIkG 18. Iru urtiotan ludi-ziar ibilli zan. Altuna 102.<br />

Andik iru egunera [...] piztu zan. ArgiDL 66. [Gure soroak] iru negutan elurrez zurituak. Alz Ram 51s (44 iru<br />

urtean). Iru urterako joan biar det. Ib. 50. Iru mordoxkatan banatu. Markiegi in Ldi IL 12. Iru metrotik iru<br />

metrora. Munita 69 (81 iru metrotaraño, 43 iru urterako, 115 iru ordutara). Hiru adixkideak [...] mintzatzen<br />

hasi ziren. JEtchep 87. Iru nobelatarako gaia. NEtx LBB 13 (320 iru pausotan). Hiru urtetatik gorako lagun<br />

dira. MIH 184. Beste hiru eratara ere esan daiteke. MEIG VI 153. Azken hiru ipuiak. MEIG II 91.<br />

v. tbn. (Indet. + -ta-): Ber Doc 167v (hirur maneratan). <strong>Lar</strong> SAgust 11 (i. egunetan). Mb IArg II 287 (irur<br />

alditaraño). Azc PB 85 (i. urtetan ). Ag Kr 9 (i. eratara). Echta Jos 342 (i. urtetan). Barb Sup 167 (hiru<br />

sosetan). JAIraz Bizia 81 (i. illabetetan). Or QA 52 (i. milla metrotara, 75 i. urtetan). Bilbao IpuiB 128 (i.<br />

saltotan). Uzt Sas 79 (i. egunetan).<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

713

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

(Det. sing.): JJMg BasEsc 187 (i. urtian). fB Ic I 57 (i. egunean). It y Ur Dial 95 (i. urteraño). Aran SIgn 60 (i.<br />

egunean). Xe 275 (i. kuartuan). Ud 99 (i. egunean). Bv AsL 96 (i. urtera, 161 i. urte luzian). AB AmaE 405 (i.<br />

bat orduan). Sor Bar 56 (i. egunean). Apaol 80 (i. illabetera). A BGuzur 141 (i. ilebetean; Ardi 25 i. urterarte).<br />

Itz Azald 34 (i. urtean). Ag AL 12 (i. egunean). Etcha Jos 137 (i. illebetean). Iraola 116 (i. ordura, 126 i.<br />

egunean). Urruz Zer 74 (i. bat ordura). Jaukol Biozk 24 (i. bat urtean). Kk Ab II 141 (i. ogerlekuan). Tx B I 128<br />

(i. egunean). Lab EEguna 78 (i. urtera). Otx 164 (i. egunean). JAIraz Bizia 106 (i. egunean). Or SCruz 113 (i.<br />

egunera). Anab Poli 29 (i. egunean). And AUzta 36 (i. bat urtera). Osk Kurl 20 (hiru urtherako). Uzt Sas 220 (i.<br />

illabetian). Berron Kijote 216 (i. egunean).<br />

� (Pospuesto al sust.). � Munduari zuk ziñotzan eman lege hirurak / naturazko, skribuzko, graziazko segurak.<br />

EZ Man 11. Laudatzen dut izate bat presuna hiruretan / Aita, Seme, Espiritu saindua deithuetan. Ib. 11. �<br />

Iraultze bi, iru egin ondoan. "Dos o tres vueltas". Or Eus 172.<br />

� (Con adnominales). "Utrero, [...] hiru urteko idiskoa" <strong>Lar</strong>. "Hirur alditako esneaz gasna egitea, faire un<br />

fromage avec le lait de trois traits" H. � Tr. Los autores septentrionales, salvo contadas excepciones (v. infra ejs.<br />

de Etcheberri de Ziburu), emplean -tako, al menos hasta el s. XX. En textos meridionales, sin embargo, se<br />

encuentran -tako y -ko, con predominio de la segunda forma. Cf. infra ejs. de adnom. de hiru sólo indet. � Iru<br />

urteko gerra. Cb Just 40. Iru mallatakoa da beldurra. AA I 612. Hiru personatako Jaungoiko. fB Ic III 367 (II<br />

180 i. eguneko). Begiratu [...] iru biderreko alditan. Añ EL 2 69. Hiru edo bederatzi egunetako othoitz. JesBih<br />

466. Iru txorroko txapela. Echag 224. Erritik iru arrikadako bidastian. <strong>Izt</strong> C 86. Eta oiekin iru eguneko bidean<br />

joan zan. <strong>Lar</strong>d 38. Iru milloiko kopurua. Ib. 73. Hirur alasetako abre largoaren soiñean. Gy 124. Iru<br />

urhatsetako huts-arte bat. Dv Lab 295. Ganbara aitatu gabe, iru bizitzakoa da. Aran SIgn 3. Iru leioko obra. Xe<br />

335. Bandera trikolora edo hirur koloretakoa. Elsb Fram 138. Iru ixkiñakuak eta laukuak eta koxkadunak. Alz<br />

STFer 129. Iru eratako saltzalleak ezagutzen ditut. Ag Kr 66. Iru errealeko egur txortea. Ib. 123. Iru<br />

probintzitako jendiak. EusJok 156. Iru orduko bidia. Altuna 67. Iru doblako amoriyua. Tx B I 58. Iru puntuko<br />

dantza. Or Eus 67 (Mi 41 i. egunetako). Iru milla urtetako krakak estalia daukate. JAIraz Bizia 18. Iru metroko<br />

tartea. Munita 60. [Etxean daukadazan kume biak] iru illabetekoak dodaz. Bilbao IpuiB 130. Iru beserdiko<br />

lerroak. Zait Plat 67. Iru orriko bertso-paper bat. Salav 43. Hiru hoditako xizpa, hiru kordetako arrabit. Ardoy<br />

SFran 237. Iru puntako [txapela]. Alzola Atalak 141. Hiru motatako idazlanak. MIH 208. Hiru urteko<br />

batxillerra. Ib. 368. Hiru silabako izenetan. MEIG VI 101.<br />

v. tbn. (-ko): EZ Man II 180 y Eliç 90 (hirur presunako). Mg CC 229 (i. gisako). Gco II 36 (i. moduko). Zab<br />

Gabon 37 (i. orduko). Sor Bar 57 (i. eguneko). Itz Azald 34 (i. orduko). Echta Jos 318, A Ardi V y Ldi IL 39 (i.<br />

eguneko). Etxde JJ 92 (i. bat urteko). Anab Poli 29 (i. eguneko). Basarri 174 (i. metroko). Ugalde Iltz 14 (i.<br />

eguneko). Osk Kurl 39 (i. urteko). Ibiñ Virgil 56 (i. margoko).<br />

v. tbn. (-tako): Tt Onsa 135 (hirur maneratako). Bp II 53 (hirur egunetako). ES 131 (hirur presunetako). Xarlem<br />

347 (hirur kintaletako). JJMg BasEsc 101 y Astar II 182 (i. modutako). MarIl 109 (hirur urthetako). Hb Egia 49<br />

(hiru presunetako). Laph 119 (hirur egunetako). Mdg 125 (iror gisatako). Eguzk GizAuz 133 (i. gisatako). NEtx<br />

Nola 13 (i. eratako).<br />

� (Sólo indet.). "Hirur dira, ils sont trois" SP. "Hirurek egin dute, trois on fait" Ib. "Irugiño, nada menos que<br />

tres; litm. hasta tres (V-ger)" A EY III 316. "Biga ari gira hiruri, nous jouns à deux contre trois" Lf Gram 77.<br />

"Hiruetarik bat (L, BN, S); (h)irutatik bat (G-goi-to); (h)irutik bat (V-m-gip, G-azp-goi)" EAEL 188. � Tr. Para<br />

el caso absoluto (h)iru(r) es la forma gral. Se documentan sin embargo ejs. aislados de (h)irurak en Leiçarraga,<br />

Materre, <strong>Izt</strong>ueta y Prop (en los tres últimos casos precedido de -tarik) e iruak en Oteiza. Para el caso erg., entre<br />

los ejs. documentados, hay hiruek en Duvoisin y Lafitte (in Zait Plat XVIII), e iruk en autores meridionales. En el<br />

gen. además del más frecuente (h)iruren- (iruran en Oteiza), hay (h)iruen- en Elizanburu (Po 208), J. Etchepare,<br />

Iraizoz, Olabide y Leon. En cuanto a los casos locales, formas como iruan, irura, irutik (sobre todo con palabras<br />

como egun, ordu, urte...) se documentan sólo en textos meridionales, en los que tbn. se encuentran formas de la<br />

declinación indet. con -ta-. Al Norte hay un ej. de hirurera en Etcheberri de Ziburu, hiruretarik en M.<br />

Elissamburu (Fram 108) y ECocin (39), e hiruetarik en Hiribarren y Mattin (89). Para el instrumental hay<br />

hirurez en Leiçarraga (1 Cor 14, 27), irures en Beriayn e hiruez en TB (1 Cor 14, 27; cf. tbn. infra hirurez en<br />

Etcheberri de Ziburu tras demostrativo; cf. infra HIRUREZ). � Iainko bat baizen ez izan eta zergatik hirur<br />

aiphatzen dituk? Lç Ins C 1r. Izanen dirade borz [...] hirurak bién kontra eta biak hirurén kontra. "Trois contre<br />

deux". Lç Lc 12, 52 (He, TB, Dv, HeH hirur bien [...] eta bi(g)a hiruren [...], Oteiza iruak [...] bian [...] eta biak<br />

iruran [...], Brunet hiru [...] biren [...] eta bi hiruren, Ur iru biren [...] bi iruen, Ir YKBiz 285, Ol, Leon (h)iru<br />

[...] bi(r)en [...] eta bi(ga) (h)iruen, Or, Ker, IBk, IBe (h)iru bi(r)en [...] (e)ta bi (h)iruren). Arimaren etsaiak<br />

dira hirur: mundua, deabrua eta haragia. Mat 33 (cf. sin embargo ib. 18: berthute prinzipalak dira zazpi: eta<br />

hetarik hirurak deitzen dira theologalak eta laurak kardinalak; v. tbn. 141). Argatik da ongi bi egunes edo irures<br />

leen konfesatzea. Ber Doc 161v (cf. Or SCruz 135 ogeita iruz). Gerletako usantza duk guardia aldatzea / hirur<br />

oren osotarik hirurera berzea. EZ Man II 141. [Herioak] edekiten du gizonari [...] bat edo biga edo hirur [...]<br />

baina baten emaiten du ehun, biden mila, hiruren milione bat. Tt Onsa 160. Etsaien irur-ogei ontzietatik iruk<br />

baizik etzuten iges egin. Mb IArg II 291. Baña esaidazu irurotatik edozeñek, zer esan gura dau [...]? Mg PAb<br />

176. Jai bi edo irutan errenkan komulgatzea. Mg CC 238. Bi edo iruren aurrean gauza bat aditzea ez dala asko.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

714

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

AA II 224 (84 irutatik bat). Euneko iru baño geijago. Astar II 172 (192 iruk). Urte bi edo geijenez irutik irago<br />

ezkero. Ib. 95. Begiztatuak zeuzkaten lau zezenetarik irurak atzemanik ifini omen zituzten [...] etxerako bidean;<br />

bañan laugarrena izanik besteak baino indartsuagoa [...]. <strong>Izt</strong> C 250. Biltzen dutenaren erdia edo irutatik bat<br />

plazan saltzen dutelarik. Ib. 149. Gauzen hiruetarik biak [...] ezin entzunak. Hb Egia 84. Harri bat dorpheegia<br />

denean gizon batek bakharrik anbiltzeko, biek eginen dute menturaz; bia ez badira aski hiruek edo lauek eginen<br />

dute. Dv Lab 335. Orai uria egin baleza ere, errekoltaren lauetarik hirurak galduak litazke. Prop 1876-77, 120s.<br />

Iru etorri zaizkit. PE 90. --Garixti da oso. --Nola nai ditu bada, erregalatubak? [...] --Naizu iruban? Sor Gabon<br />

32.<br />

� (s. XX). Egoten zan [...] itxasora begira, ordu bi edo iruan. Echta Jos 219. [Banko] zenbeit bakar zituan<br />

hartzen zutenik, hiruendako biga emanez dirutan, garaitikoa gerokotzat aginduz. JE Bur 119. --Arkume osoa [...]<br />

bi pitxar ardorekiñ. --Irurekiñ naiago. Ag G 188 (v. tbn. Iraola 45; AL 167 iruan). Andik egun bi edo irura. Kk<br />

Ab I 74 (116 iruk). Banko batera ekarri ta ipinteban euneko iruan. Kk Ab II 81. Begi-Txikiyak desafiyua / bi<br />

orduban egin dezu, / ta nik iruban jokatu'izut / gauza baldin bazera zu. Tx B I 225. Barnean bizi dut Irutan<br />

Bakarra. "El que es Trino y Uno". Or BM 126 (v. tbn. Gand Elorri 132; QA 83 irutatik bat). Bat! Bi! iru! lau!<br />

esanda, norleenka estuari ekin eutsen. Erkiag Arran 55 (147 y 114 irutan, 88 irutarik bat; BatB 168 irura, 19<br />

irurotarik). Iru bakarrik ikusten ditut. Basarri 118. Iru pausotan buelta-erdi ta beste irutan buelta osoa. NEtx<br />

LBB 320. [Ez da] hirutarik bat baizik gelditzen. MIH 387. Ongi ezaguna da "heren", "hirugarren" eta "hirutarik<br />

bat". MEIG VII 104.<br />

v. tbn. fB Ic II 227, Echag 77 y <strong>Lar</strong>d 410 (iruk). Arr GB 70 (iruan). Xe 345 y Ud 58 (irutatik bi). Elsb Fram 104<br />

(hiruren). AzpPr 116 (irutatik bi). Itz Azald 66 (iruk). EusJok 122 (irutatik bi; II 111 iruterik). TAg Uzt 47<br />

(iruren). Munita 109 (irutik bat, 130 irutarik bat). Mde Pr 156 (hirurotarik). Zait Plat 7 (iruretan). Anab Aprika<br />

86 (iruan, 76 irutatik iñork). Osk Kurl 108 (hiruren). Vill Jaink 27 y MAtx Gazt 52 (irutatik bat). Etxba Ibilt<br />

466 (iruan, 473 irura). Ker Apoc 9, 18 (irutarik bat). IBk Apoc 9, 18 (hirutatik bat).<br />

� (Adnom.). � [Yainkoa] hirureko izate bat da, edo badire hura baithan hiru presuna. Hb Egia V. Egun bi edo<br />

iruko trumoia. Ag AL 129. Zeinbat muetakoa [...] da liberalismoa? Irukoa. Itz Azald 52.<br />

� (Sólo det.). "Hirurak minzo dira, les trois parlent" SP. "Hiruak, les trois, tous les trois" Dv. "Biak ari gira<br />

hirueri, nous juouns les deux contre les trois" Lf Gram 77. "Hiruek [...] egon giñen" Iz Ulz. � Tr. En todos los<br />

ejs. documentados y para todos los casos las formas del tipo (h)irur- son las más antiguas. Para el caso absoluto<br />

(tbn. erg. en autores occidentales), (h)irurak, -rok es la forma gral. tanto al Norte como al Sur. � Lelengo irurak.<br />

Bet 10. Laudorio Iainko Aitari / orobat Kristo Iaunari / Spiritu Sainduari / ohore bera hiruri. EZ Eliç 392. Ez<br />

ahal naute burlatu / hirur nola hirurek? EZ Noel 73. O Trinitate Saindua, Aita, Semea eta Espiritu Saindua,<br />

hirurok Iainko eternal bat. Harb 257. Hirur presuna dire / Hirurak Jongoikoa. Gç 212 (tbn. 212 hiruek). Igan<br />

ziran irurekin batean [...] zenbait aide ta ezagun ere. Mb IArg I 170 (v. tbn. Ugalde Iltz 42 irurekin). Irurak dira<br />

Jainko bera bakar bat. Ub 128 (tbn. 128 iruretatik). Lehen hiruretara. JesBih 407. Deus ez da dezidatuko<br />

kongregazionearen hiruetarik bien bozera baizen. Ib. 425s. Badirela hiru presuna eta hirurek bat egiten dutela.<br />

Hb Egia XII (Esk 139 hiruetan, 154 hiruek). Izan zituan iru seme. Irutako bat zan Faborino. Bv AsL 89 (172<br />

iruren). Jainko bat baizen / ez da hiruetan. Zby RIEV 1908, 204 (tbn. 204 hiruek). Manatu zuen errearaz<br />

zetzatela hiruak. Jnn SBi 144 (143 hiruek). Lasto bat beragandik sortzen dira iru orriak, ezetasun berak ematen<br />

diote iruei bizia. Inza Azalp 39s. Iruak Jaungoiko dirala argi dago, iruen izenean bataiatzen dalako. Ib. 37.<br />

Iruok egan egiñez / igo zerura. Jaukol Biozk 38. Hiruek, bai amak, bai alabek, mintzatzen dute eskuara. JE Ber<br />

38 (tbn. 31 hiruetarik). Bazkaiten hasi eta laster hiruetarik batto badoa nausiaren ganat. Barb Leg 142 (144<br />

hiruek). Ni ta Jesusek ta <strong>Euskal</strong>erriak / irurok bat bear degu. SMitx Aranz 62. Jakobe [...] iruretan gaztiena<br />

[zen]. Etxde JJ 197 (v. tbn. iruretan en contexto similar en Or Mi 67, TAg Uzt 48). Iru aldiz etxeko atea jorik<br />

zegon eta iruretan erruki gabe uxatu zuten kalera. Ib. 273. Iruron artean. Akes Ipiñ 31. Iru anai zireanez, iruren<br />

artean zatitu bear [ondasunak]. Bilbao IpuiB 194. Iruretatik azkarrena bera. Ib. 187. Au partitu zak irurontzako.<br />

And AUzta 48 (v. tbn. Or Eus 230 irurontzako). Iru mutil ziran Barrenetxean eta irurak argiñak. Alzola Atalak<br />

37. Datorrena olio-urtea izango da; urrengo iruetan ez da tantarik ere jasoko. Berron Kijote 134 (179 iruok).<br />

Idazle berbera [...] ageri da hiruotan. MEIG III 152.<br />

v. tbn. (H)irurak (para caso absoluto y tbn. erg. en el caso de autores occidentales): Mat 87. EZ Noel 64. Arg<br />

DevB 236. O Po 60. SP Phil 245. Tt Onsa 106. VJ 5 (irurek). CatAnz 3. Mong 593. OA 16. Arz 31. El 8.<br />

CatBurg 6. Mb IArg I 352. Cb Just 22. Lg II 280. Xarlem 598. Añ CatAN 6. CatLan 7. AstLas 27. Mg CO 24.<br />

VMg 7. AA III 601. fB Ic I 24. Astar II 2. Añ EL 2 185. CatB 15. CatLlo 7. CatLuz 5. Echag 41. It Fab 249.<br />

CatBus 6. <strong>Izt</strong> C 250. <strong>Lar</strong>d 407. Hb Egia V. CatR 9. CatAe 8. CatSal 9. Laph 125. Arr GB 111. Aran SIgn 106.<br />

Apaol 100. Legaz 6. AB AmaE 122. Azc PB 135. Bv AsL 173. Arb Igand 151. Ip Hil 143. Urruz Urz 55. AzpPr<br />

107. Elsb Fram 164. Itz Azald 79. CatJauf 36. Echta Jos 107. Mdg 121. Ag G 139. A Ardi 19. EusJok II 49. Noe<br />

82. KIkG 12. Const 39. Enb 33. Kk Ab II 89. Or SCruz 102 (iruek). Alz Ram 61. Or Mi 41. Ldi IL 110. ABar Goi<br />

15. Lek EunD 49. TAg Uzt 158. Eguzk GizAuz 71. SMitx Aranz 223. Mde Pr 154. Munita 25. JAIraz Bizia 79.<br />

Etxde JJ 218. Erkiag Arran 93. Ugalde Iltz 50. MAtx Gazt 52. Anab Aprika 31. Arti Ipuin 45. Salav 98. NEtx<br />

LBB 77. Berron Kijote 83. Uzt LEG I 307.<br />

(H)iruak (caso absoluto, tbn. erg., para autores occidentales): ASJU 1993, 587 (Urdazubi, 1829). Zby RIEV<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

715

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

1908, 204. Elzb Po 248. Ag AL 149. CatUlz 7 (iruek). Goñi 25. Barb Sup 75. Inza Azalp 39. Ox 94. Const 39. Or<br />

Tormes 51. FIr 141. JE Ber 96. Zub 58. Ir YKBiz 129. Lf Murtuts 16. Mde Pr 122. Izeta DirG 91. JEtchep 19.<br />

<strong>Lar</strong>z Senper 28.<br />

Irurok: Añ EL<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 716<br />

mende.<br />

2 18. Astar II 133. Echag 56. AzpPr 65. Azc PB 127. Moc Damu 7. Echta Jos 361. Ag Kr 137. A<br />

Ardi 112. Or Mi 14. ABar Goi 69. TAg Uzt 48. Eguzk GizAuz 193. SMitx Aranz 209. Mde Pr 97. Or Poem 528<br />

(irurook). JAIraz Bizia 57. Erkiag BatB 81. Zait Plat 29. NEtx LBB 83. Alzola Atalak 44. Uzt LEG II 225.<br />

Iruren: Tt Onsa 169. Cb Just 78. Mg PAb 126. AA III 577. <strong>Lar</strong>d 137. Laph 132. Apaol 111. Urruz Zer 101. Alz<br />

Bern 72. Or Eus 161. SMitx Aranz 143 (iruron). Munita 114. Erkiag Arran 131. NEtx LBB 94.<br />

� (Tras demostrativo o pronombre). � Hirur dirade testifikatzen dutenak zeruan [...]. Eta hauk hirurak bat<br />

dirade. Lç 1 Io 5, 7 (He hauk hirurak, TB horiek hirurak; Dv hirur haukiek, Ol, Ker, IBe (h)irurok, IBk hiruak).<br />

Hauk hirurak idukitzak etsai handienentzat. EZ Man I 18 (v. tbn. II 71). Hauk hirurez eginen duk / Iaunarekin<br />

bakea. EZ Eliç 97s. Au gaiti ez ditu eurak irurak baino izentetan. fB Ic II 268. Hork [sic] hirurek Andredena<br />

Marietan egin zituzten botuak. Laph 163. Jabier Otxoa, Paulino Uzkudun / eta Aritzaga bestia / oik irurak añeko<br />

gizonak / munduban asko ez dia. EusJok II 158. Orreik irurok be. Otx 63. Ez duk xoxorik gu hiruen artean. Barb<br />

Leg 144. Bai al zerate zuek irurok orrenbesteko marka egiteko gai? TAg Uzt 48. Eginbide hau [...] gu hiruron<br />

bizkar gelditu da. MEIG VIII 91.<br />

� "Hirua, le 3.ème jour de mois; le trois au jeu de cartes" Dv. "Hirureko, qui est du trois. Hirureko harako da, il<br />

se rendra là pour le trois du mois" Ib. "Bota irua, batekua neuk daukat eta" Elexp Berg. � Numero hiruraz /<br />

laudatzen da Iainkoa. Harb e) 4r. Ordenatu dela gizon eta emazte orori behin orok behar dutela hil, ezta birik ez<br />

hirurik, erranda behiñ. Tt Onsa 66. Abendoaren hirurean 1664. Arg DevB II. Abendoaren hirurean.<br />

Jaur 388 (cf. INav 161: setemeren hogoi eta hirurean, Bordel 38: ogei ta irurian, Arb Igand 125: hogoi eta<br />

hirurean). Maiatzaren iruan. <strong>Lar</strong>d 542. Irua ta laba. Bil 91. Mariak xango, Katixak zaldun, Marixumek hirua.<br />

Elzb Po 207. Buruillaren bia, hirura, laua eta bosta. Elsb Fram 97. Jokua izentatu zan illen irurako. EusJok II<br />

163. Maiatzaren hirua zen. Barb Sup 138. v. tbn. Or Eus 112. Ardoy SFran 265.<br />

� Afrikatik etorririkako gizona, Afrikara joan gabeko gizona, bertan geunden haek eta hirurak. Arti Ipuin 65.<br />

� (Ref. a las horas). "Nona, hora de nona, arratsaldeko hirurak" <strong>Lar</strong>. "Hiruak [...] trois heures du matin ou du<br />

soir" Dv. � Ziraden bada hirur orenak hura kruzifikatu zutenean. Lç Mc 15, 25. Hirur orenetan [...] hil ziñen.<br />

EZ Noel 100. Arratsaldeko hirur orenen gainerat. Lg II 279 (281 hirur orenetan). Hirur orenen inguruan. Dh 55<br />

(v. tbn. UskLiB 41; Dh 55 hirur orenetan). Arratsaldeko iruak ziran. <strong>Lar</strong>d 462 (482 arratsaldeko iruetan, 423<br />

irurak-inguruan). Arratsaldeko iruen aldean. Ib. 498. Goizeko iruretarako. Ib. 74. Arratsaldeko hiruak eta<br />

laurdenetarik. HU Zez 93. Arratsaldeko iru terdiak. Ag G 357 (203 irurak aldean; Kr 21 iruretarako). Hiruak<br />

eta erdia ditake. JE Ber 36 (Bur 140 hiru orenetan). Irutaik / seirak alderaño. Enb 193. Eguerdiko amabiak,<br />

ordu batak, ordu biak, irurak. Erkiag Arran 161 (BatB 104 iru ta erdietan). Laisterka goan zen ofizinara<br />

iruetako. Izeta DirG 47. Errelojuan iru laurdenak jotzen dute. Lab SuEm 166. Gabeko hirurak eta bost. Lasa<br />

Poem 70.<br />

v. tbn. CatLan 44. Dv Lab 276. Zab Gabon 27. AB AmaE 419. Sor Bar 21. Jnn SBi 31. Ip Hil 150. Goñi 71.<br />

Echta Jos 90. Ill Testim 3. EusJok 163. EusJok II 113. Inza Azalp 70. FIr 137. Ir YKBiz 213. TAg Uzt 226. Zerb<br />

IxtS 90. SMitx Aranz 174. JAIraz Bizia 104. Etxde JJ 32. Anab Poli 41. Basarri 148. Osk Kurl 190. Balad 229.<br />

Berron Kijote 98.<br />

� (Valor enfático). � Nire arikoa aiz, mutil. Iru bider ibillia nauk itxaserdian ondatuta. TAg Uzt 41.<br />

- HIRU ADARREKO. a) "Tricorne" <strong>Lar</strong>. � Praka labur eta iru puntako edo iruadarreko txapelagaz jantziten ei<br />

ziran. Alzola Atalak 141. b) Demonio. � Iru adarrekoak ikazgin bateri urten eieutsen. Ara doanari gaur bere<br />

esaten jako: iru adarrekoak urtengo dautsue (V-arr). "(Diablos) de tres cuernos". A EY I 359.<br />

- HIRU ALBOKO. Triangular. v. HIRU ZOKOKO. � Irualboko pikotxa. JMB ELG 15. Iru alboko plaza txiki<br />

bat. Anab Aprika 54.<br />

- HIRU-ALE. "He aquí la lista de las variedades más conocidas del castaño frutal: Bergaramentua (injerto de<br />

Bergara), irualea (de tres semillas) (V-gip)" AEF 1927, 107.<br />

- HIRU BANA. Tres cada uno. v. hiruna. � Bertsoak bota bear / emen iru bana. Uzt Auspoa 22, 145.<br />

- HIRU-BELAR. "Trébol" Garate 4. a Cont RIEV 1934, 57.<br />

- HIRU-BELAUNEKO. � Rozinante nauzute [...] / Babiekaren iru-belaunekoa. "Biznieto". Berron Kijote 28.<br />

- HIRU BETXAO. "Triptongo" <strong>Lar</strong>.<br />

- HIRU-BIDER. "Tresdoble, hirutan anbat, hirubiderra" <strong>Lar</strong>. � (Con -ko, adnom.). "Irubiderrekoa, triple" H.<br />

- HIRU BIDERTU (<strong>Lar</strong>, Añ, H (i-)). "Triplicar" <strong>Lar</strong> y Añ.<br />

- HIRU-BOLATE (<strong>Lar</strong> DVC 243), HIRURBOLATE (<strong>Lar</strong>). "Carambola en los trucos" <strong>Lar</strong>.<br />

- HIRUDUN. v. hirudun.<br />

- HIRU EDO LAU. Tres o cuatro, algunos. v. hiruzpalau. � Flakoa du argia, ezta hedatzen hirur edo lau<br />

urrats baño urrunago. Gç 30. Irakurri eikezu edolanbere iru edo lau bider egun atako gogartea. Añ EL 2 23.<br />

Molde hortan, eskuaraz izkiribatzeari [...] khen lakiokete hiru edo lau difikultate. MarIl XIII. Iru edo lau<br />

errealean ifinten dute. <strong>Izt</strong> C 54. Iru edo lau oiñkada emon orduko [...] io eban beia. Ag AL 86. Geiago ezinda,<br />

iru edo lau txilio miñ aterazi bere txistuari eta [...]. Mok 17. Ale batzuek gelditu dira / [...] iru edo lau inguru.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

Tx B II 97. Badoa bere xerri guziekin. Hiru edo lauez bertzeak saltzen ditu. Barb Leg 128. Iru edo lau orduan ia<br />

itz bat esan gabe. Ugalde Iltz 16. Gaztiak beti ematen / didate inbiri / ortatik sartu nai nik / iru edo lau ziri.<br />

Basarri in Uzt Noiz 56. Sorta horretan agertuko dira euskal liburuak, urtean hiru edo lau. MEIG II 88.<br />

v. tbn. Mg PAb 117. Hb Esk 200. Dv Lab 53. Aran SIgn 200. Elzb PAd 53. Sor Bar 28. Apaol 39. Urruz Urz 12.<br />

Azc PB 316. HU Aurp 54. Goñi 21. Echta Jos 251. Iraola 49. A Ardi 123. Or Tormes 53. Lab EEguna 95. TAg<br />

Uzt 158. Mde HaurB 17. Munita 41. Etxde JJ 237. SM Zirik 106. And AUzta 99. Erkiag BatB 52. Izeta DirG<br />

112. Osk Kurl 115. Vill Jaink 17. Salav 103. Uzt Sas 61. Xa EzinB 57. Hirur edo lau(r): INav 50. Mong 591.<br />

MarIl 72. Hb Esk 113. ECocin 12.<br />

� (Con -ko, adnom.). � Iru edo lau urteko konfesinuen barristazinuak. Mg CO 18. Iru edo lau orduko<br />

turbonada. Echta Jos 280. Iru edo lau eguneko jan-edana. Kk Ab I 24.<br />

- HIRU ERAKO (i- H (V, G)), HIRUTERAKO (<strong>Lar</strong>, H (+ i-)). "Triforme" <strong>Lar</strong>. "Triforme, qui a trois formes,<br />

trois faces" H.<br />

- HIRU ERREGEAK (V, G, AN, Lc ap. A, s.v. izarra). "Iru erregeak, cierta constelación de tres estrellas, litm.:<br />

los tres reyes" A. v. HIRU IZARRAK, HIRU MARIAK. � Izar batetik bertzera brixt jauzika. [...] Art-Izarraren<br />

ondotik, Hiru Erregeak. Barb Sup 14.<br />

- HIRU-ERREGE EGUN, GAU, BEZPERA. Día, noche, víspera de Reyes. v. ERREGE-EGUN. � Eguberriren<br />

urrena / oroikarria izendatua / iru Errege eguna. Echag 151. Iru errege gabean, Donostian. Ib. 151. Iru Errege<br />

bezpera gabean. Ib. 196. Urteberri, Iru Errege [...] ta Eguerri-egunean [degu meza entzun bearra]. KikG 61. �<br />

Hirur erregen besta. Bp I 112.<br />

- HIRU-ERRENKA. "Iru-errenkia, lau errenkia: se dice del escalón de las espiga de trigo que contiene tres o<br />

cuatro granos" Iz ArOñ. v. HIRU-ERRESKA.<br />

- HIRU-ERRESKA. "Irú-erreskia, lau-érreskia [...]: se dice de la espiga que tiene tres o cuatro granos en cada<br />

escalón" Iz ArOñ. v. HIRU-ERRENKA.<br />

- HIRU ETA LAU. Tres y cuatro, tres y más. � Dakustaz nik iru ta lau etxaguntzaren jaube dirianak. Mg PAb<br />

93. Daude iru ta lau urtean konfesioko [...] sakramentuetara eldu gabe. Mg CC 210. Badaki iru ta lau urtean<br />

irauten gaitzak urtero jo arren. Munita 94. Ta gure Txomin Txikik bat barik, iru ta lau be klin-klan, klin-klan<br />

beingoan garbituten ebazan. Bilbao IpuiB 32. Baiña garra berela itzali oi da, ta berela berriro itzali iru ta lau<br />

aldiz. Or in Gazt MusIx 40.<br />

- HIRU EZTARRIKO. "Trifauce" <strong>Lar</strong>.<br />

- HIRU-HILABETE (<strong>Lar</strong>, iruillabete Añ). Trimestre. � Kontseilua bilduko da hiru ilhabete guziez. JesBih 425.<br />

Hiru hilabethe hartan ez du bertzerik egiten ahal. Barb Sup 4. Egiñaldi merkea: 5 laurleko iru illabetean.<br />

Egiñaldi apaindua [...]: 10 laurleko iru illabetean. In JMB ELG 123.<br />

- HIRU HILABETEZ BEHINGO. Trimestral. � Iru-illabetez beingo bazkide-aldizkaria. Ldi IL 120 (v. tbn. 63,<br />

122).<br />

- HIRU-HIRURETAN. A las tres en punto. � Iru iruretan [...] jardun-batzarra astera dijoaz. Ag G 351.<br />

- HIRU IZARRAK (V-m-gip). Ref.: A; Iz ArOñ. "Iru-izarrak, cierta constelación de tres estrellas; litm.: las tres<br />

estrellas" A. v. HIRU ERREGEAK. � "Iru-izarrak" "Bost-oillo"tik apartetxo, beti distanzia berdiñean agiri<br />

dira. And AUzta 80. � (Sing.). "Iruizarra etorten da: suele venir el palo del pastor, tres estrellas" Iz ArOñ.<br />

- HIRU-KANTOI. "Triángulo. Iru alde, alkar bat eitten dabela, irukantoia" Etxba Eib. � (Con -ko, adnom.).<br />

"Triangular. Irukantoiko intxaurra aldian eruan ezkero, ez ei da agiñeko miñik izaten" Etxba Eib. v. HIRU<br />

ALBOKO.<br />

- HIRU KONPASDUN. v. ej. en HIRU-OINDUN.<br />

- HIRUK HIRURI. Tres contra tres. � Iruk iruri joka diteke. "En este juego pueden entrar también tres contra<br />

tres". Or Eus 419.<br />

- HIRUKO. Cf. hiruko. � Iruko ahapaldi ori. "Esa estrofa compuesta de palabras trisilábicas". Or Poem 519.<br />

- HIRU-KOSKORREKO. "Se decía del pan fabricado en forma de triángulo, con tres prominencias.<br />

Ermuarretako iru koskorrekua, ogirik onena" Etxba Eib. � Oraiñtxen erretako iru koxkorreko opill bat. Moc<br />

Damu 7.<br />

- HIRU-KUARTOKO. "En nuestros tiempos mozos, los viejos llamaban así a la moneda de cobre de diez<br />

céntimos, aunque no debía ser exacta la equivalencia, por quince céntimos hacían bost kuarto. Eutsi<br />

irukuartokua ogixa ekarri deirazun" Etxba Eib.<br />

- HIRU-LAU (V-arr ap. Gte Erd 44). Tres o cuatro. v. hiruzpalau. � Ereiten bihi bakhotxak eta biltzen buru<br />

betheak, botean hirur laurak zituztenak. Ax 232 (V 156). Biharamunean, edo hiru, lau egunen buruan. Dv Lab<br />

125. An aldi bat lanian egiten eben, iru-lau illabete. Kk Ab II 163. Ezin nezake ziur esan baña izango da iru-lau<br />

ektarea bitarte. Munita 70. Iru-lau minutu barru, gertu egongo zan besigua. Bilbao IpuiB 44.<br />

v. tbn. Bordel 152. Noe 42. HU Zez 152. Goñi 48. EusJok II 90. Barb Sup 152. Enb 207. Ldi IL 47. Gand Elorri<br />

39. Ugalde Iltz 47. Erkiag BatB 41. Basarri 63. <strong>Lar</strong>z Senper 68. Ibiñ Virgil 45. Uzt Sas 150. Berron Kijote 54.<br />

Hirur-laur: ChantP 94.<br />

� Aski zaio jakitea / kondatzen hiru-lauraino! Etcham 165. Iru-laugarren iraultzaldian. Or Eus 338. Tresna<br />

onekin gero kenduaz / iru-lautako erriyak, / mundu orretan baldin badabilz / akabo bertsolariyak. Lizaso in Uzt<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

717

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

Noiz 90. � Iru lauetan! "Tres o cuatro veces". Or Eus 392.<br />

- HIRU MARIAK. "(V-m), las tres Marías (constelación de tres estrellas)" A. v. HIRU ERREGEAK.<br />

- HIRU-OINDUN. Tripodio. � Sakon begiratuta gure zortziko txikia beti ere tripodio bat da, ots errenkada<br />

bakoitza iru-oindun, iru-konpasdun bat. Lek SClar 125.<br />

- HIRU PARTEKO. a) Tripartito. � Hiru populuak beti zeuden elkarrekilako guduan. [...] Igande guztietan<br />

egiten ziren hiru-parteko gatazkak eta burrukaldiak. Arti Ipuin 46. b) (V-ger ap. EAEL 188). Tercio.<br />

- HIRUREN. v. hiruren.<br />

- HIRURETAKO. (Adnom. de hiruretan 'tres veces'). � Hiruretako aldiaz agertu zen bisionian [...]. Laur<br />

garrenian agertu da [...]. Tt Arima 123.<br />

- HIRURETAN (L, BN, S ap. A; SP, Urt V 71, Ht VocGr 362, <strong>Lar</strong>, Gèze, Dv; hiruetan H (L, BN, S)). a) Tres<br />

veces. "Birretan bost amar, hiruretan bost amabost" <strong>Lar</strong> (s.v. aliquanta). "Trois fois, en trois. Hiruetan iotzea<br />

[...], frapper trois fois" H. v. HIRUTAN. � Tr. Empleado por autores septentrionales desde Leiçarraga (cf. infra<br />

ejs. de Orixe y J.A Irazusta). Hiruretan es la forma más documentada; hay hiruetan en algunos pocos autores a<br />

partir de finales del s. XVIII y es la única forma documentada en el s. XX. � Oillarrak io dezan baino lehen,<br />

hiruretan ukhaturen nauala. Lç Mt 26, 34 (He, TB, Dv hiruretan, Leon hiruetan, Ol irutan; Ur, SalabBN,<br />

Samper, Echn, Ker, IBk, IBe (h)iru(r) aldiz). Oillar erneak zueneko / hiruretan kantatu. EZ Noel 95. Urthean<br />

hiruretan, bazkoz, mendekostez eta eguerriz kofesaturik. Ax 533 (V 343). Behin, bietan, hiruretan. Hb Egia 28.<br />

Hasi zen penitentzia egiten [...] astean hiruetan. Jnn SBi 163.<br />

v. tbn. Hiruretan: TAV 2.2.15 (AN, s. XIV). Mat 314. Harb 428. Volt 220. SP Phil 322. FPrS 30. Tt Arima 38.<br />

Bp II 47. ES 131. He Gudu 142. Lg II 123. Egiat 177. Mercy 20. CatLan 162. Brtc 14. CatLuz 37. Gy 126. Laph<br />

111. Arb Igand 129. Ip Hil 162. Hiruetan: Brtc 245. Elzb PAd 29. JE Ber 78. JEtchep 86.<br />

� Heien obra handiak bi hiruretan irakurtzen zituen eta izkiribuz ezartzen. Laph 21. � Lautatik iruretan Makil<br />

da nagusi. Or Eus 33. Argazkitan lauetatik iruetan edaten agertzen [dira]. JAIraz Bizia 27.<br />

b) En tres partes. "Hiruetan ebakia, coupé en trois" H. � Andozeko ibarra / ala ibar lüzia / hiruretan ebaki<br />

zaitan armarik gabe bihotza. ChantP 212 (v. tbn. Or Eus 16 y Balad 79).<br />

- HIRURETAN EHUN (iruretanegun AN-ilzarb; iruetanegun AN-egüés, iruetaneun AN-olza, iruetanaun ANolza;<br />

irurtan eun Añ (AN); irutan eun G-nav; irutenaun G-nav). Ref.: Bon-Ond 154. EAEL 181. Trescientos. v.<br />

hirurehun.<br />

- HIRURETAN HOGEI (AN-ulz-ilzarb, Ae; hiruetan h. AN-ulz-egüés-erro-olza, B, BN-mix, S; hiruetan hogoi<br />

L-sar (i-), BN-baig-lab; Dv; hirutan hogei AN-5vill-araq, S; Añ (AN); h. hogoi BN-baig; Añ (AN); hirurtan<br />

hogoi Arch Gram 20). Ref.: Bon-Ond 154; Lrq (hirutan ogei); EAEL 175. Sesenta. v. hirurogei. � Tr.<br />

Documentado en autores orientales desde finales del s. XVIII. Si bien los testimonios más antiguos corresponden<br />

a hiruretan, la forma hiruetan se va imponiendo progresivamente hasta ser prácticamente la única documentada<br />

en el s. XX. � Milla zortzireun irutan ogei / au da bostgarren urtian. Xe 311. Hiruetan hogoi urtetakoak. Zub<br />

25.<br />

v. tbn. Mercy 8. Egiat 190. Const 36. Iruetan ogei: Echn Mt 13, 8. Hiruretan hogoi: TB y SalabBN Mt 13, 8.<br />

Arb Igand 53. Hiruetan hogoi: StPierre 25. JE Ber 49. Zerb IxtS 69. Leon Mt 13, 8. Herr 14-4-1960, 1. Ardoy<br />

SFran 86. Iruetanogoi: Almanaka Berria 1880, 25 (ap. DRA).<br />

� HIRURETAN HOGOI ETA (iruetan oita AN-araq-ulz; H (+ hiruetan hogoi L, BN, S; irutan ogei V, G);<br />

irutan ogeta Añ (AN)). "Setenta, irutan ogeta amar" Añ. "Hiruetan hogoi eta hamar (L, BN, S), irutan ogei ta<br />

amar (V, G), septante, soixante et dix" H. � Iruretan ogai eta ameka pausu. (Ibero, s. XIX). FLV 1988, 148.<br />

Hiruetan hogoi eta hamar urte zituen. Ardoy SFran 166.<br />

v. tbn. Dv Gen 4, 24. Ip Hil 108 (hogei). Arb Igand 127. CatJauf 28. Hiruretan hogoita: Bordel 158. Jnn SBi 49.<br />

Zerb IxtS 99. Hiruetan hogoi eta: Bordel 168. Elzb PAd 15. Jnn SBi 168. Zerb IxtS 30. StPierre 30. Ox 192. Zub<br />

81. JEtchep 34.<br />

� HIRURETAN HOGEIGARREN (hogoigarren H (+ hiruetan); irutan ogeigarren H). "Soixantième" H.<br />

- HIRUREZ (<strong>Lar</strong>, Añ), HIRUZ (<strong>Lar</strong>, Añ). "Zenbat maneraz, moldez, gisaz? [...]. De dos, tres, cuatro, biz, hiruz,<br />

lauz; bigaz, hirurez, laurez" <strong>Lar</strong> (s.v. manera; tbn. Añ). � --Resurrekzione hori zenbat moldez probetxatzen<br />

zaizu? --Hirurez. Lehenik [...]. Lç Ins C 5v. --Zoin bideiskaz ihor erortzen da gogotik bekhatiala? --Hirurez:<br />

gogo arhinetik [...]. Bp I 104.<br />

- HIRUTAN (V, G, AN, S; <strong>Lar</strong>, H (V, G)). Ref.: A y Lrq. a) Tres veces. "Trisagio, hirutan santua" <strong>Lar</strong>.<br />

"Tresdoblar, hirutan bidertu" Ib. "Triplicar, hirutan anbatetu, anbestetu" Ib. "Hirutan, irutan iotzea, frapper trois<br />

fois" H. v. HIRURETAN. � Egunean irutan uko egitea, iru akto oiek Mariari ofrendatuaz. Arr May 12. Bein<br />

eta birritan eta irutan be etorri yat. Otx 74. Irutan ukatuko nauzu. Ol Mt 26, 34. Irutan galdegin dio: Maite<br />

nauzu, Petiri? Or Poem 546. Astean hirutan. Arti Ipuin 24. v. tbn. Enb 103. Zait Sof 119. Etxde JJ 151. Ibiñ<br />

Virgil 115.<br />

� Amarreti irutan. fB Olg 121. Papera, lautik irutan zulatuko zizun. NEtx Antz 137.<br />

b) "De dos, tres, cuatro [...] bitara, irutara, etc., bitan, etc." Añ (s.v. manera). � Zenbat modutan da kastidadea?<br />

Irutan. Gco II 44. "Tamquam in praesenti fierent; ac si praesens fuisses; ac si praesens esses", irutan gutxienik<br />

esaten du. Or QA 165.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

718

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

c) En tres partes. "Tripartir, hirutan [...] zatitu" <strong>Lar</strong> (tbn. Añ). "Trífido, hirutan arrakatua" <strong>Lar</strong>. "Hiruetan ebakia<br />

(L, BN S), coupé en trois, irutan ebakia (V, G); hiruetan berezia, divisé, partagé en trois" H. � Eztio ajola<br />

ezergatik ere haren [...] ankak flakoak eta zurruank direnak, gerri-hezurra hirutan apurtu zaionak. Arti Ipuin<br />

55.<br />

- HIRUTAN ANBATU. Multiplicar por tres. � Eta bitan anbatu, irutan anbatu bedi ezpata gizon iltzallearen<br />

sumintasuna. Ur Ez 21, 14 (Dv hirurkhundu).<br />

- HIRUTARA. "De dos, tres, cuatro [...], bitara, irutara, etc." Añ (s.v. manera). � "Erruki", "entzun", "barka"<br />

diote: / irutara dute eskari. "Lo dicen con tres expresiones". Or Eus 257. Irutara adi diteke izen ori. Zait Plat<br />

113. Elerti ta iakintzarekiko edozein aburu irutara azter diteke. Ib. 27.<br />

- HIRUTARIKO. (Adnom.). "(V, G), irutariko oialak, paños de tres clases" A. "Irutariko eunak (Vc), iror<br />

miisetarik (R-uzt), hiru mihisetarik (Sc), lienzos de tres clases" Ib. (s.v. bitariko). Cf.: Itz Azald 61: --Zeinbat<br />

erakoa izan leiteke erregu aozkoa? --Irutakoa (v. tbn. 127). � Irutarikoak dira goitizen auek: lotsazkoak,<br />

asmutsuak eta aldartezkoak. "Respetuosos, ingeniosos y humorísticos". A EY III 367. Hirutariko gertariok bi<br />

ustekizunen laguntzaz adi ditzakegu. Mde Pr 335.<br />

- HIRUTATIK BITAN (irutarik b. V, G ap. A). Cada dos por tres. "De tres veces en dos, generalmente" A (s.v.<br />

bitan). � Olan dabillen gizona irutarik bitan txarto ilten da. Zam Man 48.<br />

- HIRUTSU. (Forma con suf. -tsu, de valor aprox.). � Irutsu ixan ziran ak egiñiko tentelkerijak. Ara zeintzuk.<br />

Otx 136. Orain irutsu urte orrelakoexeak entzun bear izan genitun. Ldi IL 58. Bazan ere garaia! Irutsu urte<br />

auetan kikilduta bizi giñan. Ib. 27.<br />

- HIRU TXAFONEKO. "Diez (y ocheno), gotxeno, iru txafonekoa (AN)" Aq 1156.<br />

- HIRU-TXIKI. "Quince céntimos. Sin. bost kuarto. Gure eskola sasoian, iru-txiki ulia ebatia" Etxba Eib.<br />

- HIRU-URTEKO (Añ), HIRURTEKO (<strong>Lar</strong>). "Trienal" <strong>Lar</strong> y Añ. "Tresañejo" <strong>Lar</strong>.<br />

- HIRU ZOKOKO. Triangular. HIRU ALBOKO. � Iruzokoko edo triangulo-tajukoak omen ziran alkitxo auek.<br />

"De figura de triángulo". A EY I 348s.<br />

irua (det.; SP (+ h-) � Dv y A). � "Irua, fâcheux, dépiteux. Gizon irua" SP. "Molesto, importuno. Gizon irua,<br />

hombre importuno" A.<br />

hiruhagineko. "Tridente: (c.) iru aginekoa" Añ. v. hiruhortz, hiruhortzeko.<br />

iruan. v. eroan.<br />

hiruhankako. "Iru-ankakua. Trípode, trébede. Sin. trepetxua. Iru ankako maixari ikara eraintzen ei zetsan<br />

begirakuna batekin". Etxba Eib. v. hiruzango.<br />

hirubatasun. � Trinidad. v. hirutasun. � Irubatasun Santuko bo<strong>sg</strong>arren persona. Mg CO (ed. 1884), 339 (ap.<br />

DRA). Irubatasun edo Trinidade guztiz Santua. Itz Azald 24 (v. tbn. 25, 26 y 28). Trinidade edo Irubatasun<br />

guztiz santua. J. Goenaga Aita San Inazio 16 (ap. DRA).<br />

hirubide, hirurbide (<strong>Lar</strong>). � Encrucijada. "Trivio" <strong>Lar</strong>. v. BIDE-BURU. � Nire aitaren odola nire eskuz edan<br />

zenuten iru bide, ibar ezkutu, artadi eta irubideburuetako zama! 'O tres caminos y oculta cañada, encinar y<br />

desfiladero en la encrucijada'. Zait Sof 96.<br />

irubila. v. irabila.<br />

hirubihur. � (Lo) que tiene tres vueltas; trenza (?). � Aari aurrelariak, belarri inguruan adar iru-biurrekin. 'À<br />

leurs grandes cornes, trois fois entortillées autour de l'oreille'. Or Mi 42. Ezker-eskua arek ere lotua luzeko /<br />

irubiur egitean noizbein askatzeko. "Para soltarla al hacer la trenza". Or Eus 59.<br />

irudauste (<strong>Lar</strong>, H), irudi-auste (H). � "Refracción en la dioptrica, argiaren irudaustea" <strong>Lar</strong>.<br />

irudeki. "Peinture, portrait, statue" H. v. irudiki.<br />

iruder (<strong>Lar</strong>, H). �1. "Figura" <strong>Lar</strong>. "Image, réprésentation, figure" H. �2. (<strong>Lar</strong>, H). "Vistoso" <strong>Lar</strong>. Cf. <strong>Lar</strong>:<br />

"Vistosamente, [...] iruderto, [...], bistotsuro". � Berze guziak gala iruderrekin eta ponpa andiarekin agerzen<br />

zirelarik (Urdazubi, s. XIX). ASJU 1993, 584. Ermoken, [...] iruderra (vistoso) az, baña etxean olloa, emaztea<br />

izangok nagozi. Echta Jos 181. Ama zan emakuma iruder, argaltxo [...] onbidetsua. Ib. 355 (v. tbn. 206, 207,<br />

etc.). [Zaldi] iruderrak. Ib. 316. Ikusbide iruderrera. Ib. 248.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

719

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

iruderki (<strong>Lar</strong>, H). � "Vistosamente" <strong>Lar</strong>.<br />

iruderkiro (<strong>Lar</strong>, H). � "Vistosamente" <strong>Lar</strong>.<br />

irude<strong>sg</strong>arri (<strong>Lar</strong>, H). � "Imaginable", "imaginario" <strong>Lar</strong>. � Emaztiaren adiskidegoa ostagarraren pare dela<br />

[...]: irude<strong>sg</strong>arri diradiala. Egiat 217.<br />

irude<strong>sg</strong>arriro (<strong>Lar</strong>, H). � "Imaginariamente" <strong>Lar</strong>.<br />

irudesle (<strong>Lar</strong>, H). � "Imaginación, imaginativa" <strong>Lar</strong>.<br />

irudestar, irudeste. v. irudeztar, irudezte.<br />

irudetsi (<strong>Lar</strong>, Añ, H). �1. "Imaginar" <strong>Lar</strong> y Añ. "No se me ha pasado por la imaginación, [...] eztut irudetsi ere"<br />

<strong>Lar</strong>. "Irudetsi dut, je me suis imaginé" H. �2. "Imaginación" <strong>Lar</strong> y Añ.<br />

irudetu (<strong>Lar</strong>, Añ, H). �1. "Figurar, irudetu, ekanzatu" <strong>Lar</strong> (tbn. Añ). Cf. <strong>Lar</strong>: "Figurativo, irudetzallea,<br />

ekanzaria". �2. "Figurarsele a uno, irudetu, begitandu" <strong>Lar</strong>.<br />

irudetza. � Imaginación. � Hetan dago amorioaren izaira, haren lehen ürrhatsa doa zentziek, irudetzak ta<br />

megopiak eder edo maithagarri zereitzenak. Egiat 207.<br />

irudeztar (<strong>Lar</strong>, Añ), irudestar (H). � "Hipócrita " <strong>Lar</strong> y Añ. � Ezen ez naiz mintzo irudeztarrez,<br />

hastiagarriago dira. Birjin 157.<br />

irudezte (<strong>Lar</strong>, Añ), irudeste (H). � "Hipocresía " <strong>Lar</strong> y Añ. � Ezen ezta deus irudeztea bezain higuin<br />

duenik. Birjin 384.<br />

1 irudi (SP, <strong>Lar</strong>, Añ, H). �1. Aspecto, apariencia. "Irudia, iduria, semblance" SP. v. 1 iduri. � Tr.<br />

Documentado en Dechepare, Leiçarraga y algunos pocos autores meridionales a partir de mediados del s. XVIII.<br />

� Semero Macua de Gizairudiaga (c. 1257). Arzam 287. � Zure irudi ederrak eta maina jentilak / gaizkiago<br />

zauri nizi ezi dardo zorrotzak. E 191. Gauza hauk badute zerbait sapienzia irudi. "Quelque espèce de sapience".<br />

Lç Col 2, 23 (He zuhurtziaren idurikunde). Gaizkiaren irudi orotarik begira zaitezte. "Toute apparence de mal".<br />

Lç 1 Thes 5, 22 (He, TB iduri). Badu Jainkoak guk bezala irudi gorputzarenik? CatBurg 17. Ogi ta ardoaren<br />

itxurapen edo irudi utsak [...] Kristoren korputz ta odolaren estalgarritzat. Mg CC 197. [Altaran dagoana da]<br />

zeruan dagoanaren imajina edo aren irudiya dabena. CatBus 21. Erakutsi zien agertu nai zuten ontasun guzia,<br />

on-irudi uts bat baizik etzala. <strong>Lar</strong>d 412. Zeren irudi ta itxuria egiten dau munduan? Ur MarIl 97. Guztiak<br />

gazteak ta / irudi onekoak. Azc PB 297. Ikusizuz gizon bi / alkarren besoti / barreka, irudi baten / pozik ta<br />

gogoti. Ib. 346. Eguraldia ezin izan zeittekean irudi obekoa. Echta Jos 250. Ta ikaragarrizko leoi baten irudia<br />

artu eban duendeak. Bilbao IpuiB 197. Tresnek salatu dute lurrak udare baten irudia duela. Zait Plat 58. v. tbn.<br />

ArgiDL 160. Ibiñ Virgil 50.<br />

�2. (V, G, AN, L; <strong>Lar</strong>, Añ, H), erudi. Ref.: A; Etxba Eib. Imagen, figura (bien mental, bien ref. a la<br />

representación de un objeto en pintura, dibujo, escultura...); representación, símbolo; dibujo. "Especies<br />

sacramentales: (c.) irudi sakramentuzkoak" Añ. � Tr. Documentado en Dechepare, Leiçarraga, Capanaga y en<br />

autores meridionales a partir de mediados del s. XVIII (tbn. en Oxobi). En DFrec hay 274 ejs., meridionales, la<br />

mayoría de ellos de esta acepción. � Iangoikoa, edetazu amoria gogotik / eta haren irudia ene begietarik. E<br />

167. Haren irudi gloriazkoa gutan inprimitzen dela. Lç Adv *** 1r. Dauko Iaungoikoak gorputzeen erudia gu<br />

legez. "Figura corporal". Cap 27. Da zeruan dagoanaren irudia ta aren anza duena. CatBurg 25. Zeren bildots<br />

hau zan haren irudi-anza eta eraku<strong>sg</strong>arria. Ub 92. Santu baten irudi edo pinturia. Mg CO 56 (v. tbn. CC 203).<br />

Sakrifizijo areek mezako sakrifizijuaren irudi eta gerizia zirialako. Astar II 216. Ispillu bateko irudiya. Itz Azald<br />

165. Txanpon bat ekarkidazute. [...] Irudi ta idazkunok norenak dira? Ol Mc 12, 15s (Ker, IBk, IBe irudi). Ez da<br />

gauzen irudi. "No es representación de las cosas". Or BM 108. Eguzki lorea eguzkiaren iruditzat daukate toki<br />

askotan. JMB ELG 79 (v. tbn. 15). Arrizko irudi antzo, geldi. Zait Sof 141 (v. tbn. Plat 82). Gaua illuna zegon<br />

txit eta ezin zitekean irudi aren nortasunik bereizi. Etxde JJ 152s (v. tbn. 197). Begien aurrera etorkion aren<br />

irudi atsegin, aren begirakune goxo [...]. Erkiag Arran 172 (v. tbn. 36). Job santuaren irudi ber-bera izandu zan.<br />

A. Zavala in Goñi 15. Akelarrea, pekatuaren irudia. Vill in Gand Elorri 15. Kuadro bat, irudi bat ikustean. Vill<br />

Jaink 36. Azala ta irudiak, Xabier Egañarenak. In Azurm HitzB 5. Ezin sinetsizkoa da gozogabeko urteotan<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 720<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

eman digun euskal bizitzaren irudi garbia. MIH 33. Zurezko irudi harrigarriz hornituak. MEIG I 76. Sarrera,<br />

Orixek. N. Basterretxearen irudiak. MEIG III 105.<br />

v. tbn. Cb CatV 14. DurPl 106. Añ LoraS 11. VMg 32. AA II 143. fB Ic I 98. JJMg BasEsc 231. CatLlo 35. Ur<br />

MarIl 1. <strong>Lar</strong>d 537. Arr GB 50. Aran SIgn 200. AB AmaE 193. Ag AL 109. A Ardi 5. GMant LEItz 56. ArgiDL 4.<br />

KikV 63. KIkG 48. Ox 45. Inza Azalp 110. Altuna 9. Enb 32. Kk Ab II 143. Alz Ram 110. ABar Goi 66. TAg Uzt<br />

247. Eguzk GizAuz 112. Jaukol Biozk 104. EA OlBe 79. SMitx Aranz 81. Mde Pr 166. Bilbao IpuiB 142. Txill<br />

Let 65. Akes Ipiñ 21. Basarri 29. In Osk Kurl 3. Osk Kurl 191. Anab Poli 8. Gazt MusIx 168. Ibiñ Virgil 33.<br />

NEtx LBB 16. Lasa Poem 77. Alzola Atalak 85. Berron Kijote 212.<br />

� (Como primer miembro de comp.). � Loretik [...] irudi-ametsetan egotia leuke atsegarrien. [...] Begiak itxiz,<br />

irudipenari egoak zabaldu dautsoz. TAg GaGo 18. Beren adimen xumeak ez zitezkean egin giza-emakume<br />

arteko batasunaren irudi-jabe. Etxde JJ 215. Neska-koskor arengan bere leikidearen arpegi berbera ezagutu<br />

zun. [...]. Xalbaten irudi-oroitza neskato polit aren soñean kokatu baitzan. Ib. 241.<br />

� Zubiburu, par irudi bat gabe, apika emakume arrek Miren gogoratu ziolako. JAIraz Bizia 26.<br />

�3. "Semejanza" <strong>Lar</strong> y Añ. "Asimilación" Ib. "Asemejarse: (c.) [...] irudia, anza izan; irse asemejando: antza,<br />

irudia artu" Añ. � [Gizonaren] fakultate guziak ziren, ahal zirateken bezain ungi dispausatuak [...] eta hartan<br />

zen hark bere kreazaleaganat zuen irudia eta konformitatea. Lç ABC I 3r.<br />

�4. (AN-5vill ap. Gte Erd 170; Añ). Opinión, parecer, impresión. "Idea" Añ. � Gure irudia izan da, [...] elejitu<br />

ditugun gizonén zuetara igortea. "Nous avons été d'avis". Lç Act 15, 25. Eta gure oroitzapenetan bateratsu<br />

gatozela ikusteak bakarrik sendotu dit nuen irudi eta ustea. MIH 373.<br />

�5. (V ap. A; SP, <strong>Lar</strong>, Añ). Parecido, semejante (a). "Eta hauk irudiak, ses choses semblables, bezalakoak" SP.<br />

"Asemejado" <strong>Lar</strong> y Añ. "Parecido" A. v. BEZALAKO. � Eta zituztén buztanak skorpionenak irudi. Lç Apoc 9,<br />

10 (He skorpionenak bezalakoak). Hordikeriák, gormandizák eta hauk irudiak. Lç Gal 5, 21 (He bertze<br />

hunelakoak). Begirada heze bat eman zion, zakur batena irudi norbaitek otapur bat botatzen dionean. Mde<br />

HaurB 36. � Eta eman zekidan kanabera bat berga bat irudirik. Lç Apoc 11, 1 (He haga bat bezalakoa). Ezta<br />

on gizona bera den, dagiogun aiutabat bera irudirik. [...] eta krea zezan Eba. Lç Ins B 5v. � (Con adj.).<br />

"Decente: (c.) ondo irudia, onirudia, ondo dirudiana" Añ. � Apalkeri andia izango zan ori euren<br />

andikerientzat! Burutasun onekaz, beti andi-irudiak izatearren, emoeutsezan Eladiri ainbeste naigabe. Echta Jos<br />

169. � (Con adv.). "Decente: (c.) ondo irudia" Añ.<br />

�6. (Partícula comparativa de igualdad). Como. v. bezala. � Baldin erran badezat ezen eztudala hura<br />

ezagutzen, izanen naiz zuek irudi, gezurti. "Je serais menteur semblable à vous". Lç Io 8, 55. Suangilla izutuak<br />

irudi [...] izkuta zaizkitzu. Ldi IL 30. Neska-mutil bi irudi, horrela zebiltzalarik. Mde HaurB 56. Burutik eginda<br />

irudi barrez ari zela. Ib. 82. Otza, otza dan irudi / edurra, edur dan zuri. 'De manera que el frío es frío'. Gand<br />

Elorri 59. Zarpil, gure bizitza irudi. 'Destartalado, como nuestra vida'. Ib. 30. v. tbn. Ibiñ Virgil 108. �<br />

(Precedido de gen.). � [Ama Loyolak] dauko biotz garbi ori / goi-maitasunez ezti gozotan / aingerutxuen irudi.<br />

Enb 151. Ur-zurrunbilloaren irudi ari zitzaizkion [...] gogoetak. Etxde JJ 72. Arkaitza aragiz soillegi / komentu<br />

idorren irudi. Gand Elorri 96. � (Precedido de completiva). � Hiltzen naizela dirudi [...] / Botz-uhinak uzten<br />

gaitu / hilik garela irudi. Mde Po 96.<br />

�7. Elizaren izen hunez jeneralki aditzen dira [...] sakramenduen administratzez irudi eta profesione egiten<br />

dutén guziak. (Interpr?). Lç ABC I 4r.<br />

�8. (AN ap. A; Aq (AN)). "Facción del rostro, irudia (AN)" Aq 1225. "Facciones del hombre" A.<br />

�9. (V? ap. A). Imagen, comparación, símil. "Parábola" A. � Ebanjelioko ikoaren irudia. Añ LoraS 12.<br />

Etorriko da denporia, nos irudi baga, eta argitan emongo deutsubedazan nire Aitaren barrijak. Astar I app.<br />

XXXIII (v. tbn. Itz Berb I 190). Ara irudi bat obeto aitu daizuben. Astar II 134 (v. tbn. 135). [Ebanjelioko] amar<br />

donzelleen irudia. Zav Fab RIEV 1907, 91. Musa, ekatzuz gogoraziño / eregiak, / irudi onak [...] / itz egokiak.<br />

AB AmaE 126. Jesukristok berberak iminten deusku irudi au: "Egoan gizon aberats bat [...]". Itz Azald 40 (v.<br />

tbn. 25, 74 etc.). Ara zer irudi edo konparazioak ipintzen dizkigun. Urruz Zeruko argiya 77 (ap. DRA). Tramanak<br />

eta Brixek oituten daben izketea bapere gozatu barik ipiñi ezkero, irudi obeak egingo nituke bear bada. Ag Kr<br />

10. Maitasun gaiok irudi arrigarriz [...] apaintzen ditu. Aitzol in Laux BBa VIII. Gauza auek alegietan<br />

(irudietan) esan dizkitzuet. Ir YKBiz 460. Musak diralako atsoek atzaparpean ninduten; irudi-miñez nengoan<br />

izorra. Ldi IL 29. Biblia Santuko Salmuetan badira zenbait irudi berezi giza-bizitzaren laburtasun au<br />

adierazteko. Vill Jaink 110. Nonnahi ezagun da olerkaria, bai irudietan bai hitzak hautatu eta antolatzean.<br />

MEIG II 100. v. tbn. Aitzol in Ldi IL 6. Lek SClar 112. Gazt MusIx 70.<br />

� Ejemplo. � Irudi edo exenpluba emoten deuskubee antxiñako legeko [...] emakumerik entzuneenak. JJMg<br />

Mayatz 218. Irudi onetara deituten ditut bada baserrijetako guraso [...] gustijak. JJMg BasEsc III.<br />

�10. (<strong>Lar</strong>, Añ). Visión. "Alumbramiento, ilusión, engaño, argiustea, irudia, irudipena" <strong>Lar</strong>. "Imaginación" Añ.<br />

� Gauez Paulek, irudi-ikuspen bat izan zun. Ol Act 16, 9 (Lç bisione bat, TB iduripen hau, Dv ikhuspen bat,<br />

IBk y IBe ikuskari bat).<br />

�11. Simulacro, fingimiento, apariencia. � Jainkoaren mirari egiazkoak gezurtatu naiez, [...] mirari-irudiak<br />

edo milagro-antzak egiten zituztenak. <strong>Lar</strong>d 68.<br />

�12. Oroi ta irudi ala nik. "Así son mi memoria y mi imaginación". Or BM 50 (v. tbn. más ejs. en la misma<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

721

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

pág.).<br />

�13. "Viso, visos" <strong>Lar</strong>.<br />

�14. (Colocado entre el part. y la forma vbal. personal). � Eundazak erromes zaar, / urteen barrenetik / agertu<br />

irudi jatazan. Gand Elorri 124.<br />

�15. Escena (teatral). � iv. irudiya. "Escena IV". Iza EE 1881a, 180. Lenbiziko irudia. Sor Gabon 19. v. tbn. Ill<br />

Pill 3. Alz Ram 22. ABar Goi 15. � Gañerakoan irudi-zuzendariari deritzaion bezela. (Acot. escén.). Alz Ram<br />

21.<br />

- GEZUR-IRUDI. v. gezur.<br />

- IRUDIA EGIN (V-arr ap. Gte Erd 172). Aparentar. "Joan irudie in oan (V-arr)" Gte Erd 172. � Orain jarriko<br />

zera kopeta illun. [...] Gero mutuaren irudia egiten duzula. AA II 95. Eskeñtzak ontzat artzen zituztelako irudia<br />

egiñaz. <strong>Lar</strong>d 45. Damu irudia egin. Ib. 208 (v. tbn. 194). � [Fariseoak] on-irudia egiten zuten. <strong>Lar</strong>d 380. [Simon<br />

Magok zerura] igo-irudi edo antz bat ere egiten bazuen, asko [...] beretuko zituela. Ib. 533.<br />

- IRUDIAN. a) Bajo (la) apariencia (de), con (el) aspecto (de); como. v. IRUDIPEAN. � Kristoren odola ardo<br />

konsagratuaren irudian. Mg CC 203. Aurkitu zituzan diabruak gizoneen irudijan. Ur MarIl 42. Bizarretik eldu<br />

zion, laztantzeko irudian. <strong>Lar</strong>d 203. Zati bat gordeta [...] guzia zeramalako irudian. Ib. 485. Lo-irudian jarririk.<br />

Ib. 62. Aide ta guraso gabe, sasiko baten irudian senartzea. Ag G 126. Espiritu Santua uso irudian. Inza Azalp<br />

38. Beatzak gurutz-irudian jarrita muñ egin al diozu? ArgiDL 25s. Par-irudiyen bostekua eman / baño beiratu<br />

zorrotza. Tx B I 169. v. tbn. CrIc 16. fB Ic I 64. Enb 86. b) "Gure irudian (BN-ciz)" Gte Erd 240 (junto a nere<br />

iritziz, nere iritzia da, de otras zonas).<br />

- IRUDIAREN AZPIAN, IRUDIAREN BEHEAN. Bajo (la) apariencia (de). v. IRUDIAN. � Eman guri<br />

Jesusek ogi ta ardoaren irudien azpian bera dan guzia. Mg CC 204 (v. tbn. la misma expr. en CatBus 46).<br />

Ogiaren eta ardaoaren antz eta irudiyen beian. Itz Azald 157.<br />

- IRUDIDUN. v. irudidun.<br />

- IRUDI EGIN. a) Fingir, aparentar. v. IRUDIA EGIN. � Igor zitzaten espiák iusto ziradela irudi egiten zutela.<br />

Lç Lc 20, 20 (v. tbn. Lc 24, 28). b) Parecer. v. irudi izan, iruditu. � Animadu bitez Bizkaikoak / irudi eiteko<br />

atxinakoak! EgiaK 89. Erdaldun oso gaur onek dala / egingo leuke irudi / baldin deituko ezpalueskio / euskaraz<br />

Jaungoikoari. AB AmaE 82.<br />

- IRUDI EGON (bipers.). Parecer. v. irudi izan. � Ezen eztela razoinik irudi daut. Lç Act 25, 27 (He iduritzen<br />

zait).<br />

- IRUDI IZAN. v. irudi izan.<br />

- IRUDIKO (V ap. A). a) (Precedido de gen.). Semejante, parecido (a). � Bere burua ezdeustu ukhan du [...]<br />

gizonen irudiko egin izanik. Lç Phil 2, 7 (He gizonen iduriko). Persona batetan lizenzát Iainko eta gizon, gure<br />

irudiko, gorputzetan eta arimatan sufri ahal lezakeen bezalako. Lç Ins G 3v. Eta emon jatan kaiñabera bat<br />

zigorraren irudikoa. Ur (V) Apoc 11, 1. Kaiola baten irudiko arbel-etxeok. Etxde JJ 8. Etorki bat-bereko<br />

direlako dira elkarren irudiko. MEIG IV 98.<br />

v. tbn. Mg PAb 211. CatElg 14r. JJMg BasEsc 23. Astar II 1. AB AmaE 350. Itz Azald 59. A Ardi 3. KIkV 20.<br />

Inza Azalp 39. Enb 143. Ir YKBiz 417. Gand Elorri 120. Erkiag BatB 148.<br />

� Gora-goraka garraren irudiko dabiltzanek. MEIG IX 96.<br />

� (Tras tema nominal nudo). � Bere [...] azaleko bizitza santu irudikoa gatik, zegoan birtute andikotzat. Mg CC<br />

117. Gezur irudiko egi asko gertatzen dira. Ag G 125 (v. tbn. Kr 173). Jainko-jainkosak [...] hain giza-irudiko<br />

eta halaz ere hain bestelako. MIH 323.<br />

b) (AN-5vill, BN-arb ap. Gte Erd 240). (Precedido de gen.). En opinión (de), al parecer (de). � Hor baitago, ene<br />

irudiko, arrazoibide horren ahulezia. MEIG VII 117 (v. tbn. VI 167).<br />

- IRUDIPEAN. Bajo (la) apariencia (de), con el aspecto (de). v. IRUDIAN. � Au irudipe eta ilunabarrian esan<br />

deutsubet. Astar I app. XXXIII (v. tbn. Itz Berb I 190 irudipe edo ilunabarrean esan). Ogi eta ardauaren anz edo<br />

irudipian. Astar II 207. Egin zion bixita Gaitzek min-biziaren irudipean. Etxde JJ 232. Bataren eta bestearen<br />

irudipean, amaika aldeko ta kontrako lagun izan oi zan jentartean. Erkiag BatB 94. Imakikan daudenok<br />

adierazteko, argi ta ilunaren irudipean azaltzea berebat Parmenidegandik datorkio. Zait Plat 46. Bergilik beste<br />

norbait goraipatu nai zula Daphniren irudipean uste zuten antxiñatean. Ibiñ Virgil 45.<br />

- IRUDIRA (<strong>Lar</strong>, Añ). (Precedido de gen.). A semejanza (de). "Asemejar, irudierazo, zerbaiten irudira, anzora<br />

egin" <strong>Lar</strong>. � Iainkoaren irudira eginiko gizonak. Lç Iac 3, 9 (Ur, IBk, IBe, irudira, He idurirat). Zeren kriatu<br />

baininduzu zeure irudira. Ber Trat 74r. Bira-biraka goru-ardatzaren irudira. Ag G 44. Babes ta aterpe billa<br />

doan eskalearen irudira. [...] Ate-joka diarduan eskekoaren gisan. Erkiag Arran 94s. Gizonak bere irudira sortu<br />

dituen errainu iraukorrak. MIH 174. Lotsa gutxirekin [...] gure behin bateko neskatxen irudira. MEIG VII 27. v.<br />

tbn. Mg CC 173. fB Ic I 82. Astar II 251. CatLlo 83. Ur MarIl 126. Vill Jaink 59.<br />

� Iangoikoak nola duien [...] / bere irudi propiara gure arima kreatu. E 11.<br />

� (Tras tema nominal nudo). � Basauntz irudira lasterka. Ag G 148.<br />

- IRUDITAKO. Semejante, parecido (a). v. IRUDIKO. � Egin zirelako / geiak, gizonak, hil-iruditako / joiterik<br />

landa Gauak hegalez. Mde Po 73.<br />

- IRUDI-HUTS (irudiuts V? ap. A � Añ; iruduts <strong>Lar</strong>, H). "Ilusión" <strong>Lar</strong>, Añ y A. � Utsegiteak gogoan bakarrik<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

722

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

idukitzea, irudutza da. Kortazar Serm 403s.<br />

- IRUDIZ. a) En apariencia. � Irudiz txiro, baña izatez / aberats amai bagia. Enb 95. b) (Precedido de gen.). Al<br />

parecer de, en opinión de. � Ezkontzaren betikotasuna erlijioaren kontua omen da, beren irudiz. Vill Jaink<br />

158s.<br />

- IRUDIZKO. a) Semejante (a), parecido (a). v. IRUDIKO. � Zaldi irudizko bi idantzezki ditun ematite-zatia.<br />

JMB ELG 112. Odeik lenago aipatu degun Mari edo lagun-irudizko lurpetar jainkesarekin badu zer ikusirik. Ib.<br />

85. b) Munduaren iduri batetik jaikitzen da irudizko munduaren leinurua. "Un mundo de imágenes que la<br />

refleja". MEIG IX 115 (en colab. con NEtx).<br />

2 irudi. "(G-on [sic]), seco" A. Cf. 2 iruditu.<br />

irudi. v. 2 iduri.<br />

irudialdatu. � Transformarse, transfigurarse. v. bestiruditu. � An gure Yauna irudi-aldatu zan, beste itxura<br />

bat artu zuen. Ir YKBiz 241n (v. tbn. más ejs. en la misma pág.). Jesus mendi gañean nola irudi-aldatu zan<br />

esaten digu. EgutAr 25-2-1956 (ap. DRA).<br />

irudialdatze. � Transformación, transfiguración. � Jesusen irudi-aldatzea. Ker Mt 17 (tít.; Ol Yesuren<br />

antzalda). v. tbn. Ker Lc 9, 28.<br />

irudiar. "Idéal" H.<br />

irudiarazi, irudierazo (V? ap. A; <strong>Lar</strong>, Añ, H). �1. "Asemejar" <strong>Lar</strong> y Añ. "Faire qu'une chose ressemble à une<br />

autre, donner une ressemblance" H. � Irudierazo zindudazan, neure adiskidia, neure zaldidijari Faraonen<br />

burdijetan. CantCS 1, 8 (Dv agertu zaizkit ene zaldiaren iduriko). �2. irudierazo. Representar. � Zegaitik<br />

pintau edo irudierazo daruez [aingerubak] eguakaz? CrIc 16. �3. irudierazi, iruditu erazo. Aparentar, hacer<br />

creer. � Zerbait susmatzen zuenik ez zuen deus irudi-erazi ordea. Mde HaurB 87. Theresari zer-edo-zer esanen<br />

edo irudi-eraziko ote zion? Ib. 60. Ikaragarrizko [...] alamandak egiten zituen, begira egozanei tirabira egiteko<br />

keiñuak zirala iruditu-erazoaz. Erkiag Arran 163.<br />

irudi-auste. v. irudauste.<br />

irudibide. � Ocurrencia, idea (?). v. bulko. � Bata bazterkari-ioera duzu [...]: bulko edo irudibide bakoitzaren<br />

bilbean eta gertaketan arreta gutxiz lan egiten duena. Zait Plat 116.<br />

irudibijakunde. (Neol.). Creado por AG en 1896 de irudibijau 'transfigurar' y -kunde (AG 1015). �<br />

Transfiguración. � [Agorrilla] 6 barikuba. Josuren Irudibijakundia. AG 1000.<br />

irudibijau, irudibiyatu (BeraLzM). (Neol.). Creado por AG en 1912 (escrito ya en 1896, cf. irudibijakunde) de<br />

irudi 'figura' y -bijau (AG 2331). � Transfigurar. � Eta euretzaz agerrijan irudibijau egin zan. Arriand Mt 17, 2<br />

(AG 1559 irudija erabijau; Ol antzaldatu).<br />

irudide (<strong>Lar</strong>, Añ, H), iruride (H), iduride. � Idea. "Ideas platónicas, irudide platonarrak" <strong>Lar</strong>. � Ebanjelioko<br />

pasarte onetatik [...] artu izan da [...] kanta onen irudidea. GavS 21. Sarthu zen elheka batean, zeinetan agertu<br />

baitzituen ber-iduride berezi-bereziak. Birjin 93. Onekin bada [...] artuko zenduen irudide bat pekatu mortalen<br />

itxusitasun [...] neurrigabeena. Kortazar Serm 292. Liburu oietan asnasatzen dan [...] libertadeak, borratzen<br />

dute euragan Jaungoikoaren irudide guzia. Ib. 428s (v. tbn. 434).<br />

irudidetu (<strong>Lar</strong>, Añ, H). Idear.<br />

irudidun. �1. Ilustrado, con ilustraciones. � Irudidun errebistaren bat, neskak eta ikusteko. Erkiag BatB 18.<br />

Irudidun paper zikindu aetan irakurriak eta baita beste lagun zaarrago batzuei entzuniko kontu garratzak. Ib.<br />

20.<br />

�2. Afectado, de estilo recargado, retórico en exceso. � Ez zegokala neurtitzetan gaia ontzeko bear ukan gatz,<br />

ezta esakuntzan ere, egillea irudiduntzat salatzeko. "No matter in the phrase that might indict the author of<br />

affectation". Amez Hamlet 75.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

723

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

irudiera (<strong>Lar</strong>, H). � "Copia, retrato" <strong>Lar</strong>. "Reproducción, copia" JFlor. � Aurkezten diran antzesta edo pintura<br />

guziak itzuliko zaizkate beren egilleai, gelditzen zaiola batzarreari beren erantz edo irudierak ateratzeko<br />

eskubidea (Donostia, 1885). JFlor.<br />

irudieratu (<strong>Lar</strong>, H). � "Copiar" <strong>Lar</strong>. "Faire un portrait, une copie" H.<br />

irudieratzaile (-alle <strong>Lar</strong>, H). � "Copiador" <strong>Lar</strong>. "Peintre, copiste" H.<br />

irudigai, irudigei. �1. Imagen, metáfora. � Nogaz bardindu ete zaikedaz zugatz bakarra? / [...] Nun topauko<br />

dot irudigei bat zuri deitzeko? AB AmaE 65. Olerki luze bat onelako irudi-gaiaz guztia josirik dagoana. Inza in<br />

Jaukol Biozk IX (v. tbn. otro ej. en la misma pág.). �2. Tema, objeto de representación. � Bera irudigai artuta<br />

asto-lasterrak egitea zirrara ikaragarria egin zion. Etxde JJ 199.<br />

irudigarri (<strong>Lar</strong>, Añ). �1. "Imaginable" <strong>Lar</strong> y Añ. "Figurable" <strong>Lar</strong>. �2. "Imaginario" <strong>Lar</strong>. "Espacios imaginarios,<br />

utsune irudigarriak" Ib. �3. Ejemplo, modelo. Cf. irudikagarri. � Eleisa Ama Santubak imiñten ditu<br />

altareetan [...] Pedruak, Pauluak [...] ta beste penitenzijako irudigarri ugarijak. JJMg Mayatz 127s.<br />

irudigarriro. "Imaginariamente" <strong>Lar</strong>.<br />

irudigile. �1. Imaginación (facultad o potencia). "Imaginación, imaginativa" <strong>Lar</strong>. �2. Personaje (de una obra de<br />

teatro). � Irudigilleak: Andrés, Magdalen (senar-emazteak), Iñasio (oien semea), Anttoni [...]. Moc Damu 4.<br />

Irudigille (personaje) bakoitza, [...] bere errialdeko euskera berezian mintzatzen dira. Lab Y 1933, 194. v. tbn.<br />

Ill Testim 2. EEs 1919, 205. Alz Burr 10. Lab EEguna 61. �3. Escultor. v. irudigin (2). � Irudigile zanean,<br />

beraren lantegian utzitako irudi landu bage arakoa [...]. Zait Plat 109. Elgezua arri-irudigillea. Alzola Atalak<br />

111. �4. Retratista. � Garai hartako eta lehenagoko erdal ohitura-irudigileen antzera. MEIG III 110. En DFrec<br />

hay 3 ejs. de irudigil(l)e.<br />

irudigin, irudikin (<strong>Lar</strong>, Añ), idurigin. �1. "Imaginación, imaginativa" <strong>Lar</strong>. "Fantasía" <strong>Lar</strong>, Añ. v. irudigile. �<br />

Neskatxa ber-iduriginaz enganatu batentzat. Birjin 92. Ber-irudikinak hain biziki gogoan ematen ziotzan gauza<br />

hek, non baitzeritzon lagunkida barraiatuenen erdian zegoela. Ib. 303. Irudikin biurrien nolako nasketak! Arr<br />

CDoc 78 (ap. EG 1958, 390). Jun gaitezin gu ere gaur irudikiñaz eremura, eta an ikusiko degu Jesus maitea<br />

deabruaren tentazioak igarotzen. Kortazar Serm 174.<br />

�2. Escultor. v. irudigile (3). � [Sokratek] Soporoniska irudigina zuen aita. Zait Plat 84.<br />

irudigintza, irudikintza (<strong>Lar</strong>). �1. "Iconología" <strong>Lar</strong>. �2. Escultura (arte). � Tragedian Sofokles. Irudigintzan,<br />

Polikleto. Vill Jaink 41.<br />

irudi izan, iruri izan (G ap. A), urdu izan (R ap. A; Dv (R)). �1. (Aux. intrans. bipersonal). Parecer. "Urdu zio<br />

(R), le parece. Urdu zit, me parece" A. v. iduri izan (2), IRUDI EGON. � Tr. Documentado en Dechepare,<br />

Leiçarraga, Beriayn y algunos autores meridionales a partir de finales del s. XIX. � Irudi zait emaztia dela<br />

gauza eztia. E 127. On irudi izan zaiku geurok Athenesen geldi gentezen. Lç 1 Thes 3, 1 (He iduritu zaiku). Zer<br />

irudi zaik? Bidezko da Cesari tributaren emaitea, ala ez? Lç Mt 22, 17 (Hual zer urdu zaizun). Alakoari<br />

irudiagatik dakiela [...] guziek baño geiago, eztaki deus. Ber Doc 163r. Nola urdu baizaitad tenpra abañatuz<br />

duala [...]. Mdg 152. Nola irudiko zaio gaizki gaixoari sendagaia? Ag G 146. [Tolosa] ikustorduan gogoak<br />

etzidan bururatzen egungo uri ketsu [...] ori [...]; orren ordez [...] uri alai [...] zan Tolosa irudi izan zitzaidan. A<br />

Ardi VI. Ama Birjiñak asarre-kiñua zegiola irudi zitzaion bein. TAg Uzt 270. Maiz aski zenbaiti berriak irudi<br />

lekizkiokeenak ez dira berriak, zaharrak baizik. MIH 343.<br />

v. tbn. AB AmaE 195. Inza Azalp 102. Altuna 91. Or Tormes 57. Ldi IL 88. Jaukol Biozk V. Mde Pr 103. Etxde<br />

JJ 47. Or in Gazt MusIx 10. Ibiñ Virgil 27.<br />

� (Con complemento con suf. -z). � Zer irudi zaizue Kristez? Lç Mt 22, 42 (He zer uste duzue Kristoz).<br />

� (Sin complemento, con el sentido implícito de 'parecer bien, apropiado'). � Zeren iauna, haiek ikhusirik eta<br />

korrejiturik plazer duzun bezala, irudi bazautzu, inprimi erazi ditzazun. E 7.<br />

�2. (B, BN-arb ap. Gte Erd 170; <strong>Lar</strong>, Añ), iruri izan, urdu izan. (Aux. trans. bipersonal; para la construcción<br />

impersonal se emplea tbn. el aux. trans.). "Parecer, parecerse" <strong>Lar</strong> y Añ. "Hombrear, querer los mocitos parecer<br />

hombres, gizon irudi nai" <strong>Lar</strong>. v. iduri izan (1). � Tr. Documentado en Leiçarraga y algunos autores<br />

meridionales a partir de principios del s. XIX. � Zeinen oinék kobre fina irudi baituté. Lç Apoc 2, 18 (He iduri<br />

dute). Eztik irudi biktoria horretarik deus emendiorik ethorten zaikula. Lç Ins C 4v. Bi sakramendu hauk zertan<br />

duté elkhar irudi eta zertan ez? Ib. F 2r. Humiltasuna, berau da bertute guztien sustraia: berau baga zerbait<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

724

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

irudi leie, iraun ez. Añ LoraS 166. Tronpeta bat darama zintzilik. Iruri du dagola [...] kantsatua. Bil 163.<br />

Iruriko dezu izar bat, argi milla jiran dituzula. Ib. 161. Zure kristalen islak izarrak dabez irudi. AB AmaE 192.<br />

Konek urdudu badiola [...]. Mdg 128. Bost egun, bost urte luze-luzeak irudi izan ebenak. Echta Jos 189. Andiago<br />

egin baliote, badakizu zer irudi izango zuen? A Ardi 44. Irudi bai du tentazioak, igarotzeko zalla dan erreka.<br />

Inza Azalp 150. Jenteak, iguin baleust / begituten deusta. / Ain arlote ta ain bakan / bide dot irudi. Gand Elorri<br />

103. Irudi duenez, ez gaude garbizaleen artean. MEIG VII 39.<br />

v. tbn. Echag 71. Loram Y 1933, 251. Or Tormes 57. Ir YKBiz 175. Mde Pr 77. Etxde AlosT 43.<br />

� Non ezpaitzuen irudirik ere zure humanitatea sekulan enegana hel ahal leitela. Lç Dedic * 5r. � Urrea<br />

irudiagatik urrea ezpada [...]. Mg CC 211.<br />

� (Con dat.). � "Bauko nori irudi, atalak lapikoari (V; msOtx): quien a los suyos parece, honra merece; litm.:<br />

tiene a quien parecerse el fragmento al puchero" A.<br />

� (Impersonal con aux. intrans.). � Edade txikiagatik ariñak irudi litezkean zenbat uts edo paltak. Arr May 108.<br />

� (Con ote). � Ta garra bera-re dantzan / ote dabillen irudi. EA OlBe 19.<br />

� (Con part.). � Luzaki othoitz egin irudiz. "En faisant semblant de prier beaucoup". Lç Mt 23, 14. Etzazu maite<br />

mundua, esana zuen Sokratek, edota ori esan-irudi zuen, beintzat. Zait Plat 114.<br />

� (Ejs. ambiguos con respecto al aux.). � Kuartelak gitxitu bear dira asko, irudi arren onak. Añ LoraS 188 (v.<br />

tbn. en contexto similar fB Ic II 177, Kk Ab I 86, TAg Uzt 66, Zait Sof 139 irudi arren).<br />

�3. + urdu izan (R). (Aux. intrans. unipersonal). "Kóri úrdu dun ánburri bat, ese parece un modorro" Iz R 402.<br />

"´Urdu dun sór dágola, parece que está sordo" Ib. 397. v. iduri izan (3). � Etzaretela beraz hetarát irudi. "Ne<br />

leur ressemblez donc point". Lç Mt 6, 8 (He ez zareten beraz, hekien iduriko). Eta zuek zareten [...] begira<br />

dauden gizonetarát irudi. Lç Lc 12, 36 (He izan zaitezte gizon batzuen pare, zeiñak [...]). Urduda suspiro bat<br />

(R-vid). Orreaga 107 (AN-5vill-gulina idurin du; V, G, AN-5vill diruri, G-nav, AN-araq, L, BN-baig dirudi,<br />

AN-larr dirui, S üdüri dü, AN-5vill-ulz-arce-erro, L-sar, B, Ae iduri du, Sal iduri dizu).<br />

irudika. "(V?; Añ), imitando" A, pero en Añibarro sólo se encuentra irudikatu.<br />

irudikagarri (V? ap. A; <strong>Lar</strong>, Añ). � Imitable.<br />

irudikal, urdukal. � Opinión, juicio. v. idurikal. � Ezaitadan kain gaski urdutan yire urdukala. 'No me parece<br />

tan mal tu consejo'. Mdg 164. Egiaren erraiteko, ene urdukalari, dago zartruk eta flako. 'A mi juicio'. Ib. 141s.<br />

irudikatu (V? ap. A; <strong>Lar</strong>, Añ). �1. "Imitar" <strong>Lar</strong>, Añ. � Irudikatu bear dezute Bizente Danbolin, zuen maisu<br />

gogoangarria. <strong>Izt</strong> D 66 (v. tbn. <strong>Izt</strong>, carta a JJMg 5). Irudikatu edo imitatu ezazute bada nere mansotasuna.<br />

Kortazar Serm 382 (237 irudikatu edo imitatu). �2. Dibujar, pintar, representar. � [Jakintsu oiek zaldunen]<br />

oldozkun pitiñenak [...] ere irudikatzen zituzten (Quijote IX). "Pintaban sus más mínimos pensamientos". Anab<br />

RIEV 1928, 608. Lelengo zorroan Don Kijotek euskaldunarekin izan zuan borroka [...] irudikatua zegoan. Ib.<br />

610.<br />

irudikeria (-keri Dv (V), A). � "Illusion, fausse imagination" Dv. "Ilusión" A. � Oh irudikeri zoro, ze<br />

jauregiyak egiten dozuzan airian! CancB I, IV 31. Mundua zineetan agertzen diran irudikeri zoragarrietan lez<br />

dabilela sisnistuten ba don. Erkiag Arran 111.<br />

irudikeriatsu, irudikeritsu. � Fantasioso. � Gizon irudikeritsu zen eta bere buru-berokeriz erdi zoraturik<br />

zegon. Etxde Itxas 46.<br />

irudiketa. � Comparación, acción de comparar. � Marfillezko aren eskuak; elur aren txuria eta lotsa-legeak<br />

begi-bixtatik gorde dituan sailtxo aiek, zuur izketak bakarrik, ez irudiketak, goraipatu lezazke. "Sólo la discreta<br />

consideración puede encaracerlas y no compararlas". Berron Kijote 148.<br />

irudiki. "Hacer figuras, irudikiak egin" <strong>Lar</strong>. "Figurada, acción ridícula, irudiki farragarria" Ib.<br />

irudikin. v. irudigin.<br />

irudikizun. � Imagen, metáfora. � ["Barne-eresi" koplan] darabilzkin irudikizunei buruz [...]. Gazt MusIx 164<br />

(v. tbn. 165 y 166). Aren olermen indarrak eta irudikizunak, maiz [...] urrutiago dijoaz. Onaind in Gazt MusIx<br />

152 (v. tbn. 147 y 153).<br />

- IRUDIKIZUNEZKO. (Adnom.). � Munduarekiko sentikizuna ta ura ukatzea dan munduz-bestaldearen<br />

irudikizunezko zentzu izkutua. Gazt MusIx 166.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

725

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

irudikor (AN, L; <strong>Lar</strong>, Añ). Ref.: A; Inza RIEV 1928, 152. �1. Suspicaz; (menos frec.) imaginativo. "Visionario"<br />

<strong>Lar</strong> y Añ. "Imaginativo, aprehensivo" <strong>Lar</strong>. "Aprensivo" A. � Mutil irudikorraren (imaginativo) esanari ajola<br />

aundirik jarri bage. Etxde AlosT 73. Agidanean [...] bigarko autokarrean bilduko gera Aljeriako barrua ikusi<br />

nai degun guztiak. Ez da zer egon irudikor. Anab Aprika 13. Badirudi, irudikorregia ez banaiz, kargu hartzen<br />

datorkidala. MEIG VIII 31. Irudikorren batek pentsa dezake, gainera, izan zuela horretan zer ikusirik. MEIG<br />

VII 88 (v. tbn. 59). �2. irurikor. Imaginario. � Au etzan izan benetakoa, ezpada irurikorra. Kortazar Serm 245.<br />

Uko egin behar zion ordura artean ezagutu zuen mundu irudikor, azal-utsezko ta aspergarriari. (Interpr?). Mde<br />

HaurB 34. �3. Imaginable. � Iñola eziña dana ayerrik irudikorrenean ere ez diteke izan. "No puede existir en<br />

ninguna suposición imaginable". Zink Crit 17. �4. Figurado (ref. al sentido de una palabra). � Azalpideak eztira<br />

sarritan itz oien benazko esanaiak, [...] irudikorrak (figurados) baizik. Etxde AlosT 12n.<br />

irudikortu. � Ponerse celoso. � Asturiarrak beste norbaitengatik saldu ote zuan irudikortua. "Celoso de que la<br />

asturiana le hubiese faltado a la palabra por otro". Berron Kijote 180. Nekepean zegon Grisostomo bere ustemiñetan<br />

irudikorturik. "Así la fatigaban a Grisostomo los celos imaginados". Ib. 158.<br />

irudimen (V?, G ap. A). �1. Imaginación, ilusión, fantansía. � Zeruko agermena da? Irudimen utsa? Ag Kr<br />

208. Jarraitu zun andre iztunak, bere irudimen eta asmakizunak sendotu naian. Etxde JJ 137.<br />

�2. Imaginación (facultad). � Gauza guztiak jakiñ nairik bizi diran irudimen azkarreko emakume urduri batzuk.<br />

Ag G 111 (v. tbn. Kk Ab I 49 irudimen azkar). Gure erritarren irudimenak eztio andaluzenari ezer zor. A Ardi<br />

31. Irudimena berpiztu zait azkenekotz eta ideia asko ba dut. Mde Pr 192. Irudimena bere jaiotz-egunetaraño<br />

labandu zitzaion. Etxde AlosT 95. Bertsolariak egin daroa / goi-irudimen indarrez / jakintsu askok ezin dabena.<br />

BEnb NereA 98. Mundu ontan gertatzen diranak guk irudimenez asmatuak baño aundiagoak dirala. NEtx LBB<br />

12. Berjili, beraz, irudimen ugelak azke ditularik ari da emen. Ibiñ Virgil 57n. Espartzua baiño leorragoa<br />

kondaira eta irudimenik gabea. Berron Kijote 18. Norbaiten irudimen liluragarriak sortu duen euskerantoak.<br />

MEIG VII 91. Irudimen kolpeka [asmatua]. MIH 380. Ibilaldi luzeak egina zen, irudimenez bederen. Ib. 362. En<br />

DFrec hay 24 ejs., meridionales.<br />

v. tbn. Echta Jos 291. Ayerb EEs 1915, 261. Zink Crit 31. JBDei 1919, 268. Inza Azalp 58. Jaukol Biozk 6. Enb<br />

148. JE Ber 16. J. Artetxe Y 1933, 323. Ldi IL 29. Or BM 98. TAg Uzt 247. EA OlBe 85. Lek SClar 133. Bilbao<br />

IpuiB 277. Txill Let 117. Erkiag Arran 65. Vill Jaink 92. Zait Plat 54. Berron Kijote 35. Iruimen: Ayerb EEs<br />

1915, 293.<br />

�3. Creencia, opinión. � Ez dugu, beraz, guk inor geure usteetara eta irudimenetara erakarriko [...]. Gure<br />

iritzien berri jakiten badute ere. MEIG IV 99s.<br />

- IRUDIMENDUN. Imaginativo. � Aita besoetakoaren biotz-irudimendunak asmatzen zekien ipuin ederrok.<br />

Mde HaurB 65.<br />

- IRUDIMENETAN IBILI. Fantasear, hacerse ilusiones. � Ez ibilli irudimenetan da eztabaidetan: begiak itxi ta<br />

aurrera. Ag Kr 160.<br />

- IRUDIMENEZKO. Imaginario. "Fantástico" A DBols. --Euskeraren aita Aitor izan uan ba? --Ixilik ago!<br />

Irudimenezko izena dek ori. Lab EEguna 86.<br />

irudimendu, irudimentu. �1. Imagen, representación. � Pensamentu edo irudimentu loi ta zantarrak<br />

jatorkuzalako. CrIc 75. �2. Imaginación (facultad). � [Gazteen] irudimendua edo imajinazioa beraa dago. AA<br />

II 143 (v. tbn. 414).<br />

irudin (<strong>Lar</strong>, Añ, H). I (Sust.). �1. Aspecto, apariencia. � Jangoikoak, guk legez, gorputzen irudin edo figurea<br />

badau? Cb CatV 24. Gorde burubak [...] gauza txarraren irudin edo itxuria daukeen guztietati. Mg CO 138.<br />

Errege-irudina artu eban. Añ MisE 80. v. tbn. Kristinau Doctrina (Bilbao, 1875), 14 (ap. DRA). CatBus 14. �2.<br />

(V?, G? ap. A; Añ). Imagen. "Retrato", "imagen, estatua, vulto" Añ. � Santuben irudin, itxura edo imajiñak.<br />

CrIc 51. Irudin edo imajinazinoe zikin ta aragizkoren bat burura etorrita. Ib. 75. Eraatsirik dagoz oraindino<br />

zuben irudinak soldauben bijotzetan. Mg PAb 210. v. tbn. Egiat 243. Amorezko damuari garbijaren irudin edo<br />

pintura bat. Mg CO 55. Ez Jesusen irudina, ezpada Jesus berbera. Añ LoraS 79. Aramen misiño santu baten<br />

jazo oi danaren irudin egiazko [...] bat. Ib. 7. Irakurri egizubeez San Inazioren Exerzizijuetako liburu<br />

zorijonekua [...] baña imiñten ditubeen irudiñ gustijak ez dira elduten pena areen keriza labur bat adierazotera.<br />

JJMg BasEsc 94. Azaleko irudiña / denbora gitxiko diña. <strong>Izt</strong> C 15. Irudiñentzako gurkeria. Ol Col 3, 5 (Ker<br />

sasijainkoakanako). �3. Parecido, semejanza; parábola. "Asemejando, dirudiena, irudia, irudina, anza duena"<br />

<strong>Lar</strong>. "Asimilación", "símil" Añ. � --Zelan adierazoko da esan au? --Irudin edo bardintza onegaz. Egizu kontu<br />

aretx landara [...]. CrIc 110. J.K.-k berberak bere ao gozotik esan eban parabola edo irudin ederra. Zav Serm I<br />

43. �4. Imaginación (facultad). "No se me ha pasado por la imaginación, [...] are ezteust irudina ukitu" <strong>Lar</strong>. �5.<br />

"Viso, visos, argusia, irudina, irudia" <strong>Lar</strong>. "Cambiante en las flores, telas, etc., es o son los visos, usia, irudia,<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

726

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

irudina" Ib.<br />

II (Vb.). (Podría interpretarse tbn. como irudin izan). "Parecer, parecerse, irudi, irudin, [...] antza izan" <strong>Lar</strong>.<br />

"Asemejarse" Ib. "Equivocarse una cosa con otra, irudin y sus irregulares" Ib. "Pavonear, pavonearse,<br />

egazterrena irudin, egazterren gisa arro arro ibilli" Ib. "Manquear, hacer del manco, maingu irudin, elbarri<br />

egin" Ib. "Imaginar, irudin, [...]. Iruditzen zat, zatzu, zaio. Si es plural, iruditzen zaizkit" Ib. "Imaginado, irudina"<br />

Ib. "Aprehender, imaginar" <strong>Lar</strong> y Añ. "Equivocarse una cosa con otra" Añ. Cf. 1 irudindu. � Urria irudin<br />

arren, ez bada urre ona, botako zaitu. Mg CO 62. Zer irudingo dau gizon bat ez ezertako izateak? Añ LoraS 151<br />

(v. tbn. MisE 142). � (Con dat.). � Semeak irudin bear dabe euren amai. Añ LoraS 159.<br />

- IRUDINERA. A imagen (de), a semejanza (de). � Izanik bere itxura edo irudiñera egiña. Mg CO 59.<br />

- IRUDINEZ (<strong>Lar</strong>, Añ � A). Aparentemente.<br />

1 irudindu. �1. "Asimilar" Añ. �2. Representar. � Onraubaz imajina aetan irudinduta dagozan Santubak ta ez<br />

imajinak eurak. CrIc 51.<br />

2 irudindu (BeraLzM). (Neol.). Creado por AG hacia 1896, de irudi 'figura' e -inddu (AG 2334). � "Desfigurar"<br />

BeraLzM. � Elesten dituzten errialdeatzaz oso uste okerrak artu eraziaz, geiegizteko, irudintzeko eta irudiegiteko<br />

ere, kalte urbilla izaten dutela. "Exagerar, desfigurar y hasta fingir". Zink Crit 60.<br />

irudinge. �1. "Desemejante" <strong>Lar</strong>. �2. "Desemejanza" <strong>Lar</strong>.<br />

irudintza (<strong>Lar</strong>, Añ, H). �1. "Efigie" <strong>Lar</strong>, Añ. �2. "Símil", "asimilación", "parábola" Añ. � Urre-gorria da<br />

karidadearen irudintza. Añ LoraS 52. Gogotu [...] loa dala eriotzearen irudintza bat. Ib. 133. Zarratuko dot<br />

irakurtzau irudintza eder bategaz. Ib. 102. Atxinako bildots pazkoetakoa (oraingo sakramentuaren irudinza). Ib.<br />

58. Iru andrakumeok zerbaitean Ama Birjiñaren antz irudintzak zirean. Añ MisE 122. �3. "Apariencia" Añ.<br />

irudipen (V, G; <strong>Lar</strong>, Añ), iruripen, iruipen (V-gip, G-azp-bet), urupen (S). Ref.: A (irudipen, ürüpen); Iz ArOñ<br />

(iru(d)ipen). � Tr. Documentado en Belapeyre y autores meridionales a partir de mediados del s. XVIII.<br />

Irudipen es la forma gral.; hay ürüpen en Belapeyre, e iruripen en Guerrico (junto con el menos frec. iruipen),<br />

J.C. Echeverria e <strong>Izt</strong>ueta. En DFrec hay 7 ejs. de irudipen.<br />

�1. Imaginación, ilusión, fantasía, (falsa) impresión; visión, aparición. "Aprehensión, por imaginación,<br />

irudipena, ustegoa" <strong>Lar</strong>. "Fantasma de la imaginación" Ib. "Representación, figura, imagen" Ib. "Fantasía, vano<br />

ofrecimiento" Añ. "Imaginación, ocurrencia" A. v. iduripen. � Mündüko bizitza labür, ezdeüs eta ürüpen bat<br />

dela erakusten die. Bp I 145. Jainkoagana zuzen bide egiten etzuelako irudipenak biziro estutzen zuten. Cb<br />

Josefa 124. Zerren orrelako aldietan iruipen eta engaño asko gertatzen diran. Gco I 437. Begira [...] edanak<br />

ematen dizkitzun irudipenakin galerazo ote dezun lagun arteko pakea. AA II 114. Iruripen utsa da / mundu au<br />

guzie. <strong>Izt</strong> Po 51. Berak ikusi zuena engañu eta irudipena etzala. Arr May 124. O ez, etzan irudipena: zerbait<br />

zijoakion zuzen zuzen beraganuntz! Ag G 156 (v. tbn. AL 157). Irudipenik argienak goibeldu oi diran gisa. "Las<br />

ilusiones". Mok 17. Eztakit nere irudipena izango dan, baña neri igesi ote-zabiltzan iruditzen zait. NEtx Nola<br />

33. Asieran bere kezka ta irudipenak bazituan bañan laixter utzi zitun. JAIraz Bizia 125. Irudipen uts, begitaziño<br />

soil, lilura-izpi. Erkiag Arran 83 (v. tbn. <strong>Lar</strong>d 503, NEtx Antz 37, Vill Jaink 158 irudipen uts). --Or norbait<br />

dabil! --Bai zera, iruipenak dittuk. (G-bet). Gorputzik gabeko ametsa eta irudipen hutsa. MIH 299.<br />

v. tbn. Añ NekeA 219. Kortazar Serm 403. Mde HaurB 92. Etxde JJ 135. Berron Kijote 35.<br />

�2. + iruripen, urdupen (S, R ap. A), urupen. Parecer, impresión, creencia, juicio, opinión. � Jinkoaz erranari<br />

beno lehen, jarraikiten baita bere ürüpenari. Bp II 79. Sinis zadazu [...] etsaiaren engañioa besterik ez dala<br />

iruripen ori. Echve OngiB 47. <strong>Euskal</strong> esaera, garbi baño garbiagoa, bere irudipenak argi ta erraz emanak. Inza<br />

in Jaukol Biozk XI. Ez nun neke aundirik bear-izan [...] nere irudipen aiek adiskidearen gogora erakartzeko. Ldi<br />

IL 32. Onenbeste kalte ta atzerapen ekarri dizkiguten irudipen ta itxuragabeko lotsa oiek. "Prejuicios". NEtx<br />

Nola 8. Uste gabeko onekin nere irudipen eta asmoek bat-batean lurra jo zuten. Anab Aprika 56. Ikusitakoaz<br />

neukan irudipena azaldu [nion]. Ib. 74. Pentsa daiteke, eta irudipen gisa azaltzen dut hemen [...]. MEIG IV 120<br />

(v. tbn. VI 136 irudipen).<br />

�3. iruripen. Aspecto, apariencia. � Eta nor dira debozioaren azala eta iruripena baizik eztuenak? Gco I 473.<br />

�4. Símbolo, imagen. � Moises miragille santuak ze miraria arrigarriak egin etzituzan oraingo krutzearen<br />

irudipen eraku<strong>sg</strong>arria zan zotz bategaz? Añ MisE 9. Moisesek emandako mana, zeruko ogi egiazkoaren<br />

irudipena edo antza baizik etzan. <strong>Lar</strong>d 401.<br />

�5. Comparación. � Aiñ dira andijak irabazijak ze, ez daukee irudipen edo konparazinoerik nekiak<br />

irabazijakaz. JJMg Mayatz 124.<br />

�6. Imaginación (facultad). v. irudimen (2). � Tr. Documentado en autores meridionales desde principios del s.<br />

XX. � Arritasun onek dakarkio olerkariari irudipen eta gogoaren egamiña. Aitzol in Ldi UO 5. Aurregun<br />

gabeko irudien ordez, berri batzuk ziztatzen zioten orain irudipena. TAg Uzt 256. Bere buruan irudipenez edo<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

727

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ikusiaz-gaiñ edo gogoz jaiotako guziari [...]. Berron Kijote 45. v. tbn. Aitzol in Laux BBa X. Lek SClar 121.<br />

� (Como primer miembro de comp.). � Papiniren irudipen-amesak. TAg GaGo 69. Gai-ariñak [...]. Irudipenlan<br />

loratsuak. Ez idazti astun nekagarriak. Ib. I. Gazigozoak: Gaiak: "Loreti" (maitasun edestia); irakurgai<br />

ariñak; irudipen-jolasak; eta idazlanak. Ib. (tít.).<br />

- IRUDIPENAK HARTU, ERABILI. "Fantasear, irudipenak hartu, irabilli" <strong>Lar</strong>.<br />

- IRUDIPENAK EGIN. Aparentar, fingir. v. infra IRUDIPEN EGIN. � Ez dala asko [...] onginaiaren<br />

irudipenak egitea, baizik egiaz eta biotzetik amatu bear ditugula gure etsaiak. AA II 107.<br />

- IRUDIPENEAN. a) En la creencia de que, creyendo que. � Besteren onak gurea gutxitzen duelako ustean edo<br />

iruipenean. Gco II 65. b) En la opinión (de), a (mi, tu...) juicio. Cf. supra (2). � Nestatiak grabe drenian, gizon<br />

diskrezione deinen urdupenian. CatR 51 (CatSal 51 gizon diskrezio dienen juizioan). Ene urdupenian, obeki<br />

emonen naun etelegatra itzez. Mdg 142.<br />

- IRUDIPEN EGIN (ürüpen e. S ap. A). Fingir, simular. v. supra IRUDIPENAK EGIN. � Ipokritak, zoñek<br />

Jesüs adoratü nahi diala ürüpen egiten baitie. Bp II 26.<br />

- IRUDIPENEKO. Aparente. � Ama Santisimaren egiazko debotoak gerala eta ez asko bezela iruipenekoak.<br />

Gco I 471 (v. tbn. 410 y 464 iruripeneko). Askotan iruipenekoak dirala egiten dizuen ofensak [...] zerren [...]<br />

malizia bage [...] egiñak izan oi diran. Gco II 50.<br />

- IRUDIPENEZKO. Aparente; imaginario. � Irudipenezko lan onakin mundu guzia engañaturik zeukeen. Ub<br />

83. Non dan benetako yazoerea ta non guzurrezkoa edo irudipenezkoa. Akes Ipiñ 28. Bake lasaian bizi gintezen<br />

[...] irudipenezko lur ugarian. MIH 280. Amets-irudipenezko argitan. Ib. 373. Txillidaren irudipenezko lantegi<br />

horretan. "Taller imaginario". MEIG IX 141 (en colab. con NEtx).<br />

irudipentsu, iruipentsu. � Suspicaz (?). "Eztauka zer egonik irudipentsu (G-azp)" Gte Erd 310. "Sospechoso"<br />

SMuj. v. irudikor.<br />

irudiratu. � Representrar. � [Pizkunde-aldian] askatasuna nagusi, nork bere gogora irudiratu zituen<br />

Eguerritako gertariak. MEIG I 76.<br />

iruditasun. �1. Apariencia, aspecto; imagen, representación. � An ez da gelditzen [...] ogiaren substanziatik<br />

batere, baizikan ogiaren iruditasuna edo aparienzia. OA 47. Aurpegi orren iruditasun / eder gardena! S.<br />

Berasaluze Sortzez garbia (ap. DRA). �2. (V-gip). "Irúditasuna: la ilusión, fantasía" Iz ArOñ. � Munduaren<br />

irudi bikaiña dut begien aurrean; eta, ain zuzen, ez al datza beraganako nere lillura iruditasun zeatz orretan?<br />

Txill Let 65.<br />

iruditegi (<strong>Lar</strong>). �1. Escena, escenario. "Escena" <strong>Lar</strong>. � Iruditegi ondoko gelatxoak (Donostia, 1879). JFlor.<br />

Agertzen dira iruditegian batetik bestera pasatzen mutill batzubek. Sor Gabon 35. Baserri bateko sala izango da<br />

iruditegiya. Moc Damu 5.<br />

v. tbn. EE 1900b, 464. Ill Testim 3. EEs 1919, 235. EEs 1920, 175. Lek EunD 48. Alz Burr 11.<br />

�2. Escena. � Lenbiziko iruditegia. (Artzaiak mendi gañetatik jeisten dira [...]). Sor AKaik 111 (v. tbn. 113,<br />

117). v. tbn. <strong>Izt</strong> D 56.<br />

1 iruditu (V-gip, G-azp, AN-gip; <strong>Lar</strong>, Añ), iruritu. Ref.: Etxba Eib; Gte Erd 170. � Tr. Hay iruritu en J.C.<br />

Echeverria, J.I. Arana, Mattin y en textos populares y bersolaris guipuzcoanos (en éstos últimos junto con iruitu)<br />

de la segunda mitad del s. XIX y principios del XX. Se documenta tbn. iruitu en Guerrico. La forma gral. del<br />

sust. vb. es iruditze-; se encuentran además iruditutze-, iruritutze- en bersolaris guipuzcoanos e irudite-,<br />

iruditute- en autores vizcaínos.<br />

�1. (Aux. trans. bipersonal). Parecer, aparentar. "Es parecidísimo a su padre, [...] txitez dirudi aita" <strong>Lar</strong>. "Parece<br />

que sí, baietz dirudi" Ib. "Según parece, a lo que parece, dirudienez" Ib. "Asemejarse" Añ. "Egualdixak jasotzera<br />

doiala dirudi" Etxba Eib.<br />

� Tr. Documentado al Sur desde Lazarraga, es de uso gral. en autores guipuzcoanos y vizcaínos. Entre los altonavarros<br />

aparece en Mendiburu, Lizarraga de Elcano, CatB y F. Irigaray. Al Norte (todos los ejs. corresponden a<br />

formas sintéticas) se encuentra en Leiçarraga, Oihenart, autores labortanos de los ss. XVII y XVIII, Duhalde,<br />

MarIl, Jauretche, Hiribarren, Zalduby, y ya en el s. XX, en Oxobi y J. Etchepare (cf. iduri izan). Las formas<br />

sintéticas se documentan desde los primeros textos y son con diferencia las más empleadas (todas las referencias<br />

citadas tras los ejs. de esta acepción corresponden a formas sintéticas). Entre éstas, las del tipo dirudi- son las<br />

más generales. Hay formas del tipo diruri- en <strong>Lar</strong>ramendi (algún ej. aislado junto al frec. dirudi-), fray<br />

Bartolomé (junto con dirudi- en proporción similar) y en bersolaris y textos populares guipuzcoanos desde<br />

finales del s. XIX (en algunos de ellos junto con dirudi-, y en algún caso como T. Alzaga y Soroa alternando con<br />

dirui- (forma empleada tbn., junto con dirudi-, por Mocoroa)), y al Norte en Chourio (junto con dirudi-),<br />

Haraneder, <strong>Lar</strong>reguy, Mihura, Duhalde, Jauretche e Hiribarren. v. en DFrec, anexo A, las diversas ocurrencias<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

728

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

de formas sintéticas, entre las que destacan dirudi (163), badirudi (121), dirudienez (108), zirudien (24), dirudite<br />

(10), dirudien (8), bazirudien (6), baidirudi (4), dirudie (3), dirudielako (3), ziruditen (3). Los pocos ejs. de<br />

formas perifrásticas o uso de sust. vb. son meridionales: J.C. Echeverría, Noe, Beovide, E.M. Azcue (v. ejs.<br />

infra), Inza (Azalp 97 iruditzeko) y Otxolua (84 irudittu egijen).<br />

� Iarririk zegoenak [...] sardoin harria zirudien. Lç Apoc 4, 3 (He, TB, Dv iduri zuen, Ip üdüri zian). Zeruko<br />

irargi zuria dirudizu. Lazarraga 1185v. Etxajaunen saria ezta ain koikari zein dirudi. "La dádiva del duende no<br />

es tan sobradísima como parece". RS 497. Ihesi dabilan hunza dirudit. Harb 340. Bera zure maian, zu aen aldean<br />

/ ze ondo zirudian, ak esatean: [...]. EgiaK 89. Egia da, hala dirudi. Ordea ezta hala, iduria du eta ez izana. Ax<br />

56 (V 37). Nintzen / ungi flakatua / hilla nirudiela. Gç 70. Onik dago eta ederrik, dirudienez beintzat. <strong>Lar</strong> DT<br />

LVI (v. tbn. SAgust 10 badirurite). Ain dago mudatua / ez dirudi lena. GavS 32. Jesusek ez zirurien [...] bertze<br />

gizonak bezalakoa. Lg II 167s. Zutindu zaite orain, ta eutsi txapela. Zein ondo dirudizun! Mg PAb 118. Komunio<br />

ondoan zirudien ito bear zutela kontentuaren kontentuz. Mg CC 226. Bakarrik bada orain berba egiten dot<br />

arako oitura txarreko ekanduzko bekatu benialakaitik, ta dirudienean, eztaukala batek emendetako<br />

borondaterik. Añ LoraS 109s (v. tbn. 7). Gaizki dirudian gauza da au, batezere emakume ezkonduetan. AA I<br />

580. [Zor jake errespeto andi bat] eta euki biar dira on dirudijan moduban edo dezenzijagaz. Astar II 48. Aren<br />

begiak tximistak ziruditen. <strong>Lar</strong>d 470. Dama gazte bat ezagutzen det / diruriyena izarra. Bil 66. [Ikusiko<br />

balizkigu] arpegiak / esango luke dirudigula / anima errukarriak. AB AmaE 53s. Amar urte geiago iruditzen<br />

eban. Ib. 277 (409 iruditzen dezu). Gero arratsian utziko dituzu Porziunkulako elizan apaingarriak; gisa onetan<br />

Jesus idurituko dezu trokaturik osto berdiak gurutze astunian. Bv AsL 92. Mingañez dirudizu / gizon guziz ona, /<br />

baña galtza danetan / ez dago gizona. Urruz Urz 54. Bera deungea izan da / ona irudituteko / guzur-azi atsitua /<br />

prest dago ereiteko. Azc PB 346 (259 iruditeko; v. tbn. 111). Amerikar bat irudian bere [...] soñeko zuriakaz.<br />

Echta Jos 148. Zarrak izan arren gazteak dirudie. Ag Kr 213 (v. tbn. 122). Arantzapeko lore gaixoa diruditala<br />

[esan dit]. Ag G I. Iru sebopil zeukan / irurak aundiak / iruritu lezake [...] / errotako arriak. Noe 84. Gezurra<br />

dirudi praille batek orrenbesteraiñoko [...] grazia eukitea. Vill in Bilbao IpuiB 6. Nireak egin dau, dirudianez.<br />

Sukarrak erre-bearrean nauka. Erkiag BatB 198 (v. tbn. Arran 18). Haren eten-zori zehartuak, bere arrastorik<br />

txikienak iruditzen duen jeometri izkutua argiratzen dute. "Que el menor de sus ra<strong>sg</strong>os prefigura". MEIG IX 126<br />

(en colab. con NEtx). Itxuski xamar dirudi horrela iharduteak. MIH 216. Altubek arrazoi zuela dirudi horretan.<br />

MEIG VIII 101. Nahiago zuten dirudienez gidaritza eskasa inolazko gidaritzarik eza baino. Ib. 95.<br />

v. tbn. EZ Man I 83. Volt 260. O Po 36s. SP Phil 299. INav 21. ES 161. Ch III 11, 2. Mb IArg I 81. He Gudu 61.<br />

Cb Eg II 152. Gamiz 204. Mih 25. Brtc 222. Ub 177. Egiat 161. LE Prog 120. Gco I 428. VMg 19. Dh 234.<br />

JJMg BasEsc 244. fB Ic II 176. CatB 90. MarIl 116. Jaur 174. Hb Esk 150. It Fab 170. Ur Dial 19. Aran SIgn<br />

113. Zby RIEV 1908, 412. Xe 298. Sor Bar 19. Arr May 60. AzpPr 63. Bv AsL 77. Arb Igand 19. Apaol 121.<br />

Moc Damu 3. JanEd I 62. Goñi 97. Itz Azald 6. Kk Ab I 84. Iraola 90. A Ardi 58. Ill Pill 14. Arrantz 128. Altuna<br />

73. Alz Txib 95. Ox 173. Inza Azalp 157. Jaukol Biozk 82. Lab EEguna 75. Enb 191. Tx B 184. Laux AB 29. JE<br />

Ber 71 (28, 67). FIr 191. Or Eus 309. Ldi IL 49. Ir YKBiz 516. TAg Uzt 189. Eguzk GizAuz 27. JMB ELG 88.<br />

EA OlBe 57. Mde Pr 222. SMitx Aranz 114. JAIraz Bizia 74. Munita 86. Lek SClar 115. Txill Let 114. Izeta<br />

DirG 44. Anab Aprika 85. BEnb NereA 39. Gand Elorri 37. Or in Gazt MusIx 52. Vill Jaink 143. Arti Ipuin 82.<br />

Basarri 23. Zait Plat 138. Ibiñ Virgil 22. NEtx LBB 102. Alzola Atalak 79. Berron Kijote 58. Uzt LEG I 225.<br />

Lasa Poem 108.<br />

� Parecerse, asemejarse. � Zozpolak dirudi bere egurra, ta egurrak bere ezkurra. "La astilla parece a la leña y<br />

la leña al árbol". RS 483. Tresneak jabea dirudi. RG B 19. Konparatzen da bekhatorea ardi errebelatuarekin.<br />

[...] anhitz gauzatan baitirudite elkhar. Ax 77s (V 52). Hainitz hitzkuntza baitira batak bertzea eztiruditenak. ES<br />

392.<br />

� (Seguido de completiva; cf. infra los ejs. de uso impersonal). � Ekusi eiano salbaje terrible bien figurea,<br />

zeinzuk zirudien sua aoetati ezarten ebela. Lazarraga 1153r. Eztirudite handiak direla. SP Phil 176. Eta egiazki<br />

badirudigu herritik herrira diferentki mintzo garela. ES 133. Badirudite [...] Eskualdun hauk bere mintzaira<br />

hartu dutela lehenagoko latindun hetarik. Ib. 136 (v. tbn. 119). Eta badirurite erraten derauzutela [...]. He Gudu<br />

140. Badirudije ondu diriala, pekatu baga geratu diriala. Baña askok ez daukee damurik. Mg CO 77. Badirurite<br />

eztirela errelijione berekoak. Dh 251.<br />

� (Con dat.). � Misiñoak dirauen denporeak dirudiela ude-barri eder gozo bati. Añ LoraS 148. Indazu, nere<br />

Jesus, nere bizitzan zuri iruritzeko grazia. Echve OngiB 73.<br />

� (En la expr. gauzak badirudi con sentido impersonal; cf. infra los ejs. de uso impersonal). � Karga bat<br />

sagarrekiñ / iru karga erari / baliyatzen dirala / gauzak badiruri. JanEd I 90. Biyak utsikan utzi / zuten Udarregi<br />

/ tristeza ugari / gizagajuari, / ez dala ongi ori / gauzak badiruri. AzpPr 107 (v. tbn. 121).<br />

� (Con ote en la subordinada). � Ain ederto ze bazirudijan / Deun Simon bera ete zan. Enb 85. Narrats jazten<br />

diranak [...] anima apaintzen ere gutxi saiatu ote diran dirudi. MAtx Gazt 83. Etorkizun aundiko pelotaria ote<br />

dan dirudi. Basarri 89.<br />

� Parece (que). (Uso impersonal, seguido de oración completiva. Es gral. el empleo de (ba)dirudi, (ba)zirudien.<br />

Los únicos ejs. de construcción perifrástica son los de Arrue y S. Mitxelena). � Badirudi ezen desohore eta<br />

laido zaiela oraiko presuna gaztei prestuki bizitzea. Ax 173 (V 117). Autor hunen arrozoinamenduaren eredura<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

729

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

badirudi denborak eztuela bothererik eskuararen kontra. ES 137. Gauza justu eta bidezkoa iruditu da urtearen<br />

illetako bat ere beraren onrarako esleitzea. Arr May 7. Obeki nunbait iruditu zan / bakartearen begiran, /<br />

gizonezkoen komentu on bat / elizaren jirabiran. SMitx Aranz 88. Gaur badirudi bakezko eguna dugula. Eztugu<br />

lan aundirik. Izeta DirG 69. Halarik ere, badirudi bereizkuntza hori ez dela beharrezkoa. MIH 102. � (Con ote<br />

en la subordinada). � Badirudi toki batzuetan zerbait gelditzera egin ote duen. Munita 49.<br />

� Representar. � Zer da Uribatzarrea? Dierria diruditen guzien berpatzea Iritarrak librekiro lege ezarzeko<br />

izentatu dituztenak. EConst 40.<br />

�2. (G-azp, AN-gip, B ap. Gte Erd 170; <strong>Lar</strong>, Añ), iruritu, iruitu, urdutu. (Aux. intrans. bipersonal). Parecer.<br />

"(No se me ha pasado por la) imaginación, etzait iruditu ere" <strong>Lar</strong> (Añ ez jat iruditu bere). "Qué piensas, qué<br />

juicio haces, zer iruditzen zatzu!" Ib. (s.v. parecer). "Parecerle así equivocándose" Ib. "Representársele algo a la<br />

imaginación" Ib. "Aparentársele, imaginársele" Añ. "Figurársele a uno" Ib. v. iduritu (1). � Tr. Documentado<br />

en Leiçarraga, Lazarraga, Beriayn y autores occidentales a partir de principios del s. XIX. Se encuentran formas<br />

sintéticas en Añibarro y algunos autores meridionales modernos. � Etzaión bidezko iruditzen. Lç Act 15, 38.<br />

Ainbat iruditzen jat dulzeago [amorearen ardura]. Lazarraga (B) 1182rb. Pekatu mortalak izan arren, benialak<br />

dirala iruitzen zaie. Gco II 16. Deserrazoia bera arrazoizko irudituko jatzu. Añ GGero 225. Amets egin det, eta<br />

iruditu zat, su-azpian [...]. <strong>Lar</strong>d 129. Zer, ni moko-okerra? Zuri bai iruritu, oker begiratzen dezulako. Bil 174.<br />

Ene familiari ezau onki andi urdutu. Mdg 135. Olango errietatik artuko ditut itz gogorrak bigunduteko egokizko<br />

era batzuk, norbaiteri txarto irudituko ete jakon bildurrez bada be. Ag Kr 7. Nere ateraldia ez zaio ondo iruditu.<br />

Lab EEguna 103. Gabaz danak bardiñak / iakuz iruditzen. BEnb NereA 74. Ez zait iruditzen agintariek<br />

horrelakorik egin lezaketenik. MIH 132.<br />

v. tbn. Ber Doc 137r. Ur MarIl 39. AB AmaE 144. Zab Gabon 36. Arr May 134. Bv AsL 50. Ag AL 121. Moc<br />

Damu 15. Noe 82. AzpPr 78. Ud 84. EusJok 128. EusJok II 138. Goñi 84. Iraola 121. Ill Pill 7. Altuna 101. Inza<br />

Azalp 86. Inza in Jaukol Biozk VI. Tx B II 33. Alz Bern 74. Otx 148. Ldi IL 94. Or Eus 54. ABar Goi 27. TAg<br />

Uzt 197. Munita 56. JAIraz Bizia 79. Mde Pr 64. Etxde JJ 202. Txill Let 44. Basarri 141. And AUzta 141.<br />

Ugalde Iltz 67. Anab Poli 104. Osk Kurl 17. Erkiag BatB 96. MAtx Gazt 54. Arti Ipuin 29. Or in Gazt MusIx 10.<br />

Vill Jaink 66. MAtx Gazt 54. NEtx LBB 113. Berron Kijote 47. Iruritu: Echve Ong 47. Bil 74. Zab Gabon 53.<br />

Xe 167. AzpPr 109. Apaol 70. Aran SIgn 115. Iraola 76. EusJok II 61. EusJok 166. Urruz Zer 16. Tx B 222.<br />

Mattin 128. Uzt Noiz 79. Iruitu: AzpPr 74.<br />

� (Formas sintéticas). � Egizue onetan egiten oi dabena sartzen danak lorazko jardin eder baten; bada onen<br />

adierantzakoa dirudit misiño santu batek. Añ LoraS 16. Ara zer dirudigun Misiño Santuak dirauan eraldiak:<br />

egiaz ez besterik, ezpada jazo jakeena Israeldarrai Jordaneko Ibai-korrontak igarotean. Ib. 5. Zergatik<br />

dirudidak ain eder ire zarpillekin? 'Pourquoi donc [...] m'apparais-tu si beau?'. Or Mi 26. Beraz, polita dirudiat?<br />

'Tu me trouves gentille?'. Ib. 19 (v. tbn. 125). Lurra biraka dabillela dirudio, izerdi otza dario bekokitik. Ib. 59.<br />

Alper-samarreko lana dirudit [...] azaltzea. Ldi IL 104 (v. tbn. 22, 23, 90). Orien kide izango du, dirudidanez,<br />

[...]. Zait Sof 142 (v. tbn. Plat 140). Oso argia datorkigu seme ori, ta Jaungoikoak apaizetarako deitua duala<br />

dirudigu. NEtx Nola 34 (Antz 149 dirudio). Bi galdera mota sortu ditezkela dirudit. Or Aitork 364. Iakinzale<br />

geienen aburuak artzekoago zirudizkidan manestarrenak baiño. Ib. 123. Lengo lorra utsal dirudigu orain.<br />

Onaind in Gazt MusIx 149. Lendik jakiñ izana / ain zatar dirudizu. "Cuanto sabía primero mucho bajo le<br />

parece". Gazt MusIx 227. Goretsi ta ederretsi nituan zirudidan erarik egokienean. Anab Aprika 44. v. tbn. Gand<br />

Elorri 108. Ibiñ Virgil 63.<br />

� (Con ote en la subordinada). � Ori tontua izango ote zan / jendiari iruitu. EusJok II 71. An ageri duzu /<br />

leiardi baten / okotz-masailletan / belar-ebaten... / (Aparra yaten / obeto dirudit / ari ote den). Ldi UO 38.<br />

� (Sin complemento, con el sentido de 'parecer bien, apropiado'). � Apaltzeko garaia ez da urruti ta iruditzen<br />

ba zaizue aparimerienda bat egin genezaguke. JAIraz Bizia 71.<br />

� (Con dat. pero sin concordancia verbal). � Norberari on diruditenak, ala, eziduri izan-arren, on diranak [...]<br />

aipatzen al dituzu? Zait Plat 96.<br />

�3. (<strong>Lar</strong>, Añ). (Aux. trans. bipersonal). Imaginar. "Aprehender, imaginar" <strong>Lar</strong> y Añ. v. iduritu (5). � Aitorthü<br />

behar dügü griñalda güzietarik eztela lotsa beno harrigarriagorik, delakoz iruditziaren arauiala gure zentzü<br />

güzietara hedatzen. (Interpr?). Egiat 250. Sartzaite elexan bildur-ikara lotsazkoaz: iruditu, zeruan bertan<br />

zagozala. Añ EL 1 12s (v. tbn. 30). Iruditu egizu eguzkija dala argizko itxaso bat. Ur Dial 110 (It egizu kontu; v.<br />

tbn. Ur MarIl 72). Nok iruditu lei geure poza? Azc PB 42. Urre pillaren argia bere aurrean irudituta, irakiten<br />

bezela jarri zan. Ag G 264 (v. tbn. AL 39). Ezkerrean iruditu nituen auzotegiak eskubi-aldean ta gorengotzat<br />

neduzkanak kaletik urbil. A EEs 1916, 303. Gauza arrigarriya zan, iñok amesetan be iruditu ezin leikena. Kk Ab<br />

II 122. Iñaxik bere emakume sentzune zorrotzarekin dana iruditu ta [...]. Ugalde Iltz 24. --Ormatxo bat eraikita<br />

irudi ezazu [...] --Badakust [...]. --Ikus orain ormatxo ori zear gizon batzuk. Zait Plat 49. v. tbn. Itz Azald 104.<br />

Otx 74. Gand Elorri 140.<br />

� (Part. en función de adj.). Ficticio, imaginario. Cf. <strong>Lar</strong>: "Figurado, voz, frase figurada, hitziruditua". v.<br />

IRUDIZKO. � [Asmu] ez benetakoak, bai azalezko irudituak ta begitanduak. Añ LoraS 27. Uste izan dot txito<br />

ondo dala imiñtia begijeen aurrian jazoera iruditu bat, zeñetan ikusten diran baseerriko guraso jakitunak [...].<br />

JJMg BasEsc III (1 jazoera irudituba).<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

730

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

�4. (Aux. trans. bipersonal). Representar. v. iduritu (3). � [Orate fratres-ean] irudituten dabe zelan<br />

Pilatosek erakutsi ta atera eban guztien aurrera Jesu Kristo soñeko gorri zoro bateaz janzirik. Añ EL 1 106. Ama<br />

Donzellaren garaitza guztiz eder eta bakar au [...] ikusi eben irudituta Elexako Irakaslak eurak. Ur BulaV 19<br />

(BulaG 530 irudituta). Ausaz, nai ete dau orretan iruditu / gure bizitzearen iraute laburra? AB AmaE 391. Begi<br />

onetan ikusten eban irudituta Marimanuk bere alaba maiteen arima ezin obea. A La Abeja 27-1-1890 (ap.<br />

DRA). Laurki aundi t'eder bat: "Jesus Kalbarioan" iruitzen duna. Ayerb EEs 1915, 293. Jantzi zabala soñean,<br />

giltz urreztatua eskuan zituala, San Pedro iruditzen zuan gizon bat kaxa gañera igo zan. Eguzk RIEV 1927, 426.<br />

� (Aux. trans. tripersonal.) � [Santubeen imajiñaak] irudituten deuskubeez zeruban Jangoikuaren glorijaan<br />

dagozan arima zorionekuak. JJMg BasEsc 68. � Dibujar, representar. � Antxinakuak Lamia esaten eutseen<br />

emakume bat pintau edo irudituten ebeen begi askogaz. fB Ic II 235. Jakea, baltza oso [...]. Eskuman<br />

banderatxu gorrilluna, urrezko giltzak zearka iruditurik. Erkiag Arran 36. � Representar (una obra de teatro). �<br />

Tolosa inguruko baserri batean iruditzen da gertaera. Moc Damu 4. v. tbn. Sor Gabon 17. Alz STFer 110.<br />

Iruritu: Sor AKaik 109.<br />

�5. (Sust.). Ilusión, invención, (falsa) impresión. v. iduritu (6). � Bere buruko irudittu ta era-aldiak<br />

gertakizunak bezala saldu nai. Inza Azalp 95. Jesusen ikasleen irudittua besterik etzala izan. Ib. 76s (v. tbn. 24 y<br />

77).<br />

- IRUDITUTA EGON. Pensar, creer, imaginar. � Ni beste gauza bat irudituta nago: zuk asko maite dezu, berak<br />

ainbat, eta galduko dezuan bildurrak irudipenez betetzen zaitu. JAIraz Bizia 117. Zu al ziñan emen zegoana?<br />

Gizon bat aipatu ziguten eta ni gu bezelakoxeren bat izango ziñala irudituta nengoan. Anab Aprika 70.<br />

2 iruditu. "(G-on [sic]), secarse un árbol" A. Cf. 2 irudi.<br />

iruditu erazo. v. irudiarazi.<br />

irudituzko. � Fantasma. � Itxasoan oñez ikustean, ikaratuta zioten: "Irudituzkoa dek". "Phantasma est". Or Mt<br />

14, 26 (Ol iratxo, Ker mamu).<br />

iruditxo. � Dim. de irudi. � Iruditxu bategaz / sartu iat gogoan / argitutea egiau / zortziko bertsoan. Azc PB<br />

53. Maiganetan ipinten ditugun alabastrozko iruditxo [...]. Erkiag Arran 97. (v. tbn. en contexto similar A Ardi<br />

78, JMB ELG 100 y NEtx LBB 141).<br />

iruditza. "Fantasía: (c.) irudikiña, iruditza" Añ.<br />

irudizkribu, irudiskribu. � Jeroglífico. � Zertugabeko irudiskribua. "El jeroglífico abstracto". MEIG IX 119<br />

(en colab. con NEtx).<br />

irudizpen. � Visión, ilusión, fantasía. � Etzen hori sorgiñaren obratik sorthü zen irudizpena, bena bai egiazki<br />

Samuelen arima Jinkoak Sauli igorri ziana. Egiat 172.<br />

irudiztar. "Hipócrita (en Bizkaia y Gipuzkoa, según J.A. Uriarte)" ASJU I 1954, 59 (ap. DRA).<br />

irudogei. v. hirurogei.<br />

hirudun (i- <strong>Lar</strong> � H). � (Lo) que consta de tres elementos. "Terceto de versos" <strong>Lar</strong>. � Irudun ele asko du<br />

euskerak: e-ra-man, e-karri [...]. "El euskera tiene muchos vocablos de tres sílabas". Or Poem 519.<br />

hiruduntxo. "Tercerilla de versos, iruduntxoa" <strong>Lar</strong>.<br />

iruduskor. "Ilusivo, ilusorio" <strong>Lar</strong>.<br />

iruduts. v. IRUDI-HUTS.<br />

iruegun. v. hirurehun.<br />

iruena. v. hiruna.<br />

iruetanogei. v. HIRURETAN HOGEI, s.v. hiru.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

731

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

hiruehun. v. hirurehun.<br />

hirufarranga. "(Sc), tocino calado que entre lo gordo tiene tres líneas de magro" A. v. hirugihar.<br />

irugai. v. igurai.<br />

hiruganzi. "Girón, estandarte triangular, estandarte hiruganzia" <strong>Lar</strong>.<br />

hirugarren (V, G, AN; Lcc, Mic 9v, Urt IV 115, <strong>Lar</strong>, Dv, H), hirurgarren (SP, Urt I 126, Ht VocGr, <strong>Lar</strong>, Lecl,<br />

H), hirurgerren (Gèze), irurgarnen, irorgarnen, hirugerren (BN-mix, S (+ hiu-, hirru-)). Ref.: Bon-Ond 154;<br />

A; Etxba Eib (irugarren); Holmer ApuntV 27; EAEL 186. � Tr. Irugarren es la única forma empleada en textos<br />

guipuzcoanos y vizcaínos; es tbn. la forma más frecuente en textos alto-navarros, incluyendo aezcoanos y<br />

baztaneses. Hay irurgarren en Beriayn (Trat 55r), SermAN (3v), Elizalde y CatAN (en los dos últimos junto con<br />

irugarren) e irugerren en msMur (16). En textos salacencos tenemos irurgarren y en roncaleses irurgarnen e<br />

irorgarnen. Al Norte encontramos tanto hirugarren como hirurgarren (algo más frecuente, sobre todo en autores<br />

antiguos), alternando a veces ambas formas en un mismo autor. En textos suletinos y mixanos la forma más<br />

empleada es hirurgerren, seguida en menor proporción por hirugerren e hirurgarren. En DFrec hay 341 ejs. de<br />

hirugarren, 17 de ellos septentrionales.<br />

�1. Tercero. "Hirugarreneko, qui appartient au troisième" Dv. "Hirugarren eguna, le troisième jour" H. � Tr.<br />

De uso general en todas las épocas y dialectos. Se coloca siempre delante del nombre al que acompaña, salvo<br />

algunas excepciones: EZ Man II 15 zeruetako konseilluan presuna hirurgarren (v. tbn. Eliç 187); Egiat in MEIG<br />

I 231 liburu hirurgerrena; Gy 95 liburu hirurgarrena (v. tbn. 138); Sor AKaik 117 iruditegi irugarrena (cf.<br />

AuOst 72 irugarren irudia). Por el contrario, cuando acompaña a un nombre propio se coloca siempre detrás de<br />

éste, aunque también se han encontrado algunas excepciones: Mb IArg I 263 irugarren Julio Aita Santuaren<br />

aidea; Hb Esk 79 hirugarren Henry, y Bordel 159 irugarren Napoleon (en los dos últimos, debido a la medida o<br />

a la rima).<br />

� Nun eldu zirean irugarren egunean. Lazarraga 1153v. Onerean irugarren egunean, aterako ditu buruak<br />

edetera. Ib. 1153v. Irugarren egunean erresuzitadu eban. Bet 6. Etxearen irugarren bizitza edo alturik buruz<br />

bera erori. Cb Eg II 174s. Hillen zutela eta hirurgarren egunean biztuko zela. He Mt 16, 21 (TB, Samper,<br />

SalabBN (h)irurgarren, Echn irugarren, Hual irorgarnen, Ip hirurgerren, Ur, Dv, Leon, IBk (h)irugarren; Lç<br />

hereneko egunean). Hirurgarren kapitülia. Mercy 36. Irugarren edo laugarren graduan zan aidetasuna. Mg CC<br />

118. Debekatzen du irugarren lekuan atsegiñ lotsagarriak artzea. AA II 132. Irurgarna: konfesatzea. CatSal 53.<br />

Carlos Irugarrenak. Aran SIgn 82. Napoleon hirugarrenaren prefet bat. Barb Sup 176. Oraindiño beste<br />

irugarren baten iritxia daukagu entzuteko. Bilbao IpuiB 49. Ibai ori munduko irugarrena omen da luzeeraz. A.<br />

Zavala in Goñi 12. Hirugarren aldia omen zuen zela ezkontzen! Ardoy SFran 54. Zuberoako hirugarren estatuko<br />

sindiku. MIH 235.<br />

v. tbn. Hirugarren (sólo para autores orientales): EZ Noel 99. Gç 212. El 53. LE Ong 29v. Añ CatAN 5. CatB 40.<br />

JesBih 470. MarIl XIII. Jaur 413. Hb Egia 15. Dv LEd 48. CatAe 6. Legaz 2. Zby RIEV 1908, 88. Jnn SBi 24. HU<br />

Zez 210. CatUlz 13. JE Bur 120. Ox 94. Etcham 203. FIr 134. Zerb IxtS 38. Mde Pr 218. JEtchep 98. <strong>Lar</strong>z Iru<br />

78. Xa Odol 16. Hirurgarren: Lç Apoc 4, 7. Mat 59. Harb 442. Ax 334 (V 222). Arg DevB 183. SP Phil 101. Tt<br />

Onsa 154. INav 145. Gç 38. Bp II 14. ES 133. CatLan 47. El 6. Mih 8. Lg II 171. Brtc 58. AstLas 69. Monho 76.<br />

Añ CatAN 37. Dh 272. JesBih 443. CatLuz 33. MarIl 92. Arch Fab 233. Bordel 69. Gy 121. ECocin 48. Laph<br />

82. Arb Igand 166. Elsb Fram 68. CatJauf 2. Zerb Azk 37. Hirurgerren: AR 52. FPrS 10. Egiat 272. CatLan 21.<br />

Etch 664. Arch Fab 115. CatS 97. UNLilia 23. Ip Hil 21. Hirugerren: Egiat 206. Casve SGrazi 108. Irurgarnen:<br />

CatR 7. Mdg 160. Irorgarnen: Mdg 145.<br />

� En tercer lugar. "Hirurgarren heltzea, arriver troisième" H. v. infra HIRUGARRENEAN. � Tr. Emplean la<br />

forma determinada Materre (69 hirurga-), Axular y Aguirre de Asteasu. � Hirur moldez [...] galtzen dela<br />

denbora. Lehenbizikoa bekhatu egiteaz [...]. Bigarrena [...]. Hirurgarrena, galtzen da denbora [...]. Ax 160s (V<br />

107s). Eta orra irugarren zure kalte andia: [...]. Mb IArg I 164. Irugarren ikasi bear dezun lezioa da, pekatu<br />

beniala zer dan. Cb Eg II 170. Lenengo egin bear dozuena [...] da [...]. Bigarren [...]. Iru-garren [...]. Añ LoraS<br />

85s. Aurrena ekusi bear degu nolako [...]. Urrena [...]. Irugarrena, zer egin bear degun oker oek zuzentzeko. AA<br />

I 526 (v. tbn. II 70, 112, 141). Behin hiru beilari / abiatu ziren [...] / xinaurria, ttirritta, / xipa hirugarren.<br />

Etcham 113. [Pasai San Juan da Fuenterrabiya] irugarren ziran sartu. Tx B I 192. Galde bera berriz irugarren.<br />

"Le hace tres veces la misma pregunta". Or Eus 363. Chourio hirurgarren heldu da, bainan hainitzez<br />

ezagutuena. Zerb Azk 59. Lehenik [...]. Bigarren [...]. Batasun hori, hirugarren, euskara idatziari [...]<br />

dagokiola. MEIG VIII 56.<br />

v. tbn. Mg CC 116. Arr May 140. Balad 195. KIkG 19. JE Ber 83. Zait Sof 143. Herr 2-3-1961, 3. NEtx LBB<br />

280.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

732

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

� (Ref. al que completa un trío). � Ontsa nahi nuke Iñazio hirurgarren hartu gure ganbararat. Laph 124.<br />

Ostatu zoko batean, buruz-buru biak, ni edo zu, irakurtzalea, hirugarren. HU Zez 205. "Guanden egun batean<br />

ikusi nuen Elizondoko bidean ura irugarren": bertze bi gizonekin zoaiela adiarazteko. FIr 160. Ez dauzkat<br />

horratik ahazturik [...] egin genituen hizketa luzeak, Etxegoien genuela hirugarren. MEIG III 48.<br />

� (Ref. al día del mes). � Martija irugarrena. DurPl 68. Artu det gaur, [...] zure karta, ill-onen irugarrenekoa.<br />

CartAnd 379. Astelena zen, [...] uztaren irugarrena. Goñi 112. Illaren irugarrena zan. Or SCruz 51.<br />

Dagonillaren irugarrena, / egun alai diztikorra. Basarri 9.<br />

�2. (V-arr-gip, AN-egüés-ilzarb-olza, Ae; Lh). Ref.: Bon-Ond 152; EAEL 188. "Irugarren parte" Bon-Ond 152.<br />

"Irugarren partea (V-arr); [...] irugarren partia (V-gip); [...] irugarren puxka (Ae)" EAEL 188. v. heren. �<br />

Hautarik bereturen du hirur garren partea / berzek idukiren dute Iesus Kristen fedea. EZ Man I 67. Spiritu<br />

kreatuen hirur garren partea / damnatu zen hautatuaz Luzifer Erregea. Ib. 92. Gizonen hirurgarren partea hirur<br />

gauza horiez hila izan zen. TB Apoc 9, 18 (Ur (G) irugarren partea, (V) irugarren zatija; Lç herén partea).<br />

Berarentzat izan bear zuan, nai ta nai ez [ondasunen] irugarren zatia. Apaol 104.<br />

�3. Segundo día siguiente a una fiesta. � Eliza bestak [...] beren lehen egun elizakoarekin; eta beren<br />

biharamun eta hirugarren [...] bozkarioan dohazinekin! Zby RIEV 1908, 83. Besta biharamuneko jeiak eta<br />

hainitz tokitan hirugarrenekoak ere, ahalik eta handizkiena atxikiak dire etxetan. Ib. 84. Besta hirugarrena<br />

Olhetan. Elzb PAd 65.<br />

- HIRUGARREN AITONA. Tatarabuelo. � Abraan santuaren asaba erena edo irugarren aitonak. Cb EBO 7.<br />

- HIRUGARREN AMONA. Tatarabuela. � Irugarren amonak irun zunarekin. "Tatarabuela mía". Or Eus 103.<br />

- HIRUGARRENEAN (<strong>Lar</strong>, Añ; hirurgarrenean SP, H). a) En tercer lugar. "Troisièmement" SP.<br />

"Terceramente" <strong>Lar</strong>. v. HIRUGARRENEZ (b), HIRUGARRENIK. � Lehenik iakin behar duzu [...].<br />

Bigarrenean [...]. Hirurgarrenean iakin behar duzu [...]. EZ Eliç XXXII. Lehenbizirik [...] erakusten dio [...].<br />

Bigarrenean [...]. Hirurgarrenean [...]. SP Phil 433 (He 438 hirurgarrenekorik; v. tbn. SP Phil 373 y 478). Au<br />

izan leiteke modu askotara. Lelengo: [...]. Bigarrenian: [...]. Irugarrenian [...]. fB Ic II 217 (v. tbn. 172, etc.). v.<br />

tbn. JJMg BasEsc 49. Hirurgarrenean: Tt Arima 64. SermAN 1v. Hirurgerrenean: UskLiB 33.<br />

b) (<strong>Lar</strong>, Añ, H). Por tercera vez; la tercera vez. "Tercera vez" <strong>Lar</strong> y Añ. v. HIRUGARRENEZ (a). � Hasi zan<br />

hirurgarrenean ere lehiatzen, egur egiten eta bere leheneko zamaren, lehen bezala handitzen. 'Por tercera vez'.<br />

Ax 85 (V 58). Lehenbiziko deitzen [...] gaituenean, [...] gero bigarrenean bizikiago [...], eta hala hala<br />

hirurgarrenean. Ib. 102 (V 69). Orra konfesino guztija galduta, lenenguan ondo egiña; bigarrenian dongatuba,<br />

gitxitubaz; ta irugarrenian guztija ukatuta. Mg CO 196. Bi ensaio ein zituen / ogei minutuan, / oien pasadizuak /<br />

esango'itud nik kantuan [...] //. Hirugarrenen saiua eiten / ziran bada asi / romeria polita / genduan ikusi.<br />

EusJok II 169. Lenengotan parkatu, urrenguan sakatu ta irugarrenian urkatu, esan darue. Otx 89. v. tbn. PMuj<br />

in MEIG I 95.<br />

- HIRUGARRENEKORIK (Dv, H; hirurgarrenekorik Lecl; hirurgerrenekorik Gèze). a) "Troisièmement" Dv y<br />

Gèze. "En troisième lieu, troisièmement" H. � Zertako atxik eskuara gure mintzaia? Lehenik gure mintzaia<br />

delakotz. Bigarrenekorik [...]. Hirugarrenekorik [...]. HU Aurp 205s.<br />

v. tbn. MarIl 13. Jaur 412. Dv Lab 250. Hirurgarrenekorik: He Phil 438. Dh 101. Laph 89. Elsb Fram IX.<br />

b) "À la troisième fois" H.<br />

- HIRUGARRENEKOZ. "Hirurgarrenekotz, pour la troisième fois" SP.<br />

- HIRUGARREN ESTATU. Tercer estado, estado llano. � 1623an Zuberoako hirugarren estatuko sindiku<br />

hautatu zuten. MIH 235.<br />

- HIRUGARRENEZ. a) Por tercera vez; la tercera vez. "Tercera vez" Añ. v. HIRUGARRENEAN (b). � Gero,<br />

irugarrenez, emoten eutseen [...] lizenzija. Mg CO 230 (CC 155 irugarren aldian). Emen yausi zan irugarrenez<br />

Yesus gaixoa. Añ EL 2 201. Bein da berriz eta irugarrenez kanta bera jo ez dit, ba! NEtx LBB 126. 1852an lehen<br />

aldiz eta 1868an hirugarrenez [argitara zituena]. MEIG VI 56.<br />

v. tbn. VMg 100. Ur MarIl 13. Zav Fab RIEV 1909, 30. A Ardi 109. Noe 88. ArgiDL 94. Kk Ab II 157. Enb 103.<br />

Or Eus 362. Bilbao IpuiB 107. Etxde JJ 248. Osk Kurl 67. Alzola Atalak 41.<br />

b) En tercer lugar. v. HIRUGARRENEAN (a). � Gauza batzu azaldu behar ditugu: Lehenik: [...]. Bigarrenik:<br />

[...]. Hirugarrenez: [...]. Osk Kurl 91s. v. tbn. Or QA 171.<br />

- HIRUGARRENGO. a) En tercer lugar. v. HIRUGARRENEAN. � [--Zer egin bear da konfesinoko egunean?]<br />

Leleengo [...]. Bigarrengo [...]. Irugarre[n]go [...]. Arz 53s. Iru modutan [...]. Lenengo: gogo edo<br />

pensamentubagaz. [...] Irugarrengo egitez edo obraz. Astar II 133 (v. tbn. 58, etc.). [Estroparan] irugarrengo<br />

zein etorri zan / oraiñ nua esatera. Tx B I 192. v. tbn. <strong>Lar</strong>d 8. Mattin 109. Irugarreneko: JanEd II 73.<br />

b) Tercero. Cf. hirugarrengo. � Irugarrengo mandamenduak. Ub 173. Irugarrengo aldiyan. JanEd II 87.<br />

Bigarren eta hirugarrengo iritzien artean. MEIG VII 190. v. tbn. <strong>Izt</strong> C 101. PE 17. AB AmaE 10. Ag AL 70.<br />

SMitx Aranz 87.<br />

� Milla zortzireun irurogeita / irugarrengo urtian. Xe 317.<br />

- HIRUGARRENGOAN. "(Tercera) vez" <strong>Lar</strong> y Añ.<br />

- HIRUGARRENIK. En tercer lugar. v. HIRUGARRENEAN. � Orixe duzu irugarrenik Pitagoragandik-eta<br />

Platonek iesana. Zait Plat 71. Errateko molde nasai eta betea, poesia eta beharrean hirugarrenik irriparra<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

733

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

sortzen duen alaitasuna. <strong>Lar</strong>re in Xa Odol 18. Hitz hastean, hirugarrenik: hats, hede, hitz [...]. MIH 100.<br />

- HIRUGARREN ORDENA. Tercera orden. "Tercero de alguna Orden, irugarren Ordeakoa" Añ. v. HEREN<br />

ORDENA (b). � Santo Domingoren Irugarren Ordenako habitua jantzi. Arr May 202. San Franziskoren<br />

irugarren ordena. Bv AsL 408. Eleizeak [...] gomendaurik daukazan irugarren Ordenetan. Itz Azald 202.<br />

Irugarren Ordenakoen induljentziak (tít.). P.B. Tolosa (ap. J. Bilbao). Padre Ugartek deitu zigun bein auzoko<br />

gizonei Irugarren Ordena jartzeko erakutsiak ematera. And AUzta 73. v. tbn. Mb IArg I 325. AA II 193.<br />

hirugarrendar. � Terciario. v. hirugarrengo. � Prantzizkotar lekaide irugarrendarrak. GMant LEItz 61. S.<br />

Prantziskoren Irugarrendarrak. Or MB 39. Frantziskotar Irugarrendarren Peregrinazioa Lourdesera (tít.;<br />

Zarautz 1958) (ap. J. Bilbao).<br />

hirugarrendu (<strong>Lar</strong>, H). � "Terciar, cumplir el número tercero" <strong>Lar</strong>. "1. se joindre, joindre en tiers un objet, une<br />

personne à deux autres. 2. se mettre, arriver en troisième rang. Placer un objet, une personne en troisième lieu"<br />

H.<br />

hirugarrengo. � Terciario, miembro de una orden tercera. Cf. HIRUGARRENGO. v. hirugarrendar. �<br />

Irugarrengo Prantziskotarra (Iruña 1913, nombre de una revista mensual) (ap. J. Bilbao). v. tbn. Inza in Jaukol<br />

Biozk XV. Aita San Franziskoren Irugarrengoentzat eleiz-kantak (tít.; Zornotza 1918) (ap. J. Bilbao).<br />

Irugarrengoen Araudi-agintzea. Aranzazu 1923 (III), 195 (ap. J. Bilbao) (v. tbn. Aranzazu 1922 (II), 370 y 1930<br />

(X), 178). Zeruko mana gozoa. Irugarrengoentzat (tít. Tolosa 1924). J.A. Ugarte (ap. J. Bilbao).<br />

hirugeibetxi. "Trisílabo" <strong>Lar</strong>.<br />

hirugerren. v. hirugarren.<br />

irugi. v. eduki.<br />

hirugi. "Almarada, puñal buido" <strong>Lar</strong>.<br />

hirugihar (irugiar G), hiruginar (irugiñar AN-gip; Dv -nh-), hirugiñarra (L), irugiarra (V-gip), irugiarre (Vgip).<br />

Ref.: A (irugiar, irugiñar, hirugiñarra); Iz UrrAnz (irugiarria), ArOñ (irú-gixarra); Elexp Berg (irugiarre).<br />

� Tocineta. "Partie de la panne de lard qui a trois couches de maigre" Dv. "Tocino calado que entre lo gordo<br />

tiene tres líneas de magro" A. "Irú-gixarra, irú-gixarria: (el) magro escaso que está dentro del tocino" Iz ArOñ.<br />

"Sartañian pasautako irugiarria, gozua ogibittartian" Elexp Berg.<br />

hirugiharreko. "Irugiñarreko (AN-gip-5vill), tocino calado que entre lo gordo tiene tres líneas de magro" A. v.<br />

hirugihar.<br />

irugin. "Iruiña, cordelero. Iruiñ erdeldun bat, Txantxa zelaixan sokagiñtzan eitten ebana, un cordelero<br />

castellano" Etxba Eib.<br />

hiruginar. v. hirugihar.<br />

iruigiñ. v. idurigin.<br />

iruile. v. irule.<br />

iruin. v. higuin; igun; 1 irun.<br />

iruin-seme, irun-xeme. � Pamplonés. "Irun-xemes txori-arrapatzalles, pamploneses, según los antiguos<br />

aldeanos de la Cuenca" Camp EAlde 1920, 9. Cf. VocNav: "Irunsheme o iruñsheme. Nombre que se aplica al<br />

nacido en Pamplona". v. iruñar. � Monzon (Jesus) nafarra eta iruin-semea. MEIG IX 90.<br />

iruipen. v. irudipen.<br />

iruitu. v. 1 iruditu.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

734

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

hiruizkindun (Bera, BeraLzM). (Neol.). Creado por AG en 1897 de iru 'tres', izkin 'sílaba' y -dun (AG 1064). �<br />

Trisílabo. � Izkinbatun itxak, [...], iruzkinddunak [sic] eta larizkinddunak. AG 1023.<br />

hirukada. � Trinidad. v. hirutasun. � Obeto aitu daizuben Trinidadien izen au, dei egin ginaijo euzkeraz<br />

Irukadia. Astar I 27 (v. tbn. II 272 Irukada edo Trinidade).<br />

iruki (AN ap. A � Aq). � "Hilar, iruki (AN)" Aq 1292. "Hilado, irukia" Ib. 1293. v. 1 irun.<br />

iruki. v. eduki.<br />

hiruki (<strong>Lar</strong>, Añ), hirurki (<strong>Lar</strong>). �1. "Trino" <strong>Lar</strong> y Añ. "Terno" <strong>Lar</strong>. "Chilindrón, un ternario de cosas diferentes"<br />

Ib. � Sarobe irurkia / Sel Triunvirato / eman zaion izena / ez baitu jirako. <strong>Izt</strong> Po 135. Jainko irurki ta<br />

bakarrarekin itzegiten degu. Arr CDoc 69 (ap. EG 1958, 390). � "Iruki (V), medias, tres cartas de igual valor al<br />

juego de mus" A. � (V-gip, G-nav). Ref.: Iz Als (bikiyak); Elexp Berg. Trillizo. "Qui appartient à un groupe de<br />

trois de la même espèce" H. � Atal ori ta Mendi-Mendian-go ere<strong>sg</strong>ai-biltze ta Las Golondrinas-en irugarren<br />

atal-aurrea anai iruki edo irukoitzak dira. Garit Usand 60s. Amar aur ordurako: bi bixkialdi, irukiak; gero<br />

bakarka lau. Or QA 44. Anaia bixkia edo "irukia" duzu. MEIG II 95. � "Cada uno de los tres corderos de un<br />

parto (G-goi)" Iz ArOñ. �2. (c. <strong>sg</strong>. A; Añ, H), hirurki (<strong>Lar</strong>). Tercio. "Tercia, una de tres partes" <strong>Lar</strong>. "Tercias, de<br />

los Diezmos Eclesiásticos, amarrenen irurkiak" Ib. v. heren. � Beti ere jendeketa ukan dugu, non eta<br />

ezbeitziren kokatu ahal elizaren barnean eta iruki bat edo kanpoan gelditu behar ukan zuen. Herr 27-9-1956, 4.<br />

�3. hirurki. "Tercio de carga, irurkia, terzioa" <strong>Lar</strong>. � Gipuzkoako irurki edo terzioai etzekiotela eman<br />

erregegandik artzen zuten eguneroko ogia eta bitanza. <strong>Izt</strong> C 380. �4. "Tremesino, tremes, hirurkia" <strong>Lar</strong>. �5.<br />

Triangular. � [Itxasuntzi zaharraren] oihal beltz hiruki zabalak. Mde Po 87. �6. Triángulo. � Albo berdin eta<br />

bat berdineza dituen iruki bat. Zait Plat 56. En DFrec hay 8 ejs. de hiruki.<br />

irukintza (<strong>Lar</strong>, Añ � A, H), irunkintza (H). �1. "(Arte de) hilar" <strong>Lar</strong> y Añ. "Métier de fileur, fileuse" H. �2.<br />

Taller textil. � Sendi-alogera ipiñi eban L. Harmel jaunak Val des Boisko bere irukintzan. Eguzk GizAuz 182.<br />

irukitz. v. hirukoitz.<br />

hiruko (c. <strong>sg</strong>. A). �1. Grupo de tres. "Compuesto de tres" A. Cf. HIRUKO. � --Tira emakumia, lore oiek jarri<br />

itzazu beren tokiyan; mugi zaitia [...] --Bikuak egiten astia nai al du? --Bikuak ezezik irukuak eta laukuak<br />

plateretan egiten nazkizu naikua. Alz Bern 49. Oiugin zion irukoari: --Iru gizonek eraso bear al diozue mutil<br />

oni? TAg Uzt 47. Emen agertzen naiz beste bost iruko okin. "Cinco trípticos". Or BM 14 (v. tbn. 6). Orain<br />

eskeini diguna ez da hiruko baten lehen zatia besterik. MEIG II 123. --Zer da hobe, txistulari bakarra ala<br />

txistulari taldea? --Txistulari bakarra, hori da jatorra. Hirukoa, dotoreago. MEIG I 62. � Terceto. �<br />

[Amalaudunaren] bi irukoetan itz-erorkera egiten da lenengo, irugarren ta [...] lerruak berdindubaz. EEs 1913,<br />

194. �2. (gral.). Ref.: A y Lh. (El) tres. "El tres en el naipe" A. � Han hemenka baditugu hitz batzu,<br />

hunenbertzeko batekin (bateko, biko, hiruko edo laukoa) sahetsaren gaineko aldetik. JE Bur 5 (ref. a las notas de<br />

pie de página). Seiek bostekoa; bostekoak laukoa... [...] laukoak irukoa. [...] Ein ditut errezook. Lek EunD 37 (en<br />

boca de un adivino). �3. (V-ger-oroz ap. EAEL 188). Tercio. v. heren. �4. "Las tres campanadas que indican el<br />

comienzo de la función religiosa. Hirukua joten eta oinddio etxian" Elexp Berg.<br />

hirukoi, hirurkoi (<strong>Lar</strong>). �1. "Trebedes, hirurkoia, txerbidora" <strong>Lar</strong>. �2. Terciario. � Irukoi frantziskotar batekin<br />

gogoratzen da orain: "Loretxuak" izenburudunagaz. Alzola Atalak 73. �3. Ternario. � Trenaren etengabeko<br />

ritmo hirukoia / mutu geratu zen. Lasa Poem 65.<br />

hirukoitz (G ap. A), irukotx (V ap. A; Añ), irukutz (V-gip ap. A). �1. Triple, compuesto de tres elementos.<br />

"Trino" Añ. v. hirukonde, hirukote, hirukun. � Tr. Documentado en textos guipuzcoanos y vizcaínos desde<br />

principios del s. XIX. Emplean irukotx los autores vizcaínos (aunque hay irukoitz en Enbeita, Erkiaga y Alzola).<br />

En DFrec hay 4 ejs. de hirukoitz y 1 de irukotx. � Ta orduan izango da pekatu bikotxa, irukotxa, seikotxa edo<br />

geiago. Añ MisE 150. Argi irukotx bi isio. A BeinB 66. Erritxoetako jaialdiak irukotxak izaten dira. Ag Kr 59.<br />

Erizkizundi Irukoitzari [= 'triple cuestionario'] Bizkaiak erantzun diona. Eusk 1925 (IV), 16. Irukoitz barrija [...]<br />

ABC deitxon / Madriltar izparringija. Enb 199. Baukozu zeure senar maiteaz / irukoitz-sendi laztana. Ib. 151.<br />

Eleizaldegaz Eizagirre ta / Lopez-Mendizabal [...] / irukoitz gurgarri orri. Ib. 131. Iru izentau daiguzen ba; [...]<br />

Epaikari-irukotxa autu dabenian [...]. Kk Ab II 66. Urte aietan nolabait bikoitza zan Gipuzkoa Elizaz; berreun<br />

urte lenago irukoitza. A Y 1934, 7. <strong>Euskal</strong>-irukoitz ziñen yatorra! / Kaletar, lugin, arrandun. Ldi UO 52. Il zuten<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

735

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

bideburu irukoitzetan. 'Encrucijada de tres caminos'. Zait Sof 77. Irutasun bakar eta Batasun irukoitz. "Trina<br />

unitas". Or Aitork 344. Zuriñeren gero-asmo-lore irukoitzak ere [...] idortu egin ziran. Erkiag Arran 178. Mizto<br />

irukoitza dardaratuz. Ibiñ Virgil 103. Irukoitza [= 'tríptico']. I. Leoitik begira [...]. II. Leiora begira [...]. III [...].<br />

Alzola Atalak 82s. Itzaurre irukoitza. In Alzola Atalak 11. [<strong>Lar</strong>ramendiren] Hiztegi hirukoitza. MEIG V 97. �<br />

Trillizos. � Daukadazan alabak dira bikotxak [...] ta etzara onegaz zurtuko zu, dakizulako izan oi diriala<br />

nosbait irukotxak bere. Mg PAb 95. Anai iruki edo irukoitzak dira. Garit Usand 60s. � Trinidad. v.<br />

HIRUKOITZ DEUN, hirutasun. � Irukoitzaren Elizattora. Or Eus 258. v. tbn. Baxurko Jesús 87 (ap. DRA).<br />

Irurkoitz: Bera Euzkadi 1915, 16 (ap. NeolAG).<br />

�2. (A DBols), irukotx (V), irukutz (V-gip), irukitz (V-gip), iruotx (msLond ap. A). Ref.: A (irukotx); Arzdi<br />

Plant1 276; Iz ArOñ (irúkutza); Elexp Berg (irukitz). "Irúkutza: la yerba de prados, con semilla en espiral<br />

formando tres roscas, muy estimada" Iz ArOñ. "Cierta hierba forrajera parecida al trébol, de hojas más pequeñas.<br />

Hirukitz pixkat ebaitzera noia txalendako" Elexp Berg. v. HIRUKOITZ-BELAR, hirusta. � Irukotxak, pagatxa<br />

ta alpalpea ta bedarki guztiak ereiten dira. A Ezale 1897, 326.<br />

�3. "Irukotx (V-m), cierta especie de nuez cuya cáscara tiene tres gajos" A. v. hirukonde (2).<br />

- HIRUKOITZ-BELAR, IRUKUTZ-BEDAR (V-gip ap Iz ArOñ). "La yerba de prados, con semilla en espiral<br />

formando tres roscas, muy estimada" Iz ArOñ. v. supra (2).<br />

- HIRUKOITZ DEUN. (Neol.). Creado por AG en 1897. Santísima Trinidad. � Igandia, Irukoitz Deunaren<br />

jaieguna. AG 1516. Aiten alaba, Semien Ama / Goteun-emazte doatsu / Irukoitz Deunak eskar bereziz / egiñikua<br />

zara zu. Enb 108 (v. tbn. 86). v. tbn. Patria 1904, n.º 35 (ap. NeolAG). Ayerb EEs 1916, 190.<br />

- HIRUKOITZ-EGIA. � Irukoitz-egia ta Gizakunde-egia gizon argalarentzat ulerteziñak dira. "El dogma de la<br />

Trinidad". Zink Crit 18.<br />

hirukoiztasun. �1. "Irukoiztasun, trinidad" A Morf 223. � Ama Birjinean senar Done Iosepen bitartez azaldu<br />

zan lurrean Irukoiztasunan irudia. Ezale 1897, 32a. Trinidade edo Irukoiztasuneko Elizan. Ib. 47b. v. tbn. Alt<br />

Euzkadi 1913, 158 (ap. NeolAG). �2. Triplicidad. � [Gipuzkoako] izkerazko irukoiztasun au odolez ta endaz<br />

[...] sortua ote zan? A Y 1934, 7.<br />

hirukoiztu. � Triplicar. � Bikoiztu eta irukoiztu bedi, zuloz jositakoen ezpatea. Ker Ez 21, 19 (Ol irukoiztu; Dv<br />

Ez 21, 14 hirurkhundu).<br />

hirukonde. Neol. creado por AG en 1896 (AG Egutegi Bizkattarra 1897, 48 (ap. NeolAG)). Cf. 2 kunde.<br />

�1. Trinidad. v. hirukoitz, hirukunde. � Irukonde edo Triñidade Deuna. AG Egutegi Bizkattarra 1897, 22 (ap.<br />

NeolAG). � (V-m, G ap. A), irukunda (G-goi ap. JMB At 59). "Triple, compuesto de tres" A. � "Irukunda,<br />

pieza triplicada" JMB At 65. �2. "(V-ple), nuez cuya corteza tiene tres gajos" A. v. hirukoitz (3).<br />

hirukor. � Tercianas (calentura). v. HELGAITZ HEREN, HEREN MIN. � Urte onen azkenera beñ sukar<br />

irukorrak beñ laukorrak utzi zuten indargabeturik. Bv AsL 108 (v. tbn. 111).<br />

irukosta (i- A), irukusta (G-azp-goi ap. A), irukosto, irukuestea (det.; G-goi ap. AEF 1955, 132), irukurustea<br />

(det.). � Trébol. "Hay también otra especie [de trébol] silvestre y muy inferior, que los franceses llaman "lotier",<br />

y es la que se coge en el País con el nombre de Irukurustea" Peñaflorida RIEV 1931, 472 (citado por SMuj EEs<br />

1921, 54 y Garate 4. a Cont RIEV 1934, 57). v. hirusta. � Apalpa, pagoxa, iru-orri edo iru-kosto eta kidekoak.<br />

Oñatibia Baserria 35.<br />

irukosto. v. irukosta.<br />

hirukote (Vc ap. A). �1. Trío. "Triple, compuesto de tres" A. v. hirukoitz. � Irunaka joaten ziran: irukote<br />

bakoitzean apaiz bat eta bi oraindik etziranak. Manzi GPatroi 148s. Sokrates, Platon, Aristoteles, irukote aundi<br />

ura. Vill Jaink 32 (v. tbn. 41). [Senarra eta aingerutxo bi] zorioneko pozik izan lei / goian irukote ori. BEnb<br />

NereA 256. Etorki bereko bikoteak (hirukoteak, etc.). MIH 108. �2. "(V-gip) ladrillo de tres pulgadas de grosor"<br />

A.<br />

irukotx. v. hirukoitz.<br />

hirukun, hirurkun (O VocPo � SP, Dv y A, H (L, BN)). � "Hirurkuna (S), ternaire (comme laurkuna,<br />

quaternaire), on s'en peut servir pour désigner la Trinité" O VocPo. "Triple (EZ)" Dv. "1. triple. [...] Hari<br />

hirurkuna, fil à trois brins. 2. appliqué à la Trinité et à ses trois personnes" Ib. "Trino. Jainko hirurkuna, Dios<br />

Trino" A. v. hirukoitz. � Izate bat duzu, baña gehiago presuna / hargatik laudatzen zaitut, Iongoiko Hirurkuna.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

736

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

EZ Man II 23. Hiri Iainko hirurkuna, / guziek gehien uguna. O Po 66. Ez baitugu esaten bakun, bikun, irukun.<br />

"Tripla". Or Aitork 325.<br />

irukunda. v. hirukonde.<br />

hirukunde. (Neol.). Creado por AG en 1897 de iru y -kunde (AG 1015). � Trinidad. v. hirutasun. � Irukunde<br />

edo Trinidade Deuna. AG 997.<br />

irukurustea. v. irukosta.<br />

irukustea, irukusta. v. irukosta.<br />

irukutz. v. hirukoitz.<br />

irukutzi. "Refregar jarros, etc., etc." A Apend. Cf. 1 igurtzi.<br />

irul (V-m-al ap. A), irula (V-m-al ap. A), idul (V-m ap. A), iruli (A DBols). � "Revés, envés" A. Cf. irauli.<br />

- IRULETARA. Al revés. � Antziñakoak, gerkar izki A ta I irakur usten zuten, iruletara irakurri ezkero, Aiax.<br />

Ibiñ Virgil 41.<br />

- IRULEZ (V-m-al; idulez V-m). "Al revés" A. � Arratiako batek <strong>Lar</strong>raun-aranean erabiltzen dan [...] itz baten<br />

bearra izan lezake, eta irulez (viceversa). Arriola EEs 1930, 23. Zuzenbidearekiko ark esana irulez itzuli zala.<br />

Zait Plat 135.<br />

- IRULEZ EGIN. "Idulez egin (V-m), poner al revés" A. v. iruleztatu.<br />

- IRULEZETARA (V-m-al ap A; iduleztara V-ple ap. A). Al revés.<br />

irula. v. irule.<br />

irulaga (SP � vEys). � Rueca. "Quenouille" SP. Duvoisin interpreta érroneamente a Pouvreau y da la forma<br />

irulai, que pasa a Azkue.<br />

� irulai. v. irulaga.<br />

1 irulari. "(L), filandière" Lh. v. irule.<br />

2 irulari. � Palillo afilado por ambos extremos que se usa en un juego infantil. Cf. VocNav: "Irulario: Juego<br />

infantil (Pamplona)". � Irulari bat zer dan ba al dakizu? Adar zathi ttiki bati alde bietatik zorrozten zaizkio<br />

puntak, punta biko laphitz baten itxuran. Hauxe da irularia. Jokatzeko [...]. Osk Kurl 77 (v. tbn. más ejs. en la<br />

misma pág.).<br />

irule (G, L, BN, Ae (-uil-); SP (+ h-), Arch VocGr, VocBN, Dv; + -ll- <strong>Lar</strong>, Añ, H), irula (V), urule (R; Lecl;<br />

ürü- S; Gèze, Dv (S)). Ref.: A (irule, irula, urule, ürüle), Aezk 294; Lh; Iz IzG (irula). � Hilandera. "Irulea, qui<br />

file" SP. "Irule, fileur; ce mot irule est le syncope du mot irun-zale" VocBN. "Edale on gitxi irule on, irule on<br />

gitxi edale on: pocas buenas bebedoras (hay que sean) buenas hilanderas, pocas hilanderas buenas (hay que sean)<br />

buenas bebedoras (FSeg)" A. "Irulaak, ardi-ulia maratillan iruten dutenai bakarrik (besteai "gorulaak,<br />

gorulaarixak"). Gizonezkoak izaten dira" Iz IzG. � Herriko atso irulle guziak / [...] liho gastatzailleak. Gy 77.<br />

Irule ezin unhatu batek. (Interpr?). Hb Egia 145. Irulea beti ari zen iruten. Barb Leg 24. Irule nai eule dan<br />

langilleak. Eguzk GizAuz 58.<br />

v. tbn. Arch Fab 161. Lander RIEV 1914, 156. Loram Y 1933, 251. Or Tormes 85. NEtx LBB 8. Ürüle: Etch 304<br />

(v. tbn. Or Eus 281 y ChantP 180). Eskual 18-7-1913, 4.<br />

� Erabillijak ixan diran izkuntzak bost jarrai-bide erakutsi dagiskegubez, baña ele onen iruliak gerau gara.<br />

Laux AB 13.<br />

- IRULE-ARDATZ. � Guadarramako irule-ardatza bezain xuxena. "Huso de Guadarrama". Berron Kijote 64.<br />

irulegi (<strong>Lar</strong>, Añ, H), iruletegi (-ll- <strong>Lar</strong>, Añ; H), � "Hilador, donde se hila" <strong>Lar</strong> (tbn. Añ). v. irundegi.<br />

irulegin. "Iruleiñ, trenzar. Iruleiñ uliegaz, kopetia ataratzeko, trenzar los pelos para sacar trenzas" Etxba Eib.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

737

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

iruletegi. v. irulegi.<br />

iruletu. "Irulletu, prendre le métier de fileur, devenir fileur, bon fileur" H.<br />

iruleztatu (V-m-al ap. A), iduleztatu (-au V-m ap. A). � "Poner al revés" A. v. IRULEZ EGIN.<br />

iruleztu, iduleztu (V-m ap. A). � "Poner al revés" A. v. iruleztatu.<br />

iruli. v. irauli; irul.<br />

irulika. "Del revés" A Apend.<br />

? irulketa. "Vuelco: (c.) irul, itzulketa" Añ. Es posible que esté por iraul-.<br />

irullekin (<strong>Lar</strong> y H). � "Terciopelero" <strong>Lar</strong>.<br />

irulleta (<strong>Lar</strong>, H (+ -l-), Hb ap. Lh). � "Terciopelo" <strong>Lar</strong>.<br />

1 irun (V, G, AN, L, BN, Sal, S; Volt 79 (), SP (+ h-), Urt III 30, Añ, VocBN, Dv, H, ZMoso 68),<br />

iruin (G-goi-bet, AN-araq, B; iruñ <strong>Lar</strong>), urun (R; Lecl; ürün BN-mix, S; Gèze, Dv (S), H (S)), iru (G). Ref.: A<br />

(iruin, irun, iru, urun); Lh; ZMoso 68; Iz Als (ariya), ArOñ, R 313. � Tr. Documentado en todas las épocas y<br />

dialectos desde Leiçarraga. Irun es la forma general. Hay iruin en Aguirre de Asteasu, Iturriaga y Orixe (en éste<br />

junto con irun). Los roncaleses y suletinos emplean urun y ürün. El sust. vb. es iru(i)te-. Hay iruntze- en Aitzol<br />

(in Ldi UO 7). Encontramos algún ej. de forma sintética en Hiribarren (dirute). En DFrec hay 3 ejs. de irun.<br />

�1. Hilar (sentidos prop. y fig.). "Irutea, filer. [...] Nolako irun, halako iaunts [...] cual hilamos, tal andamos.<br />

Aphurka aphurka atsoak iruten du liñoa [...], hila la vieja el copo. [...] Irunez, en filant" SP. "Ontsa iruteko behar<br />

dire iruteko tresna onak, pour bien filer, il faut des bonnes machines à filer" Dv. "Liho edo arkol edo seda<br />

iruteak eztu lan bera, filer du lin, ou de l'étoupe ou de la soie [...]. On dit filer un fuseau, une quenouille. Ardatz<br />

bat edo khilo bat irun duzuneko, nekhatuko zira. [...] Ardatztara bat, khilotara bat irutea. [...] Iruten hari nuzu,<br />

khilua gerrian: je file, la quenouille à la ceinture. Holako lihotik holako haria iruten da. Par anal., filer en<br />

parlant d'araignée, de ver à soie: Nork irakhatsi dio armiarmari iruten zein nahi irulek irun eztezakeen bezala?"<br />

H. "´Urutako, para hilar" Iz R 313. Cf. irundu. � Eztute iruten. "Ils ne filent". Lç Lc 12, 27 (He, TB, Dv,<br />

Brunet, Leon, IBk, IBe iruten; v. tbn. Samper, Echn, SalabBN y Ur Mt 6, 28 iruten, Hual urutan, Ip ürüten).<br />

Neskea azi din legez, kirrua irun din legez. RS 195. Gau eta egun ifernua hari da gaitz iruten. EZ Man I 115.<br />

Irunez oihaldun da gur'andrea ez alfer egonez. O Pr 281. Ardatzak eragitzue / itzeez irutekotzat / bañan irunen<br />

den tela / izanen dela hunentzat. Gç 78. Jainkoaren pisuan nola gauzak pisatzen diran! Ah zeñ meea aria an<br />

iruten dan! Cb Eg III 287. Zein me iruten dabeen gizon oneek! Baña, ze ari ederra! Mg PAb 175 (ref. a la<br />

brillantez de una explicación o exposición). Billatu zuan lana eta lioa eta gogotik iruiñ zuan bere eskuz. AA I<br />

579 (v. tbn. II 91 iruin). Diabrubak irundako matasa naastauba. fB Ic III 317. Aphaintza sobraniek sarea dirute.<br />

Hb Esk 183. Hitz hautarik bakotxa zenbat piruz den iruna ikustetik xehe-xehea zer behar zuen harek? HU Aurp<br />

207. [Bi galtza] neuk irutako eunez egiñak. Ag G 50. Andre ardo zaleak / eztit [linoa] ongi irungo. JanEd II 41.<br />

Burkuilaz urutan dena zukuna da, torneaz urutza dena, bilbea. A Ronc 395. Zoroak artillea iruin uste ta belarra<br />

iruin! Or Mi 74 (v. tbn. II iruin; 10 iruten). Ikhusten dü emazte xahar bat üüten ari. J. B. Mazeris GH 1932, 506.<br />

Liñua iruten. And AUzta 97. Bilintx gosea, bizi zeino ondorerik gabeko amets xuri-gorriak iruten ihardun zuena.<br />

MIH 298. Gero eta bertso biribilagoak iruten dituela. MEIG III 109. Perpausak iruten eta ehaiten diharduen<br />

autoreek. MEIG IV 80.<br />

v. tbn. SP Phil 380. He Phil 384. Brtc 13. Dh 272. Gy 77. <strong>Lar</strong>d 384. Arr GB 15. ChantP 124. Elsb Fram 137.<br />

Urruz Urz 50. Barb Sup 186. Or Eus 103. Ir YKBiz 281. Ol Ex 35, 25. SMitx Aranz 22. Lf ELit 130. Etxde AlosT<br />

86. Arti MaldanB 191. JEtchep 18. NEtx LBB 351. Ibiñ Virgil 114. Iruin: It Fab 162. Ürün: Egiat 114. Canc.<br />

pop. in Eskual 17-7-1913 (ap. DRA).<br />

�2. (SP (+ h-), H). "Iruna, filé. [...] Othe duzu irunik? en avez-vous de filé?" SP. � Erakusten dute bere<br />

aldagarri urre irunez iosiarekin. SP Phil 180 (He 182 urre irunez).<br />

- IRUN-HARI. � Irun-ariz ta sendakiñ ukenduz. "Hilas y ungüentos". Berron Kijote 53.<br />

- IRUN-HAZI. "Eau ou salive avec laquelle une fileuse mouille son lin ou son fil" H.<br />

- IRUN EGIN (V-gip ap. Iz ArOñ y Etxba Eib). Hilar. "Irunittia, el hilar" Iz ArOñ. "Irueiñ, hilar. Aztu ziran<br />

irueiñ eta irueñak gu gaztiak giñanerako. Etxba Eib. � Garazik irun egiña / Mikelek argi egiña. "Hilada por<br />

Engracia y alumbrada por Miguel". Or Eus 358.<br />

- IRUN-LAN. Trabajo de hilado. � Irun-lan asi zuten lêndanez bestela. "Había comenzado a hilar con brío". Or<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

738

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

Eus 356.<br />

- IRUTEKO. "Hirutekorik ez izaitea, n'avoir que filer" SP. "Irutekoa akhabatua dugu, nous avons épuisé la<br />

matière à filer, littér. ce qui était à filer" Dv. v. irungai.<br />

2 irun. v. irundu.<br />

irun. v. eroan; idun; igun.<br />

hiruna (V, G, AN, L, BN, S; Dv, H (i-)), hirurna (SP (sin trad.), Ht VocGr 338, Gèze, H), irune (AN-ulz-erroolza),<br />

iruena (AN-arce), irorna (R-uzt), irura (Ae), hiura (S), irure (AN-olza), urune (V-arrig), iruñe (G-azp).<br />

Ref.: Bon-Ond 164; A (iruna); EI 73; Lrq /hiuná/; Iz R 393. � (Distributivo de hiru). Tres cada uno; tres a cada<br />

uno. "Chacun trois" Ht VocGr, Gèze. "Trois à chacun. Izan dugu hiruna libera, nous avons eu chacun trois<br />

francs" Dv. � Egün oroz goizan, egüerditan eta arratsen hirurna zeñü khaldi emaiten dira elizan. Bp I 131.<br />

Illen erdiak izen bana, besteak biña ta iruna dute. Cb EBO 47. Zuk iruna kuarto eskatu eta orrela ez dizkitzu<br />

iñork erosiko. Moc Damu 9. Iruna milla pezeta. EusJok 30. Iruna [karamelo] emon eutsiezan mutikoei. Kk Ab I<br />

63. --Laurontzako meriyenda on bat [...] --Iruna pesetako meriyendie. Kk Ab II 65. Iru relejo, iruna kate, / iru<br />

mallakin bakoitza. Tx B I 58. [Etxeak] gora dira gehienak, hiruna estaiekin bederen. JE Ber 53. Puntua jarrita<br />

bota / biña edo iruna. Uzt Noiz 72.<br />

v. tbn. Echta Jos 336. A Ardi 40. Or Eus 258. JEtchep 48. Hirurna: AstLas 34. Gy 92. Prop 1900, 42. Mdg 137.<br />

� (Con bakoitz, bat-bedera, etc.). "Ematea bakhotxari hirurna, donner trois à chacune. Bakhotxak hirurna<br />

daramate, ils en emportent chacun trois" H. "Bapának diáuzu bíra, írorna, láurna [...]" Iz R 393. � Sei khuba<br />

[...] zadukatenik batbederak birá edo hirurná neurri. Lç Io 2, 6 (Dv, Ol, Leon bizpa(h)iruna). Laurogei barrika<br />

sagardo bakotxa iruna zamakoak. <strong>Izt</strong> C 141. Iruna milla erreal eman diogu bakoitzari ta. Sor Bar 97.<br />

- HIRUNAN. Tres veces cada uno. � Begiratu daijegun bakotxari banaan, edo binaan edo irunaan, dagozan<br />

moduban ta dabiltzan moduban. fB Olg 63s.<br />

- HIRUNAN-HIRUNAN (A Morf 235). De tres en tres.<br />

- HIRUNATAN (hirurnatan Lecl, Gèze, H (BN, S)). "Chacun trois fois. Edan zuten hirurnatan" H. � Othoitz<br />

hauk berak zazpi banatan erran behar dira berze orenetan. Ordea priman eta konpletetan othoitz hautzaz berze<br />

alde erran behar dira Credo eta Miserere mei, ezpere gogoz eztakitzatenek hirurnatan Pater, hauken lekhuan<br />

erranen dute. Harb 431s.<br />

- HIRUNARA. "Los niños de Lekeitio [V-m] dicen mucho banara, binara, irunara y launara, por banaka,<br />

binaka... etc. en el sentido de jugar a lanzar al bocho una, dos o tres nueces por cada jugador" A Morf 237. Cf.<br />

BINARA.<br />

hirunaka (V, G, AN, S; SP (sin trad.), <strong>Lar</strong> (s.v. aparearse)), hirurnaka (Lecl, Gèze, H), iruneka (AN-olza).<br />

Ref.: Bon-Ond 164; A (irunaka); Lrq /hiunaka/; Gte Erd 218. � De tres en tres. "Trois par trois. Iar ditezela<br />

hirurnaka. [...] Daramazte hirurnaka, ils les emportent en ayant trois chacun" H. v. hirunazka. � Ogei dukaten<br />

nekepean, baldiñ iñor zabartzen bada, [...] irunaka zatiak ematen dirala. "Aplicado a tercias por la orden<br />

susodicha". <strong>Izt</strong> C 140. Binaka ta irunaka garauak yaten nebazan, al neban lez. Or Tormes 25 (v. tbn. más ejs. en<br />

la misma pág.). Leioak ere iru lerrotan zeuden, elkarri aurkez irunaka yarrita. Ol 3 Reg 7, 4 (Ker irunaka).<br />

Aideplano bonbarderoak [...] irunaka jartzen ziran. Salav 89. v. tbn. Manzi GPatroi 148. � (Con -ko, adnom.).<br />

� Perpausen binakako (edo hirunakako [...]) partiketa. MEIG VI 164.<br />

hirunakatu. "(V, G, AN), colocar de tres en tres" A.<br />

irunako. "(V-m), castaña tardía" A.<br />

irunaldi (-ñ- <strong>Lar</strong>). �1. "Hilado, el conjunto de lo que se hilo" <strong>Lar</strong>. �2. "Certain espace de temps que l'on<br />

consacre à filer. Lan hori irunaldi batez egin dugu, nous avons fait ce travail en une fois" H.<br />

irunalki (G-to-bet ap. A). �1. "Devanadera" A. �2. "(L, BN, S), siège de la filandière" Lh.<br />

irunarazi. "Faire filer" Urt Gram 399 y Dv.<br />

hirunazka (L, BN; Dv). Ref.: A; Gte Erd 218. � De tres en tres. "Trois par trois. Zoazte hirunazka, allez trois<br />

par trois" Dv. v. hirunaka. � Hirunazka hedatürik / lürrian mihise xuriak / eta erditsütan phiztürik / sü khe lodi<br />

ñabarraillak. Casve SGrazi 130.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

739

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

hirunazkatu (L, BN ap. A; Dv). � Colocar de tres en tres. "Placer, se placer, trois par trois" Dv. v. hirunakatu.<br />

� Pareak hirunazkatuak baitziren xapelgoaren segidari buruz. [...] Andana batean, lehen Laduche eta Bidabé,<br />

bigarren [...], hirugarren [...]. Herr 2-3-1961, 3.<br />

irundegi (L, BN, S ap. Lh; Dv � A), iruntegi (L, BN, S ap. Lh). "Filature" Dv. "Irundegi, atelier du fileur,<br />

filature" Lh. "Iruntegi, atelier du tisserand" Ib. � [Kalamua] bildu'ta laster on dea irundegi eta ehundegirat<br />

igortzeko? GH 1927, 336.<br />

irundiru. "Irundiru: dinero de contribución, según D. Odón Apraiz" Garate 2. a Cont RIEV 1933, 99. "Pecha que<br />

pagaban aún los muy hidalgos que vivían en casa de pecheros, pecha personal (tres dineros)" J. de Vitoria<br />

Nobiliario alavés 150 (ap. DRA).<br />

irundu (V ap. A), irun. � "Irundu burdinea, laminar el hierro" A. � Ijeliak esan gura dau ijeztu edo irunduten<br />

dabela burdiñia. Mg PAb 126. Ijestea edo irutia burdiñia. Ib. 127.<br />

- IRUN-PRENTSA. "Laminoir" T-L.<br />

irune. v. hiruna.<br />

irungabetu, irunbagetu (Añ). � "Deshilar" Añ.<br />

irungai (SP, Dv � A), irungei (Dv � A). � "Irungaik eztugu, nous n'avons point de propre à filer" SP.<br />

"Matière à filer" Dv. v. IRUTEKO.<br />

irungarri. � Zerua ta itsasoa laztan etengabean ikusi zituan. Itsasoa ta legorra alkar-musuka jardun<br />

irungarrian. (Interpr?). Erkiag Arran 185.<br />

irungi. v. iraungi.<br />

irunkintza. v. irukintza.<br />

irunkor. "(Hb), facile à filer" Lh.<br />

irunsuge. v. herensuge.<br />

iruntsi. v. irentsi.<br />

iruntz (V-ger-m; Dv, H (V, G; s.v. ihintz)), inontz (Añ (V), H (V, G); iñ- V-ger-ple-arr-oroz; Añ (V), Dv),<br />

irauntz (V-ger), auntz (V-ger), euntz (V-ger-ple), iñotz (Dv (V)), inuntz (H (V, G); iñ- V-gip; H), illuntz, ijunz<br />

(-ntz H (V), que cita a Astar), iunz (Lcc). Ref.: A (auntz, iruntz, irauntz, iñontz, iñuntz, euntz); EI 381; Iz ArOñ<br />

(iñuntz). � "Sereno de la noche" Añ. "Rocío, relente" A. "Iñusmota bat: gota grande de rocío" Iz ArOñ. v.<br />

ihintz. � Tr. Documentado en autores vizcaínos desde principios del s. XIX. � Iruntz edo euritan zuritu ditezan<br />

zabalduten dira bedar ganian. Mg PAb 139. Samurtu egizu zeruko iñontzaz nire biotz [...] agortua. Añ EL 1 165<br />

(v. tbn. NekeA 236). Jaun onenzat mundu gustija ezta goxeko ijunz tantatxu bat baño. Astar I 31. Euri eta iruntz<br />

guztijak, bedeinkatu egizube Jauna (V-m). CantTP 8 (V iñontz, V-och iñonts). Onen mirariz mana jasten zan /<br />

iñotza legez. AB AmaE 127 (76 iñontz, 23 inontz). Ez iruntzek ez eurik ezeizala inoiz busti. A EEs 1916, 108.<br />

Iruntz-tanto bat zan okaran baltzean. Gand Elorri 14. Iñoiz iñontzik galtzen eztuten Ripeeko zelaietan barrena.<br />

Ibiñ Virgil 117. Artulearen gaiñera iruntza jausten bada. Ker Iud 6, 37 (Dv ihintza, Ol intza).<br />

v. tbn. fB Ic III 376. Ur MarIl 88. Azc PB 63. Enb 81 (209 iñuntz). Iñontz: Erkiag Arran 184. Illuntz: EgutAr 23-<br />

6-1957 (ap. DRA).<br />

� "Niebla, lañoa, lañua, iñuntza, lantxoa, bruma" <strong>Lar</strong>. � Iruntzen Ama eban aurkitu / elorri aren ganean. 'A la<br />

Madre del rocío'. Gand Elorri 144.<br />

- IRUNTZ ALA LEHOR. "(V-m), juego infantil de azar, equivalente al de "cara o cruz", con la diferencia de que<br />

en vez de moneda se echa al aire una piedrecilla plana mojada por una lado" A. � Eta txu egiñaz, aoko txistuaz<br />

ezotuaz, iruntz ala legor esan oi ebela gogoan darabil Nikanor-ek. Erkiag BatB 109.<br />

- IRUNTZ GARRATZ. "(V-m), rocío fuerte, escarchado" A.<br />

iruntza (<strong>Lar</strong>, H). � "Hila, acción de hilar" <strong>Lar</strong>. "L'action, le travail de filer. Iruntzan hari da, darauntsa,<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

740

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

jarduten du, elle travaille, s'occupe à filer" H.<br />

1 iruntzi (V-ger-ple-arr-oroz ap. A; <strong>Lar</strong> (-nz-), H), illuntzi (V-ger ap. A), iruntsi (H (V, G)). � Reverso, revés.<br />

Cf. 2 iraultzi. v. ifrentzu.<br />

- IRUNTZIARA (<strong>Lar</strong> (-nz-), H; iruntsiara H (V, G); iruntzigara V-oroz ap. A). "Al revés, del revés" <strong>Lar</strong>. "À<br />

l'envers, en contre sens" H.<br />

- IRUNTZIETARA (V-ger ap. A; illuntzietara V-ger ap. A). "Illuntzietara, al revés. "Iruntzietara ipiñi, volver<br />

del revés" A. Cf. iruntzieta. � Iruntzietara edo barrukoz kanpora ipiñi. A Txirrist 66. [Andrea] uste oi daben<br />

iruntzietara itz-egin eta itz-egin oi daben iruntzietara uste ixan egitten dakijena. Otx 21. Gure aurretikoak<br />

kaltzerdiak iruntzietara yazten zituen, ume bati begizkoa kentzeko (V-m). A EY I 447. Gizartea osoro<br />

barriztauko ei-dabe, iruntzietara dagoana, erara ipiñiaz. Eguzk GizAuz 80. Eta orra, asmo guztiak goikoaz<br />

beera iruntzietara jarri. Erkiag Arran 160. � (Con -ko, adnom.). � Mutil onek eztirudi beronen amak ez<br />

beronen attak sortuba danik, zein bata zein bestiaren iruntzietarakua dozu-ta. Otx 117. Egiaz iruntzietarakoa ta<br />

adimenaren aurkakoa dirudi. Zait Plat 185.<br />

- IRUNTZIZ (<strong>Lar</strong> (-nz-), H (+ iruntsiz)). "Al revés, del revés" <strong>Lar</strong>. "À l'envers, en contre sens" H.<br />

2 iruntzi. v. 1 inuntzi.<br />

iruntzi. v. irentsi.<br />

iruntzieta. � Reverso, revés. v. 1 iruntzi. � Olako zoruentzat eztago ez eratarik ez iruntzietarik. Otx 159.<br />

iruntziratu. "(V-oroz), volver del revés" A.<br />

iruntzpeko. "Tumores del cuello, llamados iruntzpekuak (V-ger)" EAlde 1920, 468. Cf. idun.<br />

irun-xeme. v. iruin-seme.<br />

irunztatu, iunztatu (-du Lcc). � "Rociada cosa, gauza iunztadua" Lcc. v. ihinztatu.<br />

irunzte, inutztute. � Acción de rociar. � Altariaren zazpi inutztutiak, Sagrarijoko atiari egin biar oi jakozan<br />

atzamarragazko zazpi odoldutiak. fB Ic III 4.<br />

iruñar (Lh), iruñdar. � Pamplonés. v. iruin-seme. � Artzeko zeuden frantsesak / Iruñdarren erria. Mb<br />

Euscaldun onaren biziera 172 (ap. DRA, que indica que otras veces escribe iruindar). Diego ta Esteban Egia<br />

iruñdarrak. 'Pamploneses'. Aran SIgn 89. Iruñarrak gipuzkoarra ikasten. Zub 104. Iruñar-sendiaren eskeari<br />

indar eman zion. NEtx Antz 156. Erloju-saltzaille iruñarra. LMuj BideG 232.<br />

iruñ-aran (AN-5vill). � "(Prunus domestica), diaprea" Lcq 76. DRA cita a F. Irigaray, pero en la ref. que da<br />

(GH 1930, 435), no se encuentra esta forma.<br />

iruñdar. v. iruñar.<br />

iruñe. v. hiruna.<br />

hiruhogoi, iruoi. v. hirurogei.<br />

hiruoin (iruoiñ V-al ap. A; H (i-)), hiruroin (<strong>Lar</strong>, H (+ i-)). � "Banqueta, de zapateros y otros oficiales,<br />

hiruroña" <strong>Lar</strong>. "Iru-oiña, trépied, petite table, petit banc à trois pieds" H. "Cabrestante" A. � Saietzeen,<br />

bizkarreen, sortu zitzaizkien ubel odoltsuuk, alare garaitza nai zuten, ederki egindako iruroiña ['trípode']. Or<br />

LEItz 36.<br />

hiruoinetako. "Trépied, petite table, petit banc à trois pieds" H. v. hiruoin.<br />

hiruorri. � Trébol. v. hirusta. � Pagoxa, iru-orri edo iru-kosto eta kidekoak. Oñatibia Baserria 35.<br />

- HIRUORRI-BELAR (G-nav ap. Ond Bac; Lcq 70). "Trébol silvestre" Ond Bac. � Ara iru-orribelarra; belar<br />

bat bera izanik, iru orri berdin berdiñak dittu. Inza Azalp 39.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 741<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

- HIRUORRI-MINGOTX. "(Oxalis acetosella), acederilla, aleluya" Lcq 63.<br />

- HIRORRI-MINKATX (<strong>Lar</strong> , <strong>Lar</strong> DVC 243). "Aleluya, planta" <strong>Lar</strong>.<br />

hiruhortz (iruortz G, AN-5vill ap. A; Añ (G)), irur-ortz (H), hirortz (G? ap. A (que cita a Ur); <strong>Lar</strong>). �1.<br />

"Tridente" <strong>Lar</strong>, Añ. "Tenedor" A. "Houe, trident" H. v. hiruhortzeko. � Tenazak eta irortzak. Ur Ex 27, 3.<br />

Tigre larruz soinekoa, harezko orena edo hiru hortza harmatzat. Hb Egia 59. Hiruhortzarekin artho andana bat<br />

jautsarazi zuen. Barb Piar I 100. Eta zu, Neptun, zeure iruortz aundiarekin. Ibiñ Virgil 69. �2. "Iruortz (V),<br />

arado de tres púas" A. � Ariak, nabasai, iruortz ta nabarrak igaro biar dabee soluan galgarauba ondo gorde<br />

dedin. Mg PAb 150 (v. tbn. 148).<br />

hiruhortzeko (G-goi; Dv, H), irurortzeko (Sal). Ref.: A (iruortz, irurortzeko); AEF 1926, 46; EEs 1931, 41. �1.<br />

Tridente. "Pioche à trois dents, trident" Dv. "Houe trident" H. "Iruortzekoa: ukulluko sitsak atxurtzekoa (G-goi)"<br />

EEs 1931, 41. v. hiruhortz, hiruhortzetako. � Eta hiruhortzekoaz altxatzen zuen guzia. Dv 1 Sam 2, 14 (Ker<br />

iruortzeko; Ol iru ortzeko xardaska). �2. (BN-baig ap. A), irurortzeko (BN-baig ap. A). "Arado de tres púas" A.<br />

�3. "Hiruhortzeko, à trois dents (brebis). Les bergers et paysans reconnaissent au nombre des dents l'âge des<br />

brebis (S)" Lrq.<br />

hiruhortzekotto. � Dim. de hiruhortzeko. � Haragiak egosten hari zirelarik, hiruhortzekotto bat eskuan. Dv 1<br />

Sam 2, 13.<br />

hiruhortzetako. � Tridente. v. hiruhortzeko. � Sabelgorri, Galtzagorri, Tartaro, hiru hortzetako bana eskuan.<br />

Ox 59.<br />

iruotx. v. hirukoitz.<br />

irupedia. "(<strong>Lar</strong>), triunvirat" H (pero no se encuentra en el dicc. de <strong>Lar</strong>ramendi).<br />

irupilla (H), irurpilla (<strong>Lar</strong> � H (irun-p.)). � "Terna", "ternario" <strong>Lar</strong>.<br />

hirur. v. hiru.<br />

irura (<strong>Lar</strong>, Dv � VocCB, H). � "Valle", "ribera", "vega" <strong>Lar</strong>. "Valle", "campo próximo al río" VocCB 399.<br />

"Vega, valles (Humb Mitrid)" A. Cf. irurazai, igurai. � Martin Martinez d'Irura (1416). Arzam 287. Avinzano<br />

et irure [?] (1100); otra pieza en Yrure [?] (1390). � Irura batian arkitzen ziran bi ibar. Bv AsL 126 (v. tbn. otro<br />

ej. en la misma pág.). Santa Klara mendiaren ondoan eta irura emankorrean degu Zumaia. EgutAr 31-1-1957<br />

(ap. DRA).<br />

irura. v. hiruna.<br />

irurai. v. igurai.<br />

hiruranbaki. "Trinomio" <strong>Lar</strong>.<br />

hiruranbata (det.). "Triplicidad" <strong>Lar</strong>.<br />

hiruranbateko. "Tríplice" <strong>Lar</strong>.<br />

iruratar (<strong>Lar</strong>, H), irurar (H). � "Ribereño" <strong>Lar</strong>.<br />

iruraun. v. hirurehun.<br />

irurazai (G ap. A; <strong>Lar</strong>, Aq 385 (AN), H), igurazai (Aq 385 (AN)). � "Meseguero", "catarribera" <strong>Lar</strong>. �<br />

Iñarrusi bear genduke guziok hizjario erausle motel au, ta onen lagun irurazaiak. <strong>Lar</strong> DT CCIV. Irurazaia<br />

makiltzen duenari. Etxeg RIEV 1908, 187. Mastizai edo irurazaiak. Ib. 116. Matxin Erreka, landaren irurai<br />

(irurazai, basozai). Or Eus 285n.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

742

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

hirurbana. "Chilindrón, un ternario de cosas diferentes" <strong>Lar</strong>.<br />

hirurbide. v. hirubide.<br />

hirurbolate. "Carambola en los trucos" <strong>Lar</strong>.<br />

hirurden. v. hiruren.<br />

hirurdi. "Calcedonia, piedra preciosa, artiste hirurdia" <strong>Lar</strong>. � Lehen zimendua nabarriz zen, bigarrena<br />

zerutarriz, hirugarrena artiste hirurdiaz, laugarrena ferdatistez. TB Apoc 21, 19 (BiblE kaltzedoniaz).<br />

irure. v. hiruna.<br />

iruregun. v. hirurehun.<br />

iruregun. v. hirurehun.<br />

hiruren. � Tercio. Cf. A Morf 239: "Tampoco el tercio se dice ya (no sé si un tiempo) iruren, sino eren, heren.<br />

Me dicen que hay gente del pueblo en G que dicen irurden por tercio, como laurden por cuarto". � Bost<br />

arenekoa ta amabost arenekoa dira Errosario osoa edo irurena. Ezale 1897, 150a. Eguneroko bizitzan<br />

biriketako utsunaren irurena bear izaten degu. Anab EEs 1920, 68.<br />

- HIRUREN BEROEN. (Pl.). Calenturas tercianas. v. HELGAITZ HEREN, HEREN MIN. � Murcian iruen<br />

beroenak (calenturas tercianas) ain ugarijak diran alde aretan. Kk Ab II 23.<br />

hirurendu. � Partir, dividir en tres. � Neure lan au irurendu egingo dot, iru atalean azalduko dot. Eguzk LEItz<br />

14.<br />

hirurehun (L, BN, S; <strong>Lar</strong> (-reun), H; irureun V, G, AN, BN; Mic 10r, Añ), hiruehun (AN-ulz-erro, L, B, BN,<br />

S; H), iruregun (V-gip, Ae, Sal), iruegun (AN-ulz-erro), irorein (R), iruraun (V-arr-arrig, AN-araq), irurein,<br />

iruroun (V-ger), irureon (AN-gip). Ref.: A (hirurehun, irureun); ContR 515 y 523; Lrq /híuèhün/; Iz R 308, Ulz<br />

(iruegun); Etxba Eib (iruregun); EAEL 181. � Trescientos. "Por 300 dicen irureun" (Tabla de numerales del s.<br />

XVI). FLV 2008, 298. v. HIRURETAN EHUN. � Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos. Al Sur<br />

irureun es prácticamente la única forma documentada (irueun en Bilintx, irurein en Mendigacha y Akesolo, e<br />

iruraun en Alzola). Al Norte empieza a encontrarse hiruehun a partir del primer tercio del s. XIX, y es<br />

prácticamente la única variante documentada en el s. XX. En DFrec hay 28 ejs. de hirurehun, meridionales. �<br />

Ezta saldu izan hirur ehun dinerotan. Lç Io 12, 5 (He, TB, Dv, LE, Ol, Ker, IBe, IBk (h)irure(h)un, Leon hiru<br />

ehun). Hirur ehun gizon. Lg I 211. Irureun urtean. <strong>Lar</strong>d 123. Irureun rubloko isuna. Ldi IL 166. Hoteletako<br />

hirur ehun frankotako geletan. Mde Po 92. Irureun bat metro lenago. Etxde JJ 44. Etxetik irureun metrora.<br />

Salav 12. Hirurehun urtez geroago. MEIG IX 25.<br />

v. tbn. INav 160 (hirureun). Bp I 124. Mb IArg II 271. Cb Just 108. Ub 114. Dh 77. fB Olg 143. AA III 585.<br />

JJMg BasEsc 88. MarIl 5. JesBih 388. <strong>Izt</strong> C 246. Ur MarIl 7. Gy 104. Hb Egia 112. Ip Hil 6. Aran SIgn 81. Arr<br />

May 5. Arb Igand 128. Elsb Fram 102. Itz Azald 12. CatJauf 30. Goñi 22. Arrantz 125. ArgiDL 170. Inza Azalp<br />

90. Kk Ab II 107. Otx 5. Ir YKBiz 372. SMitx Aranz 102. Zerb IxtS 18. Munita 79. Anab Poli 9. Osk Kurl 128<br />

(hirurehun). Arti Ipuin 36 (hirureun). And AUzta 53. Ibiñ Virgil 70. Berron Kijote 222. Hiruehun: JesBih 472.<br />

MarIl 13. Hb Esk 128. Bil 145. Elzb PAd 85. HU Zez 169. Barb Sup 146. JE Ber 25. Etcham 67. Balad 139.<br />

JEtchep 95. Ardoy SFran 153. Iruraun: Alzola Atalak 143. Irurein: Mdg 130. Akes Ipiñ 13.<br />

- HIRUREHUNA. Trescientos (a) cada uno. � Irureunna franko pagatuta, zenbat jende lanean. Anab Aprika<br />

32.<br />

- HIRUREHUN BANA. Trescientos (a) cada uno. � Exilik daroaez maestruok irureun bana. fJZ 99.<br />

Eguerrietarako irureun bana dukaten irabazia artu izan dabeenak. <strong>Izt</strong> C 154.<br />

- HIRUREHUN ETA (Urt II 122). � Hirur ehun eta hirur hogoi eta bortz. INav 159. Irureun da geiago lagun /<br />

exeritzen gera maian. Uzt Noiz 20 (v. tbn. Or Mi 48 irureun ta geiago). Hirureun eta berrogeitamar. MEIG III<br />

48.<br />

v. tbn. Lg I 331. Astar II IV. <strong>Izt</strong> C 102. <strong>Lar</strong>d 105. Arr May 192. Elsb Fram 66. Zerb IxtS 99. Arti Ipuin 36. H. ta:<br />

Añ EL 1 191. <strong>Izt</strong> C 208. Azc PB 292. Kk Ab II 131. Ldi IL 65. Irureun da: <strong>Lar</strong>d 410. Tx B I 44.<br />

� (Sin eta). � [Urtheak] hirur ehun, hirurogei eta borz [egun], eta sei oren. Lç Cal a) 2v (v. tbn. Harb e) 5v).<br />

Irureun, ogei ta zazpigarrengo orrikaren bukaeran. <strong>Izt</strong> C 134 (v. tbn. 131, 146). Irureun larogeita amairu<br />

arroba. <strong>Lar</strong>d 214. Irureun irurogeta bost. Kk Ab II 131.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

743

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

hirurehungarren (Zam Voc), hiruregungarren (H), hiruehungarren (H). � "Trois centième" H.<br />

"Tricentésimo" Zam Voc.<br />

hirur-ezpalaur. v. hiruzpalau.<br />

irurgarnen. v. hirugarren.<br />

iruri. v. 2 iduri.<br />

iruritu. v. 1 iruditu.<br />

1 irurka. "(V-arr?-oroz?), rascándose (se dice del ganado que se rasca contra los árboles)" A.<br />

2 irurka. v. iraurka.<br />

hirurka. � "Trois à trois" Urt Gram 49. � Heldu baita hirurna [misionest] hirur alderdi larrienetan. Bainan<br />

hirurka izanez eta hori hamarkak behartzen litazken lekhuetan, ikhusteko baduzue eskasia handian garela. Prop<br />

1900, 42.<br />

hirurkako (L ap. A; Lecl). � "Trident" Lecl. v. hiruhortzeko.<br />

hirurkatze. � Acción de dividir en tres. � Hirur partetara lana duzu partitu, / hirurkatze hunez, misterioz<br />

handitu. Hm in Harb e) 3v.<br />

irurki. "Partie d'un terrain situé en une vallée" H. Cf. irura.<br />

irurku. v. iraurko.<br />

hirurkundu (L? ap. A; SP (sin trad.), Dv). � Triplicar. � Eta bikhunduko eta hirurkhunduko da hiltzaileen<br />

ezpata. Dv Ez 21, 14 (Ol y Ker Ez 21, 19 bikoiztu ta irukoiztu, Ur irutan anbatu).<br />

hirurogei (gral.; Mic 10r, <strong>Lar</strong>, Añ, H; hirurhogei S; Gèze), hirurhogoi (BN; Volt 126, SP (s.v. hogoi), Ht VocGr<br />

425, Dv, H), irurogai, hiruhogei (S), hiruhogoi (BN; H; iruogoi L-côte), irorogei (AN-araq, R), irudogei, iruoi,<br />

iruroi (V-m). Ref.: A (irurogei, hiruhogoi); ContR 515; Lh (hiruhogei); Etxba Eib (irurogei); EAEL 175. �<br />

Sesenta. "Irurogei que son 60 [...] derivados de iru, tres, y de ogei, veinte, añadiendo la R por abuso y<br />

depravación en muchas partes, y en otras no, porque dicen iruogei con toda su congruidad" (s. XVI) FLV 2008,<br />

297. "Hirur-hogoi bat, une soixantaine" Dv. "Sesentón, [...] irurogei urtekoa" <strong>Lar</strong>. "Soixante" Gèze. v.<br />

HIRURETAN HOGEI.<br />

� Tr. De uso general en autores vizcaínos y guipuzcoanos; irurogei es prácticamente la única forma<br />

documentada (iruoi en Txirrita (B II 263) e irudogei en fray Bartolomé (Ic I 70)). Para los dialectos orientales, se<br />

atestigua ya desde Leiçarraga en autores de todas las épocas (no se encuentra hiruretan hogei hasta finales del s.<br />

XVIII), pero su uso va disminuyendo progresivamente desde finales del s. XIX y apenas se encuentran ejs. del s.<br />

XX. Los autores alto-navarros y suletinos (incluidos Leiçarraga y Tartas) emplean la forma (h)irurogei y los<br />

labortanos y bajo-navarros, hirurhogoi los antiguos y Xalbador (Odol 245), e hiruhogoi los modernos. Hallamos<br />

irurogai en un texto alto-navarro de principios del s. XIX (FLV 1988, 147). En DFrec hay 42 ejs. de hirurogei,<br />

meridionales.<br />

� Batak ehun, berzeak hirurogei. Lç Mt 13, 8 (Samper, Ker, IBk, IBe (h)irurogei, Dv hirur hogoi, TB,<br />

SalabBN, Leon hiru(r)etan hogoi, Echn iruetan ogei). Hil zela hirur hogoi urthez. Ax 62 (V 41). Irurogei<br />

urtekoa. <strong>Lar</strong>d 216. Irurogei urtean etziran ikusi. AB AmaE 311. Orain irurogei-irurogetamar urte. And AUzta<br />

101. Hirurogei urte ditu. MIH 188.<br />

v. tbn. Bp I 111. Tt Arima 118 (hirurhogei). Arz 46. Mb IArg II 290. Cb Eg II 134. Mg PAb 109. AA II 222.<br />

Astar II IX. Etch 338 (hirurhogei). <strong>Izt</strong> C 172. Ur MarIl 74. It Dial 67. Ip Apoc 14, 20n (hirurhogei). Arr May<br />

111. Zab Gabon 26. Apaol 31. Bv AsL 165. Azc PB 54. AzpPr 127. PE 66. Alz Burr 22. Itz Azald 115. Goñi 109.<br />

Urruz Zer 56. A Ardi 94. EusJok 55. KIkG 62. Enb 154. Kk Ab II 107. Tx B 223. Or Eus 248. Ldi IL 163. Eguzk<br />

GizAuz 24. Munita 84. JAIraz Bizia 32. Akes Ipiñ 29. Arti Ipuin 35 (hirurogei). Salav 33. And AUzta 39. Basarri<br />

117. Zait Plat 19. Alzola Atalak 64. Berron Kijote 171. Uzt Sas 221. Hirurhogoi: EZ Eliç 409. SP Phil 145. Lg I<br />

311. Dh 124. Hb Egia 18. Jnn SBi 5. Mde HaurB 15. Hiruhogoi: JesBih 468. Hb Esk 128. Zby RIEV 1908, 85.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

744

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

Jnn SBi 120. Iratz 110.<br />

� Gutiak heltzen hirur-laurhogoi urthetara. Dv LEd 163s.<br />

- HIRUROGEIETAN. "Hirur-hogoietan, soixante fois" Dv.<br />

- HIRUROGEI EHUN. Seis mil. � Irurogeireun edo sei mila urte onetan goiko ate orretan ots egiten diardue<br />

askok. A Ezale 1897, 87a.<br />

- HIRUROGEITA (Ht VocGr 422, <strong>Lar</strong>; hirurhogeita Urt II 122, irurogeta V-gip; Añ; irrurogeita [sic] Mic 10r;<br />

irorogeita R). Ref.: Iz R 515; Etxba Eib (irurogetamar). "Iruogetabi, 62" (Tabla de numerales del s. XVI). FLV<br />

2008, 296. "Iruogeta amar, 70" Ib. 296. "Setenta, irurogeitamar" <strong>Lar</strong>. "Septuagenario, irurogeita amar urtekoa"<br />

Ib. "Septuagésimo, irurogeita amargarrena" Ib. � Urtean irurogei et amabi florin (Navarra, s. XV). ConTAV<br />

4.2.1. Hirurogei eta hamarretarano. Lç Mt 18, 22. Mila ta bosteun / urte alkarri eranzi, / irurogeta / lau geiago<br />

ganeti. Lazarraga 1202r. Borseun irurogeta lau (1588). TAV 3.2.9. Milla ta laureun ta irurogetaamasei urteetan<br />

(1609). ConTAV 5.2.7. Utzi zituen hirur hogoi eta hamar seme. Lg I 216. Irurogeita amabi milla idi. <strong>Lar</strong>d 105.<br />

Irurogetamar urte zituan. Ag G 18.<br />

v. tbn. (H)irur(h)ogeita: <strong>Lar</strong>, carta a Gandara 1. Mb IArg I 195. Cb Just 126. Ub 71. AA I 429. Etch 422. <strong>Izt</strong> C<br />

88. Ur MarIl 112. Arr May 199. Xe 317. AB AmaE 95. Zab Gabon 26. Urruz Urz 46. Sor Bar 72. PE 19. Ud 57.<br />

AzpPr 87. Arrantz 76. Noe 22. Moc Damu 10. Kk Ab I 80. A Ardi 94. EusJok 141. Mok 4. Inza Azalp 108. Enb<br />

92. Tx B 15. Ldi IL 65. Or Eus 207. Ir YKBiz 26. EA OlBe 95. SMitx Aranz 109. Munita 10. Etxde JJ 92. Zait<br />

Plat 19. And AUzta 74. Basarri 29. NEtx LBB 48. Alzola Atalak 101. Berron Kijote 58. Uzt Sas 21.<br />

(H)irur(h)ogei eta: Tt Arima 69. Bp II 119. Mercy 10. AA II 18. <strong>Izt</strong> C 188. Xe 265. Arr May 158. Ip Hil 201.<br />

Bilbao IpuiB 188. Etxba Ibilt 453. (H)irur(h)ogoi eta: EZ Man II 162. Harb 47. INav 159. ES 93. Urt Gen 4, 24.<br />

Lg I 201. Dh 263. Hb Egia 50. Elsb Fram 85. Xa Odol 143. (H)irur(h)ogoita: Dh 263. Mok 4. Xa Odol 271.<br />

Hiru hogoi eta: JesBih 388. Dv Lab 103. Jnn SBi 112. Barb Sup 149. Hiru hogoita: Hb Egia 67. Irurogeta: Mg<br />

PAb 184. Añ EL 1 212. JJMg BasEsc 176. Astar II 156. Ur MarIl 50. AB AmaE 237. Azc PB 292. Itz Azald 151.<br />

Echta Jos 97. Otx 96. Kk Ab II 131. Akes Ipiñ 24. Arti Ipuin 37. Iror ogeita: Mdg 125.<br />

hirurogeigarren (<strong>Lar</strong>, Añ), hirur-hogoigarren (Dv), hirurhogeigerren (Gèze). � "Sexagésimo" <strong>Lar</strong>, Añ.<br />

"Soixantième" Gèze. � Irurogeigarren erakusaldia. AA I 592. Ogei ta bat urte bete dabezanak eta<br />

irurogeigarrenean sartu ez diranak. KIkV 77. v. tbn. Bv AsL 21. Osk Kurl 96. Hirur hogoigarren: Gy 140. �<br />

Milla sei eun eta irurogeigarren urtean. <strong>Izt</strong> C 127.<br />

hirurogeika, hirur hogoika. � (Hirurogei + suf. -ka, con valor, muy probablemente, distributivo). � [Bertze<br />

parte bat] erori izan zen lur onerat eta ekharri izan zuen bihi batek ehunka, bertzeak hirur hogoika, bertzeak<br />

hogoi eta hamarka. He Mt 13, 8 (tbn. en HeH).<br />

hirurogeiki (<strong>Lar</strong>, Añ, H). � "Sesentón" <strong>Lar</strong> y Añ.<br />

hirurogeina, hirur-hogoira (Dv). � Sesenta cada uno. "Soixante chacun" Dv. � Ta ale zekarten, batzuk<br />

eunbana, beste batzuk irurogeina. Ol Mt 13, 8.<br />

irurogeireun. v. HIRUROGEI EHUN (s.v. hirurogei).<br />

hirurogeita, irurogeta. � Unos sesenta. v. hirurogeitaka. � Oin irurogeta urteak direala, olantxe eiten zan<br />

euskerea Orozkon. Akes Ipiñ 34.<br />

hirurogeitaka, irurogetaka (G-azp ap. Gte Erd 295). � Sesenta y tantos. v. hirurogeita. � Irurogetaka urtedun<br />

zar onen gogoko gastetasuna. GMant LEItz 66. Irurogetaka urtetan ezin obeto zaindu eudien [...] euren eleixea.<br />

Akes Ipiñ 14.<br />

hiruroin. v. hiruoin.<br />

irurortzeko. v. hiruhortzeko.<br />

hirurpai. � Tercio, tercera parte. "Mejorar en tercio y quinto, hirurpai ta bostepaian autatu" <strong>Lar</strong>.<br />

irurpilla. v. irupilla.<br />

hirurren (V-gip ap. A), iruurren (A DBols). � "Tríduo" A. � Iruurren otsandiko festaldi erlijiotsuakin. EE<br />

1885a, 73n. Egun ori al dan ederkina ospatzeko bederatzi urrenak, bost urrenak, iru urrenak egiñ da, elizkizun<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 745<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

aundiyaz jaitzen da. JBDei 1919, 280. Irurren santuan gaude. EgutAr 25-3-1960 (ap. DRA). v. tbn. Iruurren:<br />

Sorarrain Lili 101. � Bil itzaidazu Yudako gizonak irurren ontan. Ol 2 Sam 20, 4 (Dv hirur egunik barnean).<br />

hirurtaldi. "Trienio" <strong>Lar</strong>.<br />

hirurteri (i- <strong>Lar</strong>, H). � "Terciana" <strong>Lar</strong>. "Fièvre tierce" H.<br />

hirurteridun (i- <strong>Lar</strong>, H). � "Tercianario" <strong>Lar</strong>.<br />

hirurtza. � Trinidad. v. hirutasun. � Jangoikoaren irurz-trinidade santa. Mb IArg I 381 (386 Trinitate irurz<br />

santari; 379 irurz-Trinitate). Jangoikoaren Trinitat irurzako misterioa. Ib. 380.<br />

irurtziri. v. ihortziri.<br />

hirurzi (<strong>Lar</strong>, H (i-)). � "Fi<strong>sg</strong>a de pescar", "trisulco" <strong>Lar</strong>. "Harpon, trident à l'usage des pêcheurs" H.<br />

irurzu. � Cabra en celo. � Como se les dice a las hembras de cada clase cuando se ponen altas: [...] a la cabra:<br />

[castellano] urcidera; [bascuence] irurzu. Mdg 149.<br />

irus. v. uros.<br />

irusako (AN-gip ap. A), irusaku (V-ger-ple-arr-oroz-m-gip ap. A, que cita a Oihenart). � "Engaño, dolo,<br />

fraude" A. v. iruzur.<br />

- IRUSAKO EGIN. "Engañar, defraudar" A.<br />

irusarbi. v. irustarbi.<br />

irusi. v. 1 irausi.<br />

iruski (S; Gèze, Dv (S)), iruxki(tu) (-tü S), uruiski, uruxki, urixki(tu) (S; ürixkitü S; Foix ap. Lh), urizki(tu) (ki<br />

S, -tu R-uzt), uiskitu (S; ü- Lh), uixkitu (ü- Foix ap. Lh), iguxkitu (S; H). Ref.: A (iruski, uiskitü, urixki,<br />

urizki, urizkitu); Lh (iguxkitü, iruxkitü, urixki, ürixkitü). Harriet da además como formas suletinas iruxkitzea y<br />

urixkitzea, que podrían corresponder tanto a un part. iruxki como iruxkitu. � "Fouler" Dv. "1. se rendre maître<br />

de, maîtriser, dompter. Gorphitza iguxkitzia, dompter son corps. 2. presser, réduire à un moindre volume.<br />

Belharra iguxkitzia, presser du foin" H. "Hollar, calcar, oprimir, p.e. la uva en el lagar. Urixki zitut (S), le he<br />

pisoteado a usted" A. "(Sc), oprimir un objeto con las manos" Ib. "Urizkitu (R-uzt): 1.º oprimir un objeto con las<br />

manos; 2.º sajar" Ib. v. aurizki. � Miseriak alde orotarik inguru inguru zahatzen du, zerratzen eta urixkiten<br />

[gizona]. Tt Onsa 158. --Kristiak beraz zer sendimentü ükhen behar dü Gorozüman? --Bihotz uruiski, hasperen<br />

saintü, zinezko penitenzia bat. Bp II 43. Zunbatenaz arren natüra ürüxki eta goithü izatera hobeki erkharten<br />

beita. Mst III 54, 8 (Ch naturaleza heziago eta zapatuago baita). Eta iruxkirik izan zen [mahatsa] zügana hiritik<br />

kanpuan. Ip Apoc 14, 20 (Dv oinkatu; v. tbn. 19, 15 iruxkiten).<br />

hirusta (i- V, G; <strong>Izt</strong> C 44, Lcq 70 (BN), Dv (i- V, G)). Ref.: A; Etxba Eib. � Trébol. "(Trifolium incarnatum),<br />

irusta" Zerb GH 1932, 87. v. hirukoitz (2), hiruorri. � E Utarza e Hirusta (1394). Arzam 287. � Bedar piña ta<br />

samurra eta irusta zurija edo gorrija dira guztiz onak ganaduben jatekotzat. Ur Dial 82 (It irusta; Dv, Ip trefla).<br />

Ez du hainitz denbora Bilbaon norbeit irustaz mintzatu zaukula! Zerb GH 1932, 87. Zergatik ez ditu lau osto<br />

irustak? Txill Let 76.<br />

- HIRUSTA-BELAR. Trébol. � Irusta-belarra barrutian otzak zimurtzen dunean. 'Les feuilles de trefle'. Or Mi<br />

54 (v. tbn. 18 y 96). v. tbn. TAg Y 1933, 24.<br />

- HIRUSTA-SAIL. � Irusta-salla. 'La pradera de trébol'. Ldi BB 114 (v. tbn. 132).<br />

irustarbi (V-oroz-m-gip, G-goi), irusarbi (V-ger, G-goi), irasarbi (G-goi-bet), iraustarbi (V-gip), irutzarbi<br />

(V-ger), iransarbi (G-bet), irantzarbi (G-azp), iñustarbi (V-gip), idaustarbi (V-gip), irestargi (V-m). Ref.: A<br />

(irustarbi, irasarbi, iransarbi, irantzarbi, irestargi); Arzdi Plant1 276; Iz ArOñ 130 y 162, UrrAnz (iñústárbixa);<br />

JMB AEF 1955, 115; Arin AEF 1980, 63. � "Gamón, brumo" A. "Irasarbi, cierta planta parecida a la caña que<br />

se cría en terreno de pizarra y sirve para curar erupciones de la piel" Ib. "Irústarbi: no es "gamón" como trae<br />

Azkue. Según P. Ezcurdia, tubérculo de donde sale sugámaatza" Iz ArOñ 130. "Irustarbi: txori-maatza" Ib. 162.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

746

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

"Iñústárbixa, planta trepadora con tubérculo medicinal (V-gip). Iraustarbíxa, idaus-, el tubérculo de la misma"<br />

Iz UrrAnz. � Aien-belar edo irusarbik emateituun pipita gorriikin, aidemiñe daon tokiin igurtziz, miñe kentzen<br />

da (G-goi). Arin AEF 1980, 63 (v. tbn. en la misma pág. irustarbin pipitak, e irasarbin-pipita).<br />

irustate. v. urositate.<br />

hirustatza. � Campo de trébol. � Eta irustatzak, apez-antzo / buruban daukez purpesentak. "El trebolal". Laux<br />

AB 88.<br />

irustea (det.; G ap. A � Aq). � "Tres en una pieza como tres nueces, avellanas, etc. (G)" Aq 187.<br />

hirutantza. � Trinidad. v. hirutasun. � Badakite irutanz trinitate santari ta Jangoikoari dagokana. Mb IArg I<br />

308.<br />

hirutasun (H, Añ, A Morf 223), hirurtasun (<strong>Lar</strong>, Lecl, Gèze, Dv, H), hirurtarzun (Gèze). � Trinidad. v.<br />

hirubatasun, hirukada, hirukoitz, hirukoiztasun, hirukonde, hirukunde, hirurtza, hirutantza. � Fede<br />

saindua da, Iainkobat hirurtasunean, ohoratzea hirurtasun hura batasunean. EZ Eliç 126 (v. tbn. 13, 30, etc.).<br />

Irurtasun edo Trinidade. Mb OtGai (ed. 1904) I 128. Jainkoaren Seme Irutasuneko bigarren personak. <strong>Lar</strong>d<br />

363.<br />

v. tbn. Aran SIgn 28. Itz Azald 10. Pi Imit I 1, 3. Or Eus 250. KIkV 112. KIkG 12. Ir YKBiz 48. NEtx LBB 280.<br />

Hirurtasun: Hm in Harb e) 4r. LE Doc 32. Zby RIEV 1908, 204. Hirurtarzün: Bp I 44.<br />

� Ama "Primera" ta aita "Xegundo" ziran ezkero, erriak Ximoni "Tertzero" gaitzizena jarri zion. Orra ba nola<br />

osatuta gelditu zan etxe artako irutasuna. NEtx LBB 124.<br />

- HIRUTASUN (GUZTIZ, TXITO) DEUN, DONE, SANTU. "Irutasun Donea, Santísima Trinidad" Eusk 1919-<br />

20 (II), 93. � Sinisten degula Irutasun edo Trinidade guziz Santua. Ub 168 (v. tbn. Añ CatAN 18, Legaz 12<br />

trinidade edo irutasun guziz sa(i)ndua). Irutasun txito Santua. Añ LoraS 120 (v. tbn. CrIc 12). Irutasun guztiz<br />

Deuna. KIkV 53. Irutasun guztiz Donea. KIkG 35. Irutasun edo Trinitate Santuaz. Inza Azalp 37.<br />

v. tbn. Hirutasun Deun: ArgiDL 113. Inza Azalp 40. Onaind in Gazt MusIx 147. H. Done: NEtx Nola 38. Vill<br />

Jaink 24. H. Santu: CatBurg 11. Ub 125. Añ EL 1 5. Gand Elorri 133.<br />

irute (V-gip ap. Iz ArOñ (s.v. makiña); <strong>Lar</strong>, H), uruite. � "Hila, acción de hilar" <strong>Lar</strong>. "Makiña bat irute eitten<br />

zan: se hilaba muchísimo" Iz ArOñ. v. iruntza. � Bere ürüitiari eta etxenko laner jarraikitzen den emaztia.<br />

Meditazioniak (1844), 10 (ap. DRA). Irutea joan da; irunez eta ehoaraziz baino merkeago duzu oihala erosiz.<br />

EGAlm 1900, 24 (ap. DRA).<br />

hiruterako. v. HIRU ERAKO.<br />

hiruti. "Tríplice. Gerra aundixan aurretik, Alemaniak, Austriak eta Italiak eitten eben irutixa. Irutixak ziran eta<br />

irurak oso antzerakuak" Etxba Eib.<br />

irutile, irutule (V-gip). "Lana blanda (litm.: lana de hilar)" Iz ArOñ.<br />

hirutoinga (<strong>Lar</strong>, H). � "Trípode" <strong>Lar</strong>.<br />

hirutu. �1. Juntarse un tercero a un grupo de dos. � Irutzen bazera zere arreba gaztetxo aitatu ditudanekin,<br />

zein ederki irtengo duen [...] zortzikoak. VMg VIII. �2. "(V, G, AN), triplicar" A.<br />

irutule. v. irutile.<br />

hirutxirrita. "Tripastos, garrucha de tres rodajas" <strong>Lar</strong>.<br />

hirutxo, irutxu. � Dim. de hiru. � Lana egiten dubenak / jornala're on du; / bi peztarena eman / irutxo bat<br />

kendu. Ud 29. Ez neuke esango zeiñek eroian dardara andienik: irutxuak be alkarren antzean gizajoak. Abadea<br />

ioian lenengo; atzetik Joxepa eta Mikaela, eta azkenengo [...] Luziano. Bilbao IpuiB 232s (en este ej. podría<br />

quizá tratarse de una var. de hirutzuk).<br />

hirutxonda "(V-ger), triple" A.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

747

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

irutxulotar. � Natural de Irutxulo (nombre popular de San Sebastián). � "Gabon": Irutxulotar oituren<br />

jostirudia euskara nastuban eta egintza bakarran. Sor Gabon 15 (v. tbn. 9).<br />

irutxur. v. iruzur.<br />

hirutxur (V-gip). Ref.: Etxba Eib; SM EiTec1 y EiTec2; Etxde PerPl 75. � "Angulo entrante constituido por<br />

tres planos. Irutxur baten ezkutau zan, etsaieri igesik" Etxba Eib. "Parte interna del triedro (itz au diedro bezela<br />

ere erabiltzen da). Gure taillarreko irutxur zuluok beti txatarrez da zikiñez beterik dauaz" SM EiTec2. "Diedro,<br />

vértice interno del ángulo, esquina, rincón. Txatarrak pillatixak aintxe irutxurrian. Pieza batzueri limiakin<br />

irutxura ondo artzia kostosua dok" SM EiTec1. � Jan-gelaren irutxur (ángulol) batean kokatu zen. Etxde PerPl<br />

75. [Liburuak] ezearen usaia baizerioten eta azalaren irutxurrak pipiaturik baitzitun. Etxde Itxas 27.<br />

- HIRUTXUR-ZUZENDUN. Triedro rectangular. � Ladrilluzko konstruziño barru-bete ta irutxur-zuzendun<br />

(rectangular) bat eraikiz. Etxde Egan 1961 (1-3), 76.<br />

irutzarbi. v. irustarbi.<br />

irutzi (G-nav, AN). Ref.: A, EY III 391; Asp ANaf; Gte Erd 193. � "Agrupar, juntar, p.ej. ramas separadas,<br />

dedos. Beatzak irutzi, juntar los dedos. Adarrak irutzi, juntar ramas. Bei adar-irutzia, vaca de cuernos<br />

arqueados" A. "Lau damatxo alkarren segi, bat erdian ta ezin irutzi (G-nav)" A EY III 391 (acertijo de la<br />

'devanadera'). "Apelmazar, prensar. Gazta irutzi egin behar da; lehunegoa ateratzen da, zulorik gabe" Asp ANaf.<br />

"Ongi irutzia daukek karta hori (AN-gip)" Gte Erd 193. � Bota burzinera manteka irakiñe eta irutzi <br />

aragie burziñerekin (Berastegi, 1763). ETZ 130. Mantekaren erzean kotxareakin irutzi eta hurtuko da. Ib.<br />

129.<br />

hirutzuk (Vc ap. A; Añ). � (Pl.). "Par, una par, [...] Dos pares: (c.) bitzuk, tres: irutzuk" Añ. "Tres grupos" A. �<br />

Prakak ekarzan barriz iya beti batzuk, / etzituzan eukiko guztira irutzuk. AB AmaE 234. Noz-edo-noz, senaremazte<br />

batzuk edo irutzuk batera yoaten dira. Kk Ab II 142. Nire gain dirdai zatzakidate begirale irutzuok.<br />

'Haceos visibles para mí, los tres'. Zait Sof 62.<br />

iruurren. v. hirurren.<br />

iruxkatu. v. iruzkatu.<br />

iruxki(tu). v. iruski.<br />

hiruzango. "(L-ain), trébede, instrumento de cocina" A. v. hiruhankako.<br />

hiruzangotako. "Trépied, petite table, petit banc à trois pieds" H.<br />

iruzkatu (Ae ap. A Aezk 212), iruxkatu (Ae ap. A Apend). � Revolcarse. v. iraulkatu. � Sarioetako intzean<br />

biluxirik iruzkatus ibiltzea on da. "Revolcándose en el rocío de los prados". A Aezk 212.<br />

iruzki. v. eguzki.<br />

iruzkin (V-ger ap. A). � "Comentario. Orretarako eztira atzerenak, iruzkiñetan iñarduteko, beste zeregiñik bere<br />

eztauke-ta, para eso no son retraidas, para ocuparse en comentarios" A. v. 1 irazkin. � Eta egin edesak<br />

iruzkiñaz bat ez egitekotan oietatik garau aundiz uztiatu diteke. Zink Crit 59n. Batek onetara iñuan, bestiak<br />

bestetara. [...] Erausi ta iruzkin askoren ostian [...]. Otx 49s. Bi kanturen tartean badute ere iruzkin (berriketa).<br />

Or Eus 117 (v. tbn. QA 168). Euren ezkontza-kutsatzeari buruz etzan len bezela marmariorik eta iruzkiñik<br />

sortzen. Etxde JJ 237. Makiña bat iruzkin (comentario) egin zituzten gai oni buruz. Ib. 216. XXI. aapaldiari<br />

jarritako iruzkiñean onela diño. Gazt MusIx 167. Ez ditugu, beraz, bakoitzaren doaiak emen azalduko gure<br />

iruzkiñak luzeegi gertatu ez ditezen. Ibiñ Virgil 80n. Esan behar zirenak ere esanak [daude] [...]. Zertako bada<br />

iruzkin berririk erantsi? MEIG V 113 (v. tbn. III 147). v. tbn. MEIG IX 133 (en colab. con NEtx). � Ele ta<br />

iruzkin (berriketa ta komentari) ziarduten artean denbora galtzen ari ziran. Etxde JJ 250.<br />

iruzkindu. "(V-ger), comentar" A.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

748

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

iruzkinlari. � Comentarista. � Iruzkinlari zaharrak Polion eta Bergiliren arteko adiskidetasunari doakola<br />

diote unai-kanta au. Ibiñ Virgil 34.<br />

iruzkipei. v. EGUZKI-BEGI.<br />

hiruzpalau, hiruzpalaur (L, BN ap. A), hirur-ezpalaur. � "Algunos, litm.: tres o cuatro" A. v. HIRU EDO<br />

LAU, HIRU-LAU. � Ez hirur-ezpalauretan, bena hirurezpalaur dozena aldiz. AR 52. Bide-bazterrari hurbil<br />

aurkitzen ditugu hiruzpalau herrixka. JE Ber 18. Puntarat heltzeko Azkainetik hiruzpalau oren behar dire. Zerb<br />

Azk 43. Aski da maizenik hiruzpalau aldizkari gainbegiratzea. MEIG VI 123. En DFrec hay 5 ejs. de hiruzpalau.<br />

v. tbn. Barb Sup 91. Anab EEs 1919, 185. Or Eus 59. Mde Pr 247. Erkiag Arran 117. Zait Plat 84. Ibiñ Virgil<br />

78. Ardoy SFran 47. Berron Kijote 201. Lf in Casve SGrazi 9.<br />

- HIRUZPALAUETAN. Tres o cuatro veces. � Hiruzpalauetan elgar laidostatu. Lf in Casve SGrazi 13. v. tbn.<br />

supra ej. de AR 52.<br />

iruzpei. v. EGUZKI-BEGI.<br />

iruztargi. "He aquí unos cuantos nombres de númenes [...]: Ieltxu, ireltxu, iritxu, idittu, iditxu, iruztargi" JMB<br />

MitV 367. v. iratxo, ieltxo.<br />

iruztatu. � "Iruztau (V-m): 1.º mojarse de rocío. 2.º regar" A. Cf. iruntz. � Ontzitxo urrez iruztaua (bañado).<br />

J.A. Ayerbe EEs 1912, 61.<br />

iruztegi. v. eguzkitegi.<br />

hiruzulo. "Iruzulo (V?; FSeg), tresbolillo, plantación en forma de tablero de ajedrez. Iruzulora erein, sembrar al<br />

tresbolillo" A.<br />

iruzur (V-ger-och-m-gip, G), irutxur (V-gip, G-azp). Ref.: A (iruzur); A Apend y Etxba Eib (irutxur). �1.<br />

"Fraude, traición" A. "Tongo, traición. Gaurko jokuan, irutxurra bis-bistan egon da" Etxba Eib. v. irusako. �<br />

Tr. Documentado en autores meridionales desde principios del s. XX. Hay irutxur en T. Etxebarria. En DFrec<br />

hay 4 ejs. de iruzur. � Iruzurra (fraude) alde guzietan. Ayerb EEs 1912, 178. Iruzurrez eta lapurretaz zerbait<br />

beretu. Eguzk GizAuz 146. Ikusi Oreste, iruzurretan illa, orain, berriz, iruzurrez bizitua. 'Muerto con engaños,<br />

pero salvado también con engaños'. Zait Sof 44. Gauzari bere itxura eman bear zaiok iruzurraz oartu ez ditezen.<br />

Etxde JJ 47. Indiako fakiren landareen laster-ernera ere beste psikokinesis bat bide da (iruzur bat ez denean).<br />

Mde Pr 340. Olantxe doa gure bizitza iruzurrik iruzur, eriotz-illunpean jausi arteraiño. Ibarg Geroko 8 (ap.<br />

DRA). Iruzurrez maiz engañatzen nitun. Or Aitork 34. Pake osoa dute, iruzur gabeko bizimodua. Ibiñ Virgil 91.<br />

Bizixagaz ordaindu biarko dozu zeure irutxurra. Etxba Ibilt 480. v. tbn. Zink Crit 30. Gazt MusIx 135.<br />

�2. Engañar. � Bildur zan bere saretan atxitzearren andre Otxandak iruzur (engañatu) nai ote zun. Etxde<br />

AlosT 92 (tal vez por iruzurtu).<br />

- IRUZUR-BIDE. Motivo, ocasión de traición. � Ori maitemintzearren aberriari agur dagiozu... Ez ezaiozu<br />

zure buruari iruzur biderik eman! Goen Y 1934, 186.<br />

- IRUZUR EGIN (V, G; irutxur e. V-gip). Ref.: A e Iz ArOñ (iruzur egin); Etxba Eib (irutxur egin); Gte Erd 32,<br />

91. "Engañar a un tercero" A. "Orrek ein txak irúzur ta lau mútur: ése le ha engañado" Iz ArOñ. "Traicionar.<br />

Bide erdixan, illunak eta bakardadiak lagunduta, irutxur eiñ zestan" Etxba Eib. "Irúsur eiñ: no cumplir lo<br />

prometido" Ib. "Tratuan eta jokoan iruzur egin zioten (AN-gip)" Gte Erd 91. v. iruzurtu. � Iruzur (engaño)<br />

dagiñean ere, ezagun du gezurtiak barrukaldetik. Ayerb EEs 1914, 72. Orduan Herode, Magoak iruzur egin<br />

ziotela ikusirik, asarretu zan biziki. Ir YKBiz 31. Langilleai iruzur egin nai dautsen maltzur andiak. Eguzk<br />

GizAuz 88. Alostorreko sorgiñak berealaxe iruzur zegion senarrari, egia gezurkeriz estalirik. Etxde AlosT 68.<br />

Barkatu iruxur egin badizut, baiñan eztut eneganatzeko beste biderik arkitu. Etxde JJ 206. Gutxitan baizik ez<br />

diola iruzur egiten bere itzulpenak aurrean duen eredu goitarrai. MEIG III 106 (v. tbn. 153).<br />

v. tbn. Otx 69. Or Aitork 35. Bilbao IpuiB 243. Gand Elorri 188. Izeta DirG 80. Zait Plat 179. Berron Kijote<br />

161. Ker Gen 27, 12.<br />

� Montebideon pelotariak beiñ egindako iruzur petrala. Ag G 166. Gizajoak ez daki zer iruzurra egin dion.<br />

Izeta DirG 118. Irutxur itzala eitxen zetsan oni. Etxba Ibilt 482.<br />

- IRUZUR ERAGIN. Engañar, estafar. � Paper-joku, irabazbide edo galdubide orretan iruzur eragieutsan<br />

norbaitek eta oso kuskillau ebien. Ag Kr 223.<br />

- IRUZUR JOKATU. "Traicionar. Lenengo egunetik, irutxur jokatu eben urdiñak" Etxba Eib.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

749

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

- IRUZURTARA EKARRI. Llevar a engaño. � Zaude gotor esan ditzakezunetan, edota, esanik alda bazeneza,<br />

alda ezazu argi ta garbi ta ezkaitzazu iruzurtara ekarri. Zait Plat 137 (v. tbn. 133).<br />

iruzurgile, iruxur-egile. � Impostor. v. iruzurti. � Zure alabaren alboan exerita dagon gizon ori iruxur-egille<br />

bat besterik eztuzute. Erensugea nik il nuen. Etxde JJ 95. Uste bainun zure amak eta zuk iruzurgilletzat (por<br />

impostor) joko ninduzutela. Etxde Itxas 124.<br />

iruzurkeria. � Engaño, trampa. � Orrein malkuak eta negarrak [...] eztozuz orixe baño: malmuzkeri,<br />

iruzurkeri ta saldukeri utsa. Otx 21 (v. tbn. 32). Iruzurkeri ta saldukerizko sastegijok. Inpernuko lezea baño<br />

txarraguok. Ib. 27. En DFrec hay 2 ejs.<br />

iruzurlari, irutxurlari (V-gip ap. Etxba Eib). � "Traidor, tonguista. Zarata geixen erebixana aurretik, gero<br />

irutxurlari agertu zan. Olako eta olako pelotari, bixak onak, baña irutxurlarixak" Etxba Eib. v. iruzurti. �<br />

Bildur eban [...] beste ederren bategana irutxurlari alde eiñgo zetzalako. Etxba Ibilt 486.<br />

iruzurle. � Impostor. v. iruzurti. � Aitak eskuz mia banindeza iruzurletzat etsiko nau. Ol Gen 27, 12 (Ker<br />

iruzur egin nai izan dautsadala).<br />

iruzurti. � Impostor, tramposo. v. iruzurgile, iruzurlari, iruzurle. � Saindu gezurti ta iruzurti. Or Aitork 116.<br />

Iruzurtia baitegian sartu. Etxde JJ 96. Nik badakit gero gizon iruzurtia nola ezi. Izeta DirG 23. � Ermek,<br />

Mayaren semeak iruzurtiz daramatzi, illuntan estalirik. 'Ocultando el engaño en la oscuridad'. Zait Sof 48.<br />

iruzurtu, irutxurtu. � Engañar. v. IRUZUR EGIN. � Gizon itzari baño geiago egiñenari begitu / gura ezpadok<br />

sarri askotan / irutxurtuta gelditu. Jaungoikozale (ap. DRA). Irrits bidean elkar lilluratzen eta iruzurtzen genun.<br />

Or Aitork 75. Ez deizadala neri [...] iltzaille izenik eman nik [...] iruzurtu [...] ez dudanak. "Engaño". Berron<br />

Kijote 161. Makiña bat oker egiña, amaika alargun etzanarazia [...] arrotzen bat edo beste iruzurtua. Ib. 50.<br />

Iñoxente-itxura guziakin ez naun iruzurtuko. Ataño MLanak 17.<br />

isabelantxapel. "Un intestino de cabras y ovejas" Ond Bac.<br />

isai. "Estornudo, en Roncal" Garate 2. a Cont RIEV 1933, 98. v. urtzintz.<br />

isai. v. izai.<br />

isaka. v. izaka.<br />

isan. v. izan.<br />

isapel. v. isipula.<br />

isara. v. izara.<br />

isari. v. ezarri; izari.<br />

isarratu. v. ixarratu.<br />

isasi. "(V-ger), jaro" A.<br />

isaskin, jatsakin (Dv � A). � "Balayure" Dv.<br />

isaslari, jatslari. � Barrendero. � Herritarrak bazterrerat utzi, salbu jatslari zonbait. Herr 27-1-1955 (ap.<br />

DRA). Tutalariak eta jatslariak muntatu ditutzue gu hemendik kanporat segitzeko. <strong>Lar</strong>z Bozak 92 (ap. DRA).<br />

isastaile, jatsatzaile (Dv). � "Balayeur" Dv.<br />

isasti (-tsti Hb ap. Lh), isasdi (<strong>Lar</strong>, H), itsasti. � Retamal. v. gisasti. � Erri leialak beren otadi mardul, txillardi<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

750

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

zabal, itsasti andi [...] saldu bearrean arkitu diralako. <strong>Izt</strong> C 177.<br />

isastu, jatsatu (Dv). � Barrer. � Etxe-zatiren bat isasteko asmua neban. Or Tormes 75. � (Fig.). � Zakar-pila<br />

isasten dun aizealdiak bezala. Or Mi 135. Amaika ekaitzaldik eta eguzkialdik isastu dute [...] tellatu-galdorra!<br />

TAg Uzt 10. Kuku oiek! Isastu bear zetuagu betiko gure lurretik. Or QA 76.<br />

isastun, izazdun. � (Lo) que tiene cola (sentidos prop. y fig.). � Eratsi izan oi zaizka ere beste lerro batzuek eta<br />

orduan izazdun amalauduna deitzen zaio (sonetto caudatto, italeraz; soneto con estrambote, españeraz). LzM<br />

EEs 1913, 194. � isatsdun. � Suzko isatsdun izarrak. Amez Hamlet 20.<br />

1 isats (gral.; SP, <strong>Lar</strong>, Añ, vEys, Dv, H), isas (Aq 1389), isets (AN-ulz, B), itsas (L-ain, B; VocB), itsats (L, B;<br />

Dv), itxes (B), jats (L, BN; Ht VocGr 332, <strong>Lar</strong> Sup, Dv), iats (H). Ref.: A (isats, itsas, itsats, jats); A Apend<br />

(itxes); Iz Ulz (isétsa); Izeta BHizt (isets).<br />

�1. Escoba. v. erratz (2), isuski. � Unum cubilare quod dicitur Issaxiarraga (<strong>Lar</strong>rasoaña, 1072). VM 35. Unum<br />

linarem in Isasartea (1157). Arzam 288. � Isatsaz maiz iragaiten den etxea. Ax 540 (V 347). Jatsaz nahi dira<br />

ontsa garbitu aldi oroz. Dv Lab 217. Haltsa eta jatsa biak higoaltsu. "C'est jus vert ou vert jus: même chose".<br />

Hb GH 1929, 91. Eskuen artian zeukan isatsa. Bv AsL 140. Mandioa isats da izuzkeagaz igortzi. Ag AL 88. Bere<br />

jats larria. Barb Sup 100. Ark barra ditun agotz gariak / Garazik isatsez bildu. Or Eus 347. Atso beltzak, yats<br />

batian zaldizko, ximindegiari behiti sukaldetan sartzen direla. Zub 37. Pala-jatsekin urrundu zuen zakurmokordoa.<br />

Lf Murtuts 20. Aintzineko tentearen gainean ezarria zuen lore-buketa bat, eta ezpatan (gibeleko<br />

tentea), jatsa zahar bat. <strong>Lar</strong>z GH 1959, 86. Ez duzu, ni biltzeko, zure sudur petik / Jats-brana horren beharrik.<br />

Herr 22-9-1960, 4. Itsas bat eskuan zuala. Osk Kurl 145. v. tbn. Jats: Laph 189. Etcham 181.<br />

�2. (c. <strong>sg</strong>. A; <strong>Lar</strong>, Lcq 68, H), isas (Arzdi Plant1 276), isets (G-to ap. Iz To), isetz (Arzdi Plant1 276), itsas,<br />

itsats (L, B ap. A; H), iatz (AN-burg ap. Arzdi Plant1 276). Retama. "(Sarothamnus scoparius), retama" Arzdi<br />

Plant1 276. � Isats, untz eta beste zenbait orni mueta. <strong>Izt</strong> C 160 (124 itsasa). Urki, gorosti, txillar ta isatsak. Ag<br />

G 201.<br />

�3. jats (L, BN, S ap. A; Lcq 171, Dv), iats (H). Sorgo. "Sorgo à balais" Dv. "Plante, approchant du blé de<br />

Turquie, dont on fait des balais" H. Cf. xats.<br />

- ELIZA-JATS. v. eliza.<br />

- ISATS BELTZ. "Jats-beltz (BN-lab; Dass), genêt à balais" Lh.<br />

- ISATS-DANTZA (B). Ref.: VocNav; CEEN 1970, 185. Nombre de una danza-juego.<br />

- ISATS-GIDER. "Jats-gider (Hb), manche à balai" Lh.<br />

- ISATS-ILAR. a) "Iats-ilhar, genêt d'Espagne" H. b) "Iats ilar (BN-baig), escoba de brezo. (AN-araq), isats<br />

ilarra" Satr VocP.<br />

- ISATS-ILARRAKA. "Isesilarráka, isétsillerráka, el escobón" Iz Ulz.<br />

- ISATS MOTZ. "Isasmotz, escoba pequeña" Asp Leiz.<br />

- ISATS TXIKI. "Pala de hierro y escobita corta, ihats ttipia, imilitxa (BN-baig)" CEEN 1969, 142.<br />

2 isats (G-bet ap. A; Dv, H), isas, isatz, isets (G-to ap. Iz To), isetx, itsats (H), izatz (G-to ap. A), iats (H), izitx<br />

(G-goi ap. A). �1. Cola, rabo. "Xakurra itsatsarekin palaoka asi zitzaion nagusiari" H. � Isasetik eldu zaiozu<br />

[sugari]. <strong>Lar</strong>d 66. Elkarri isatsak lotuta [azeriak]. Ib. 142. Etsaiak beste lanik ez daukanian, isatzakin euliyak<br />

iltzen omen ditu. EEs 1919, 17. Amorraiari isetsetik eldu. Muj PAm 44. Sapaburu-isatseko kizkiñ margokoiak.<br />

Zait RIEV 1933, 63. Isatsa arrotzean. Or Eus 204. Zakurra eizez dabillala, / isats-eraginka. Or Poem 556.<br />

Yaubek buru yarriko zaitu, ez isats. Ol Deut 28, 13 (Dv buztanean, Ker azken). Ura zan isatzen dantza bizia!<br />

Anab Poli 133. Gorputzaren ondoren isatsa datorren bezala. MIH 83. En DFrec hay 4 ejs. de isats.<br />

v. tbn. Ud 155. Noe 124. Tx B II 128. JAIraz Bizia 69. Etxde JJ 93. And AUzta 123. Gand Elorri 174. Salav 103.<br />

Ibiñ Virgil 95. NEtx LBB 321. Berron Kijote 116. Isatz: Moc Damu 16. Isetx: Muj PAm 71. Itsats: Or Mi 60.<br />

� (Por ext.). � Birjin-koroia buruan eta / atzetik isats arroa [emaztegaia]. Or Eus 408. Suzko bola ta gar-isats<br />

bat. NEtx Antz 13. Bere isatsari erantsita zijoan bagoi beltz batean. Ugalde Iltz 45. [Liburuxkak] bai baitu<br />

eraskin edo isatsen [, por error del ed.] bat: 1956-1981. MEIG I 260.<br />

� (Fig.). � Eun urte bañan geiagorako isatsa utziko duana [<strong>guda</strong>]. JAIraz Bizia 22. Isats luzeko kontrabandoa<br />

baituk. Etxde JJ 42. Auzi orren isatsa larrutzeko dago oraindik. Zait Plat 82. Nere ibilli-nai ori gogo ezkutu oien<br />

isatsa zan. Vill Jaink 140.<br />

� "'Bati isatsa kendu ta besteari erantsi' dabil ori, ése anda haciendo nuevos acreedores para pagar a los<br />

anteriores (G-goi)" A EY III 182. � Asto bati isatsa kendu ta besteari ezarri egin oi zuen zordun bat. Zait Plat<br />

17.<br />

�2. (G ap. A � vEys; <strong>Lar</strong>, Añ). "Ala del pescado" <strong>Lar</strong>, Añ. "Aletas en los peces" <strong>Lar</strong>. "Nageoire (G)" vEys.<br />

�3. (<strong>Lar</strong>, H, A), isas (H). "Agallas de los peces (FSeg)" A, que cita tbn. a Añibarro, pero en este no lo<br />

encontramos sino s.v. ala.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

751

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

- ISATS-ALDE. Parte posterior; parte final. � Artikuluaren isats aldera. Ldi IL 82. Maltaren isats aldera<br />

begira. Etxde JJ 9.<br />

- ISATS-LUZE. De cola larga. � Soñeko zuri isats luze batekin ezkonduko zala. JAIraz Bizia 67.<br />

- ISATS-MOTX. De rabo corto. � Txerri isats-motxa. Or Eus 63n.<br />

- ISATS-MUTUR. Punta del rabo. � Zure beiak isats-muturrean ote-kimuren bat ez badauka. Munita 70.<br />

Erdiuneko korapilloak eta isats-muturrekoak. Ibiñ Virgil 103.<br />

- ISATS-TXOKO. Parte de debajo de la cola. � Sudur-mizpira, errape-erroa, / isastxoko naiz okotza. Or Eus<br />

318.<br />

- ISATS-ZUT. Con el rabo en alto. � Isats-zut, bekain-arro, begiak biribil [zakurra]. Or Poem 532.<br />

isatsada. "Coup de balai donné au parquet pour le nettoyer" H.<br />

isatsaldi, jatsaldi. � Barrida. � Haatik jadanik ageri zen [Ameriketan] Errepublikanoek jats-aldi bat ona ukana<br />

zutela. Herr 13-11-1958, 1. Gerla horrek jats-aldi bat ona eman zioten lehenagoko duda gehieneri. Lf ELit 279.<br />

isatsarazi, jatzararazi. � Hacer barrer. � Gauza nekhena izanen da, haurren arimetan jatzararaztea beren<br />

eskualdun izaitea. Herr 9-8-1962, 1.<br />

isatsdun. v. isastun.<br />

isatz. v. 2 isats.<br />

hisdura. v. histura.<br />

iseatu. v. iseiatu.<br />

iseazale (S ap. Lrq). � "Qui essaie" Lrq.<br />

iseba. v. izeba.<br />

isegi. v. eseki.<br />

iseia (S ap. A), isei (S (Foix) ap. Lh). � Intento. � Iseia zunbait arte hartan egin nin. Etch 358.<br />

iseiatu (S; A, Foix ap. Lh), iseatu (S; Foix ap. Lh), ixegatu (S). Ref.: A (ixegatu); Lh (iseatü, iseiatü); Lrq<br />

(isea). � Intentar. "Iseiatü zianak eho zian hartza; iseiatü etzianak ez bartxa" Lh (s.v. bartx; cf. O Pr 88). v.<br />

entseatu; saiatu. � Zeren ezkiren iseiatzen saintien bide hunian ebiltera. Mst I 11, 3 (Ip iseiatzia; SP<br />

enseiatzen). Iseiatüko düie ber gisan bisita xipi baten egitia. Mercy 28. Iseiatüren dira haren ehortzetala helzez.<br />

Ib. 34. Dolümen handi baten hartzera iseatü. CatLan 163. Iseiatü gure bihotzetan horren phitz erazitera.<br />

UskLiB 85. Nahi dinak jun-jina dü iseiatüko. Xikito 6. v. tbn. Xarlem 934. AstLas 54. Etch 280. Arch Fab 107.<br />

CatS VI. � (Part. en función de adj.). Activo, emprendedor. � Gizon iseiatia eta atrebitia zen, balinbada batere,<br />

Bouchet jauna, bai bere aferetan, bai kartieleko egitekuetan. Herr 24-7-1958, 4. Gizon gisakua eta untsa<br />

iseiatia. Herr 1-8-1968 (ap. DRA).<br />

iseiu, isegu (S), iseu (S), ixegu (S). Ref.: A (ixegü); Lrq (iseü). �1. Intento. � Gure iseiak zunbat nahi beita<br />

handi diren. Mst I 19, 3. Eztüzü hori zure phensamentüz edo iseiüz ükheiten. Mst III 49, 1 (SP enseiu, Ch, Ip<br />

ahal, Ol alegin). �2. "Alimento. Ixegürik hartzen dia?" A.<br />

iseiuño, iseiuñu. � Dim. de iseiu. � Harek egin dian iseiüñu haur zure handitarzünaren gogoko baliz. Mst XII.<br />

iseka (G, AN, BN ap. A; <strong>Lar</strong>, Añ, LE Urt voc, Dv, H), ixeka (H), ixuka. � Burla. � Tr. Documentado en la<br />

tradición meridional desde mediados del s. XVIII, al Norte lo hallamos en Birjin. En DFrec hay 6 ejs. de iseka y<br />

2 de ixeka. � Burla ta iseka oriek. <strong>Lar</strong> Fueros 48. Gero zutaz egineintuzte iseka mingarriak. Birjin 60. Ondoren<br />

ethorri ziren isek gazgabeak. Ib. 73. Lagunen isekak eta burlak. AA III 516. Isekaz bete zuten. <strong>Lar</strong>d 131.<br />

Mundutarren burlak eta isekak. EE 1885b, 548. Ixeka pixu eta samiñ bat. Ant Ezale 1899, 1a. Irañ, irri ta iseka<br />

guztien kabia. Ag G 167. Izan ditezkean ixeka era guzik, gere baitagandik uruxkatu ditzagun. Elizdo EEs 1929,<br />

180. Ixekea ta destañea baño ezkenduke geure bornuan ikusiko. Otx 122. Miñ eman zidan ixeka itsusi arek. Or<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

752

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

QA 66. Iseka auei oin emateko. Vill Jaink 42. Irri eta iseka darigula. MIH 378.<br />

v. tbn. Cb SIgn 52. Jauregui 241. Aran SIgn 88. Bv AsL 62. Zink Crit 53. Mok 16. ABar Goi 19. Etxde AlosT 32.<br />

Anab Poli 101. Gand Elorri 97. Mattin 127. Ixeka: Jauregui 236. Arr GB 82. Mok 40. Enb 101. Goen Y 1934,<br />

184. TAg Uzt 63. Lek SClar 140. Ibiñ Virgil 22.<br />

- ISEKA-ANTZEAN. En tono de burla. � Iseka-antzean onoko au entzun zionean. Berron Kijote 226.<br />

- ISEKA EGIN (<strong>Lar</strong>, Añ). Burlarse. "Fi<strong>sg</strong>ar" <strong>Lar</strong>. "Escarnecer" Añ. � Itz santuaz iseka egitea. AA III 441. Egiñ<br />

izan diote / ixukarik aski. <strong>Izt</strong> Po 142. Farra ta ixeka egiten zioten. <strong>Izt</strong> C 156. Iseka ta burla egiten zioten. Bv AsL<br />

51. Norbaiti egizko ongitzakeagatik ixek-egitea. Elizdo EEs 1929, 180. Iseka zegiotelarik. Or Mi 135 (SCruz 103<br />

ixeka e.). Ixeka egitten daustazu. Otx 53. Ixekarik ez egiten. Zait Sof 144 (Plat 115 iseka e.). Asmo santueri<br />

parra ta iseka egiten zaie. MAtx Gazt 23.<br />

v. tbn. ArgiDL 27. Inza Azalp 19. Muj PAm 34. Alz Burr 26. Ir YKBiz 297. Etxde JJ 21. Mde Pr 159. 115.<br />

Berron Kijote 161. IBk Mt 20, 19.<br />

- ISEKAN. Burlándose. � Neri isekan eta istu urtika ari ziradenai. Ur Is 50, 6.<br />

- ISEKAZ. Burlándose, en tono de burla. � Nola dauden isekaz ta musinka. <strong>Lar</strong>, carta a Mb 279. Isekaz asiko<br />

zat. AA II 122. Ixekaz esaten ziola. <strong>Izt</strong> C 165. Nik isekaz osaba neritxon itsu gaizto a. Or Tormes 121. Erdi<br />

ixekaz erdi benetan egia aundia esan dezu. Lab EEguna 65. Santxo isekaz ari zitzaiola. Berron Kijote 227.<br />

v. tbn. Alz Ram 54. Anab Poli 81. Erkiag BatB 105. Mde Pr 227. Ixekaz: Zait Sof 34.<br />

- ISEKAZKO. De burla. � Ixekazko algara andi bat. <strong>Izt</strong> C 164. Isekazko edo burlazko esan onekin. <strong>Lar</strong>d 127.<br />

isekari (<strong>Lar</strong>, H), ixekalari. � "Burlador", "escarnecedor", "fi<strong>sg</strong>ón" <strong>Lar</strong>. � Erran zeraien aire isekari <br />

batekin. Birjin 178. Semei isekari eta madarikatzalle lotsagabe ark. <strong>Lar</strong>d 209. Jaungoikoaren ixekalari<br />

(burlatzalle) egin eta okertu etziraden bada? BPrad EEs 1913, 215. Izaeraz ez dira gaiztoak, isekari eta mutiri<br />

baizik. Mde Pr 270.<br />

isekatsu. � Burlón. � Aurrenean isekatsu (irónicamente) aditzen zidan. Etxde Itxas 213.<br />

isekatu (G, AN, BN ap. A; <strong>Lar</strong>, H), ixekatu (H), ixukatu. � (Aux. trans. e intrans.). Burlarse, escarnecer. �<br />

Gizakarazko ikhustateaz isekatzen zela. Birjin 62. Askoko dute [...] ixukatzeko soñu ain gogoangarriak. <strong>Izt</strong> D<br />

108. Beraren indar ezopeaz ixekaturik. <strong>Izt</strong> C 259. Ea zergatik ala aita isekatu zuen. <strong>Lar</strong>d 168. Izan dedin<br />

isekatua eta azotatua. Ur Mt (G) 20, 19 (Ol ixekatu [...] dezaten, IBe hartaz iseka daitezen; Lç eskarnia, He<br />

burla egin, Dv trufatu, Ur (V) destañak egin, Ip laidostatü, Ker iraindu, IBk iseka egin). Lenago isekatzen<br />

zutenak orañ barkaziua eskatzen diote. Bv AsL 53.<br />

iseki. v. eseki.<br />

isen. v. izan.<br />

isen. v. izan.<br />

isentatu. v. izendatu.<br />

isentsu. v. intsentsu.<br />

isera. v. izara.<br />

iserenu. � (Sust.). Sereno. � Nondik nora ete dabiltz gau-jagolak, erriko iserenuak? Erkiag BatB 9.<br />

iseta. "Isetaz (S; Foix), en battant de l'aile. Txoria isetaz badua kolpatürik denian" Lh.<br />

isets. v. 1-2 isats.<br />

isetsarazi. v. itsatsarazi.<br />

isetu. v. isiotu.<br />

hi<strong>sg</strong>arri (H). �1. (Lo) que entristece. "Bihotzaren hi<strong>sg</strong>arritzat" H. �2. (Lo) que palia, disminuye. "Gosearen,<br />

oiñhazearen, nahiaren hi<strong>sg</strong>arritzat" H.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

753

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

i<strong>sg</strong>ilata (V-arr ap. A Apend). � Pie derecho de la cancilla.<br />

i<strong>sg</strong>ilu. v. iskilu.<br />

isi. v. 1 ixi.<br />

hisi (A). �1. Cólera. � Iainko bothere guzitakoaren hisizko eta hirazko mahatsarno lakoa aurizkiren duena. Lç<br />

Apoc 19, 15 (He furia, Dv y Ker hasarre, Ur (G y V), Ol e IBe haserre, Ip khexü). Ez Iainkoak hisirik ahal<br />

dukeelakotz. Lç Decl a) 4r. Berriz ere lotzen zaizko hisiz eta koleraz. EZ Man I 112. � (SP (+ i-), Ht VocGr 418,<br />

A), hisia (Dv). Despecho. "Ressentiment" Ht VocGr 418. � Isiz fraide sar nendin, eta ahalgez ialgi enendin.<br />

"Par dépit". O Pr 283. Despitez edo hisiz zenbait ofizio hartzen dutenak. CatLav 121 (V 66). � + hisia (BN-baig<br />

ap. A Apend). Odio. "Animosidad fuerte" A Apend. � Interesaz hasiko da gudu lehenbizia, / gero relijionera<br />

iraganen hisia. EZ Man I 63. Zenbat hisia eta jazarkunde. HU Zez 112. Mementoko araben arteko hisiak<br />

geldituak dira. Herr 8-8-1957, 1. Bainan barnetik etzaut ixiltzen hisiaren oihartzuna. Xa Odol 265. Elgar<br />

jasaiten zuten hisiarik gabe. Lf ELit 110.<br />

�2. (G, L, S (i-), R ap. A; SP, <strong>Lar</strong>, H (+ i-)). Obstinación, terquedad. "Opiniatreté" SP. "Capricho",<br />

"obstinación", "porfía", "contumacia" <strong>Lar</strong>. � Eta eroriz geroztik hisiaz gogortzetik [begira]. EZ Man I 35. Ezar<br />

nezan porogutan, / ordea hanbateki / ez, isireki, / har den' eztela burutan. 'Ne t'obstines pas'. O Po 29. Bere<br />

hisitik eta thematik ilkhitzeko gogorik eztuena. ES 172. Bertzerenerat ez iaustea [...] orguilleriaren eta hisiaren<br />

seiñalea da. Ch I 9, 3 (Mst bürü gogor). Emen ohizko hisiak / eta kontra egiñ nahiak. Gy 192. Hisia utzi<br />

bazterrerat. Hb Egia 128. Bi egunez Aitak atxiki zuen bere hisia, eta gero jaterat galdetu zuen. Prop 1912, 20<br />

(ap. DRA). � (G-to, L, BN, S ap. A; H), hisia (Dv), hixi. Anhelo, fuerte deseo; pasión desordenada. "Jokoko<br />

hisia, passion du jeu" Dv. � Ezi eben aragiya, emiendatu eben biziyuak, sujetatu eben isiyak (Lesaka, 1857).<br />

ETZ 252. Zeren jarraiki den bere hisiari. Dv Imit 13 (ap. A). Donokirako ixia, apeta. Ayerb EEs 1912, 178. Beti<br />

erkitu geldi-bearra / ama geigoren isia (gutizia). Or Eus 192. � "Hixi gaistoa (Lc), mala intención" A.<br />

�3. "Isi (S; Foix), incrédulité" Lh.<br />

�4. "Isi (S; Alth), démangeaison de parler irréductible" Lh.<br />

- HISIAN. "Isian da (BN-lab), está despechado" A. � "Hisi gaiztoan da (L-ain), está despechado" A.<br />

- HISI GAIZTOKO. Obstinado. � Emagun ez dituztela buru gogorrak, ez bendekariak, ez hisi gaxtokoak. Hb<br />

Egia 155.<br />

- HISI-GOGOR. "(R, S), terco, tozudo" A.<br />

hisia. v. hisi.<br />

hisialdi (i- S ap. Lh; <strong>Lar</strong>, H). � "Casquetada" <strong>Lar</strong>. "Bere hisi aldiak baditu, il a ses moments d'entêtement. Hisi<br />

aldi batez egin dut" H.<br />

hisiati, hisiatu. v. hisiti, hisitu.<br />

hisidura. � Obstinación, pertinacia. � Nestorius bere isidüra gaiztoan gogortia. Ip Hil 93. Gero zeditzen da<br />

Büsieraren isidürari. Ib. 11.<br />

hisigo, hisio. � Odio, resentimiento. � Bethiereko hisigoak eta herrak jarriko dire jenden artean. Prop 1903,<br />

56. Zendako gazteek behar dituzte beren gain hartu eta arrapiztu zaharren hisio ta gasailak? <strong>Lar</strong>re Othoizlari<br />

1965 n.º 41, 8.<br />

hisika. "Par ressentiment" Ht VocGr 418.<br />

hisikatu (L, AN, S (i-); <strong>Lar</strong> Sup, H), isukatu (S; Foix ap. Lh). Ref.: A (hisikatu); Lh (isikatü, isükatü). �<br />

"Obstinarse", "encapricharse" <strong>Lar</strong> Sup. Cf. hizika, hizikatu. � Hi handi ni handi hisikaturik egoiteak,<br />

handirasunetan ibiltzeak, amorerik ez emaiteak. Ax 295 (V 196).<br />

isiki. v. eseki; izeki.<br />

hisikor (L ap. A � Dv). �1. Huraño. "(Darth Man 77), acariâtre" Dv. �2. (H, Lh (i-)). "Qui facilement<br />

s'obstine, s'entête" H.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

754

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

hisikortasun. "Disposition naturelle, facilité à s'obstiner" H.<br />

isil. v. ixil.<br />

isilgune. v. ixilune.<br />

isilogi. "El Isillogi dado a vergonzantes" (Azcoitia, 1781) RIEV 1923, 577.<br />

isilskara. v. ixilkara.<br />

isilu. v. zizeilu.<br />

isin, ixin (AN-araq). � Encender. "Zirioa ixin, enciende el cirio" (AN-araq). v. izeki, isiotu. � Bela bat isiñik<br />

dagona, zein itzelzen den futz betekin (Goñi, 1827-1832). FLV 1991, 148. Eraman dezala bi kandela elizera, ta<br />

isin dezala San Antonioren aurrean. Ib. 163. Argi isiñerekin. Ib. 155.<br />

isin. v. izan; usin.<br />

hisio. v. hisigo.<br />

isioaldi (Añ), ezioaldi (<strong>Lar</strong>). � Incendio. � ixetaldi. (Fig.). Ardor. � Orduan neukakean amorru arrabia, /<br />

artegatasun eta sugar ixetaldia. AB Olerk 553.<br />

isiogarri, ixiogarri, iziogarri (V ap. A Morf). �1. "Incentivo" A Morf 132. � Luxurijaren ixiogarriz ta arimen<br />

illgarriz gaixotuta dagoz [...] bijotzak. fB Ic II 78. Aundi izatea ez datza iziogarri aundi gabe ez igitzean. Amez<br />

Hamlet 131. �2. ixiogarrri. Ardoroso, exaltado. � Abertzaletasun anpatsu eta ixiogarria (exaltado). Etxde Itxas<br />

237.<br />

isioki, ezioki (<strong>Lar</strong>). �1. Brasa. �2. (V-m ap. A), ixioki. Combustible, material inflamable. Azkue cita el ej. de<br />

fray Bartolomé (aunque transcribe isioki), y traduce "incentivo". � Ze zeregin ta lan andija dan, ixiokija subari<br />

urreratu bagarik bere, luxurijaren tentazinoiak goitutia. fB Olg 47. �3. (Adj.). "(V, msOch), inflamable" A.<br />

isiotu, isio (V-m; Añ), eisetu, eixetu, exetu (V-arr-oroz; Añ), exio, ezio (<strong>Lar</strong>), esetu (A), isetu, isitu (V-gip),<br />

isotu (V-m), ixetu (V-ger-ple-arr-oroz-och; Dv), ixio (Añ), ixiotu (V-gip; Dv), ixitu (V-arr-oroz), ixotu (V),<br />

ixutu (V-gip), izetu (V-ger-arr-oroz), izio (V-ple-m), iziotu (V-gip), izitu. Ref.: A (esetu, isio, ixetu, ixotu, izetu,<br />

izio); Iz ArOñ (ixiotu), UrrAnz (iziotu); Etxba Eib (ixotu); EAEL 273; Gte Erd 19. I (Vb.). �1. Encender(se)<br />

(sentidos prop. y fig.). "Enardecer", "encender" <strong>Lar</strong> y Añ. v. isin, izeki, piztu. � Onek izio zituban Apostoluben<br />

biotzak. msOñ 10v. [Amodioagaz] isioten garian bere borondatia beti ta pozik egitera. CrIc 56. Ixio egizu suba.<br />

Mg PAb 69. Isio begi [...] laba. Astar II 289. Ixotu zaite bada arimen gurarijan. Ur Apoc (V) 3, 19 (Lç har [...]<br />

zelo, He irazakazu, Ur (G) piztu, Dv erna, Ip sühart, Ol e IBk lehia). Parola gabero iziotu oi duten. Aran SIgn<br />

84. Berak bular au ixioketan. AB AmaE 442. Gezurtia, esan zion Inaziok izioturik. Apaol 25. Argi irukotx bat<br />

isio. A BeinB 66. Fede onetan bertan isiotu ta piztu zan Pedro. Kortazar Serm 407. Gorrotu zoliagoa ixetuten<br />

zan. Echta Jos 106. Ixitu eban ardaia. Kk Ab I 103 (3 ixetu). Zigarrua egiten eta izituten ebillan artian. Kk Ab II<br />

117. Giz-argia izetu. Ldi BB 82. Ez iñork zigarrorik ixiotu. Etxde JJ 44. Isiotu eban bere erregaia. Erkiag BatB<br />

87 (Arran 68 izetu).<br />

v. tbn. Ag AL 9 (88 iziotu). Itz Azald 17. Eisetu: Azc PB 130 (141 eixetu, 294 isetu). Exetu: Añ EL 1 160. Ixetu:<br />

Bilbao IpuiB 150. Ixio: fB Ic II 292 (I 95 exio). KIkV 116. And AUzta 97. Ixiotu: DurPl 114. Ur MarIl 121.<br />

Etxeg EEs 1908, 11. Ag G 244. Ayerb EEs 1915, 261. Eguzk GizAuz 189. Ixotu: SM Zirik 78. Etxba Ibilt 467.<br />

Izetu: Or BM 124. Markiegi in Ldi IL 10. Izio: Donce 17. Gand Elorri 89. Balad 184.<br />

� + ixio (H), izio (H), exetu (H, A), ezio (<strong>Lar</strong>, H). (Part. en función de adj.). Encendido, ardiente (sentidos prop.<br />

y fig.). "Kandela exetua" A (s.v. esetu). � Argi isiuak. CrIc 131. Amodijo ixiuagaz. fB Ic II 294. Al dozun<br />

debozinoerik isijuenagaz. Astar II 271. Sugarrezko oe izioan. Añ EL 2 77 (EL 1 32 exetu). Gar isiotu eta<br />

galdatuetatik. Itz Azald 85. v. tbn. JJMg BasEsc 50 (isio).<br />

�2. ixio (Añ), exetu (Añ), ezio (<strong>Lar</strong>, H). (Aux. intrans. bipersonal). Prender el fuego, ponerse a arder. "Arder"<br />

<strong>Lar</strong> y Añ. "Ardieron los montes [...] izeki zitzaien mendiai, ezio zitzaien" <strong>Lar</strong>. Cf. 1 atxiki (2).<br />

II (Sust.). �1. ezio (H). Ardor, celo, fervor. �2. ixo (V-gip). "Tizón que los muchachos encendíamos en las<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

755

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

brasas que se sacaban al pórtico de la iglesia después del oficio litúrgico de Sábado Santo. Ixuakin, su barrixa<br />

eruaten senidietara izan naiz" Etxba Eib.<br />

- ISIO-EGUN. "Sábado Santo [...]. Ixu-eguna danetik, su-barrixagaz ixotu dogu gaur sua" Etxba Eib.<br />

isipel. v. isipula.<br />

isipu, isopu (Lcc), hisopo (<strong>Lar</strong> � Chaho; i- Añ, H), ixopo, hisopa (Hb ap. Lh; i- H), hisope (<strong>Lar</strong>), ixapo, izepo<br />

(V-m, G, B ap. A). � Hisopo. "Ysopo para rociar" Lcc. "Hysopear, hisopeaz, hisopoaz busti" <strong>Lar</strong>. "Izepo (V-m,<br />

G, B), hisopo??" A. � Graziaren hisopoaz / othoi busti nazazu. EZ Eliç 330. Garbi nazazu hisopoaz. Gç 46.<br />

Libera me, Domine kantatzean, / ez busti ixaporik urean. JanEd I 137 (130 isopo, 132 isopa). Aurthiki hisopaz<br />

[...] ur benedikatua. Elsb Fram 135. Medikuak agindu litzakean erremedioakin bear bezela igortziaz [eztarria]<br />

izipu txiki batekiñ. Aran-Bago ManMed 230. Buruan eman zako isipuas kaska bat. A Aezk 202. Ixopoa? ori dek<br />

arma apaizentzat. Lab EEguna 110. Busti eban isopua ur-bedeinkatu-ontzian. Bilbao IpuiB 147.<br />

v. tbn. Or Eus 110. Isopo: Berron Kijote 75. Isopu: Iraola 92. Hisopa: Hb Esk 205.<br />

� + isopu, hisopo (i- H), hisopa (i- H). Hisopo (planta); rama de hisopo. � Hisopoaren inguruan ezarririk. Lç<br />

Io 19, 29 (He hisopa adar, LE isopo, Dv hisopozko makhila, Ker isopo-adar; Ol seska, IBe kainabera).<br />

Hisoparekin bai liburua bai populu guzia ihizta zitzan. Lç He 9, 19 (Ker isopu; Ol itzebelar). Alzifretik hisopara<br />

belhar guztien berria. EZ Man II 81. Isopa da halaber belhar bat beberina iduri duena. Mong 594. Gero<br />

hartuko duzue isopo buket bat. Urt Ex 12, 22. Artu zuan Moisesek isipu bat. Ub 31. Belogi bat artu ta ozpiñez<br />

ase zuen, ta isopo-aga batean yarririk, edatera eman zion. Ir YKBiz 506.<br />

� ixipu (G-to ap. Iz To; G-azp), hisopa (Hb ap. Lh). Escobilla (en forma de hisopo). "Ixipuba, la brocha del<br />

albañil" Iz To. "Izipua da igeltzeroak paretak zuritzeko erabiltzen duten eskobila (brocha)" Vill in And AUzta<br />

43n. � Ortzak garbitzen zitunean bereala bere arrebaren gelara joaten zan ixipua eramatera. JAIraz Bizia 21<br />

('cepillo de dientes' ?).<br />

� isopo (G-nav ap. A), ixipu (G-to ap. Iz To), izipu, izapo (V-m ap. A), izepo (V-m, G, B ap. A). "Rabo de<br />

ganado" A. "Izepo (V-m, G, B), rabo de liebre" Ib. "Isatsa adirazteko, Lizartzan ixipua esaten dute" EgutTo 25-1-<br />

1920 (ap. DRA). "La cola de asno, vaca, etc." Iz To. � Astoa izateko atzeko izipua (buztana) bakarrik falta dau.<br />

And AUzta 43. � isopu (AN-5vill ap. CarnIt 275). Cola de caballo atada a un mango de madera que lleva uno de<br />

los participantes en el Carnaval.<br />

- ISIPU-ARRADA. Rociada. � Uste ez eban isopo-arrada zikiña artu eban Nikanor-ek arpegi-arpegian. Erkiag<br />

BatB 45.<br />

- ISIPU-LANDARE. "Asparagus, [...] hisopolandarea" Urt II 405.<br />

isipuki, hisopoki (Urt). � "Asparagus, [...] hisopolandarea, hisopokia" Urt II 405.<br />

isipula, isapel (S; Gèze, T-L), disipula (V, G, BN), dixipula (G-to), dizipula (AN-larr), isapela (S), isipel (Sal,<br />

R), ixipila (V-gip), ixipela, ixipula (V-gip, G-azp), izipula, izapela. Ref.: A (disipula, isapel, isipel); Garate 2. a<br />

Cont RIEV 1933, 98; Lrq (isapela); Iz To (dixipula); Etxba Eib (ixipillia); Asp Leiz2 y Gehi (dizipula). �<br />

Erisipela. "La erisipela, dixipula beltza, la peor. Dixipula zuriya, la más benigna" Iz To. � Isipula (erisipela)<br />

barrura sartu zaio orri. Ag Ezale 1897, 187a. Ez ditezen sortu izipula edo aundidurak. Aran-Bago ManMed 239.<br />

Izapela eta ütxülarik anpletzen dira horen [sagükitziaren] huraeki hersten badira. Alth Bot 23. Ixipela, alboko<br />

miña eta edozein zauri edo miñ-antza. Ayerb EEs 1916, 32. Eun orriko larrosea egosi ta aren urez kentzen da<br />

disipulaa (V). A EY IV 235. Egunero ondo-ondo garbitzen diran umeak, gutxitan izaten dituzte erlakistenak eta<br />

arpegiko dizipulak. EgutAr 22-1-1964 (ap. DRA). � ixipula (V-gip), xipula (V-gip). "(La) postilla (de la piel)"<br />

Iz ArOñ.<br />

isipulatu, xipulatu (xipulaatu V-gip). "Xipulaatuta dao: está con postillas" Iz ArOñ.<br />

hisiti (O-SP 229 � SP y A, Urt II 168, <strong>Lar</strong>), hisiati (Dv � A). � Obstinado, testarudo, pertinaz. "Hisiati,<br />

hisitiar (Lg), qui s'obstine, s'acharne, se passionne" Dv (Azkue, que lo toma de éste, atribuye hisiati<br />

erróneamente a <strong>Lar</strong>reguy). � Oiarzuar hisitia, buru gogorra. <strong>Lar</strong> in Mb IArg II 366. Bazuen alaba bat<br />

Birjiniaren iloben adinekoa, bainan ezin gehiago bihurria ta hisitia. Birjin 583. Izan gaiten beraz leial eta<br />

arthatsu gure debozionezko egintzetan, ez ordean hisiti ta thematsu. Dh 47. Kopetaz kopeta zubian yarriak / gure<br />

andere hisitiak. Gy 185.<br />

hisitiar (Dv y A (que citan a Lg)). � Obstinado. � Begira zaite buru gogor eta hisitiar izatetik. Lg II 349.<br />

isitor, ixitor (R ap. A). � "Cosa inflamable" A.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

756

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

hisitsu. "Caprichoso (Darric)" DRA. � Ederki aphain, et-ezaxolatuki emana ibil deitake; bertzeren menerat eror<br />

deitake, eta bai hisitsu izan ere. Birjin 177.<br />

isitu. v. isiotu.<br />

hisitu (G, R ap. A; <strong>Lar</strong>, Añ, H), hisiatu (SP (sin trad.), Dv, H, Foix ap. Lh (i-)). � Obstinarse. � Ez adillala<br />

hisia heure falten gañean. EZ Man I 32. Gere minzo gozoaren etsaiak: hisituko dirade eta itsutuko argiaren<br />

aurrean. Aq p. 82 (en EE 1887b, 26 izituko). Zu isitu ziñan oiu aunitzez, milla modutara, urrundik entzun<br />

zintzaidan. Or Aitork 377. � (Part. en función de adj.). Empedernido, pertinaz, obstinado. � O gizon hisiatuak /<br />

noiz artean fuliak / sinhetsiko ditutzue. EZ Eliç 280. Alabañan hisiatu / hek batere antsia / etziteen obran ene /<br />

emateaz nahia. Ib. 298. Lau aldiz entzun det zure griña dun ots isitua. EA OlBe 68. Neguko eurite isituaren<br />

araura. Erkiag BatB 196. � "Encapricharse" <strong>Lar</strong>, Añ. � Kipuleaz ixan dana azi, ezpetteke gozo-opillakaz isi.<br />

Otx 179.<br />

hisituki (Dv, H, A), hisiatuki (Dv). � Obstinadamente. � Gure ustean edo siñhestean ez hisituki gogortzea. Ch<br />

I 4, 2 (SP thematzea, Mst gogorki egoitia). Aphez-aitzindariak ere eta Iskiribauak han ziren, hisituki iaukitzen<br />

zutela. HeH Lc 23, 10 (Lç arrogantki, He muthiriki). Isituki eta joran andiz eskatu eutsan. Otx 104. Ezpaita<br />

yokatu bear isituki. Zait Sof 192. Belarriko atsegiñak isitukiago naasten eta menderatzen nau. Or Aitork 284.<br />

iskalbila. v. iskanbila.<br />

iskaler. v. eskailera.<br />

iskanbila (G-goi-bet, AN-larr; <strong>Lar</strong>, Añ, Hb ap. Lh (-il), Dv), iskamila (G-to), iskalbila, ixkanbila, ixkamila,<br />

ixkimila (G-goi-to), ixtimilla (G-goi), izkanbila, izkamila, eskanbila (AN; H), eskamila, estamila (G-bet, ANgip-5vill).<br />

Ref.: A (iskanbilla, iskamila, eskanbilla, estamila); A Apend; Iz To (ixkimilla); CEEN 1972, 53. �1.<br />

Bullicio, bulla; tumulto; riña tumultuosa. "Bulla", "gresca" <strong>Lar</strong>. "Confusión, si es con bulla" Añ. v. bizkanbia. �<br />

Tr. Documentado en la tradición guipuzcoana y vizcaína desde mediados del s. XVIII. En DFrec hay 28 ejs. de<br />

iskanbil(l)a y 4 de ixkanbil(l)a. � Etxean, kanpoan ta bazter guzietan eskanbilla ta negar. Mb OtGai I 17.<br />

Bereala erasotzen didate iskanbilla andiaz. Cb Eg II 115. Erri andietako ospe, iskanbilla ta kateatasunak. VMg<br />

V. Geiago ezpadute iskamillarik ateratzen [erleak]. ErleG 42 (69 eskamilla). Demetrio zillargilleak Efeson<br />

sortutako iskanbilla. <strong>Lar</strong>d 518. Amabietako txiliñaren durundi edo iskanbilak. A BeinB 40. Periodikuen bitartez<br />

izugarrizko eskamilla eta zalaparta ateratzen asi ziran. Goñi 88. Ixkanbill berria sortzen dute. Alz Bern 79.<br />

Bourse-ko iskanbilla. Ldi BB 68. Txorien zarata ta iskanbilla. Zait Sof 189 (Plat 8 ixkanbilla). Iskanbila guztia<br />

atabalaren kolpeetan isilduko da. Arti Tobera 264. Ibiltarien itz-zarata ta iskanbilla. NEtx LBB 149. Uskeri bat<br />

aski dik aurrak negar ta iskanbil asteko. Ataño TxanKan 124.<br />

Herrian iskanbilarik gerta ez dadin. IBk Mt 26, 5 (Lç tumulto, He altaramendu, TB mugidura, Ip albarot, Echn<br />

nastura, Ol, Or zalaparta, Leon tarrapata, Ker matxinada).<br />

v. tbn. AA II 93. It Fab 105. <strong>Izt</strong> C 377. Aran SIgn 103. JanEd I 63. Bv AsL 22. Arr May 161. Iraola 49. Ag G 73.<br />

Mok 17. Jaukol Biozk 88 (106 iskalbila). Or Mi 105. Otx 25. Loram Y 1933, 252. Eguzk GizAuz 38. TAg Uzt<br />

183. Anab Poli 27. And AUzta 148. Gand Elorri 213. Osk Kurl 21. Vill Jaink 30. Erkiag BatB 57. Gazt MusIx<br />

79. Berron Kijote 181. MEIG VII 165. Iskamila: Lab SuEm 214. Ixkanbila: Zab Gabon 54. Urruz Urz 45. Ag G<br />

82. Or SCruz 14. SMitx Aranz 215. Etxde JJ 95. Ixkamila: Urruz Urz 50. Inzag RIEV 1923, 505. Salav 55.<br />

Izkanbila: Ag Kr 38. Mde Pr 120. Izkamila: PE 102. Eskanbila: Uzt Sas 97. Eskamila: Bil 256.<br />

� Confusión, caos. � Jenero ta preteritoen naspilla edo iskanbillarik. Cb EBO 33.<br />

�2. (-il Hb ap. Lh). "Clochette" Lh.<br />

- ISKANBILAN. Haciendo ruido, armando jaleo, bulla, riñendo. � Ostatuetan edanean eta iskanbillan. AA I<br />

530. Iskanbillan ziardun jendeari galdetu zion. <strong>Lar</strong>d 453. Erri guztiya nastu ta ixkamillan ipintzen duana. Sor<br />

Bar 38. Guziakin iskanbillan ibilli. Sabiag Y 1934, 20.<br />

iskanbilaka, izkanbilka, iskanbilka. � Armando bulla; haciendo estrépito. � Gaberditik aurrera ere, deadarka<br />

ta iskanbillaka, etxeratu eziñik ibiltzen ziralako. Ag G 167. Griñapean uxarrez iskanbilka doaz aren idaztietako<br />

gizakumeak. Udalaizpe EG 1954, 93. Izkanbilka ta kordoka mugituz [urak]. Mde Pr 117.<br />

iskanbilari (<strong>Lar</strong>, Hb ap. Lh, H). � "Bullicioso", "inquieto, bullicioso" <strong>Lar</strong>.<br />

iskanbilatsu. � Bullicioso. � Txori aldra iskanbillatsuen txiotxo txiotxi pipirrio alaiak. Ag G 150s. Gizapilla<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

757

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

iskanbillatsuak. Ib. 188.<br />

iskanbilatu (H, T-L). � Alborotarse. "Se quereller, se prendre de parole" H. � Zekusatenean San Pablok<br />

deabrua kendu ezkero irabazia ere galtzen zitzaiela iskanbillatu ziran. <strong>Lar</strong>d 512. � Alborotar, llenar de ruido. �<br />

Jira biraka gelditu gabe / iskanbillatzen inguru dena. Iraola EEs 1913, 282.<br />

iskanbilazale. � Revoltoso. � Kastigu lotsagarri ta latza alegiya, zeñarekin an okerrak ta iskanbilla zaleak<br />

ezitu oi zituzten. Aran SIgn 67. Beste abertzale mota bat: indar-zaleena, iskanbilla-zaleena. Ldi IL 170.<br />

iskanbilka. v. iskanbilaka.<br />

iskaoune. "Ratos de tronada o de bochorno (V-m)" A Apend.<br />

hiskara, hitskara. � Algo pálido, triste. � Ezpainak mehe, begi ondoak sarthurik, hitskara. Othoizlari 1957,<br />

138<br />

iskarri. v. itxigarri.<br />

isker. v. ezker.<br />

iskera. v. itxiera; utziera.<br />

hiskeria. �1. Desánimo, abatimiento. � Jainkotik urrun, ez dela nigarrik eta hiskeriarik baizik fede gabe<br />

direnentzat. Herr 20-11-1958, 2. �2. Sosería, insulsez. � Leporaino asea nintzen orai arte ikusten nintuen<br />

Eskual-Herriko "folklore" hitskeriez. Herr 19-3-1959, 4.<br />

isketa. v. itxiketa.<br />

isketa. v. itxiketa.<br />

1 iski (V, G ap. A), izki (V ap. A; Añ), ixki, izka (L-ain ap. A). �1. (Adj.). Ligero, pequeño. "Veleidad, gurari<br />

izkia" Añ. "Apari iski bat, una cena muy ligera" A. Harriet traduce konfesino iski de Moguel por "verbeux, en<br />

parlant de discours". Azkue considera iski sust., y afari-iski, etc., compuestos nominales. � Konfesiño iski edo<br />

arin bategaz. Mg CO 270. Munduko gauza on iskijeen billa ibiltia. fB Ic I 55. Pisutxu iski bategaz. Zav Fab<br />

RIEV 1907, 541. Ostatu izki baten katilukada saldea atara eutsen bati. Ezale 1897, 101b. Eukitsuen ondasunizkiak.<br />

A ib. 1897, 4b. Apari izki bat. Ag G 153. Ogasun izkijen batzuk. Kk Ab I 41. Apari-izkian. KIkV 79. Lanixkijen<br />

bat egiten iñardubala. Kk Ab II 23. Goxari-iski bet. Akes Ipiñ 29. Askari-iskia. Erkiag BatB 152. �2.<br />

(Sust.). (V, G ap. A), izki (V ap. A), izka (L-ain ap. A). "Un poquito, cosa insignificante" A. "Izki bat egin dogu<br />

(V-arr-oroz), hemos hecho un poquitín" Ib. (s.v. bazkarizka, hablando de comida). �3. "Izki (V), indicio, rastro"<br />

A.<br />

- ISKIAN. "(V) [...]. Izkian, husmeando" A.<br />

2 iski. � Orregatik daude soillaru jasoetan iski ainbeste neskatxa ta andre aberats. (Interpr?). Ag EEs 1917,<br />

213.<br />

iski. v. 1 izki.<br />

hiski (L, BN, S ap. A; Dv), hitski. �1. Débilmente. "Faiblement, sans animation" Dv. � Zoin hiski behar<br />

ditugun ereman etxerako azken orenak! JE Ber 97. � Aburridamente, sin emoción. � Ofizioko eta erdiofiziokoen<br />

biranazkako xapelgoa frango hitski eta bitxiki johan da. Herr 2-3-1961, 3. �2. Tristemente,<br />

de<strong>sg</strong>raciadamente. � Ontsa hiski hil da aste huntan Angelun, otomobil batek leherturik. Eskual 23-10-1908, 2.<br />

�3. hitski. Mal. � Amerikaz arras hitski mintzatu izan dituk. <strong>Lar</strong>z Iru 142.<br />

iskibidu. � "(V), ruido, bullanga" A. v. izkiritu. � Atralaka, diadarka, iskibidu ta erroiduban dabiltzanak. CrIc<br />

67. Ez baralla, ozpe, atralaka ta iskibidurik. Mg PAb 92.<br />

iskibu. "Difícil (V-gip)" A Apend.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

758

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

iskidatu. �1. "Comprehender con el entendimiento" <strong>Lar</strong>. � Ez zutela, dio, iskidatu, konprenditu pasioaz eta<br />

eriotzaz errana. LE Urt 100 (en el ms. 35r, entendátu). �2. "Comprehender, abrazar, incluir" <strong>Lar</strong>. �3. Taponar,<br />

obturar. "Constipar" <strong>Lar</strong>.<br />

iskila. v. ezkila.<br />

iskilimia (<strong>Lar</strong>), eskilimia (<strong>Lar</strong>), eskilima (Chaho). �1. "E<strong>sg</strong>rima", "(maestro de ) armas, eskilimiako trebaria"<br />

<strong>Lar</strong>. �2. (H). Ejercicio (?). Harriet traduce "mécanisme". � Konjugazio oiek iskilimia paregabea dira: eta<br />

Euskeraren marabilla ta nekea esan diteke onetan dagoela. Cb EBO 32.<br />

iskilimin, iskilmin (V-m ap. A), izkilimin, ixkilmin. � Barullo, griterío. Cf. izkilimin. � Ango ixkillmiñean<br />

bestela nok aitu ezer. Ezale 1898, 316a. Zer zan ango izkilimiña? Enb 177. Bai-ebillan izkilimiña auzuan. Kk Ab<br />

II 42. Sendi arteko aitu eziña, / iskilimiña ugari. BEnb NereA 163.<br />

iskilinba (L, B, BN, S, R; SP, Deen I 273, Urt V 208, Ht VocGr 354, Gèze), iskilima (L, BN, R), iskilanga (L),<br />

ixkilinba (VocBN, Dv, VocB), ixkilin, ixkiline (B), ixkilinga, ispilinga (Urt I 100, Ht VocGr, H), ixpilinga (L;<br />

Dv, H), izkilin (B), izkilinba (AN, L, B, BN, S), eskilina (AN; Aq 945), ispilinba (Arch VocGr), esklinba (<strong>Lar</strong>),<br />

eskilinbaba (AN; Aq 614), eskimel (Bera app.). Ref.: A (iskilinba, iskilima, iskilanga, izkilinba, ixpilinga,<br />

eskilin, eskilinbaba); Izeta BHizt (ixkiline). � Alfiler. "Izkilinba buru-beltxa (B), alfileres de cabeza negra" A. �<br />

Haren izena letra larritan ezartzen zuten, ispilinga batez estekatua. Birjin 543. Haien prenda ordinaria ixkilinb'<br />

eta ligeta. Etch 308. Papera ixkilinba batez xilhakatzen da. Dv Lab 298. Xistatuz iskilinba batekin. ECocin 11.<br />

Urhezko ixkilin bat nahi nuke. Darthayet Manuel 382 (ap. DRA). Ixpilinga batetarainoko guziak ageri baitziren.<br />

JE Bur 73. Ixkilima bezen xuxen zoazila. StPierre 19. Ez nuke eskimel bat emango nire biziaren orde. Amez<br />

Hamlet 40. Medaila batzu [...] iskilinbaz loturik. Mde Pr 88. Ixpilinga xixta baten jasaitea. Etcheb Zeruari 19<br />

(ap. DRA).<br />

v. tbn. Izkilinba: Hb Egia 130. Ixkilima: Barb Sup 39. Ixkilinga: Prop 1892, 231.<br />

� Ixkilin batian gauza polito (L-côte). 'Résultat obtenu à peu de frais'. Lander Eusk 1925 (IV), 55.<br />

- ISKILINBA ATERA. "Zangotik izkilinba athera, sortir d'une difficulté" Hb GH 1929, 89. "Izkilinba jokotik<br />

athera, se sortir d'affaire" Id. Ib. 89. � Ix]i[kilima jokütik elkhi zien. Herr 11-9-1963 (ap. DRA; la ref. es<br />

incorrecta).<br />

- ISKILINBA-JOKO. Juego con alfileres. "Ixpilinga jokoan aritzen gindu (BN-arb)" Gte Erd 183.<br />

- ISKILINBA-KURLO. Cabeza de alfiler. � Hastapenean ez da ixpilinga-kurloa baino gehiago. JE Med 62.<br />

- ISKILINBA-MOKO (ixk- A). Punta de alfiler. � Ixkilinba mokoaz pipita khentzen da. Dv Lab 291.<br />

- ISKILINBA-SARI (-lima BN-ciz ap. A). "Dinero de propina; litm.: para alfileres" A (s.v. iskilanga).<br />

- ISKILINBA-UNTZI (iskilinbuntzi L-ain, BN ap. A; izkilinbuntzi BN-ciz ap. A; ixkilinbuntzi Dv; iskiluntzi B<br />

ap. A; VocB). Alfiletero.<br />

� Etim. Préstamo románico (REW 8154). - ISKILINBA-XIXTA. Pinchazo de alfiler. � Ihardetsiko dautzut<br />

ixpilinga-xixtak bihotz bethean balio duela ezpata zorrotz, haztatsuaren ukaldi dorphea. Etcheb MGaric 184.<br />

iskilinbatu, ixkilimatu. � Prender con alfileres. � Elizatik atheratzean, neskatoko biphil batzuek ixkilimatzen<br />

zautzuten papoan xingolano bat. Herr 24-3-1960, 2. Medaila eta girgileria papoan pollikiño ixkilimatuak.<br />

Erdozainzi Hinki-Hanka 27 (ap. DRA).<br />

iskilmin. v. iskilimin.<br />

iskilo. "(V-gip), zaquizamí, cuarto destinado a algún pobre transeunte" A.<br />

iskilu (H), iskilo (A), i<strong>sg</strong>ilu (<strong>Lar</strong> Sup � H), izkilu, ixkilo, ixkilu, iskilos (<strong>Lar</strong> Sup � H), eskilosa. � Arma. Cf.<br />

SU-ISKILU. � Tr. Documentado sobre todo en textos del s. XX. En DFrec hay 5 ejs. de iskil(l)o. � Biotza ta<br />

zenzuna guduan dira bearrago iskilluak baño. RS 7. Butroeko meniak gaiti ez iskilosai etxi. Ib. 404. Gudarako<br />

iskillu mueta guztietakoak. <strong>Izt</strong> C 130. Eskillosa mueta guztietarako. Ib. 131. Nun aurkittu dau izkillubak artzeko<br />

gurarik? (1897). AG 1270. Iskillosa edo armaak. A Ezale 1899, 8a. Gerlarien iskilos edo harmak. Prop 1912,<br />

114 (ap. DRA). Iskilo ta lanabas. A EEs 1916, 111. Iskillua [...] <strong>guda</strong>riarentzat bezala. Inza Azalp 124s (16<br />

ixkillo). Bestelan ezin ba-zan, izkilluz eta indarrez. Eguzk GizAuz 24. Iskilluak hartu. Mde Pr 253. Iskillu zorrotz<br />

ala tirogilleak. Erkiag BatB 134 (Arran 118 izkillu). Iskilu eskasak ditu euskarak borrokarako. MIH 132.<br />

v. tbn. Echta Jos 187. Ldi RIEV 1929, 208. Or Mi 9. Enb 69. Zait Sof 164. Gazt MusIx 67. Ibiñ Virgil 59. Izkilu:<br />

IPrad EEs 1915, 103. Lh Eusk 1919-1920 (I), 4. Arzdi LEItz 85. FIr 138. Kk Ab II 178. J. Artetxe Y 1933, 333.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

759

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

JMB ELG 88. Laux AB 98. TAg Uzt 76. Zait Sof 62. NEtx Antz 109. Etxde JJ 162. Anab Poli 119. Izeta DirG<br />

74. Iskilo: Echta Jos 140. Otx 30. Ir YKBiz 162. Or Aitork 191. Zait Plat 91. Ixkilu: JAIraz Bizia 78.<br />

� Escudo. � Urrezko milla iskilluz ornia. "Escudos". Gazt MusIx 189 (Or ib. 200 iskilo, Onaind ib. 207 ikurdi).<br />

- ISKILU-BUNBADA. Tiro, disparo. � Izkillu bunbadaz ta eztandakiz batzuk il eta besteak ikaratzea. Eguzk<br />

GizAuz 88.<br />

- ISKILU-LAGUN. Compañero de armas. � Zumalakarregik beraren iskilo-lagunai bezala. A Ardi 55.<br />

- ISKILU MOTZ. Arma corta, pistola. � Ekarriak ditue uri aundira iskillu motzok. Erkiag BatB 184.<br />

- ISKILU-OLA. Fábrica de armas. � <strong>Euskal</strong>erriko iskillu-ola ederretara. EEs 1917, 113. Izkillu-olak. Enb 90.<br />

- ISKILU-HOTS. Ruido de armas. � Izkillu otsari [...] dei-egin. Goen Y 1934, 100. Zeru guzian barrena iskilluotsa<br />

entzun zuen Germaniak. Ibiñ Virgil 79.<br />

- ISKILUPEAN. Bajo las armas. � Marti gogorraren iskillupean. Ibiñ Virgil 63.<br />

- ISKILU-SOINU. Ruido de disparos. � Ango izkillu-soñu ta ango jazarkera. SMitx Aranz 212.<br />

- ISKILUTAN. Armado, en armas. � Bi gudulari izkillutan. FIr 139.<br />

iskiludun, izkiludun, iskilosdun. � Hombre armado; gendarme, carabinero. � Iskillosdunen Nagusia. Ag Kr<br />

140. Izkilludunak [...] asi ziran Tartariatarrok illten. EEs 1912, 274. Iskilludunari, arin baño ariñago<br />

iges eraginda. Zait Sof 164. � (Adj.). � Gobernu españarrak leku atara bidaltzen dauz ogei ta amar jopu<br />

izkilludun (1897). AG 1420. Ozte izkilluduna. Zink EEs 1918, 132. Izkiludun Ibildarien lanetan (Quijote IX).<br />

AIr RIEV 1928, 600 (Anab ib. 609 iskilludun). Orretxek adiraz dezake zergatik agertzen dan iskilludun. Amez<br />

Hamlet 20. Aineza gal bizia goiz batez iskilludun. Mde Po 53.<br />

iskilugabe, izkilugabe. � Desarmado. � Iru-lau urizain paketsu ta izkilugabe. A LEItz 5.<br />

iskilugabetu. � Desarmar. � Inditar iskillu gabetuak. Ibiñ Virgil 86.<br />

iskilugile. � Armero. � Iskillugille guziak ez dirala ari lan berdiñean. EEs 1917, 113. Herri zahar bateko<br />

aitonenseme iskilugilearen baitan. Mde Pr 133.<br />

iskilulari, izkilulari. � Armero. � Trubiako izkillulariek (armagiñek). Jaungoikozale (ap. DRA).<br />

iskiluntzi. v. ISKILINBA-UNTZI.<br />

iskilute, izkilute. � Insurrección armada. � Matxinada edo izkillute batek Korrekidoriari gatzari yagokan lagikaltia<br />

kendu eragitten dautso (1897). AG 1611.<br />

iskilutu, iskilotu, izkildu. � Armarse. � Eskua pizkor, geldirik mingaiña, / izkildurik iditai okerrekin. Elizdo<br />

"Betiko uda" (ap. DRA). Gizon azkar batek iskilloturik (armaturik) zaintzen badu bere eskaratza. Ir YKBiz 162.<br />

iskiluztatu, izkiluztatu. � Armarse. � Koska bat goitu gura dauna leoiaren indarraz ta sugetzarraren<br />

zurtasunaz izkilluztatu bear da. Amez EEs 1928, 84.<br />

iskimili, iskimiski. v. izkimili, izkimizki.<br />

iskin (<strong>Lar</strong>, H, A (que cita a Arr)), izkin (<strong>Lar</strong>, H), ixkin. � "Chismoso", "cuentista", "correvedil, correvedile" <strong>Lar</strong>.<br />

"Soplón" A. Relacionado tal vez con hitz; cf. 1 hizkin. � Enbusteroak, kontulariak, zizaña ta zisma eraikizaleak,<br />

iskiñak, zirikariak (228). LE-Ir. Iskin gaizto aiek Maria Jainkokoiaren izen on eta famai agirian beztuaz<br />

zijoazen. Arr Bearg 490 (ap. DRA). Gerra sortu arteko onik ez duten ixkiñ, mingaiñ-luze aiez baliatu zan. Ib. 488<br />

(ap. DRA).<br />

iskin. v. izkina.<br />

iskinaso (H; -ñ- BN; VocBN � Dv), iskinoso, iskinuso (L; <strong>Izt</strong> C 199, H), iskiusu (G-azp), iskiso, iskisu,<br />

ixkinoxu, izkinuso (L; Dass-Eliss GH 1923, 593), ixkixu (G-to), izkirixu (AN-egüés-olza). Ref.: Bon-Ond 144;<br />

A (iskiñaso, iskinuso, izkinuso); Arzdi Aves 163; Iz To (ixkixuba). � Grajo. "El arrendajo" Iz To. v. eskilaso,<br />

oskilaso, uzkinaso. � Txori ixkiñoxua. Iraola EEs 1914, 151. Bele, zozo ta iskiñasoek. Or Eus 278. Urruti<br />

dagon alorra iskisuz ta belez. Ib. 47. Iskiñoso bat zugaitz adar puntan zegon. EgutAr 19-2-1963 (ap. DRA).<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

760

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

iskinde (<strong>Lar</strong>, H), izkinde (<strong>Lar</strong>). � "Chisme" <strong>Lar</strong>. "Chismear, izkindez ibilli" Ib. Cf. iskin. � Adiskidetasun ona<br />

galerazo dezakeen erausi eta iskindeak erabiltzea. AA II 215. Kontu ta iskinde oiekin zenbait aldiz santuari joan<br />

zitzaizkan. Arr Bearg 490 (ap. DRA).<br />

iskindegi (Añ � A), iskindoi (G-to-bet ap. A), iskintoi (G-goi-to ap. A; VocZeg 286), istindoi (G-goi). �1.<br />

Gallinero. "Caponera" Añ. v. iskintoki. �2. izkintegi (R-uzt ap. A). Cárcel. �3. izkindegi. Armario de cocina<br />

(?). � Ikusiko da izkindegi polit bat, tresna ta ontzi batzuek bere ganian diriala. Ort Oroig 67.<br />

iskindoki. v. iskintoki.<br />

iskindu. v. eskaini; iskuida.<br />

iskinkeria. � Chisme, habladuría. � Itzontzikeri, eraman-ekarri ta iskinkeriz etxea edo lagunak naspillatu<br />

dituzu? Elizondo KristPE 111 (ap. DRA).<br />

iskintoi. v. iskindegi.<br />

iskintoki (V-ger-och-m, G ap. A), iskindoki (<strong>Lar</strong>, H), ixkindoki. � "Caponera" <strong>Lar</strong>. v. iskindegi. � Olloa nola<br />

iskintokian / gizenzen jaku lotsagerian. Acto 135s. Iskindokiak, mairak. Echag 144. Ixkindokiyak, kutxak / eta<br />

armariyoak. Ib. 120. Kukurruku bat egin du laster / iskintokian ollarrak. EEs 1924, 216.<br />

iskintxo. v. izkintxo.<br />

iskintzaile. v. eskaintzaile.<br />

iskinuso. v. iskinaso.<br />

iskiota. v. ixkiriot.<br />

iskipota (<strong>Lar</strong> � H). � "Caxa" <strong>Lar</strong>.<br />

iskipotatxo (<strong>Lar</strong>, H). � "Caxeta" <strong>Lar</strong>.<br />

iskira. v. izkira.<br />

iskiribatu. v. izkiriatu.<br />

iskiribet. v. ixkiriot.<br />

iskiribu. v. izkribu.<br />

iskirio (AN ap. A). � Burla. � Asi zitzaion Jesus nekatu maitagarriari erriertan, iskirioz ta histaz. Mb OtGai<br />

III 43. Bai iskirio gordiña! Txill Let 87.<br />

- ISKIRIOZKO. "Sarcastique" T-L. � Bai iñauteri iskiriozkoa munduarena! Txill Let 64.<br />

iskirioka (AN ap. A). � Burlándose. � Besteak hiskirioka ta eun aldiz hista ta irri egiten ziotela. Mb OtGai III<br />

12. Eskarnioka, histaka, iskirioka ta blasfemika dagozka Jesus Jangoiko berari. Mb IArg I 262. Beti iskirioka<br />

zebillen ura. Txill Let 99.<br />

iskiriot. v. ixkiriot.<br />

iskiritu. v. izkiritu.<br />

iskisalda, ixkixalda (AN-larr). � Barullo, jaleo. "Zer ixkixalda deallien! (AN-larr), orko iskanbilla bezala" Inza<br />

(comunicación personal). "Zer ixkixalda deallien! (AN-larr), orko iskanbilla" Inza EsZarr 173. � Onelako<br />

iskisaldarik oraindik apenas ekusidan. CartAnd 376. Antxen izaten da lazka ta iskisalda! JKort EuskOl 1931, 38.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

761

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

Ixkixalda aren atzetik auxe asmatu zuten. Anab Don 45. Iru launek batean itz egin nai zuen ta ixkixalda besterik<br />

ez zuen egiten. JAIraz Joañixio 210.<br />

iskiso. v. iskinaso.<br />

iskitxo. � Dim. de 1 iski. � Ostatu-iskitxo bat. A Ardi 4.<br />

iskiusu. v. iskinaso.<br />

iskiz, izkiz. � Esquí. � Bere iskiz lerratzaileekin. Prop 1906, 170. Bere izkiz edo elhurrean lerratzeko diren<br />

zola legunen gainean. Ib. 163.<br />

iskla. v. ezkila.<br />

isko. v. idisko.<br />

hisko, hitsko. � Dim. de hits. � Lanbide hitskoari, Kadet, lotu haiz to. Zby RIEV 1909, 231. Ostatu batean<br />

sartzerat doalarik, hiskoa dela iduritzen zaio norbeiti. GAlm 1943, 42 (ap. DRA).<br />

iskol (V ap. A). � Arrugado, encogido. v. ikol.<br />

iskontu. v. ezkondu.<br />

hiskor. "Qui se fane, se flétrit, se ternit, s'use, s'efface, perd sa saveur avec facilité" H.<br />

hiskortasun. "Qualité d'un objet qui facilement se fane, se flétrit, s'use, perd sa saveur" H.<br />

iskribania. v. eskribania.<br />

iskribatu. v. izkiriatu.<br />

isk(r)ibatzaile. v. izkiriatzaile.<br />

iskribau. v. izkribau.<br />

iskribiente, ixkribiente (G-azp ap. Gketx Loiola). � "Escribiente, oficinista" Gketx Loiola.<br />

- ISKRIBIENTE-ESKU. "Ixkribiente-esku, manos finas (manos de oficinista)" Gketx Loiola.<br />

iskribitu. v. izkiriatu.<br />

iskribonia. v. eskribania.<br />

iskribu. v. izkribu.<br />

iskritu. � Escritura (sagrada). v. iskritura. � Egia bat argitasun handienean aurkhitzen duguna iskritu<br />

sainduan. Lg II 239. � Escrito. � Iskritu bat azaldu zan. Or SCruz 120.<br />

iskritura (Dv). � Sagrada Escritura, Biblia. "Iskriturak, Scripturae" Dv. v. eskritura. � Dosteta bat egiten<br />

zuelarik iskriturako hitz errespektagarriez. Lg II 130. Ifernua deitzen du iskriturak thormetazko lekhu bat. Dh<br />

160. � (Seguido de saindu). � Iskritura sainduaren hitzez. Lg I 328. Iskritura sainduan. Dh 249. Ez du dudarik<br />

eternitateak, dio iskritura sainduak. AstLas 70.<br />

iskuida, ixkuidu (Lh), ixkiidu, iskindu (Lh), ixkindu (Hb ap. Lh). � "Tempête de mer (TB)" Lh. � Ixkuidu bat<br />

alxaturik uraren gainean. TB Lc 8, 23 (Lç tormenta, He haize-xirimola). Horiek ithurri ur gabekoak dire, eta<br />

iskuidak higitu hedoiak. TB 2 Petr 2, 17. Ixkiidu bat hain handia. TB Mc 4, 37.<br />

iskutaratu. v. ezkutaratu.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

762

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

1 isla (V-ger, Ae, Sal, S, R; VocBN, Gèze, Dv (BN, S)), irla (L-côte, BN-mix; Deen I 288, Urt I 6, Dv, H (L,<br />

BN, S)), ila (H (L, BN, S)). Ref.: A (irla); VocPir 102; Lrq (isla); Holmer ApuntV (isla). �1. Isla (sentidos prop.<br />

y fig.). v. uharte. � Tr. Bien documentado en textos antiguos, tanto al Norte como al Sur. Su uso se mantiene<br />

bien hasta fines del s. XIX al Norte; al Sur, en cambio, desde por lo menos mediados del s. XIX, si bien sigue<br />

siendo frecuente en autores populares o de léxico poco cuidado, casi sólo se encuentra en autores cuidados<br />

acompañado de ugarte. En el s. XX los pocos ejs. hallados son de autores populares, salvo algún ej. de Mirande.<br />

Los autores septentrionales, excepto Leiçarraga, Eguiateguy y TB, emplean irla hasta mediados del s. XIX: hay<br />

isla, además, en Laphitz, Joannateguy e Inchauspe, así como en todos los meridionales. En DFrec hay 10 ejs. de<br />

irla y 3 de isla. � Patmos deitzen den islán. Lç Apoc 1, 9 (He, Dv irla, TB, Echn isla; Ur (V, G), Ol ugarte, Ip,<br />

IBk, IBe uharte). Donostiako murruan, islaren goienean (Cantar de Bretaña). ConTAV 5.1.1, 11. Zaradela<br />

laudatua uraren bazterretan, / eta irletan bezala fruitutsu zerthanean. EZ Man II 123. Tylozko irletako zuhaitz<br />

baten pare da. SP Phil 211 (He 213 irletako). [Portuak] badu irla bat itsaso aldetik santa Klara irla bezalakoa.<br />

INav 94. Ibilli zen Jerusalendik Erromaraño, bai ta bien arteko itsas isletan ere. Mb IArg I 134. Japongo<br />

erreinuak eta itsasoko islak fededunez bete. Mb IArg II 301. Desterratu zuten Patmosko irlarat. Lg II 95.<br />

Majorka islako herritarra zen. Egiat 218. Txipre deritxon ugarte edo islia. Ur MarIl 50 (v. tbn. acompañado de<br />

ugarte en <strong>Lar</strong>d 529, Bv AsL 84 y Ldi IL 167). [Lasto-izpiak ithotzera zoan] xinaurriarentzat / iduri zuen irla bat.<br />

Gy 53. Ageri du erdian [Bidasoak] irla aiphatua. Hb Esk 95. Ereman ginduen gure untzia isla ttipi batetara.<br />

Prop 1889, 98. Ez irlak ekhitan, ez lurrak / jaunzten zituenak elhurrak. Mde Po 88. Euskara, uste denez, irla<br />

berezia da, edota zehatzago esan, genetikaz berezia. In MEIG VI 28.<br />

v. tbn. ConTAV 5.1.5, 66 (1658). Echag 23. Laph 228. Xe 275. Azc PB 318. Jnn SBi 56. Ip Hil 10. Iraola 44. Tx<br />

B II 85. Irla: Hm 62. Gç 194.<br />

�2. "Irla (L-côte, R), lugar de manantiales" A.<br />

�3. (S), izla (BN-ciz). "Charca" EI 127.<br />

- ISLA-BITARTE. � Haizearen ulua ozenago zedin / isla bitarte hartan. "En el estrecho que separa la península<br />

de la isla". Lasa Poem 98.<br />

- IRLA-MOLTZO. Archipiélago. v. islatze. � Tuamotu-ko irla moltzoa. Prop 1906, 147.<br />

� Etim. Para irla < isla, v. FHV 294.<br />

2 isla (V, G ap. A), izla (V-arr-och-m-gip, G-goi-azp ap. A; h- T-L). �1. Reflejo. "Reflejo del sol en la playa,<br />

tierra, etc." A. "Réfraction", "réflexe" T-L. v. islara. � Zure kristalen islak izarrak dabez irudi. AB AmaE 192.<br />

Eguzkiaren islea. AB Ezale 1897, 173b. Jainkoaren isla, gauza danetan nabari dana. Vill in Gand Elorri 15.<br />

Orain Ekiak bidez / Aker-izla du txandan inguru. "Ya Febo inclina el paso / al resplandor Egeo". Gazt MusIx<br />

112. Zubipean ezten-islak / eraso bizia. (Interpr?). NEtx LBB 266. Gerra aurrekoen isla eta errainu zirudiena.<br />

MEIG IV 128.<br />

�2. (G-goi-to ap. A). Perfil de los montes. � Mendietako isla zeru-bazterrean. Ldi UO 20. � Perfil, silueta. �<br />

Alabaren arpegi-isla (perfil) beraren berdin-berdiña. Etxde JJ 222. Ibilki zetorren notiñaren islari ezin<br />

igarririk. Ib. 6. Zuhaitz lerdenen isla beltzagoak susmatzen zituen, aldiz, ilunpe beltzean. Mde Pr 165. Aren<br />

argitasunean Mirenen isla maitatua berezi dut. Txill Let 44. �3. "Lo claro del horizonte hasta el cénit. Islian<br />

agirixan biarra eittia, ez zala ona esaten eban" Etxba Eib. � Horizonte. "Íslia, íslaa ikusi ñuan, sobre la línea<br />

del horizonte [interpr?]" Iz ArOñ. � Islaruntz zeruak / urrezko izerdia. NEtx LBB 351.<br />

- ISLA EGIN, IZLEGIN. Reflejar. � Ikusten bada zerbait islea egiten. AB AmaE 308. Itsas-azal urdin apalean,<br />

argi-adarrak izlegiten eben, zidarrezko bide zabal zirudiala. Erkiag Arran 96.<br />

- ISLARA (V-gip; A). Ref.: A Apend; Iz ArOñ (islaa). a) "Islara ikusi, ver el reflejo (V-gip)" A Apend.<br />

"Egúskixen íslaa, las cosas que se ven al rayo de sol o en rayo de sol" Iz ArOñ. � Tximistaen antzeko argi<br />

batzuek noizean bein irteten ziran, eta oien islara aurrean jartzen zitzaiezten abere [...] ikaragarriak. <strong>Lar</strong>d 71.<br />

Siniste islara (a través de la Fe) ezer ezdakusate-ta. Ayerb EEs 1912, 154. Emen gagozan artean,<br />

Jaungoikoaren edertasuna ez dogu bere-beragan ikusten, islara baño. Ibarg Geroko 24 (ap. DRA). b) (V-gip (laa),<br />

G-goi-to). "Gizonak, txikiak izanik ere, goizaldean edo illuntzean islara ikusi-ezkero, aundi ematen due (Gto)<br />

[...] si se les ve en el perfil de una montaña" A. "Islaa daoz, salientes en el horizonte" Iz ArOñ.<br />

- ISLATAN. (Ver) de perfil. � Erdizka nekusen, islatan [aren arpegia]. Txill Let 52.<br />

isladatu. v. islaratu.<br />

isladura (T-L). � Reflejo. "Miroitement", "mirage" T-L. � Irudiaren oihartzun eta isladurei. MEIG IX 122 (en<br />

colab. con NEtx).<br />

islam. � Islam. � Kristau herri gehienetan, islam lurretan ez bezala. Mde Pr 187.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

763

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

islandes. � Islandés. � Irlandesak edo islandesak. MEIG IV 62.<br />

islandiar. � Islandés. � Islandiar bioi arpegi parrekoiaz begiratzen ziguten. PMuj Noni 19. <strong>Euskal</strong>dunekin<br />

honela mintzatzen ziren islandiarrek ere. MEIG VI 113.<br />

islara (G-goi). � "Rayo de luz" JMB At. "Islara es el brillo de los cuerpos, también el rayo solar, reflejo de luz<br />

en el agua" JMB (comunicación personal). v. 2 isla. � (Fig.). � <strong>Euskal</strong>-ipui eta esaundak dakartzkiguten errañu<br />

eta islarak. JMB ELG 51.<br />

- ISLARAN. "Islaan ikusten da ganau bat, la silueta sobre el monte" Iz ArOñ.<br />

islaratu, isladatu. � Reflejar. v. islatu. � Jaungoikoaren edertasuna islaratzeko kristal orrek garbi izan bear.<br />

Ibarg Geroko 114 (ap. DRA). Elkar isladatzen dute. MEIG IX 127 (en colab. con NEtx). En DFrec hay 5 ejs. de<br />

isladatu.<br />

islatar, irlatar (Dv). � Isleño. "Insulaire" Dv. � Ozeaniako irlatar maiteek. Prop 1901, 82. Zirimolak gehienik<br />

jo bide du Anaa-ko irla [...]. Aita Telyn, ehun bat irlatarrekin, badakigu uhaitzak ereman dituela. Prop 1906,<br />

147 (v. tbn. 61).<br />

islato. � Dim. de 1 isla. � Clauda deitzen den islato baten beherera iragan genenean. Lç Act 27, 16 (He, Dv<br />

irla, TB isla, Ol ugarte kaxkar, BiblE irlakoxkor, IBk uhartetxo).<br />

islatsu. � Brillante, refulgente. � Bekoki legunean, / islatsu ta argi, / intzezko tantotxoak, / goizeko bitxi. TP Y<br />

1934, 88. Eguzki-izpi goria baizen islatsu. Onaind in AB Olerk 6.<br />

islatu (T-L), izlatu (h- T-L). �1. Reflejar(se). "Miroiter", "réfracter" T-L. � Irudi berri bat izlatu zitzaien /<br />

zilarrezko nini garbietan. Eguzk "Amaren giro" (ap. DRA). Bideak izla sargori. "Despiden los caminos<br />

sofocante calor". Gand Elorri 96. Barruko hormak ez dute islatzen. MEIG IX 127 (en colab. con NEtx). En<br />

DFrec hay 3 ejs. de islatu.<br />

�2. Perfilarse. � Desertuko lerro-lerroan [...] iru piramide islatzen dira. Etxde Egan 1961 (1-3), 81.<br />

islatxo, irlatxo. � Dim. de 1 isla. � Northetik lekoa bat entradatik direla 3 edo 4 irlatxo, eta eginen diozute<br />

irlatxo hei amor kable baten luzetasuna. INav 17.<br />

islatze, irlatze. � Archipiélago. v. IRLA-MOLTZO. � Xu-Zan deitu irlatzea, ehun bat irlaz gainetik badituena.<br />

Prop 1897, 270.<br />

islaxka, irlaxka (Dv). � Dim. de 1 isla. "Ilot" Dv, que cita a Gy. � Luis hamalaurgarrena / eta Philip<br />

laurgarrena, / Bidasoaren uretan, / irlaxka ospatu batetan / elkharganatzen direla. Gy 184 (v. tbn. 184n).<br />

islegi (B ap. A), islei (VocB). �1. "Pendiente, vertiente" VocB. "Declive, vertiente" A. � Auñemendiko bi<br />

islegietako euzkotarrak. Zink EEs 1926, 83. Islegin edatzen dan / belai eder-eder bat. TP EEs 1927, 29. �2.<br />

"Islegi begiratu, mirar de soslayo" A.<br />

islote, irlote. � Islote. � Balsamutik eta irlotetarat direla 2 lekoa. INav 113 (unas líneas antes los ha llamado<br />

irla xume). Irla Danserren aldean eta irloten aldean hekien erdian bada baxa bat estalia. Ib. 114.<br />

ismaeldar, ismaeltar, ismaelitar. � Ismaelita. � Ismaelitar tropela bat. Urt Gen 37, 25 (Dv, Ol, Ker, Bibl y<br />

BiblE ismaeldar, Ur ismaeltar). An barruna zijoazen ismaeldar zenbaiti. Mb IArg I 335. Ismaeltar zenbaiti. Ib.<br />

233. Ismaeltarrak Ejiptora eraman. <strong>Lar</strong>d 51.<br />

ismaelita. � Ismaelita. � Merkatari ismaelita batzuei. Gco II 69. v. tbn. AA III 330. � Ismaelita, miembro de<br />

cierta secta musulmana. � India aldeko ismaelitak / Aga-Khan dizute Jauna. Basarri 187.<br />

ismo, ismu. � "Ismo", tendencia artística. � Zer iritziko diete 50 urteren buruan gaurko "ismuei"? MEIG I 110.<br />

iso (V-gip, AN-gip, -oo V-gip; Aq 357 (G), Dv), ixo (V-gip (ixoo), BN-arb), izo (V, S). Ref.: A (ixo, izo); Garbiz<br />

Lezo 51; Etxba Eib (iso, ixoo); Elexp Berg. � Grito para detener animales. "Utzak gizon hori bere gisa; ez dik<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

764

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

aitu nahi ez arri ez ixo!" Lander (ap. DRA). � Ixo ixo bada / au da asto plagia. DurPl 61. Yabeak arre: yabeak<br />

ixo. Zav Fab RIEV 1907, 541. Astoari isooo esanaz. Apaol 87. Iso, astoak, iso! Barb Sup 71. Izo, izo, astua! Zub<br />

74. Pekatuari arre ta kristautasunari iso egiñarazten dio. MAtx Gazt 79. Mundu osoa "arre"-ka ari zenean,<br />

hemen ari ginen [...] "izo" eta "izo". MEIG IX 59. v. tbn. Ud 121. Sor AuOst 85. Ag G 83. Muj PAm 75.<br />

isola (BN-mix, S; H, Foix ap. Lh). Ref.: A (isol); Lrq. � "Chubasco, aguacero grande" A. Harriet, traduce<br />

"vague, onde" (seguramente por una conjetura etimológica, que le hace relacionarlo con itsaso), aunque dice que<br />

se emplea en la expr. isolak hari dira, "il (fait) tombe des vagues, des averses". � Lanphide gaitzetan izerdiak<br />

isola. Const "<strong>Lar</strong>razkena" (ap. DRA). Isolak ari izanik ere, nahiago zukeen atera. Mde Pr 167. Isolaren mintzoz.<br />

Ib. 140. Ekaitzak bere isola eta harriekin. Herr 18-9-1958, 1. Neguko euri-isolak. Herr 12-11-1959, 3.<br />

isolaka. � (Lloviendo) a cántaros. � Euria isolaka erori. Herr 6-6-1956 (ap. DRA; la ref. es incorrecta).<br />

isomorfia. � Isomorfismo. � Isomorfiaz ari garenez gero. MEIG IV 100.<br />

isomorfismo. � Isomorfismo. � Maizago topatzen dugu homomorfismoa hizkuntzetan eta hizkuntzen inguruan<br />

isomorfismoa baino. MIH 195.<br />

isomorfo. � Isomorfo. � Aditz laguntzaile horiek isomorfoak edo direla euskalki bakoitzean. MIH 113.<br />

isopu. v. isipu.<br />

isorgile. � (?). � Enkantadora Medeak / baño denpora baten Jasoni / beronek bere ezteidio falta geiago damari<br />

tenpora baten oion baño Jasonek isorgileri. Lazarraga (B) 1200vc.<br />

isotu. v. isiotu.<br />

isotzora. v. izotzore.<br />

ispe. "Reserva, guarda de alguna cosa" y "reservación" <strong>Lar</strong>. � Zenbait ispe ta berezko othe zinegike bada haren<br />

alderat? Zikhoitz othe zinetazke haren alderat? "Useriez-vous de reserve à son égard". Birjin 55.<br />

ispel (BeraLzM). � Ostra. Cf. izpelki. � Ispel edo ostrak [...] soinberak dira. LzM Xabi 126. Esan ete daikezu<br />

zela egiten dauen ispelak bere kozkola? <strong>Lar</strong>rak EG 1958 (3-4), 291.<br />

ispelko. v. ezpelko.<br />

ispetore. v. inspektore.<br />

ispetu (<strong>Lar</strong> � H, A). � "Reservar, guardar algo" <strong>Lar</strong>. "(?), retener (Humb Mitrid)" A.<br />

ispi. v. izpi.<br />

ispia. v. espia.<br />

ispiau. v. ispiliku.<br />

ispiazko. v. espiazko.<br />

ispi-bedar. "(V-ger), hierba purgante" A.<br />

ispiku. v. ispiliku.<br />

ispil (H (V, G)). � "Bergerie; proprement, enceinte découverte ou l'on enferme les tropeaux" H. v. hespil.<br />

ispilatu, espilutu (<strong>Lar</strong>). �1. Abrillantar, pulir. "Espejar" <strong>Lar</strong>. �2. Mirarse en un espejo (sentidos prop. y fig.). �<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 765<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

Ispillu ederra, nere kristauak, norbera ispillatzeko. Kortazar Serm 406.<br />

ispildu. Figura en SP, sin trad.<br />

ispildun. v. izpildun.<br />

ispiliku (V-ger, G-to; <strong>Lar</strong>, Lcq 128, H), ispiau (V-ger), ispiku (AN-egüés, Ae), ispligu, isplika, isprigu,<br />

ixkiripuru (AN-olza), ixpiliku (Sal), izpika (AN-5vill), izpiko (R), izpiku (Lcq 128), izpiliku (V), izpligu (G),<br />

espika (V-m), espiliku (<strong>Izt</strong> C 44), esplego (AN-ilzarb), esplika (<strong>Lar</strong>, Lcq 128, H), expeligo (R). Ref.: VocPir<br />

611; Bon-Ond 148; A (espika, ispiliku, ispiau, izpiliku, izpika, izpiko, izpligu). � Espliego. "Expeligo, [sin trad.]"<br />

Mdg 151. "Espiliku (Lavandula Spica y Lavandula vera), espliego" Arzdi Plant1 275. � Aldakijanak larrosia,<br />

kabelinia, ispliguba edo beste bedar usain gozoko bat buruban. fB Olg 50. Tomilloa, isprigua, erromeroa, artea,<br />

aritza [...]. ErleG 8s. Belar edo lorea, / usai gozo fiña, / ispligu, albaraka, / arros, klabeliña. Echag 173. Zer nai<br />

gauzatik lore ta belar / ugari dauka jardiñak: / ispligu gozo, azitrai berde [...]. Ib. 60. � ispilu (G ap. A � Añ).<br />

Tomillo. � Saiets artean elar eta ispillu abar-ezeak ipiñirik. "Thymum". Ibiñ Virgil 113.<br />

- ISPILIKU-BELAR. Espliego. � An aurkitzen ditu bere ondasuntxoak: lerengoz Yauna artu zuneko buruntza;<br />

isplika-belar izpi igar bat. Or Mi 98.<br />

- ISPILIKU MIN. "Cantueso, esplika miña" <strong>Lar</strong> (� Lcq 128).<br />

ispilinba, -ga. v. iskilinba.<br />

1 ispilu (V, G; Mic 6v, Urt Gram 25, <strong>Lar</strong>, Añ, Dv, H, VocB), ixpilu, izpilu, espilu (V, G-bet; <strong>Lar</strong>, Añ, H). Ref.:<br />

A (ispillu, espillu); Iz ArOñ; Etxba Eib y Elexp Berg (espillua). � Espejo. AxN explica miraillean (438) por<br />

ispilluan. v. mirail. � Tr. Documentado desde Lazarraga, es propio de la tradición meridional. En DFrec hay 24<br />

ejs. de ispil(l)u, 3 de espilu, 2 de izpil(l)u y 1 de ispilo. � Belauriko jarrik espiluonetara begira zaozela.<br />

Lazarraga 1153v. Indazu espillua. Mic 12v. Egin zazu amar zati ispilua. El 73. Nola [...] ispilluan bezela agiri<br />

dan [Jainkoaren argia] kriatura oietan. <strong>Lar</strong> SAgust 12. Ispillu urreztatuz [...] apaindua Mb IArg I 376.<br />

Begiratzen badezu artez ispillu batera. Mg CC 198. Ispillu bateko irudiya. Itz Azald 165. Orain ixpilluz<br />

itxuretan, berak egindakoan bidez, ikusten dugu [Jainkoa]. Inza Azalp 114. Ur-ispilluban arpegija ikusten.<br />

Altuna 99. Agerian dagonak ispillu bearrik ez (AN-ulz). 'Agerian dagoenak ez du itz bat geiago bear'. Inza<br />

NaEsZarr 1099 (cf. A EY III 185: bistan dagonak eztu ispilu bearrik (B)). Ispiluan ikus dezakeenaren beldur<br />

denak. MIH 326.<br />

v. tbn. Cb Eg II 192. ETZ 124 (<strong>Lar</strong>raun, s. XVIII). AA I 602. It Fab 90. <strong>Izt</strong> C 74. Bil 157. Arr GB 115. Aran SIgn<br />

67. AB AmaE 319. Azc PB 151. FLV 1988, 273 (<strong>Lar</strong>rainzar, 1905). Iraola 109. Ag G 180. Urruz Zer 89. A Ardi<br />

48. Inza Azalp 31. Enb 136. Laux BBa 88. Or BM 64. TAg Uzt 122. NEtx Antz 137. Mde Pr 284. Txill Let 29.<br />

Vill in Bilbao IpuiB 8. And AUzta 115. Gand Elorri 93. Vill Jaink 167. MAtx Gazt 7. Etxba Ibilt 459. Xa Odol<br />

312. Lasa Poem 104. Berron Kijote 160. Espilu: ETZ 83 (Muruzabal, s. XVIII). Zav Fab RIEV 1907, 95. Etxba<br />

Ibilt 459. Ixpilu: Alz STFer 124. Moc Damu 5. Urruz Zer 76. ArgiDL 4. SMitx Aranz 101. Gand Elorri 141.<br />

JAIraz Bizia 32. Txill Let 96. Ugalde Iltz 32. MAtx Gazt 83. MEIG II 72. Izpilu: Erkiag Arran 155. Lasa Poem<br />

155.<br />

� + izpilu (G-goi ap. JMB At). (Fig.). Modelo, ejemplo. � Espilu artan mira zatez, neskame engañadea.<br />

Lazarraga (B) 1164vb. Errege anditsuen ispillu argia. EgiaK 87. Ezkondu santuen ispillu ta ejenplo. Cb Eg III<br />

378. Ziurtasunaren espillua. Añ EL 1 229 (EL 2 197 ispillu). Gure bizimoduaren ispillu argi. Gco I 471. Ze ispillu<br />

ederrak itxi deuskubeezan filosofuak. JJMg BasEsc 188. Dama gaztiak, ez egon lotan, / begira zaitezte ispillu<br />

ontan. Bil 82. Baserrirako ispillu on bat / jarri digute Goiz-Argi. And AUzta 128. Gizonaren ideal edo ispillu<br />

ori. Vill Jaink 88. Edertasun biluziaren ispilu izan nahi lukeena. MIH 286.<br />

v. tbn. AA I 583. fB Ic II 285. <strong>Izt</strong> C 216. <strong>Lar</strong>d 364. Aran SIgn 107. Bv AsL 184. AB AmaE 184. Arr May 86. Azc<br />

PB 361. Itz Azald 29. Ldi RIEV 1929, 208. Enb 162. ArgiDL 114. Etxde JJ 236. Berron Kijote 19. Ixpilu:<br />

ArgiDL 121. Or RIEV 1929, 6. Basarri 50. Espilu: Ur BulaAl 42.<br />

� (Fig.). Imagen; reflejo. � Da ilargia ondasunen ispilu klaro bat. (<strong>Lar</strong>rasoaña, s. XVIII). ETZ 60. Misterio<br />

santu guztien ispillu eta iduripen eder bat. msOñ 21r. Aterpe oek nolakoak ziran jakiteko ispillurik obeenak<br />

ikazkin eta artzai-txabolak dirala deritzot. JMB ELG 69. Egunean eguneango gertari ta arazoen berarizko<br />

ispillu litezken irakurgai. Gazt MusIx 7. Gure herriaren ispilu da <strong>Euskal</strong>tzaindia. MEIG VII 172. Bide-giroen<br />

aldaera ez da barren giro urdurien ixpilua baizik. MEIG III 140.<br />

� Etim. Préstamo románico; en último término, de lat. speculum.<br />

2 ispilu. "Malotru, gueux" SP � vEys.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

766

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ispilu. v. ispiliku.<br />

ispiluarazi, ixpiluarazi. � Reflejar. � Izadiaren lagua kristalezko zapia bailitzan ematen zait, eta Zerorri<br />

erazten eta ixpilluarazten kristalean. LMuj BideG 222 (304 ispilluarazi).<br />

ispiluatu, ixpiluatu. � Reflejar. � Erospenaren indar banatua ispilluatuko du nire bideak. "Mi camino reflejará<br />

esta fuerza" LMuj BideG 56 (304 ixpilluatu).<br />

ispilugarri. � (Lo) que refleja. � Zure begiak jakozalako ispillugarri, / nun bera nai dan ikustea. AB AmaE<br />

157.<br />

ispilutxo. � Dim. de ispilu. � Zoratzen ninduana zan ispillutxoa. AB AmaE 309.<br />

ispina. Figura en SP, sin trad.<br />

ispioi. v. espioi.<br />

ispira. � Inspiración. � Arbuiatu ditu zure abisu eta ispirak. Dv LEd 196 (Cb Eg II 109 inspirazioak).<br />

ispiritu. v. espiritu.<br />

ispita. v. izpita.<br />

ispiun. v. espioi.<br />

ispixoina. v. ixpixo.<br />

ispligu, -plika, prigu. v. ispiliku.<br />

isplika. v. ispiliku.<br />

isprexau. "Lavandula spica, Lavandula vera, espliego (G)" Arzdi Plant1. v. ispiliku.<br />

israeldar, israeltar, izraeldar. � Israelita. � Israeltar gizonák, hel zakizkigute. Lç Act 21, 28 (He Israeldarrak,<br />

TB gizon Israelatarrak, Dv Israeldar gizonak, BiblE israeldarrok). Eta glori' emaiteko / israeltarren artean. O<br />

Po 64. Susana zeritzan israeldar andre batek. Mb IArg I 383. Igaro zirian israeldarrak. Añ LoraS 6.<br />

Israeltarrak espaka zeuden. <strong>Lar</strong>d 148 (536 israeldar). Israeltarren errebolta. CatS XII. Izraeldarrak eremuan<br />

edo bortuan zirelarik. Jnn SBi 8. Israeltarrak eremuan bizi zirala. Itz Azald 94. Erri santua, israeldarra. Or QA<br />

57. Israeldarrek haren alde egin duten bermantzan. Mde Pr 204. Israeldarrak Gaza utzi orduko O.N.U.ren<br />

manuz [...]. Herr 14-3-1957, 1.<br />

v. tbn. Ch III 38, 1. Lg I 255. Mih 141. Ub 30. Gco II 69. LE Ong 74r. AA III 396. Hb Egia 8. Elsb Fram 168.<br />

Arb Igand 64. ArgiDL 152. Inza Azalp 14. Ir YKBiz 54. Israeltar: SP Phil 26. Ub 22. Mg CC 122. AA I 429. fB<br />

Olg 138. JJMg BasEsc 176. MarIl 90. Jaur 197. AB AmaE 70. Inza Azalp 19. Izraeldar: CatJauf 25.<br />

israelita. � Israelita. � Lehenagoko Aita Israeliták. Lç Adv *** 2r. Israeliten amek bere lehen haurrak ohereska<br />

litzoien. Bp II 103s. Ainbeste milla israelita. Gco II 64. Israelitak Ejiptoan. Zerb IxtS 32. v. tbn. Mat 359.<br />

CatLav 25 (V 19). Mst III 38, 1. AA III 293. Hb Egia 5. Ip Hil 126.<br />

1 hista (H). �1. "Obstination, entêtement, ou se mêle quelque ressentiment" H (que cita el ej. de EZ, que quizá<br />

se trate de errata por hisia). � Hista eta sepa gaixtotako izatu naiz. EZ Eliç 159. �2. (H, A), isti (AN ap. A<br />

Apend). Burla, escarnio. � An da orien hista, an da orien irria. Mb OtGai I 250. Parre ta ista egiten zienak. Mg<br />

CC 209. Ista ta farra egiten. VMg 68. Ixan ziran an istak eta irristak. Otx 183. Aztien irriak eta istak. Or QA 58.<br />

Iseka ta ista onik egiten du Platonek aren lepotik. Zait Plat 118.<br />

- HISTAK EGIN (ixtak AN-5vill, istiak AN-ulz). "Istiak egin, [...] erderaz remedar" Inza NaEsZarr 1931.<br />

"Bertzearen ixtak egiten ari da (AN-5vill) [= 'está imitando']" Gte Erd 165.<br />

- HISTAZ. Burlándose. � Histaz ta irriz dagozka. Mb IArg I 163. Koroa gogor bat ifini zioen bere buruan, istaz<br />

ta burlaz. Ub 88.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 767<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

- HISTAZKO. Burlesco, de burla. � Histazko errege farragarri bati bezala. Mb IArg I 152.<br />

2 hista. � Brillo. � Jainko izan nahi, eta gizon izanki, hedatu duzu Jainkoaren hista! (Interpr?). SoEg EG 1958,<br />

167. Daphnik, ista-iario, oitugabeko ikuskizun bat miresten du Olinpuko ate-subilletik. "Candidus". Ibiñ Virgil<br />

46.<br />

histadura. "(Hb), état d'une chose fanée" Lh.<br />

istagardu. v. istakardu.<br />

istai. v. 1 iztai.<br />

istai. v. 1 iztai.<br />

histaile (Dv � A). � "Celui qui efface, ternit, décolore" Dv.<br />

histaka. � Burlándose. � Histaka, eskarnika ta blasfemika. Mb IArg I 262.<br />

istakardu, istagardu (AN-egüés ap. Bon-Ond 148). � Cardo. v. astakarlo.<br />

istalgaratu (<strong>Lar</strong>, <strong>Lar</strong> Sup, Dv, H, A). � Disponerse. "Disponerse con viveza" <strong>Lar</strong>. "Prevenirse" <strong>Lar</strong> Sup. �<br />

Baldin gogotik, zin zinez prestaturik eta istalgaraturik abia bazindezi eta perma. Ax 485 (V 313). Abraham<br />

ikhusi izan zuenean istalgaratua eta gogo ziñez ekharria bere Semea hari sakrifikatzera. He Phil 496 (SP 489<br />

deliberaturik).<br />

istaloki. v. iztaloki.<br />

istamangu. v. estomago.<br />

istanda. v. eztanda.<br />

istant (VocBN � Chaho, Gèze), ixtant (S ap. Lrq; VocBN, Hb ap. Lh), ixtante, istante (Añ), istan, instant<br />

(Arch VocGr, H), instante (<strong>Lar</strong> � Chaho, Añ, H), estant (O-SP 228 � SP). �1. Instante, momento. "Estant<br />

berian, au même instant" O-SP 228. "Minuto" Añ. Cf. ittant. � Tr. <strong>Lar</strong> formas istan e ixtan sólo se encuentran<br />

seguidas de consonante. En DFrec hay 4 ejs. de ixtant, septentrionales. � Azkeneko instantaz [orroitu]. Arg<br />

DevB 147. Adbertitzen dan instantetik. OA 159. Instant huntan hiltzia hel balekizü. Mst I 24, 7. Zein labur ote?<br />

Aldian puntu edo instant batekoa. Mb IArg I 320. Noiznái deidezázun, istánte bereán erranendizúla. LE Ong<br />

79v. Puntu edo instante bakoitzean. AA III 313. Istante baten jausten dira inpernura. fB Olg 77. Istant oroz.<br />

MarIl 118 (v. istantero). Ixtantaren buruko. Barb Sup 43. Haurren axola istant bateko piztu-ta berehala hasi zen<br />

ilauntzen. Mde Pr 87. Ixtanpat pensaketan egon zen. Izeta DirG 44. Ixtan bat ixilik egon. JEtchep 85. Ixtante<br />

batez konpon dauzkegu. ZMoso 74. Ixtant baterako luma eta tintontzia hartzen badizkiot. MIH 152. Istant<br />

batean isuri zaizkigula urteak eskuen artetik. MEIG VII 161.<br />

v. tbn. El 4. Urqz 29. Jaur 103. Gy 205. ChantP 348. <strong>Lar</strong>z Iru 110. Ixtant: Monho 102. Jnn SBi 118. Elsb Fram<br />

60. HU Zez 131. AstLas 66. JAIraz Bizia 49. <strong>Lar</strong>z Iru 24. Lf in Casve SGrazi 11. Istan: Iratz 63. Othoizlari 1961,<br />

358. NEtx LBB 203. Mattin 16. Instant: Gç 30. Ch I 22, 6. CatLav 32 (V 24). He Gudu 120. Brtc 93. Monho<br />

116. CatS 102. Lab SuEm 196. Instante: Iraz 62. Cb Eg II 97. Añ EL 1 49. Gco II 13. JJMg BasEsc 184. CatB 9.<br />

Echag 85. CatBus 43. Ur MarIl 29. Bil 145. Arr May 47. Ixtante: Ud 161. Alz STFer 125. Izeta DirG 69. Lab<br />

SuEm 187. Lasa Poem 113. Ixtan: NEtx Antz 153. Ugalde Iltz 34. <strong>Lar</strong>z Iru 62.<br />

�2. (Uso adv.). Al instante, inmediatamente. � Baña plómua istánte oztuzé nola úra. LE JMSB 354. Zeñatuzué<br />

agoan, eta istánte mintzatuzé sueltokí mútu zéna. Ib. 390.<br />

- IXTANT ARTIO. Hasta pronto (fórmula de despedida). � Ixtante artio, beraz. <strong>Lar</strong>z Iru 70.<br />

- ISTANTEAN (ixtantin S ap. Lrq; Lh). Al instante, inmediatamente. "Ixtantian, tout de suite" Lh. � Jaiki zite,<br />

eta instantian has zite. Mst I 22, 5 (Ip berhala). Ukituzué, ta istantean sendatuzé. LE Ong 24v. Ekarriko du<br />

errotatik istantian. Sor AuOst 80. Ondotik hor dituzke ixtantean. Barb Sup 173. Nik uste nuen ixtantean hemen<br />

ukanen gintuela. Herr 3-4-1958, 1.<br />

v. tbn. Xarlem 322. Noe 108. Ixtantean: Lf Murtuts 49. JEtchep 25. <strong>Lar</strong>z Iru 12. Ardoy SFran 235. Instantean:<br />

Mde Pr 91.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

768

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

- ISTANTEKO (instant- <strong>Lar</strong>), ISTANTEZKO. a) "Instantáneo", "momentáneo" <strong>Lar</strong>. � Instantezko gathe batez /<br />

da bizia lothua. Arg DevB 160. b) Inmediatamente, al instante. � Ixtanteko, bigarrena badoako nausiari. Barb<br />

Leg 142. Louis XII ere hil zen ixtanteko. Zerb IxtS 109.<br />

istantero (Añ), istanteoro, instantero (Añ), instanteoro (<strong>Lar</strong>). � "(Cada) instante" <strong>Lar</strong>. "(A cada) trinque", "(a<br />

cada) paso" Añ. AxN eplica urrats guztiaz (283) por instante oro. � Instanteoro eta oituraz pekatu benialak<br />

egiten dituzte. Gco II 17. Istante-oro eriotzaren beldurrez. Aran SIgn 87.<br />

istantetxo, instantetxu. � Dim. de istant(e). � Ez dot eukiko une edo instantetxu bakar bateko atsegiñik? Ur<br />

MarIl 41.<br />

istantkal. � A cada momento, continuamente. � Istantkal erraiten zieten. Mde Pr 290.<br />

istantz(a) (V-gip), istantzia (V-gip). Ref.: A; Iz UrAnz (istantzia); Elexp Berg (istantz). � "Crepúsculo" A. "El<br />

momento de oscurecer. Illun-istantzia/-e danak" Iz UrrAnz.<br />

istaño, ixtaño (Lh). � Dim. de istant. � Ixtaño baten buruan papo gorria itzultzen da. JEtchep 26. Ixtaño bat<br />

egonen zira othoi sahetseko salan. <strong>Lar</strong>z Senper 84. Bizi dira oraino ixtaño batzu lurrean. Herr 29-7-1965, 1.<br />

istape (SP, H), ixtape (BN ap. A � VocBN; Dv, H), istarpe (H), iztape (H), iztarpe. �1. Espacio entre los<br />

muslos, espacio entre las piernas; entrepierna. � Ixtapea idekia [zezenak]. "Les jambes écartées". Dv Dial 93 (Ip<br />

istartia). Botoin hori batek biltzen deie osoan, aitzinerat, ixtapeko galtza. JE Bur 26. <strong>Izt</strong>arpean su-burnia. Or<br />

Eus 280. Ezarri zure eskua nere iztarpean. Ol Gen 24, 2 (Ker istarpean; Urt ixterraren azpian, Ur isterraren<br />

azpian, Dv ixterraren gainean, Bibl azpiaren pean). �2. (L, BNc ap. A; vEys), ixtape (VocBN, H), istarpe<br />

(vEys), iztape. Paso (medida). "Zeinbat istape dira hemendik harara?" A. � Ehun bat ixtape egin-eta. HU Zez<br />

58. Hogoi eta hamar ixtapez luze, ostatu bat gaitza. JE Bur 25. v. tbn. SoEg Herr 24-7-1958, 1 (ixtape). Pues,<br />

pues, aparta Satan / berrehun iztapetan (BN-baig). Satr CEEN 1969, 160. �3. + iztarpe. (Adv.). A bajo pata (en<br />

el juego de lanzamiento de palanca). v. istapeka (3). � <strong>Izt</strong>arpe ta pirrikan asteke egin du uko. Or Eus 34.<br />

Postura orri izena istape esaten zioten. BasoM 31.<br />

� "Ixter petik joka, venir aisément à bout d'une personne" Hb GH 1929, 91.<br />

- ISTAPE EGIN. "Enjamber" SP.<br />

- ISTAPEKO ANDRE. "La déesse Vénus" SP.<br />

- ISTAPE-ZABAL. "Ixtape-zabala, qui est arqué de jambes" H.<br />

istapeka (BNc ap. A; SP, Foix ap. Lh), ixtapeka (Hb ap. Lh), iztapeka (BN-baig ap. A; Deen I 421), istepoka<br />

(G-nav ap. A). �1. A horcajadas. "Montar a la jineta", "llevar a un niño a horcajadas" A. v. ixtaklok. � <strong>Izt</strong>apeka<br />

aurkitu zen lore baten gainean. Hb Egia 58. <strong>Izt</strong>apeka harrasiaren gainean. Elzb PAd 44. Gure mandozaina<br />

traka-traka bazoan [...] mando kankail baten gainean ixtapeka. GH 1921, 283. Salbai baten bizkarrean istapeka.<br />

Zerb Bahnar 37. Ixtapeka eman. Ib. 172. �2. + ixtapeka (BN ap. A � VocBN; Dv). A grandes zancadas.<br />

"Istapeka dabiltza, eta zein lehenka, ils vont par enjambée, et courant à qui mieux mieux" H. "Midiendo por<br />

pasos prolongados" A. � Galaia doala handik istapeka. "À grands pas". Gy 118. �3. "Ixtapeka, par dessus la<br />

jambe. Ixtapeka irabazi daut, il m'a gagné jouant par dessous la jambe" H. � "Ixtapeka, juego que consiste en<br />

hacer pasar un objeto (p.ej. una barra) entre las dos piernas" A.<br />

istar. � Instante. � Urten daijan istar edo instantetik arimiak gorputzeko karzelatik. JJMg Mayatz 101.<br />

istar. v. izter.<br />

istargitu (H, A). � Brillar. � Au da perla preziosoa istargitzen duena zeruraño (169). LE-Ir. Orduán justoék<br />

istargitukodúte nola irúzkiak. LE Urt ms. 25v.<br />

histari, istilari (AN-ulz). � Burlador, escarnecedor. "Remedador (AN-ulz)" Inza RIEV 1928, 152. � Israeldar<br />

Jesusen histari galduen eran dabiltzan guziak. Mb OtGai III 40.<br />

istarkloka. v. ixtaklok.<br />

istarpe. v. istape.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

769

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

histarri. � Gema, brillante. � Istarria bezain gogortuta zeukaten biotza. Ol Zach 7, 12 (Dv diamanta).<br />

Istarrizko edontzitik edateko. "Gemma bibat". Ibiñ Virgil 92.<br />

istartroko. v. ixtaklok.<br />

istarzain. v. iztazain.<br />

istasun (V-m, AN ap. A; Aq 600 (AN)), iztasun (V-m ap. A; Aq 1056). � Resplandor; brillo.<br />

histasun (B ap. A; H). �1. "État de ce qui est fané, terne, pâle" H. "Palidez" A. � Eclipse. v. EGUZKI-<br />

HISTURA. � Iguzkiak histasun bat izan duela. HU Zez 93. Iguzki-histasun hori. Ib. 94. �2. "État de ce qui est<br />

[...] attristé, découragé" H.<br />

istatsi (<strong>Lar</strong>, Añ, H), istats (H). � "Flema [...]. Lat. pituita, phlegma" <strong>Lar</strong>. "Flema, humor" Añ. La forma istats<br />

parece ser creación de Harriet, que relaciona el término con ats.<br />

istatsidun (<strong>Lar</strong>, H). � Flemático, que tiene flemas.<br />

histatsu. � Brillante, resplandeciente. � Bere aragiaren larruan iñori aunditsu, zolda edo une istatsu bat sortu<br />

bazaio. Ol Lev 13, 2 (Ur argitsu, Dv argidura). Aren arpegi antza aldatu ta soñekoa zuri ta istatsu egin zan.<br />

Ibarg Geroko 145 (ap. DRA). Eguzki-oboa istatsu baldin badago. Ibiñ Virgil 79.<br />

histatu (AN-erro, Ae; Aq 601, Dv), ixtatu, iztatu (Dv). Ref.: A; A Aezk 294. �1. Brillar. � Ezen berze<br />

zuhurtziek / ziaraunstek mundura, / bañan hunek zeru izar / ederrez histatura. EZ Eliç 82s. Aizkorek eta dardoek<br />

istatzen dute (AN-erro). Orreaga 91 (tbn. 99 (Ae); 43 (G-nav) iztatzen; Camp diztiyatzen, Dv distiratzen, Iza<br />

tximizten, Ip distiatzen). Bere aurpegi zurbil-gorria / euzki bezala istatzen du [sic]. TP EuskOl 1931, 68. Ala<br />

arkitu zun animak zer argiz istatua zan. Or Aitork 176. �2. Reflejar. v. islatu. � Ondar zurizko dunak eguzkia<br />

istatzen zuten iñor itxutu bearrez. Etxde Itxas 232.<br />

istazain. v. iztazain.<br />

istazaki, ixtazaki. � Ingle. � Lantza itzulirik, ixtazakhian jo zuen eta alderen bertze sarthu zioen. "Inguine".<br />

Dv 2 Sam 2, 23 (Ur istalokian, Ker sabelean).<br />

iste. v. ixte; uzte.<br />

istei. v. 1 iztai.<br />

isten. � "Barreka istenak egin genduzan, nos destornillamos de risa (V-arr)" A EY III 277. � Erriak parreka<br />

istenak egin zituen. Zait Plat 17.<br />

istepoka. v. istapeka.<br />

ister. v. izter.<br />

isteri. v. ixtegi.<br />

isterro. v. iztarro.<br />

iste(r)zain. v. iztazain.<br />

isti. v. 1 esti; inesti; 1 hista.<br />

istialdu (G-goi). � "Deslucir, ajarse la ropa" JMB At.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

770

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

istiarazi. v. estiarazi.<br />

istiatu. v. 1 estitu.<br />

istibor. v. istribor.<br />

istigar. v. astigar.<br />

istikatu (BN-baig ap. A; Aq 593 (AN), H), ixtikatu (BN ap. A � VocBN; Dv, H), iztikatu, estikatu (G-nav ap.<br />

A). �1. Aplastar, pisotear. "Écraser les raisins sous les pieds" VocBN. En LE Urt voc. se dan las traducciones<br />

"marchitar" y "despedazar" (recogidas tbn. por Azkue). � Emén beardíre ixtikátu ta prensátu [matsak]. LE Ong<br />

17r. An istikatu edo lertu zuten [Jezabel] zaldiak pasatzean. LE Urt 4 (ms. 2r an ixtikatuzúte záldiek). Erregebidea<br />

ixtikatzen bezala du bere zangoekin. Barb Sup 94. Ezertarako ere ez da, alde yaurti ta gizonek iztikatua<br />

izateko baizik. Ol Mt 5, 13 (Ker gizonen ankaperako, IBe jendeak zapaldu). Etzakoia haizu bere lurarren<br />

ixtikatzia edo xendra berri baten egitia? GH 1931, 463s. Dolareetan arentzat maatsa istikatzen. Ol Iob 24, 11<br />

(Dv lehertu, Ker zapaldurik). Bidetxior extuak istikatuz. Ibiñ Virgil 77. � ixtikatu (BN ap. A � VocBN; H),<br />

estikatu (H). "Pétrir, remuer avec force la farine trempée, pour la convertir en pâte" VocBN. � "(BN-baig),<br />

ablandarse el piso de un camino, p.ej. después de haber pasado por él un escuadrón de caballería" A. � Pisar. �<br />

Aien [Yainkoen] barrutia istikatu baituzu. Zait Sof 118. Estikatzen duzun alderdia. Ib. 107. �2. estikatu.<br />

Apelmazarse. � Osto tximurrak bildu, odei euritsuak zeru erpiñean ikustean, zingira loitsuetan estikatu ez<br />

ditezen. EEs 1912, 220.<br />

istikatze, ixtikatze. � Amasado, acción de amasar. � Zoazi egungueri artho edo ogi ixtikatze, bokhata latsatze<br />

baten aiphatzerat! GH 1934, 193.<br />

istil (Lcc, SP, Arch VocGr, H), ixtil (G, AN-erro, L, B, BN, S; Dv), iztil (BN-arb). Ref.: A; EI 111. �1. Lodo,<br />

barro; lodazal; (fig.) inmundicia, bajeza. "Cascarrias , istillak" Lcc. "Charco pequeño, fango" A. v. lohi,<br />

lokatz. � Ahardi ikhuzia itzuli izan da istilera iraulzkatzera. Lç 2 Petr 2, 22 (He basan, Dv lohian, Ol e IBe<br />

lokatzetara, Ker lokatzatan, IBk lokatzetan). Athera nazazu istilletik. SP Imit III 20, 2 (Ch basa, Mst lohi). Ixtil<br />

puska bat haizala. Monho 110. Gerriraino ixtilez estaliak. Elsb Fram 83. Mihi pozoinatu batek ixtilean eta<br />

lohian ezarri zuen Jesusen espos garbia. Jnn SBi 73. Galtza ederrak dena ixtil eta lohi dituela. Barb Sup 46.<br />

Algar lagüntzez jeikiko gira, ixtiliala erorteko orde. Herr 14-7-1960, 3. v. tbn. Ixtil: HU Zez 15. JE Bur 95.<br />

� "Ixtila bezen falsua (BNc), falso como el fango" A. � Ixtila bezen falsua, ustela. HU Eskual 9-10-1908, 1.<br />

Zoin diren ixtilak eta ustelak. HU Zez 109.<br />

� (G, AN-gip-erro, L, B, BN, S; SP, VocBN, Gèze, H), ixtil (Dv, H), istilia (<strong>Lar</strong>, A (que cita a Humb)), iztil (S),<br />

txiztil (G-azp-bet), ziztil (G-to-nav, AN-5vill), eztil (B). Ref.: A (istil, txiztil, ziztil); EI 127; Izeta BHizt (eztil).<br />

Charco, charca. "Lac d'eau" SP. "Charca", "regajal", "reguero, de lo que se derrama" <strong>Lar</strong>. "Petite mare<br />

accidentelle formée sur le chemin par les eaux pluviales" VocBN. "Flaque" Gèze. "Nigarrez ixtil bat egin zuen"<br />

Dv. � Arren bada ikhusazu ene nigar istilla. EZ Man II 36. Putzu ta istill bateko ura bezain geldi. Mb IArg I<br />

284. Euriaren hur istiletan. Egiat 212. Odol istil. StPierre 16. Latsik eta istillik bage. Or Mi 101. Eliza-zola dena<br />

ixtila zen. Lf Murtuts 6. Kaleetako istilak. PPer Harrip 60. v. tbn. Mde Po 27. Erkiag BatB 197.<br />

�2. (G-goi-azp ap. Gte Erd 171), ixtil, iztil (G-azp, L, BN, S ap. A), listil (Aq 465 (G) � A), txistil (Aq 465<br />

(G)), txiztil (V-ger-ple-m ap. A). Gota, gotera. "Gotera" Aq. "Gota de agua que cae" A. "Ekazu ur-txiztil bat,<br />

egarriak ito bear nau-ta, traiga usted un poco de agua (una gota) [...] Txiztilla ta txipristiña eztira bardinak:<br />

txiztilla jauzi egiten da, txipristiña barriz betik gora dator" Ib. � Istilla zeriokeon alderdi guztietatik tanga tanga.<br />

Ag G 128. Tan... tan... tan... / istill-otsak illunpetan. NEtx LBB 251. Txapa zarren bat buru parian / ixtilla<br />

zaiola. Uzt Sas 69.<br />

�3. iztil. (Adj.). Corrompido. Cf. Zub 42: Bide ixtil eta lohitsuan, si ixtil no está por ixtiltsu. � Bizizale zuhur<br />

eta geroago lehiatsuago batetik [aberastasunak gizona] eginez gozazale iztil bat. JE Ber 85.<br />

- ISTILPE. Figura en SP, sin trad.<br />

� Etim. En último término, de lat. destillare.<br />

istilari. v. histari.<br />

istilarte, ixtilarte (T-L). � "Bourbier" T-L. � Johanech d'Istilarte (1366). Arzam 289.<br />

istildatu. � Llenarse de barro. v. istildu. � Jausten da zalditik, eta bide bazterreko ziphuxka zikhin istildatu<br />

batean bethetzen du erremedio botoila. GH 1930, 177.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

771

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

istildu (SP), iztildu, istilatu (SP). �1. "Embouer, remplir de boue" SP. � Ez ditu Jainkoak laborariaren esku<br />

zikin eta eskalapoin iztildua poxolu. P. Charritton Gazte 1956 (6) (ap. DRA). �2. ixtildu (L, BN, S ap. A;<br />

VocBN, Dv), istiliatu (<strong>Lar</strong>, Hb ap. Lh). Formar(se) charcos; encharcar(se). "Encharcarse, istiliatu, istiliak egin"<br />

<strong>Lar</strong>. "Action de la pluie qui forme des mares sur la voie publique" VocBN. � "Ixtildu, devenir pâteux, en parlant<br />

de l'estomac et de la bouche" Dv. � "Barnea ixtiltzen zako, la diarrhée le prend" Lh.<br />

istildura, ixtildura (Hb ap. Lh). � "Flaque, boue liquide" Lh.<br />

istilero (-ll- O-SP 230 � SP y Dv, H). � "Istilleroa (EZ), lieu où on bâtit les navires" SP. � Iauna egorrazu<br />

ungi barkha istillerotik. EZ Man II 136.<br />

istileztatu, istilztatu (SP). � Llenar de barro.<br />

istilka, ixtilka (Dv). �1. (Sust.). "Augmentatif de ixtil, endroit qui est constantement mouillée et boueux" Dv. �<br />

Ixtilkan barna, haitz eder batzuen aldetik bazoan beraz Piarres. Barb Piar I 126. �2. ixtilka. (Adv.).<br />

Salpicando. � Ura bethi marrumaz eta ixtilka errekari behera. GAlm 1960, 17.<br />

istilkadura, ixtilkadura (H). � "Éclaboussure de boue, rejaillissement d'eau sale" H.<br />

istilkatu (H), ixtilkatu (H). � "Éclabousser en faisant rejaillir de la boue. Soinekoa ixtilkatua" H. � "Faire des<br />

mouillures ici et là sur le sol, en y répandant un liquide. Hor emenka odolez lurra ixtilkatzen zuela ihesi ioan<br />

zen" H.<br />

istilkor, ixtilkor. � Fangoso. � Ihaute ixtilkor, Bazko urikor, moltsa bethakor. GAlm 1956 (ap. DRA).<br />

istiltsu (Dv, A), ixtiltsu (H), iztiltsu. � Lleno de barro. "Boueux" Dv. � Zeren nola negua baita linburi, leun,<br />

istilsu eta lohitsu. Ax 200 (V 134). Ez zakoia alabainan erraiten "linburri" lerrako, legun eta iztiltsu den<br />

zerbeiti? Eskual 31-7-1908, 2. Nahiago dugu bide ixtiltsuan sisti-sasta kurritu. Herr 24-12-1959, 2.<br />

istilu (V-m-gip, G, AN-larr), ixtilu. Ref.: A; Iz ArOñ, Als (makurro); Asp Leiz2; Gte Erd 18, 252, 276, 277. �1.<br />

Problema, dificultad. "Apuro, trance" A. "Istilluk ikusi, pasar apuros" Asp Leiz2. � Tr. Documentado desde<br />

finales del s. XIX en textos guipuzcoanos. En DFrec hay 67 ejs. de istil(l)u y 3 de ixtil(l)u. � Jartzen dute famili<br />

guztiya ixtillu gorripian. Sor Bar 54. Orduan izaten dira istilluak! Ag G 8 (v. tbn. 340). Aldapa gora ekartzeko<br />

istillu gorriak izango lirake. A Ardi 39. Gauza auek nola alkartu ta batu? Or dago istillua. Vill Jaink 100. Film<br />

bat egiteko, besterik ere behar da: korapiloa, "istilua". MIH 311. Ez naiz gauza ixtilu horietan sartzeko. MEIG I<br />

207.<br />

v. tbn. Ud 128. Arrantz 24. Ill Testim 28. Noe 69. Tx B I 149. Lab EEguna 90. Or Eus 239. Txill Let 91. Anab<br />

Poli 123. BEnb NereA 124. Ixtilu: Ud 65. Alz Bern 63. EusJok 148. Muj PAm 39. Or SCruz 51. Tx B I 236. EA<br />

OlBe 102. Loidi 190.<br />

� (V-gip, G-azp-goi), ixtilu (G-bet). Ref.: A Apend; JMB At; Gte Erd 107, 124. Alboroto, bulla; alboroto<br />

producido por una riña. "Istillu, además de 'apuro' y 'trance' significa 'ruido, barullo'. Barru ortan istillu aundia<br />

zan, ez dakit zer gertatzen dan, ahí dentro había gran barullo, no sé lo que ocurre. Emakume oien istilluk ez dira<br />

txikiak, no es poco el barullo que arman estas mujeres" SMuj EEs 1921, 55. � Eztezu istillu txarra jarri mutilzarren<br />

artean. Urruz Zer 129. Jende aren poza ta ixtillua. Or SCruz 108 (v. tbn. Eus 34). Jaietan istillu ta<br />

zitalkerik gerta ez ditezen. Lab EEguna 77. Betiko ixtillua izan genuen Mirenek eta biok. Txill Let 97. Majinaistillu<br />

aundiko tokiraño. Anab Aprika 81. Istillu gorria entzun bedi. NEtx LBB 185. Hango erostariak eta<br />

jendearen istilua ikustean. IBe Mt 9, 23 (He habarrots, IBk zarata). Istiluak arras gogoko zituelako. MEIG VII<br />

67.<br />

v. tbn. Sabiag Y 1933, 427. Etxde AlosT 32. Zait Plat 146. Berron Kijote 133. Ixtilu: Noe 122. Ldi IL 59. TAg<br />

Uzt 41. EA OlBe 53. Arti Ipuin 84.<br />

�2. (AN-larr). "Gestos, ademanes exagerados que llaman la atención; aspaviento" Asp Leiz2. � Aiek izan ziran<br />

orduan mutillaren aieneka ta istilluak! TAg Uzt 103. Deabruaren bidez datozen malkoak istillu aundiegia<br />

dakarte. Or QA 146.<br />

istiluka, ixtiluka. � Alborotadamente. � Beren aitak, ain lagun izanik errita zakarrean istilluka aiturik. EEs<br />

1921, 209. Karakaz eta istilluka irten zan [olloa]. TAg Uzt 117. Apaizak ixilaldi bat egin ondoren, onela jarraitu<br />

zuen ixtilluka. EgutAr 29-11-1965 (ap. DRA).<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

772

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

istilune. � Charco. � Istil-une sakonak ur-iario utziaz. "Lacunae". Ibiñ Virgil 72.<br />

istimatu. v. estimatu.<br />

istin (V-gip ap. Iz ArOñ), iztin (Sal ap. A). � "Ogi iztina, pan mal asado" A. "Lurr istiña, ogi istiña, la tierra, el<br />

pan poco poroso" Iz ArOñ.<br />

istina. "Oiseau du genre pluvier" H.<br />

istindiko. � (En la expr. istindiko baten 'al momento, al instante'). � Santiritue istindiko baten kendu. Ort Oroig<br />

69. Neuk ekarkotaz istindiko baten biar disen gauze danak. Ib. 77.<br />

istindoi. v. iskindegi.<br />

istindu (V-gip). � Apelmazarse, hacerse compacto. "Lurra istinduta dao" Iz ArOñ.<br />

1 istinga (<strong>Lar</strong>, H). �1. "Viscosidad" <strong>Lar</strong>. �2. (V-ple-arr-oroz-gip, G; vEys, H), istingia (vEys, H), istingi (Vgip),<br />

iztinga (V-gip, G-azp; T-L), iztingia (V-gip), estinga (V-gip), eztinga (V-gip). Ref.: A; EI 127; Iz ArOñ<br />

(iztinga), UrrAnz; Elexp Berg (istingi). Pantano, cenagal; charca. "Lac" T-L. � Aurrera biarrian / iztingan<br />

listuak. Ud 120. Istinga edo ur putzu txiki baten eta itsaso neurtezgarriaren artean dagon banaita. Etxeg EE<br />

1883b, 552. Eguzkiak zingira, iztinga, iztoki, oxin eta ur geldietatik edoski ta zurrut egiten dauzan kutsu guztiak.<br />

<strong>Lar</strong>rak EG 1959 (3-6), 204. Istingak idortu eta eguzkiak lurra pitzatzen duenean. Ibiñ Virgil 103. Istinga iritsiezinekora<br />

daramaten hutsune maltzurrak. MEIG IX 129 (en colab. con NEtx).<br />

2 istinga, istringa (AN-5vill), ixtinga (H), ixtringa. �1. Freno. "Frein pour retenir les roues d'une charrette,<br />

d'une voiture" H. "Freno, istringa. Istringa eman, darle freno" (AN-5vill). � Dautzuet ez zuela Paskualek aholku<br />

eta arralleria eskasik: "Ixtringa duk ez aski largatua!". <strong>Lar</strong>z GH 1959, 90. Orga auek, istinga bezela, zokote<br />

izeneko bi zur-zati zituzten. Garm EskL I 144. �2. "Ixtinge, fuerza que hacen las vacas en las cuestas abajo para<br />

sujetar la presión del carro cargado" Asp Leiz.<br />

- ISTINGAN. "Ixtingan asi, comenzar a tirar hacia atrás (el cerdo, el asno, etc.)" Iz To.<br />

3 istinga. "<strong>Izt</strong>inge (G-goi) [...] pasto que produce paperas a las ovejas" JMB At.<br />

- ISTINGA-MENDA (V-gip). Hierbabuena.<br />

istingadi (H, A). � Lugar pantanoso. � Ekin zaiozka gogoz bera [intxaurra] ifinteari istingadi eta urnegar leku<br />

guztietan. <strong>Izt</strong> C 152.<br />

istingai. � Alcantarilla. � Bolonian sartzerakoan, erori zan orobat ustekabean likistegi edo istingai zikin<br />

batera. 'En una cava o alcantarilla'. Aran SIgn 88.<br />

istingatu (H), ixtingatu (T-L). � "(G), s'embourber, s'engager en lieu marécageux" H. "Freiner" T-L.<br />

istingatze. "Action de s'embourber" H.<br />

istingor (V-gip, G; <strong>Lar</strong>, <strong>Izt</strong> C 199, H, Arzdi Aves), iztingor (G-to), ixtingor (T-L). Ref.: A (istingor, iztingor); Iz<br />

ArOñ, UrrAnz; Elexp Berg. � "Chorlito" <strong>Lar</strong>. "(Gallinago scolopacinus), becacín", "(Gallinago gallinula),<br />

agachadiza" Arzdi Aves 165. "Bécassine" T-L. "Istingor (Capella gallinago), agachadiza común" MItziar<br />

Txoriak 47. � Neguan baizik ez dugu hemen gaindi ikusten ixtingorra. Dass-Eliss GH 1925, 95.<br />

- ISTINGOR HANDI. "Istingor aundia (Capella media), agachadiza real" MItziar Txoriak 46.<br />

- ISTINGOR TXIKI. "(Limnocryptes minimus), agachadiza chica" MItziar Txoriak 47.<br />

istinka. � "Calfatage, action de calfater" H.<br />

- ISTINKA-KRISEILU. Candil de calafatear. � Artzen dute denak alkitrana istinka-krisailluz. Etxde Itxas 106.<br />

- ISTINKA-LAN. Calafateo. � Eskuarki, istinka-lanak (trabajos de calafateo), antolaketak egiten dituzte. Etxde<br />

Itxas 106.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

773

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

istinkari (<strong>Lar</strong> Sup � A, H), istingari. � Calafate. � Istingaritan dabillena ez da garbiena. Ayerb EEs 1916,<br />

146. Istinkariak iltze lodiak josiz maillu-joka diardute barku-saietsean. Etxde Itxas 106.<br />

istinkatu (<strong>Lar</strong> Sup � A, H). � Calafatear. "Mulistariz upel zirrituak bete (Darric)" DRA. � Barne ta azal uiez<br />

(pikez) istinkatu zazu (Gen 6, 14). Or MB 393 (tbn. Ol; Urt gantzutu, Ur igortzi, Ker igurtzi, Bibl emokatu).<br />

� Etim. De origen desconocido. A no ser por la segunda i, se pensaría como origen en rom. estancado, etc.<br />

istinkatzaile. "Calfat" H.<br />

istintxo. � Dim. de istin. "Istíntxu/a/u/á, pan poco poroso" Iz ArOñ 130.<br />

istipu. v. istripu.<br />

istiretu. "Impacientarse" Asp Leiz.<br />

? istitu, ixtitu (Foix ap. Lh). � "Gâcher (le plâtre, p. ex.)" Lh. Tal vez errata por ixtikatu (en esta misma entrada,<br />

Lhande atribuye ixtitu a Harriet, que sólo trae ixtikatu).<br />

istituto. v. instituto.<br />

1 isto (<strong>Lar</strong>, H, A (que cita a Hervas)). � Saeta. Harriet da tbn. el significado de "dard, aiguillon de serpent,<br />

d'abeille", seguramente con el fin de relacionar el término con misto. v. istor. � Deabru izigarriek bere atzapar<br />

zorrotzez, eta suhalamen istoek ferekatuko, larrutuko eta halakoari dagotzan bertze pena molde batzuez<br />

penatuko dute. Ax (ed. 1864), 425.<br />

2 isto (A), ixto. � Rayo. "(?), resplandor" A. � Ona emen izen oiek: [...] ixto, oneztarrri. JMB ELG 82s.<br />

istondo. v. iztondo.<br />

istondo. v. iztondo.<br />

istor (<strong>Lar</strong>, H), ixtor (A, que cita a Humb), iztor. � Flecha. "Saeta" <strong>Lar</strong>. v. 1 isto. � Maithagunezko istorrez bere<br />

bihotza behakari goihe<strong>sg</strong>arri haren ganat heltzen zutela. Birjin 473. Amarrain istorrez zaurtuak. GAlm 1960,<br />

26. Oraiko guduetan lehengo iztor, ezpata, lantza ta zizpa moda zaharrekoak indar guti lukete. Etcheb MGaric<br />

186 (ap. DRA).<br />

istor. v. 1 iraztor.<br />

historia (Lcc, SP; ist- Lcc, Añ, Gèze, Dv), ixtoria. �1. Historia, crónica; historia, conjunto de los principales<br />

hechos del pasado. "[H]istorial cosa, istorian gauzea", "[h]istoria, historia" Lcc. v. edesti, kondaira. � Tr. La h-<br />

parece ser meramente gráfica tbn. en los textos septentrionales. En DFrec hay 409 ejs. de historia y 2 de ixtoria.<br />

� Laur Ebanjelistek skribatu dutén historián. Lç ABC I 5r. Nola baitu deklaratzen xoill guti historiak. EZ Man I<br />

125. Nahi dianak irakurtu historia. Tt Onsa 3. Kaputxinoen Erlijio santuko historian kontatzen da. Cb Eg II 204.<br />

Testamentu berriko kondaira edo historia. <strong>Lar</strong>d 361. Istoriak emaiten deitze izen horik. Ip Hil 107. Ixtoriak ere<br />

barkatuko al dio. Or SCruz 9. Edestiara (Historiara) begitu ezkero. Kk Ab II 110. Nola ulertuko litzake bestela<br />

istoria? Txill Let 56. Historia lekuko, ba-dakigu gaiñera gizonek. Vill Jaink 157. <strong>Euskal</strong> hitzen jatorria eta<br />

historia. MEIG VII 73.<br />

v. tbn. Ber Trat 113v. Harb 402. SP Phil 147. Gç 84. Xarlem 1481. Mg CC 224. JJMg BasEsc 142. <strong>Izt</strong> C 498.<br />

Gy 158. CatS XI. Arr May 147. Azc PB 300. Goñi 19. Iraola 99. A LEItz 131. Inza Azalp 96. Eguzk GizAuz 48.<br />

Lek SClar 116. Mde Pr 48. Or Aitork 340. BEnb NereA 101. Etxba Ibilt 453. Lasa Poem 104. Berron Kijote 142.<br />

Ixtoria: JAIraz Bizia 36.<br />

� Balentiñen istoriya. Xe 373. Zuen bien historia konta diezakedazu. Mde HaurB 71. Bakotxak dauka bere<br />

istoria. Erkiag BatB 193. v. tbn. Altuna 31. Txill Let 146. Ixtoria: Etxde JJ 91. <strong>Lar</strong>z Iru 56.<br />

� (Como primer miembro de comp.). � Ixtori-kutsuz ezeturik. Etxde AlosT 106. Histori liburu. MEIG III 125.<br />

Histori nobelak. Ib. 138.<br />

�2. + hitztoria. Relato, narración de un hecho (real o ficticio). v. istorio (2). � Historieak ber. Lazarraga<br />

1138v. Historia aiphatzean / nork eztuke laztura? EZ Noel 101. Bat edo bi istorien moienez ikhusiko duzu. Tt<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

774

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

Arima 117s. Ez kontuak eta historiak pekatua egiterakotz pasatu ziranak. OA 135. Exenplu ta historija<br />

miragarrijak. JJMg BasEsc 106. Esan dot istoria Donostiakoa / amaikatxok entzunda barre egiñikoa. AB AmaE<br />

230. Piarres Adameren 3en historia. Elzb PAd 72 (10 hitztoria). Gerthaldia edo istoria. Ip Hil 150. Zenbait<br />

istori alai. Or Eus 115. Domixtikuaren istoria kontetan. Bilbao IpuiB 251. Hango ixtorien kondatzen. <strong>Lar</strong>z Iru<br />

138.<br />

v. tbn. SP Phil 148. AstLas 28. It Fab 161. Arch Fab 217. CatS XI. JanEd II 124. Noe 99. Kk Ab II 24. Ir YKBiz<br />

198. Eguzk GizAuz 37. Lek SClar 138. Arti MaldanB 189. Erkiag BatB 53. Alzola Atalak 40. Uzt Sas 279. Lasa<br />

Poem 64. Berron Kijote 223. Ixtoria: Lf Murtuts 40. JAIraz Bizia 14. Etxde JJ 22. JEtchep 27. Alzola Atalak 45.<br />

Ardoy SFran 104. Lab SuEm 215. Berron Kijote 35.<br />

� "Guk pasau tuun istoiyek basúen" Iz Als (s.v. aita). � Istori pranko badituzu zuk / mundu ontan ikusiak. Uzt<br />

Sas 138. � Beti historia berbera. Lab SuEm 167.<br />

historiadore (i- Lcc). � Historiador. � Berri-emalle edo historiadore askoren iritzian. <strong>Lar</strong>d 511.<br />

historiagile, historialari. v. historigile, historilari.<br />

historiano, istorien. � Historiador. � Solinus Erromeko istoriano batek dio. Tt Onsa 11. Pallade istorienak eta<br />

Elizako lehen aitek erraiten deiküie. Ip Hil 127.<br />

historiatu. Figura en SP, sin trad.<br />

historiaurre. � Prehistoria. Cf. MEIG VI 86: Aurre-historia. � Histori-aurrekoetan diharduena. MEIG VIII<br />

63. Historia aurreko epe guztiz luzea. MEIG IV 64.<br />

historiazale. � Historiador. � Historiazalekin bila zabilan noiztik jarriak ziren Eskualdunak orai bizi diren<br />

lurraldean. Lf ELit 267.<br />

istorien. v. historiano.<br />

historieta. � Historieta. � Eldu zrela xure eskuetra ene papelak ele batzurekin eta bizpur refrane eta kontu edo<br />

istorieta bat. ZMoso 78.<br />

historigile, historiagile (SP, sin trad.), ixtorigile. � Historiador. � Arabitar ixtorigile Cide Hamete Berengelik<br />

idatzia (Quijote IX). Or RIEV 1929, 7 (Ldi ib. 209 edeslari, AIr RIEV 1928, 602 kondairaegile). Bereiztasun<br />

auen ikaskizuna ezta, alabaiña, makurgarri piloposari ta istorigillearentzat. Etxde 16 Seme 110 (111 ixtorigille).<br />

Ea historigileak prest dagozkigun. MEIG V 90.<br />

historigrafo. � Historiador. � Aiphamen handiko istorigrafoaren [...] goresmenetan. Lander RIEV 1909, 653.<br />

historiko. � Histórico. � Ori Jakintza historikoek agertzera eman digute. Vill Jaink 27. Eleberri historiko<br />

mardula. MEIG III 138.<br />

historilari, historialari. � Historiador. � Herodoto Grezitarra, [...] historilaririk gallenena. Etxde Egan 1961<br />

(1-3), 81. Historialariarentzako gaitzerdiz. In MEIG VI 35. XVII. mendeko eta inguruetako historilariez. MEIG<br />

VI 74.<br />

istorio (Urt V 422 (h-), Ht VocGr 370, Dv), ixtorio (Dv), iztorio. � Tr. Propio de la tradición septentrional; en la<br />

segunda mitad del s. XX tbn. encontramos algún ej. meridional. La forma ixtorio aparece a finales del s. XIX y<br />

es la dominante durante el XX. Hitztorio se trata sin duda de una variante influida por una conjetura etimológica.<br />

Ixturietik que hallamos en Lafitte (in Casve SGrazi 15) podría tratarse de una errata. En DFrec hay 21 ejs. (17<br />

septentrionales) de ixtorio y 15, meridionales, de istorio. �1. Historia, crónica. v. historia. � Autor eta istorio<br />

guztiek boz batez hanbat laudorio emaiten diotena. ES 109. Horra historioak Josaphatez erraten darokun azken<br />

gauza. Lg I 369. Istorioak galdetzen ditu egiaren bahiak, zion Voltairek. Hb Egia 126 (50 iztorio). Ixtorio<br />

Saindua laburzki. CatJauf 21. Elizaren ixtorio laburra. Zerb IxtS 95. <strong>Euskal</strong> Herriko edesti edo ixtorioan. Lf in<br />

Casve SGrazi 15. Zorigaitzeko argitaragabeen edo zabaldugabeen istorio honetan. MEIG VI 59.<br />

v. tbn. MarIl 122. Elsb Fram 55. Ixtorio: Elsb Fram 168. Lap 40 (V 22). JEtchep 33. Xa Odol 89. Casve SGrazi<br />

20.<br />

� Ene biziaren istorio deithoragarria. MarIl 71. Gure Ama Maitearen ixtorioari. Jnn SBi 34. San Franziskoren<br />

istoriua. Tx B I 42. Pago guzien, gaztain guzien / istorioa ba daki. Or Eus 80.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 775<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

�2. (Urt II 100), ixtorio (AN-gip, BN-ciz-arb-lab), hitztorio, istori. Ref.: A Apend (ixtorio); Gte Erd 1, 222 y<br />

310. Relato, narración de un hecho (real o ficticio). "Ixtorio gizenak, cuentos verdes" A Apend. "Bukaerarik ez<br />

duen ixtorioa (AN-gip) [= 'el cuento de nunca acabar']" Gte Erd 310. � Aberats gaixtoaren istorioa. CatLav 74<br />

(V 45). Istorio ederra, pardi! Gy 294. Zenbait hitztorioren erratera. Elzb PAd 11 (3 hiztorio). Holako ixtorio<br />

xaharrak. HU Zez 63. Sorgin eta debru ixtorio. Barb Sup 113. Ixtorio bat mila aldiz supazterrean aditu dioguna.<br />

Zerb Azk 39. Amaika istori kontatzen zizkien. NEtx EG 1957 (7-8), 60. Beren istorio, ipui ta olakoak. Vill Jaink<br />

17. Istorio honen [Felliniren "La Strada"-ren] izerdi garratza. MEIG I 173. Honelakoxe ixtorio bakunak<br />

haurtzaroko lainartean utzi uste genituenok. MEIG III 44.<br />

v. tbn. Lg I 236. Jaur 360. Elsb Fram 176. Arb Igand 164. Ixtorio: Jnn SBi 8. Lap 18 (V 11). Arb Igand 104. Ox<br />

35. Etcham 61. JE Ber 37. Lf Murtuts 3. Mde Pr 122. Etxde JJ 20. JEtchep 43. <strong>Lar</strong>z Iru 110. Ardoy SFran 195.<br />

� Acontecimiento, suceso; hecho. "Aspaldiko ixtorioa da (BN-lab, S)" Gte Erd 163. v. gertakari. � Istorio bat<br />

gertatu izan da. Bordel 77. Eta hori ez da urrutiko eta aspaldiko Nafarroa erdaldunduko istorioa. MEIG VII 42.<br />

� Lío, problema, situación problemática. � Edo zoin jazarkunde itsusi, lege tzar eta ixtorio dezagutela egin. HU<br />

Zez 142. Hauxe duk ixtorioa! Gibelean utzi othe dut nere beharri luzea? Barb Sup 72. Hau litake, hau orai<br />

ixtorioa, hoinbertze itzuliren ondotik Loiolarat ez baginite hel ahal ezantza eskasez! JE Ber 51. Ixtorio horietan<br />

ez sartu nahi! <strong>Lar</strong>z Iru 32. Emazte ixtorio zonbait. Ardoy SFran 200s. v. tbn. Lf Murtuts 32 (ixtorio).<br />

- ISTORIODUN. Histórico. v. ISTORIO(Z)KO. � Autor hunek berak badio bere hitztegi istoriodunean. ES<br />

111.<br />

- IXTORIO ERRAILE. "Conteur" T-L.<br />

- ISTORIO(Z)KO. Histórico. v. ISTORIODUN. � Hark ere erraiten du bere hitztegi istoriozkoan. ES 111.<br />

Ixtorioko egiak nahi du errana izan dadin. Elsb Fram 93.<br />

- IXTORIO-MIXTERIO. Cuento fantástico. � Ixtorio-mixterio, haurrentzat. Etcham 199. Ixtorio-mixterio. Barb<br />

Leg 124. Ixtorio-mixterio batzu, iduripen hutsezkoak. Lf ELit 34. � Misterio. � Ohartu zen bazela ixtoriomixterio<br />

zerbait etxekoen artean. Lf ELit 98. � (Uso adv.). � Hasten [da] tar-tar-tar, ixtorio-mixterio, zahar<br />

hitz eta zuhur hitz kondatzen. SoEg Herr 3-12-1964, 1.<br />

istoriogile. "Chronicus" Urt V 9.<br />

istoriolari. � Historiador. � Mende hartako bertze istoriolari Carlo Magnok eginikako gauzez iskiribatu<br />

dutenak. ES 113. Oihenart historiolariari zor zaion laudorioa. MIH 238.<br />

historiolaritza. � Historiografía. � Aberats gara historiolaritzan. MEIG IX 90.<br />

istorioxka, ixtorioxka (T-L). � Dim. de istorio. "Historien" T-L. � Aspaldiko ixtorioxka bat dela. Herr 14-7-<br />

1960, 4.<br />

istoriozale, ixtorio(t)zale. � Historiador. � Ritter Paueko ixtoriotzale jaunak uste du. Lf ELit 107. Goyheneche<br />

eta Romatet jaun ixtoriozaleak. Ib. 139.<br />

istorri. "Reducir", "ensolver" <strong>Lar</strong>.<br />

istragala. "Istragala egitea, se trousser. Istragala zaite" SP.<br />

istragalatu (SP), istragaldu (SP), istelgatu (SP), ixtragalatu (Dv, A), ixtragaldu (Dv, A), ixtelgatu (Dv, A). �<br />

"Trousser la robe" SP. "Recoger la ropa entre las piernas" A. Duvoisin (a quien sigue Azkue) atribuye las formas<br />

con palatal a Pouvreau, que sólo trae ist-.<br />

istribillo. v. estribillo.<br />

istribor, istibor, ixtibor. � Estribor. � Utziko duzu baxa istiborreko aldetik. INav 14. Ioanen zare ahalik eta<br />

istriborrenerat. Ib. 11. Ixtiborreko saiean. Elizdo EEs 1925, 214.<br />

istribu. v. estribu.<br />

istringa. v. 2 istinga.<br />

istripu (G-azp, AN-gip, BN-lab-arb, S), istipu (L-sar), ixtripu (BN-arb; T-L). Ref.: A (istipu); Gte Erd 32, 239.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

776

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

� Tropiezo; percance, accidente. "Accident; événement fâcheux" T-L. � Tr. Propio de la tradición septentrional.<br />

Prácticamente la única forma documentada es ixtripu. En DFrec hay 9 ejs. (8 septentrionales) de ixtripu y 29,<br />

meridionales, de istripu. � Aphez eta miriku athean yarriak, / ixtripu ditezkenen konsolagarriak. Hb Esk 219.<br />

Istripuei beira egoteko da bethi. Hb Egia 138. Ixtripuz baizen kintzea ezin trenka. Zby RIEV 1908, 85. Eritasun<br />

gehiago, makur, ixtripu, heriotze. JE Bur 94. Zerk joanen gitu eritasunak ala ixtripu batek? Othoizlari 1962,<br />

454. Hau ixtripu izugarri bat zan beretzat. Osk Kurl 176. Ixtripu ergel batean. MIH 45. v. tbn. Ixtripu: Zub 62.<br />

Lf ELit 203. Xa Odol 18. � Accidente, circunstancia fortuita. � Bere sortzearen ixtripu batek Elizaren<br />

gorphutzaz kanpo eman dituelakotz. Lap 356 (V 163).<br />

istrumentu. v. instrumentu.<br />

istu. v. estu.<br />

1 histu (G, AN-gip; i- <strong>Lar</strong>, Añ, Dv, H), hixtu (G-bet, AN; H (i-)), iztu (G, AN; Lcc). Ref.: A (istu, ixtu, iztu); EI<br />

90. v. listu, txistu. I (Sust.). �1. Saliva. "Escopetina" Lcc. "Escupidura, saliva" <strong>Lar</strong>. � Desprezioz istua euren<br />

aurpegira urtegiaz. OA 156s. Istua bota. Cb Eg II 186. Artu diteke istua musu-zapian. AA I 460. Istua dariola.<br />

It Fab 76. Ixtuz bete zuten. LE Urt 47 (ms. 17v lixtus). Istuarekin mingaña igortzi. <strong>Lar</strong>d 404. Ixtua botatzen<br />

dutela begi bietara. PPer Harrip 15. v. tbn. Otag EE 1884a, 313. Bv AsL 141.<br />

�2. (BN-lab), hixtu (Ht VocGr 424, Arch VocGr, Dv, H; i- SP, H), hustu (Gèze; -ia det Lecl), huxtu (S;<br />

VocBN, Dv (S), H; u- R; SP), huistu (H). Ref.: A (histu, uxtu); Lrq (huxtu). Silbido. "Siffle pour appeler<br />

quelqu'un. Ixtuz dagotzu, il vous siffle" SP. "Uxtuz dago" Ib. "Sifflet" Ht VocGr, Lecl, Arch VocGr, VocBN,<br />

Gèze (pordría significar tbn. 'silbato'). � Iphar haizea ari zen huxtuz kanpoan. Prop 1890, 26. Hixtu bat adi<br />

arazi eta bost xakhurrak ere abiatu ziren. Elsb Fram 142. Jauzia bezain arhiñeko hüxtü bat izan zen. Eskual 21-<br />

2-1908, 4. Sugeak bezenbat hixtu. Ox 162. Maxiolaria Yainkoak zigorkatzen dik, eta ezpain-uxtu batekin<br />

txantxaria bezala dantzarazten. 'Dieu souffle, et le fait tourner comme toupie'. Or Mi 7. Artzainaren hixtu<br />

saminaren manuz. Zub 97. Hixtu legun hurrisko bat altxatzen. Lf Murtuts 45. Egitzu hiru huxtu. Ib. 30. Xoriak<br />

adarretan hixtuz eta hegal zaflaka. GAlm 1960, 17. � "Xori guztietarik histu bera ezta bardina, las bromas se<br />

aceptan o no, según de quién vengan" A.<br />

�3. hixtu, huxtu (S, R ap. A). Velocidad, rapidez. "Aberats karek daraman uxtuz, norat eldu bear du? [...].<br />

Egoatxak uxtu andia darama" A. "Hüxtüz eginen dizügü lan hori (S), [...] en un momento, al aire" Ib. �<br />

Orgadiak (trenak) orduko ogei bat leguako uxtua (velocidad) zeukan. A Ardi 17s. Artzain bat heldu zen huxtuz.<br />

Barb in Onaind MEOE 1104. Nolako hixtuan dabiltzan oto eta motoetan. Herr 17-12-1959, 2. Zer duzu [...]<br />

holako huxtuan etxen sartzeko? Herr 2-1-1964, 3. Ixtu arrigarrian uiñak ebakiz doa. Zait Sof 126.<br />

�4. huxtu (S, R), hustu (u- BN-mix ap. A), uistu (Aq (R) � A). Ref.: A (ustü); Iz R 406. Silbo, silbato. "Ciflo o<br />

flauta, uistia (R)" Aq 55 (la grafía uis- tal vez represente ux-). "Uxtu, flauta" Iz R 406.<br />

II (Vb.). � huxtu (S ap. A). Silbar.<br />

- HISTU-BELAR (hüxtü-belhar S ap. Lrq; Foix ap. Lh; hüstu- Alth Bot 6 � A). "Chiendent des chiens" Alth<br />

Bot. "Avena silvestre" A. � Hixtu-belhar, mando-olo, basa perrexil eta gaineatikuak. GH 1936, 315. �<br />

"Desespoir, urgulua eta etsimendua, bi huxtu-belhar" Herr 13-10-1960, 4.<br />

- HISTU-EGILE (<strong>Lar</strong>, H; ixt- H). "Escupidor" <strong>Lar</strong>.<br />

- HISTU EGIN (Lcc, <strong>Lar</strong>, ixtu egin H). a) "Escopir, tu egin, vel istu" Lcc. "Escupir, [...] istu egin" <strong>Lar</strong>. b) (uxtu<br />

e. BN-mix, R ap. A; hixtugitea Ht VocGr 424). Silbar. � Andresek hustu egin. AstLas 61. Egin hixtu. Ox 123.<br />

- HISTUAK ETA MISTUAK. Barullo. � Histuak eta mistuak zirela Begiederrenean. Ox 198.<br />

- HISTU-JARIO (<strong>Lar</strong>, H; ixtu- H). "Escupidor" <strong>Lar</strong>.<br />

- HISTU-ONTZI (<strong>Lar</strong>, H; ixt- H; ixtuntzi H). Escupidera.<br />

- SUDUR-HISTU. v. sudur.<br />

2 histu (L, BN ap. A; O-SP 229, SP, <strong>Lar</strong> Sup, H), hitsi (<strong>Lar</strong> Sup). �1. Cumplir, satisfacer. "Conseguir" <strong>Lar</strong> Sup.<br />

� Nahiz bere gogoak histurik eta nahiz histu gabe, ezta halakoentzat damurik [...] baizen. Ax 280 (V 187). Bere<br />

desiren histeagatik. Ib. 351 (V 233). � Ogi onez histu zaitu. Hm 157. Halako jendeak dira / loriaz gozatuko; /<br />

bai zeruko iauregian / atseginez histuko. Ib. 100. �2. "(Sc), satisfacerse, vengarse" A.<br />

3 histu (B ap. Izeta BHizt; Ht VocGr 359, VocBN (hitst-), Dv, H, A Apend), ixtu (B ap. Izeta BHizt), hiztu. �1.<br />

Ajar(se), deteriorar(se), marchitar(se); decolorar(se); perder sabor; (fig.) marchitar(se), perder brillo,<br />

ensombrecer(se). "Devenir usé [...] moins propre, moins éclatant, moins tranchant par l'usage" VocBN. "Gasna<br />

histua, frommage qui a perdu sa saveur" H. "Kolorez aldatu edo ilundu" Izeta BHizt. � Tr. Documentado en la<br />

tradición septentrional desde mediados del s. XVIII, y en Orixe y Villasante. � Non aski baidu ahoko hatsa bera<br />

hiztua eta goibeldua izatekotzat [garbitasunak]. Lg II 147. Kolore bizienak eta miñenak histen dire aire handian.<br />

Mih 36. Arratsalderakotz histen [liliak]. Monho 138. Mundu huntako atseginak histen dire denborarekin. Dh<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

777

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

178. Kukurusta histen zaiote [oiloei]. Dv Lab 291. Aita Uanen fama hitstuko duen gezur bat. Prop 1876-77, 131.<br />

Amets histu bat. Elzb Po 195. Soineko histu eta higatu batzuekin. Jnn SBi 77. Leheneko ohikuntza giristinoak are<br />

histu dire. Arb Igand 49. Soinekoak histen baitzituen [gernuak]. JE Bur 14. Amets histu bat. Vill Jaink 111. Gure<br />

arrazaren omen ona histen dutela. <strong>Lar</strong>z Senper 108. Daukadan zoriona histu ez dakidan. Xa Odol 308.<br />

v. tbn. MarIl 84. Hb Egia 95. Laph 197. Brtc 222. HU Aurp 210. Ox 162. Etch 151. A EY IV 29. Iratz 50. Lf<br />

Murtuts 45. Or QA 117. Hitstu: Zby RIEV 1909, 109.<br />

� (Dv, H). Debilitar(se). "Histu zaio gogoa, sa résolution est devenue blèche, il s'est refroidi" Dv. � Ezta<br />

alharguntzarik nihoiz auhen gabe; / egiten da abarrots behiñ bethiere; / baiña hixten da halere / denboraren<br />

hegaletan. Gy 264 (v. tbn. 214). Izpiritua histen da eta badioa. Hb Egia 62. Azkenerat boza histen zitzaion eta<br />

begiak bustitzen. HU Aurp 135. Gau horrek histen eta kamusten du adimenduaren begia. Lf in Zait Plat XXII.<br />

� "Gogoa histu zaut, ma pensée, mon cœur, s'est attristé" H. � Damu horrek histen diote gogoa. Dv Lab 255.<br />

Ez ikustetik [zelai ederrak] histen zaizkit ene lagunak. JE Ber 11. Gogoz banintzan ere une hartan histu. Xa Odol<br />

317.<br />

� Oscurecer(se). "S'assombrir. Denbora histu da" Lh. � Iguzkia histen hasi denean. HU Zez 94. Iguzkia pixka<br />

bat histu zakon. Leon GH 1924, 299. Goiko azken lano goria histen ari da ere. Iratz 58.<br />

� (B; Dv), ixtu (B). "Bere letran histu ditu bi hitz, il a effacé deux mots dans sa lettre" Dv. "Borrarse [...]. Ez da<br />

sekulan ene gogotik histuko zure itxura [canc. pop.]" Izeta BHizt.<br />

�2. "(B), de<strong>sg</strong>ranarse de por sí un árbol" A.<br />

- EZIN HISTUZKO. "Ineffaçable, indélébile, immarcescible; qu'on ne peut ternir, obscurcir, effacer" Dv. �<br />

Munduko goibeletan ezin hitstuzkoak [argiak]. Zby Pel 169.<br />

- HISTUXE. (Forma con suf. -xe, de valor aprox.). � Galtzak histuxeak. JE Ber 21.<br />

istudiant(e). v. estudiante.<br />

istudiatu. v. estudiatu.<br />

istudio. v. estudio.<br />

histuka, hixtuka, hiztuka, hustuka (S ap. A), huxtuka. � Silbando. � Liondarrek hixtuka trufatu baitzuten.<br />

Elsb Fram 117. Hixtuka xori belatsak. Ox 178. Alperrik ziztuka ta uxtuka [ari zen Tarasca]. Or Mi 136. Bulhar<br />

zaharrak hiztuka ari zaizkion, haizea murru artetik hiztuka ari den bezala. GaztAlm 1934, 58 (ap. DRA).<br />

Huxtuka eta ahurxixtuka hasi dira. Herr 8-10-1959, 1.<br />

histukari, hustukari, huxtukari (H). � Silbador. � Txori hustukariak. Mde Pr 91.<br />

histukatu, hixtukatu, hustukatu, huxtukatu (H). � Silbar. � Orduan errekasta zuten kantuak oro hustukatzen<br />

zituztenak. Mde Pr 91. Jendeak hixtukatu du. Herr 24-3-1960, 3. Gobernuko gizonak huxtukatuz. Herr 17-11-<br />

1960, 1.<br />

istuki. v. ihiztoki.<br />

histulari, hixtulari, huxtulari (S, R-is; H). Ref.: Lrq (hüxt-); Iz R 406. � "Joueur de flûte, du sifflet" H.<br />

"Siffleur de mélodie" Lrq. "Uxtulari, flautista" Iz R 406. � Ezpeletako hixtulari famatua. Eskual 15-5-1908, 2.<br />

histulatu, hustulatu (Lecl, Gèze, Dv), huxtulatu (S ap. A; H). �1. Silbar, pitar; tocar la flauta. "Siffler une<br />

mélodie" Lrq. � Batek kantatuko du, bertzeak xixtu eginen edo huxtulatuko. Prop 1902, 125. Xoxüak zerraillütik<br />

haier üxtüllatzen. GH 1924, 768. Biarnes nahas mahas batetan mintzo edo hüxtülatzen ezagün dira laborarien<br />

gibeletik bi "kherestuak". J.B. Mazéris GH 1933, 302.<br />

�2. "Hüxtülatü (S; Foix), fredonner" Lh.<br />

histulots, huxtulots (S ap. Lrq; Foix ap. Lh). "Hüxtülotsez (S, Foix), en sifflotant" Lh. "Hüxtülotsez, sifflotant<br />

très fort et très vite" Lrq. � Aizia ohol arte orotarik hüxtülotsez ari zaio. GH 1931, 450.<br />

istun (Ht VocGr � A (que cita tbn. a Humb), <strong>Lar</strong>, H), ixtun (Dv, H, A). � Canal; canal, estrecho. � Sorhoen<br />

agortzeko, egiten balira ixtun handiak, usu eta barna. Dv Lab 111. Ixtun bat egin zuen, bi hildoren zabalean<br />

bezala aldarearen inguruan. Dv 3 Reg 18, 32 (Ur, Ol y Ker erreten). Milafrangako ixtunen ondoetan. GH 1925,<br />

82 (DRA traduce "valle estrecho y llano"). Pasaiko istunean sartzen. Anab Poli 70.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

778

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

istupa. v. iztupa.<br />

istura. v. itxitura.<br />

histura (Dv � A, H), hisdura (Hb ap. Lh). �1. Oscurecimiento; palidez, color poco vivo. "Ternissure" Dv.<br />

"Pâleur" Lh. � Hunen aintzineko iguzki-histuretan ['eclipse de sol'] aipagarrienak baditu berrogoi zenbait urte<br />

iraganik. HU Zez 96. Gaineratiko isduraren pizgarri, zonbait ttitta beltx. Lf Egan 1955 (5-6), 6. Lur gain guziak<br />

galdua zuen negu beltzeko histura. Xa Odol 197. �2. (H), hisdura (Hb ap. Lh). "État mal défini de malaise, de<br />

tristesse, de découragement, de faiblesse" H. � Jakitateari darraion barneko histura guziz gozoa. JE Bur 45.<br />

Utzirik orai alde baterat gogoko hitstura tzar horiek. Zub 51. Histura bat emaiten, orhoitzen nizalarik oren<br />

handia ari dela hurbiltzen. Ardoy Kat 99 (ap. DRA). Jainkoa, nere buruaz orhoitzea, zer hisdura! Zutaz<br />

orhoitzea, zer loria! Herr 4-9-1958, 1. Bere baitako istura ta itzaltasuna. Erkiag Arran 69. Maiteren hisdura<br />

oraino barnago sartu zen. JEtchep 59.<br />

histuraño. � (Dim. de histura). Ligera tristeza. � Gogoetarazten duelarik artean, halako histuraño batekin,<br />

nundik sortzen othe den khe hura. JE Bur 78.<br />

isturkatu (<strong>Lar</strong>, H). � "Ahorcajarse, ponerse, sentarse a horcajadas" <strong>Lar</strong>.<br />

histutsu (<strong>Lar</strong>, H (i-)), hixtutsu (i- H). � "Salivoso" <strong>Lar</strong>.<br />

isugi, isuki. v. 1 ausiki.<br />

isukatu. v. hisikatu.<br />

isuldatu (<strong>Lar</strong> � H, Hb ap. Lh), intsuldatu (Hb ap. Lh), insuldatu (T-L). � "Trasegar, mudar el vino de una<br />

variga en otra" <strong>Lar</strong>. "Transvaser" Lh. "Décuver" T-L.<br />

isuldi. "(V-oroz-m), derramar" A.<br />

isun (AN-araq, L, BN; O VocPo, SP, Dv, H), ixun (G-nav), uxin (G-nav, B; A Apend). Ref.: A (isun, uxin); Satr<br />

CEEN 1969, 87; Izeta BHizt2 (uxin). �1. Multa. "Uxin aundie man zakuten" Izeta BHizt2. � Berark dezan bak'<br />

isuna / eta har ahalkeizuna. O Po 43. Izan da kondenatürik hirur mila liberatako isuniala. ArmUs 1893, 11 (ap.<br />

DRA). Irureun rubloko isuna edo multa. Ldi IL 166. Yabeari ixuna leporatzen bazaio. Ol Ex 21, 30 (Ker y Bibl<br />

ordain). Presondegi, isun, gizeraite. Mde Pr 234. Ogei ta amar minaetako isunari (multa) erantzuteko. Zait Plat<br />

10. �2. ixun. "Mise à prix en une enchère" H. �3. "Honte, infamie" Lh.<br />

- ISUNPEAN. (Precedido de gen.). Bajo multa (de). � Bosteun dukaten isunpean eroriko dira. Eguzk RIEV<br />

1927, 424. Ezpedi [...] morroiz inguratua kaleratu, berrogei ta amar mila marairen isunpean. A EY I 243.<br />

isundu (SP (sin trad.), Dv, A), ixundu (AN), uxandu (AN-larr), uxindu (G-nav, AN-ulz), Ref.: A (ixundu,<br />

uxindu); A Apend (uxandu, uxindu). � Multar. "Ixundu du eguraiak (AN-araq)" A. "Castigar, uxandu (AN-larr)"<br />

A Apend.<br />

isuntza. "Mise à l'amende" Dv, que cita a SP, pero no lo encontramos en su dicc. manuscrito.<br />

isur. v. izur.<br />

isuralda (<strong>Lar</strong>), ixuralde (H). � "Vertiente, sitio por donde corre el agua" <strong>Lar</strong>.<br />

isuraldatze, ixuraldatze. � Transfusión. Cf. isuldatu. � Euskarak odol ixuraldatze bati eskerrak iraungo duela<br />

bizirik. MEIG VIII 45.<br />

isuraldi, ixuraldi (Dv). � "Versement" Dv.<br />

isurarazi, ixurarazi, ixuriarazi, isur(i)erazi, isurerazo, ixur(i)erazi, ixurerazo, ixurazi. �1. Hacer verter. �<br />

Isur-araz detzatzue [...] / bederen ene nigarrak. Gç 82. Odola isur erazi zerien. Bp II 48. Bere bihotz onak<br />

isurarazten dioten baten orde, Yaunak ehun eta milla ere emanen diotzote. Mih 84. Kristoren odola ixur<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

779

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

erazoaz. Mg CC 251. Ixurarazten zaiote eztiaren pharte bat ahoz beheiti idukiz. Dv Lab 300. Errumatismen<br />

sendagailu ona da nasailore (reine-des-pois), izertarazten baitu eta ixurazten 50 grama pinta bat ur irakituan.<br />

Egunaria 2-8-1971 (ap. DRA s.v. nasailore). Odola ixurerazi zuten jazarrak. J. M. Tolosa EEs 1913, 161.<br />

Nekeak isuri-erazten zion izerdia. Berron Kijote 72. Negar ugariak ixuriarazi. MEIG III 96.<br />

v. tbn. Ch III 55, 6. CatLav 368 (V 177). Lg II 121. Ixurarazi: Hb Egia 77. Prop 1876-77, 236. Ibiñ Virgil 118.<br />

Ixuriarazi: Bil 157. JBDei 1919, 170. Garit Usand 55. MAtx Gazt 95. Isurerazo: <strong>Lar</strong>d 197. Ixurerazi: Otag EE<br />

1882c, 310. Urruz Urz 48. Arr May 195. Ixurerazo: Urruz Urz 48. Ixurierazi: Otag EE 1884a, 312. Goen Y 1934,<br />

179. Txill Let 35.<br />

�2. "Ixurarazi, inclinare, gagner (fig.), faire verser, pencher, incliner" Dv.<br />

isurbera, ixurbera, ixuribera, ixurpera. � Propenso a derramarse; fluido. � Ura bezain ixurbera, ez zera<br />

izango garaiena. Ol Gen 49, 4 (Bibl ura bezain irakina, BiblE oldarkoi). Udako goiz baten idilio ixuribera<br />

adierazten dute...! "Idilio fluido". LMuj BideG 260. Behartzen duten zapalketen barruan aske eta ixurpera utzi.<br />

MEIG IX 128 (en colab. con NEtx).<br />

(isurburuzagi). "Costieros (guardas de campo), llamados en vascuence isurburuzagiak (Lesaka)" A EY I 92.<br />

isurdura, ixurdura (Hb ap. Lh). � Derramamiento. "Infusion" Lh. � Eta nigar sainduen isurdura abundanta.<br />

Arbill 210.<br />

isurgai, ixurgai (T-L). � "Liquide" T-L.<br />

isurgaitz, ixurgaitz (T-L). � "Inversable" T-L.<br />

isurgarri, ixurgarri (H). � "Qui se peut verser" H.<br />

isurgia, ixurgia. � Desembocadura. � Itsas-bazterrari gora gindoatzila [...] Zaira deithu uhaitz ederraren<br />

ixurgiala helduak ginen. Prop 1884, 177.<br />

1 isuri (V, G, AN, L, BN, S; SP, Urt I 229, <strong>Lar</strong>, Añ, H), ixuri (AN-mer, L-sar-arcang, BN, Sal, S; Ht VocGr,<br />

VocS 144, Añ, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H, VocB), ixurtu, izuri, itxuri (Ht VocGr 436, Lecl), usuri (Ruzt),<br />

uxuri (H). Ref.: Bon-Ond 159; A (isuri, usuri); Lrq (ixur); ZMoso 67; EAEL 260; Gte Erd 50, 181, 230. �<br />

Tr. La var. ixuri, aunque se encuentra ya desde el s. XVII, es sobre todo desde mediados del XIX cuando<br />

aumenta su frecuencia a costa de isuri; ésta es poco usada en el s. XX, y casi exclusivamente por autores<br />

meridionales. Hay además usuri en Hualde y Mendigacha (139), ixurtu en Agirre (AL 87), y algún ej. de izuri en<br />

<strong>Lar</strong>reguy (332), Duhalde (239), T. Agirre (Uzt 258), Mirande (Pr 118) e Ibiñagabeitia (Virgil 103), en todos<br />

ellos junto con los más frecuentes isuri o ixuri. En DFrec hay 17 ejs., meridionales, de isuri y 36 (6<br />

septentrionales) de ixuri.<br />

I (Vb.). �1. Verter(se), derramar(se); (fig.) derramar, infundir; dejar caer (palabras, etc.). "Ciencia infusa,<br />

Jakiunde zerutik isuria" <strong>Lar</strong>. "Orinar, ura ixuri" Añ. v. esuro. � Tr. Documentado ya en la elegía de Juan de<br />

Amendux (1564), con el significado de 'dispersarse'. Es de uso casi general, aunque más frecuente al Norte, y<br />

bastante menos usual en los textos vizcaínos, donde antes de mediados del s. XIX sólo se encuentra en Astarloa<br />

y Zavala; en Moguel (PAb 171) aparece en boca de un bajo-navarro. � Yssuri behere (1366). Arzam 289.<br />

Martino de Ychurieta (1359). Ib. 289. � Mahatsarno berriak lehertzen ditu zahagiak eta mahatsarnoa isurten<br />

da. Lç Mc 2, 22. Odolik ixuri bage. Ber Trat 9v. Zazpi uhobiz da itsasora isurtzen [Nilo]. EZ Man I 36. Zeren<br />

ezta [...] edaririk ura bezain garbiki eta osoki hutsten, isurtzen eta xutkatzen denik. Ax 532 (V 342). Bihotzetara<br />

isuri zian alageranzia. Bp II 101. Negar malkoak ixurtean. OA 142. Sortzen naspillak, isurtzen egiezak. <strong>Lar</strong><br />

Fueros 225. Isuri zuen Saulen gainerat olio guti bat. Lg I 265. Nere aserrea zure gañean ixurtzeko. AA III 462.<br />

Ixurtzen zan odola. Zav Fab RIEV 1907, 93. Jakinduri asko ixurtzen dubana [...] dala [Revista]. CartAnd 375.<br />

Ixurten zaio gaña hur herakia. Ip Dial 116 (It botatzen, Ur botaten). Paparorat ixuri zuen berun urthua. Hb Egia<br />

76. Odol inozente usuri den guziua. Hual Mt 23, 35 (Samper, Echn ixuri). Non emazte batek usurtan baitu<br />

balsamu Aren gainian. Ib. 26, tít. (cf. ib. 9, 17 uxurtan, en la ed. de BOEr 41 usur-). Bi begiak ixuri zuten<br />

negarra. Zab Gabon 82. Ura isuri bear dala bateatuten danaren buru gañera. Itz Azald 130. Iguzkiak egunaz<br />

ixuri su izigarriaren eztitzera. JE Bur 37. Zakiak lehertu eta irin guzia ixuri zukan. Zub 75. Goien-pirene eta<br />

Goien-garonatik beruntz mardul isuri zan [lantze au]. JMB ELG 64. Esku xuriok dixurte nunai / garbitasuna. S.<br />

Berasaluze in Onaind MEOE 762. Gorputz oni gogo utsezko arima bat isuritzeko. Vill Jaink 60. Argi ainitzen<br />

arimetarat ixurtzeko. Ardoy SFran 322. Zeharka bezala isuriko dut [...] ez dela gizajende osoaren deitura eta<br />

estalkia baizik. MEIG VIII 61.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

780

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

v. tbn. (Para textos vizcaínos): Astar II VI. Ur MarIl 114. AB AmaE 24. Ag Kr 103. KIkV 87. Erkiag Arran 5.<br />

Ixuri: Ag AL 103. Laux AB 31. Eguzk GizAuz 17. BEnb NereA 240. Gand Elorri 125.<br />

� Perder líquido. "Begirauzu, untzi horrek ixurtzen du" H.<br />

� (Ht VocGr 438, Lecl). Dispersar(se). � Aideak eta adiskideak, urte gutiz atzendurik, / ikustetut isuririk, arresi<br />

guzia deseginik (Pamplona, 1564). TAV 3.1.18. Eta kanbiadorén monedá isur zezan, eta mahainak itzul zitzan.<br />

"[Il] répandit". Lç Io 3, 15 (TB barraiatu, Ol e IBk sakabanatu, IBe barreiatu). Alde orotara da isuri [izurritea].<br />

Gy 77.<br />

� (Part. en función de adj.). (Virtud) infusa. � Han izaiten duzu garazia berze berthute isuriekin. Hm 202.<br />

Berthute ixuriak, hainitz grazia aktual. Jaur 399.<br />

�2. Transfomarse (la cara) (?). Harriet (que cita los dos ejs. de Etcheberri de Ziburu) lo da como participio de<br />

ixurtzea "arrugarse". � Begiak suz dituela, isuria bisaia. EZ Man I 75. Bekhokia izanen du koleraz isuria. Ib. 84.<br />

� "(G-to-bet), decaer, demacrar. Arpegi isuria, cara demacrada" A. � Nerau ere maiz ibili izan naiz eri isuri<br />

maskal artean. A Ardi 96. Lengusu [...] isuri onen bizia, alaituz, luzatzera. Ib. 98.<br />

�3. (L, BN), ixurtu (AN-larr). Ref.: A; Asp Gehi (ixurtu). Inclinarse, tender a. "Gutako bat, zer ikusi hura ikasi<br />

ixurtzen da" Asp Gehi. � Isurtzenegi bada kanpoko konsolazionetara. SP Imit IV 12, 4 (Mst sobera lehiareki).<br />

Biak ordutik haurretarat ixurtzen baitira, elgarrentzat epeltzen direlarik. JE Bur 98. Zalduby ixur zadien,<br />

izkiriatzen zuen aldi bakotx, erlisioneko gauzetarat. Ib. 159. � (SP, Dv). (Part. en función de adj.). "Enclin,<br />

incliné. Zuretzat duen amodio ixuria, l'amour d'inclination qu'il a pour vous" Dv. � Borondate onera, ohorera<br />

eta prestutasunera erori bat, isuri bat eta eman bat. Ax 9 (V 4). Zeren hain zaren kanpoko gauzetara isuria. SP<br />

Imit IV 7, 2 (Ch errexa). Jendaki guztiak zein isuriak eta emanak diren beren sort-herriko hizkuntzarentzat. ES<br />

170. Zuretzat duen amodio isuriari. He Gudu 96. Gogoeta guziak gaizkira ixuriak. Dv Gen 6, 5 (Ur makurtuak).<br />

Bertzen erranerat zoin ixuria. Laph 249. Anhitzez ixuriagoak baitire gure etsaien alderat. HU Eskual 17-1-1908,<br />

1. Emazteak urerat ixuriak dira. JE Bur 35. � Gure lagunen alderat hain bihotz-isuriak garen denboran. Dh<br />

237. � Fluido, inconstante. � Gauzak berak bezain aldakor, eskurakoi ta ixuriak egin nai zituzten gizasemeak.<br />

Zait Plat 125.<br />

�4. "Ixuri (L-ain), caerse la fruta de puro madura" A.<br />

�5. "Isuri (S, R), despojar de frutos un árbol" A.<br />

II (Sust.). �1. (H). Efusión, emanación, flujo, lo que se vierte (sentidos prop. y fig.). v. isurtze; cf. UR-ISURI.<br />

� Zeruetako isuria. EZ Man II 197. Belhauriko gagozkitzu isuria begian. Ib. 16. Ezagutuko duzue haren<br />

[idiaren] isurietan. Mong 588. Haur bere odol isuriez segürtatü derikielakotz. Bp II 116. Berthutearen isuriak<br />

eta arraioak naharoki hedatzen tutzuenak. ES 124. Zuñtarik huntarzünak oro, ixuri bat bezala, jiten beitira. Mst<br />

III 5, 4. Nigarrezko isuria. Gy 91. Iainkoak bere ixuri bereizi batez ematen duna. Or QA 167. Jakituria, berriz,<br />

beren izpirituaren ixuri bat. Vill Jaink 132. Odol-isuri gorriak. Erkiag BatB 51. Iturrien kantak, ixuri gozoan<br />

datokzit nuiñetara. NEtx LBB 194. Bere gisako bihotz-isuri xamurra. MIH 149. v. tbn. Ixuri: Ldi UO 19. EA<br />

OlBe 108. Anab Poli 96. � ixuri (G-to, AN-larr). "Ixurie dauka, tiene escape (el recipiente)" Iz To. "Fuga,<br />

pérdida. Ontzi onek ixuria ba-du" Asp Leiz. � "Errape, mahats ixuri gutikoa, pis, raisin qui donne peu" H.<br />

�2. (G-to, L-ain, S), ixuri (G-goi-to, Ae; Dv, H). Ref.: A; A Apend (ixuri); AEF 1955, 78; Iz To (ixurie).<br />

Vertiente; pendiente. "Urari ixuria eman behar zaio" Dv. "Ixurie eman, dar inclinación (al tejado)" Iz To. �<br />

Beste mendi bat, bere aldats ta ixuriak eguerdi alderontz eta ifarraldera dituela. <strong>Izt</strong> C 70. Bi ixuritan dire etxe<br />

zaharrenak. Hb Esk 188. Urak non-ere baitu ixuria, eta han egiten da erreka bat. Dv Lab 112. Ixuria duten<br />

lurretan. Ib. 101. Ur-xortari bere ixuria ez emanik. Arb Igand 47. Isuribiko estalgarria. JMB ELG 69. Eta ebie<br />

ez sartzeko ixurie aundie ematen zitzaion (G-goi; se ref. a las chozas). AEF 1955, 80. Losakin estaliak daude<br />

etxeak danak eta ixuri aundia dute. Uzt Sas 349.<br />

� ixuri. "(S; Foix), conduit pour l'eau" Lh. � Hauzoa baliatu nahi bada bere lurrean egiten dioten ur-ixuriaz.<br />

Dv Lab 116.<br />

�3. + ixuri (Dv, H). Inclinación, tendencia, afición. "Inclination, penchant [...]. Ongirako ixuria" Dv. �<br />

Lilietarat dute bere ixuria. Hb Esk 236. Badakizue emaztearen ixuria zakurarren alderat. JE Bur 110.<br />

Norbaitenganako zaletasun ta isuri bereziz. Erkiag Arran 64. Literaturara nuen isuria. MIH 358 (v. tbn. MEIG<br />

III 52 ixuria).<br />

- EZIN IXURIZKO. "Inversable" T-L.<br />

- ISURI-TOKI. "Cloacarius, [...] hiriko isuritokikoa, [...] hiriko isurtokiari dagokana" Urt V 225.<br />

- ISURTZEKE. Sin derramar, sin proferir. � Berari so gelditu zen itzik ixurtzeke. Etxde JJ 126.<br />

- UR-ISURI. v. ur.<br />

2 isuri. � (Estar) en celo (las cerdas). "Ori txarri ori isuri da" (V-arr).<br />

isuriki, ixuriki (H). � Profusamente.<br />

isurikizun, ixurikizun (H). � "Qui est à, qui doit se verser" H.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

781

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

isurin (<strong>Lar</strong>, H), ixurin (H), izurin (H). �1. Tobillo. v. axiroin. � Eroriko batean zango baten ixurina edo<br />

kabila hautsi zitzaion. Herr 29-11-1962, 2. �2. (<strong>Lar</strong>, Hb ap. Lh). "Pesuña" <strong>Lar</strong>. �3. (H), ixurin (H), izurin (<strong>Lar</strong>,<br />

H). "Espolón de gallo" <strong>Lar</strong>. "Ergot du coq" H.<br />

isuriro (<strong>Lar</strong>, H), ixuriro (H). � Profusamente. "Derramadamente" <strong>Lar</strong>.<br />

isuristatu. v. izurriztatu.<br />

isuritasun. v. isurtasun.<br />

isuritxo. "Cloacula, [...] hiriko isuritxoa, kloakatxoa" Urt V 225.<br />

isuritze. v. isurtze.<br />

isurizale, ixurizale. � Aficionado a derramar. � Odola ixuri-zale baaiz. Arr GB 38.<br />

isurka, ixurka, isurika, ixurika (A). � A chorros. � Zaurietarik zerion / isurika odola. EZ Noel 75. �<br />

Derramando. � Ixurika ari den zauri ori. Etxde Itxas 104. Lore ta larrosak lurrun-ixurka / dirauen bitartean.<br />

Onaind in Gazt MusIx 206. En DFrec hay 3 ejs. de ixurika. � Fluyendo. � Erakleitok dana ixurka ta iarioan<br />

ikusi zuen. Zait Plat 51.<br />

isurkai, ixurkai, ixurgai. � (Sust. y adj.). Líquido. v. isurkari (3), isurkor. � Bata [luma] zurezko, exurrezko,<br />

edo gogorra beintzat; bestea [tinta] ixurkaia da, uraren antzekoa. Or Y 1934, 85. Ur isurkaiak. "Agua líquida".<br />

Or BM 72. Txirrista ttipi bat, ixurgai hori batez erdibetea. Mde Pr 135. Baratzean muxika aleen ixurgai<br />

odolezkoa gozartzen nengoen. "Sanguinosa emanación". LMuj BideG 276. Gelia bezalako ixurkai likits bat. Ibiñ<br />

Virgil 99.<br />

isurkari. �1. "Vertiente, lo que se vierte" <strong>Lar</strong>. �2. ixurkari. "(Hb), qui verse" Lh. � Ur-begi agortua, orain<br />

berriro ixurkari. Etxde Itxas 104. �3. Líquido. v. isurkai, isurki (4). � Erdi-ixurkari, margul eta biziduna da.<br />

Zait RIEV 1933, 64. Ardogileek kolore bateko eta besteko isurkariak nahasten omen dituzten eran. MIH 79.<br />

isurkera. � Tendencia. � Askatasunak, beste ikuskera, alderdi ta isurkera barri erakarkor ta zoragarriak izan,<br />

arranotan! Erkiag BatB 129.<br />

isurketa, ixurketa, ixuriketa. � Derramamiento; libación (en el culto). � Urre utsez ere txalin, azpil, antuxin<br />

eta goporrak egingo dituzu, ixurketarako. Ol Ex 25, 29 (Ker isurketa). Aitaren illobi gain ixuriketak egitera. Zait<br />

Sof 22. Malko ixurketaraiño. Or Aitork 236. Itzezko ixurketa luze onek. LMuj BideG 48. Okeani egin dezaiogun<br />

ixurketa. Ibiñ Virgil 115. Haren ixurketa: hin laurden bat arno. Bibl Lev 23, 13 (Ol ixurkin).<br />

isurki, ixurki. �1. Caudal, flujo de agua. � Hurbil da beharrean Askain urezdena, / Zauri gehienentzat ixurki<br />

duena. Hb Esk 97. Iturri bat leku ertsian ugariago baita, eta erreka geiagori ematen baitio ixurkia. "Fluxum".<br />

Or Aitork 369. En DFrec hay 6 ejs. de ixurki y 1 de isurki. � "Zure zakhuak ixurki xuhurrekoak dira [...] prov.<br />

qui s'applique aux avares, aux chiches" H. � Zokoz zoko ur-yauzika doaien ixurkiak. 'Un torrent qui tombe en<br />

cataracte'. Or Mi 145.<br />

�2. (B, BN-baig), ixurki, ixurgi (BN-arb), xurki (B; VocB). Ref.: A (ixurki, xurki); AEF 1955, 43; Izeta BHizt2<br />

(xurki). Vertiente; pendiente. "Zein alderditara du etxe horrek isurkia (BN-baig)" A. "En pendiente o ixurgia [el<br />

corral y la choza]" AEF 1955, 43. "Tella orrek xurki aundie du" Izeta BHizt2. "Tellatuek anbateko xurkie" Ib. �<br />

Norat den ixurkia / harat joaten da hura. Michel LPB 299. Tellatuaren ixurki bat. Ag G 126. Teilatuko lau<br />

ixurkiak. JE Ber 17. Ixurkia basoz ta garoz yantzia. Ldi BB 128. Trokako isurkian. Gand Elorri 216. Mendi<br />

txikerren isurki mamiñean. Erkiag BatB 168. � Conducción de agua; alcantarilla. � Ur-ixurkien usain<br />

gohaindigarria gure sudur-zilotik sartzen zitzaigun. Zub 90.<br />

�3. ixurki. Masa de agua; mar. � Itsasaldi batek batek ixurkiaren ondarreraño amiltzen gaitu. Or Mi 130. Urixurkia<br />

itzalduz doa pekatu itzalez. Ib. 105. Ixurkia usainduz ibili ondoren, ondatua besotik zeramakiala azaldu<br />

urgañera. TAg Uzt 40.<br />

�4. ixurki. (Sust. y adj.). Líquido. v. isurkari (3). � Ixurki ta illun bailitzan. "Fluxa". Or Aitork 386. Gatzez<br />

ornitutako ixurki (líquido) bat delarik. Etxde Itxas 116. � Gaztetan ikasi genuzan izki-ixurkiak (garbiak) l, m, n,<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

782

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ñ, r. Or in Gazt MusIx 14.<br />

�5. + ixurki, ixurgi. Tendencia, afición. � Joera berezia, isurki ezagun ta jita. Erkiag Arran 149. Ez dut nik<br />

othoitzerako ixurgirik. Iratz Othoizlari 1961, 342. Ez da mirakulu haren gaietan ageri baita auhenetarako ixurki<br />

bat. Lf ELit 184s.<br />

�6. ixurki, xurki. Ventaja. � Paskal pilotariaren alde zuen ixurkia partida horrek. Herr 24-12-1959 (ap. DRA).<br />

Asieran sofistaren alde zuen ixurkia eztabaida ark. Zait Plat 151. Xurkia alde dute (B). 'Egitekoak ongi doazkie'.<br />

Inza NaEsZarr 2091.<br />

isurkin, ixurkin (L-ain; Dv, H), ixurgin, xurkin (B), zurkin (B). Ref.: A (ixurkin, xurkin); Izeta BHizt2<br />

(zurkin). � Lavazas, lavaduras. "Lavure de vaisselle" Dv. "Agua de fregadura que se da a los cerdos" A.<br />

"Bazkari aundia egiten den egunean, xurkin ona zerriendako" Ib. "Comida para cerdos procedente de las sobras<br />

de casa" Izeta BHizt2. � Bihurtuz [oihal bustiak], ixurkinean atzeman liteke nahi dena. Hb Egia 141. Oihal<br />

marruskatzen ari [...] aska baten barnerat ixurkina erortzerat uzten zuela. JE Bur 12. Gaztelu lurpeko ixurginen<br />

bidia (alcantarilla) harturik. Zub 59. � Libación. � Usai gozoko minha Yauberentzat, eta ixurkiña, hin laurden<br />

bat ardo. Ol Lev 23, 13 (Ur libazioa, Dv eskaintza, Bibl ixurketa, BiblE isur-opari).<br />

isurkor, ixurkor. � (Adj.). Líquido, fluido. v. isurkai. � Hortzak aitzintzen, xuriz / ezein esne isurkorri. O Po<br />

36. Gure barne illun eta ixurkorrean. Or Aitork 390. Ardo ixurkorra aizkoraz ebakitzen eta aintzirak oro izotz<br />

gogor biurtzen dira. Ibiñ Virgil 101. Lur, egurats, itxaso ta su ixurkorrarena ziak nola elkartu ziran. "Liquidi<br />

simul ignis". Ib. 49. � Inestable. � Giza-enda iakin-miñez sakona ta asarre arroa, ta eziñegonez ixurkorra.<br />

"Instabiliter fluvidum". Or Aitork 400.<br />

isurle (SP, <strong>Lar</strong>, Dv), ixurle (S ap. Lrq; H), isurlle. � (El) que derrama, vierte. "Odol-isurlea, sanguinaire,<br />

meurtrier" SP. "Derramador" <strong>Lar</strong>. v. isurtzaile. � Gizon gaixto, odol-isurle. Ax 164 (V 110). Odolaren<br />

ixurliari. StJul 197 (ap. DRA). Odol-isurle batgandik. <strong>Lar</strong>d 183. Jondoni Petri ez du nihork atxeki odol<br />

isurlletzat. He Phil 358 (SP 355 isurtzaille).<br />

isurmen, ixurmen. � Derramamiento. v. isurpen. � Eguzki esnaberria argi ta bizitasunezko ixurmenez<br />

banatzen da. "En un regadío de vida y de luz". LMuj BideG 234.<br />

isurpen, ixurpen (A). � Derrame, derramamiento; (fig.) efusión. � Ene arima afliituaren ixurpenak. JesBih<br />

292. Bihotz ixurpenak. Ib. 213. Errezibitzeko graziaren ixurpenak. Ib. 33. Bazko besta eta odolaren ixurpena. Dv<br />

He 11, 28 (Lç y He isurtzea, Ol ziprinketak, Ker txipristinketak, IBk zirtatzea, IBe zirtaketa). Barruko ixurpen<br />

oneintzat ezpaitago azal ederrik. Laux AB 13. Seme jatorren kolkoetan maitetasun-isurpenak, gaiñez. Erkiag<br />

Arran 182. En DFrec hay 3 ejs. de isurpen.<br />

isurta (<strong>Lar</strong>, H), ixurta (H). � "Transfusión" <strong>Lar</strong>. "Effusion, épanchement, écoulement" H.<br />

isurtasun, isuritasun (Añ). �1. "Polución" Añ. �2. ixuritasun (Dv). "Inclination, affection" Dv. �3.<br />

isuritasun (G ap. A), ixuritasun. Abatimiento. � Zenbaitek zeramazkiten oñaze-min eta espirituzko<br />

ixuritasunaz kupituta. Arr Bearg 559s (ap. DRA). �4. ixurtasun. Fluidez. � Bere begiekiko ixurtasuna<br />

geldierazi baiño len. "Ante cohibitionem quasi fluentis inmoderationis". Or Aitork 358.<br />

isurtatu, ixurtatu (Lh). � "Induire, diriger, mener. Zihi-zihi xede hortarat ixurtatu nu, [...] il m'a amené à<br />

prendre cette résolution" Lh.<br />

isurte. v. isurtze.<br />

isurtegi (Urt, <strong>Lar</strong>, H), ixurtegi (H), izurtegi (H). �1. "Cloaca, [...] hiriko isurtégia vel tokia" Urt V 224.<br />

"Vertedero, vertedor" <strong>Lar</strong>. "Endroit d'une souillarde, par lequel on verse les eaux au dehors" H. � Ixurtegi zen<br />

etxe guzia. "Rezumaba agua la casa entera". Lasa Poem 98. � ixuritegi. Retrete. � Ixuritegian sartu ta athea<br />

hetsi zuan maratillaz. Osk Kurl 207. Ixuritegira bere beharren egitera. Ib. 21. �2. "Feuillet, un des estomacs des<br />

ruminants" H.<br />

isurtegiratze, ixuritegiratze. � Visita al retrete. � Ixuritegiratzeak hain ongi negurtuta egonarren. Osk Kurl<br />

168.<br />

isurtsi, itsurtsi. � Verter. v. 1 isuri. � Oe atan amazpi bider zeugaz amesetan itsurtsi azia. Ulib 125. Nik isurtsi<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 783<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

neuria eta zeuk zeuria, orduan biyok oraturik edo biyoena bat eginik [...] izor geratu. Ib. 126.<br />

isurtua, usurtiua. � Flujo. v. 1 isuri (II, 1). � Libratan du emazte bat odol flujo edo odol usurtiua batarik.<br />

Hual Mt 9, tít. Emazte bat, baizion amabi urte padezitan ziola odol usurtiua bat. (Mt 9, 20). Hual in BOEr 41 (en<br />

la ed. de J. Estornés uxurtiua; Samper odol fate).<br />

isurtza (H). � Derramamiento. � Espiritu Santuak egiten duen zori oneko grazi-isurza. Mb IArg I 365.<br />

isurtzaile, ixurtzaile (Dv, H). � (El) que derrama, vierte. v. isurle. � Uriaren isurtzaillea. EZ Man II 190.<br />

Iondoni Petri oraino etzen odol-isurtzaille, behin odol isuri bazuen ere. SP Phil 355 (He 358 isurlle). Odol<br />

ixurtzailea. Elsb Fram 116. Lore-ixurtzalleai ['piropeadores'] begiratu ere gabe. TAg Uzt 56. Odol horrek<br />

isurtzailea salatuko duela. MEIG IV 80.<br />

isurtze (<strong>Lar</strong>, Dv, A), ixurtze (AN-gip ap. Garbiz Lezo; Dv, Foix ap. Lh; -rz- VocB), isurte (<strong>Lar</strong>, Añ), isuritze<br />

(Añ), ixurte. � Derramamiento. "Polución, azi botatzea, (G) isurtea" Añ. "Odolixurtze, riña o batalla sangrienta"<br />

Garbiz Lezo 45. � Fedez egin zitzan Bazkoa eta odol isurtzea. Lç He 11, 28 (He isurtze; Dv ixurpen, Ur<br />

intzatze). Ora itzuli izan da bere isurtze proprira. Lç 2 Petr 2, 22 (He goragalerat, Dv goiti-eginera, Ker<br />

okadetara, IBk ahotik botatakora, IBe gonbitotara). Haren [Trinitate Sainduaren] ixurtze miragarrienen<br />

mugarria. JesBihD 64 (ap. DRA). Odol-isurtze ta sendagai ta erremedio andiak artu. Mb IArg I 98. Jesusen<br />

odolaren isurtzeari dagokon punimendua. Lg II 276. Alako odol isurtzerik. Mg CC 153. Odol-ixurtze eta herri<br />

xahutzetan. Hb Egia 43. Egun artako odol-ixurtzia. Kk Ab I 40. Errebolüzioneko odol ixurten gatik. Const 15.<br />

Malko-isurtze nabarmena. MIH 318.<br />

v. tbn. Harb 309. FPrBN 24. <strong>Lar</strong>d 6. Arti Ipuin 47. Ixurtze: Elsb Fram IX. Jnn SBi 14. J.B. Ayerbe EEs 1912, 50.<br />

Barb Sup 67. Jaukol Biozk 59. FIr 192. JAIraz Bizia 22. Zerb Azk 61. <strong>Lar</strong>z Senper 104. Ixurte: <strong>Izt</strong> C 433. (En<br />

todos ellos odol-i.).<br />

� Conducción (de agua). � Baldin urixurtzea egin behar balitz hauzo baten lurretik. Dv Lab 116.<br />

� Cierta enfermedad del cereal. � Bihia ixurtziari ala bertze edozoin gaitzi buruz jasankorrago, sorhaioago<br />

bilhakarazten. Eskual 21-3-1913, 2.<br />

isusi (Zam Voc), itzusi (Lcc). � Barrer. "Barrer, itzusi (, corregido de yssuçi)" Lcc. "Barredor, itzusiten<br />

deuena (, corregido de ysusten)" Ib. � Iparbeltzak larraiña isusi. Or Mi 104. Zantarki diarduten aiek<br />

aberritik zear isusitzeko asmoz. Zait Sof 143.<br />

isusi. v. isutsi.<br />

isuski (V, G-goi, AN-gip; H), itsuski (V-ger-ple-arr-oroz), itxuski (V-gip; Aq 147 (G), Añ (V), H ),<br />

itzuski (V-gip, BN-baig), itzuzki, izuzke, izuzki (V-gip, BN-ciz; <strong>Lar</strong>, Añ, VocBN, Dv, H), tsuxki (Ae), xuxki<br />

(Ae). Ref.: A (isuski, itsuski, itzuski, izuzki), Apend (xuxki); Iz ArOñ (isuski, izuzki), UrrAnz (illarra), IzG<br />

(izuzkixe); Etxba Eib (itzuskixa); CEEN 1970, 339; Elexp Berg (itxuski). � Escoba. "A la escoba llaman isuski"<br />

IC II 412. "Balai propre à nettoyer la sole du four" Dv. "Escoba de brezo", "escoba de horno" A. "Escoba de boj<br />

(en vasco: ezpela) recién cortado, que sirve para quitar las cenizas del horno" CEEN 1970, 339. v. 1 isats. �<br />

Lenaengo emaztea isuski, bigarrena andrandi. RS 65. Artuten da itxuski edo eskobia. Mg CO 17. Ipiñi dodanean<br />

isuskia goruntz. AB AmaE 260. Isatsak eta itsuskiak. Ag G 155. Izuzkien girtenaz. Echta Jos 176. Itxuski antzera<br />

[adaki] sorta bat egindda. Otx 160. Sorginak uxatzeko, itsuski baten ganean artaziak zabalik ipintea da onena<br />

(V-m). A EY I 384. Apezik etzenean xuxkiari bi biru kendu ta gebekin gurutze bat egin, xuxki-gainean sartu ta<br />

xuxkia eriaren guatze-altzinean iminten ze (Ae). Ib. 124. Lehen emaztea itzuzki, bigarrena andre handi. Zerb<br />

GH 1936, 306.<br />

v. tbn. Ezale 1899, 12a. Itsuski: Eguzk LEItz 19. Itxuski: DurPl 86. Izuzke: Ag AL 88.<br />

� Rusco. � Batzuk uste dabe itxuski edo ginarria ate ostian ifini ezkero, ezin an sorginik sartu leitekiala. Astar<br />

II 41. � "Sorgíñ-itxuskixa, el brusco (planta)" Iz UrrAnz (tbn. en Iz ArOñ). � "Lasta-izuzkiya, el haz de paja<br />

encendida que se llevaba para alumbrarse al caminar de noche (G-azp)" Iz IzG.<br />

- ILARRA-ISUSKI. v. 2 ilar.<br />

- ISUSKI GARRATZ (V, G ap. A). "Agracejo (un arbusto)" A. "Itxuski garratz" A Apend.<br />

- ISUSKI LATZ. "Itsuski latz (V-ger), brusco (Bot.)" A. "Itxuskilatz" A Apend. v. isuslatz. � Itxuski latza. Mg<br />

PAb 188.<br />

- ISUSKI-LUR. "Izuzki lurra es una tierra negra mezclada con piedra o arcilla" Ensayo 26.<br />

isuskigin. "Escobera (V-och)" A Apend.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

784

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

isuskitu, itxuskitu (Aq 147 (G)). � Barrer.<br />

isuslatz. "(msLond), agracejo (un arbusto)" A. v. ISUSKI LATZ.<br />

isustarri. "Desván de caserías" <strong>Lar</strong>.<br />

isustu. v. itsustu.<br />

isus-zuin (G-nav). Ref.: Ond Bac; Iz Als. � "Señales: hoyos, surcos, ramitas... para echar simiente en un campo"<br />

Ond Bac.<br />

isutsi (G-nav ap. Iz Als), isusi (G-nav ap. Ond Bac), itxusi (G-nav ap. Iz To). � Echar a voleo la semilla.<br />

isziplina. v. diziplina.<br />

ita. "Desazón, inquietud, ita, kezka" Dgs-<strong>Lar</strong> 7.<br />

ita. v. igita.<br />

itai. v. etai; igitai.<br />

itaila (-illa V-ger-arr), iteila (-illa V-occ (no och)), itila (-illa V-arr-oroz), etile (V-oroz). Ref.: A (itailla, iteilla,<br />

itilla); Ibarra Dima (itillea), que da una descripción muy completa e ilustraciones; Garm LexEV 169; EAEL 139.<br />

� "Arado de cinco, siete o nueve púas" A. "Burdinarea edo itailla, bost, zazpi edo bederatzi ortzeko ara bat,<br />

arbia ereiteko lurra urratuten ibilten dana" Onaind EEs 1930, 198. "Itilla, rastra de 11 dientes (Llodio)" M.<br />

Herrán. "Iteillea (V-ger), apero utilizado para escardar la tierra cuando la planta de maíz, remolacha, patata, etc.,<br />

se halla poco desarrollada" Garm LexEV 169. Cf. LzG s.v. itala. � Doniane goizean yaioriko zekor nabar bi<br />

iteileaz errekan ibilita, galduko litekez lamiak (V). A EY II 219. Artoa ereiteko lurre preparetan askenengo<br />

pasadak itillekas emote soasen (V-arr). Ibarra Dima 268.<br />

itailare, itilare (V-arr ap. Ibarra Dima). � "Itillarea, soloko makiñe bat, amasaspi or(t)z yekiesak eta kollara<br />

formea yekok. Lurre samur egoten basan asie [= 'hazia'] nastuteko erabilten san" Ibarra Dima (v. ilustración). Cf.<br />

2 are.<br />

itailari. "Itaillari, arador que trabaja con la itailla" DRA.<br />

itailatu (-aill- V-ger-arr ap. A), iteiletu (V-ger), itilletu (V-arr). � "Arar (la tierra)" A. � [Lamiñek] egozan<br />

lekue San Juan egunien jaijo-eiko sekor nabarrakaz itelletute (V-ger). AEF 1921, 96. Upango errekea, zaspi<br />

sekor zaspine urtekoakaz itilletuta, laminek ondatu egiten ei zirian (V-arr). "Con arado del cual tirasen siete<br />

novillos". JMB Munibe 1962 (1-2), 7.<br />

1 itain (G-nav, R, -th- BN-mix, S; H (-th-, L, BN, S), Foix (ithañ, ap. Lh)), itein (G-nav), ikain (G-to; ikhañ S;<br />

H), ithoin (H), ithuñ (H), iten (Sal), lithoin (H). Ref.: A (itain, iten); Lh (ithañ, ikhañ); Lrq /ithán'/; Iz Als<br />

(iteinak), To (ikaiñek); Echaide Nav 113. �1. Garrapata. "Ikhaña, tique, proprement tique qui s'attache aux bêtes<br />

bovines" H. "Las caparras (de ovejas)" Iz To. "Las caparras de vacas" Iz Als. v. lakain. �2. (G-nav), itein (Gnav),<br />

ikain (G-nav). Ref.: A (ikain); Iz Als (itain, itein); Ond Bac (itain); Satr CEEN 1972, 43. Sangijuela. v.<br />

izain.<br />

2 itain. �1. "(BN-baig), palabra, mú. Var. de litain, letagin, betagin, colmillo. Itaiñik ere eztu erran (BN-baig),<br />

no ha dicho ni mú. Es variante de litaiñik, y se dice la frase haciendo castañetear la uña contra los dientes" A. Cf.<br />

letagin. v. 3 iten. �2. Lhande da un ithain "canine (dent)", que no parece tener otro sustento que la afirmación<br />

de Azkue.<br />

3 itain. "(R), alineación de las plantas" A.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

785

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

itaindun, iteindun (G-nav). � "Sanguijuelero" Satr CEEN 1972, 43.<br />

itain-ur. "Aguas grasas que manan del estercolero y que se emplean para abonar las tierras (BN)" Lander (ap.<br />

DRA).<br />

itaite. v. igitaite.<br />

? itaitu. "(? ms.), respirar mal" A. ¿Acaso mala interpretación de un sust. verbal itaite-? v. ito.<br />

itaitxur. v. itaxur.<br />

itaitz (L-ain ap. A; Dv), zitaitz (L? ap. A; Dv). � Gotera. "Stillicidum, gouttière" Dv. "Gotera exterior" A. v.<br />

itaxur, zitoitz. � Eskuen nagitasunak betheko du etxea zitaitzez. Dv Eccl 10, 18 (Ol ittuzurez).<br />

itai(t)zur. v. itaxur.<br />

� itaiura. Aparece en Aq 443, pero es una mala lectura de Fita por itaixura. v. itaxur.<br />

itaixur. v. itaxur.<br />

itajura. v. itaxur.<br />

hitaketa (V-m ap. A), iteketa (V-ple-arr-oroz-m ap. A). � "Tuteo, tratamiento familiar" A.<br />

- HITAKETAN. "Iketan da iteketan da itano berba egitea bat dira" Ezale 1897, 167. "Iteketan, tuteando" A.<br />

italar (-th- S ap. A), itelar (-th- H (BN), Lh). � "Terre qui reste non labourée au bout des sillons" H. "Trecho de<br />

hierba alrededor de los campos sembrados" A. "Tranche de terre inculte au bord d'un champ, et où l'attelage de<br />

bœufs revient surses pas pour entreprendre un nouveau sillon" Lh. v. ipular, itelur.<br />

italdi (S, R-uzt ap. A; H (ith-), Foix ap. Lh). �1. "Peonada, fanega" A. "(S; Foix), hectare" Lh. v. 1 itandi. �2.<br />

"(L, BN, S), travail de labourage qu'un attelage peut fournir en un jour" Lh.<br />

(italdiko). "Ayudante del boyero" LzG.<br />

itale. "Egilea. Nere osaba arrastelu italea da. Italea non dago?" Izeta BHizt. v. egile.<br />

italeldun. Neol. de AG, creado en 1902, de ital- + el 'lengua' y -dun, a imitación de euzkeldun (v. NeolAG).<br />

italera. v. italiera.<br />

italiana. v. italiano (2).<br />

italiano (Urt, T-L). �1. Italiano. "Acetaria, [...] italiano saltsa" Urt I 98. v. italiar. � Kornelio [...], Italiano<br />

deitzen zen bandako zentener. Lç Act 10, 1 (He Italiako, TB, Ol Italika, Dv Italiar). Zer trafiko egiten dute<br />

italianoek? Volt 185. Lengoaia italianoz eskiribatu. Tt Onsa 24. Frantzes da italiano / kasta oiek nasi, / onera<br />

etorri eta / dabiltza nagusi. Xe 224. Sortzez italianoa zen. HU Aurp 49. Italianoak ere, zutiko edo tentekoak<br />

egiten dituzte belar-lapikoak. Oñatibia Baserria 39. Bi español, italiano bat eta bi eskualdun. Ardoy SFran 271.<br />

v. tbn. StPierre 23. EusJok 138. JE Ber 47. Lab EEguna 94. Zerb IxtS 106. Or QA 89. MEIG VII 182.<br />

�2. Italiano (idioma). v. italiera. � Españolak kasu guztietan dio Señor, Franzesak Seigneur, Italianoak<br />

Signore. ES 95. Erdi italianoz, gaztelaniaz ta euskeraz dana naasi. Aran SIgn 37. Italianoa eta frantsesa omen<br />

dira arraita baten soinu xarmagarriari konpara daitezkenak. Elsb Fram VII. --Se non è vero... --ihardetsi zion<br />

Helenak eztiki eta italianoz. Mde Pr 182. v. tbn. fB Olg 140. Laph 50. Lf ELit 157. MIH 389 nota. � Cf. <strong>Izt</strong> C<br />

468: Bazekizkien Tudeska, Polaka, Rutena, Italiana, Flamenka, Franzesa, [...].<br />

- ITALIANOZKO. (Adnom.). � Godoen izenak etziren deklinatzen, ez eta ere gastelaniazkoak, italianozkoak<br />

eta franzeseskoak. ES 94. A. Bartolik gure Santuaren Italianozko [bizitza] luze ta ugariyan dionez. Aran SIgn 11.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

786

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

italiar, italitar. � Italiano. v. italiano. � Italiarrak, españolak eta franzesak. ES 96. Kornelio, Italiarra deitzen<br />

den ezkardan Ehuntari. Dv Act 10, 1 (Lç italiano). Italitarrak euskaldunakiñ ondo konpontzen eztia. Tx B I 169.<br />

Giulio Cesare Della Croce ittalittarrak. Otx 5. Zaldun jator jaso bat, italiarra bera. Etxba Ibilt 473 (453 italar,<br />

seguramente errata). Italiarrek testo idazten dutenez gero, guk ere testu idatz dezakegu. MEIG VII 184s. Lucako<br />

italiar batek, Landuccik, osatu zuen euskal hiztegia. Ib. 54. v. tbn. <strong>Lar</strong>, carta a Gandara. Mde Pr 216. Anab<br />

Aprika 78. NEtx LBB 40.<br />

� (Precediendo a un sust.). � Italiar mintzaira eztia. Etxde JJ 239. Italiar erriaren sortze aurretik. Ib. 239.<br />

Italiar jatorriko ergel bat. NEtx LBB 40. Gorritiri italiar usaina dario. MIH 155. � Itálico. � Pale, berriz,<br />

italiar jainko, larre ta sarobeen babesle. Ibiñ Virgil 47.<br />

italiera, italera (AG (1902), Bera app., BeraLzM), italiara. � Italiano (idioma). � Tr. Aparece en textos<br />

meridionales desde comienzos del s. XX. Italera es un neol. creado por AG en 1902, a imitación de euzkera, de<br />

ital- y era 'lengua' (cf. NeolAG). v. italiano (2). � Izazdun amalauduna deitzen zaio (Sonetto caudatto, Italeraz).<br />

LzM EEs 1913, 194. Italeratik euzkeralduta. Otx 1. [Germanarak] Italiararen eta Keltararen antz gehiago duela<br />

beste indoeuropar mintzairek baino. Mde Pr 211. Nik ba daukat italieraz [Ariosto] [...] baiña ez dut ulertzen.<br />

Berron Kijote 80. Italieraren irudira, halaz guztiz, eta ez italierak bezala, gurean ez diren kontsonante bikoitzak<br />

ezagunak baitira han. MEIG VII 181. v. tbn. Garit Usand 31. Ldi IL 137. Italera: Or in Gazt MusIx 28.<br />

- ITALIERAZKO. (Adnom.). � Beste zerbait be badau onik ittalerazko idaztitxu barriztau onek. Otx 6.<br />

itamoko (<strong>Lar</strong> � H), itan-moko (H). � "Interrogación, interrogante, en la ortografía" <strong>Lar</strong>.<br />

itanaldi (<strong>Lar</strong> � H). � "Interrogatorio (sust.)" <strong>Lar</strong> (que da tbn. itanaldiko "interrogatorio (adj.)").<br />

itanasi (<strong>Lar</strong> � Dv (que cita tbn. EE) y H). � "Enigma" <strong>Lar</strong> (e itanasiko "enigmático"). Hay itanasia 'acertijo' en<br />

JFlor (Iraola, 1886).<br />

itande. � Pregunta. Cf. Añ: "Pregunta, (V) itauna, itaunea, -dea" (¿por itandea o por itaundea?). v. itaune. �<br />

Itande ta eranzuerakgaz. Cb CatV 2 (cf. 113: "Bizkaitar guztiendako ainbat da [...] galdea, itauna edo itandea").<br />

1 itandi (L, BN, S; ith- SP, VocBN (BN-baig-ciz), Dv y H (BN), Lf ap. Lh). Ref.: A (italdi); Lrq. � "L'arpent de<br />

terre" SP, que cita a O. "Arpent, mesure de terre correspondant à 27 ares 37 centiares, à Baigorry et à Saint-Jean-<br />

Pied-de-Port. Ce mot a été pris de celui idi, qui signifie 'bœuf', pour exprimer une contenance qu'un cultivateur<br />

peut labourer dans une journée avec le secours de l'attelage de ses grands ou gros bœufs" VocBN. "Arpent,<br />

mesure agraire" H (in m., de otra mano: "Ithandiari emaiten diotzagu hogoi eta hamahirur ara eta heren bat [...]<br />

(plus ou moins selon les localités)"). "Itandi (BNc,...), ithandi (BN, VocBN), peonada, fanega" A (s.v. italdi). v.<br />

italdi, itegun, itzainaldi. � Ithandi lurra saltzen zen hemen berrogoi liberatarik hogoi libera arte hortan. Prop<br />

1885, 76.<br />

2 itandi. En EI 128 se recoge ithandi (BN-arb) "charca".<br />

itandu. v. itaundu.<br />

itangile. "Segador" <strong>Lar</strong>. Cf. 1 igita.<br />

itanketa. v. itaunketa.<br />

hitano (V-arr-oroz-och ap. A; Añ, Zav Verbo 6 (V)), itxano (V-gip ap. Etxba Eib). �1. (Con verbos como egin,<br />

etc.). Tutear. "(Tratar) tú por tú en trato ínfimo, (c.) i ta no, to ta no, ika ta noka" Añ. "Tutear, (c.) i ta no, ika ta<br />

noka egon" Ib. "[...] se llaman de ik o euk por su pronombre, y, en nuestro idioma, de i-ta-no en Vizcaya" Zav<br />

Verbo 6. "Tuteo, tratamiento familiar" A. "Itxano ein, tratar de tú. [...] Itxano eiten eban daneri, naiz gazte ta<br />

naiz zar" Etxba Eib. v. infra HITANOZ, 1 hika, hitato. � Itano berba egitea. Ezale 1897, 167a. �2. (Sust.).<br />

Tuteo. � Gipuzkoako (ez Gipuzkoa osoko, ez hurrik eman ere) hitano bitxia (natxegok, etc.), noski, zeharo<br />

baztertzekoa litzake. MIH 113. Har dezagun bestela Leizarragaren pluraleko adizkien jokabidea, hitanoan: ditut<br />

zitiat bihurturik aurkituko dugu. MEIG VI 128.<br />

- HITANOKO. (Adnom.). � Hitanokoan, anbiguitatez josia dago [gipuzkeraren aditza]. MIH 387.<br />

- HITANOZ. (Hablar, etc.) de tú, tuteando. � Bakaldunari, zelan egitten yako berba, ittanoz ala zuka? Otx 128<br />

(v. tbn. 131 y 132). Ez ote digu oraintsu gramatikari ezagun batek erakutsi izan bedi, izan bitez hitanoz nola<br />

esan behar diren? MIH 73.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 787<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

- HITANOZKO. (Adnom.). � Zutano ta itanozko era biak noz egokiro erabilli daitekezan. Eguzk LEItz 27. Ez<br />

nuke inolaz ere hitanozkoa galtzerik nahi; are gutiago, halaz guztiz, hitanozko ez dena. MIH 390.<br />

itantzaile (<strong>Lar</strong>, Añ (V)). � "Preguntador" <strong>Lar</strong>. "Preguntador, preguntón" Añ. v. itaunle.<br />

itantze. "Interrogation, l'action d'interroguer" H.<br />

itarantzule. � Insinuativo. � Yatorriz bitarikoak dira [igarkizunak]: zeatzaileak batzuk, besteak itarantzuleak.<br />

"Insinuativos". A EY III 376s.<br />

itarantzun (V-ger), iterantzun (V-ger), itarantsun (V-ger). Ref.: A Apend (iterantzun), DBols (itarantsun). �1.<br />

"Mencionar, hacer una indicación" A Apend. "Indicar" A DBols. �2. "Indicación, itarantsun (V-ger). También a<br />

mi me hizo una indicación, neuri be emon eustan itarantsun bat (V-ger)" A DBols.<br />

itargi. v. iretargi.<br />

itari (G-to, L). Ref.: A; Lh. � "Peonada de tierra" A. "Fanègue" Lh. v. 1 itandi.<br />

itari. v. igitai; igitari.<br />

itario (G-goi), iterio (iteixo V-gip), itirio (G-nav), inteixo (V-gip), interio (DRA). Ref.: Iz ArOñ (iteixo, inteixo);<br />

Garbiz Lezo 140; Ond Bac (itirio). � "Iteixo zurixa ta baltza. Itarioa, es la misma yerba (G-goi). Iteixo baltza:<br />

kizkiduna, con pinchos. Iteixuak, pletaak eegittekuak" Iz ArOñ. "Intéixo bat, sale en prados y heredades; tiene<br />

pinchos cuando madura; flor azul" Ib. "Centeno" Garbiz Lezo (corregido en Ond Bac 405: "No es así, sino más<br />

bien una maleza del trigo. 'Centeno' se dice zikirio"). Cf. Juan de Vitoria Nobiliario Alavés 22 (ap. DRA): "Tbn.<br />

llaman iterio a una planta espinosa".<br />

1 itarka. "Ovalo" <strong>Lar</strong> (y tbn. itarkatu "ovalar, hacer de figura oval").<br />

2 itarka. "Itarkea, abereai askara jaten emateko, aurretik edukitzen duten atea" (G-goi) J. Etxeberria EEs 1931,<br />

41.<br />

itarkaurre. "Abereak jaten duten askearen aurrean izaten dan lekua" (G-goi) J. Etxeberria EEs 1931, 41.<br />

itaro. � Epoca de la siega. Cf. igita. � Gari-itaroan. Ol Gen 30, 14 (Ker gari-ebataldi).<br />

itarrate. "Ittárrate bat, el paso que se abre en la tapia para el ganado" Iz ArOñ (en nota: "Ittárrate, entrada para<br />

meter el ganado en el campo, etc.").<br />

itas. "Jadeo" <strong>Lar</strong>.<br />

itasi. � "Dolores de parto, itasiak" <strong>Lar</strong>. � Emazte batek erditzen denean, senditzen tu itasiak. TB Io 16, 21 (Lç<br />

dolore du, He sofritzen du).<br />

itaska (V-ger-och-m ap. A; H ap. Lh), idi-aska (V-ple-arr-oroz ap. A), itxaska (V-m ap. A), itxeska (G-to ap.<br />

A). � "Pesebre" A. "Itaska, pesebre de bueyes" Ib. � Korta zantar baten iaio, it-aska edo estramiña baten<br />

etzan. Añ EL 2 214. Iturri andi eder bat, itaskak aldamenean dituen bat. A Ardi 37s (v. tbn. 39). Zezen bazkatuak<br />

itasketara datozkeneko. Ibiñ Virgil 52.<br />

itaskol. "(V-m), estacada delante del pesebre para que los animales solo puedan asomar el morro" A.<br />

itastu. "Jadear" <strong>Lar</strong>.<br />

itasura. v. itaxur.<br />

itate. v. egitate.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

788

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

hitato (G-azp ap. Gte Erd 200; V <strong>sg</strong>. A, que cita el msOch; Zav Verbo 6 (G)), ittato (V-gip ap. Iz ArOñ), itteto.<br />

� (Con verbos como ari, egin o esan). Tutear. "[...] se llaman de ik o euk por su pronombre, y, en nuestro<br />

idioma, [...] de i-ta-to en Guipúzcoa" Zav Verbo. "Tuteto, tratamiento familiar" A. "Ittato, bata bestiai ittato<br />

esaten xaue, se tutean entre sí" Iz ArOñ. "Itato ari ziren alkarri (G-azp), oiek itato jarduten dira alkarrekin<br />

(konfiantzan) (G-azp)" Gte Erd 200. v. hitano. � Orrek itteto eitten du gobernadoriakin. NEtx (comunicación<br />

personal). Kati, Konturatzen al aiz? Biok i ta to ari gaitun! Eta gero esango diñate, i ta to aritzea, ijito-izketa<br />

dala! NEtx LBB 208.<br />

hitatoka. � Tratando de tú. � Ta jakin dezatela, oiek gure mallakoak eztiradela ta beren mendekoak, ita-to-ka<br />

antzeko nor dituzten. Iñarra Ezale 1898, 22s.<br />

itatxur (V ap. DRA). � "Cierto rastrillo, litm., azada de cuadra" DRA. Cf. Zumalde Munibe 1960, 343 (Vergara,<br />

1566): "Ytem un aparejo de labrar al cual se dice itazurra con su aparejo". v. itoi-atxur.<br />

itaula. v. itula.<br />

itaun. v. itaune.<br />

itaundu (V-oroz, itt- V-m-gip; Lcc, Mic, vEys (-th-)), itandu (V-m-gip, G-goi, itt- V-m; SP (ith-), <strong>Lar</strong>, Mg Nom<br />

66 (V), Añ (V), Dv (V-m), H, Zam Voc (V)), itendu (itt- V-gip; Dv (V)), iteundu, itauntu (ith- Dv (que cita a O)<br />

� A). Ref.: A (itandu, itaundu); Rollo (ittandu); Iz ArOñ (itténdu); SMuj (comunicación personal); EAEL 64. �<br />

Tr. Documentado desde Lazarraga; es propio de la tradición vizcaína desde sus textos más antiguos; se encuentra<br />

además en Ochoa de Arín, J.I. Arana y autores no vizcaínos del s. XX (Tolosa (EEs 1913), T. Agirre, Zaitegi,<br />

Mirande y Etxaide). Si bien nunca ha dejado de usarse en la lengua escrita, parece ser que ha perdido casi por<br />

completo su presencia en la hablada, no sólo en vizcaíno (cf. supra EAEL y Etxba Eib), sino tbn., en parte, al<br />

menos, del guipuzcoano (con toda seguridad, del G-goi): además del testimonio temprano de Ochoa de Arín, se<br />

escuchaba o se escucha aún en Telleriarte (FHV 489 � SMuj); la noticia de Pouvreau, procedente de Oihenart,<br />

parece sugerir una presencia mucho más oriental. Aparece explicado en castellano en Echeita (Jos 34) y con<br />

preguntau en Altuna (10). La forma más empleada es itandu, documentada ya en Capanaga (junto a itaundu),<br />

Urquizu y, desde el CatV de Cardaberaz, en todos los autores del s. XIX y la mayoría de los del s. XX (ittandu<br />

en Echeita y Altuna). Hay itaundu en autores antiguos (Lazarraga, BBizk, Ochoa de Arín, Basterrechea; junto a<br />

itandu en Capanaga; iteundu en Viva Jesus) o del s. XX (Lauaxeta, T. Agirre, Mirande y Gandiaga; junto a<br />

itandu, en el Tormes de Orixe, Bilbao y T. Etxebarria; ittaundu junto a ittandu en Otxolua). La variante ithauntu<br />

dada por Duvoisin, es sin duda una mala deducción de ithauntzen en Pouvreau. En cuanto al sust. verbal, de<br />

itandu el más común es itandute-: hay itantze- sólo en Zaitegi (Sof 97), Enbeita (202) y B. Enbeita (NereA 60);<br />

de itaundu, en cambio, sólo encontramos itaundute- en Otxolua (149), Bilbao (IpuiB 80) y Gandiaga (Elorri<br />

189); es itauntze- en Ochoa de Arín (138), Basterrechea, Orixe (Tormes 53), Lauaxeta (BBa 84) y Mirande;<br />

itaunketan en Lazarraga, y itaunetan e itaunzeagaz en Capanaga. Es de remarcar que autores que al parecer sólo<br />

emplean el part. itandu, tienen en cambio itauntze-: Arrese Beitia (AmaE 51, 320, 388), D. Agirre (AL 44, 81,<br />

118) y Oskillaso (Kurl 86), vacilación ya recogida en Pouvreau (ithantzea pero ithauntzen). �1. Preguntar.<br />

"Ithantzea, interroguer. Ithauntzen zaitut" SP, que cita a O. "Itténdu, itténketan" Iz ArOñ. Cf. Etxba Eib:<br />

"Preguntau ha eliminado la voz propia [itandu], al punto que sólo recordamos vagamente que los viejos<br />

utilizaban esta voz". v. galdetu. � Zeñai Silviak itaundu eusten nora lloazen. Lazarraga 1147r. Itaunketan dot /<br />

oi leikean azertadu / atrebimentuz / oi balekio arrimadu [Erregeri]. Ib. 1198r. Errazoa da naturala / neure aoaz<br />

dasadala / itaundu jatan kasua. Ib. (B) 1183rb. Humanidade santuen ganean itaunetan deutsut,<br />

trinidadeko iru personeetarean zein gizon egin zan. Cap 29. Itaundu begio bakotxak bere buruari, zeinbat iai<br />

egunetan meza enzun eztaben bere erruz. Ib. 95. Itandu begio bere buruari, ea ofensarik egin deuzteenez<br />

gurasoai. Ib. 97. Esan konfesoreari ze lege eta obligaziño daukan bere ofizioagaz, konfesoreak itandu degion.<br />

Ib. 112. Itandu begio bakotxak bere biotzari. Ib. 91. Ea kausa izan dan beste batzuk murmuradu dagien,<br />

itaunzeagaz edo eskatuagaz esan dagien. "Preguntándoles". Ib. 111. Bear da jakin eranzuten iteundu dakionean.<br />

VJ 4. Itaun bekio espabere / egun Gipuzkoari, / esango dau zerren baki. BBizk 1. Obligazio oen gañean dudarik<br />

ofrezitzen zaionean, itaundu begio konfesoreari. OA 168. Eztakianak itanduagaz dakizanari. Urqz 21. Ez niri ori<br />

itandu, jakineza naxan oni. Cb CatV 29. Juduak Judas lagun arturik / etorri ziran itaunzen / Nazarenoa deritzan<br />

Jesus / emen ote da arkitzen? Bast 6. Ezer itandu baga, edo zeinbat Jangoiko dira itanduta beste baga, emoten<br />

deutsu txarteltxuba. Mg PAb 162. Asko da, ez daukat zuri zer itandu geijago, ain ondo eranzun deustazun<br />

ezkero. Ib. 176. Geure egite guztietan itandu geure burubari, naiko leukian gauza a egitia, eginda laster ill biar<br />

baleu. CrIc 32. Zuk itandu egijozu zeure biotzari, norena dan. JJMg BasEsc 77. Ez dozu ezer galduten<br />

itandubagaz. Ib. 196. Zer egitera joian itandu eutseenai, ez eutseen erantzun. fB Ic II 180. Orrako zerubei ta<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

789

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

zeruko izarrai begiratuta, itandu ginaijue: Nok egin zaitu? fB Ic III 291. Asto bat, idi bat edo kriadu bat etxera<br />

ekarri biar bada, itanduten da [...] zelakuak dirian ta paltarik dauken edo ez. Ib. 333. Itandu bekijo daukan ala<br />

ez zeruban Jaungoikoa arpegiz arpegi ikusteko esperanzarik. Astar II 19. Juramentu egiteko an egon zala, ziur<br />

ziur egon biar zara an eguala itanduten deutsuben denporan. Ib. 56. Onelako gauza isilik eta ezin inok jakin<br />

leijanik itanduten badeutsazube [sorginai] pekatu mortala egingo dozube. Ib. 38. Itanduten bajatzu zein dan<br />

lenago, gorputza ala arimia, bertatik eranzuten dozu lenago dala arimia gorputza baño. Ib. 77. Itandu eutsan<br />

ume Jesusek maite beban. Ur MarIl 98. Itanduiozu ispiluari. Azc PB 123. Txili, itandu eban, i bere bai euki<br />

bildurra zorgiñai? A BeinB 59. --Zuk eztozue iakingo --itandu eban Amandok berak-- Adalbaldo zein dan? Ag<br />

AL 137.<br />

� (s. XX). Ez egoan itandu bearrik. Ag Kr 207. Itandu geuntzan alkarri: "gizonak, zer izan da au?". Ib. 89.<br />

Mañasik itandu be ez eban egin zeñek irabazi eban estropadea. Ib. 54. Ezin sinisturik, alde askotan itandu eban<br />

egia ete zan albistea. Ib. 114. Agertuten deutsaguzala pekatuaren zerzeridade andigarriak [...] eta konfesoreak<br />

itanduten daben guztia. Itz Azald 143. Mari Jesusi, ittandu deutsat gaur nai dabenez ezkondu nigaz. Echta Jos<br />

129. Aaztruari itandu ziyon, eta auxe zan emandako erantzupen illuna: [...]. Tolosa EEs 1913, 209. Itandu eban<br />

ia iñogaz asarrerik ixan eban. Kk Ab I 45. Eta umiagana elduta, asarre bixiz ittandu eutson: --Nor ixan ete da<br />

zaurittu zaitubana? Altuna 50. Gauza bat itandu gura neuskizu. Kk Ab II 81. Zelan daukozu ixena? ittandu<br />

eutsan bakandereak. Otx 33. Haren sorterriaren gainean eta beste gai askori buruz itauntzen dio. Mde Pr 103.<br />

Estebaneri itaundu eiozue ia; ia ezetzik erantzuten deutsuen. Bilbao IpuiB 159. Andra Mari ta euskal fede<br />

kondairetaz / ainbat bider itaundu neutsan illuntzeetan. Gand Elorri 215. Zer barri dagoan euskal kultura<br />

arloan itandu dot adiskideen artean. Alzola Atalak 110.<br />

v. tbn. Laux BBa 16. TAg Uzt 243. Etxba Ibilt 486. Ittaundu: Otx 132. Itandu: msOñ 230r. DurPl 76. Añ LoraS<br />

118. CatLlo 10. CatBus 17. Aran SIgn 60. AB AmaE 306. KIkV 77. Or Tormes 37. Enb 142. Eguzk GizAuz 22.<br />

Zait Sof 106. Etxde JJ 28. Bilbao IpuiB 71. Osk Kurl 128. Erkiag BatB 67. BEnb NereA 174. Etxba Ibilt 464.<br />

� (Formas fuertes). � Maitatzen ete nozu, neskatil liraña? / lei gurenez ditauntzet. Laux BBa 18. Ba-ittauntsan<br />

bakaldunak Bertoldineri ondo bizi zanentz. Otx 142.<br />

� (Acompañado de objeto no pronominal (ni afines, como gauza bat) ni oracional). � Itandu egijozu Pater<br />

nosterra euskeraz. Mg PAb 156. Beinik bein itandu biar deutsagu dotrina puska bat. Ib. 154. Eta norbaitek<br />

itantzen badeusku jakin biar eztan gauzaren bat, zer egingo dogu? CrIc 89. Zegaiti itandu ez konfesoriari<br />

etorten jatzuzan dudak [...]? Mg CO 154. Asi jakon berba samur ta bigunakaz itanduten pekatubak. Ib. 180.<br />

Zetarako naiko ez dogu, arimako medikubak astiro itandutia arimako gatx ta eureen sustraijak [...]? JJMg<br />

BasEsc 80. Aparteko arduria euki dot beti, piesta ta dantza zaliai dotrinia itanduteko. fB Olg 60. Ipuin ezai,<br />

berba lotsagarri eta barriketa gangar orde, alkarri doktrinia itandu eta dakijanak eztakijanari irakasten emongo<br />

balitz. Astar I 20. Arriturik, ikararik / dagoz yenteak entzuten / ta barriak itanduten. Zav Fab RIEV 1907, 535.<br />

<strong>Euskal</strong>erriko albisteak itanduten asi iakozan. Ag AL 146. Autortuten dabe ona dala ikasbide ori urtean beñ<br />

itandutea, dana aztu eztakioen. Ag Kr 39s. Itandu neutson itsuaren amaia zertzelada guztiekaz. Or Tormes 121.<br />

� (Precedido de gen.). "(Ostatuaren) itandu, preguntar por la posada" A Apend. � Biak Belenera / dute<br />

kaminatu, / ara eldu zirinianan / ostatuaren itandu (Marijesiak de Gernika). Balad 197.<br />

� (Acompañado de -tik). Preguntar por. � Erregutu egijozu itandu dagizuzala banaan mandamentubetati. Mg<br />

CO 269 (CC 179 galdetu [...] mandamentuetatik). [Konfesoria] asi jakon itanduten mandamentu guztietarik, ta<br />

ez eban ezer topetan. Ib. 152.<br />

� (Acompañado de -gatik). Preguntar por. � Diruokaitik itaundu eutson. Bilbao IpuiB 161. Itandu dautsagu<br />

biar-etzirako asmoakaitik. Alzola Atalak 126.<br />

� (Acompañado de -gaz, en vez de instr.). � Itaundu eusten beragaz, eta esan neutsen enekiala non egoan. "Me<br />

preguntaron por él". Or Tormes 97.<br />

�2. "Itandu (V-ger), arreglarse, convenirse. Itandu zaitez aretxegaz, arréglese Vd. con aquél. Itanduko zaree, os<br />

arreglaréis" A. v. 1 itundu. � "Ittándu; nik ittánduko txaat ari, en son de amenaza. Nik ittánduko dot, nik<br />

modútuko dot, yo le arreglaré (en son de amenaza)" Iz ArOñ.<br />

�3. "Itandu (V-arr-oroz), confesar, dar a entender" A.<br />

�4. (Uso sust.). Pregunta. v. itaune. � Ortik atarateban Pildain yaunak erantzuna Eleizearen aurka itandu au<br />

egiten dabenai: "Eleizeak zer eiten dau ba?". Kk Ab II 74. Lenengo itanduari daratzutsot: [...]. Ib. 106.<br />

- ITAUN-BEHAR. Necesidad de preguntar. � --Ez areago galdetu, yauna! --Berriro itaun-bearra badizut,<br />

zureak egin du. Zait Sof 90.<br />

� Etim. De itaune + suf. -tu.<br />

itaunduka, itanduka. � Preguntando. v. itaunka. � Aste guztija juan yakon bere ugazabari itanduka ia<br />

igandia noz etorran. Kk Ab I 10.<br />

itaune (V-ple-m-gip; -ea (det.) Mg Nom 66, Añ (V); Dv (V), Zam Voc (V)), itaun (itt- V-m; -a (det.) Añ (V), H<br />

(V, G)), itauna (A), itan(a) (<strong>Lar</strong>, Añ (V), H (V, G)), iteune (Dv (V)). Ref.: A (itauna); Rollo (ittaun). �<br />

Pregunta. Se emplea sobre todo con egin. v. galdera. � Tr. Propio de la tradición vizcaína desde sus primeros<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 790<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

textos; hay algún ej. más oriental en la 2. a mitad del s. XX. La forma más empleada es itaune; no encontramos<br />

ejs. seguros de itaun hasta el s. XX. En DFrec hay 7 ejs. de itaun(e). � Itaune bakotxean esan begi bere eztatua<br />

eta nogaz pekatu egin eban. Cap 102. Itaunea: Kristiñaba zara? Cb CatV 13. Aterako deutsuz konfesoriak bere<br />

itauniakaz pekaturik ezañenak. Mg CO 269 (CC 179 itaune edo galdetze). Zetarako egin eutsan Kristok itaune a,<br />

berak beekijan guztija? Ib. 114. Doktriniaren esplikaziño edo azaldurea, itaunez ta erantzutez. CatBus 8.<br />

Aurreko itaunean aitaturiko aldietan ez izanik. Itz Azald 19. Bere itaunei "bai" edo "ez" besterik erantzuten ez<br />

eutsiela. Ag Kr 110. Ta egieutsazan ittaun asko, baña ezieban ezagutu zein geixo eukan. Echta Jos 160. A ze<br />

ittaunea! Otx 110 (57 ittaun). Itaun ori baietz darantsutzoe irakasle batzuk. Eguzk GizAuz 180. Eta orain itaune<br />

bat egin bear yeutzunat: [...]. Erkiag Arran 109. Itaun bardiña egin dot an be. Bilbao IpuiB 218. Zuk ba al dozu<br />

emaztegeirik, itaune txarra ez baldin bada? Erkiag BatB 179. Nok eta txiologa bateko arduradunak egin bear<br />

ete deutsaz ainbeste itaune? Ib. 169. � Emakumeen begi-itaune batek zer esan nai dauan, ezta errez adirazotea.<br />

Erkiag Arran 29.<br />

v. tbn. CrIc 157. CatElg 213v. Añ EL 1 68. JJMg BasEsc 280. fB Ic II 180. AB AmaE 327. Bilbao IpuiB 119.<br />

Itaun: KIkV 44. Kk Ab II 81. Laux BBa 16. Gand Elorri 153. Alzola Atalak 130. Azurm HitzB 61. Itaun(e): Enb<br />

147.<br />

- GALDE ETA ITAUNE. Preguntando insistentemente. v. GALDE ETA GALDE. � Zurrumurru ori egia izan<br />

ete zeitekean, bere buruari galde eta itaune ibilli zan. Erkiag BatB 83.<br />

- ITAUNEAN. "Zure itaunan (V, msOch), preguntando por usted" A.<br />

- ITAUNE EGIN. Preguntar. v. itaundu. � Itaune egiten zion eskolako maisu eta neska-lagunen gainen. Mde<br />

HaurB 58.<br />

- ITAUNE-ERANTZUN, ITAUNE-ERANTZUTE. (Pl.). Pregunta y respuesta. � Konzienziaren itauneeranzuteak.<br />

Añ EL 1 68 (v. tbn. EL 2 77).<br />

- ITAUNE-ZALE. Amigo de preguntar. � Itaune zalea dalako, / [...] Patxiri eutsan egin itaune au. AB AmaE<br />

327.<br />

� Etim. De ita- (

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

itaurlari (Vc,... ap. A; itt- V-gip ap. Iz ArOñ). � "Boyero, guía de bueyes" A. "Ittáurlaarixa, el que va delante<br />

sin akulu" Iz ArOñ. v. itulari. � Idika [iolastu bear baeben], bera zan itzaiña ta itaurlaria. A BGuzur 109. v.<br />

tbn. Zait Plat 113.<br />

itaurrean (Aq 354, A), itaurren (V-arr, itt- V-gip). Ref.: Iz ArOñ (ittaurren); Ibarra Dima (itaurren); Totor Arr<br />

(itaurren). � "Este ejercicio [ir delante de los bueyes en la labor o camino, siguiéndose otra persona detrás],<br />

itaurrea; mutila itaurrean dabil" Aq 354. "Itaurrean dabil, anda guiando los bueyes" A s.v. itaurlari. "Ittaurren<br />

eiñ, andar entre las vacas en la heredad" Iz ArOñ. "Idien aurretik ibilten dana, idiek nobere atzetik yoan ditesan,<br />

orixe da itaurren ibiltea" Ibarra Dima. "Itaurren ibili, conducir el ganado emparejado en los trabajos de campo,<br />

arar, etc. (cualquier clase de ganado)" Totor Arr. v. ITULAN s.v. itula. � Itaurrean ibiltzeko [...] morroitxo<br />

egokia. Ag G 59. Mutiltxuak itaurren / doguzala txairo, / "Goratxuago, Txuri...! / Apala, berago...!". Enb 169.<br />

Ganadua goiz uztarriturik / saillak urratzen dijua, / itaurrian duela mutil / koxkor, giari zintzua. J. Ganboa<br />

"Nekazaritza" (ap. DRA).<br />

itaurreko (V-ger-arr-oroz, itt- V-gip; Aq 354), idiaurreko, itaurriku (G-nav), iturriku (G-nav). Ref.: A<br />

(itaurreko); Iz Als (itaurriku), ArOñ (ittáurreko). � "Guía que va delante de los bueyes en la labor o camino,<br />

siguiéndose otra persona detrás" Aq. "Boyero, guía de bueyes" A. "Que va guiando las vacas" Iz ArOñ. "El que<br />

va ante las vacas al labrar el campo; it(a)urriko dau" Iz Als. Cf. LzG s.v. itaurreko. v. itulari, itots (3). �<br />

Kargia eruan eraiten deutse [idiai], bera idiaurreko dala. msOñ 27r. [Andrakume euskaldunak] badakije idijak<br />

buztartuten, [...] itaurreko dabiltzala nos nai. Mg PAb 148. Gogoan daukat Tomax Aldaro, / itaurreko zebillena.<br />

Or Eus 232s. � "Fig., guía maestro de personas" Iz ArOñ. "Iturriko-ta ibiliáiz eure munduán? Iturriko obeto ibil<br />

nauk ni naure munduban da muturreko májuk ee bai artu, eman zuzen ez niulako. Iturriko ibili gaituk, baia ori<br />

zer txarra zakén" Iz Als.<br />

itauts. v. itots.<br />

itaxur (BN, R-uzt; VocBN, Dv (BN), H (+ -th-), VocB), itaizur (G, AN; SP (-th-), Aq ap. A, H (-th-)), itaixur<br />

(L, B, BN-baig, Sal, R; Aq 443 (G, AN)), itasura (BN-baig), ituzur (ittuzura e ittuzu G-to), itusur (G-goi; H<br />

(V)), ituxur (V, AN-5vill, Sal, S), ituxura (V-ger), itozur (<strong>Lar</strong>, Añ, H (G)), itoxur (Añ, <strong>Izt</strong>), itoixur(a) (Aq 443),<br />

itoizur (<strong>Lar</strong>, H (+ -th-, L)), itixur (R-is), iteizura (-th- H (L)), itaitzur (L-côte; -th- Dv), itxaxur(a) (AN-erro; Aq<br />

712 (AN), Arch VocGr), itzaitzur (Lander ap. DRA), itexure (B), itezure (B), etexur (V-ple-arr-oroz), itsasur<br />

(AN), itxasur(a) (AN-araq-erro), itxexur (y -xure AN-ulz), itxusur (V-m), utaxur (R-uzt), etxixura,<br />

ithainzur(a) (H (BN)), itaitxur (Lh), itajura (G-nav), itufara (G-nav), itujara (G-nav). Ref.: A (itaitz, itaixur,<br />

itaxur, itsasur, ituxur, itxusura, etexur, utaxur); AEF 1926, 13; Iz ArOñ (itusur), IzG (ittuzura), Ulz (itxexúre), R<br />

291 y 308; Satr VocP (itasura); Satr CEEN 1969, 103 y 210; Ond Bac (itajura); JMB At (ittuzu); Izeta BHizt<br />

(itexure); Gte Erd 171. � Tr. Documentado al Norte desde Voltoire por lo menos y al Sur desde comienzos del s.<br />

XIX. La -a es constitutiva con cierta seguridad en Voltoire, Etcheberri de Ziburu, Astarloa, E.M. Azcue y D.<br />

Agirre; no lo es, en cambio, en CatLav, A. Rodriguez, Lizarraga de Elcano (Matr5 302), CrIc, Orixe y Erkiaga.<br />

Las variantes más empleadas (salvo casos seguros, las damos sin -a) al Norte son itaizur en lo antiguo (Voltoire,<br />

ith- en Axular, CatLav y Pouvreau) e itaxur más modernamente (Oihenart, Arbelbide (Igand 46), Lafitte, etc.,<br />

ithaxur en A. Rodriguez (39, explicado con gotera) y J. Etchepare); hay además itheizura en Etcheberri de<br />

Ziburu e ithaitzur en Hiribarren. Al Sur, salvo itaxur en Lizarraga de Elcano, se prefieren variantes en ito- o<br />

sobre todo itu-, si bien hay poca coincidencia en las formas: itusur(a) en CrIc, Astarloa (I 129) y Erkiaga, ituzur<br />

en Orixe, Olabide y N. Etxaniz, ituxura en E.M. Azcue (ittuxura en la versión de R.M. Azkue) y D. Agirre, e<br />

itoz-ur en Añibarro (LoraS 20). AxN explica ithaizura (428) por etxixura.<br />

�1. Gotera. En la mayor parte de los casos (Araquistain, Añibarro, <strong>Izt</strong>ueta, Azkue (para itaxur, ituxur, etexur e<br />

utaxur), Iz ArOñ, JMB At y Gte Erd 171), los lexicógrafos señalan que se trata de la 'gotera exterior' o 'agua que<br />

cae del tejado'; itaxur (en Azkue) e itxasura (AEF 1926, 13 [AN-erro]) es tbn. la 'línea que marca el goteo del<br />

tejado' ("Itaxuretik barnera sartzea eztu balio" A; cf. infra (4)); cf., además, Lfn Études 82s: "Ithaitzura,<br />

gouttière extérieure (écoulement d'eau goutte à goutte, hors d'un conduit)" y "estilicidio" en <strong>Lar</strong>ramendi. Parece<br />

ser 'gotera interior' o 'gotera (en general)' en Izeta BHizt ("Etxe zarrak itexure franko"). Dan 'gotera', sin<br />

especificar, Azkue (para itxusura) y Ond Bac. "Agua que cae de las canales, itoixura, itaixura (G, AN)" Aq 443<br />

(para la corrección de la lectura de Fita, cf. FDA 144). "À proprement parler, eau qui tombe d'une gouttière; se<br />

prend aussi pour la gouttière elle-même" Dv. "Ithaitzur, itaxur, eau de gouttière" Ib. s.v. ithaitz. "(Poét.), pluie"<br />

H. "Itusurek asi (G-goi), comenzar a caer gotas del tejado a la calle" Iz ArOñ. "Ittuxura (AN-5vill), itaxurak<br />

heldu dira (BN-arb)" Gte Erd 171 (frente a tellatuko istillak, hegatzeko txortak, etc., de otras zonas). v. itogin. �<br />

Faltsu zara ura itaizuran bezala. Volt 239. Hek begiratu zintuen bezala uholdetik / eta Zerutik iautsten zen<br />

itheizura husutik. EZ Man II 136. Emazte gaixtoak, ithaizurak eta kheak atheratzen duten bezala gizona bere<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

792

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

etxetik. Ax 427 (V 277). Itaxura ez-ansia zezanak bere etxea gal zezan. O Pr 284. Halakoa [ur naturala] da<br />

iturriko ura, phutzukoa, [...] ithaizurekoa &c. CatLav 216 (V 109). Obe dela tellátuan itaxúra, ezi ez emastéki<br />

bána etxéan. LE Prog 122. Etxe itaxur-duna (372). LE-Ir. Euria dan denporan tella batetik bestera eztira tanta<br />

batzuk baño jausten [...]; baña azkeneko tellati jausten dira itusurak. CrIc 90. Itusuretik datorren ura ezta gauza<br />

andia, eta asko da etxe bat usteldu ta galtzeko. Ib. 112. [Toreadorea aitzinatzen da,] kortesiaz bethea, beltxaran<br />

itxura, / desafiatuz gora zahar ithaitzura. (Interpr?). Hb Esk 220. Gurean beintzat beti gagoz ituxuratan. Ag Kr<br />

174. Bekokian zear, ituxuraren irudira, ur tanto lodiak datorkoezala. Ib. 129. Itxusura edo itotia kentzeko, deitu<br />

zion emazteari ekarri zezala lixiba-ontzia. Baserritarra 17-3-1906 (ap. DRA). Euria jauts ahala, ithaxurak<br />

hegatsetarik zurrustan erortzen. JE Bur 76. Tellatutik bera datozan itoxurak. Kk Ab I 43. Sapaieko ituzur-otsa,<br />

aldiz aldiz, lur gardenera erortzen zen. Or Mi 75. Dariten tantaka etzekiat malkoa den ala illeetako ituzura.<br />

'L'eau qui ruisselle'. Ib. 64. Emazte gaixtoak, ithaitzurak eta kheak gizona]k[ ateratzen dute etxetik. Zerb GH<br />

1936, 221. Egun euritsuan, taigabeko ituzura. Ol Prov 27, 15 (Ker itogin). Etxe berriko teilatuak ere izanen ditik<br />

bere itzaitzurak! <strong>Lar</strong>z GH 1959, 82. Eskatu bagako ura eskeintzen eutsen oparo zeruak, itoin-irristada ta itusurtantakaden<br />

itxura lorrinduan. Erkiag BatB 35. Biak ezin bestekuak: sukaldean emazte gaistua eta oferat [=<br />

'oherat'] itaxura (BN-baig). Satr CEEN 1969, 85. Teilen artetik itaxura zarion nigarren gisan [etxolari]. Xa Odol<br />

103. Etxe ori errekara doaie, ittuxurek arturik bai dauke guzie (AN-ulz). Inza NaEsZarr 1395.<br />

� (Usos fig.). � Andrea da barautan / berba-gurea, / baina ordirik badago / ittuxurea. Azc PB 107 (Ur PoBasc<br />

208 ituxuria). Herriko jende handien azturak, ahuleziak, ithaxurak. JE Bur 36. Naski bere baitan egin dien,<br />

itaxur zonbait baniela burian. Othoizlari 1957, 121. Egonak Iparragirreri / sortu zion ituzura. Andik sartu zan<br />

biotz aretan / eriotzaren landura. NEtx LBB 291. [Gizon] gaixtoenek zerbait onik izaki, eta hoberenek zerbait<br />

itaxura. Lf ELit 326.<br />

�2. "Canalis, ithaizura" Urt IV 121. "Canaliculus columnarum, pilleroetako ithaizura vel kanala" Urt IV 121.<br />

"Colluviarium, kloaka, ithaizura" Urt V 365. � Ahoa pasatuko diot zeruko ithaizur haren zilhoari, arren handik<br />

xortaxo bat bederen har dezadan ene egarsuaren hiltzeko. "Ad foramen coelestis fistulae". SP Imit IV 4, 4 (Ch<br />

ur hekien, Mst, Ip ixuriaren). � "Antefixa, lehenagoko theillithaizur azpiko Jainko pintura lurrezkoak" Urt II<br />

138 (se trata de unos florones de tierra cocida colocados en los aleros de templos o casas romanas).<br />

�3. ituxura (V-ger ap. A), etxesur (Aizk app. (G)). "Vertiente de un tejado" Aizk. "Lau ituxura daukaz gure<br />

teillatuak" A.<br />

�4. ituxura (itt- G-azp), itxasura (V-ger), etxexuri (V-arr). Ref.: AEF 1928, 26; BEcheg Eusk 1930, 187. "Se<br />

llama ittuxura la faja de terreno que cirdunda a la casa, comprendida en[tre] ésta y la línea de las goteras de los<br />

aleros del techo. Dícese que los niños que mueren sin bautismo deben ser enterrados en el ittuxura (G-azp)" AEF<br />

1928, 26. BEcheg tbn. cita la costumbre de enterrar. v. itaxurpe.<br />

- ITAXURAK HARTU. "Retejar, quitar las goteras, itoxurak artu" Añ. "Ituxurak artu, quitar las goteras, retejar<br />

una casa (msLond)" A.<br />

itaxurbide, ithaizurbide (Urt). � "Canalicula" Urt IV 120.<br />

itaxurpe, ituzupe. � "El espacio que queda debajo del alero de la casa se llama tellatupe e ituzupe (G-goi)" AEF<br />

1927, 53.<br />

itaxurtegi, ithaizurtegi (Urt). � "Colluviarium" Urt V 365.<br />

itaxurtoki, ithaizurtoki (Urt). � "Colluviarium" Urt V 365.<br />

itazketan. � "Cayendo en forma de gotas, goteando" DRA. � Izarak illundurik eta zerutik itazketan edo<br />

eroritzen. Kortazar Serm 6.<br />

ite. v. eite; igita.<br />

iteber. "Pesebre, pesebrera" A Aezk 294.<br />

itegi (G, Sal ap. A; Aq 72 (G), H (-th-)), itigi, ite(i) (-th- H). �1. "Corral para el ganado, eioa, en particular<br />

artegia, itegia, aunztegia, etc." Aq. "Itheia: 1. id. ithegia. 2. Itheiak jalgitzea: sortir, enlever la litière de l'étable<br />

et la remplacer. En ces sens extensif itheia est pris pour litière. Syn. ithuña (S), itua (G, V). 3. il est prend encore<br />

par ext. pour étable, et toute loge d'animaux domestiques quadrupèdes" H. "Lieu où l'on amasse le fumier et les<br />

immondices" Ib. "Establo" A. Cf. iditegi. � Idiki zien itigiko atia eta ageri zen xala. Garral EEs 1917, 108. �2.<br />

ite(i) (-th- Hb ap. Lh, H). "Itheia, il se prend par extension, du fumier des étables: Itheiak ialgitea, sortir le<br />

fumier. En ce sens le pluriel est plus usité" H. "Fumier d'écurie" Lh.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

793

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

itegi. v. ihitegi.<br />

itegun (-th- BN, S; -th- VocBN (S), Gèze, Dv (S), H). Ref.: A; Lrq. �1. (Medida agraria de superficie). "Arpent;<br />

[...] est en grand usage dans la Soule" VocBN (da como sin. ithandi, que equivale a 27 áreas y 37 centiáreas).<br />

"Arpent" Gèze, Lrq. "Arpent, c. à d., journée de bœufs, ce qu'un attelage peut labourer en un jour" Dv.<br />

"Peonada" A, que cita el VocBN. v. 1 itandi. � Batere hetarik ithegün lür edo zor zonbait bizkarrian ekharten<br />

eztianik. Egiat 114. (Belhar batek) berrehun lauetan hogoi mila kilo berde emaiten diala bi ithegun eremütan.<br />

ArmUs 1893, 25 (ap. DRA). Ogiari maniak untsa egitez, zuin urthez lau ithegün eta erditan sei orga igaranik<br />

eraikiten die. Eskual 2-10-1908, 4. �2. "Ithegun (S), la labor que una yunta de bueyes puede hacer en un día" A,<br />

que cita a Gèze (sin duda por error: cf. supra, sobre todo la explicación de Dv, de la que parece proceder).<br />

ite(i). v. itegi.<br />

iteila. v. itaila.<br />

itein. v. 1 itain.<br />

iteizura. v. itaxur.<br />

iteketa. v. hitaketa.<br />

iteko. v. egiteko.<br />

itel (L ap. Lh; -a det. <strong>Lar</strong>, Añ (G), H), itela (G, L-ain ap. A). � "Cebón, buey" <strong>Lar</strong> y Añ. "Itela bezin gizena,<br />

grueso como el cebón" A. "1.º animal qui n'est plus apte au travail; 2.º animal à l'engrais; 3.º plus spécialement<br />

bœuf à l'engrais" Lh. v. IDI-IKEL, ikel. � Ardi, itel ta arakeiak il zitun. Ol 1 Reg 1, 9 (Ker idi).<br />

itelar. v. italar.<br />

itelur (ith- L, BN, S ap. Lh; Alth in Lander RIEV 1911, 600). �1. "Ithelür, alhor bazterreko lur, erdirat arthikia,<br />

lehenbiziko hildoaren harat etzateko" Alth. "Tranche de terre inculte au bord d'un champ, et où l'attelage de<br />

bœufs revient surses pas pour entrependre un nouveau sillon" Lh s.v. ithelar. v. italar. �2. "(S), terrain reservé<br />

pour les semis" Lh, que cita a Alth (pero cf. supra).<br />

ite misa est. � (En la expr. ite misa est entzun 'morir'). � Orrek entzun dik "ite misa est". JMB OC II 364 (ap.<br />

ELok 190).<br />

1 iten (V ap. A). � "Broma" A, que cita a fB. � Adiskidetasun lotsarizkuak, ipoin berdiak, burla desonestubak,<br />

txantza edo iten aragizkuak. fB Ic II 75 (de interpr. no segura: quizá relacionado con 2 iten (2)).<br />

2 iten (G-goi ap. A DBols). �1. "Medio, recurso [...]. Dar medios (para el logro de alguna cosa), itena eman" A<br />

DBols. �2. "Itten, itténa emúneskeró, comienzo? Ittena euki baneu, insinuación. Ittán/a emon, tiene que ser<br />

acerca de una cosa sabida ya por el otro" Iz ArOñ.<br />

3 iten. "Mot abstrait qu'on ne peut définir qu'imparfaitement. On dira: Iten bat atheratzen baduzu?..., si vous<br />

osez dire la plus petite chose?... Eskuaren moztean etzuen iten bat atheratu, pendant qu'on lui amputait la main,<br />

il ne laissa pas échapper la moindre plainte. Iten batez ni baino handiago da, il est plus que moi d'un rien" Dv. v.<br />

2 itain.<br />

iten. v. eten II; 1 itain.<br />

itera. "(V-ger-m), rectitud, probidad" A.<br />

- ITERAN. "(V-ger-m), en derechura" A. � Nerau iteran ekarri nau nere nagusiyaren anaiaren etxera. Ol Gen<br />

24, 27 (Ker zuzendu nau).<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

794

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

iteratsu. � "Probo" A DBols. � Alde! len-bai-len! orain ezpaituzu iteratsu egin, ezta lenago ere. Zait Sof 129.<br />

Ik ordea, iteratsu ez aizen orrek, [...] esateko eta ez-esateko dana edertzat deritzakan ao-gordin orrek. Ib. 135.<br />

iterio. v. itario.<br />

iterizia. � Ictericia. v. laru. � Iterizija edo laruba dauka? Astar II 38 (v. tbn. 39).<br />

iteuli (V-m-gip, itt- V-gip), ituli (L, BN), itauli (G-nav, itt- V-gip), txeuli (V-oroz). Ref.: A (iteuli, txeuli); Lh<br />

(ituli); Iz Als (itauliya), ArOñ (ittéuli), UrrAnz (itteulíxa). � Tábano. "Ittéuli, itteulixak jo dau, (la) mosca<br />

amarillenta, con pintas negras en las alas, menor que la abeja; su picadura asusta terriblemente a las vacas.<br />

Ittáuli, id." Iz ArOñ. � Argos, iteuliak yotako Inake neskatxaren basoa. Zait Sof 13. Galdeka ta zirika, iteuliak<br />

bezala. Zait Plat 89.<br />

itexure. v. itaxur.<br />

itezko. "Forme populaire altérée de xitezkoa [...]. Itezko ongiegilea, suprême bienfaiteur" H.<br />

itezure. v. itaxur.<br />

hitiar. v. hetiar.<br />

hitiar. v. hetiar.<br />

itigi. v. itegi.<br />

itiguru. "Apetito vehemente, ansioso, itiguruba" Dgs-<strong>Lar</strong> 4.<br />

? itil. "(B), charco" A. Procede sin duda de "itili, charco" en VocB. La ref. es, ciertamente dudosa, en un<br />

vocabulario por lo demás plagado de errores; quizá se trate de errata por istil o alguna de sus variantes.<br />

itila. v. itaila.<br />

itirio. v. itario.<br />

itixur. v. itaxur.<br />

1 ito (V, G, AN, R-uzt; Lcc, <strong>Lar</strong>, Añ, Arch VocGr, Dv, H, VocB; -th- L, BN, S; SP, Ht VocGr, VocBN, Gèze,<br />

Dv, H), itotu (R-uzt), itxo (V-gip). Ref.: Bon-Ond 158; A (ito, itotu); Lrq; Iz ArOñ (itto), Als (orbel), R 291;<br />

Holmer ApuntV; Etxba Eib (itxo); Elexp Berg (itto); Gte Erd 171, 294. � Tr. General en todas las épocas y<br />

dialectos. La forma itto se documenta en Etxaide y Erkiaga (Arran 167), en ambos junto a ito. En DFrec hay 67<br />

ejs. de ito y uno de itto.<br />

�1. Ahogar(se), asfixiar(se). "Ahogar" Lcc. "Hoguera, itoa" Ib. (donde seguramente se entendió mal "hoguera",<br />

como algo relacionado con "ahogar"). "Étouffer, noyer, étrangler" SP. "Ithoz edo ithorik hil da" Ib. "Étouffer" Ht<br />

VocGr 356. "Se noyer" Ib. 390. "Ahogar", "ahogarse", "sufocar" <strong>Lar</strong> y Añ (<strong>Lar</strong>ramendi lo da como origen de los<br />

términos castellanos hito y ahitar). v. irato. � Tr. Documentado desde Leiçarraga; es de uso general. � Oldar<br />

zedin gainetik behera lakera, eta itho zedin [urdaldea]. Lç Lc 8, 33 (tbn. it(h)o en todas las demás versiones). Eta<br />

hura hatzamanik ithotzen zuen, zioela: Paga nezak zor duanaz. "[Il] étranglait". Lç Mt 18, 28 (Ol, Ker e IBk<br />

itobeharrez; Arriand irato, Leon urkhatu; en las demás versiones, it(h)o). Bata dago urkhabetik ezin ithoz<br />

dilindan. EZ Man I 102. Han bere lagun gutziekin itho eta hondatu zen [Faraon]. Ax 211 (V 142). Erhogoa da<br />

itho-nahiari hedatzea eskua. O Pr 583. Ithoko nauen elementa. Gç 108. Hulakua itho zela. Mst I 23, 7. Ez<br />

presaka edo itotzen bezala esan. Cb Eg III 288. Itho du, gauaz, bere haurra. Lg I 326. Ito bear det buruau. Mg<br />

CC 182. Itoko al da. Añ MisE 42. Zingira batera / geren buruak bota / eta itotzera. It Fab 145. Eta kheak<br />

ithotzen. Dv LEd 220. Mariñel guziak ithotzen dire. Laph 210. Obato dozu itota baino oian iltea ta gaisoz. Azc<br />

PB 127. Ito zireanen gorputzak. Echta Jos 343. Buka zezala irrintzi ura, ito baña len. Iraola 122. Iriki zazu...<br />

aizea bear det... itotzen naiz ta! Alz Ram 65. Esküz lotü zen züntzürrari, üdüri zerbaitek itotzen ziala. Const 18.<br />

Urean ikusi zuen, zalapartaka, ezin ithoz ari. "[Il] n'arrivait pas à s'y noyer". Barb Leg 134. Uretan ito zan. Ir<br />

YKBiz 190. Arnastu eziñik itoko zitakian. TAg Uzt 266. Zintzurra tinkatuz ito. Mde Pr 80. Naiko ur gazia<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

795

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

edanda bazan ere, azkenean ito gabe igo zuten txalupara. Anab Poli 28. Gramatikaren osinetan ito nahi ez<br />

dutenentzat. MEIG III 46.<br />

� (c. <strong>sg</strong>. A; SP, <strong>Lar</strong>, Lecl, Dv, VocB). (Part. en función de sust. y adj.). "Ithoa, noyé, étouffé" SP y Dv.<br />

"Ahogado", "sufocado" <strong>Lar</strong>. Cf. ExtJG 1773, 53: "Y sin que estén saciados de agua o, como dicen nuestros<br />

oficiales, itoak". Cf. EZ Man II 158: Itsasoan itoentzat. � Itoen onerako elizkariak. Ag Kr 207. Sokak ito bat<br />

atera osiñetik. Or Mi 86. Itoen gorpuak. Ibiñ Virgil 105.<br />

� (Carne de) animal estrangulado. � Begira litezen idolei sakrifikatuetarik, eta odoletik, eta ithoetarik, eta<br />

paillardizatarik. "Choses étouffées". Lç Act 21, 25 (He ithoak izan diren haragitarik, TB abre ithuetarik, Dv<br />

haragi ithotik, Arriand iratuetatik, Ol itotik, Ker abere itotik).<br />

� (H). Ahogar (las malas hierbas, etc.). � Handitu izan dirade elhorriak, eta itho ukhan dituzte [hazi] hek. Lç<br />

Mt 13, 7 (Hual y Samper sofokatu, Arriand irato; en las demás versiones, it(h)o). Bertutearen lehenbiziko<br />

erainza ithotzen eta galtzen duena. He Gudu 125. Arrak ta aranzak soloan itoten dabe frutua. Añ LoraS 111.<br />

Belhar gaixtoak itho ez dezan. Ox 69. Piñu-landare berriak ito ez ditezen. Munita 60. Amaren abar ostotsuen<br />

itzalpean itota dago [altxuma]. Ibiñ Virgil 83. v. tbn. Mg PAb 196. AA III 438. Sor Bar 75. Kk Ab I 33. Ir YKBiz<br />

171. Zerb IxtS 26. Or Aitork 398. NEtx LBB 193.<br />

� Sasiak itoa, ez dugu aise atxeman [...] harria. Zerb Azk 20.<br />

� (Fig.). Agobiar(se). "Multum in usu aestuare, ithotzea" Urt I 360. "Aestuare desiderio, flagare, gutiziaz,<br />

gutiziaren podorez ithotzea" Ib. "Zorrez ithua, perdu de dettes" Dv. "Utz nazazue erratera, edo ithotzera noha"<br />

H. "Itotu [...] (R), excederse en el trabajo" Ib. � Hobe da on guti eta izan kito, / eziez on tuzto eta zorrez itho. O<br />

Pr 245. Ala oi darabilzu, aiñ aisa ta itobagez [gaia]. <strong>Lar</strong>, carta a Mb 277. Lanez ithoa bainaiz egun. Laph 249.<br />

Korapillo onek itoko nau! Alz Txib 88. Ez zuan lanak itoko, langille errexa zan. Muj PAm 6. Esaidazute ezetz,<br />

zalantzetan itotzea nai ez badezute. Lek EunD 50. Animako arrak eta kezkak ittotzen zuten nunbait gure gizona.<br />

Etxde AlosT 90. v. tbn. Dh 51. Ox 193.<br />

� "Apalambrarse, [...] egarriak edo beroak itotzen egon" <strong>Lar</strong>. "Caerse de risa, [...] barrez ito" Ib. "Nigarrak<br />

ithotzen zuela" H. "Egarriak ito, ahogarse de sed. Barrean barreak itoten ibilten dira orrek, gangarrok (V-m),<br />

esos, esos mentecatos suelen reirse a punto de ahogarse" A. "Barrez ito (G-azp, AN-gip)" Gte Erd 41. �<br />

Bazegokun kontent hutsez / han mihior ithoa. Hm 140. Egarriz itotzen gara, ura, ura. Mb IArg II 278 (v. tbn.<br />

egarriz ito en Enb 175). Egarriak itotzen zegoela. Cb Eg III 364 (v. tbn. expr. similar en Añ EL 2 221, Berron<br />

Kijote 158). Ito biar eban negarrez gizon ak bere pekatuben damuz. Mg CO 181. Ai Jauna, negarrak itotzen nau.<br />

Arr GB 27. Danak alkarren gainka beruak ito nayian. Iraola 129. Parrez ito bearrean. Ag G 302. Doi doiak egin<br />

zuen, odolak ithorik, ez baitzen [...] erori. Barb Sup 170. Israelitak etziten egarriarekin itho. Zerb IxtS 37.<br />

Zorriya parrez itotzen. BasoM 164. v. tbn. VMg 84. It Fab 157. <strong>Lar</strong>d 143. Noe 95. JanEd I 41. Apaol 44. Inza<br />

Azalp 61. Enb 44. Or Mi 102. JAIraz Bizia 37. SM Zirik 18. And AUzta 89. NEtx Antz 83. Mattin 49.<br />

� Itotzen zuen [...]: etzen segurki laneko aro! Ardoy SFran 146.<br />

� (Dv). Anegar, inundar. � Mundu guztia bere jende guztiekin urez itho eta galdu zuen. ES 388. Ez eban<br />

Jaungoikuak mundu guztia ito pekatuba gaiti? fB Ic III 361. Batzuek xutegi, bertzeak urez itoak. Dv Lab 102.<br />

Lurra dena zuela uholdeak ito. Ox 19. Gure mendi ta erriak odolorren ujolaz itoak genituan. NEtx Antz 57. v.<br />

tbn. Ub 15. It Fab 158. Iratz 46.<br />

� "Abahar, hito, kamara hitoa" Lcc. "Estofar, entre cocineros, irakiñez ito" <strong>Lar</strong>. "Abahadas, sopas, zopa itoak;<br />

eltzea edo katillua estali ta egiten diranak" Ib.<br />

� (Expresiones). "Y a quien casi vencido todo se deja rendir, itxaso guztiak igaro, eta bazterrean ito (G)" Aq p.<br />

63. "Baztarre(r)a allaatu, ta itto (AN-ulz)" Inza NaEsZarr 1135. "Urik gabe itotzen da (AN-5vill, B), etzaite<br />

urik gabe ito (B), urik gabe itoko da ori (AN-gip), ez ito urik gabe! (AN-gip). Titarakada bat uretan itotzen da<br />

(G-azp-goi), titara bat urin itotzen da (AN-5vill). Baso bat udetan itoko litzake (G-azp), baso bat uregaz itoten<br />

da (V-arr), baso bat urean itoten da (V-arr), baso erdi bat urin itotzen da (AN-5vill). Ori ur tanta batean itoko<br />

da (B)" Gte Erd 286. � Ibai iraganik, xirripan ithotzen. Gy 302. Andre Martina! ez deriyela / putzu txikiyontan<br />

ito. Iraola Kontu 14. Ez leitela ito ur azaletan. Azc PB 161. Arra beteko uretan itoten zarie. Kk Ab I 16.<br />

Katilluka bat uretan itotzen gera. Ldi IL 134.<br />

� Agobiar, presionar. "Gaizkika itho du, il l'a accablé de reproches" Dv. "Itotu [...] (R), sofocar. Karek ele<br />

gaiztoz itotu du beste kura, aquel ha sofocado al otro con malas palabras" A. � Nola ikaratu ta agiraka ito ez ni<br />

bezelako gaizto bat? Mg CC 125. Berandu etorri naizelako errietan itoko ninduben. Moc Damu 23. Astia<br />

badagolata... ez gaitzazula ito. Ag G 265. Emen naukazue giltzapetuta ta galderaz josia ta itoa. NEtx LBB 116.<br />

� (Dv). � Ito ez gaijezan euliak. DurPl 82. Gure sukaldian itotzeko zoriyan jartzen gaituzte euliyak. Sor Bar 82.<br />

Ostatuak jendez ithoak ziren. Zerb IxtS 82. Euliakin ito bear. Anab Aprika 44.<br />

� Hundir(se). "Naufragar, (c.) ito, uretan ondatu, urikaldu, ontzia galdu" Añ. "Untzia itsasoaren erdian itho da,<br />

le navire a sombré au milieu de la mer" Dv. � Txalupa itota ikusi nai. Anab Poli 34.<br />

� Empapar(se). � Esnetan ondo itorik [taluak]. AB AmaE 369. Arno izpirituan gesalduz eta ithoz [liliak]. JE<br />

Bur 88. Ez du nai toki oso leorrik, ez ta buztin itorik ere. Munita 52. Erdel-giroan itota azi eta ezi dituten gure<br />

apaizen gandik. Ibiñ Virgil 22. Itsasoaren ondoan / geldi itsasbelarrak / lo berde itoan. Azurm HitzB 57.<br />

� Asfixiar(se) en un lugar. � Ezin dezake arnasarik Zabaletan artu: ito egingo lizateke. Ag G 277. Ormaztar<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

796

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

auek ber-bertan ito ez nazaten. Etxde AlosT 55. Nikanor itoten asi zan bere egoterrian. Erkiag BatB 106.<br />

�2. (H). Apagar, sofocar; (fig.) extinguir. � Bere pasioneak eta gutiziak ithotzen dituztela. SP Phil 7 (He 7<br />

baratzen eta ithotzen). Ito bere bere argi-errañu guztiak. <strong>Lar</strong> SAgust 7. Itotzen ez den amorea. Mb IArg I 107.<br />

Baña [kezka] oriek bere erokeriakin erraz ito ta aztu oi zituen. Cb Eg II 190. Mutuarazten, ithotzen ditutzu [...]<br />

sentimendu samurrenak. Mih 96. Itzáli, órzi, ito txindi gaistoa. LE Matr3 227. Pasiño txar bat itotia ain gauza<br />

gatxa bada. Mg CO 107. Oen [garren] indarrak bereala ito zituan. AA I 410. Ene baithan ithotzen dituzularik<br />

mendekuzko desira guziak. MarIl 57. Kare bizia bertan itotzea. "Ahogar". It Dial 80 (Ur, Ip ito; Dv hil). Naigabe<br />

guziak [...] barrunen ito zituen. <strong>Lar</strong>d 37. Zaphatzen du, garrhaitzen eta ithotzen odolaren mintzoa. Laph 114.<br />

Han da sortzen, hazten, handitzen, ithotzen ere ba hanitz medikuren omena. JE Bur 36. Baño laster ito ta estaldu<br />

zituan biotzeko arrak eta animaren kezkak. Ag G 122. Negar zotiñak itto zun ordea bere abotsa. Etxde JJ 133.<br />

Zotiñak ixil itoten. Gand Elorri 109. Garra itho arte. Osk Kurl 130. Nobelagilea olerkariak ito duela esan<br />

daiteke. MEIG II 100. v. tbn. Lg II 274. Brtc 31. CrIc 71. Monho 38. Añ LoraS 52. Dh 134. fB Ic II 273. Hb<br />

Egia 82. Itz Azald 179. Ldi BB 48. Or Eus 122. SMitx Aranz 69. Txill Let 101. Erkiag Arran 100. Arti Tobera<br />

264. Vill Jaink 113. MAtx Gazt 32. Ardoy SFran 106. NEtx LBB 32. Xa Odol 250.<br />

� (Part. en función de adj.). Sofocado; apagado. "Boz ithoa, voix voilée" Dv. � Eman ukhan draue Iainkoak<br />

spiritu itho bat. Lç Rom 11, 8 (TB pisu, Ol soraiotu, Ker zorabiatu). Khar ithotan dire. Hb Egia 63. Mutikoak<br />

abots itoaz bukatu zitun arrenak. NEtx Antz 149. Hats-behera ito batekin. Mde HaurB 7. Egonarririk etzaukan<br />

berri-nai itoa baizik. Zait Plat 37. Turut-ots itoa. Ibiñ Virgil 109. Noizean bein zotin itoren batekin sorbaldaikara<br />

sortzen zitzaion. NEtx LBB 52. � Gibelka zoan mintzatuz, gibelka, beldurrez ithoa. JEtchep 114.<br />

�3. "Égorger" Ht VocGr 354.<br />

�4. (G-goi-azp, AN-gip). Ref.: AEF 1955, 164; Gte Erd 154. Matar (hablando sobre todo de animales).<br />

"[Zakurrak katua] ito du (G-azp, AN-gip), [...] zakurrak katua ondatu du (= ito gabe) (AN-gip)" Gte Erd 154. v.<br />

akabatu (2). � Athera zitzion lehoin bat itho zuena. Lg I 344. Samapeti oratu ta itoteko. Mg PAb 110. Sararen<br />

aurreneko zazpi gizonak Demonioak ito zituan. "Occiderat" (Tob 3, 8). AA III 607. Asto yauna itho zuen. Gy<br />

165. Ziraunak txikiak eta gaztetxuak dirala itoten ez badituzuz. Itz Azald 178. Ez dauzkitzute balinba [zakurrak<br />

ardiak] itho? JE Bur 17 (que unas líneas más abajo emplea hil). Gau batean itto zittuan Aingeru iltzaleak<br />

Egiptoko lehen jaio guziak. Inza Azalp 42. Biurrialdi sendo batez egaztia itota utzi zun. Etxde JJ 205. Bertan ito<br />

eban sagu-duendea. Bilbao IpuiB 197. Itoko zuan bere atzaparretan maketo arpegi-berde ura! Ugalde Iltz 49. v.<br />

tbn. VMg 38. fB Ic III 337. It Fab 88. Arch Fab 137. Arr GB 142. Sor AKaik 119. Zby RIEV 1908, 768. Ox 133.<br />

Tx B II 94. Enb 45. Or Eus 176. Uzt LEG II 308.<br />

�5. (Part. en función de adj.). (Sed) abrasadora. � Gu-gaiti ilteko eukan egarri itoagaz. Añ EL 2 217. �<br />

Asfixiante. � Eguraldiak, ito jarraitzen eban. Erkiag Arran 161. � Agobiante. � Egunoroko lan itoak. NEtx<br />

LBB 194.<br />

�6. Saciar. � Anjelikak bestetik ito zuen bere egarriya. Bil 165. � Ahogar (en alcohol, vino). � Ito egin bear al<br />

iok ba ardaotan? Ag AL 56. Alkoolean lorrak itotzen. Mde Pr 149. Bere zorigaitza ardotan ito beharra zeukan.<br />

Etxde JJ 32. Baña neurriz gain, egarri ori / itotzen dezu ardotan. NEtx LBB 327. v. tbn. Erkiag Arran 49. �<br />

Arnoak gazterik itho du. Arb Igand 134.<br />

�7. "Ittoa, itoa, ciego, muy inclinado para algo. Arroltze yateko ittoa da gure aurre" Asp Leiz2. � Batak yan<br />

gura ez dabenera, bestea itoa da. Or Tormes 3. Ain itoa bai naiz ni atariko paper-puxkak ere irakurtzeko<br />

(Quijote IX). Or RIEV 1929, 7 (AIr RIEV 1928, 601 anbatetaraino irakurrizalea, Anab ib. 609 irakurtzalea).<br />

Orrelako irakurgaietara itoa zenuen Platon. Zait Plat 16.<br />

�8. (Part. en función de adj.). Cerrado, denso. � Karrakaldo aztuna ari da "baso ito" orretan barrena. Txill Let<br />

65.<br />

- EZIN ITOZKO. a) "Ezin ithozko, qu'on ne peut étouffer; inextinguible. Txarra da egiteko hori eta ezinithozkoa,<br />

cette affaire est mauvaise, et de celles qu'on ne saurait étouffer. Badu egartsu bat ezin-ithozkoa, il a une<br />

soif inextinguible" Dv. b) "Insubmersible, ezin ithozko" T-L.<br />

- IA ITOAN. A punto de ahogar(se). "Ixa ittuan etara zeben mutikua" Elexp Berg. � Biotz-ikarak abotsa iya<br />

itoan. Alz Ram 52. Ujola gogor onetan, / dabil txit estu iya itoan. AB AmaE 53. Ia itoan ibilli naute iru atsoren<br />

artian. Tx B I 32. Uraz iya itoan ta suaz erretzen / ziranak. Enb 80.<br />

- ITO-AGINEAN. A punto de ahogarse. � Ito aginian ebiltzela. Ur MarIl 25. Semia itxura aretan itto-agiñian<br />

ikustian. Otx 166. Bearrez ito-agiñean. Bilbao IpuiB 64. � "Ito-agiñean (V-ger), a toda prisa; litm., a punto de<br />

ahogarse" A.<br />

- ITOAN. Deprisa, precipitadamente. v. itoka. � [Konfesiñoa] ezta itoan egin bear dan zeregina. Añ EL 2 129.<br />

- ITOAREN ITOZ. (Hablar, etc.) muy deprisa, apresuradamente. � Zelan ori, ituaren itoz ta arin esan biarraz<br />

[...] badino guztia? Mg PAb 158.<br />

- ITO BEHARREAN (itxo- V-gip ap. Etxba Eib), ITO BEHARREZ, ITO BEHARRIK (V-ger ap. A Morf 680).<br />

A punto de ahogarse. � Egarriz ito bearrez. Añ EL 2 226. Estutasunaren indarrez ito-bearrean. Arr GB 89. Bere<br />

barrungo naigabeak itobearrik. Ib. 97. Arrapau ebazan gizonak itobearrean. Echta Jos 91. Olatupean<br />

azpiratuta, gizonak itto-bearrik. Ib. 101. Sasi ta bedar txarrez / ito biarrian. Enb 173. Erri guztia / kiskaltzen<br />

dago, / ito biarrik. Ib. 175. Zurrungaka, arnaska, ito-bearrez. Or Mi 79. Uria turrustan heldu zen, oro itho<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

797

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

beharrez. Barb Leg 149. Ito bearrez eman dio eztulari. Txill Let 140. Barrearen barrez ito bearrik egozan.<br />

Bilbao IpuiB 187. v. tbn. I.-beharrean: TAg Uzt 34. Zait Sof 62. Alzola Atalak 70. I.-beharrez: Otx 166. Etxde<br />

JJ 56.<br />

- ITO EMAN. "Dar mate (ajedrez)" Vill (comunicación personal).<br />

- ITO ERAGIN. Ahogar, asfixiar. v. itoarazi. � Ez zaitubala ikara barri batek artuko ito eragingo deutsuna<br />

pekaturen bat agertu ezinda? Mg CO 184. Beste guziak, aragizko pekatu orregatik ito eragin eta akabatu zituan.<br />

Gco II 43.<br />

- ITO EZ ITO (AN-larr). "Galdu ez galdu, itto ez itto egona naiz" Inza NaEsZarr 229.<br />

- ITO-ITOAN. Ahogadamente. Cf. ITU-ITUAN (s.v. 1 itu), que Villasante en el voc. de CrIc parece relacionar<br />

con ito. � Oiu egiten zigun ito itoan. Or Mi 128.<br />

- ITO-NAHI (H, s.v. ithodura, que cita a Cb). "Itho-nahi (L; Dv LEd), suffocation (s'emploie au plur.). Syn.<br />

ithobehar" Lh. Cf. supra (1) ito-nahiari 'al que se quiere ahogar'. � Oñazeak, ikarak, itonaiak ematen didate. Cb<br />

Eg II 91 (Dv LEd 166 itho-nahiak). Alako ito-nai bezalako batzuk minutu laurden batez. Or QA 173.<br />

- ITO-PASARA (G-azp). Ahogadilla.<br />

- ITOTZEAR. A punto de ahogar(se). "Encalmarse, beroaz itotzer jarri" <strong>Lar</strong>. "Guziak itotzer ziren (BN-lab-arb)"<br />

Gte Erd 284. � Artzen zuan neskatxa zintzurretik, eta itotzear ipiñtzen zuala zirudian. AA III 532. Itotzer zinen<br />

jadanik odolez eta lohiz. Iratz 63. Itotzear den batek haize salbagarria xurrupatzen zuen legez. Mde HaurB 96.<br />

Lagun bat bere zaldiarekin itotzer zitzaioten! Ardoy SFran 144. v. tbn. Mb OtGai 9, 202.<br />

- ITOTZEKOAK. "Forma elíptica de la loc. itxotzeko barriak. Itxotzekuak darabixez alboko tabernan" Etxba<br />

Eib.<br />

- ITO-HURREN. "A punto de ahogarse. Ito-urren aurkitu ginuen. Hezur bat iretsi eta ito-urren" Izeta BHizt<br />

579.<br />

- ITO-ZORIAN. A punto de ahogar(se). � Xabiertxo gaxoa gaitzak ito-zorian zegoan. Ldi BB 46.<br />

2 ito. "(Sal), escondrijo" A.<br />

itoa. v. 2 itoi.<br />

itoaldi. "Ithoaldi (L, BN, S), suffocation" Lh.<br />

itoale. "Sofoco, ahogo, fatiga" Asp Leiz (en Leiz2 añade la variante ittoale).<br />

itoarazi (-th- H), itoerazi (-th- H), itoerazo (Añ, H), itoazi (-th- S ap. Lrq). �1. Hacer ahogar, ahogar (sentidos<br />

prop. y fig.); estrangular. "Sufocar" Añ. "Faire noyer, faire étrangler, faire étouffer; faire qu'on suffoque" H.<br />

"Noyer, forcer à se noyer" Lrq. � Zerk mundu guzia [...] uholde jeneralaz itho-arazi du? Brtc 98. Egünkal dügü<br />

ikhusten ontzi handiak [...] aiziak dütiala ithoeraziten. Egiat 195. Etzaituela ikara berri batek artuko, itoeraziko<br />

dizuna biotzaren ondoan zere bekatua? Mg CC 127 (CO 184 ito eragingo). Phusatzen dü haurra hurialat eta<br />

itho erazten dü. Ip Hil 157. Abariziak [...] itho erazi dit gizon jinkotiar haren seme bakhoitza. Ib. 158. Bearra<br />

ere bazeukat ainbeste lorraldi [...] ardo ta bertsoen indarrez ito erazteko. Etxde JJ 78. Estutu-ala estutu zuten<br />

nere eskuak Mirenen eztarria [...] itoerazi naiean. Txill Let 105. v. tbn. Elsb Fram 117. Ir YKBiz 174. Itoazi:<br />

Anab Poli 14.<br />

�2. Estrangular (un sonido en la garganta). � N, sudur-izki garbia, ez kinkuna, batzuk zintzurrean ito-erazten<br />

dutena. "Estrangulan". Or in Gazt MusIx 14s.<br />

itoarazle. "Ithoazle (Sc), qui force à se noyer, qui noye" Lrq.<br />

itoatxur. v. itoi-atxur.<br />

itobehar (V, G, L; Bera). Ref.: A; Lh. � Ahogo, dificultad para respirar; apuro, agobio; apresuramiento, prisa.<br />

"(Vc, Gc), sofoco" A. "Precipitación" Bera. "(L), suffocation, étouffement. Ithobehar batzu heldu zitzaizkitan"<br />

Lh, que cita a Lf. "¡Qué apuro el tuyo, mujer!, ori don, emakume, ito bearra! (V-m, G)" A EY III 248. Cf. Ol Mt<br />

18, 28: Itobearrez 'con intención de estrangular'. � Egon zaree luzaro barriketan milla berba alper egiten, ta<br />

gero beinguan ito biarra. Mg PAb 55. Oñazerik ez, baña ito-bear estuak oi ditu. Ag G 374. Orduan sortu<br />

zitzaizten senar-emazteai sekulako estuasunak eta itobearrak! TAg Uzt 171. Bizitzaldi onetako itobearrak.<br />

Erkiag Arran 183. Eztul sekera zitala, [...] sukarra, iñoiz arnas-estua ta itobearra. Erkiag BatB 202 (v. tbn.<br />

196). Hizketako itobeharrari idazkietan ere amor emateak ondore jakina du: euskalkien arteko bereizkuntzak<br />

sakontzea eta zabaltzea. MIH 356. Berria berriaren gain pilatzen da, izan ere, egungo bizimoduaren itobeharrekin.<br />

MEIG VIII 84.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

798

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

itobide. � Peligro de ahogarse. � Ain ito-bide andietatik itsasoan gorde [zituelako Jainkoak]. <strong>Lar</strong>d 530.<br />

itodura. "Ithodura (L, BN, S), étouffement, suffocation (au propre et au fig.). Ithodura batzuk hiltzeko zorian<br />

dadukate" H.<br />

itoe. v. 2 itoi.<br />

itoera (<strong>Lar</strong> � H (V, G)). �1. "Ahogamiento, ahogo" <strong>Lar</strong>. "Ahogo, congoja" Ib. "Sufocación" Ib. �2. "Angoisse,<br />

affliction avec inquietud et ansiété" H.<br />

itogailu. � (Lo) que sirve para ahogar (en sentido fig.). � Nahigabearen ithogailu, agoardient-flaskoak eskutik<br />

eskurat ingurukatuko dire. Prop 1906, 86.<br />

itogarri (ith- Urt, H). �1. Sofocante, asfixiante (sentidos prop. y fig.). "Aestuare, bero vel denbora ithogarria<br />

egitea, izatea" Urt I 360. "Aer torridus, aire bero ithogarria" Ib. 342. � Hekien gela hertsi eta ithogarriak. Hb<br />

Egia 64. Etxea zan beretzat baitegirik [...] itogarriena. Etxde JJ 158. Errauts it(h)ogarri batek harturik, / behar<br />

duguia azken atsa eman? Lf "Afrikanoaren leloa" (ap. DRA). En DFrec hay 2 ejs. �2. (<strong>Lar</strong> � H (V, G)). (Sust.).<br />

"Sufocación, ahogo" <strong>Lar</strong>. "Encalmadura, en las bestias, beroaz itotzea, itogarria" Ib. v. itobehar. �3. (<strong>Lar</strong> �<br />

Añ y H). (Sust.). "Muermo, romadizo de bestias" <strong>Lar</strong> y Añ. "Gourme, maladie des jeunes poulains" H. �4. "Qui<br />

est digne d'être noyé, étranglé, étouffé" H.<br />

itogarridun (<strong>Lar</strong> � H (-th-)). � "Muermoso" <strong>Lar</strong>.<br />

itoge (<strong>Lar</strong> � H). � "Desahogo" <strong>Lar</strong>.<br />

itogin (V-m; <strong>Lar</strong> Sup (� RS), Añ (V), msOch 319, H (V, G)), itokin (G, itt- V-gip; <strong>Izt</strong>, H (V, G)), itukin (G, itt-<br />

G-azp), itoin (V, itt- V-gip), itoki (G), itugin (V-ger-och-oroz-m), itxogin (V-gip), itxoin (V-gip), iturin, ittuin<br />

(V-gip), itoxin (V-och-gip), itosin (itt- V-gip), itojin (G-nav, itt- V-gip), itofin (itt- V-gip), itozin (vEys (s.v.<br />

itoi), H), ituxin (V-gip), itujin (itt- V-gip), itufin (itt- V-gip), itusain (itt- V-gip), itxufin (V-gip). Ref.: A<br />

(itogin, itukin, itoin, itoki, itugin, itoxin); A Apend (ituxin); Iz Als (itojina), ArOñ (ittokiña, itukiñe, ittosiña,<br />

ittúsaiñe, itxúfin), IzG (itukiñ), UrrAnz (ittoíña); Etxba Eib (itxogiña); Elexp Berg (ittuin); Gte Erd 171. �<br />

Gotera. En la mayor parte de los casos (Añibarro, msOch, Iz IzG y Gte Erd 171) se especifica que se trata de la<br />

'gotera interior'; lo dan como 'gotera exterior' Añ (entre paréntesis en la ed.) e <strong>Izt</strong>ueta; ambos significados en Iz<br />

Als y Elexp Berg. "Itokina esaten da Gipuzkoa-aldean itoginagaitik" Ezale 1897, 44b. "Ittotea eta ittokiñe,<br />

gotera" SMuj. "La gotera (de la casa)" Iz ArOñ. "Itukiñe (G-goi), la gotera que cae al camarote" Ib. "Ittoíña, la<br />

gotera (del edificio)" Iz UrrAnz. "Neguan agertzen dira itxogiñak, eta zartzara atxekixak" Etxba Eib. "Baita<br />

teilatuko urak batera jausten diren lekua. Ittuiñak dare ganbaran eta konpontzia komeni da. Ittuiñera joan eta<br />

ura ekarri, txorrokua zikiña dator eta. Ittuiñeko ura ona (e)i da garbantzuak egosteko" Elexp Berg. v. itaxur. �<br />

Tr. Sólo meridional. Documentado sobre todo en autores de la 2. a mitad del s. XX, si bien se encuentra ya en RS<br />

y Añibarro. La forma más empleada es itogin; hay itokin en Orixe y Anduaga, itoin en Erkiaga e itukin en N.<br />

Etxaniz. No encontramos ejs. del resto de las variantes. � Betiko itoginak arria zulatu. "Gotera contínua". RS 16<br />

(EgutAr 13-3-1962 (ap. DRA) da betiko itxoiñak). Itogiñatik jausi dan ura. Añ LoraS 20. Itugin bat laster<br />

kenduten ezpada, denporaz etorriko da tellatua jausitera. Ur MarBi 156 (ap. DRA). Iñoiz ez aspertzen itokin<br />

antzera biotz au xulatzen. Or Poem 517. Betiko itoginak arria zulatu ta aldi luzeak guztia aztu. Ezale 1897, 44b.<br />

Itogin sikua. Arti MaldanB 191. Teillatuan zegoan itokiña. And AUzta 104. Itogin-zarata / saltari ta alaia, /<br />

klaustroko patio / barru ta gordean. Gand Elorri 68. Itoin-irristada. Erkiag BatB 35. Etxeak itukin asko ditu.<br />

NEtx LBB 112. Egun euritsuan itogin etengabea. Ker Prov 27, 15 (Ol ituzur). Tellatuaren ituriña jausten zan<br />

tokian lurperatzen zituen. EgutAr 3-5-1970 (ap. DRA). � (Fig.). � Eta orduan asi zitzaizkion itukiñak etxeari.<br />

Lenbizikoa Iñazi gaixotu zitzaien. NEtx LBB 55. Urtea luzea baita, aietatik [ipui-sarietatik] jateko. Etxeak itukin<br />

asko ditu. Ib. 112.<br />

- ITOGINAK HARTU. "Itxogiñak artu, tomar las goteras. Itxogiñ batzuk artu, barrixak eiñaz ostikopian" Etxba<br />

Eib.<br />

itogintxo. � (Dim de itogin). � Begietati laster ekion / itogintxo bi mobidu. Lazarraga (B) 1179vb.<br />

itogune. � Ahogo, angustia. � Gurdi-negarrak Juanaren biotzeko itogune larriari, garrazi zorrotzez erantzuten<br />

zion. NEtx LBB 26.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

799

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

1 itoi (G ap. A � vEys (G); <strong>Lar</strong> � VocS, Añ (G), H (V, G, ith- L, BN)). �1. "Gota, de agua, vino, &c." <strong>Lar</strong>.<br />

"Goutte" VocS (difícilmente puede ser BN-mix, como propone con dudas el ed.; parece correcta, en cambio, la<br />

relación que establece con itoitz e itaxur). �2. "Goutte, maladie" H, que cita esku-itoi, oin-itoi y korde-itoi<br />

(qq.vv.) en <strong>Lar</strong>ramendi. �3. "Gouttière. [...] Ithoiaren azpian ezartzea" H. v. itaxur.<br />

2 itoi (V-gip-al, AN, BN (-th-); Aq 638 (G, AN) y 1352), itua (V-gip; det., <strong>Lar</strong>, H (V, G, L (-th-)), itoe (V-gip),<br />

itoa, itu (V-al; Hb ap. Lh), ithuin (-uñ H (S)), itun (-th- H (BN)). Ref.: A (itoi, itu); A Apend; Lh (ithoi); Iz IzG<br />

y ArOñ (ittoia). �1. "Chiquero, txerrien itua, txerritokia, urdanzuloa" <strong>Lar</strong>. "Muladar" Ib. "Pocilga" Aq 638.<br />

"Cabelleriza, sea de cualesquiera animales" Ib. 1352. "Étable. [...] Lieu où l'on jette et amasse les fumiers et<br />

immondices. Cette dernière aception est donnée à itua en G" H. "Itoi (V-gip-al, AN), pocilga" A. "Cuadra" A<br />

Apend. "Étable" Lh. "Itoia: abereak bizitzeko tokiak" Urkia EEs 1930, 7 (ap. DRA). "Ittoe txikiña, [...] ittuatzaar<br />

bat" Iz ArOñ. � [Ur bedeinkatua] botaten zan arteixan ta ituan (V-gip). Gand Eusk 1956, 211. Ganauen itoian<br />

be ipinten zian kutunak. Ib. 224. Itoietan ta kamaretan-ta arekin [petrolio ontziekin] ibilli ezkero, etxea erreteko<br />

peligrua egoten zan. And AUzta 97. Atara itoatik zaldia. Ib. 52. �2. itua (-th- H), ithuin (-uiñ, -üñ S; H), itun (th-<br />

H (BN)), ithon (S; Lecl, Dv (que cita a Abb), H). Ref.: A (ithuiñ, ithon); Alth in Lander RIEV 1911, 600.<br />

"Fumier des étables" Lecl. "Ithuñak ialgitea, enlever et remplacer la litière de l'étable" H. "Itüña, iraurgai<br />

ongarriz ithoa" Alth in Lander RIEV 1911, 600. "Ithuiñ (S-no), estiércol de la cama del ganado" A.<br />

itoi-atxur (V-gip ap. A y Urkia EEs 1930, 30), itoatxur (V-gip ap. A Apend), ittuatxur (V-gip ap. Iz ArOñ),<br />

itxuatxur (V-gip ap. Iz ArOñ). � "Azada de dos púas" A. "Cierto rastrillo" A Apend. "Zimaurrak ateratzeko lau<br />

ortzdun tresna" Urkia EEs 1930, 30. "Azada de cuatro púas para sacar estiércol" Iz ArOñ. v. itatxur.<br />

itoidun (H (+ ith-)). � "Goutteux" H (s.v. ithoia).<br />

itoika (<strong>Lar</strong> � H). � "Gota a gota" <strong>Lar</strong>. "Ithoika ixurtzea, verser goutte à goutte" H (s.v. ithoia).<br />

itoikera (<strong>Lar</strong> � H). � "Destilación" <strong>Lar</strong>.<br />

itoiketu (<strong>Lar</strong> � H). � "Destilar" <strong>Lar</strong>.<br />

itoin (itt- V-gip; -th- Lh), ituin (V-gip). Ref. A (ituin); Iz ArOñ (ittú/ín). � "(FSeg), provecho, utilidad. Ituin<br />

onean joan dira, han ido en buenas condiciones (de ganancia)" A. "(Lf), profit" Lh. "Ittú/iñ baarik, sin provecho.<br />

Ittóiña dauko, provecho" Iz ArOñ.<br />

itoin. v. itogin.<br />

ithoin. v. 1 itain.<br />

itoindu, ituindu (V-gip). "Ittú/inddu nintzuan, ittúinketan, me aproveché" Iz ArOñ<br />

itoite (G-azp-bet; -tia (det.) <strong>Lar</strong>, Añ (G) y H), itoiti (vEys), itote, itute (A), ittute (G-goi-to-bet), ittottia (det.,<br />

AN-gip). Ref.: A (itoite, itute); Zt (comunicación personal); Iz To (ittutia), IzG (ittuzura); JMB At (ittute); Gte<br />

Erd 171. � Gotera. Especifican 'gotera interior' Iz To, IzG y JMB At; Añibarro, en cambio, 'gotera exterior'.<br />

"Gotera" <strong>Lar</strong>. "Estilicidio" Ib. "Ittotea eta ittokiñe, gotera" SMuj. "Tellatuko ittottiak (barrukoak eta kanpokoak)<br />

(AN-gip)" Gte Erd 171. v. itogin, itaxur. � Itoitiak bereala tellatutik kendu. Cb Josefa 84. Itotepean egonak<br />

ziran. Or Eus 91. Betiko itutek arria zulatu eta aldi luzeak guztia aztu. EgutAr 12-3-1958 (ap. DRA; cf RS 16).<br />

Etxe zarrak, ittutte (G-goi). "Zartzean, gaitzak gaiñezka". Inza EsZarr 157.<br />

� itoitu. Falsa restitución de Duvoisin, Harriet y Azkue, deducido del sust. verbal itoite- (cf. O VocPo), de idoki<br />

(q.v.).<br />

itoitz. v. zitoitz.<br />

itoitzar. "Ittuatzaar bat, una cuadra grande" Iz ArOñ (s.v. ittoia).<br />

� itoiura. Aparece en Aq 443 (� A), pero es una mala lectura de Fita por itoixura. v. itaxur.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

800

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

itoixur(a). v. itaxur.<br />

itojin. v. itogin.<br />

itoka (V, G, L, BN-baig, ith- BN ap. A; Dv, H). �1. A toda prisa, precipitadamente; ávidamente. "Ithoka jatea,<br />

manger à grands morceaux et avec précipitation" Dv (s.v. itho). "Ithoka iatea, manger gloutonnement" H. v.<br />

ITOAN, itokarrean. � Neskatxa mundutarrek ere hain ithoka darraizkoten ezdeuskerietan. "Avec avidité".<br />

Birjin 522. Arretaz egiñak, ez itoka, arinka ta senian bezala. Mg CC 12 (CO 17 itoka). Aziendek behar dute<br />

tokia nasai, [...] ez ditezen ithoka jaten hari, bata bertzearen bekhaiztiz. Dv Lab 217s. Zergatik zoaz orren<br />

itoka? Arr GB 126. Ithoka, bi jauziz, bi ahapaldiz eman zuela Credo guzia. Barb Sup 3. [Gerezia] altxatu zuen<br />

berehala eta ahorat eraman ithoka, beldurrez eta Jesus Jaunak ikus. "Gloutonnement". Barb Leg 62. Makur<br />

ikasiak edo sobera ithoka erranak, makur bethi errepikatuak ziren sorgin-hitzak. Ib. 141. Itoka ontasunen<br />

gibeletik dabiltzateneri. Othoizlari 1958, 173. v. tbn. VMg 66. Gco I 406. Or Mi 83. Zait Sof 92. NEtx Antz 52.<br />

�2. En gran abundancia. � Gisa guzietako atseginak ithoka hartzen ditu. Dh 193. Zer ez nuen pairatzen, / nahi<br />

guziez, ithoka, / nintzenean gozatzen! CantIzp (ed. 1813), 35. [Etxeei] airea ala argia ithoka sartzen zeieztelarik.<br />

JE Bur 199 (v. tbn. 187).<br />

�3. (Añ, H). Ahogándose (sentidos prop. y fig.). "Atragantar(se) con algún bocado, [...] ezin irunsirik edo itoka<br />

egon" Añ. "De manière à s'étrangler, à s'étouffer" H. � Ithoka oro hirriz, nigarrak eta oro jauziak. Barb Sup 20.<br />

Bere biotza taupada baten ittoka. AEmil AndreM 18. Arnaska, itoka daramak / egonik gabeko edana. NEtx LBB<br />

249. v. tbn. MEIG IX 119 (en colab. con NEtx).<br />

- ITO-ITOKA. A toda prisa. � Beren lagunari aurrea artu nairik ito itoka, idi gaixoak lertzeko zorian<br />

zerabiltzatela. <strong>Izt</strong> C 178s. Zer deritzazute? Batzarrekoak ito-itoka erantzun zioten: Iltzea merezi du. <strong>Lar</strong>d 447.<br />

Jerusalenera ito-itoka joan zan. Ib. 463. Ito-itoka, axolakabe goaz amilleta bera... EEs 1930, 42.<br />

- ITO-ITOKAKO. (Adnom.). Apresurado. � Ito-itokako Errosario bat esanda, asko egin duela deritzeeala. Mg<br />

CC 189 (CO 285 itoka esan).<br />

- ITO-ITOKAN. "Itto-ittokaan jan, comer de prisa (G-goi)" Iz ArOñ.<br />

- ITOKA GABE. Sin prisa. � Mandamentuak bein banaan igaroaz itoka gaba, baña ez burua austeraño.<br />

CatBus 48. Erreza dezagun bada orazio jainkozko au [...] itoka gabe, ta zer diogun ongi begiratu ta pensatuaz.<br />

Arr CDoc 87 (ap. Zait EG 1958, 397).<br />

hitoka. "(BNc,... Sc), tuteando" A. "(L, BN, S), tutoyant (entre garçons)" Lh. v. 1 hika.<br />

itokaitz (<strong>Lar</strong> � H). � "Desahogo" <strong>Lar</strong>.<br />

itokaiztu (<strong>Lar</strong> � H). � "Desahogar" <strong>Lar</strong>.<br />

itokarra. "(Calor) sofocante" BU Arano. v. itogarri.<br />

itokarrean (H (G) s.v. ithoka, que cita a <strong>Izt</strong>). �1. A toda prisa. "Vengo sin aliento, itokarrean nator (AN)" A EY<br />

III 243. v. ITOMENDIAN. � Gerorako laga bage estu estuka itokarrean. <strong>Izt</strong> C 336. Kiklopeak burni mokor<br />

malguz tximistak egiten itokarrean dabiltzanean. "[Ils] se hâtent". Ibiñ Virgil 111. �2. A punto de ahogar(se). �<br />

Ittokarrean zegoala, ta aize preskoa artu bear zula esan zion. Or SCruz 46. Nigarrez itokarrean. Or Mi 135.<br />

Gaiña artu zidaten, itokarrean, lasapiderik eta arnasik utzi gabe. "Premebant". Or Aitork 165. � A punto de<br />

estrangular. � Eldu zion itokarrean. Or Mt 28, 18 (Lç ito). �3. "Itokorren, apuradamente" Asp Leiz.<br />

� itokarri. "Apuro extremado" en A y A DBols; se trata sin duda de itolarri (q.v.), como corrige A Apend y<br />

como indica la posición de la palabra en Azkue, entre itoki e itoltza.<br />

itoketa. � (Asesinato por) estrangulación. � Karrasi zorrotz batek dardaratu ninduen. [...] eta asaldatu egin<br />

nintzan itoketa agertuko zalakoan. Txill Let 104. � [Troar-ak] erri-barrura sarturik, egundoko lepoketa (itoketa)<br />

egin zuten. S. Barandiaran in MEIG II 69 (como comenta el reseñante: "noiz ezkero ito dezake inor burni edo<br />

tupiki zorrotzak?").<br />

itokin. � "Ithokina, qui vient, est tiré de ce qui a été étouffé, noyé, suffoqué. Begira daitezela ithokinetik, qu'ils<br />

s'abstiennent (de manger) de ce qui a été étouffé (Act)" H (el pasaje no pertenece a ninguna de las versiones<br />

habituales; cf. Act 15, 20: Lç gauza ithotik, He gauza ithoetarik, TB abre ithuetarik, Dv haragi itho; y Act 21,<br />

25: Lç ithoetarik, He ithoak izan diren haragitarik). � "P. ext.: épave" Lh.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

801

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

itokin. v. itogin.<br />

itokoi (<strong>Lar</strong> � H). � "(Fácil de) ahogarse" <strong>Lar</strong>.<br />

itokor (<strong>Lar</strong>, H (-th-)), ithor (Hb ap. Lh). � "(Fácil de) ahogarse" <strong>Lar</strong>. "Qui se peut facilement noyer, étrangler,<br />

étouffer, suffoquer" H. "Ithor (Hb), sujet à suffocation. Contr. de ithokor" Lh.<br />

itokorren. v. itokarrean (3).<br />

itokortasun (H (+ ith-)). � "Qualité de ce qui se peut facilement noyer, étrangler, étouffer, suffoquer" H.<br />

itolarri. �1. "(V, Gc), apuro extremado" A (que cita a FSeg, y da itokarri, corregido en Apend). �2. Ahogo. �<br />

Ito-larria arin bearrez / leio zekenera dut nerekin narrez. 'Torturante ahogo'. Ldi BB 164. En DFrec hay 6 ejs.<br />

itolarrika. � Ahogándose, respirando con dificultad. � Ez al aiz oroitzen ittolarrika asi zen eun artan ze apurok<br />

kusi ginittun (AN-gip). PPer FLV 1987, 188.<br />

itoltza. � "(L), faja, ceñidor" A. � Gerrian larruzko itoltza. Ol Mt 3, 4 (Lç, He, Ker, IBk gerriko, Dv, IBe<br />

uhal). Pitxiz landu gabeko nere itoltza. Zait Sof 23.<br />

itomen (Vc, G ap. A; ith- L ap. Lh). �1. Ahogo; angustia. "Ahogo, fatiga" A. "Suffocation" Lh. � Lengo itomen<br />

eta esturetatik libre ikusi zan. Arr Bearg 580 (ap. DRA). Barneko itomena ezkuta-bearrak, biziki makaltzen zuan<br />

Izar-en osasuna. NEtx Antz 158. Gurasoak etzuten biotzik izan zijoazenei Vigoraiño lagun egiteko. Itomen ura<br />

luzatzerik etzan komeni. NEtx LBB 33. Badira itomena sortzen diguten bizilekuak. MEIG IX 135 (en colab. con<br />

NEtx). En DFrec hay 2 ejs. �2. "Se dice significando ser la risa (una persona o cosa). Lagun artian, itxomena da<br />

a gizona, [...] es el morirse de risa" Etxba Eib.<br />

- ITOMENEAN. a) "(V-ple-m), sofocándose" A. "Ithomenean zen, il était sur le point de se noyer" Lh. b) "(Vple-m),<br />

a toda prisa" A. v. ITOMENDIAN.<br />

itomendi (V-arr-oroz-m ap. A, s.v. itomen). � Ahogo, fatiga. v. itomen.<br />

- ITOMENDIAN. A toda prisa. v. itokarrean. � Zeregin astun edo ardura ematen dutenak ez dira beingoan ta<br />

itomendian egiten, baizikan astiro ta kontuz. Mg CC 12 (CO 17 itomendiz).<br />

- ITOMENDIZ. a) "A toda prisa" A. � Ez dira itomendiz ta beinguan egiten, ta bai astiro begiratuta. Mg CO<br />

17. b) "Sofocándose" A.<br />

ithon. v. 2 itoi.<br />

itondo. "(Sal), frente del ganado vacuno" A. v. 2 ipuru.<br />

itongarri (G-nav ap. Garbiz Lezo 121 y Ond Bac). � Excremento del ganado.<br />

� Etim. De it- (

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

itoteka (ith- S ap. A y Lh (� Foix)). � "A toda prisa" A. v. itoka. � Bürüz barna asketan ithoteka jaten die,<br />

belhar ahotak osorik gaintituz. Béhéty GH 1931, 451.<br />

itots (H (+ ith-, L, BN, S)). �1. "Mot indéclinable, qui ne s'emploie que dans les locutions itots emaitea [...] [et]<br />

itots emailea [qq.vv. infra]" H. �2. "(L), appel aux bœufs pour les faire avancer" Lh. �3. "El que va delante del<br />

ganado en las faenas del campo (BN-baig)" Satr VocP. v. itaurreko.<br />

- ITOTS-EMAILE (BN-baig ap. A; H, Lh). "Qui éxcit un attelage de bœufs" H. "Hostigador de bueyes" A. v.<br />

hotsemaile. � Iraulen edo markan, ildo eta izaka zuzenak nahi zituen, eta ithots-emailea abisatzen gintuen.<br />

<strong>Lar</strong>z GH 1959, 85.<br />

- ITOTS EMAN (BN-baig ap. A; SP (ith-), H, Lh; itauts eman BN-baig ap. Satr VocP, s.v. itots). "Piquer les<br />

bœufs. Idiei auts emaitea" SP, que cita a O. "Exciter un attelage de bœufs à avancer" H. "Ahuyentar [?]" A. �<br />

Berak hartzen golde-nabarrak, / bera iarten itots-emaiten. O Po 50.<br />

itotu. v. 1 ito.<br />

itotzaile (itto- V-gip ap. Iz ArOñ; <strong>Lar</strong>, H (+ itho-)), itozale (-th- S ap. Lrq; -th- T-L). � (El) que ahoga; (el) que<br />

mata (un animal). "Ahogador, el que ahoga" <strong>Lar</strong>. "Sufocador, sufocante" Ib. "Celui qui noie, étrangle, étouffe"<br />

H. "Qui se noie" Lrq. "Étouffeur" T-L. "Ittotzaillaak, ardi-ittotzaillaak (aixaixak)" Iz ArOñ (en nota: "las zorras,<br />

que ahogan por el cuello a las ovejas"). � Ahuntzaren ithotzailea da [pardoa]. Prop 1897, 167. Ur gañea barriz<br />

[egunak ekatxerako dagozan garaietan] bizi, ibilkor, erabilkor, indartsu ta itotzallea [billatu oi daroe<br />

arrantzaleak]. Ag Kr 61.<br />

itotze (<strong>Lar</strong>; ith- H, T-L). � Ahogo, aflicción. "Sufocación, ahogo" <strong>Lar</strong>. "Encalmadura, en las bestias, beroaz<br />

itotzea" Ib. "Action de noyer, d'étrangler, d'étouffer, de suffoquer; id. action de se noyer [...]" H. "Asphyxie" T-<br />

L. � Itotze edo estutasun onetatik etzen atera Jesus, [...] bere odola ta bizia utzi artean. Mb JBDev 56.<br />

itoxin, -zin. v. itogin.<br />

itoxur, -zur. v. itaxur.<br />

hits (L, B, BN, S; H (+ i- V, G), Foix ap. Lh). Ref.: A; Lh. I (Adj.). � Tr. Documentado en Duhalde (no seguro)<br />

y autores septentrionales no suletinos desde mediados del s. XIX. Lo emplean tbn. autores meridionales<br />

modernos. En DFrec hay 8 ejs.. �1. Pálido, apagado. "Qui est terne, peu coloré, peu éclatant: Soin hitsa,<br />

vêtement sans vivacité de couleur, sans éclat. Argi hitsa, lumière qui éclaire peu. Egun hitsa, jour sombre, peu<br />

brillant" H. "Color bajo o pálido" A. � Ahoa goibel, ezpainak hits, begiak barna. Hb Egia 141. Gorphutza<br />

eroria, begithartea sarthua, koloreak hits. Laph 52. v. tbn. Lander RIEV 1910, 599. Iguzki ephel hits bat. Ox<br />

146. Etxe gorak, oro harri zahar hits horailez. JE Ber 44. Dirdira hits. Ib. 91. Argia hitsa. Ib. 92. Toki hits, ilun<br />

eta eze. Zub 59. Urdin, hits, gorri. Iratz 46. [Otsoaren] begi hits uherrek amorraturik distiratzen. Mde Pr 92.<br />

Atsegin galgarria ta zorion itsa. Or Aitork 55. v. tbn. Txill Let 27. Argi its, motel eta zurbillak. Erkiag Arran 47.<br />

Gauza ura igartu egin oi da gure begitan, its edo laru biurtu dela dirudi. Vill Jaink 134. Mundu hits hau argituz<br />

fedeak. Ardoy SFran 355. Zeru zolan [...] gris hitsean. Lasa Poem 98. Ez nuke nahi euskara beste hizkuntza<br />

baten errainu hits bihur dadin. MEIG VII 45. � (Con reduplicación intensiva). � Iguzki hits hits bat, doi doia<br />

agertu. Barb Sup 143 (v. tbn. Leg 149).<br />

�2. (L, BN, Ae, S; H, Lh). Ref.: A; A Aezk 120; Lh; Satr VocP. Triste. "2. par extens., sans vivacité, sans<br />

expression: Begi hitsa, œil terne, sans expression. Triste, morne. Arpegia hitsa, visage morne. Barne-gogo hitsa,<br />

intérieur, cœur triste" H. "Sombrio, lóbrego" A Aezk 120. "Sans vivacité, sans expression" Lh. "Decaído, de mal<br />

aspecto (BN-baig)" Satr VocP. � Behintzat barur dagizuenean etzaiteztela izan itxuraz hits. HeH Mt 6, 16 (He<br />

triste). Gogoeta hitsen kontra. Laph 233. Ez balitz laboraririk hits lagozke bazterrak. Zby RIEV 1909, 108.<br />

Huna orai bertze gerthakari ondorio hitsagoak izan dituena. Prop 1880b, 384. Beti euria! Hauk aro hitsa! HU<br />

Aurp 177. Gauza hitsa baita beti [...] gizonari bere sor-herriaren galaraztea. Ib. 174. Hits ginauden denak eta<br />

ixil. JE Bur 130. Irri hits mehe baina goxo. Ib. 123. Ateka hitsean nindagoela sarturik. StPierre 12. Bazkari hitsa<br />

egin diat egun [...] Etzuian, ez, eskualdun bazkaria. JE Ber 34. Lan bortitzari lotuak bizitze hitsa deramatela.<br />

Zub 49. Negu hitsean. Ib. 121. Begitarte hits batekin [...] nigarra kasik agerian. Ib. 61. Donadogoa hits zaio. Ib.<br />

87. Hunen aldean frantsesa zaie mintzaira hitsa. Etcham 51. Gaua zan, itsa. "La noche estaba triste". Or Eus<br />

412. [Pertsu] gabe bizia hain da hits, hain pisu. Iratz 23. Doinu hits. Mde HaurB 27. Ni ez naiz ezer, asmaketa<br />

farregarri ta itsa baizik. Txill Let 139. Its eta margul (melancólico y descolorido). Etxde JJ 11. Egun<br />

pozgarrizkoa, its eta illun biurtu. Erkiag BatB 133. Gogoeta hitsetarik urruntzeko hor zitunan pilota, dantzak,<br />

kantuak. JEtchep 69. Giza-bizia kaxkarregia eta hitsa dela sumatzen dugu. Vill Jaink 132. Eta trafikutan<br />

hitsena, jenden trafikua. <strong>Lar</strong>z Iru 144. Oren hitsen ondotik heldu ziren ere oren eztiak. "Heures tristes". Ardoy<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 803<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

SFran 173. Koturnu: gerkar antzezlariak olerki itsa oiuzkatzeko jantzi oi zuten oiñetako berezia. Ibiñ Virgil 57.<br />

[Eliza] arras tristerik zagon, hits eta zikina. Xa Odol 94. Urte hitsetan. MEIG VI 186.<br />

v. tbn. Prop 1880, 164. Elsb Fram 186. Ox 29. Ir Y 1934, 175. Lf Murtuts 47. Gand Elorri 199.<br />

� (Uso adv.). � Hunek, burua inharrosiz eta hits, ihardesten zautak: [...]. JE Bur 120. � Begia hits heldu naiz<br />

nigar bat eskatuz. Iratz 83.<br />

� [Arrosarioa] errespeturekin erran behar da ta [...] ta ez ohitura hitsez eta funtsik gabe. Dh 274 (no debe<br />

descartarse que esté por hutsez).<br />

� (Referido a la fama). � Eskribek lehenago hits zuten omena. Hb Esk 207. Hango jendeak omen hitsa du. [...]<br />

Gaixtoak direla diote. Prop 1883, 12 (Dv traduce "triste réputation"). Biltzar-hiriak fama hitsa luke / Santa<br />

Barbara galtzen balitz. Ox 18. Inkizizioneko tribunal omen hitsekoak. "De triste mémoire". Ardoy SFran 56.<br />

� Asko molde hits, asko ahapaldi tzar, ergelkeria sobera [ikasi]. Barb Sup VI.<br />

�3. (L, BN, S; Dv, H). Ref.: A; Lh. "Gizon hitsa, homme sans caractère. Gogo hitsa, résolution faible. Osagarri<br />

hitsa, santé débile" Dv. "Gogo hitseko gizona, homme de faible résolution" Ib. "Sans énergie, sans caractère.<br />

Gizon hitsa, homme sans grand valeur, plus ou moins nul. Deus guti dio, hits dago, il se déclare peu, il se tient<br />

en arrière, il ne se résout pas. 3. faible, sans force. Edari hitsa, boisson sans force. Langile hitsa, ouvrier qui fait<br />

peu de travail, ou qui n'a guère de force pour travailler. Ianbide hitsa, appétit faible. Osagarri hitsa, santé<br />

languissante. Eria hits hitsa da, le malade est dans un état de faiblesse qui n'empire pas. Syn. ahula" H.<br />

"Irresoluto, sin carácter, deslucido, de<strong>sg</strong>arbado" A. "Médiocre" Lh. � Buddak egin ditu gizon hits, ilhaun eta<br />

basak. Hb Egia 66. Ni nola, bertzeak hala, errege hits harek berehala sinesten du bere idurikoa duela erregina.<br />

Arb Igand 105. Hura bezalako gizon hits batek behar zuela garhaitu Daguenet [notari prestu, bihotzdun,<br />

jakintsuna]? HU Aurp 129 (v. tbn. Zez 81). Soldadu beharra aphez egiten bada, aphez hitsa baiditake. Elsb<br />

Fram 153.<br />

�4. (BN; VocBN). Ref.: A; Gte Erd 302. "(Adj.), usé" VocBN. "Ajado, usado" A. "Filda hitsean zen (BN-ciz),<br />

filda xarrean zen (BN-ciz)" Gte Erd 302. � Erdi buluzia, jana eskatuz, hotzez ikhaaran [...]. Itxura hitsa zuen.<br />

Laph 64. Itxura hitseko gizon bat. Ib. 134 (Dv traduce "un homme de pauvre apparence"). v. tbn. Elsb Fram 82.<br />

[Gizonaren] itxura hitsa! Galtzak doi-doia soinean. Lf Murtuts 47. Soineko eta oinetako hits horiekin etzitaken<br />

urrun joan. "Ses habits et chaussures lamentables". Ardoy SFran 236 (v. tbn. 202). � Garbiki jauntziak [...];<br />

halere [...] hits-aireño batekin. JE Ber 46.<br />

�5. "Hits (BN), sucio. Hitsik daude etxe hortako bazterrak, los rincones de esa casa están sucios" A.<br />

�6. "Itsa, leku itsa, sitio pantanoso (Ae)" A Apend.<br />

II (Sust.). �1. (L, BN, S ap. A; Dv). "Manque d'éclat. Hits bat mirail horrek badu erdian, ce miroir a une partie<br />

terne au milieu" Dv. "Empañadura, mancha" A. �2. (L ap. A � Dv). "Fig.: léger refroidissement dans les<br />

relations de deux personnes. Hits bat bada orai bi adiskideen artean, il y a maintenant quelque refroidissement<br />

entre les deux amis" Dv. �3. (Precedido de gen.). Palidez, tristeza. � Gaztaroan zoragarri azaltzen zaigu<br />

bizitza, aurki ordea frogatzen dugu beronen hitsa ta larua. Vill Jaink 116 (137 hitsa eta larua). Bizitza onen<br />

hitsaz ondo jabeturik. Ib. 117.<br />

- HITSIK. Triste. � Hendaia hitsik dago itsas bazterrean / [...] etxen erdiak aise lurrerat dohazko. Hb Esk 136.<br />

Ezetariko arraiñik artzeke kaiera itsik biurtzean. Erkiag Arran 167.<br />

itsaarazi (L? ap. A; Dv), itsabasarazi (L, BN ap. Lh), itsabaserazi (Lh), itsabatsarazi (HeH Voc, H (+ -tserazi,<br />

-tseraso)). � "Faire disparaître" Dv. "Hacer desaparecer, disipar" A. Duvoisin y Azkue citan JesBih. � Iragan<br />

krimen faltak erremisione oso batez borratzen eta itsaarazten beitituzu. JesBih 458s. Itsa araziz heien<br />

izpirituetarik iñorantziaren [...] ilhunbeak. MarIl 93.<br />

itsaasbide, itsabasbide. "(L, BN). 1.º moyen de s'éclipser; 2.º chemin d'évasion" Lh.<br />

itsaasi (Dv, H), itsabasi, itsaazi (L? ap. A, que cita a JesBih), itsasi (Dv), itsabatsi (L? ap. A; H). � Borrar(se);<br />

desaparecer, hacer desaparecer. "Dissiper, se dissiper, s'évanouir" Dv. "Disparaître, cesser d'être visible,<br />

s'évanouir. Ardietsi uste ginuela, ilhunbean itsabatsi zeraukun. [...]. Par ext., cesser d'être, d'exister: Orai bizi<br />

diren guziak, egun laburrik barnean itsabatsiko dire" H. "Itsabatsi (He), deshacer" A. "Itsabaste (L?, He),<br />

desaparecer" Ib. Cf. etsabasatu. � Khea itsaasten den bezala itsaas beitez. JesBih 460. [Onhesten dut] ostikatua<br />

izaitea eta lurraren barnean itsaasia izaitea. Ib. 447. Haren izena errexistrotik itsaasiko da. Ib. 430. Ene<br />

beldurkunde guziak itsaasten dire. Ib. 217. Bizia laburra da, istant batez itsaasten den lanho baten pare da. Jaur<br />

103. Jakinen duela [...] itsaasten [...] [gure inozentzia] hits edo ilhun araz dezaken guzia. Ib. 357. Gizona itsasi<br />

zangoten betbetan. Jaur San Joseperen ilhabetea 64 (ap. Dv, que traduce "l'homme disparut tout à coup à leur<br />

yeux"). Beldur guzia ixaasi zangon. Jaur AndreB 104 (ap. DRA, sin duda por itsaasi; v. tbn. ixaasten ib. 73 (ap.<br />

DRA)). Turkoen alderako izialdura ez zen bakarrik eztitu, bainan arras itsabasi. Lf in Casve SGrazi X.<br />

- EZIN ITSABASIZKO. Indeleble, imborrable. "Ezin itsaasizko, ineffaçable" Dv, que cita el ej. de JesBih. �<br />

Urrezko letretan eta ezin itsaasizko amodiozko karateretan. JesBih 399.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

804

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

itsabalki (ANc ap. A), itxabalki (<strong>Lar</strong>), ietxabalki (Lcq 70). � "Meliloto, yerba" <strong>Lar</strong>. "Itxabalkia, melilota" <strong>Izt</strong> C<br />

44. "(Melilotus officinalis), meliloto, trébol oloroso" Lcq 70.<br />

itsabasarazi. v. itsaarazi.<br />

itsabasi. v. itsaasi.<br />

itsal. v. itzal.<br />

hitsaldi. � "Ternissure passagère. Fig. refroidissement" Dv. � Sartzen dira... Maria eta Xaneta, hits-aldian<br />

osoki, eta zuri zuria eginak. (Acot. escén.). Barb Sup 118. Bertzeak, heien hits-aldiari behatu eta, elgarri<br />

keinuka, ahapeka hirriz. (Acot. escén.). Ib. 119.<br />

itsaltu. v. itzali.<br />

hitsarazi. � Ensombrecer, empañar. � [Gure inozentzia] hits edo ilhun araz dezaken guzia. Jaur 357. Utzarazi<br />

zituen sortzeko aztura, hitsarazi sinheste zahar eta bethikoak. Hb Egia 82.<br />

itsas ahari. "Aries, ahária, gerlahária, [...] itsasahária" Urt II 312.<br />

itsas ahate, itxas-a(a)ta. � Pato de mar. "Itxasaataak, los [patos] marinos" Iz ArOñ. v. itsas antzar. � Ibilleran<br />

itxas-ata dirudite: sabela eukitzen dute aundiya eta eroriya. IArt Itzald II 45.<br />

itsasadar (V-m-gip, L, BN, S; <strong>Lar</strong>, VocBN, Dv, H (s.v. adarra)), itxasadar (S), itxaso adar (Gèze). Ref.: A; Lh;<br />

Lrq (itxasadar). �1. Brazo de mar. "Embouchure d'une rivière sur la mer; littér. le mot itsasadar signifie branche<br />

de mer. Ce mot itsasadar s'emploie jusqu'au point où la marée monte" VocBN. "Portion de mer qui s'enfonce<br />

dans la terre, golfe, baie, crique" H. � Portu itsasadar zuen [bat]. Lç Act 27, 39 (BiblE itsasadar). Ontzian<br />

sartuta, Betsaidaronz abiatzeko eta Jenesareteko itsas-adarra igarotzeko (Mc 6, 45). <strong>Lar</strong>d 400 (v. tbn. 388).<br />

Aiphatu eskola hortaz kanpo ditudan bertze biak, itsas adar batez bertze aldean ditut. Prop 1881, 151. Itsasotik<br />

urruntxe zagon Bilbao, baño lurra urratu ta ibaia zabalagotuz, itsas-adar pollita egin dute. Bera EEs 1915, 229.<br />

Puska bi egiten da pasaia, itxasadar bat tartean dagoalako. EEs 1915, 105. Itsaso asarrea zinan, edo obeki<br />

esan, itsasadarra, oraindik ez baikiñan itsaszabalera sartu. Or QA 48. Txingudi itsasadar oni begira. Alzola<br />

Atalak 88. � Bi isla handi dire eta ehun bat ttipi, itxaso-adar hertsi batzuez elgarretarik bereziak. Prop 1876-77,<br />

85. �2. "(V-m) acantilado o terreno en declive sobre el mar" A. �3. "(V-m, G-to, AN), tifón, tromba marina" A.<br />

�4. itxaso adar (AN-5vill). "Arco iris" JMB At 64.<br />

itsas-adarbakoitz. "Narval" Lf GAlm 1957, 33.<br />

itsasagarroi (Urt IV 100), itsasagorroi (Urt IV 100). � "Calyculi echinorum, itsasagarroi maxkur punta<br />

zorrotzak. Itsasagorroien punta zorrotzak" Urt IV 100.<br />

itsas-ainhara. v. itsas enara.<br />

itsas aingira (L, BN, S ap. Lh; Dv y H s.v. aingira), itsas-angira (Aq 143 (V, G)), itsas-aingera (Foix ap. Lh),<br />

itxas-aingira (Vc, Gc ap. A; Arzdi Peces 378, FauMar 45). � "Congrio [...] (Conger conger)" FauMar 45. �<br />

Ibaiaren erdi inguruan saretxalopa bi, itxas aingirea langoxeak. Ag Kr 54. Itsas-aingirak izugarrizko bizitasuna<br />

dauka. Erditik idiki, barrena kendu [...] ta ala ere bizirik dago. Anab Poli 128s. v. tbn. Or Mi 38 (itsas-aingire).<br />

itsas haize (H s.v. haizea), itxas-aize (V-gip ap. Etxba Eib), itxes-aize (V-gip ap. Iz UrrAnz). � "Mendebala,<br />

itxes-aizia: el viento noroeste" Iz UrrAnz. "Brisas del mar. Arrasalderutz joten dau itxasaiziak" Etxba Eib. v.<br />

ITSASOKO HAIZE. � Guziak zaizkitzu itsas haize zuri / aitzitik guziak iphar goxo niri. Gy 172. Itxas-aizeak<br />

artutzen itsasoan sartu bañan lenago. Aran-Bago ManMed 301. Itsas haizeak mendietarat hedoi gaixtoak<br />

dakhartza. Ox 63. Itsas haizea bezenbat azkar. Iratz 38. Itsas-haize emearen kresal-usaiñean. Erkiag Arran 189<br />

(v. tbn. 24). Itxas aize leguna. NEtx LBB 217 (v. tbn. Nola 157).<br />

v. tbn. Mb IArg I 194. Etcham 211. Or Mi 38. Itxas aize: Or Mi 106. AGoen Agurea 15.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

805

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

itsasalde (V, G; SP, Urt, <strong>Lar</strong>, Dv, H), itxasalde (V-gip; Añ), itsaso alde. Ref.: A; Etxba Eib y Elexp Berg<br />

(itxasalde). � Costa, litoral. "Amoenia, itsasaldeko lekhu miragárriak" Urt II 4. "Costa de mar" <strong>Lar</strong> y Añ.<br />

"Marina, la costa" Añ. "Itsas-alde, pays avoisinant la mer; terre maritime" Dv. "Itsasaldeak (REusk 1880, 306),<br />

terres maritimes" Ib. "Itsasaldeko, qui est de pays maritime" Ib. "1. rivage de la mer, terre qui l'avoisine. [...] 2. la<br />

côte qui regarde la mer. Itsas aldetik heldu den haizea, le vent qui vient du côté de la mer" H. "Udan itxasaldiak<br />

izaten dau tiria" Etxba Eib. Cf. <strong>Lar</strong> Cor 87: "Todos estos pueblos de Guipúzcoa tienen otro modo de división en<br />

tres distritos: goierri, beterri, kostaldea o itxasalde". v. itsasbazter. � Tr. Atestiguado ya en Leiçarraga,<br />

Lazarraga e INav (81 itsaso alde), no vuelve a documentarse hasta principios del s. XIX. A partir de ésta época<br />

es de uso frecuente en autores meridionales. Al Norte lo encontramos sólo en TB, Hiribarren (Esk 75; 78 itsaso<br />

alde), Bordel (105 itsaso alde), J. Etchepare (Ber 84), Lafitte y Arradoy. En DFrec hay 9 ejs., meridionales, de<br />

itsasalde. � Galileako itsas aldean zabilala. Lç Mt 4, 18 (TB itsas alde; He itsas baster, Dv, Ech, IBk itsas<br />

bazter, SalabBN, Ip itxas bazter, Ol, Or itxasondo, Leon, IBe itsas hegi, Ker itsasondo). Etxea itsas aldean [du].<br />

Lç Act 10, 6. Itsasaldea beera doa / bere buruaz berbaetan. Lazarraga 1197v. Alegere dago itsas aldean / uda<br />

ta negu beti naranjea. Ib. (B) 1180vb. Itxasalde, marinel asko daguanetan [...]. JJMg BasEsc 168. Gure kai,<br />

itsasalde edo kostan. Astar II V. Andaluziako itsas-aldeetako Kapitan Jeneral. <strong>Izt</strong> C 456. Pozik eman zion erriak<br />

tokia itsas aldian etxe santu bat egiteko. Bv AsL 128. Bide orren itxasaldetik dagozan atx zati andiak. Ag Kr 139<br />

(v. tbn. G 92). Tiro ta Sidongo itsas-aldetik. Ir YKBiz 117. Itxasaldeko euskaldunak arrantzatik bizi izan ziran.<br />

JMB ELG 68 (v. tbn. 42). Kantauri-itxasaldeko lurretan. Ib. 29. Itxasaldeko aize biguña. TAg Uzt 44. Haize<br />

hotxkara eztiño bat itsas-aldetik. Lf Murtuts 43. Itxas-aldeko lurretan. Munita 59. Itsaso aldera abiatu naiz,<br />

talai aldera. Txill Let 33. Itsasaldera, Medina auzoa ikusten zan. Anab Aprika 19 (v. tbn. Poli 41). Ibaiko urak<br />

[...] itsas aldera dijoaz. NEtx LBB 345. Galiziko itxas alde argia. Ib. 31. Gerla sobera piztua zela eta itsas alde<br />

hetan hedatua. Ardoy SFran 133. Gure lurbarren eta itsasaldearen irudia. MIH 273. Lekeitioko lur-itsasaldeak.<br />

MEIG II 99.<br />

v. tbn. EE 1880a, 130. A Ardi 6. Jaukol Biozk 36. Or Mi 17. Erkiag Arran 150. Osk Kurl 83. Ibiñ Virgil 76.<br />

Itxasalde: Zav Fab RIEV 1907, 536. Zab Gabon 86. A BGuzur 107. Echta Jos 80. Kk Ab I 83. Enb 162. Erkiag<br />

BatB 34. Gazt MusIx 97. Ibiñ Virgil 50. Itsaso alde: Erkiag Arran 20. Azurm HitzB 39. Itxaso alde: Echag 22.<br />

Gazt MusIx 67. Salav 37. Alzola Atalak 41.<br />

� Ibaia badoa naro itsas-alde. JE Ber 9.<br />

itsasaldera(tu) (G, AN, L ap. A; Dv). � "S'approcher de la mer" Dv. "Aproximarse al mar" A. � Yesus andik<br />

atera ta berriz itsas-aldera zan. Ir YKBiz 92.<br />

itsasaldi (Dv � A). �1. "État de la mer. [...] Itsas-aldi txarregia da egun arrantzara goateko, l'état de la mer est<br />

aujourd'hui trop mauvais [...]" Dv. � Aro ona dago, kairantz goazan / kanpoan dabil iparra, / gaurkoa da bai<br />

itsasaldia, / eztago taiua txarra. Azc PB 64 (Ur PoBasc 411 gaur izango da marea andija). v. tbn. Erkiag Arran<br />

45. �2. (Dv � A), itxasaldi. "Voyage ou tour fait en mer. [...] Itsas-aldi txarra egin dugu, nous avons fait un<br />

mauvais voyage" Dv. � Itxas-aldian (tít.). Ag Ezale 1898, 58. Bermeotik Ondarroarañoko itxasaldia. Kk Ab I<br />

114. �3. "(L), marée" Lh. �4. Golpe de mar. � Betbetan, itsasaldi batek ixurkiaren ondarreraño amiltzen gaitu.<br />

'Un coup de mer'. Or Mi 130.<br />

itsasaltar, itxasaltar (V-m ap. A). � "Costeño" A.<br />

itsasandi (Gc ap. A � Aq 201 (G)), itsaso handi, itxasandi. �1. "Mareta en las barras" Aq 201. "1.º gran<br />

marejada; 2.º marea viva; 3.º mareta en las barras" A. Cf. Añ EL 2 44: Itxasoak andien andiz ganez eginda, y Ag<br />

Kr 91: Itxasoa geroago ta andiagoa etorren, olatuak geroago ta indartsuago. Cf. ITSASOA HANDI. v. 2<br />

itsaski. � Iakiteko duzu nahi baduzu sarthu Seint Lucasen itsaso handiarekin, xanal zaharretik hartuko duzu<br />

marka erdi. INav 20 (cf. 37: itsasoa aphur bat haundi). Aterako gaitu tentazinoeko olasta ta itxasandietati. CrIc<br />

79. Bere kontra jarkiten diran persegimentu, itxas andi edo olasta aserratubak. Ib. 142. Itxasandirik,<br />

itxasandirik, izaten badot / alturan nago geldirik. DurPl 74.<br />

�2. + itsaso handi, itxas haundi, itxaso ha(u)ndi. Océano (ref. en la mayoría de los ejs. al Océano Atlántico);<br />

gran mar. � Othoitztu behar duk humilki / itsas-handiko izarra. Gç 139. Laur aldiz ibilli zen itsaso andian ta<br />

beste zorziz [Mediterraneoan]. Mb IArg I 196. [Oiarzun ibaia] eskuitara lagarik San Juangoa eta ezkerrerontz<br />

San Pedrokoa menperatzen zaio itsaso andiari. <strong>Izt</strong> C 119. Izar ederrak eta itxaso andia. It Fab 160 (v. tbn. en<br />

contexto similar AB AmaE 328, Arrantz 155, Laux BBa 138, MAtx Gazt 96 itxaso a(u)ndi). Premua zuen hartu<br />

berekin untzian / biak suntsitu dire itsaso handian. Hb Esk 103. Itxas-aunditik osoro urruti ez baitago Irun<br />

(BPrad, 1903). JFlor. Anaitasuna nondik dezake / galaraz itsas handiak? [...] Frantzian orduz nola baikinen /<br />

Ameriketan anaiak! Ox 149. Ageri da itsaso aundiaren betiko ikara. 'On voit de la grande mer'. Or Mi 143 (v.<br />

tbn. Eus 396). Eskualerriari oldartzen den itsaso handiak. JE Ber 81. [Tajo-ibaia] Itxas Aundian iltzen da. "En el<br />

mar Océano". Berron Kijote 20. � (Uso fig.). � Herejien itsas andietan [galdu]. Mg CC 197. Ondatuko dituzu<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

806

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

Ebaren semiak itxaso andi ta ikaragarrijan. JJMg BasEsc 142. Mundu mugatua utzi eta Dena-ren itsas handi<br />

mugarik gabean ondoratzera doala. Mde Pr 373.<br />

�3. + itxasandi, itsaso haundi. Alta mar. � Portuko atea gaindituta, itxasandiko saillera sartu ziranean [...].<br />

TAg Uzt 135. Itsas andian ibilteko bear diran jakingaiak. Erkiag Arran 133. Ekaitz bildurgarriak itsas andian<br />

artzen dituanetan. Ib. 78. Itsaso aundiko bidean asi zan. [...] Ura illuntzen asia zan. Anab Poli 57.<br />

�4. Pleamar. v. itsasbete. � Zazpietan zan itsas-aundia. Anab Poli 32.<br />

itsasantzar. v. itsasantzara; etxesantzar.<br />

itsasantzara, itsasantzar (V, G, L, BN, S), itxasantzar (V-gip). Ref.: A y Lh (itsas antzar); SM EiPáj y Elexp<br />

Berg (itxasantzar). � "Pato de mar" A. "Ganso de mar, pato de mar" SM EiPáj. Cf. etxesantzar. v. itsas ahate.<br />

� Egal guztijak lañoz beterik / itxas-antzarrak goietan. Enb 121. Itsas-antzarrak aizetik yausten ditun. 'Les<br />

oies'. Or Mi 31.<br />

itsasao. "(V-ger), nubarrones precursores de mares alborotados" A.<br />

itsasapo. v. itsas zapo.<br />

itsasar. "Echino, erizo marino, triku itsasarra" <strong>Lar</strong>. Cf. itsastar.<br />

itsasargi (L ap. Lh; Bera), itxasargi. � Faro. � Getariako ta Zumaiako itxas-argiak agiri ziran lurrean. Ag Kr<br />

90. Miarrizko itsas-argiak bidatzen zituela. Barb Piar I 16. v. tbn. Etxde Itxas 4 (itxasargi).<br />

itsasari, itxasari. "Mareaje. Cada una de las partes en que se divide la ganacia que sacan del mar. Los<br />

pescadores lo enuncian con el nombre de maridxie. El término itxasari nos ha parecido más apropiado" Ort Voc<br />

150. � Itxasaria artu ta gorde beie. (Acot. escén.). Ort Oroig 123.<br />

itsasari. v. 2 itsastari.<br />

itsas arrain (gral.; Urt I 339 (-añ), Dv), itxas-arrain (gral.), itxas-arrai. Ref.: A (itxasarrain); Lh (itsas-arrain);<br />

Etxba Eib (itxasarraiña). � Pez de mar; pescado de mar. "Itxasarraiña gozuagua, esaten dabe, errekakua baño"<br />

Etxba Eib. v. ITSASOKO ARRAIN. � Lurreko animaliez, itsas-arrainez eta hegastinez [...] konplitua. ES 110.<br />

Itsas-arrain pitin bat jango badute, eraman bear dutela Gipuzkoatik. <strong>Izt</strong> C 201. Arraintzatik bizi ziren, itsasarraina<br />

esku-menerat heldu zitzaiotenaz geroz. Lf Murtuts 1 (v. tbn. 2).<br />

v. tbn. Or Aitork 406. Itxas arrain: Azc PB 103. Itxas arrai: Elizdo EEs 1926, 34. Zait Sof 170.<br />

itsas arrano (<strong>Lar</strong> � <strong>Izt</strong> C 199, Dv � A, H), itxas-arrano (V-gip ap. SM EiPáj). � "Halieto, especie de águila"<br />

<strong>Lar</strong>. "Aigle de mer, balbuzard, oiseau de proie vivant de poissons" H. "Aguila marina o esmerejón" A. "Aguila<br />

pescadora (Pandion haliaetus)" SM EiPáj. � Hegastinetan haukiek dira jan behar ez ditutzuenak [...]: arranoa,<br />

grifoina eta itsasarranoa. "Aquilam, et gryphem et haliaetum". Dv Lev 11, 13 (Ol arranoa, erroia, saiarrea, Ker<br />

arranoa, itsas-arranoa ta sai baltza). Nisu itsas-arrano biurtu zen. Ibiñ Virgil 81.<br />

itsas arrapo. "Bryon marinus, itsas arrapoa, itsas khaburiña, itsasixtúpa" Urt III 412.<br />

itsasarte (<strong>Lar</strong>, Hb ap. Lh). �1. "Canal en la mar" <strong>Lar</strong>. "Détroit" Lh. � Ingalaterrako kanal edo itsasartera iritxi.<br />

EE 1884b, 114 (v. tbn. 116). �2. (V?, L), itxasarte. Ref.: A; Lh. "Ensenada" A. � Pasaia bien erdian; non<br />

[Oyarzun ibaiak] egiñeratzen deban itsas-arte bat, bai ta [...] portu segurua ere. <strong>Izt</strong> C 119. Pasaiako itsasartea.<br />

Ib. 470. Gernikararteko itxasarte (ensenada) luzea. Echta Jos 27 (v. tbn. 57). v. tbn. AGoen Agurea 13<br />

(itxasarte).<br />

itsas ataka (L? ap. A), itsas ateka (-th- Dv), itxas-ataka. � "Détroit" Dv. v. itsas-estu. � --Zer da itsas-ataka?<br />

--Bi itsaso elkarretaratzen diren leku estua. Bera EEs 1915, 167. Itxas-ataka orrulari barna. 'Resonante<br />

estrecho'. Zait Sof 193. Gibraltar itxas-ataka. Gazt MusIx 66.<br />

itsas ate, itxasate (V-m ap. Zubk Ond). �1. "Barra, entrada al mar" Zubk Ond. � Itxas-ate edo barra ondoan.<br />

Ag Kr 77. �2. Estrecho. v. itsas-estu. � Gibraltarren, zenbait "cañonero" ta "cazasubmarinos" omen zebiltzan<br />

itxas-ate ura zaitzen. A. Zavala in Goñi 12.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

807

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

itsas ateka. v. itsas ataka.<br />

itsas aza. "Brassica marina, itsasaza" Urt III 402.<br />

itsas azeri, itsas-azari (FauMar 16), itxas-azeri (V-m ap. Zubk Ond 236). � "Pez zorra, guadaña, rabosa, zorra<br />

de mar (Alopias vulpinus)" FauMar 16.<br />

itsas banka. "Aegialus, banka, itsasbanka, urbazterra, itsasbazterra" Urt I 298.<br />

itsas barakuilo (-ullo <strong>Lar</strong>; -ullua (det.) H), itxasbarakullu (<strong>Izt</strong> C 206). � "Caracol, concha marina retorcida y<br />

grande" <strong>Lar</strong>.<br />

itsas barbo, itxas-barbo (V-m). � "Barbariña, barbadin o barbo, salmonete" Zubk Ond 236.<br />

itsas bare (Vc, Gc ap. A), itxas-bare (FauMar 56). � "Limaco de mar" A. "Babosa (Raniceps raninus)" FauMar<br />

56.<br />

itsasbazter (Urt II 33, Dv, H), itsasbaster, itxasbazter (V, G, AN, L ap. A), itsasbaztar, itsaso bazter. � Costa,<br />

litoral; orilla del mar. "Bord, rivage de la mer. Itsas-bazterreko hondar pikorrak. [...]. Itsas bazterretan<br />

aurkhitzen diren belharrak, les herbes, plantes qui se trouvent sur les côtes, les rivages des mers et dans les lieux<br />

qui les avoisinent" H. v. itsasalde, itsas hegi, itsasertz, itsasondo. � Tr. Documentado en autores de todas las<br />

épocas y dialectos desde la segunda mitad del s. XVI. � Galileako itsas bazterrean zabilala. Lç Mc 1, 16 (He<br />

itsaso baster, Dv, IBk itsas bazter). Baita handi eta husu nonbrea, nola itsas bazterretan ezin konda sablea. EZ<br />

Man I 96. Itsas bazter batean aingurak bota. Mb IArg II 291. Itsas bazterrak utzi ta ur andian sarturik. Ib. 303.<br />

Zoéie S. Agustin paseátus itsasbastérrean. LE in BOEanm 153. Itxas bazterretan onzian dijoazanak uste dute<br />

[...] geldi dauden beste onziak ere badabiltzala. Mg CC 197. Itsaso eta ühaitz bazterretan hariña bihi den<br />

bezanbat. UskLiB 99. Gipuzkoaren itsas bazterreko errietatik. <strong>Izt</strong> C 202 (208 erri itsasbazterreko). Probinzia<br />

onetako itsas bazter guztiak dirala arrain mueta onezaz beteak. Ib. 203. Jenesareteko itsas-bazterra. <strong>Lar</strong>d 387<br />

(129 itsasbaztar). Talamorat abiatzen da itsas bazterrez. Laph 215 (v. tbn. 229). Itxasbasterrak (costa, litoral),<br />

atxak, ondartzak. Echta Jos 27. Españako itxasbazterretatik urrundu zireanean. Ib. 279. Itxas bazterreko aree<br />

artian. Itz Azald 26. Getariko itxasbazter babesa. TAg Uzt 42. Oporrak Mediterraneuko itsas bazterrean<br />

igarotzen. Mde Pr 71. Eta nor ezta izan egunez itxas-bazterrean urrutietara begira. Vill Jaink 30. Zarauzeko<br />

itsas bazter zabala. Ardoy SFran 23.<br />

v. tbn. Ax 130 (V 86). He Mt 4, 18. MarIl 71. Hb Egia XI. Dv Lab 179. Echn e IBk Mt 4, 18. Bv AsL 128. Jnn<br />

SBi 153. JE Bur 174. Ox 163. Barb Leg 134. Ir YKBiz 536. Iratz 14. Lf ELit 226. Anab Poli 14. Lasa Poem 99.<br />

Ker Act 27, 39. Itxasbazter: AR 76. JJMg BasEsc 239. SalabBN e Ip Mt 4, 18. Apaol 57. AB AmaE 381. Kk Ab<br />

I 80. Inza Azalp 76. Jaukol Biozk 44. BEnb NereA 101. Itsaso bazter: Prop 1876-77, 86. Anab Aprika 103. Itxaso<br />

bazter: Xarlem 1519. Itxaso baster: Zav Fab RIEV 1909, 34.<br />

itsasbazterkatu. "Côtoyer la mer. Syn. itsas-hegiz, itsas-bazterrez ibiltzea" H.<br />

itsasbazterrarazi, itsasbazterrerazi (Urt). � "Naves appellere ad littus, untziak itsasbazterrerazitzea" Urt II<br />

214s<br />

itsasbazterrera(tu) (Urt). � Acercar(se) a la costa, a la orilla. "Naves appellere ad littus, untziak [...]<br />

itsasbazterreratu" Urt II 214s. � Itsasora saltatu ta igerian itsas bazterrera zen. Mb IArg II 269. Itsas bazterera<br />

bage aitzen bada ontzian daramaten ur geza, egarriz iltzen [dira]. Ib. 278. Itsas-bazterrera zanean Jesus<br />

bere ikasleakin ontzian sartuta [...]. <strong>Lar</strong>d 388.<br />

itsasbehera (H). � Bajamar. � Arratsean itsas-beera izatea [bear]. Anab Poli 32. Itsas beerako lana. Ib. 31.<br />

itsas-behi. "Morse" Lf GAlm 1957, 33.<br />

itsas belar (-lh- Urt). �1. "Aeronibus ex ulva palustri factis, itsas belharrezko [...] saskiak" Urt I 348. �2. (G, -<br />

lh- L; Dv), itxas-belar, itxasbedar (V). Ref.: A (itsasbelar, itxasbedar); Lh (itsasbelhar). "Varech" Dv. "Alga o<br />

hierba marina" A. � Itxasoko ur epelduari botatzen bazaizka itxas-belarrak [...]. Aran-Bago ManMed 302.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

808

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

[Agirreren "Kresala"] itsasbelar-usai gozodun. RIEV 1907, 168. Itxas belar izpia. Zait RIEV 1933, 60. Uraren<br />

zola oso polita, itsas-belarra apaingarri. Anab Poli 14. Itsasoaren ondoan geldi itsasbelarrak lo berde itoak.<br />

Azurm HitzB 57. Barkoak berriz ukan zuen itsas-belar biltzen artzeko baimena. Herr 12-9-1996, 2. � Len lur<br />

gorolditsua, itxas belar asko, gaztaiñ txertaka batzuek besterik ez baizan. Munita 69.<br />

itsas belarri, itxas-belarri, itsas-beharri. �1. Bahía. � [Pasajesko] itsas-beharri hura. JE Ber 91.<br />

Santanderreko kaian zan, itxas-belarri xarmant aren aurrez-aurre. Vill Jaink 30. �2. "Oreja de mar (Halioris<br />

tuberculata), itsas-belarri" FauMar 118.<br />

itsas belartsu. "Algosus, lazunez bethéa, itsas belharrez bethéa, itsasbelha[r]tsúa" Urt I 486.<br />

itsas bele (L ap. Lh; <strong>Lar</strong>, <strong>Izt</strong> C 199, H). �1. "Cuervo marino", "mergo" <strong>Lar</strong>. "Corbeau marin, cormoran" H. �2.<br />

Castor. � Itsas-beleak ibai-ertzera zetozen. 'Des bièvres [...] rongeaient de la saulaie'. Or Mi 83.<br />

itsas berdolaga. "Anagallis aquatica, itsas berdolaga" Urt II 74.<br />

itsasbete (<strong>Lar</strong>, H (-th-), A), itxasbete (Añ), itsaso bete (Hb ap. Lh). �1. "Pleo [...], pleamar, itsasbetea" <strong>Lar</strong>.<br />

"Plemar" Añ. � Ikusikozu, zein polito ikasiko daben itxasbetearen ardurea artuten. Echta Jos 36. v. itsa<strong>sg</strong>ora.<br />

�2. + itxaso bete (<strong>Lar</strong>, Añ). "Piélago, alta mar" <strong>Lar</strong> y Añ. � Undina bat bezala abiatu zen Theresa, olatuen<br />

oldarrak eramana itsas-beteari buruz. Mde HaurB 101.<br />

itsasbide (<strong>Lar</strong>, H, que cita a Astar), itxasbide (V-m ap. Zubk Ond). �1. Ruta de navegación; navegación.<br />

"Derrota, rumbo de la mar, itsas joaira, bidea" <strong>Lar</strong>. "Corsa, camino por mar" Ib. "Ruta marina" Zubk Ond. �<br />

Etzan oraindio zabaldu mundutik Kartago eta Erromaren izenik, ekijezanian Kantauritarrak itsasbidiak eta<br />

ebilzanian Inglaterra, Irlanda [...]. Astar II IV. Txipretik Jope edo Jafarañoko itxasbidea ez da entero luzea.<br />

Aran SIgn 38. Onen ederragatik baitzan itxasbide ura. 'Expedición'. Zait Sof 25. Badakust itsasbidea neketsua ta<br />

kaltegarria izango doguna. Ker Act 27, 10 (Ol itxasbidea; TB ugaroa, Dv itsasketa, IBk, IBe itsas ibilaldi(a)) v.<br />

tbn. Ker Act 27, 9. �2. (L ap. Lh), itxaso-bide. Camino hacia el mar. "Voie qui mène à la mer" Lh. � Esaten<br />

deutso ikaraz txibiak [arrantzalleari]: / Gizon ona, ken niri ariak / itxaso-bidea emon gidazu. Zav Fab RIEV<br />

1909, 34. �3. Estrecho de mar. v. itsas-estu. � Magallanes-en izena zeraman itsas-bidera iritxi ziranean. Etxeg<br />

EE 1892a, 365. �4. "(L; Eskual), voie de mer. Itsas-bidez bagoatzi Bordalerat, nous allons par mer à Bordeaux"<br />

Lh.<br />

itsasbidera(tu). � Emprender un viaje por mar. � S. Franzisko Xabier Indirako itsas-bidera zenean, batetan<br />

atera ziran Portugaltik zenbait ontzi. Mb IArg II 341.<br />

itsasbil (<strong>Lar</strong>, Hb ap. Lh, H). � "Chabeta, itsasbilla" <strong>Lar</strong>. "Clavette" Lh.<br />

itsasburu, itxasburu. � Orilla del mar. v. itsasbazter. � Bazkaldu bezin laster, itxasburuan ikus-toki egoki bat<br />

artzera joan nai zuen. TAg Uzt 225. Zarauztik Getarira bitarteko erreskada luzea itxasburuko bide zabalean. Ib.<br />

226.<br />

itsas danbolin, itxas-danboliñ (V-m). � "Rapé o pez tamboril" Zubk Ond 236.<br />

itsasde (<strong>Lar</strong> � H). � "Enlace" <strong>Lar</strong>. "Adhérence d'une chose à une autre" H.<br />

itsas deabru. "Batrachus, itsas deabrua" Urt III 277. v. itsas zapo.<br />

itsas hegazti (G-to ap. A), itxas-egazti. � "Gaviota" A. � Gañalde guztia itxas egazti zuriz [beteta]. Ag Kr 37.<br />

I[t]sas-hegaztiek taldeka ateratzen zaizkie agur egitera. 'Les oiseaux de la mer'. Or Mi 147. v. tbn. TAg Uzt 146<br />

(itxas-egazti). Zenbait itsas-hegaztiren karraxiak besterik ez airean. MEIG I 186.<br />

itsas hegi (L, BN, S; SP), itxasegi, itsaso-hegi. Ref.: A (itsasegi); Lh (itsas hegi). � Costa, litoral; orilla del mar.<br />

v. itsasbazter. � Tr. Documentado en autores septentrionales desde mediados del s. XVII. Lo emplean tbn.<br />

algunos autores merdionales modernos. � Pasajetan zebillela itsas-hegian. SP Phil 129 (He 132 itsasoaren<br />

basterrean). Hiri hura aurkhitzen zen Tiberiadako itsas hegian. Lg II 81. Gure erretor maitea, itsaso-hegitik<br />

bortuetarat ethorria. Barb Sup 33. Donostiatik Bilbaorainoko itsas-hegiak. JE Ber 5. Arkaitz ta sasi besterik ez<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

809

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

zan itsas-egi murritzera. "Estéril tierra de la costa". Or Eus 202. Bizi da itsas-egiko hiri eder batean. Zerb Azk<br />

108 (31 -hegi). Etzaten dira [...] itsas-egian. Ibiñ Virgil 116. Itsas hegi hortan edo Xinan sartzeko. Ardoy SFran<br />

183. Galileako itsas hegian. IBe Mt 4, 18 (Leon itsas hegi).<br />

v. tbn. Laph 216 (-egi), 57 (-hegi). Prop 1876-77, 86. Arb Igand 146. HU Aurp 51. Elsb Fram 132. Etcham 169.<br />

Mde Pr 207. Etxde JJ 257. Erkiag Arran 125. Itxasegi: Ol Mc 5, 1. Itsaso hegi: Prop 1876-77, 85. Iratz 116.<br />

� Zumalakarregi badoha Bilbaorat, dena itsas hegi. Hb Esk 163.<br />

itsas enara, itsas-ainhara (BN-lab ap. Lh), itxas enara, itxas-ernara (V-gip ap. SM EiPáj). � "(GH), mouette"<br />

Lh. "Charrán común, golondrina de mar (Sterna hirundo)" SM EiPáj. � Itsas-enarak baizik ez zituzten jakile<br />

izanen. Mde HaurB 98. Itxas enarak [...] lau muetako auek ezagutzen baiditut: [...]. MItziar Txoriak 53.<br />

- ITSAS ENARA HANDI. "Itxas-enara aundi (Gelochelidon nilotica), pagaza piconegra" MItziar Txoriak 53.<br />

- ITSAS ENARA BELTZ. "Itxas-enara beltz (Chlidonias niger), fumarel común" MItziar Txoriak 53.<br />

- ITSAS ENARA HEGAZURI. "Itxas-enara ega-zuri (Chlidonias leucopterus), fumarel aliblanco" MItziar<br />

Txoriak 53.<br />

- ITSAS ENARA MUSU-ZURI. "Itxas-enara musu-zuri (Chlidonias hybrida), fumarel cariblanco" MItziar<br />

Txoriak 53.<br />

itsas eper (-ph- L, S ap. Lh), itxas-eper (V-gip ap. SM EiPáj). � "1.º (L), glaréole, genre d'échassiers. 2.º (S),<br />

outarde (ois.)" Lh. "Canastera (Glareola pratincola)" SM EiPáj. � Itsas-xori gehienak bezala zuriska da<br />

arruntean itsas-epherra. Zerb GH 1925, 34.<br />

itsas herri (L, BN, S ap. Lh; Bera (itsaserri)), itxaserri. � Pueblo costero. "Village maritime" Lh. �<br />

Gipuzkoako itsas-erriak. Etxeg RIEV 1908, 191. Bonboa esaten da gure itxaserrietan [...] ingelesen Vesselgaiti.<br />

A BGuzur 141. <strong>Euskal</strong> itxaserri guztietan. Ag Kr 16 (65 itsaserri). Naiz itxas-errietan, naiz legorraldean.<br />

TAg Uzt 237. Gure itsas-errietako ontzietan. Anab Poli 45 (v. tbn. 54). Itxas-errian egon ezkero itxas jenerotik<br />

jan biar. SM Zirik 24. v. tbn. Ibiñ Virgil 81. Itxaserri: Echta Jos 188.<br />

itsas herritar, itxaserritar. � Habitante de un pueblo costero. � Anjel, itxaserritarra izanarren, mutill burutsua<br />

zan. Ag Kr 57.<br />

itsasertz, itxasertz (V-m-gip), itsaso ertz, itxaso ertz. Ref.: Zubk Ond y Elexp Berg (itxasertz). � Costa, litoral;<br />

orilla de mar. "Udan, jente guztia itxasertzera" Elexp Berg. v. itsasbazter. � Tr. Documentado en <strong>Lar</strong>dizabal y<br />

autores guipuzcoanos y vizcaínos desde finales del s. XIX. En DFrec hay 12 ejs. de itsasertz y uno de itxasertz.<br />

� Ogeita geiago milla Judu il eta bizirik utzitako banakak ere itsaz-ertzetara bialdu zituzten. <strong>Lar</strong>d 539.<br />

Itxasertzean da atxarteko osiñetan soñeko guztiak bustirik. Echta Jos 29. Irakur dezadan [...] itsaso-ertzean. "A<br />

la orilla del mar". Or Poem 538 (Eus 411 itsasertz). Itxas ertzeko babes baten exeri ziran. JAIraz Bizia 22.<br />

Itsasertzeko gizon [...] adoretsu ta jazankorrak. Erkiag Arran 77. Itsaso-ertze gañetik ginjoazen. Anab Aprika<br />

103 (Poli 47 itsasertz). Lekeitio da itxas-ertzeko erri [...] euskalduna. BEnb NereA 194. Gaztedia, jai-egunetan<br />

itxas-ertzera dijoakigu erri askotatik. MAtx Gazt 81. Olatu luzeek itsas-ertzea astintzen dute. Ibiñ Virgil 98 (v.<br />

tbn. 49). Finlandia zear, goialdeko itxas-ertz otzetaraiño. Alzola Atalak 94 (147 itxaso ertz). Itsas ertz<br />

harrizkoan uhinak jolasti. Azurm HitzB 47. Itsas-ertzeko arkaitz mutur. MIH 310. Itsasertzean jaioa izanik<br />

maite baitu itsasoa. MEIG II 105. Kantauri itxas-ertzaren aurka. MEIG IX 139 (en colab. con NEtx).<br />

v. tbn. Jaukol Biozk 44. Akes Ipiñ 88. Lasa Poem 67. Ker Mc 1, 16. IBk Mc 5, 1. Itxasertz: A BGuzur 108. Ag G<br />

200. Enb 60. Laux AB 61. Ldi IL 103. TAg Uzt 93. EA OlBe 10. Zait Sof 178. Munita 101. Lek SClar 103. NEtx<br />

LBB 270. Uzt Sas 307.<br />

� Zarautztik Getarira dijoan itxasertz-bitarte dana. TAg Uzt 226.<br />

itsasertzeratu, itxasertzeratu. � Arribar a la costa. � Nik neuk itxas-gizonak ontzi-egaletik itxasora egotziko<br />

ardao-upel-ganean igesi naioan, eta au itxasertzeratuezkero neure eskuz zugatz-azalagaz eginiko bonbil auarren<br />

dirauskat. <strong>Lar</strong>rak EG 1959 (3-6), 208.<br />

itsas-estu (<strong>Lar</strong>), itsaso-estu (Lcc), itxas-estu. � Estrecho de mar. v. itsas ataka, itsas ate (2). � Gibraltarko<br />

itsas-estuan. <strong>Izt</strong> C 482 (v. tbn. 472). v. tbn. Itxas-estu: Arr Bearg 517 (ap. DRA).<br />

itsas ezkur. "Balano (Balanus)" FauMar 139.<br />

itsas galbahe, itxa<strong>sg</strong>albae (V-m ap. A). � "Especie de concha muy pequeña" A.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

810

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

itsa<strong>sg</strong>arri, itsaskarri (<strong>Lar</strong>, Añ (G), H). �1. "Prisiones, grillos, oinbollak, itsaskarriak" <strong>Lar</strong> y Añ. � Zu, atsekabe<br />

samurren itxa<strong>sg</strong>arri indartsuba. Kristaua bere Pont-Elizan 246 (ap. DRA, que traduce "imán"). �2. (<strong>Lar</strong>, H),<br />

itsaskarri (<strong>Lar</strong>). "Enlazable, itxekarria, itsa<strong>sg</strong>arria" <strong>Lar</strong>. "Prendedero" Ib. "1. ce qu'on peut saisir, prendre avec<br />

force. 2. [...] ce qu'on peut faire adhérir, tenir, coller à une chose. 3. contagieux, ce qui peut se prendre, contracter<br />

en parlant de maux ou d'habitudes" H. �3. itxa<strong>sg</strong>arri. Adherencia. � Ekusten dira ogi ta ardoaren itxurapen<br />

edo irudi utsak, zeintzuek konsagrazio ondoan gelditzen diran itxa<strong>sg</strong>arri gabe, edo lurreko ogi ta ardo bage<br />

Jesukristoren korputz ta odolaren estalgarritzat. Mg CC 197.<br />

itsas gaztaina (Dv), itsa<strong>sg</strong>aztañ (BN, S ap. Lh; Foix ap. Lh), itsa<strong>sg</strong>aztena (BNc, Sc ap. A; H, itsa<strong>sg</strong>azten L ap.<br />

Lh), itxas-gaztaina (Gèze (-aña), Dv (S)). �1. Castaña de Indias. v. INDIETAKO GAZTAINA. � Itxa<strong>sg</strong>aztañaren<br />

hura ezinago hun da arropen garbitzeko. Ip Dial 107 (It, Ur, Dv indi(j)etako gaztaina). �2. + itxas<br />

gaztaina (BN-mix, S). Ref.: Alth Bot 11; A (gaztaiña); A Apend; Garate 6. a Cont BAP 1949, 359. Castaño de<br />

Indias. v. indigaztaina. � Bizpahirur itsas-gaztain [...] landatu. Zerb GH 1931, 325. �3. (-iña G-bet ap. A).<br />

Erizo de mar. v. itsas lakatz.<br />

itsas gaztainatze. "Itsas-gaztañatze (S), marronier d'Inde" Dv. v. itsas gaztainondo.<br />

itsas gaztainondo (T-L, s.v. marron), itsas gaztaina ondo (Dv). � "Marronier d'Inde" Dv. � [Otoa] itsa<strong>sg</strong>aztainondo<br />

baten kontra lehertu. Herr 9-5-1963, 2.<br />

itsa<strong>sg</strong>aztena. v. itsas gaztaina.<br />

1 itsa<strong>sg</strong>e (<strong>Lar</strong> � H), itsaske (<strong>Lar</strong> � H), itxa<strong>sg</strong>e (<strong>Lar</strong>). � "Desapego", "desasimiento", "despegamiento",<br />

"despego" <strong>Lar</strong>.<br />

2 itsa<strong>sg</strong>e (<strong>Lar</strong> � H). � "Desembarco, desembarcación, itsa<strong>sg</strong>ea, leorrera jaistea" <strong>Lar</strong>.<br />

itsa<strong>sg</strong>etegi (<strong>Lar</strong> � H). � "Desembarcadero" <strong>Lar</strong>.<br />

1 itsa<strong>sg</strong>etu (<strong>Lar</strong> � H), itsasketu (<strong>Lar</strong> � H). � "Desasir", "desprender", "desprenderse", "despegar" <strong>Lar</strong>. v.<br />

desitsatsi.<br />

2 itsa<strong>sg</strong>etu (<strong>Lar</strong> � H). � "Desembarcar" <strong>Lar</strong>.<br />

itsa<strong>sg</strong>izon (Gc, AN-erro, Lc ap. A; SP, Urt I 49, <strong>Izt</strong> VocC, Dv, H), itxa<strong>sg</strong>izon (Vc ap. A; Aq 338 (G), Añ),<br />

itxaso-gizon. � Marino, marinero. "Itsas gizona, homme de mer, marinier" SP. � Tr. Documentado en fray<br />

Bartolomé y autores meridionales desde mediados del s. XIX (tbn. en Arradoy). Duvoisin cita además a<br />

Etcheberri de Ziburu, de quien no hemos encontrado ningún ejemplo (cf. supra la ref. de Pouvreau). En DFrec<br />

hay 7 ejs. de itsa<strong>sg</strong>izon, meridionales. � Boteetan deutsa itxaso gizonak ontzijari ankoria. fB Ic I 37. Kapitan<br />

armada errealekoa, itsas-gizon aitua ta asko ikusia. <strong>Izt</strong> C 476. Itsa<strong>sg</strong>izon itsasoan adituak. Ur 2 Par 8, 18.<br />

Bekian itxas gizon orrek nun egozan lanperna zulorik onenak. Ag Kr 141 (94 itsas-). Itsas-gizonak ontzia Ama<br />

Birjiñari goraintzi oi diote. 'Les pâles nauttoniers'. Or Mi 76 (10 itxas-). Ez dozu or ikusten itxa<strong>sg</strong>izon eginda,<br />

pillotu izentauta? Erkiag BatB 183 (Arran 185 itsas-). Itsas-gizon itsas-gizonekin / arraintzari arraintzariekin.<br />

Ardoy SFran 355. Itsa<strong>sg</strong>izonak legorra urr egoala somatu eben. Ker Act 27, 27 (He, IBe marinel, TB marinero,<br />

Dv itsasturu, Ol ontzilari, IBk itsasmutil). Nekazaria eta itsas gizona. MIH 262.<br />

v. tbn. Bv AsL 105. IPrad EEs 1915, 106. A Ardi 112. LEItz 65. Etxeg Itzald II 149. Lh Itzald II 104. Mok 8.<br />

Iratz 112. Mde Pr 252. Akes Ipiñ 88. Anab Poli 44. Zait Plat 133. Itxa<strong>sg</strong>izon: Aran SIgn 217. EE 1880a, 130.<br />

AB AmaE 84. Azc PB 230. A BGuzur 118. Ezale 1899, 4b. Iraola 99. Altuna 20. Eguzk RIEV 1927, 422. Enb 40.<br />

TAg Uzt 44. JAIraz Bizia 75. BEnb NereA 101. Zait Plat 51.<br />

itsa<strong>sg</strong>o, itxa<strong>sg</strong>o. � Travesía (?). � Josetxo ebillen itxasketan bere itxa<strong>sg</strong>oa egittuten, "Tiburtzi" eritxon ontzi<br />

eder baten. Echta Jos 186.<br />

itsa<strong>sg</strong>oitari (<strong>Lar</strong> � H). � "Embarcador" <strong>Lar</strong>.<br />

itsa<strong>sg</strong>oitegi (<strong>Lar</strong> � H). � "Embarcadero" <strong>Lar</strong>.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

811

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

itsa<strong>sg</strong>oitu (<strong>Lar</strong> � H). � "Embarcar", "embarcarse" <strong>Lar</strong>.<br />

itsas golko (-kh- H), itsas kolko, itxas-kolko. � Golfo (de mar). "Portion de mer qui entre dans les terres, golfe,<br />

havre" H. � [Donostian] ondarreko itsaskolko artan bustialdiak maiz artzen zituzten. Anab Don 95. Bizkaiko<br />

itsas-kolkoak. Erkiag Arran 162. Kantauri itsas-kolko aundia. Ib. 185. Trieste itsas-kolkoan. Ibiñ Virgil 57.<br />

Thuléko itsas-golkoan. Herr 25-1-1968, 2. Bizkaiko itxas-kolkoa. MEIG IX 132 (en colab. con NEtx). � Cala. �<br />

Udazalerik heltzen ez zen itsas-golko txiki bat eriden zuen. Mde HaurB 65. � Dantzari ziarduan barrako itsaskolkoan<br />

[jolasuntzia]. Erkiag Arran 96. Itsaskolko edo barran egozan jolas-ontziak. Ib. 163.<br />

itsa<strong>sg</strong>ora (H), itxa<strong>sg</strong>ora. � Pleamar. v. itsasbete. � Ezeben gogoratu itxa<strong>sg</strong>orea zala, ta Murguaren inguru<br />

guztia urez betezkero [...]. Echta Jos 34.<br />

itsa<strong>sg</strong>orapen. "(S; Foix), flux" Lh.<br />

itsa<strong>sg</strong>orrieta, itxa<strong>sg</strong>orrieta (L ap. JMB At). � "En él [cielo] se mueven los astros, los cuales, al ponerse en el<br />

Occidente, se introducen en los "mares bermejos" (itxa<strong>sg</strong>orrieta), para seguir su curso a través del mundo<br />

subterráneo" JMB MitV 361. "Itxa<strong>sg</strong>orrieta [...] los mares rojos de Poniente" Ib. 421. "Lado o lugar del mar<br />

bermejo, mar de occidente" JMB At.<br />

itsasi. v. itsatsi; itzasi.<br />

itsas hiri (L, BN, S ap. Lh), itsas-huri. � Ciudad costera. "Ville maritime, ville côtière" Lh. v. itsas herri. �<br />

Itsas-hirietan [...] Europako herri tarro gehienetan. JE Bur 205. Saint Ives itsas-huriko [...]. Mde Pr 253.<br />

itsas izar (G, AN-gip, L, BN, S; T-L), itxas-izar. Ref.: A; Lh. � "Estrella de mar" A. "(Exerc.), étoile de la mer"<br />

Lh. "Astérie" T-L. Cf. ITSASOKO IZAR. � Bide erakusten / itxas-izar ziurrena / an legorreko Birjiña zuten.<br />

SMitx Aranz 90s.<br />

itsas iztupa, itsas ixtupa (Urt). "Bryon marinus, itsas arrapoa, itsas khaburiña, itsasixtúpa" Urt III 412. v. itsas<br />

arrapo.<br />

itsaska (<strong>Lar</strong>, H). � "Hembra de corchetes, itsaskaen emea" <strong>Lar</strong>.<br />

itsaskabra, itxaskabra (V, G-bet), itxaso-kraba (G-azp), itxus-kraba. Ref.: A (itxaskabra); Arzdi Peces (itxaso<br />

kraba); AEF 1960, 21; Etxba Eib (itxaskabra); FauMar 93. � "Itxas-kabra, cabra de altura" Elizdo EEs 1926,<br />

33. "Cabracho" (V-gip) AEF 1960, 21. "Pescado de freir. Dorada. Itxas-kabria priji-arraiñ gozua" Etxba Eib.<br />

"Rascacio, cabracho, raño, escorpión (Scorpaena scrofa), kabrarroka, aitzekabra, itsas-kabra" FauMar 92.<br />

"Escorpena, rescaza, cabracho (Scorpaena porcus), kabrarroka, itxaso-kabra (Guetaria), itxus-kraba; itxaso<br />

kraba" Ib. 93. � Txakurre lango itxas-kabra eundi [...] bet. A BGuzur 139. Itxaskabrea, durdo bi ta iru<br />

karraspio. Ag Kr 142.<br />

itsas kaburin. v. itsas arrapo.<br />

itsaskai. "Itsaskaia, agrafe" H. v. itsaska.<br />

itsas karakoil. "Nérite ou sabot de cheval" Dv.<br />

itsas kardo (T-L), itxas-kardo. � Alcachofa. "Artichaut" T-L. � Artitxotari han hemenka itxas-kardo (itsaskardo)<br />

erraiten diote. Almanaka 1955, 32 (ap. DRA).<br />

itsaskari. "Adherentes, eraskiñak, ditxezkariak, itsaskariak" <strong>Lar</strong>. � "Corchete de aguaciles" <strong>Lar</strong>.<br />

itsaskate, itxaskate (AN-larr). � "Cadena larga" Asp Leiz.<br />

itsaskatu, itxaskatu (V-ger, G-bet; FauMar 32), itxakatu (V-m). Ref.: A (itxaskatu); Arzdi Peces (itxas katua);<br />

Zubk Ond 236 (itxakatu). � "Rata de mar, borrico (Chimaera monstrosa)" FauMar 32. "Pez de ojos y dientes<br />

parecidos a los del gato, de cola larga; su hígado, sumamente grasiento o aceitoso, se usa como remedio contra la<br />

tiña" A. "Gata de mar" Zubk Ond.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

812

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

itsaske. v. 1 itsa<strong>sg</strong>e.<br />

itsaskera (<strong>Lar</strong>, H). � "Aprehensión, el acto de asir" <strong>Lar</strong>. "Asimiento" Ib. "1. action de saisir, de retenir avec<br />

force; saisie, capture. 2 adhérence" H.<br />

1 itsasketa (L? ap. A; Dv), itxasketa, itsasoketa (SP, H). � Navegación. � Iauna, benedikatzatzu othoi<br />

itsasoketak. EZ Man II 131 (que Harriet traduce "commerce sur mer"). Igorri ziozkan untziak eta itsasketan<br />

jakinak ziren gizonak. Dv 2 Par 8, 18 (v. tbn. Act 27, 10). Ezagututen ebazan itxasketako (navegación) arazoak.<br />

Echta Jos 11 (v. tbn. 246, 353). Josetxo pozik egoan [...] itxasketara joateko. Ib. 103. Itxasketa egunetako<br />

nagikeri eta eztialdi orduen truk. Etxde Itxas 103. Itsasketa eta Nautikako eskola. Erkiag Arran 133. Jainkoak<br />

didala zorion Zeruko Argia-ren uretan egin nahi nukeen lehen itsasketa honetan. MEIG VII 73. Beste itsasketa<br />

larri bat burutu du gure hizkuntzak Zaitegi lemari duela. MEIG III 77. [Errenteria] merkataritzarako eta<br />

itsasketarako jaio zen hiria. MEIG IX 40. v. tbn. EEs 1916, 205 (itxasketa). Mde HaurB 64. � Bilbaoko<br />

Itxasketa-Ikastolako irakasle. EEs 1920, 107. Pleiadak, beren goizaldiko sortzearekin, itsasketa-aldia iragartzen<br />

omen zuten. Ibiñ Virgil 81. � Orestek bizia zaldi-itxasketan galdu dula dioten oiek. 'Naufragio hípico'. Zait Sof<br />

50.<br />

- ITSASKETAN. Navegando. � Josetxo ebillen itxasketan bere itxa<strong>sg</strong>oa egittuten "Tiburtzi" eritxon ontzi eder<br />

baten. Echta Jos 186 (v. tbn. 214). Noizbait etxean [...], ta gero itxasketan, txittean-pittean arriskupean. Ib. 201.<br />

Aize ta eguraldi onakaz joan zirean itxasketan Terranobara. Ib. 143. Itxasketan astiaren ezagupena galdu dut.<br />

"Navegando". Etxde Itxas 102.<br />

2 itsasketa. � Itsasketa horien hostoetan, burni-ontzi zimurtsu horien bihotzean, kokatzen da hutsunea. "Entre<br />

las hojas de esas coherencias exfoliadas". MEIG IX 126 (en colab. con NEtx).<br />

1 itsaski (<strong>Lar</strong>, Añ (G)). �1. "Pegado, parche" <strong>Lar</strong>. "Parche, pegado" Añ. �2. "Arrimadizo, pegadizo" <strong>Lar</strong>. �3.<br />

itxeski (AN-ulz ap. Iz Ulz). "El vencejo [= atadura]; itten dá zekaliáki" Iz Ulz.<br />

2 itsaski (G-azp ap. A), itxaski (V-m ap. A). � "Marejada, maretón" A. "Itxaski andia dagoanetan, txalupak<br />

talapean eretia artu bear izaten dabe, los días que hay gran marejada [...]" Ib. (s.v. ereti). v. itsasandi,<br />

itsaskirri, itsaskirriska. � Erruki bageko itxaski (tempestad) amorratua. Ag Kr 197. Itsaskia ere etzan eznezuku<br />

bol-bol irakiten dagoena: "amorratua" zala. RIEV 1907, 170. Itxasketako bizibidean / itxaski errimietan /<br />

estualdirik-estualdira. Echta Jos 353.<br />

itsaskida. � "Conjunción en la gramática" <strong>Lar</strong>. � Konjunzio edo itsaskida, zeren parte bata bestearekin lotutzen<br />

duen. Cb EBO 31.<br />

itsaskin. �1. Parásito. v. bizkarkin, bizkarroi. � Berar zakar itsaskin kaltarkitsu guztiak arras galdu eta ale<br />

garbi garbi txaua etxeratzen dutelako. <strong>Izt</strong> C 28. �2. "(G-to), consorte" A. �3. Cosa adherida, añadido. � Adiera<br />

berdineko bi itsaskin behar genituzke: latinezko -is eta euskarazko -en. MEIG VII 96s.<br />

itsaskinde, itxaskinde (<strong>Lar</strong>), itxaskinda. � "Marina, marinaje, arte de marear" <strong>Lar</strong>. � [Zazpigarren sekretarioa]<br />

itxaskindakoa, zeñari dagokan itxaslanbide guziak, armadako jarduerak eta agiñtaria izentatzea. EConst 65.<br />

Zillarrezko pill adieragoidun bat, galatzpean itxaskindea iduritzen duena (Donostia, 1881). JFlor.<br />

itsaskirri, itxaskirri (V-ger ap. A Apend). � Marejadilla. v. 2 itsaski.<br />

itsaskirriska, itxaskirriska (G-azp ap. A Apend). � Marejada pequeña. v. 2 itsaski.<br />

itsaskor (Gc ap. A; <strong>Lar</strong>, Añ, H), itxaskor, itxaaskor, itzatzikor (H, que cita a Astar (s.v. itsatsi)), etzaior (V-och<br />

ap. A). � Contagioso; pegadizo; pegajoso. "Glutinoso", "légamo, el lodo pegajoso [...] loi itsas-korra" <strong>Lar</strong>.<br />

"Pegadizo" <strong>Lar</strong> y Añ. "Laphar itsaskorra, ronce qui se prend aux habits. Bihotz itsaskorra, cœur qui s'attache<br />

d'affection avec facilité" H. � Tr. Documentado en <strong>Lar</strong>ramendi, en algunos autores meridionales de la primera<br />

mitad del s. XIX, y en Azkue y Orixe. � Ezta munduan gure Euskera bezaiñ hizkuntza itsaskorrago, eztiago,<br />

gozoagorik. <strong>Lar</strong>, carta a Mb 278. Bekatu desonestoen materia loizu, zikin, itsaskor, peligrotsuan (167). LE-Ir.<br />

Begirakune itxaskor ta kariñotsubak. Mg CO 68. Aragijaren bizijo itxaskor. Ib. 107. Esan diteke gaitz au egin<br />

dala itsaskor eta nekez sendatu ditekean bezalakoak. AA II 105. [Bekatu mota au] guziz itsaskorra da. Ib. 140.<br />

Gaitz itsaskorrez. AA I 552. Likia baño itxaaskorragua da lujurija. JJMg BasEsc 102. Lagun txaarrak diran<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 813<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

legez pesterik itxaaskorreena. Ib. 167. Enfermedade itzatzikor edo laster itzatziten dan bat. Astar II 243. Likore<br />

itxaskor. ErleG 56. Parrea itsaskorra baita. A Ardi 132. Ango bero sapa ta itsaskorra! Or QA 48.<br />

Gaztetasunaren intza, goiztarrago ta garbiago dan giñoan, errazago ere aize itsaskorrak igartzen.<br />

"Contagious". Amez Hamlet 34. Musika itsaskorrak. MIH 176. Garbi-kutsu itsaskorrak. MEIG VII 38.<br />

Auzokoen kutsua [...] itsaskorra izan ohi da. MEIG VI 126. � itxatxikor. Apegado, adicto. � Egia da asko aldiz<br />

ain pegakor, itxatxikorra izanik gaitzari ez dala seguratzen persona egin duen edo ez duen aski garaitzeko. LE<br />

Urt 245 (ms. 87r pegakor).<br />

- ITSASKORREN GAIXOTEGI. "Hospital de contagiosos, itsaskorren gaxotegia" EEs 1917, 150.<br />

itsaskortasun. "Facilité à se prendre, à s'attacher, à adhérer, à se communiquer" H.<br />

itsaskortu. "Devenir facile à se prendre, à s'attacher, etc." H.<br />

itsaskun (<strong>Lar</strong>, H), itsaskune (H). �1. "Adhesión", "aferramiento" <strong>Lar</strong>. � Orrako lurreko gauzetan biotzaren<br />

eransi nai itsu ori, ta geiegi jan, edan, janzi ta apaindura andi nai sobera ori, beste munduaren itsaskun oriek,<br />

zer dire? Cb Eg (ap. H). �2. (<strong>Lar</strong>), itsaskune (H). "Apegado" <strong>Lar</strong>.<br />

itsas kurkuilo. "Caracola de mar, caracola, bocina (Tritonium nodiferum)" FauMar 118.<br />

itsas lakatz (itxas- V-m ap. A). � "Esquino, erizo de mar" A. v. itsas gaztaina (3).<br />

itsaslapur (gral.; <strong>Lar</strong>, Añ, H (-ph-)), itxaslapur (Añ). Ref.: A; Lh. � Pirata. "Cossario" <strong>Lar</strong> y Añ. Cf. Alzola<br />

Atalak 40: "Ondarrabiko Itxasoko-Lapurren gaztelua". v. itsas ohoin. � Tr. Documentado en autores<br />

meridionales desde mediados del s. XVIII. Al Norte lo emplean Iratzeder y Arradoy. � Mairuen itsas lapur<br />

ontzi andi [bat]. Mb IArg II 303. Turkiako itsas-lapurrak. Arr May 183. Orrek itxaslapurrok gauza txar asko<br />

egin dabela. Echta Jos 142. Yurrumendi ezta itxaslapurrez mintzaturen. Etxde Itxas 102. XVI. mendeko Berberialdeko<br />

itsas-lapurrekin. MIH 172.<br />

v. tbn. <strong>Izt</strong> C 220. EE 1880a, 130. Etxeg Itzald II 172. Or Eus 204. Iratz 73. Mde Pr 223. Anab Poli 16. Ardoy<br />

SFran 223. Itxaslapur: Aran SIgn 87. Azc PB 214.<br />

� (Uso adj.). � Aurkeztu jakan ontzi itxaslapur bat gizon askogaz. Echta Jos 138 (v. tbn. 140).<br />

itsaslapurkeria. "Itsas-laphurkeria, acte, faite de corsaire" H.<br />

itsaslapurreta (c. <strong>sg</strong>. A; <strong>Lar</strong>, H), itxaslapurreta (Añ), itsaslapurketa (-ph- H). � "Piratería" <strong>Lar</strong> y Añ. "Piratear,<br />

itsaslapurretan ibili" <strong>Lar</strong> (Añ itxas-). "Course, expédition de corsaire; piraterie. [...] Itsas-lapurretara, -<br />

laphurketara ioatea, aller en course" H.<br />

itsaslari, itxaslari, itsasari (<strong>Lar</strong>, Hb ap. Lh). � Marino, marinero. "Argonautas, hipuñetako itsasariak" <strong>Lar</strong>. v.<br />

itsa<strong>sg</strong>izon. � Asko ta asko itxaslarik [...] euren erriak ondasunez bete dauez. A in Azc PB 16. Itxaslari<br />

onarentzat beti da itxasaro. Otx 37. Itsasoan zegoen atsegin-herri hori itsaslariek ezin ikus zezaketen. Mde Pr<br />

268. Itsaslariek izarrak zenbatu ta izentatu zituten. Ibiñ Virgil 72 (v. tbn. 70, 76, 77, 78 y 115). En DFrec hay 3<br />

ejs. de itxaslari.<br />

itsasle (<strong>Lar</strong>, H). � "Aferrador", "agarrador", "prendedor" <strong>Lar</strong>. "1. celui qui fait adhérer, se tenir, se coller,<br />

s'agglutiner deux choses. 2. celui qui saisit, prend, retient avec force" H.<br />

itsaslehor. � Isla. Cf. ITSAS-LEHOR. � Izaro deritxon itxasleorra (isla). Echta Jos 27. Izaro ugarte edo<br />

itxasleorra. Ib. 340 (v. tbn. 84ss.).<br />

itsaslehortu. � Aislarse. � Itxasleorturik (aislarse) itxaroten ura berantz jatsiarte, leorrera igaroteko. Echta<br />

Jos 34.<br />

itsas limoi, itxaslimoe (msLond ap. A). � "Limonero marítimo" A.<br />

itsas lore (G ap. A), itxaslora (V ap. A). � "Polipo" A.<br />

itsas mailu, itxas-maillu (V-m). � "Martillo de mar" Zubk Ond 236.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

814

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

itsas marraskilo, itxas-marraskilo, itsas-maskulu (<strong>Lar</strong>), itxasmaskullu (<strong>Izt</strong> C 206), itsas makulu (Hb ap. Lh).<br />

� "Caracol, concha marina retorcida y grande" <strong>Lar</strong>. � Batuten ebezan itxas-marraskillo polittak eta<br />

karramarroak. Echta Jos 29.<br />

itsas maskor. "Itsas maskur (Hb), coquille de mer" Lh.<br />

itsas-maskulu. v. itsas marraskilo.<br />

itsasmen (<strong>Lar</strong>, H). � "Conexión" <strong>Lar</strong>.<br />

itsas mika, itxas-mika (V-gip ap. SM EiPáj). � "Ostrero (Haematopus ostralegus)" SM EiPáj.<br />

itsasmin, itxas-min, itxaso-min. � Pasión, nostalgia (del mar). � Itsasminak hartu ninduen; hasi nintzen<br />

barneko guzien goiti aurthikitzen, ez nuelarik ur xorta bat bera ahoaren xaharratzeko. Prop 1896, 183. Itxasmiña.<br />

"Anhelo de mar". Laux AB 29. Berezkoa izan du euskaldunak itxaso-miña. SMitx Aranz 229. Legorbarrukaldeetan<br />

ezin iraun izango leukee arrantzaleok: itsas-miñak jota, euren izaera ta gogo alaia, illun [...]<br />

biurtu bagarik. Erkiag Arran 85.<br />

itsas mirotz. "(BN-lab; GH), faucon islandais" Lh.<br />

itsas muino (munho Dv � A), itsas muna, itxaso-muna. � "Promontoire" Dv. � Eskamadunak, itxaso munak,<br />

baita goiunak / dira negarrez [...] abiauten. AB AmaE 452. Ogoño deritxon iku<strong>sg</strong>arriko atxmendia edo<br />

itxasmunea. Echta Jos 27 (v. tbn. 340).<br />

1 itsaso (gral.; Lcc , Volt 94 , Mic 7v, SP, Deen I 26 , II 8 , Urt I 38,<br />

Ht VocGr, <strong>Lar</strong>, Añ, Arch VocGr, VocBN, Dv, H), itxaso (V-ger-arrig-gip, G, AN-larr-araq-ulz-egüés-erro-ilzarb,<br />

BN-baig, Ae, Sal, S, R; <strong>Lar</strong>, Añ, Gèze, Dv, H, ZMoso 69), itxeso (V-arrig, AN-olza; itxesua (det.) V-och; Dv),<br />

itxaxo (BN-mix), isaso (AN-gip), ixaso (AN-5vill), itseso (AN-arce; itsesua (det.) AN-ulz-erro), itxoso (V-germ),<br />

itxosu (V-m), itxusua (det., V-gip), ittaso (V-ger), ittoso (V-ger), itzeso (V-arr), etxesu (V-gip). Ref.: VocPir<br />

101; Bon-Ond 138; A; Lrq (itxaso); Iz Als, Ulz (itsesu), ArOñ (itsaso, itxusua); Etxb Eib (itxaso); Holmer<br />

ApuntV (itxoso); EAEL 119; Elexp Berg (itxaso).<br />

� Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos. Al Norte, itsaso es la forma propia de los autores<br />

labortanos y de la mayoría de los bajo-navarros. La mayor parte de los suletinos (salvo Archu y Casenave), y<br />

algunos autores bajo-navarros (Dechepare, López (v. itsasbazter)), emplean la forma itxaso, alternando con el<br />

menos frecuente itsaso en Xarlem, UskLiB, Eguiateguy, Inchauspe y Etchamendi. Hay tbn. alternancia de las dos<br />

formas en Tartas. Al Sur itxaso es la forma general en textos vizcaínos desde la primera mitad del s. XVIII<br />

(aunque hay itsaso en RS y Landucci, y alternando con itxaso, en Moguel (CO)). Hay tbn. itxaso en el Cantar de<br />

Lelo y en una poesía de 1658, escrita en un dialecto más bien occidental. En textos guipuzcoanos se documenta<br />

itsaso en la segunda década del s. XVII en los Refranes de Isasti (cf. infra, para la misma época, el testimonio de<br />

las dos formas itsaso e itxaso en Baltasar de Echave), pero ya desde mediados del s. XVIII se encuentran en los<br />

textos tanto itsaso como itxaso en proporción similar (para la primera mitad del s. XIX, hay, por ej., itsaso en<br />

Aguirre de Asteasu e <strong>Izt</strong>ueta, pero itxaso en Guerrico y Echagaray (23)), alternando ambas formas en varios<br />

autores como Cardaberaz, <strong>Lar</strong>dizabal, D. Agirre, L. Jauregi, Txirrita, Orixe, Lizardi, Munita, Zaitegi,<br />

Ibiñagabeitia y Berrondo (v. itsasandi). Lazarraga emplea itsaso. En autores más orientales hay itsaso en<br />

Mendiburu y Lizarraga de Elcano (Ong 83), e itxaso en un texto de Goñi de mediados del s. XVIII, en autores<br />

roncaleses, salacencos y en Inza. La forma itxeso se documenta en un texto de Langarika del s. XVIII y en<br />

Azkue (BGuzur 130). En DFrec hay 49 ejs. de itxaso, todos meridionales, y 247 (19 septentrionales) de itsaso. �<br />

Mar. "Marea, itsasoko olak" Lcc. "Itsasoaren gora-beherak" SP. "Itsasoaren bazterrean" Ib. "Itsaso urdina,<br />

caeruleum, uherra" Ib. "Itsasoko gobernadorea, amiral" Ib. "Glacial, mar glacial, itsaso jelatua, ormatua,<br />

izoztua" <strong>Lar</strong>. "Oceano" Ib. "Pelitos a la mar, illeak itsasora" Ib. "Mar en leche, itxaso eznetan, geldi, malso<br />

dagoena" Ib. "Itsasorako behar diren gauzak, les choses qu'il faut pour la mer" Dv. "Itsasotikakoa da legar hau,<br />

ce sable est du sable marin" Ib. "Itsaso ezne (Hb), mer calme" Lh. Cf. Ech 61v: "A la mar llamen itxasua e<br />

itsasua". Cf. Lh: "Itsaso: (BN-lab; Lf), La Nive (riv.)".<br />

� Zeruia, lurra, itxasoa. E 91 (v. tbn. 33, 95, 141). Itsaso gaiztua ematu. Lç Adv ** 5r. Gauza sakona bide da,<br />

izan, / itsaso ondarbagea. Lazarraga 1196v. Itsasoaren ondarretan. Ib. 1197r. Itxasotati / eta leorrez. (Cantar de<br />

Lelo). IC II 90. Itsasoak , errekak, iturriak ta ibaiak irunsi. RS 214. Itsaso urdiña. EZ Eliç 297 (v. tbn.<br />

Man I 79). Manazazu kalma dadiñ, haizearen furia, itsasoa eder dadiñ eta mansa guzia. Arg DevB 215. Itxaso<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

815

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

gazira (1658). ConTAV 5.1.5, 26. Eta ioan nahi baduzu Bineflorat hartuko duzu itsasoa eder eta marea ona<br />

baldin untzia handia baduzu. INav 59 (v. tbn. 57). Zeren punta beraren gainean itsasoak hautsten baitu. Ib. 113.<br />

Mundu guztian eztelarik [...] itsasoz eta leihorrez suharragorik. ES 399 (v. tbn. 141). Itsasoan ta idorrean. Mb<br />

IArg II 312 (v. tbn. I 162). Itsasoaren aldeko errietan. AA II 192 (cf. itsasalde). Itsasoan dabiltzan arraiai. AA<br />

III 312 (cf. infra ITSASOAN IBILI). Itxasuak baino zabalago da, zerubak baino altubago. fB Ic I 55. Zabaldu<br />

zituzan bere ardurak itxasora bere eta ifini eban onzidi edo eskuadratxu bat arerijuen kontra. Astar II XIII. Esan<br />

lei itxasoa baxen andia dela zeure larritasuna. Añ EL 2 226. Itsasoz pasatzera / obligatu nintzat [...] /<br />

Montebideora nua / biar edo etzi. Bordel 126. Itxasoz banuazü fortüna egitera. Etch 676. Migel Okendo [...]<br />

Jeneral itsasoetakoa. <strong>Izt</strong> C 462 (464 almirante itsasoko; v. tbn. 201). Indar leorreko ta itsasokoen agintari<br />

Filipinasetan. Ib. 479. Itsasoz egindako azaña andiaz itzegitean. Ib. 220. Pedrori agindu zion itsasoan<br />

barrunago eramateko. <strong>Lar</strong>d 387 (cf. infra ITSAS BARRU). Jesus eta bere lagunak itsasoz orduko, beste<br />

jendetza andi bat ere leorrez eta oñez joan zan. Ib. 399. Gaitz guziek ez behar mainho itsasoko. Hb Esk 97 (v.<br />

tbn. 23). It[s]asotan buruz buru egin zuten bi untzik. Hb Egia 131 (v. tbn. en contexto similar Esk 129).<br />

Itsasoaren zolan. Dv LEd 63. Ala itxasoz nola idorrez. EE 1880a, 130. Adriatiko-itxaso kosta. Aran SIgn 92 (v.<br />

tbn. 214). Ainbeste seme emon zituzan itxasorako zoliak. AB AmaE 5. Franzisko etorri zan leorrez, ez itsasoz.<br />

Bv AsL 120. Genovatik Savonara itsasoz zijoan. Arr May 74 (v. tbn. 75). Itxasorako ikasmenak Ferrolen egin.<br />

Azc PB 5. Leihorreko bideetan bezala, itsasoaren bizkarrean ere [...] oinez zabilan. Arb Igand 155 (v. tbn. 27).<br />

Amalau urte eukazanetik itxasoak austen ibilli. A BGuzur 113 (v. tbn. BeinB 42 y Ardi VI). Denbora eta itsasoa<br />

gaiztu. Jnn SBi 56.<br />

� (s. XX). Urriñetako itsasoetan zear. Ag Kr 79. Itxasoa bare bare [egoan]. Ib. 89. Oituko ziñake itxasotik bizi<br />

bear bazunduke. Ib. 144. Arranondon, itxasorako eztanari, legorrean emoten jako lana. Ib. 78. Itxasoa aserre<br />

zan. Echta Jos 58. Itxasorako pillotukuntzea ikasi. Ib. 156. Kantabriako itxasoan. Goñi 21. Itxasoko katuak /<br />

amolatu zaitu. Iraola 60. Itxaso irakiñak igarotzean. Ag G 253. Denboralia izan arren [...] atera naiz itxasua<br />

gogortzen asten zan tokiraño, arrai batzuek ateratzen ote nituen. Ill Testim 26. Itsaso arro nasia [...] baretu.<br />

Inza Azalp 49 (111 itxaso). Gixon koitxaduek mututute otorko diena itxosotik. Ort Oroig 34. Ama samiña, itxaso<br />

antzekoa da zure miña. Jaukol Biozk 100 (4 itsaso). Galileako itsaso, beste izenez Tiberias. Ir YKBiz 208. Leihor<br />

eta itsasoetako harat-hunat. JE Ber 49 (v. tbn. 81). Urrungo itsasoetara doazin itsas-gizon izukaitzak. Or Mi 103<br />

(v. tbn. Eus 283). Itsasoa eztitu zen. Zerb IxtS 85 (v. tbn. Azk 33). Ipar-itsaso bazterreko [...] Saxonak. Mde Pr<br />

248. Itxaso arroaz. Ib. 121. Itsasoaren azalean. Mde HaurB 102. Bare egoan itsasoa. Erkiag Arran 185. Ta<br />

soldautzea? Nik itxasotik egin dot. Erkiag BatB 177. Itsasoa ta legorra alkar-musuka. Anab Poli 61. Azkeneko<br />

ekaitzak [...] asko naigabetu zuten itsasorako. Ib. 69. Itsasoak bere lekuak bear ditu (AN-ulz). Inza NaEsZarr<br />

1325. Itsasoan murgildu. MEIG III 95.<br />

v. tbn. Mat 361. Harb 263. RIs 54. Volt 205. Ax 621 (V 400). O Pr 285. SP Phil 379. Gç 211. Ch III 5, 6. He<br />

Gudu 131. Mih 8. Lg II 170. Egiat 158 (tbn. 158 itxaso). MarIl 346. UskLiB 217. Jaur 346. Arch Fab 107. Gy<br />

82. Laph 60. Zby RIEV 1909, 109. Elsb Fram 160. Ip Hil 29. Barb Sup 164. Ox 149. Etcham 44 (169 itxaso). Tx<br />

B II 96 (B I 126 itxaso). Zub 118. TAg Uzt 68. Iratz 29. Lf Murtuts 22. Gand Elorri 117 (102 itxaso). Vill Jaink<br />

33 (36 itxaso). Mattin 46. Ibiñ Virgil 92 (49 itxaso). Berron Kijote 105. Azurm HitzB 34. Casve SGrazi 34.<br />

Itxaso: Tt Arima 3. Ub 15. Mg CO 94. Hual y Samper Mt 4, 18. Bil 58. Sor Bar 42. Apaol 57. EusJok II 31.<br />

ChantP 30. Ud 108. Xikito 5. Mdg 130. Kk Ab I 80. Urruz Zer 16. EusJok 38. Laux BBa 138. Otx 32. Eguzk<br />

GizAuz 39. EA OlBe 73. SMitx Aranz 214. Munita 145. MAtx Gazt 96. BEnb NereA 63. And AUzt 141. Alzola<br />

Atalak 78. Uzt Noiz 64.<br />

� (Uso fig.). "2.º au fig. se dit des affaires humaines, de choses mêlées de la vie. Egitekoen itsasotik athera nahi<br />

nuke, je voudrais me tirer de l'océan des affaires. 3.º se dit de certains abîmes moraux. Bekhatuaren itsasoan<br />

hondatua, submergé dans l'océan du péché" Lh. � Beirazko itsaso bat bezala. Lç Apoc 15, 2 (He, TB, Dv, Ker,<br />

IBk, IBe itsaso, Ip, Ol itxaso). Maria, exaltatua, karmintasunezko itsasoa. Lç Decl Mm 4r. Bekhatuen itsasora<br />

[...] erori. EZ Man I 21. Plazeretako itsaso neurrigabeko bat. SP Phil 59 (He 61 atsegiñezko uholdeak). Zuen<br />

isurtzen galanki / txit argizko itsaso bat. <strong>Lar</strong> Gram 384. Suzko itsaso ondorik gabeko hartan. Lg II 190. Penazko<br />

itxaso. Cb Eg III 281 (v. tbn. II 298). Koleraren itsaso. Brtc 148. Bekatuko itxasoan erori. Mg CC 156. Munduko<br />

itxaso irabiatu [...] onetan. Gco I 460. Argitasunezko itsaso. AA III 326. Atseginezko itsaso batean pulunpatua.<br />

Dh 150 (v. tbn. 165). Grazijaren itxasua. Astar II 272. Dolorezko itxaso. UskLiB 101. Burutik oñetaraño<br />

odolezko itsaso bat eginda. <strong>Lar</strong>d 455 (v. tbn. odolezko itsaso en Balad 248). Egizu kontu eguzkia dala argizko<br />

itsaso bat. It Dial 110 (Dv argizko itsaso, Ur e Ip argizko itxaso). Bekhatuzko itsaso. Hb Egia 102. Damuzko<br />

itsaso. Dv LEd 79. Amodiozko itsaso. Ib. 91. Argi-itxaso bat. Aran SIgn 214. Dolorezko itsaso batetan. Ip Hil 29.<br />

Atsekabezko itsaso. Jnn SBi 45. Trinidade guztiz Santuaren itxaso edo sakontasun ezagutuezingarria. Itz Azald<br />

26. Errukizko itxaso-baztergabea. ArgiDL 103. Beazunezko itsaso. Jaukol Biozk 4. Jakindiaren itxaso sakon.<br />

Enb 108. Zalantzazko itxaso batean igari. Etxde JJ 216. Nekezko itsaso. Erkiag Arran 169. Jakingaien<br />

edertasunaren itsaso baztergabean. Zait Plat 155. Kezka itxaso garratz. NEtx LBB 353. v. tbn. Gç 161. Jnn SBi<br />

56. Urruz Zer 70. Ldi BB 124.<br />

� (Para expresar una gran cantidad). v. infra ITSASOAK BETE. � Ezi, itxaso bat nigar egin ahal nezan ordian,<br />

enikezü orano merexitzen zure konsolazionia. Mst III 52, 1 (Ip itxaso bat nigar; Ch itsasoan ur den bezanbat<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

816

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

nigar).<br />

� (Uso personificado). � Tetis, Nereuren alaba, ibaien ama ta itxasoren emazte. Ibiñ Virgil 44.<br />

� (itsas ante adj., posposición, demostrativo...). "Itsas hondargabea, mer sans fonds" SP. � Itsas hantua. EZ<br />

Man II 158. Itsas gaitzean gerthatu. EZ Eliç 26. Zertako sartzen naiz ni itsas hondar gabe hunetan? Ax 9 (V 5;<br />

v. tbn. ES 123). Itxas gaiztuak. Arrantz 92. Itxas-arroa. AB AmaE 127. Ez az bilddurtuten itxas-urrunetara<br />

joaten? Echta Jos 97. Itsas nasian. Jaukol Biozk 44. Itxas orren zabalan. Laux BBa 128. Itxas urdiña. Laux AB<br />

61. Itxas arrotua bezela, ganezten zan kolkoetatik itz-jarioa ta irrikarkara. TAg Uzt 294. Arbaso gaitzak itsas<br />

bururat joaki ditutzu ikusi. Iratz 46. Itsas urdiñ. Or Mi 103. Itsas ugaria. EA OlBe 63. Oi Tiberiade, / itxas<br />

danen lege. SMitx Aranz 240 (v. tbn. 211). Itsas irakiñean. Erkiag Arran 162. Itsaserdian. Ib. 68. Itxa<strong>sg</strong>elgaitzen<br />

uin gogorrak. Gand Elorri 134. Itxas lokeak. Ib. 136. Itxas ekaiztsuan. Gazt MusIx 137. Itsas azpitik.<br />

Ibiñ Virgil 64. Itsas zaratatsu. Ib. 61. Orrukari ari dan itxas nastuari. NEtx LBB 350. Itsas hondargabean.<br />

MEIG IX 99. � (Ante nombre propio). � Itsas Adriatikoan. Lç Act 27, 27 (He Adriako itsasoa, TB, Dv, Ker,<br />

IBe 344n Adriatiko itsasoa).<br />

� (Formando compuestos adjetivos). � Gizon itsas auzoa / orhoit adi zenbat aldiz Iaunak auen guardatu. EZ<br />

Man II 160.<br />

� (Como primer miembro de comp.; las formas sin -o final son las más documentadas; cf. infra compuestos más<br />

lexicalizados o frecuentes). "Neneidas, ninfas del mar, itxas anyerusak" <strong>Lar</strong>. "Anatife, itsas-piru", "maté, plante,<br />

itsas-gorosti; thé de jésuites, itsasdute" T-L. � [Ondasun guziak] itsas-putzu izugarrian [ondatu]. Mb IArg I<br />

372. Itsas-egoz ta mast-oialez [...] dabiltzan ontzi andiak. Mb IArg II 278. Itsas-olastak. Ib. 281. <strong>Lar</strong>rea,<br />

Hiribarren bertze zenbeitekin / eman ditezke gora itsas lehoinekin. / Dardanburu semea ez da itsasoko / bainan<br />

balio ditu guziak lurreko. Hb Esk 135. Itxas truju latza. AB AmaE 434. Itxas-zartadak. Ib. 128. Noizbait artuten<br />

eben burutik-bera itxas-zaparrada bat. Echta Jos 275 (95 itxaso-zaparrada). Apar zuriak itxas artz gizon<br />

jantzalleak zirudien. Ag Kr 14. Urteten deutsie txalopetan itxas bidera. Ib. 30. Itxas-eremu edetsuaren erdian.<br />

Ib. 199. Sardiñ sare, itxas aga ta txalopa masteakaz. Ib. 216. Lagunak nasa gañean itxita, itxas aurrera joan<br />

zan. Ib. 153 (93 itsas aurrean). Noeren itsas-etxe zabaletik. Ox 19. Itsas-arraintzariez [egin du solas]. JE Ber 77.<br />

Itxas-umiak. Enb 49. Itxas-marrua. Or Mi 8. Laister agindua eman zigun itsas-nagusiak. 'Le grand marin'. Ib. 8.<br />

Agur egiten dautzu itxaso-argijari. "A la luz de los mares". Laux BBa 138. Itsaso-otsak. Ldi UO 29. Itxasarkaitzak.<br />

TAg Uzt 105. Itxas-magalean. Ib. 8. Itsas marrumaz. Iratz 125 (116 itxas). Itsas mugan mainatuko. Ib.<br />

61. Itsas-ume bi. Ib. 113. Itsas-urdiñetik zeruarenera, zenbat alde dago! "Azul del mar". Or Poem 521. Nola<br />

gizartea / ala itxas-legea / batzutan aserrea, / bestetan barea. SMitx Aranz 234. Itxas-lagunkide. Zait Sof 176.<br />

Itsas-zokoetako arraia. Or Aitork 104. Itxaso usaia. JAIraz Bizia 109. Itxasmamu. Arriand Mt 14, 26. Aitaren<br />

itsas-agurra betikozkoa izango zala. Ib. 82. Itsas-zaletasuna [erraietan daroe]. Ib. 85. Itxas kataleku zar batzuek.<br />

Ugalde Iltz 14. Gela ttipi hark ere itsas-kutsu atsegingarria zuan. Osk Kurl 130. Itxas-zora-kantuz. Onaind in<br />

Gazt MusIx 207. Itsas inguruetako biztanleen artean. Ibiñ Virgil 101. Itsas-zelaiak. 'Les plaines de la mer'. Ibiñ<br />

Virgil 79. Itxas amak lurra oeratu nai du. NEtx LBB 351. Itxas-ogerik beiñere ez duken ibai-uretan itoa. Ib. 232.<br />

� Mundu guztia igaro degu, itxas, legor, mendi. NEtx LBB 369.<br />

- ITSASOA HANDI, GOI, GORA IZAN. Estar la marea alta. "Itsasoa goia, sendo da, gorat heldu denean" SP.<br />

Cf. itsasandi. � Baldin itsasoa handi bada [...]. INav 50. Toki beroetan uzten da ura itsasoa gora delarik<br />

sartzera zolagune zelhaietan. Dv Dial 113 (Ip itxasua gora denian; It marea goran, Ur itxasoko ur goran).<br />

- ITSASOA HANDITU, HASERRETU, SAMURTU. Revolverse, enfurecerse el mar. � Itxasoa samurturik<br />

goiti eta beheiti. E 61. Haize bat iaikirik, itsasoa handitzen eta haserretzen hasi zenean. Ax 132 (V 87). Haizea<br />

bortiztu zen eta itsasoa handitu. Lg II 163. Itsasoa aserratuta galtzeko perillean. AA III 328. Itsasoa aserretu<br />

zitzaien eta ondatzeko zorian jarri ziran. <strong>Lar</strong>d 388. Denbora khanbiatzen da, itsasoa samurtzen, zerua belzten.<br />

Laph 222 (v. tbn. 214). Bainan itsasoa handitu eta hasarreturik. Zerb IxtS 66. v. tbn. I. haserretu: RIEV 1907,<br />

170. Or Mi 145. Iratz 111. Zerb IxtS 85. Anab Aprika 12.<br />

- ITSASOA HARTU. Hacerse a la mar, emprender un viaje por mar. � Itsasoa hartzen du, untziak badarama<br />

Indietarat. Arb Igand 28. Eta handik zutela itsasoa hartu Irlandarako. Mde Pr 213.<br />

- ITSASOA HASERRETU. v. ITSASOA HANDITU.<br />

- ITSASOA(K) HAUTSI. Romper el mar, los mares. Cf. ITSAS HAUTSI. "Sutondotxuan baparri-biparri loari<br />

deika dagozanak, itxasoak austen dabilzanen aldean, beste bizimodurik dauke (V-ger), los que andan corriendo<br />

los mares" A s.v. sutondo. � Nola xoria joaten baita / airea ebakirikan, / eta untzia iragaten, / itsasoa<br />

hautsirikan. Gç 162. Kalerik kale edo itxasoak austen dabillenartean. A BGuzur 42. [Mundakako gizonak] eztau<br />

burua pozik / gizonak ikusten / barrati urten artean / itxasoak austen. Azc PB 238. Itxasoak austen ibillita gero.<br />

A ib. 5. Or gelditzen zarie [...] legorrekoen kontura, gu itsasoak austen gabiltzan artean. Erkiag Arran 83.<br />

- ITSAS-ABERETZAR. "Canis damnosus, giza tzarra, abrea, itsas ábrea, itsas-abretzarra, brutala" Urt IV 145.<br />

- ITSAS ABERE (i.-abre SP, Urt I 101, H). Animal marino. "Itsas-abreak, grands poissons de mer" SP. "Itsasabreak,<br />

bêtes marines" Ib. s.v. abrea. "Itsas abrea, bête marine" H s.v. abere. � Itsas-abre, arrain eta zamarki,<br />

beren izen frantsesekin. Lf GAlm 1957, 31 (tít.). Goratu egizue Jauna lurrean, / itsas-abere ta itsas-sakonok!<br />

Ker Ps 148, 7. Era guztietako piztia, egazti, suge eta itsas abereak hezten ditu gizonak. IBk Iac 3, 7 (Ker itsasabere).<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

817

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

- ITSAS HABUIN. v. ITSAS APAR.<br />

- ITSASOA (GOI-)GOIEN EGON. Estar la marea alta. � Itxasoa goi-goian egoan. Ag Kr 54. Itxasoa goien<br />

dagonean. JAIraz Bizia 11.<br />

- ITSASOA(K) IGARO (itx- <strong>Lar</strong>, Aq, Añ), PASA, IRAGAN, ATRABESATU, TREBESATU. "Transfretar" <strong>Lar</strong><br />

y Añ. "Itxaso guztiak igaro eta bazterrean ito" Aq p. 63 (v. tbn. A EY III 209). � Itsasoa iragan zuten oiñak<br />

busti gabe. Tt Onsa 32. Atrabesatu zitunean itxasoak (Goñerri, 1758). ASJU 1993, 304. Trebesa giniro itsasua.<br />

Xarlem 125. Igarotzen dira itxasoak bizitza galtzeeko arrisku andiekin. Mg CC 193 (CO 290 itsasuak irago).<br />

Itxasoa pasa zezala. Aran SIgn 40. Itxasoa igaro. Azc PB 318 (v. tbn. Mde Pr 249, Txill Let 130 i. igaro).<br />

Lurbira guztiko erri ta itxasoak igaro ditut. Ag G 184. Egiaren ezagutarazteko [...] itsasoa iraganik. Zerb IxtS<br />

97.<br />

- ITSAS-AINTZIRA. Bahía. � Azken behako bat behar diogula eman itsas-aintzirari. JE Ber 91.<br />

- ITSASOA IRETSI. "Itsasoa irets, entreprise impossible" Hb GH 1929, 89.<br />

- ITSAS AIRE (Hb ap. Lh), ITXAS-AIDE. Brisa de mar. v. itsas haize. � Itsas-airearen beharra badutelakoan.<br />

Itsas airea! Hobe lukete arto eta zingar pozi bat. HU Zez 73. Itxas-aidea gooraka dator lasaiki. LMuj BideG<br />

218.<br />

- ITSASOAK BETE. (Para expresar una gran cantidad). "Itxasoak bete pasentzia (V-ger), paciencia grande<br />

como el mar" A Apend. � (Con -ko, adnom.). � Itsasoak beteko moskorra eukan aldean. Erkiag Arran 18.<br />

- ITSAS HANDITU, ITSASO HASERRE(TU), ITXAS(O) ASARRE (itxas V-gip ap. Etxba Eib). Mar revuelto,<br />

enfurecido. "Tempestad, mar alborotado. Ifar-aldietako aiziak jarri dabe itxas asarria. [...] Itxasasarria dago<br />

gaur, hoy está la mar picada" Etxba Eib. � Itsaso asarrean / untzia darok galduko. Gç 139. Gelditu zan aizea ta<br />

palakatu zen itsaso aserrea. Mb IArg II 351. Tiratu zuten itsas aserretura Santu beraren estanpa. Ib. 281 (311<br />

itsaso aserretu). Itsas-aserretuan. <strong>Lar</strong>d 400. Haizeri eta itsaso hasarretuari manatu zeraien Jesusek. Arb Igand<br />

155. Iskanbilla geroago ta gorago [...] aizealdiak astintzen dun itxas aunditua bezela. TAg Uzt 182.<br />

Itxasaundituan egiteko, etzan, noski, marka eskasa egin zuena. Ib. 138 (136 itxasanditu). � Gizarteko itsaso<br />

asarrean. Or Aitork 20.<br />

v. tbn. I. haserre: SP Phil 234. Dh 268. Erkiag Arran 157. Osk Kurl 131. Ibiñ Virgil 85. Berron Kijote 153. Itxas<br />

asarre: AB AmaE 170. SMitx Aranz 222. NEtx LBB 240. Itxaso asarre: TAg Uzt 93. Itxaso aserratu: Ag Kr<br />

210.<br />

- ITSAS ANDRE. Mujer de marinero. � Mundakan bizi dira alan itxas-andrak [...]. / Alargun beti, bauke /<br />

lutua soinean. Azc PB 240.<br />

- ITSASOAN IBILI (Lcc), I. JOAN, ITSAS IBILI (-ll- H). "Navegar, itsasoan ibili" Lcc. "Aller en mer,<br />

naviguer" H. � Gizonák, badakusat ezen itsasoan ioaitea [...] gure bizién ere peril [...] handirekin izanen dela.<br />

Lç Act 27, 10 (He itsasoan ibiltzea). Nola egin behar dituzten bere othoitzak itsasoan dabilzan denboran. Mat<br />

325 (v. tbn. 221). Salbamenduko portura hel itzatzu itsasoan dabiltzanak. Harb 315 (v. tbn. en contexto similar<br />

Ax 462 (V 300), Gco I 460 itsasoan dabiltzanak). Itsasoan dabiltzanek [...] behatzenago baitute goiti zerura. SP<br />

Phil 245 (He 247 itsasoan dabiltzanen). Itxasoan dijoazanak ez due onekin bearrik. Mg CC 189 (CO 284<br />

itsasuan duazanak). [Marinelak] ekatx ta axearen kontra itxasoan doazanean. Añ LoraS 56. Ala egiten zuen [...]<br />

bide luzeren bat igaro edo itsasoan joan bear zuenak. AA I 458 (v. tbn. 538 y II 49). Itsasoan dabillen jendeak<br />

izan oi dituen gaixo ta eritasunen gañean. <strong>Izt</strong> C 469. Amaika aldiz bera ere itxasoan ibilli izanak! Lek SClar<br />

103. Poli denbora puska batean ibilli zan itsasoan oraindik ere. Anab Poli 69. Bertze behin Jenezaretako<br />

itsasoan zoan gauaz. Zerb IxtS 85. v. tbn. Zait Plat 133. Echta Jos 103 (itx-).<br />

� (Pl.). � Itsasoetan luzaro ibilliriko ontziagintari. Ag Kr 93. Edurneren aita be kapitana zan ta itsasoetatik<br />

zebilen Patxirena bezela. Osk Kurl 39.<br />

- ITSASOAN SARTU. Hacerse a la mar. � Itzultzen da berriro Asisa eta sartzen da itsasuan Siriarako asmuan.<br />

Bv AsL 105.<br />

- ITSAS APAL (-ph- H). "1. mer basse, peu profonde: itxas apal danean, quand la mer est basse. 2. basse-mer,<br />

basse marée: Itsas aphal dugu eguerdian, nous avons basse-mer à midi" H.<br />

- ITSAS APAR (<strong>Lar</strong>, Hb ap. Lh (-ph-)), ITSAS BITS (<strong>Lar</strong>), ITSAS HABUIN (itxas gaun DRA). "Alhurreca,<br />

espuma de la mar pegada a las cañas y otras matas. [...] itsasaparra, itsasbitsa" <strong>Lar</strong>. "Écume de la mer" Lh. �<br />

Itsas-afar gogortu edo esponja batekin. Mb IArg I 129. Biltzen baigenitun txirlak, itxas-apar zatiak, aiztokertenak.<br />

Etxde Itxas 41.<br />

- ITSASO-HARAINDIRA(TU). Ir al otro lado del mar. � Yesus ontzian sartu ta berriz itsaso-araindira zanean,<br />

gizalde aundia bildu zitzaion. Ir YKBiz 191 (v. tbn. 234).<br />

- ITSAS HARANTZ (-ronz <strong>Lar</strong>), ITSASOTIK HARONTZ (-ronz <strong>Lar</strong>). "Ultramar" <strong>Lar</strong>. � "Ultramarino,<br />

itsastaronzkoa, itsasotik aronzkoa" <strong>Lar</strong>. � Itxas aronzko gobiernukoa; zeñaren kargura dauden Amerikako eta<br />

Asiako [...]. EConst 64.<br />

- ITSAS HARANTZAINOKO. Ultramarino. � Itsas-aruntzaiñoko epea emango zaie. "Se les da término<br />

ultramarino". Berron Kijote 81.<br />

- ITSAS HARE, ITSASOKO HARE. Arena del mar. v. ITSAS HONDAR (b). � Gehiago direla zure faltak [...]<br />

itsas-hareak baino. SP Phil 44 (He 45 itsasoko harea ispi). Eta xutik egon nintzen itsasoko arearen gainean. TB<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

818

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

Apoc 12, 18 (He itsasoko harearen). Itsasoko areak baño ugariagoak. <strong>Lar</strong>d 16.<br />

- ITSASOAREN, ITSASO(A)Z, ITSASO BESTE ALDE. (En casos locales de decl.). Ultramar, lugar al otro<br />

lado del mar. � Ethor zitezen itsasoaren berze aldera, Gadarenoen komarkara. Lç Mc 5, 1 (He itsasoaren<br />

bertze alderat, TB itsasoz bertze alderat; Dv itsasoz haindira, Or itxasoz aruntza, Leon itsas-haindirat, Ker, IBe<br />

itsasoaz best(ek)aldera). Arrats berean joan ziran itsasoaren beste aldera. Mb IArg I 269. Iges egin beza<br />

emazteak senarragandik, itsasoaz beste aldera. AA I 561. Itsasoaren beste aldeko bazterretara [joan]. AA III<br />

325. Zertan gan urre-ketara itsasoaz bertze aldera? Gy 44. Ego-aize batek itsasoaz beste aldetik. <strong>Lar</strong>d 88. Oro<br />

alde ditut itsasoz bertz'alderat juaiteko. Laph 60. Itsasoz bestalderat berrien heltzeko. Etcham 218. Itsasoaz<br />

bestaldean diren eskualduneri. Ib. 235. Arritu ziran yende aiek Yesus itsasoaren beste aldean arkitzen. Ir YKBiz<br />

216. Ez gara gai, inguruko itxasoaz beste aldera bildurrik gabe ta igeritzen pasatzeko. Txill Let 130. Itxasoz<br />

bertzaldean dituzketen haurrez. SMitx Aranz 221. Itsasoaz bestaldeko atzerri urrun. Mde HaurB 103. Zer haiz?<br />

Itsaso bertzaldera abian? <strong>Lar</strong>z Iru 110. Europak itxasoz bestaldera bialtzen zuan jendetza ura. NEtx LBB 34.<br />

Eta itsasoaz bestekaldera eldu ziran. Ker Mc 5, 1 (IBe itsasoaz bestaldera). Itsasoaz beste aldean. MEIG III<br />

126.<br />

- ITSAS ARMADA (Urt), ITSASOKO ARMADA. Armada, ejército de mar. "Classiarius [...], itsas<br />

armadarena, itsas armadákoa" Urt V 191. � Leorreko martizti eta itsasoko armadaetan. <strong>Izt</strong> C 493. Aita<br />

Sainduak itsas-armada eder bat han eta hemen bildu zuen. Zerb IxtS 109.<br />

- ITSAS ARO (Dv � A; itxasaro AN-gip ap. A), ITSAS GIRO. "Temps, par rapport à la navigation. Itsa-aro<br />

ederra da, le temps est propice pour naviguer" Dv. "Tiempo bueno o malo para navegar, estado del mar" A.<br />

"Itxasaro (AN-gip), tiempo para hacerse a la mar" Ib. s.v. aro. � Itxaslari onarentzat beti da itxasaro. Otx 37.<br />

Atzo baño ekarkorragoa izango al-due arrantzale gizagajoak gaurko jarduna! Aukerako itxa<strong>sg</strong>iroa da. TAg Uzt<br />

146.<br />

- ITSAS AROTZ. "Itxas arotz (Vc), galafate, calafate, carpintero de buque" A.<br />

- ITSASOA SAMURTU. v. ITSASOA HANDITU.<br />

- ITSAS AUSIN. v. asun.<br />

- ITSAS HAUTSI. Rompiente (?). � Eta Florsko irlaz itsaso aldetik badu itsas hautsi bat eta artaz leihor<br />

aldetik pasa ahal zaitezke. INav 113.<br />

- ITSAS AZAL. Superficie del mar. v. ITSAS(O) GAIN. � Itxas azalez dabillan ontzi polita. AB AmaE 135.<br />

Urganean, itsas-azal urdin apalean. Erkiag Arran 96. Itsas-axalean [...] ontzi arina. MEIG I 186.<br />

- ITSASOAZ HANDIKO. Ultramarino. � Itxasuaz-andiko gauzak. Kk Ab I 52.<br />

- ITSAS AZPIKO. Submarino. v. itsaspeko. � Itxas-azpiko indarra gainditzen. TAg Uzt 231.<br />

- ITSAS BAGA, ITSASOKO BAGA. Ola de mar. � Itsas bagaren pare da. Lç Iac 1, 6 (TB itsasoko baga).<br />

Itsas bagak eta olastak nai bezala. Mb IArg II 280. v. tbn. A BeinB 40 (itxasoko baga).<br />

- ITSASO BAKETSU. Océano Pacífico. � Ill zan Itsaso Paketsuan (el mar Pacífico). Etxeg EE 1892a, 365.<br />

- ITSASO BARE (Vc, Gc ap. A), ITXAS-BARE. Mar serena, mar tranquila. � Aize gitxi ta itxasbareaz ezin<br />

zeitekean egin kalte andirik. Echta Jos 145. Itsaso barean arraun-egoak edatuki. Or Mi 41. Dagonillaren beroak<br />

eta itsaso bareak pasa dira. Txill Let 48.<br />

v. tbn. Ldi BB 56. Erkiag Arran 26. Itxaso bare: Echta Jos 98. Enb 43. Ldi BB 138. TAg Uzt 136. EA OlBe 56.<br />

Erkiag BatB 176. BEnb NereA 188. Uzt Sas 309.<br />

� Itxas-baredun eguraldi onagaz. Echta Jos 274.<br />

- ITSAS BARNE, BARREN. a) Fondo del mar. v. ITSAS HONDAR. � Hanbat zuri itzultzeko / ordañezko<br />

eskerrik / zenbat itsas barrenean / baita arrain gorderik. EZ Eliç 27. Jausi yakuk itxas-barnera. "Al fondo del<br />

mar". Laux AB 92. Asto-igararria lepotik dindil ezarrita itxas-barrenean murgildu. Ol Mt 18, 6. Edo il edo<br />

itsaso barnera yaurti nazazue! Zait Sof 96. Uhain handi batek itsaso barnerat igorri zuen. "Un coup de vague<br />

envoya dans la mer". Ardoy SFran 211. b) (barren <strong>Lar</strong>, Hb ap. Lh, H, Bera). "Altamar, itsas barrena" <strong>Lar</strong>.<br />

"Haute mer" H. v. itsas zabal. � Zebiltzan itsas-barnean. "Navegaban en alta mar". Or Eus 204 (v. tbn. 386).<br />

Ugiñak [...] etozan itsas-barrenetik. Erkiag Arran 193. Iraungo al zuan kortxoak itsasbarren erdira arte? Anab<br />

Poli 35.<br />

- ITSAS BARRU (<strong>Lar</strong>, H), ITXASBARRU (V-m ap. Zubk Ond). "Altamar" <strong>Lar</strong>. "Mar adentro" Zubk Ond. v.<br />

itsasandi, itsas zabal. Cf. Jaukol Biozk 36: Itsas barrura euzki gartsua sartzera doa, y Altuna 34: Itxaso<br />

barruko koralak. � Jaditxi zenduan / ibiltia armadan itxaso barruan. AB AmaE 96. Iñok eztitu itxas barruetako<br />

zuen lanbide garratzak [...] ikusten ondo. Ag Kr 212. Itsas-barrura joan ta joan egin arren, muga ori eztot<br />

egundo eskuratu. Erkiag Arran 192.<br />

- ITSAS BARRU(RA)TU (i.-barrutu <strong>Lar</strong>, H), ITSAS BARRENDU (<strong>Lar</strong>, H). "Engolfarse" <strong>Lar</strong>. "Aller, s'engager<br />

en pleine mer" H. � Itxas-barruratzen zijoazela, arrantzalearen begi ernaiak [...]. Elizdo EEs 1925, 213.<br />

- ITSASO BELTZ. � Uste zuten orok uraz haindian ez zela jenderik ez eta ere lurrik. Itsaso beltza deitzen zuten<br />

Ameriketarat deraman ur hori. HU Aurp 50.<br />

- ITSAS BESO. "Brazo de mar, itsas besoa" <strong>Lar</strong>. v. itsasadar.<br />

- ITSAS BIDAZTI (H (bidasti, bidiasti)). Navegante. v. itsa<strong>sg</strong>izon, itsastar. "Voyageur sur mer; spécialement<br />

homme de mer, marin" H, que cita a Mg. � Itxasbidiaztirik jakitunak ere, ezin eragotzi lezakee ez aize<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

819

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

kontrakoa ez [aizegabetasuna]. Mg CC 189.<br />

- ITSAS BISTA. "Paisaje marino, perspectiva abierta al mar. Mendi aren gañetik, itxas bistia Frantziarañok"<br />

Etxba Eib.<br />

- ITSAS BITS. v. ITSAS APAR.<br />

- ITSAS-DEMA. Regata. � Euki eben indarneurtze, itxas-dema edo arraunketa estua. Ag Kr 168 (v. tbn. 172;<br />

54 itsas dema).<br />

- ITSASO EDER. Mar tranquila, serena. v. ITSASO BARE. � Nahi baduzu sarthu barnat hartuko duzu itsaso<br />

ederra marea ona. INav 17.<br />

- ITSAS(O) EKAITZ. Tempestad. � Itsas-ekaitzek. 'Tempêtes des mers'. Or Mi 150. Itsaso-ekaitz zakarrean.<br />

Zait Plat 93 (Sof 152 itxas-ekaitz).<br />

- ITSAS ELEMENTU. Tempestad. � Bidean artu zituen itsas-element arrigarriak eta bidetik atera. Mb IArg II<br />

281.<br />

- ITSAS ERDI, ITSASO-ERDI. (En casos locales de decl., en sing.). Alta mar. v. itsas zabal. � Itsas erdian<br />

artu zuten ontzi hau [...] aizerik bageko egunak. Mb IArg II 278. Itxas erditik eroaten dauz / onak [...] / Dongak<br />

botaten ondarreraño. AB AmaE 62. Korajez juaten dira itxaso erdira, / beren bizimoduan saiatutzen dira.<br />

Arrantz 100. Ugarte deritzanez itxas-erdiko legorra. Ldi UO 37. Iru bider ibillia nauk itxaserdian ondatuta.<br />

TAg Uzt 41. Arrantzaleen ontzitxoak portuti itxaserdira. Ib. 108. Ur-tanta bat itxas-erdian baño galduago. NEtx<br />

Nola 107. Ontzia doia jostari itxas erdira / urratu eta erdibituaz ura alde bietara. BEnb NereA 149.<br />

- ITSASO-ERREKA. (Pl.). Mar y río. � Itsaso-erreketako arraiena. MEIG VI 102.<br />

- ITSAS ESKIER. Seguro marítimo. � Ansó y Compañía. [...] Itxas-eskier egintzak. ArgEgut 1933, 78.<br />

- ITSAS-ESTU. v. itsas-estu.<br />

- ITSAS EZPONDA. "Falaise" T-L. v. ITSAS MALDA.<br />

- ITSAS FRANKO. Alta mar. v. itsas zabal. � Oba izango dot [...] legorrean tirabira egin [...] eta ez an, itsas<br />

frankuan, aztarrenik be utzi barik. Erkiag Arran 126s.<br />

- ITSAS(O) GAIN. a) Superficie del mar; lugar encima del mar. v. ITSAS AZAL. � [Iesus] itsas gainez<br />

zabilala. Lç Mt 14, 26 (Ol itxa<strong>sg</strong>añetik, Ker, IBe itsa<strong>sg</strong>ainean). Abiatu zen egun batez Iondone Petri, itsas<br />

gaiñean, Iesukristo bere nabusiagana. Ax 131 (V 87). Itsas-gainetik dabillala. SP Phil 263 (He 266 itsasoaren<br />

gaiñean). Zuri zuri egoan itxas-gane guztia. Echta Jos 95. Itsas gañ dana iku<strong>sg</strong>arriro zidarturik. Ag Kr 61.<br />

Aiziak indar asko du itxaso gañian. Arrantz 27. Zurbilla zan, itxaso-ganera edatuten dan lanbruaren antzekua.<br />

Altuna 37. Itxas-ganian. Laux BBa 60. Ez det kuadrilla bizkorragorik itxas gañian ikusi. Tx B 98. Pedron ontzia<br />

ekaitz-artean / itxaso-gain beti gallen. SMitx Aranz 169s. Itxas ertzeko ermita batean zan. Itxas ertza baño itxa<strong>sg</strong>aña<br />

obeto. Lek SClar 103. Itsaso gainean beitoa untzi handia. Zerb IxtS 115. Itxas-gain zear. Zait Sof 183.<br />

Itsas-gaina bezain higikoi. Lf in Zait Plat XX. Mende artu zenduan itxas-gain zabala. Basarri 45.<br />

v. tbn. Mb IArg II 351. Or Mi 131. Gand Elorri 56. Lasa Poem 107. Itsaso gain: Arb Igand 160. Ir YKBiz 213.<br />

Itxas gain: AB AmaE 116. TAg Uzt 134. MAtx Gazt 39.<br />

� Por encima del nivel del mar. � Laugarrengo saill au [...] maldan gora lareun bat metro itsas gaiñ. Munita<br />

70. Lenengo zer ez dun bear esango dizut. Itxas-gain bosteun metrotik gorakorik ez. Ib. 59 (v. tbn. 89).<br />

b) "Itsaso gainera helduak dire, ils ont atteint la haute mer" Dv.<br />

- ITSAS GALTZAR. v. 1 galtzar (6).<br />

- ITSAS GARAU. Producto, fruto de mar. � Arraiakin, magurioakin eta, erabat esateko, itxa<strong>sg</strong>arau guziekin,<br />

ardorik onena zuria dala. Egan 1961, 120.<br />

- ITSAS GATZ. Sal marina. � Itxas-gatzetan garraztutako eztarri bortitzak. Lek SClar 104.<br />

- ITSAS GAUZA, ITSASOKO GAUZA (Lcc). Cosa(s) del mar. "Marina, cosa del mar, itsasoko gauzea" Lcc. v.<br />

ITSASO-KONTU. � Nun da bestela itxas-gauzetan / nun da onekin [Txurrukarekin] berdiña? AB AmaE 103.<br />

Geu gara ezer ikasi eztogunak, itxasoko gauzea ezpada. Ag Kr 149. Polik, aieri atsegiña emategatik gogoz<br />

aritzen zan itsasoko gauzak esaten. Anab Poli 129 (v. tbn. 128). Aspaldidanik dakigu joera berezia duela<br />

Ciriquiain-Gaiztarro jaunak itsas gauzetara. MEIG III 56.<br />

- ITSAS GESAL, I. KRESAL, ITXAS GEZAL. Salitre. � Itxas-kresalaren arnasak zoraturik. TAg Uzt 213 (v.<br />

tbn. 43). Itxas-gezalak eta eguzkiak [...] baltzitu dautsoe zerbait aurpegiko azala. TAg GaGo 36. Ez zan aterako<br />

aren sabeletik itsas-gesala. Or Aitork 400.<br />

- ITSAS GIRO. v. ITSAS ARO.<br />

- ITSAS GOIBEHE. Nivel del mar. � Itsa<strong>sg</strong>oibe edo nibelean, ogei ta amabi kilometro barrura. Munita 101.<br />

- ITSAS(O) GORRI. Mar rojo. Cf. Gç 108: "Izanen da zure odola gure itsaso gorrian". � Iragan zezaten itsas<br />

gorria leihorrez bezala. Lç He 11, 29 (He, TB, Dv, Ur, Ker, IBk, IBe itsaso gorri, Ol itxaso gorri). Itsas-<br />

Gorriaren ertzean topatu zituen. <strong>Lar</strong>d 73 (v. tbn. en la misma pág. itxaso gorri; 70 itsaso gorri). Itsaso gorri<br />

ireki zen [...] [izraeldarren] iragaiterat uzteko. CatJauf 26.<br />

v. tbn. Itsas gorri: EZ Man II 123. LE Ong 74. Hb Egia 5. Mde Po 69. Itxas gorri: Gco I 112. Itsaso gorri: Lç<br />

Act 7, 36. Tt Onsa 32. Mb IArg I 194. Ub 27. Hb Egia 6. Inza Azalp 15. Zerb IxtS 35. Itxaso gorri: Ub 25. CatS<br />

XII. Itxeso gorri: ETZ 142 (Langarika, s. XVIII).<br />

- ITSAS GUDA. Batalla naval. v. ITSAS GUDU. � Buruzari asko izanagatik / Azkarrak itxas-gudetan. EE<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

820

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

1880a, 130.<br />

- ITSAS GUDARI. Soldado de la marina. � Berrogei urtez itsas-<strong>guda</strong>ri izana nauk. 'Quarante ans de [...]<br />

service à l'armée'. Or Mi 94.<br />

- ITSAS GUDU. Combate naval. v. ITSAS GUDA. � Lepantoko itsas-gudua baino lehenago. Lf in Casve<br />

SGrazi 10.<br />

- ITSAS IBAI. a) (Pl.). Mar y río. � Bularretan sar bekizkit itsas-ibaien uhainak. Iratz 137. b) Ría. �<br />

[Plenziako] itxas-ibaiaren ertzetako zugaztoi-arteetara. Alzola Atalak 71.<br />

- ITSAS IBILALDI (G-azp, AN-gip ap. Gte Erd 142), I. IBILGUN, I. IBILTZE (ibilte H, que cita a Astar).<br />

Navegación. "Itsasibillaldia egin zuten Mediterraneo aldetik (G-azp, AN-gip)" Gte Erd 142. v. itsasbide, 1<br />

itsasketa. � Denpora gustijetan izan da enzute andikua Kantauritarren izena ala itsas-ibilte eta jakiturijan zein<br />

da gerran. Astar II III. Ondo ein daizula, ba itxas-ibilguna. Enb 128. Argonauten itxas-ibillaldian. Ibiñ Virgil 50.<br />

Ikusten nago itsas ibilaldi honek [...] galera haundiak ekarriko dituela. IBe Act 27, 10 (IBk itsas ibilaldi).<br />

- ITSAS IBILE. "Itsas-ibillea, navigateur, marin, homme de mer" H.<br />

- ITSAS IGANDE. "Creciente del mar" <strong>Lar</strong>.<br />

- ITSAS IKASTETXE. Escuela naútica. � Itsas-ikastetxeko ikasleak. Anab Don 107.<br />

- ITSASO HIL. Mar muerto. � Zeñari geroztik itsaso illa deritza. <strong>Lar</strong>d 21. Ur handi bat agertu zen eta hedatu.<br />

Itsaso hila deithu zuten. Zerb IxtS 19.<br />

- ITSAS INTA. "Maremme, itsas-intha" T-L.<br />

- ITSAS(O) IRAKIN, IRAKITU. Mar revuelto, enfurecido. � Gaixtoak itsas irakitua bezala dira, eztute<br />

bakerik. Ax 429 (V 278). Igari egieben zerbait itxas irakiñ esnetuaren gañean. Ag Kr 198 (v. tbn. G 359). v. tbn.<br />

NEtx LBB 241 (itxas irakin).<br />

- ITSAS ISLA. Isla. � Ibilli zen Jerusalendik Erromaraño, bai ta bien arteko itsas isletan ere. Mb IArg I 134 (II<br />

301 itsasoko islak).<br />

- ITSAS IZURDE. Delfín. � Itxas-izurdeak [...] eraman zuten bere bizkar gaiñean. Ibiñ Virgil 58.<br />

- ITSAS JAINKO, ITSASOKO JAINKO. Divinidad del mar. � Itsas-jainko haundi baten beztimendu. Mde<br />

HaurB 64. Itsasoko jainkoari oferenda. Ib. 109 (v. tbn. 101, 103, 104). v. tbn. Zait Sof 132 (itxas-yainko). Nerei<br />

itxas-jainkoak. Gazt MusIx 66. Glaukua, itsas-iainko bat. Ibiñ Virgil 81.<br />

- ITSAS JAZAR (G?, L? ap. A; Dv). "(REusk 1880, 309), combat naval" Dv. "(CancB), combate naval" A. v.<br />

ITSAS GUDA, GUDU. � Irabazirik itxas-jazarra / Gelditu zanean sua. EE 1880a, 131. Odolezko burruka<br />

gogorrak [...] itsas-jazar ikaragarriak. EE 1882c, 413.<br />

- ITSASO-JENDE, ITSAS JENDE. a) Gente de mar. � Itsaso jende guztiaren othoitzak biaia ona egiteko. EZ<br />

Man II 211. Ontziko itxas-jendea librea ta lotsagabea zan biziro. Aran SIgn 37. b) Egaztia ere itsas-iende da;<br />

baiña lurgaiñean ugaritzen da. "Et aves marina progenies". Or Aitork 402.<br />

- ITSAS JOAIRA (H (+ ioaira, goaira, goaia, guaia), Lh (+ gaaira)). "Courant, mouvement plus ou moins<br />

rapide, flux et reflux des vagues de la mer" H.<br />

- ITSAS JO (L ap. Lh; <strong>Lar</strong>, H). a) "Mareo, mareoa, itxasjoa" <strong>Lar</strong>. "Mal de mer. Gauza hitsa da itsas-joa, le mal<br />

de mer est une triste chose" Lh. b) "(L), dérangé par le mal de mer. Ez ginen oro itsasjoak, nous n'avions pas<br />

tous le mal de mer" Lh.<br />

- ITSAS KAI. Puerto de mar. v. ITSAS PORTU. � Itsas-kaietik bana-banaka ontziek joku-lekura. Or Eus 388.<br />

- ITSAS KALMA. Calma chicha. � Edo aise kontrakuak edo itxaskalmak. Mg CO 284 (CC 189 aizegabetasun).<br />

- ITSAS KANPO. Mar abierto. � Itxas kanpuan denbora txarrak / iñoiz ez barkatzekua. Arrantz 156. Itxas<br />

kanpuan txalupak buelta / gizonak antxen itotzen. Ib. 156 (v. tbn. 153). Itxas kanpotik kaio talde bat garraxika<br />

dator. NEtx LBB 271.<br />

- ITSAS KANTU. Costa. v. itsasbazter, itsas hegi, itsasertz. � Zenbait egunen buruan / aurkitzen da itsaskantuan.<br />

Gy 27.<br />

- ITSAS KIROL. � Ikuskarririk ederretatik / itsas-kirolak au âl du. "Uno de los espectáculos más interesantes<br />

de las regatas". Or Eus 387.<br />

- ITSAS KIROLARI. Regatista. � Itsas-kirolari famatua. Herr 25-1-1968, 2.<br />

- ITSASOKO (Urt I 339, Dv, H; itxas- <strong>Lar</strong>, Añ). Marino, relativo al mar. � Itsasoko habitantei. Lç Apoc 12, 12.<br />

Itsasoko sable. Ib. 12, 18 (Ip itxasoko hariña). Itsasoko jende guztiaren othoitzak biaia ona egiteko. EZ Man II<br />

130. Itsasoko biaietako othoitzak. Ib. 211. Itsasoko o Patroñak, Birjina dohatsua, San Piarrez [...]. Ib. 136.<br />

Ofizio gaitzena duk ere itsasokoa. Ib. 129. Itsasoko othoitzak mariñelentzat. EZ Eliç 426. Lurreko da itxasoko<br />

ondasun. Urqz 35. Zenbait athorragorri, itsasoko lehoinak, hurbildu zitzaizkoten eta erakutsi zioten alfer<br />

handienak xutikaratzen zirela. Hb Egia 150. Itsasoko tirain. Dv Iudae 13. Lapa, karramarro ta beste itxasoko<br />

janariak. Echta Jos 201. Itxasoko bizibidea da nik gogo geien dotzadana. Ib. 97. Itsasoko bañuak artu. Iraola 65.<br />

Itsasoko ekaitza. Ir YKBiz 212 (v. tbn. Añ LoraS 8 itxasoko ekatx). Itsasoko ardurak, untzien joan-etorriak.<br />

Erkiag Arran 113. Itxasoko landarak. SM Zirik 47. Urdei-azpikuak eta orrelakuak bazirala ta, itxasoko zerbait<br />

bialtzia obe izango zala. Ib. 47. � Oso urduriturik eta itxasokoari ziñuka [...] erriko gizonik sendoenak noiz<br />

itoko ete jakuezan bildurrez. Ag Kr 31. Ez egondu ez-bai / itxasokoen kezkaz, / itzuliko ote zai. SMitx Aranz 206.<br />

- ITSASOKO HAIZE. Brisa, viento del mar. v. itsas haize. � Eta baldin baduzu itsasoko haizea [...]. INav 24.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

821

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

Itsasoko aizeak eta bagak darabilte [onzia]. Mb IArg I 199. Itxasoko aize osasuntsuak. Echta Jos 329. Itsasoko<br />

eta mendiko haize eroenak. Zerb Azk 13. v. tbn. Erkiag BatB 176 (itxas-).<br />

- ITSASOKO ANDRE, ITXASOKO ANDRA (AN-gip). "En Fuenterrabía les llaman [a las sirenas] Itxasokoandrak<br />

(las mujeres del mar)" BAP 1967, 81. � Itxasoko Anderearen uliak baxen orijak. Altuna 33. Itxasoko<br />

andra arek len baiño bigunago [...] kantetan. Alzola Atalak 41. � [Itxas-ertzean] itxasoko andrakantari bat<br />

agertu ei jakon kantetan. Alzola Atalak 40.<br />

- ITSASOKO ARRAIN (-añ Urt I 339). Pez de mar; pescado de mar. v. itsas arrain. � Itsasoko arrainen<br />

natura guzia. Lç Iac 3, 7 (He, TB itsasoko arrain; Ker, IBk itsas abere, IBe arrain). Lurreko loreak, belarrak<br />

eta itsasoko arraiak. AA I 465. Itxasoko arraiñik bastuena. A BGuzur 146. v. tbn. EZ Noel 123. Ax 24 (V 14).<br />

Hm 42. It Fab 168. Itxasoko arrai: Inza Azalp 44.<br />

- ITSASOKO FARZA. "(Gim[énés] 143), pou de mer (crust[acé])" Lh.<br />

- ITSASOKO IZAR. Estrella del mar (ref. a la Virgen María). Cf. itsas izar. � Ave, Maris Stella. Agur<br />

darotzogu, / Jainkoaren Ama, / Itsasoko izar, / Gure erresuma. Gç 144 (v. tbn. en contexto similar Mat 288,<br />

Harb 82, Dh 86, Ip Hil 29, Jnn SBi 34, Or Eus 203, SMitx Aranz 187 itsasoko izar; Gco I 460, Astar II 272, Azc<br />

PB 25, ArgiDL 166 itxasoko i.). � Gure eroslearen ama, / garaziaz bethea, / itsasoetako izar / bai zeruko athea.<br />

Hm 177.<br />

- ITSASOKO KANTORE (AN-gip). "En Irún son conocidas las sirenas como Itxasoko-kantoriak (cantoras del<br />

mar)" BAP 1967, 81.<br />

- ITSASOKO KUKUSO. "(Gim[énés]), puce de mer (crust[acé]" Lh.<br />

- ITSAS-KOLPE. Golpe de mar. � Betbetan itsas kolpe batek haizatu zuen untzia harroka bidetik. Laph 60.<br />

Esan dirate itxas golpiak onak dirala. Iraola 55. Ango itxas-kolpiak / ta urro-borroiak. Tx in Imaz Auspoa 24,<br />

57. Itxas-kolperen batek bakarrik eten oi zun tarteka, txutxuputxuka misteriotsu eta aldagaitz (cuchicheo<br />

misterioso y monótono) au. Etxde Itxas 187.<br />

- ITSASOKO MIN ZURI. Mareo producido por el movimiento del mar. � Ikusi al dituzute iñoiz moruak eta<br />

beltzak itsasoko min zuriak jota? Aien arpegiak! Anab Poli 13.<br />

- ITSASO-KONTU, ITSASOKO KONTU. Cosas del mar. v. ITSAS GAUZA. � Itsaso-kontuz aritzen zanean<br />

[...] guztiak adi-adi. Anab Poli 128 (v. tbn. en contexto similar 127 itsasoko kontu). Itsasoko konturik ez<br />

jakiñagatik. Ib. 51.<br />

- ITSASOKO ONTZI. Nave, embarcación. v. itsasontzi. � Itsasoko untziak, barkha handiak. Ax 115 (V 77). v.<br />

tbn. Mb IArg I 199 (onzi). Itxasoko onzi: fB Ic I 37.<br />

- ITSAS KOSTA. Costa. v. itsasbazter. � Jendetze guzia itsas kostán zegoen. Lç Mt 13, 2. Itsas kostako [...]<br />

sablea. Lç He 11, 12 (He, TB, Dv itsas bazter). Itsas-kosta hegian. Gy 82.<br />

- ITSAS LAN (H), ITSAS LANBIDE. "Itsas-lanak, travaux de mer" H. � Zeñari dagokan itxaslanbide guziak,<br />

armadako jarduerak eta agiñtariak izentatzea. EConst 65. Burnigintzan, itsas lanetan, eta beste beargai<br />

nekosoetan. <strong>Izt</strong> C 183. Itxas-lanetan trebea. EE 1880a, 130. � Itsasoko lanbidean eta osterontzeko eginkizun<br />

[...] guztietan. <strong>Izt</strong> C 461.<br />

- ITSAS LANGILE. Pescador, marinero; práctico de puerto; estibador. � Ekatxak [...] bertan galdu ainbeste<br />

gizon eder, mendean arturiko itxas-langillerik geienak. Ag Kr 196. Pilotuaren agindupean, lurrin-makinattoaz<br />

ziarduen itsas-langileek, huntzia beste toki batera astiro astiro eramaten. Osk Kurl 129. Zamak gora ta behera<br />

[...] lanean ari ziran itsas-langileak. Ib. 124.<br />

- ITSAS LANPERNA. Percebe. � Itxas lanpernak. SM Zirik 47.<br />

- ITSAS LARRAIN. � Guzia utzi ginun, etxea, itsas-larraina. 'L'anse (du rivage)'. Or Mi 10.<br />

- ITSAS LASTERKARI. "Corsaire" T-L.<br />

- ITSAS LEGAR (L, BN ap. Lh; Dv � A). "Sable de mer" Dv.<br />

- ITSAS-LEHOR, ITSASO-LEHOR. a) (Pl.). Mar y tierra. Cf. itsaslehor. � Itsaso-leihorren / soberano.<br />

Monho 140 (94 itsas-leihor). Ikastetxe bat zegon mendi galdor batean, zoragarri itsaso legorretara begi-bitarte<br />

zabalaerekin. Or QA 148. � Itsaso-legor-aizeen idurikizun. Or Aitork 232. b) Costa. � Hiru ehun lekhutan /<br />

dago itsas leihorra. Balad 139. Itsas leihorretako sarkuraren idekitzea ardietsiko deiela [langileer] bizitzeko<br />

behar dituzten guziak horrela ukan ditzaten gatik nasaiki eta merke. JE Bur 116.<br />

- ITSAS LUR. (Pl.). Mar y tierra. v. ITSAS-LEHOR. � Itsas-lurreri nausitu. Iratz 112.<br />

- ITSAS MAINU. Baño de mar. � Itsas-mainu baten hartzeko. JE Ber 86.<br />

- ITSAS MALDA (G ap. A; Dv). "Falaise" Dv. "Costa escarpada, derrumbadero hacia el mar" A. � Gelditu<br />

ginen itsas-malda batean. Prop 1882, 244.<br />

- ITSAS MAREA. Marea. � Hala nula itxas mareak untzi bat horrat hunat erabilten beitü. Mst I 13, 5 (SP, Ch,<br />

Leon uhinek, Ip itxas ühainek).<br />

- ITSAS MENDI. (Pl.). Mar y monte. � Itsas-mendien ertza ubelik, gorririk. Or Poem 533. Itsas-mendien<br />

artean. Iratz 125 (v. tbn. 169, 178). Herriko itxaso-mendieri beha. Alzola Atalak 121.<br />

- ITSAS MERLA. "Falun" T-L.<br />

- ITSASO-MUGA. Horizonte. � Itxaso-mugan suturik / [...] geldi-geldiro jeisten ari da / eguzki-litsa gorriya.<br />

EA OlBe 65. Zure jauntzi ñabarren petralak noiz dira / Itsas mugan mainatuko! Iratz 61.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

822

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

- ITSAS MUTIL. Marinero, pescador (joven). v. itsa<strong>sg</strong>izon. � Erakusteko itxas-mutillai / Gubernatutzen<br />

ontziak. EE 1880a, 132. Bermeoko neskai [...] / eta itxasmutilai. Azc PB 181. Agintariak zein menpekoak, itxasmutillak<br />

zein gatzemalleak. Echta Jos 280. Itsasmutilek lehorrera hurbiltzen ari ote ginen susmoa izan zuten.<br />

IBk Act 27, 27 (Ker itsa<strong>sg</strong>izon, IBe marinel). � Boskarren agerraldia: Itxas mutilletan. A BGuzur 129 (tít.).<br />

- ITSAS MUTUR. a) Cabo. � Buena Esperanzako itxas muturra. Goñi 12. Ariusi, Kio ugarte iparraldeko itxasmuturra<br />

zan. (Interpr?). Ibiñ Virgil 47. b) ITSASO-MUTUR. Lengua de mar. � Arteka batetarik uzten zuen<br />

itsaso-muttur bat sartzera alhorreraino. JE Ber 84.<br />

- ITSAS NAIA. "(S; Foix), vagues de la mer" Lh.<br />

- ITSAS NESKA. Sirena, ninfa del mar. � Itsas-nesken dantza-leku izandako arkaitzetan. Mde HaurB 74.<br />

Undina eta itsas-nesken artean. Ib. 108 (v. tbn. Po 71).<br />

- ITSAS OBO. � Iku<strong>sg</strong>arri dun [Bolibiko zabaldia]. [...] Itxas-oboa bera txiki iduritu zitzaidanan eta etzidanan<br />

eragin aunditasun onek aiña. Or QA 50.<br />

- ITSAS OIHAN. (Pl.). Mar y bosque. � Itsas oihanen marrumak. Iratz 152.<br />

- ITSAS OLATU, ITSASOKO OLATU. Ola. � Itxas olatu irakiñetan. AB AmaE 47. Itxas olatu. Zait Sof 58 y<br />

153. Itsasoko olatuak barna doan txaluparen brankari. Zait Plat 40.<br />

v. tbn. Itsasoko olatu: Osk Kurl 126. Ibiñ Virgil 115. IBe Iac 1, 6. Itxasoko o.: Eguzk GizAuz 48. MAtx Gazt 96.<br />

NEtx LBB 361. Alzola Atalak 64.<br />

- ITSAS HONDAR (L ap. Lh; <strong>Lar</strong>), I. HUNDAR, ITSASOKO HONDAR. a) Fondo del mar. "Profundo del mar,<br />

itsas ondarra" <strong>Lar</strong>. "(Ax), fond de la mer" Lh. v. ITSAS HONDO. � Hunda ledin itsas hundarrean. Lç Mt 18, 6<br />

(Ker itsas ondar; He itsasoan behera, TB, Leon itsaso zola, Dv itsasoaren zola, Samper itxasoaren barne, Echn<br />

itsasoko zola, Ip itxason barna, Ol itxas barren, IBk itsaso sakon). Zure miserikordiaren itsas hondarrera egotzi.<br />

Mat 230. Eta beruna bezala itsas-ondarrera eroririk. Ax 115 (V 76). Itsas hondarreko arrainei. ES 142. Botako<br />

balebe itxasoko ondarrera [...]. Itz Azald 102. v. tbn. Echta Jos 121 (itxaso ondar). � (Pl.). � Arri bat samati<br />

lotuta, itxasoko ondarreetara boteetia. fB Ic I 91. v. tbn. Ur MarIl 51. Jetxitzen du besteak itxasoko<br />

ondarretaraño. Ag G 81. b) "Itxas-ondarra, arena. Itxas-ondarra, Portland-a eta burdiñia, gaurko elemento<br />

nausixak etxegintzarako" Etxba Eib. � Itxasoko ondar edo areak baño pekatu geiago. Cb Eg III 303.<br />

Itsasondarreko ugarteetara. 'Aux îlots sablonneux du rivage'. Or Mi 144. Itsas-ondarra. "Arena de la playa". Or<br />

Eus 173. Itsas-ondar-gaiñean gelditu zan zain. Ker Apoc 12, 18 (Ol itxasondar). v. tbn. Ur (G) Apoc 12, 18<br />

(itsasoko o.). Aran SIgn 214 (itxasoko o.). TAg Uzt 37 (itxas-ondar).<br />

- ITSAS HONDARTZA. "Itxas-ondartza, playa. Sin. ariatzia. Itxas-ondartza garbi ederrak dira gure aldietan"<br />

Etxba Eib.<br />

- ITSAS HONDO (<strong>Lar</strong>). Fondo del mar. "Profundo del mar, itsas ondoa" <strong>Lar</strong>. "Bucear, buzeatu, murgillean<br />

itsasondotik gauzak ateratu" Ib. v. ITSAS HONDAR. � Eramaiten naiz itsas-hondora eta tenpestak hondatu<br />

nau. SP Phil 130. [Botatzen dute] itsas ondoko lezera. Mb IArg I 199. Errota-arria lepotik zintzilik ezarri ta<br />

itxas-ondora [bota]. MAtx Gazt 24. Errotarri bat lepotik erantsi eta itsas ondora [amildu]. IBe Mt 18, 6.<br />

- ITSAS OHOL (itsasol <strong>Lar</strong> � H). "Carta de marear" <strong>Lar</strong>.<br />

- ITSAS ORRO (Lh; itxas orrua V-gip ap. Etxba Eib; itxas orroi V-gip ap. Elexp Berg). "Mugissement de la<br />

mer" Lh. "Estruendo del mar. En la metereología aldeana de ciertos lados, juega gran papel la fuerza con que se<br />

deja oir este estruendo. Itxas-orruak gogor entzutzen dira gaur, hoy se deja sentir fuerte el mar" Etxba Eib.<br />

"Entzun... itxas-orroiak die eta laster da negua" Elexp Berg. � Andik itsas-orroa entzuten da. 'Où l'on entend la<br />

mer'. Or Mi 51. Itsas-orroaren eta ugiñen bildurrez. Or QA 203. Itsas orroaren oiartzun. Erkiag Arran 20. Gau<br />

illuneko itxas-orruak. BEnb NereA 149. v. tbn. Iratz 61 (itsas-orro; v. tbn. 24). SMitx Aranz 234 (itxas-orro).<br />

- ITSAS OSIN. Fondo del mar, abismo marino. "Cafareo, profundidad de mar insondable, itsasosina, urleiza"<br />

<strong>Lar</strong>. "Gouffre" H (<strong>sg</strong>. Lh, pero no se encuentra). � Ugin-barrenak argiz-josiak, / itsas-osiñan par illargiak.<br />

Loram Y 1933, 251.<br />

- ITSASO OZEANO. Océano. � Bizkaia da Espainiako parte bat itsaso ozeanoaren kosta bazterrari dagokala.<br />

ES 110 (v. tbn. 176). Don Pedro de Zubiaurre [...] jeneral ospatsu itsaso Ozeanokoa. <strong>Izt</strong> C 472 (v. tbn. 471).<br />

- ITSAS PELEA. Combate naval. v. ITSAS JAZAR. � Armak artu ta gerrarako bezala izanen dira itsaspelearako.<br />

Mb IArg II 290.<br />

- ITSAS PIZTIA, ITSASOKO PIZTIA. Monstruo, animal marino. � Murgildu zan Balendin; eta batera ta<br />

bestera, itsaspiztien idurira, ixurkia usainduz ibilli. TAg Uzt 40. Lurraldetik itxasora begira, berriz, itxaspiztien<br />

iduri, zaindari bi ditu erriak: ugarte bi. Ib. 10. Itsasoko piztiarik larriena. MEIG III 56.<br />

- ITSAS PORTU. Puerto de mar. � Heltü gira [...] Ostioko itxas portiala. Xarlem 1431 (v. tbn. 1521). [Hong-<br />

Kong-go] itsas-portutik. Prop 1906, 158. Canton deitzen den itsas-porturat. JE Ber 68.<br />

- ITSASORA IRTEN, ILKI, JOAN. Salir a la mar, hacerse a la mar. � Ungi gidatzeko untzi itsasora illkhia. EZ<br />

Man II 133. Beren bizimoduaren billa itsasora irteten ziraden guztiak. <strong>Izt</strong> C 425. Arranondotarrak urten ei eben<br />

itxasora guztizko egualdi garbi onagaz. Ag Kr 84. Gaur illuntzean urtengogu itxasora. Echta Jos 142. Ta gero<br />

urten genduan barriro itxasora Santanderrerako. Ib. 96. Itxi itxasora joateari ta ibilli alogerean. Ib. 115 (v. tbn.<br />

94). Bañan biyotz-biyotzez / ondo errezatu, / itxasora juatian / danak alkar artu. Arrantz 93. v. tbn. TAg Uzt 224<br />

(itxasora erten).<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

823

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

- ITSASORAKOAN. "En allant à la mer" Dv. � Ura da ontziko gaisoak itsasorakoan lenenik billatzen duten<br />

[...] gauza. Mb IArg II 278.<br />

- ITSASO SAMUR. Mar revuelto, enfurecido. � Itsaso samurrean sartzerat. Laph 214.<br />

- ITSAS SEME, ITSASEME. Hombre de mar. � Arrantzale euskalduna [...] Guretzat ere janari billa joaten<br />

dakian itsas-seme jatorra. Erkiag Arran 116 (v. tbn. 106). Amaika itsasorate egiñiko itsaseme. Ib. 14 (v. tbn.<br />

20).<br />

- ITSASOTIK HARANZKO. Ultramarino. � Itxasotik arunzko bizitza erreza jakin erazi. Ag G 250.<br />

- ITSAS TRONPETA. "Trompa marina" <strong>Lar</strong>.<br />

- ITSAS TXANO. � Itxas-txano gorria. 'Bonnet de marin'. Or Mi 23.<br />

- ITSASO TXIKI. Bajamar. v. itsasbehera. � Itsaso txikia zegoen eta kresalaren usai sakorra erruz. Txill Let<br />

52.<br />

- ITSAS TXOKO. "Cala de mar", "caleta" <strong>Lar</strong>.<br />

- ITSAS UBANARE (<strong>Lar</strong>, <strong>Izt</strong> C 45). "Alga, yerba en el fondo del mar, itsas ubanarea" <strong>Lar</strong>.<br />

- ITSAS-UDARE. "Aubergine" T-L.<br />

- ITSAS UGARTEDUN. "Archipiélago, [...] itsas-ugarteduna" <strong>Lar</strong>.<br />

- ITSAS UHIN (SP, -iñ Urt I 339), ITSASO-UGIN, ITSAS-UHAIN (L ap. Lh; uhañ S (Foix) ap. Lh),<br />

ITSASOKO UHIN (-iñ Urt I 339). "Vague de mer" SP. "Undae aequoreae" Urt I 339. � Perilez inguraturik<br />

itsas-uhinen artean. Mat 300 (v. tbn. 359). Itsasoko uhinen gainean. Arb Igand 154. Itxas-uñaren gorroto-bitsak.<br />

Enb 61. Itsas-ugiñak arri-tartera sartzen. Or Eus 225 (v. tbn. BM 74, Aitork 255 y 414; Mi 95 itsasoko ugiñ).<br />

v. tbn. Hm 84. Iratz 125. IBk Iudae 13. Itxas uiñ: Zait Sof 178. Itxas ühain: Ip Imit I 13, 5. Itsaso ugiñ: Ir YKBiz<br />

412. Itsasoko uhin: He Iudae 13. Dv LEd 67. Ox 186. JE Ber 76. Itxasoko uin: Laux BBa 16. Otx 29 (ugiñ).<br />

Eguzk GizAuz 48.<br />

- ITSAS UR (L, BN, S ap. Lh; Dv, H (s.v. itsasoko)), ITSASO-UR, ITSASOKO UR. Agua de mar; (el) agua del<br />

mar. "Eau de mer" Dv. � Itsas-ur xortik hartu gabe. SP Phil e) 1r (He VII ur gazi). Lehen beno lehen ezpada<br />

itsasoko urian [...] xahatzen, errabiatzen baita eta hiltzen. Tt Onsa 139. Garbitu beharko tutzue hur gaziz edo<br />

itsasoko hurez. Mong 593. Zeren gazia den ta edateko ez ona itsas-ura. Mb IArg II 278 (I 194 itsasoko ur). Zer<br />

da ur xorta bat itsasoko ur guziaren aldean? Dh 165. Reatiko ondoko itxas ur andia inguratzen duten arrokak.<br />

Echve Dev 425. Beti jiraka biraka dabiltza itsasoko urak, kurpilla bezala. It Dial 109 (Dv itsasoko urak, Ur, Ip<br />

itxasoko (h)ura(k)). Itsas-urean abiatu zan, lur-leorrean bazijoan bezala. <strong>Lar</strong>d 474. Kresala, gipuzkoarrez<br />

gezala, itsasura da. RIEV 1907, 167n. Itxas ura egoan oraindiño Murguarne inguruan. Echta Jos 341 (90<br />

itxasoko ur). Itxaso-ura baño egun miñagoak izan ditiat. Or Mi 94 (19 itxas ur). Onela betetzen dira zantzu<br />

bixikoetan baizik egitzen ez diran itsas-urak. Or Aitork 409 (394 itxasoko ur, Eus 134 itsasoko ur). Ekaitz<br />

egunetan, itsas-urak irakiten diarduen denporaletan. Erkiag Arran 117 (49 itsasoko ur). Itxasoko ur gazia. Anab<br />

Aprika 84. Azi ta ugaritu zaitezte itsasoko urak betetzeraño. MAtx Gazt 15. Garbiena ta zikinena dateke orobat<br />

itsasoko ura: alegia, arrainek edan dezakete [...], gizonentzat ordea, ezta edateko on. Zait Plat 33. Itxasoko ura<br />

zu baziñake, agortzeraiño edango nuke. NEtx LBB 333 (353 itxas ur).<br />

v. tbn. Itxas ur: AB AmaE 436 (139 itxasoko ur). Itsasoko ur: Ax 604 (V 388). <strong>Izt</strong> C 175. Mde HaurB 74. Anab<br />

Poli 25. Ibiñ Virgil 77 (101 itxas-). Itxasoko ur: Itz Azald 26.<br />

- ITSAS USTAI. Horizonte. � Urrunean zeru-barren edo itxasustai (horizonte) ondo eratua. Echta Jos 248.<br />

- ITSASOZ. A mares. � Egun guziz odola itsasoz ixurtzen. Hb Esk 27.<br />

- ITSAS ZABAL, ITSASO-ZABAL. v. itsas zabal.<br />

- ITSASO-ZALE. Aficionado, amante del mar. � Itxaso-zale baldin bazera ankapean itxasoa. Basarri 159.<br />

Olerkari itxasozalea. Alzola Atalak 79 (v. tbn. 80).<br />

- ITSAS ZAPI. Vela. � Itsas zapirik ez dakarren ta laur arraun baizik ez dituen txalupa. Mb IArg II 281.<br />

- ITSASO(A)Z HARAINDI, ITSAS(O) HARAINDI. (En casos locales de decl., en sing.). Lugar al otro lado del<br />

mar, ultramar. � Eta goan ziren itsasoz haindira, Jerasatarren eremuetara. Dv Mc 5, 1. Bertze Eskual-herri bat<br />

nahi duzula itsasoz haindian asentatu. Arb Igand 25. Ihesi itsasoaz haindirat. HU Zez 68. Ardurenik itsasoaz<br />

haindirat baitoa onaren ala berriaren keta. JE Bur 204. Itsas-haindiko lurretan nork ez du ezagutzen<br />

[Argentina]? Lf GH 1927, 406. Itsaso-araindian arkitu zuten. Ir YKBiz 216. Ta yoan ziran itsaso-araindira,<br />

Galilearen aurkez-aurke dagon Jerasatarren lurraldera. Ib. 188 (v. tbn. 184 y 215). Itsas-haindirat heltzean,<br />

Jerasatarren herrirat ethorri ziren. Leon Mc 5, 1. � (Con -ko, adnom.). Ultramarino. � Itsasoaz haindirateko<br />

ur xirripa guzien ithurria. JE Bur 213. Itxasoz haraindiko Keltetarrei esker. Mde Pr 283.<br />

- ITSASOZ HARANTZ. (En casos locales de decl.). Ultramar. � Laister jarriko zerala usten det / [...]<br />

[Amerikara] bidian, / [...] Itxasoz auztik berdiñ jotzen det [...]. EusJok II 139. Joan ziran itxasoz aruntza,<br />

Jerasatarren aldera. Or Mc 5, 1. Itsasoz arontzeko Amerikara joan-bearra. Or SCruz 144. Itxasoz aruntz<br />

amesen billa erritik zigun aldegin. NEtx LBB 270.<br />

- ITSASO(A)Z HARAT. A ultramar. � Itsasoaz harat joaiten. Arb Igand 154. Hirirat edo itsasoz harat bihotza<br />

amets bazoazte. Iratz 178.<br />

- ITSASO(A)Z HARAT. Al otro lado del mar. � Segituzió Ama onak itsásos arát. LE Urt ms. 113v. Goizetik<br />

nere hegalak hartzen baditut eta itsasoaz harat joaiten. Arb Igand 154.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

824

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

- ITSAS(O)-ZERU. (Pl.). Mar y cielo. � Itsaso-zeruak elgar unkiz. Iratz 113. Itsas-zeruen urdiñak. Erkiag<br />

Arran 194.<br />

- ITSAS ZEZEN. � Arlesko ondartzako ugarteetan itsas-zezenak larrean zebiltzen. 'Bœufs marins'. Or Mi 103.<br />

- ITSASOZ IBILI (Añ), JOAN. "Navegar, (c.) itxasoz edo ontzian ibilli" Añ. v. ITSASOAN IBILI. � Errana<br />

da, Alexandre Handiak, itsasoz zioala, sentiturik haizek zakherskon urriñ onak [...]. He Phil 484 (SP 478 itsaso<br />

zabalean zebillala). Itsasoz dabiltzan mariñel ta beste zenbait ere. Mb IArg II 277. Itsasoz dabiltzanek asko pena<br />

ikhusten dute. Dh 200. Libru bat itsasoz dabiltzanentzako baliosoa txit. <strong>Izt</strong> C 465. Itsasoz dabila diru nahiz<br />

bildu. Hb Esk 145. Gure gizon ospatsuenak naiz gure santuak itxasoz ibilliak dituzu. SMitx Aranz 229. v. tbn.<br />

Itxasoz i.: AB AmaE 349. Enb 98.<br />

- ITSAS-ZIDOR. "Estrecho de mar, itsas estua, txidorra" <strong>Lar</strong>. "Itsas-xidorra, passage étroit en mer, d'étroit pas"<br />

H.<br />

- ITSASOZ ITSASO. Cruzando los mares. � Itsasoz-itsaso helduak ziren Asiako hegietarat. JE Ber 68.<br />

Anartean, itsasoz itsaso bazoan Frantses. Ardoy SFran 245.<br />

- ITSASOZKO. "Qui est de mer. Itsasozko bidaia, voyage en mer" Dv. � Ala itxasozkoak non legorrezkoak.<br />

Echag 214. Itsasozko ibilleraren gañean guztiz jakinduri andikoa. 'En materia de navegación'. <strong>Izt</strong> C 483.<br />

Itxasozko azañetan. Aran SIgn 213.<br />

- ITSAS(O) ZOLA. Fondo del mar. v. ITSAS HONDAR. � Aurthik balezate itsaso zolarat. TB Mt 18, 6 (Leon<br />

itsaso zola; Dv itsasoaren zola, SalabBN itxasoaren zola, Echn itsasoko zola). --Norat aurthiki haurra? --<br />

Hortxet itsas zolara. Balad 139. Itsas-zolaraino sartua. Or Aitork 125. Itsaso zola jo. Ardoy SFran 245. v. tbn.<br />

Laph 223. Itsaso-zola: Ir YKBiz 254.<br />

- ITSAS ZORU. Fondo del mar. v. ITSAS HONDAR. � Eta bat batean urak alde bitara partitu ziran eta itxas<br />

zorua legorturik ikusi zuen. Gco I 118.<br />

2 itsaso, itxaso. "Itsaso (V-m), moquita, destilación mucosa. Esta palabra, tanto aislada como en sus derivados y<br />

compuestos, se pronuncia itsaso en casi todos los dialectos. En V itxaso" A.<br />

3 itsaso. "Juncal. Los pueblos de G y L designados por este nombre, no significan pues, como alguien ha dicho,<br />

que en ellos hubiese lagos en otro tiempo" A. Cf. tbn. A: "Itzesi: juncal, cercado".<br />

itsas hodei, itxesodi (V-gip). � "Itxesodía, el temporal que viene del mar" Iz UrrAnz.<br />

itsasodi (<strong>Lar</strong>, Hb ap. Lh, H (+ hodi)). � "Bósphoro" <strong>Lar</strong>. "Canal, détroit, pertuis" Lh. v. itsas-estu.<br />

itsas ogi. �1. "Bled de mer" SP. �2. (Dv, Bon (ms. Lacombe (L) <strong>sg</strong>. DRA)). "Éponge" Dv. �3. "Trigo de<br />

ultramar" Darric (ap. DRA). �4. "Biscuit" Lh.<br />

itsasoilar (-ill- V-ger, Gc, AN-gip ap. A). � "Lampris, luna, gallo de mar (pez)" A. � Itsas-oillar, foka ta<br />

marrazo. 'Paons-de-mer'. Or Mi 130.<br />

itsas oilo. �1. "Poule d'Inde" H. �2. Gaviota, meauca. � Aizeak Urilletako ondartzan aron dabiltzan itsasolloek<br />

bezala. 'Les blancs goélands'. Or Mi 101. �3. itxas oillo (V-m). "Gallineta" Zubk Ond 237 (en una lista de<br />

nombres de peces).<br />

itsasoketa. v. 1 itsasketa.<br />

itsasola-izar, itxasola-izar. � "Estrella de mar (Marthasterias glacialis), itxasola izarra" FauMar 112.<br />

itsasondari, itxasondari (<strong>Lar</strong>). � "Buzo" <strong>Lar</strong>.<br />

itsasondo (Hb ap. Lh), itxasondo (<strong>Lar</strong>, Añ), itxaso ondo. � Orilla del mar; costa. "Marina, la costa" <strong>Lar</strong> y Añ. v.<br />

itsasbazter. � Tr. Documentado en fray Bartolomé, <strong>Lar</strong>dizabal y autores meridionales desde finales del s. XIX.<br />

Al Norte se encuentra en Iratzader y Zerbitzari. � Tiberiadesko itsas-ondoan. <strong>Lar</strong>d 474. Itxas-ondoko errietan.<br />

Echta Jos 341. Itxas ondoan ebiltzan mutikotxo danak. Ag Kr 64. Itxas-ondokoena. "Romancero de los puertos".<br />

Laux AB 61. Azi basati orrek itsasondoa maite baitu. 'Son élément, c'est la mer'. Or Mi 45. Donibane, itsasondoko<br />

gain ixiletan jarri naiz zuri begira. Iratz 48. Itsas-ondoko hare pikorrak. Zerb IxtS 21. Zerbait esan<br />

dezagun itxas-ondoetako ondartzetaz. MAtx Gazt 81. Galileako itsasondoan. Ker Mt 4, 18 (Ol, Or itxasondo).<br />

v. tbn. Jaukol Biozk 37. Ir YKBiz 81. Itxasondo: A BGuzur 155. TAg Uzt 9. Itxaso ondo: fB Ic I 55.<br />

� Uraren ertzerago joaten dira erri-jaietako egitadak. Itsasondorago, soiñu ta dantzaketak. Erkiag Arran 53.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

825

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

itsasontzi (V, G, AN, L; Dv), itsasuntzi (L, BN, S), itxasontzi, itxasuntzi, itxontzi. Ref.: A; Lh (itsasuntzi); Iz<br />

ArOñ. � Navío, barco, embarcación. "Bateau, navire" Lh. � Tr. Documentado en Pouvreau y en autores<br />

meridionales a partir de mediados del s. XVIII. La variante septentrional es -un(t)zi y la meridional -on(t)zi. Al<br />

Norte lo emplean tbn. J. Etchepare, Oxobi y Arradoy. En DFrec hay 21 ejs. de itsasontzi, 16 de itsasuntzi y 3 de<br />

itxasontzi. � Har beza itsas-unziak nahiz den bidea. SP Phil 470 (He 477 unzi). Karabelen izena zuten itsas<br />

ontzi txiki zenbait. Mb IArg II 303 (IArg I 198 onzi). Ikusi kaiean itsas-ontzia sartzen. Jaukol Biozk 29.<br />

Itxasontziz, belbillez, bultziz eta oñez. Enb 56. Itxas-ontziko bizimodua probatzeko. NEtx LBB 33. Bordelen<br />

artuko dau itxas-ontzia. Alzola Atalak 70 (v. tbn. 49). Alejandriako itsasontzi bat. IBk Act 27, 6 (Lç, He, TB,<br />

Dv, IBe un(t)zi, Ol, Ker Act 27, 2 ontzi). Ur-axalean ibili da itsas-ontzia bezala. MEIG I 158.<br />

v. tbn. LE Io 21, 8 (-nz-). <strong>Lar</strong>d 513. JMB LEItz 100. Etxeg Itzald II 163. Laux BBa 24. Or Mi 108. Zait Sof 126.<br />

Mde Pr 64. Or Aitork 33. Anab Poli 70. Zait Plat 119. Osk Kurl 39. Ibiñ Virgil 43. Lasa Poem 62. Itsasuntzi: JE<br />

Bur 118. Ox 148. Othoizlari 1954, 21. Erkiag Arran 117. Osk Kurl 198 (itsas-huntzi). Itxasontzi: Gco I 95 (-nz-).<br />

AB AmaE 440. Echta Jos 166. Goñi 155. Ag G 215. GMant LEItz 68. Alz Ram 97. Eguzk GizAuz 39. SM Zirik<br />

105. Zait Plat 104. Ibiñ Virgil 44. Ardoy SFran 179. Itxasuntzi: Mde Po 87. Erkiag BatB 137. BEnb NereA 188.<br />

Itxontzi: Laux AB 33.<br />

itsasontzigile, itxasontzigile. � Constructor de barcos. � [Aritz txurtenduna] zur ona itxasontzigileentzat.<br />

Munita 44.<br />

itsasontziratu. � Embarcar. � Sikilirako asmotan itsasontziratu zan. Zait Plat 119.<br />

itsas ohoin (L-côte ap. A; Dv). � Pirata. v. itsaslapur. � Noizbeit ez zen lur hoi bethea arrantzale eta itsasohoin<br />

larderiatsuenez baizik. Prop 1906, 158. Rollon itsas-ohoin famatua. Zerb IxtS 103 (v. tbn. Banhar 4).<br />

itsas ohointza (Dv � A). � "Piraterie, acte de piraterie" Dv. v. itsaslapurreta.<br />

itsasoraldi, itxasora-aldi. � Salida a la mar. v. itsasoratze. � --Euk ezaldok itxasora-aldietan arrenik egiten? --<br />

Bai Txanton, itxasoraterik eztagoanean bere. A BeinB 58. Itsasoraldi orretarako soil eta bakarrik arren bai<br />

arren zuritu ta limurtu eben beste arrantzale zaar jator bat yoian. Erkiag Arran 80.<br />

itsasorate. v. itsasoratze.<br />

itsasora(tu) (c. <strong>sg</strong>. A; Dv), itxasoratu (VocS, Añ). � Hacerse a la mar. "Naviguer, itxasoatü" VocS. "Embarcar"<br />

Añ. "Ez gare gaur itsasorako, nous n'irons pas ce soir à la mer" Dv (s.v. itsasorako). � [Ontzia] itsasora<br />

horduko, urratu ta urez bete ta ondatu zen. Mb IArg II 290. Senatik barruna itxasoratutzen diran ontzietako bat.<br />

Aran SIgn 70. Talde aundia bildu ziran itsasora orduko. Bv AsL 211. Etxean gelditu bearra izaeban sendatu<br />

arte, luzarotxo, itxasora barik. Ag Kr 78. Irugarren egunean itxasoratu zan ontzia. Echta Jos 104. Itxasoratu<br />

zirean Habanara joateko. Ib. 202. Arrantzaleak itxasora badira, ikusten dira aldra askotan ainbanaturik. Ib.<br />

248. Tiroko bazterretatik atera ta Sidonen barna itsasora zan. Ir YKBiz 230. Nor ausartu alako gizonarekin<br />

itsasoratzen! Anab Poli 18. Hamabost egun ziran aita itsasoratu zala. Osk Kurl 135. Itxasoratzez erabe dan<br />

beti. "De bañarse en el mar siempre medrosas". Gazt MusIx 127. Autobusak eta taxistak egin zuten orduan<br />

itxasora gabeko Ameriketa. Salav 61.<br />

v. tbn. Itxasoratu: Elizdo EEs 1925, 214. Zait Sof 24. BEnb NereA 129. Ibiñ Virgil 79.<br />

� Desembocar. � [Ur oek] azkenean itsasoratzen dira Gizpuzkoako mugapean. <strong>Izt</strong> C 110 (v. tbn. 81). Debaibaia.<br />

Onela deritza Deban itxasoratzen dalako. EEs 1915, 16. Antxe itxasoratzen da Jurado izen dun ibaia.<br />

JAIraz Bizia 13.<br />

itsasoratze, itsasorate, itxasorate. � Salida a la mar. v. itsasote. � Eztaukazu beste lau egunean bere<br />

itxasoraterik. A BeinB 39. Itxasoraterik izan etzan goiz baten. Ag Kr 72. Eguraldi itzalaz luzamena egoanean<br />

itxasoratea erabagitteko [...]. Echta Jos 127. Amaika itsasorate egiñiko itsaseme adoretsu. Erkiag Arran 14.<br />

Ekaitza sortuko dio hurrengo itsasoratzean. MIH 312.<br />

itsasorratz (c. <strong>sg</strong>. A; <strong>Lar</strong>, Dv, H), itxasorratz (Añ). �1. "Brújula" <strong>Lar</strong>, Añ. "Aguja de marear" <strong>Lar</strong>. "Caja en que<br />

va la aguja de marear, itsas orratzaren tokia" Ib. "(He), boussole. On dit aussi simplement orratz lorsque la<br />

méprise n'est pas à craindre" Dv. � Haren itsas-orratsak eztu behatuko [...] polora baizen. SP Phil 470 (He 477<br />

orratza). Zein baita gure itsas-orratza. Ib. 471 (He 477 itzaz-orratza). Itsas-orratzak norte-izarrai beti<br />

begiratzen dion eran. AA III 302. Itxasoan itxas-orratza ta norte segura baga dabiltzenak. Añ LoraS 139.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

826

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

Ezekien zein bide jarraittu itxasorratzean (brújula). Echta Jos 271. Itxas-orratza da, erdiko ardatz batian bat eta<br />

bestera dabillen bizirik daguala dirudiyen orratz bat. EEs 1917, 136. Ark sortua da itxas-orratza. Auspoa 132,<br />

75 (ap. ELok 30). v. tbn. Itxas-orratz: EEs 1917, 136. GMant LEItz 59.<br />

�2. (Urt I 69, T-L), itxas orratz (V-m ap. Zubk Ond). "Ac[h]arne" Urt I 69. "Orphie, poisson" T-L. "Pez aguja"<br />

Zubk Ond 237.<br />

itsasostatu � Convertir en mar (?). � Frantsesek oro badetzakete: mendiak zilha, zelhaiak mendi, itsasoak huts,<br />

errekak itsasosta. Hb Egia 150.<br />

itsasosteko. � "Transmarino" <strong>Lar</strong>. � Agur, itxasosteko euskaldunak! EEs 1930, 209 (tít.).<br />

itsas ote, itxasote (V-m ap. A). � "Conferva, hierba muy verde y menuda que se forma en las peñas y piedras a<br />

donde llega el mar" A.<br />

itsasote (V-m), itxasote. "Itxasote, salida a faenar" Zubk Ond. v. itsasoratze. � Itxasoterik ez... da<br />

amaiketatxue? Ort Oroig 16. Guk biok oraindik itxasote asko egin biar doguz. Zubk Egan 1960 (3-6), 268.<br />

itsas otso, itxas-otso (V-m ap. Zubk Ond 237; <strong>Lar</strong>, Arzdi Peces 379). �1. "Tiburón, pez terrible, itxas-otso mota<br />

bat" <strong>Lar</strong>. "Itxasotsoa, lobo marino" <strong>Izt</strong> C 206. "Marrajo, tiburón (Isurus oxyrhynchus); itxas-otso" FauMar 15.<br />

�2. Lubina. "Loup marin" Lf GAlm 1957, 33. � Arrain edo susker, itsas-otso edo sangurru? Herr 29-7-1965, 1.<br />

�3. "Phoque, loup de mer" H. � Mainhuek zure axala loditzen eta zu, itsas-otso bat bezen pottolo, bilhakatzen.<br />

Herr 29-7-1965, 1. Itxas-otso (phoka) nazkagarriak leize-zulo sakonean. Ibiñ Virgil 115. �4. Lobo de mar (ref. a<br />

los marineros). � Itxas-otsuok / kendu orri pattar-laketa / ara-onaka yabilk-eta! "Vosotros, lobos marinos".<br />

Laux AB 91.<br />

itsasozti, itxasozti (Bera). Neol. creado por AG hacia 1897, de itxaso, -z y -ti, a imitación de bidezti y egazti. �<br />

Navegante. � Illiko Josu! / Zaindu egizuz itxasozti ta bideztijak! AG in Jemein Siete leyendas 264 (ap. NeolAG).<br />

itsaspago. "(G-to), cierta gaviota o ave de mar" A.<br />

itsasparren, itxasparren. � Bahía. � Itxasparrengo (bahía) / inguruetan / berebiziko gizadi / alaia dabil. EA<br />

OlBe 75.<br />

itsaspartz. "Pou de mer" Lf GAlm 1957, 33.<br />

itsaspe (L, BN, S ap. Lh; SP (sin trad.), <strong>Lar</strong>, VocCB), itxaspe, itsasope. �1. Fondo del mar. "De debajo del mar,<br />

itsaspetik" <strong>Lar</strong> (s.v. debaxo de). � Egiguzu [...] dohaña, itsaspetik ekhartzeko kontugabe arraña. EZ Man II 155<br />

(v. tbn. 153). Itsasopean, itsasoaren gaiñean. He Phil 266. Bein itxaspean, bein itxas-ganean. Echta Jos 92.<br />

Itxasperaño zan jausi! Enb 67. Zure [...] mila dollarreko txartel hura, artu nueneko, itsaspetik labur-laburtxo<br />

[...] erantzun nizun "dirua emen da" esanez. A Ardi 29. Itsaspe, lurpe eta ilunbe hoitarik. Iratz 127. Hezurrak<br />

itsaspean. Ib. 56. Itsaspetik zait iri bat ageri. Ib. 33. Itxaspean tunel bat egiñaz. Vill Jaink 129.<br />

�2. (G ap. A, que cita a Aq), itxaspe (Aq 337 (G)). "Marina, costa de la mar" Aq 337.<br />

- ITSASPEKO. v. itsaspeko.<br />

itsaspeko, itxaspeko. � Submarino, barco de guerra. � Doixtar itxaspekuak, egunez ta gabez, aspaldi ainbat<br />

ontzi ondoratu dabez. Enb 194. Itsas-peko batek hondatzen ditu bi untzi. Herr 28-7-1960, 4. � (Adnom.). �<br />

Doistarren itxaspeko / pizti ondagarri. Enb 128. Itxaspekorik ez balebil lez. Kk GudaN 249. Itsaspeko herri<br />

honetan. Lasa Poem 107 (v. tbn. 108).<br />

itsaspen (<strong>Lar</strong>, H, A). �1. "Prendimiento" <strong>Lar</strong>. "Presa, acción de agarrar" Ib. "(msOch): [...] 3.º prendimiento" A.<br />

�2. "(msOch): 1.º apegamiento. 2.º adhesión" A. � Pekatu benialetarako itsaspenik ez daukeen arimak. Mg CO<br />

288.<br />

itsaspendu. � "Prender" <strong>Izt</strong> VocC. � Gañerontzekoak izan ziran illak eta itsaspenduak. "Presos e muertos". <strong>Izt</strong><br />

C 293. Nafarroako erregea arkitzen zala Aragoi, Valencia eta Cataluniakoak azpiraturik itsaspendua. Ib. 283<br />

(v. tbn. 322, 443).<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

827

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

itsasperatu, itxasperatu. � Sumergirse en el mar. � Arantzazu mendi itxasperatua zala ta oñeraño eldu ziran<br />

berriak gezurtu ditu "Sota ta Aznar" etxeak. ZArg 1-1-1928 (ap. KazHiz). Bainan marrumaz ikaraturik<br />

itsasperatzen dirade. Iratz 46.<br />

itsaspetar (G ap. A, que cita a Aq), itxaspetar (Aq (G) 337). � "Los que en ella viven [en la costa del mar]" Aq<br />

337. "Costeño" A.<br />

itsas pika (S). Ref.: A y Lh. �1. "Gaviota" A. "Mouette" Lh. �2. "Itsasphika (BN-lab; GH), huitrier pie" Lh.<br />

itsas pinu, itxas-piñu. � Pino marítimo. � Itxas piñua (maritimoa). Munita 76 (v. tbn. 35, 76; 21 itsas-piñu).<br />

Batezere "itsas-piñua" (Pinus maritimus), zabaldu zan, eta oso ondo, Oñatiko mendietan. F. Labayen in Munita<br />

8.<br />

itsas potsu, itxas-potsu (V-m ap. Zubk Ond 237), itsas-potxo, itsas-potxu (FauMar 68), itxax-potxu (FauMar<br />

68). � "Palometa blanca (Caesiomorus glaucus)" FauMar 68. "Itsas-potxo, liche" Lf GAlm 1957, 33.<br />

itsas-sagu. "Souris de mer" Lf GAlm 1957, 33.<br />

itsas suge (Hb ap. Lh), itxas-sube (FauMar 44), itxasuge (V ap. A), itxasugoi (V-ger ap. A). � "Morena (cierto<br />

pez); litm. culebra de mar" A. "Serpent de mer" Lh y Lf GAlm 1957, 33. "Morena, murena (Murena helena)"<br />

FauMar 44.<br />

itsastar (Dv, A (que cita a Aq)), itxastar (<strong>Lar</strong>, Aq 337 (G)), itsasotar, itxasotar (VocS 137). �1. Marinero,<br />

marino. "Marero" <strong>Lar</strong>. � Tr. Documentado desde mediados del s. XVIII en autores meridionales. � S. Franzisko<br />

Xabier-ek eta arekin zebiltzan itsastarrak zeramaten ontzia. Mb IArg II 278. [Librua] moldizkidatu zan Cadizen<br />

guardari itsastarren ikasbiderako. <strong>Izt</strong> C 466. Eztirudik itxastarra (marino). Echta Jos 194. Itxastarren barrezantsuak.<br />

"Marineros". Laux AB 91. Itsasotarrek, lurrera bage. "Los marinos". Ib. 398. Santa itsastar ederrak.<br />

'O Saintes, belles marinières'. Or Mi 145. Izar-morkak itsastarrari keñu egiten dioten ordua. 'Aux nautonniers'.<br />

Ib. 99. Arrantzale ta itsastarrentzako [...] gorapenak. Erkiag Arran 117. Zama edo karga-untzietan dabiltzan<br />

itsastarrak. Ib. 182. Itsastar jendearekin onela gertatzen da, ontzian irabazi, legorrean eralgi. Anab Poli 47.<br />

Itxastar janzki zuria. Osk Kurl 57 (115 itsastar).<br />

v. tbn. EE 1880a, 130 y 1882c, 413. Etxeg EE 1883b, 549. Itxastar: Kk Ab I 85. Eguzk RIEV 1927, 425. EuskOl<br />

1931, 46. Itxasotar: fB Ic I 36. Ag Kr 147.<br />

�2. (<strong>Lar</strong>, Dv, H), itxastar (Añ). "Marino" <strong>Lar</strong> y Añ. "Maritime" Dv. "Qui habite la mer, provient de la mer,<br />

maritime" H.<br />

�3. Beste bederatzi legua luzatzen da itsastarra, [...] Jaizkibelko mendiaren munoko erpiñetik. 'Su costa'. <strong>Izt</strong> C<br />

24.<br />

�4. Habitante de la costa. � Itsasotarrak igar lezaio / lênengo begi-kolpera. "El hombre de costa". Or Eus 386.<br />

Jatorriz itxastarra izan balitz, itxa<strong>sg</strong>izon bikaña izango zitakian. TAg Uzt 44. Ni neu, ik ondo dakin, ez non<br />

itxastar-arteko izan jatorriz, baserrian jaioa baiño. Erkiag Arran 107.<br />

1 itsastari. "Prendedor" <strong>Lar</strong>.<br />

2 itsastari, itsasari (Hb ap. Lh). � Marino, marinero. "Marin, navigateur" Lh. v. itsastar. � Ontzien hobekuntza<br />

horretarik ez zuten probetxu itsastariek bakarrik ateratzen. MEIG IV 120.<br />

itsastatu (SP, Dv, H, A), itxastatu. �1. Navegar. "Voguer sur mer" SP. � [Itsasoak] erakutsiren du lehen ez<br />

bezala kolera / eta ezta ausarturen nihor itsastatzera. EZ Man I 79. Bein arrapau ebazan ekatx gogor [...] batek<br />

eta itxastatu eben egun bittan alkar ikusi baga. Echta Jos 266. �2. "Bambatus, mingazitua, [...] itsastatua,<br />

itsastaturikoa, ozpin gazitua, [...] miñagrearekiñ eta gatzarekiñ alogatua" Urt III 253s.<br />

itsaste. "La acción de agarrar", "aferramiento", "prisión, acción de prender", "pega de una cosa con otra" <strong>Lar</strong>.<br />

itsasti. v. isasti.<br />

itsastiar, itxastiar. � Oceánida, ninfa del mar. � Klio ta Boroe aren aizpa, bi-biak itxastiarrak. 'Océanides l'une<br />

et l'autre'. Ibiñ Virgil 114.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

828

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

itsas tipula. � Escila, cebolla albarrana. � Idako pike, ezko likin, itsas-tipula, lupu belar. "Scillam". Ibiñ Virgil<br />

103.<br />

itsas triku (T-L), itxastriku (V-m ap. Zubk Ond; <strong>Izt</strong> C 206). � Erizo de mar. "Echino" <strong>Izt</strong> C 206. "Oursin de<br />

mer" T-L. � Marraskulu, lanperna ta itxastriku edo morkotzak. Ag Kr 139s.<br />

itsasturi (SP, Dv, H (L)), itsasturu (vEys, Dv, H (BN, S), A (que cita O Pr)). � Marino, marinero. "Itsasturia,<br />

marinier" SP (que cita a Oihenart). "Nauta, nautonnier, marin" Dv (que cita a EZ). v. itsa<strong>sg</strong>izon. � Perilletik<br />

guarda zazu itsasturi gaxoa. EZ Man II 143 (v. tbn. 127, 135, 137; Eliç 198; Man II 146 gizon itsasturiak).<br />

Itsasturuaren emaztea goizean senhardun, arratsean elhargun. O Pr 286. Itsasturuak nabarmendu ziren leihor<br />

zenbaiti hurbiltzen hari zirela. Dv Act 27, 27 (TB marinero, He marinel). Eskualdun itsasturiak. JE Ber 53.<br />

Begiak zuriturik bagaude beha itsasturien lanari. Herr 2-4-1959, 4. v. tbn. Ox 62. Zerb Azk 71.<br />

- ITSASTURI-ONDO. "Itsasturi-ondoa, un ex-marin" H s.v. ondoa.<br />

itsas txori (V, G, L, B), itsas-xori (Dv, Hb ap. Lh), itxastxori (V-gip), itsaxori (B), itxetxori (V-ger). Ref.: A<br />

(itsastxori, itxasori); Ort Voc (itxetxori); Etxba Eib (itxastxori); EAEL 93. � "Oiseau de mer" Dv. "1.º (V, G, L),<br />

gaviota en general. 2.º (V-ger), mallón, una gaviota llamada kaio en Lekeitio. 3.º (L-ain, B), aves frías. 4.º (Vm),<br />

aves de paso" A. "Itsaxori (B), ave fría" Ib. "Itxetxoridxen kontue: suceder lo que a gaviotas, que cuanto más<br />

viejas, son más hermosas" Ort Voc. � Alzion daritzan itsas-xoriak. SP Phil 263 (He 265 itsas-xori). Talapean<br />

ianari-billa ebilzan itxas-txoriak. A BGuzur 55. Itxastxori asko etorrela kanpotik kalara. Echta Jos 93. Itsas-xori<br />

gehienak bezala zuriska da arruntean itsas-epherra. Zerb GH 1925, 34. [Itxaso zabalean] itxas-txorijak dabiltz<br />

igesi. Enb 61. Ontzi-tantaietan eundaka zabiltzen itsas-txoriak. 'Goélands'. Or Mi 8. v. tbn. Amilgain Euzk 1930,<br />

447. [Itxasoan] itxastxoriak erabilli oi duen bealdeko egaldia. TAg Uzt 146. Itxastxori zuriak. Ib. 93. Itxas<br />

kanpotik kaio (itxas txoria) talde bat. NEtx LBB 271. Itsas-txori luma nabardunak. "Pelagi volucres". Ibiñ Virgil<br />

77.<br />

itsas umantzi (-nz- H), itxasumanzi (<strong>Lar</strong>). � "Marisma, lago que se hace de las aguas del mar" <strong>Lar</strong>.<br />

itsasuntzi. v. itsasontzi.<br />

itsasur. v. itaxur.<br />

itsas urde (H, T-L). � "Pourceau de mer, marsouin, cétacé du genre du dauphin" H. "Dauphin" T-L. "Itsas-urde,<br />

marsouin" Lf GAlm 1957, 33. Hay itsas urdetxoa en Urt IV 423. v. izurde. � Itsasurde larruzko estalgi bat.<br />

Bibl Ex 26, 14 (Ol izpei-larru).<br />

itsas-urtxo, -urtzo. v. itsas uso.<br />

itsasuski, itxasuski (V-ger ap. A). � "Dugongo?, vaca de mar (cierto pez)" A.<br />

itsas uso (G, L-sar, BN), itsas-urtzo (L, BN, S (+ -ürzo)), itsas-urtxo (BN-lab), itxas-uso. Ref.: A (itsas uso); Lh<br />

(itsas urtzo); EAEL 93. � Gaviota. � Itxasuso artega ta goseti-taldearen antzez. "Gaviotas". Arriaga Lekob 8.<br />

Itxas-usoak [...] / heganatzen ziran urruti / untziko gizonak urruinduz. Mde Po 88s.<br />

itsas xahal (Urt III 358, Dv, Hb ap. Lh). � "Boca" Urt III 368. "Phoque" Dv. "Veau marin" Lh.<br />

itsas xamar. "Chamaetrachea" Urt IV 456.<br />

itsas xerri (Dv, H), itsaxerri (BN-mix, Sc ap. A). � "Cochon d'Inde" Dv. "Conejo pequeño de Indias" A. �<br />

Gune andeatutik kentzen dute izpika bat, eta sartzen lapin edo itsas-xerri bati. Zonbait egunen buruko, hunek<br />

agertzen ditu tuberkulosaren dainu ezin ukatuzkoak. JE Med 120.<br />

itsas zabal (G, L, BN), itsaso zabal (Dv), itxaso zabal (<strong>Lar</strong>, Añ). Ref.: A; Lh. � Alta mar; ancho mar. "Piélago,<br />

alta mar" <strong>Lar</strong> y Añ. "Itsaso zabalera heldu zirenean, quand ils arrivèrent en pleine mer" Dv. "<strong>Lar</strong>ge, haute-mer"<br />

Lh. � Tr. Documentado desde la primera mitad del s. XVII, tanto al Norte como al Sur, en autores de todas las<br />

épocas. � Guarda gaitzatzu kaltetarik / itsaso zabalean har ginetzakenetarik. EZ Man II 136. Airean aditu ziren<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

829

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

[...] plaiñuak, itsas zabalean ere [...] ohiuak. EZ Noel 98. Untzia itsas-zabalean, denbora ederrarekin aise<br />

erabiltzen da. Ax 217 (V 145). Erraiten da Alexandro handiak, itsaso zabalean zebillala, ezagutu zuela [...]. SP<br />

Phil 478 (He 484 itsasoz zioala). Badirudite itsaso zabaletik Cap de Clara. INav 97. Gauza jakiña da zer<br />

suertatzen zaioten itxaso zabalean dabiltzanai. <strong>Lar</strong> SAgust 10. Atera ziran apostol marinelak itsaso zabalera.<br />

Mb IArg I 193. Barria pasaurikan / itxas zabalera emen abijetan naz. DurPl 75 (78 itxaso zabal). Sartzen da<br />

Kantauriako itsaso zabalaren kolko gozatsura. <strong>Izt</strong> C 112. Topoz topo arkitu zan itsas zabalean korsuan zebillen<br />

Frances Juan [Florinekin]. Ib. 425. Zabaldu eban bere aize-oiala ta aldendu zan itxas-zabalera. Echta Jos 116.<br />

Itxas-zabaletako ekatxak. Ib. 94 (279 itxaso zabal). [Ontzi] oialduna, aldi artan itxaso zabaletan ibilten ziran<br />

geienak lakua. Kk Ab I 80. Denboralia nola bai zegoen ez naiz itxaso zabalera irten. Ill Testim 26. Itsas-zabala<br />

garbiro. "El ancho mar está despejado". Or Eus 400 (v. tbn. en contexto similar Gç 139, Inza Azalp 34, Iratz 111<br />

itsaso zabal; GavS 17, Cb Eg III 282, fB Ic II 288, AB AmaE 162, Urruz Urz 108, Enb 45, Laux AB 29, EA<br />

OlBe 17, SMitx Aranz 90, Vill Jaink 30 itxaso zabal). Sar zaite itsas-zabalera ta edatu zuen sarean<br />

arrantzarako. Ir YKBiz 87. Oraindik ez baikiñak itsaszabalera sartu. Or QA 48. An gelditu naiz, itsaso zabalari<br />

so. Txill Let 33. Itsas zabaletik legor bazterrera asi [giñan]. Anab Aprika 12. Non-nai [...] lurrean, itsaso<br />

zabalean eta zeru sakonean. Ibiñ Virgil 112. Itsaso zabaleko zokoren batean zelatan dagoen balea. MEIG I 186.<br />

v. tbn. Erkiag Arran 105. Ibiñ Virgil 70. Itsaso zabal: Ox 22. Muj PAm 29. JE Ber 78. Mde HaurB 99. Or Aitork<br />

418. Erkiag Arran 8. Anab Poli 73. Itxas zabal: AB AmaE 435. Ill Testim 26. Laux AB 33. EA OlBe 73. SMitx<br />

Aranz 240. Gand Elorri 119. NEtx LBB 48. Itxaso zabal: JAIraz Bizia 78. NEtx LBB 31. Uzt Sas 311.<br />

� (Uso fig.). � San Agustiñ dala argi-itxaso zabal andi bat. <strong>Lar</strong> SAgust 10. Mundu zoroaren itxaso zabalean.<br />

Aran SIgn 97. Atsegiñezko itxaso zabal artan. AB AmaE 109. Min zorrotz bat senditu zuen. Itsas zabal gorri<br />

batean murgildu zen. Mde Pr 166. Sahara [...] ondar itsaso zabala dezu. Anab Aprika 8. Frantziako historiaren<br />

itsaso zabalean murgildu. MEIG I 178.<br />

� Océano. � Amerika! Zer zoriona! Itxaso zabala igaro. Alz Ram 48. � --Len, yasan-eziñak, noski; orain,<br />

ordea, areago. --Yainko-erabakiz, itxaso zabala izan duzute, ziñez. 'Una gran cantidad de males os han tocado en<br />

suerte'. Zait Sof 154.<br />

itsas-zabalera(tu). � Dirigirse mar adentro, a alta mar. � Itsas-zabalera ziranean Pedrori esan zion sareak<br />

bota zitzala. <strong>Lar</strong>d 387.<br />

itsas zakur, itsas xakur (-kh- H). �1. "Chien de mer, roussette, squale dont la peau rugueuse sert aux<br />

menuisiers pour polir le bois" H. �2. itsas-txakur (itxas- V-m ap. A). Nutria. �3. "Itxas zakur, foca" A Apend.<br />

�4. Mariñel errukarriak itsas-zakurrekin zatitu ondoren. "Canibus [...] marinis". Ibiñ Virgil 50.<br />

itsas zaldi (<strong>Lar</strong>, <strong>Izt</strong> C 206, Hb ap. Lh, H). �1. "Caballo, marino, itsas zaldia. Lat. Hipopotamus" <strong>Lar</strong>. �2. (itxas-<br />

V-m ap. Zubk Ond 237; FauMar 47). "Caballito de mar (Hippocampus guttulatus)" FauMar 47. "Hippocampe"<br />

Lf GAlm 1957, 33. � [Erromatarren] mosaikoak [Naparroko Iruñan], itxas-zaldi eta ezpatalarien irudiz<br />

apainduak. JMB ELG 100.<br />

itsas zamari. "Caballio" Urt III 432.<br />

itsas zapo (FauMar 104), itsasapo (G-bet ap. A; -ph- Urt III 277, Dv), itxas zapo (<strong>Izt</strong> C 206), itxas sapu,<br />

itxasapo (V-m ap. A). � "Batrachus, itsas deabrua, itsas aphoa" Urt III 277. "Tête de mort, poisson" Dv. "Pez<br />

de cabeza grande, de dientes afilados, de piel delgada, litm: sapo de mar" A. "Rape, sapo [...]; (Lophius<br />

piscatorius)" FauMar 104. � An egozan marinel batzuk esan ostien: "Lekaittioko itxas-sapuu: ire urdailliin<br />

aspaldiyon ezta gauza andirik sartu". A BGuzur 140s. --Okendo dek itxas-gizona eta i?... --Itxas-zapua --diyo<br />

Txariok farrez. Iraola 99. � "Itsas aphoa (L), tortue de mer" H.<br />

itsats. v. 1-2 isats.<br />

itsatsarazi, itsatsierazo (<strong>Lar</strong>, H), isetsarazi, itxats erazo (H), itxas erazo (H). � Hacer adherir. "Enlazar con<br />

lazos, txibistatu; juntar, trabar de otra manera, itxekerazo, itsatsierazo" <strong>Lar</strong>. � Irakurleari Jaungoikoaren<br />

erakuspen samiñak polli-polliki isetsarazten diozka. Lh Itzald II 105.<br />

itsatsi (V-m, G, AN-gip-larr; Lcc (s.v. apegarse), <strong>Lar</strong>, Añ (G), Dv (V), H), itsasi (<strong>Lar</strong>, Aq 185 (G), Dv (G), H),<br />

itxatxi (AN; Dv, H (V, G)), itzatsi (V-ger), itxatsi (H, que cita a Echve), itsetsi (G-nav), itzatzi (H), itxetxi, ixasi<br />

(H). Ref.: A (itsatsi, itsasi, itxatxi, itzatsi); Iz Als (itsetsi); Gte Erd 14. � Tr. Documentado en autores<br />

meridionales desde Lazarraga. Itsatsi es con diferencia la forma más empleada. Hay itsasi en <strong>Lar</strong>ramendi,<br />

Mendiburu, Barandiaran e Ibiñagabeitia (Virgil 87) y, alternando con el más frecuente itsatsi, en Aguirre de<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

830

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

Asteasu, (III 603), <strong>Lar</strong>dizabal, Etxaide (JJ 206) y Anabitarte. Entre las formas con palatal, itxatsi es la más<br />

abundante y se documenta en msOñ, CrIc (en ambos junto a itxatxi), V. Moguel, J.C. Echeverria, y, alternando<br />

con itsa(t)si, en J.A. Moguel, <strong>Izt</strong>ueta, Munita, M. Atxaga, N. Etxaniz e Ibiñagabeitia. Hay itxatxi en msOñ, CrIc,<br />

Guerrico, Lizarraga (Urt, ed. 1846) y Berrondo (Kijote 35), e itxasi en Altuna (11), Otxolua (7) y J.A. Irazusta.<br />

Astarloa emplea la forma itzatzi. Si no se trata de errata, hay tbn. un ej. de isatsi en T. Agirre (Uzt 69), que por lo<br />

demás emplea itsatsi. En DFrec hay 12 ejs. de itsatsi, dos de itsasi y uno de itxatsi, todos ellos meridionales.<br />

�1. (Aux. intrans.). Agarrarse, asirse; pegarse, adherirse. (El complemento va por lo gral. en dativo o ines.; hay<br />

además ejs. de complemento en alativo y sociativo en algunos autores del s. XIX; v. ejs. separados infra).<br />

"Agarrarse de las aldabas, frase que explica algún empeño o tema, bereari itxeki, ataburniari itsatsi" <strong>Lar</strong>.<br />

"Pegarse" Ib. "Está anexo lo uno al otro, bata besteari [...] itsatsia dago" Ib. "Embarbascarse, trabarse,<br />

enredarse, trabatu, katibatu, itsatsi" Ib. "Aferrado en su dictamen, bereari eutsia, itsatsia, eldua, itxekia" Ib.<br />

"Trabarse la lengua, itsasi (G)" Aq 185 � A. "S'accrocher" Dv. "(REusk 1880, 309), enfoncer dans. Bala itxatxi<br />

bat (una bala incrustada), un boulet qui était resté enfoncé (dans le bois du vaisseau)" Ib. "Papel orri bi elkarri<br />

itxasten direnak, deux feuilles de papier qui se collent l'une a l'autre" H. "Itsetsi da, se ha pegado; ezta itsesten"<br />

Iz Als. "Arboliak itsetsiik lantzurdiakin. Ura da izótza itsétsiik" Ib. (s.v. lenoó). "Amorria garrangari [...] itsatsi<br />

zio (AN-gip)" Gte Erd 14.<br />

� Erori zidin jarririk egoan silla baterean, ain agitz eze, Silvia itsatsi ez ballako, ez zatean mirakuru an<br />

ila. Lazarraga 1143r. Elakio [...] beargai txar diokan horri, ta ara ni itxetxiko natxeok prestuagoari. <strong>Lar</strong> Cor 300<br />

(SAgust 7 eldu eta itsasi zitzaiozkan). Etzaio [...] sokari itsasten. Mb IArg I 249. Berandu elzen ta itsasten zaio<br />

bere egitekoari. Ib. 81. Itsasten ninzaien [arza ta leoiari] esku batez gañeko aldetik eta bestearekin azpikotik. Ib.<br />

349. Maats adar eder batzuben antzera berari errime itxatxirik gaukan Maats orpo Dibinoa. msOñ 210r.<br />

Itxatsiko da bere emaztiari. Ib. 231v. [Zeure bestidurek] baitzaude apegaturik eta itsatsirik zure llaga<br />

lastimosoeki (Ibero, principio s. XIX). FLV 1988, 151. Ondasunei asko itxatxita [egon]. CrIc 168 (tbn. 168<br />

itxatsi). Gauza ain biarrak itsatsi ditezan obeto bizkaitarren biotzetan. Mg CO IV (39 itxatsi). Mats-landara azi<br />

bat orman itxatsita. VMg 63. Itsasten zate emengo gauzai olagarroa aitzari itsasten zaion eran. AA II 169. Ausapaiari<br />

itsasten bazaio ostia, artuko det mihiaren puntarekin. AA I 459. Itsatsi ez dakizuen gaizki dirudian<br />

azturaren bat. Ib. 576. Bekatu benialen batzuei biotza itsatsia ez daukeenak. Ib. 540 (440 b. benialen batzuetan<br />

gogoa itsatsia). Beren iritziari itsatsiak. AA III 603. Txingartxu bat itzatzi jakala zure erropiari. Astar II 134.<br />

Nola etzegoen ille ura aren eskuai itxatsia, berea etzuena bezala. Echev (ap. H). [Urumea] erri onen erditik<br />

igaro ta laster itsasten zaio erreka txikitxo bat. <strong>Izt</strong> C 117. Sendo arkitzen dira alkarri laztandu ta itsatxiak. Ib. 25<br />

(VI ). <strong>Lar</strong>rua lodia eta aragiari itsatsi gabea. It Dial 92 (Ur gitxi iratsija, Dv ez haragiari yosia, Ip ez<br />

aragiari josirik). [Maria Magdalena] negar ta negar oin Santuai itxatxirik. LE Urt 29 (ms. 11v apegaturik).<br />

Soñekoarekin batean oni itsatsitako aragi-puskak kentzen. <strong>Lar</strong>d 459. Etzaite munduarekin bere gauzai itsatsi.<br />

Arr GB 33. Umiltasunian oraindik ongi itsatsirik ez dauden biotzak. Bv AsL 196.<br />

� (s. XX). Nere mingaina autzetan itsatsi bekit, zuzaz oroit ezpanendi. A Ardi 144 (v. tbn. Or Ps 136, 6<br />

mingaiña sapaiean itsatsi bedi). [Konsejua] gelditu zitzaian biotzian oso itsatsia. Urruz Zer 18. Uretan sartzea<br />

aski, ta izaiña zangoetan itsasten. Or Mi 11 (v. tbn. con ines. NEtx LBB 91). Esku batez itsatsi dala. "Está<br />

agarrado con una mano". Or Eus 173. Pikez itsatsia. Ib. 286. Irakurriaren irakurriz itsatsiko bait-zaizu<br />

oarkabean onik asko. Ldi UO 12. Gure oiñai [...] itsatsi zaien autsa. Ir YKBiz 262. Biotza aberastasunei<br />

itsatsirik [daukate]. Ib. 350. Gogorki itsatsia dago griña gaiztoeri. Or Aitork 134. Ormari itsatsita, arrizko<br />

jarleku bat. NEtx Antz 101 (LBB 105 itxatsi). Or daude Garai eta Mendozaren izenak betiko Arjentinari itxasik.<br />

JAIraz Bizia 32. Itsatsi egin zait [...] eresi sarkorra. Txill Let 146. Jaka estu [...] bat gorputzari itsatsita. Etxde<br />

AlosT 76. Erro nazkagarri bat itsasita zeukan zangoan. Anab Poli 15. Zure begi-biotzak aiengan itsastea nai<br />

lukete. MAtx Gazt 80. Neska galduari itxasten zaiona [...] arekin gorputz bat egiten [da]. Ib. 41. Sineste orri<br />

itsatsi zitzaion. Zait Plat 101. Kezka gogor bat daukat aspaldi itsatsirik daukatena. Basarri 167. Gizakumeak,<br />

itsatsi zaion gonadun gauza arekin zer egin eztaki. NEtx LBB 102. Etziren len bezela elkarri itsatsita joaten. Ib.<br />

123. Sudur bat ikusten det kristalean itsatsita. Ib. 101. Urkulu sendoak iarriko dituzu matsondoak aietan gogor<br />

itsasten oitu ditezen. Ibiñ Virgil 89 (103 itxatsi). Aizkoran eta arri jasotzen / badira bikain eskuak / Jaunak<br />

aparta itsatsitzia / olako baten eskuak. Uzt Sas 228. Indar-balioen agiria [...] burutapen bati itsasia. MEIG IX<br />

119 (en colab. con NEtx). Oroitzapenik bizienak [...] Eguerri jaiei itsatsiak daude. MEIG I 80. Hainbeste<br />

hilabetez gogoan eta ahoan itsatsia zeukan berriak. MEIG IX 99. Itsatsi zaien erdal hautsa garbitu. MIH 155.<br />

v. tbn. Ur Ex 26, 3. Inza Azalp 146. Muj PAm 18. Arti Ipuin 28. Onaind in Gazt MusIx 155. Itsasi: Erkiag Arran<br />

190.<br />

� Argatik Jainkoak, itsasirik zeudela biak alkar, bata besteagandik bereiztu zuen. <strong>Lar</strong> SAgust 6. Nekez jaiotzen<br />

dira bi ondo / elkar biurri itsatsita. "Dos plantas pegadas y enredadas la una a la otra". Or Eus 193. � Geure<br />

indar edo aleginetan larregi itxatsiaz, sartzen gariala pekatu bidetan, ondo urteteko ustiaz. CrIc 121. �<br />

Merkatari batek ateraten ditu bere [...] galdu irabazijen kontubak bijotza beti daukala itxatsirik ezagututian<br />

zelan urtengo daben. Mg CO 30.<br />

� (Con complemento en alativo). � Bizitza onetako atseginetara itxasten dirianak. CrIc 144. Diruagana edo<br />

ondasunagana gure biotza itxatxirik dagoala. Gco II 31 (v. tbn. 32 y 50; 35 biotza ondasunetan [...] itxatxirik).<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

831

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

Sentiduen atsegin-kontentuetara biotza itsatsia egotea. AA III 606 (v. tbn. 604 y 611). Aragizko atsegiñ<br />

lotsagarrietara añ itsatsiak non [...]. AA I 589. [Itz] argal elkarrengana ondo itsatsi gabeko oek. Etxeg in Ag<br />

AL 7.<br />

� (Con complemento en sociativo). � [Klara] sendo-sendo itsatsi zan aldare santuarekin. Bv AsL 94. Aozpez<br />

biotza lurrarekin josi-itsatsirik. Ib. 221s. Gurea delako nonbait, guretarrekin itsatsirik gaudelako. MIH 302.<br />

� Contagiarse. "Itzatzi, se prendre, se communiquer par contagion" H, que cita a Astarloa. � Gatxa itxatsirik<br />

daukana, nos osatuko da? Mg CO 112. Eta zer da zer miretsi, onelako erien artean bizi diran apaizen batzuei<br />

miña itsasten bazate? AA I 552s. Gatx edo enfermedade itzatzikor edo laster itzatziten dan bat. Astar II 243.<br />

Itzatziko jakala gatxa. Ib. 243.<br />

� Enfrentarse, enzarzarse en una pelea. "Mutilak itsatsi egin dira (AN-gip), elkar itsatsiak ibili dituk (AN-gip),<br />

borrokan ibilli dira (AN-gip)" Gte Erd 66. � Leoiari itsatsi zitzaion eta antxume bat bezala txikitu [...] zuen.<br />

<strong>Lar</strong>d 140 (v. tbn. 42). [Jakobi] gizonaren antzeko aingeru bat agertu eta itsatsi zitzaion. Jakob eta Aingerua<br />

burruka luzaro ibilli ziran. Ib. 42 (517 itsasi).<br />

� (AN-larr ap. Asp Leiz2; <strong>Lar</strong>, Añ), itxesi (BN-baig ap. Satr VocP). "Prender, echar raices" <strong>Lar</strong> y Añ. "Pegar,<br />

asir, prender la raíz" <strong>Lar</strong>. "Landare zerbeldua itsasten da; zimeldue berriz, ez" Asp Leiz2 (s.v. zerbeldu). AxN<br />

explica erartxeki [sic] (211), por itsasi. v. eratxiki, itxatxeki. � Txertua muntegian egingo ez balitz, zuaitza<br />

aldatu berria danean eta ezin itsatsirik dagonean txertatuko litzake. EEs 1917, 32. Aste bat edo bi igarotzean<br />

jakin dezakegu txertua itsatsi dan ala ez. Ib. 34. Zuek nere ondoan izaki, ilda ere ez nintzake negargarri izango.<br />

[...] Itsatsi zuen aitarengan kimuak antzo. Zait Sof 138. [Lawson zipresa] oso errez itsasten da gaztea ere.<br />

Munita 90. Euri-lanbroa [...] aldaketarako onena. Ondo ibilli ezkero, danak itxasten dira. Ib. 60. � (Fig.). �<br />

Oitura oiek <strong>Euskal</strong>errian ere noizbait itsasi eta indar artu zuten. JMB ELG 81. Erriak bereganduta dauzkan<br />

itzak, aspalditik ondo itsatsita dauden itzak erabiltzeak ematen dio bertsoari bere [...] grazia. Basarri XX.<br />

�2. (<strong>Lar</strong>, Añ (G), Dv, H), itsasi (<strong>Lar</strong>, H, A), itxasi (Añ). (Aux. trans. tripersonal). Prender, agarrar. "Engarrafar,<br />

agarrar, itsasi" <strong>Lar</strong>. "Aferrar, asir fuertemente con hierro, burniaz [...] itsatsi" Ib. "Apernar, zankotik [...] itsatsi"<br />

Ib. "Aprehender" Ib. "Prendido con alfileres, orratzez itsatsia" Ib. "Saisir, accrocher" Dv, que cita a <strong>Lar</strong>d.<br />

"Saisir, prendre avec force" H. "Behin itsasia nekez uzten du: il lâche difficilement ce qu'il a une fois saisi" Ib. �<br />

Besotik itsasi ta [...] asi zitzazkan esaten: [...]. Mb IArg II 344. Orduan deabruak itsatsi ta berena bezala<br />

naramate. Cb Eg II 117 (v. tbn. 105). [Demonioen talde batek] itsasten dieza eriari [...] eta konfesoreari eta<br />

berekin eraman zituen betiko. AA II 195. Zein aldetatik zuen / munduan bizio, / serpientiak andik / itxatsiko dio.<br />

<strong>Izt</strong> Po 55. Zezen ari adarretatik itsatsirik buruaz lurra-jo [erazo]. <strong>Izt</strong> C 247. Ieroboamek eskua oneronz keñutu<br />

zuen, esanaz: itsatsi zaiozute. <strong>Lar</strong>d (ap. H). Aitari [...] ille zurietatik itsatsi zion. <strong>Lar</strong>d 540. Batak besteari<br />

itsatsirik, etzioten elkarri utzi [...] illotzak gelditu ziran arteraño. Batalla onek [...]. Ib. 185. Lepotik itsatsita,<br />

itotzeko zorian zeukala. Ib. 411. Bere amari beso biakin lepotik itsatsi eta esaten zion: Ai ama, ama maitea. Arr<br />

GB 79. Gaiari ongi itsatsi aal-ba nezaio, esango dizutet [...]. Ldi IL 28.<br />

�3. (V-m, Gc ap. A; Añ), itxasi (Añ), itzatsi (V-ger ap. A), itxesi (BN-baig ap. Satr VocP). (Aux. trans.). Pegar,<br />

fijar, adherir; contagiar. "Pegar una cosa con otra" Añ. "Postizo: [...] (G, AN) itxasia" Ib. "Inficionar: [...] gatxa<br />

eransi, (G) itsatsi" Ib. "Adherir, apegar" A. "Encolar, engomar" Satr VocP. � Ez itxatsi biotza lurreko gauzatan.<br />

CrIc 56. Geure begiak eruan arren norbaitegana, eztitugula itxatsi biar. Ib. 77 (v. tbn. Etxde JJ 234 neskakoskorragan<br />

begiak itsasirik). Asiko dira irribarretxubak, begijak itxastiak, berba egitia. Mg CO 141. Bildur<br />

dalako euki leijan gatxen bat itsatsi ezteijon. Astar II 136. Ez itsatsi zuen biotzak munduko gauzai. Arr GB 136.<br />

Egiari gezurra itsatsiaz. EE 1884b, 200. Demonioak gelan itsatsi zion kirats ustel nazkagarria. Arr May 79.<br />

[Semeari] aurraganako maitetasuna itsatsi naian. Ag G 76. [Badozak etxeak] euretan bizi diranai zoritxarra<br />

itsasten deutsenak. Or Tormes 79. Eusko-usairik duan guztia aztertu ta gure biziari itsatsi. Ldi IL 171. Bizitokiari<br />

[...] azaletik eta barrendik itsatsi dion tankera. Ib. 126. [Yainkoak] guzien biotzetan norbere<br />

izkerarenganako maitetasun gori bat itsatsi dulako. Ib. 137. Izerdiak aurpegian itsatsi zion gal-autsa. TAg Uzt<br />

157. Arri gañean itsatsita uzten ditue emakumeak argizari piztuak. Ib. 92. Anopheles izenekoak, malaria itxasten<br />

dutenak. JAIraz Bizia 41. Egizko adiskidegoa Zuk Zuri elkartuengan itsasten duzun bezalakoa. Or Aitork 80.<br />

Nere oroimenean [...] gauza lizunen erraiñuak bizi daude. An itsatsi ditu nere oiturak. Ib. 278. Donostiko<br />

karriketan erruz itsatsi zunaten paper aundietan bi buruko erensugea. Or QA 79. [Oiturak] gelditasuna itsasten<br />

dielako [emozioei]. Txill Let 119. Alako joerak itsatsi zizkion [erraietan]. Vill Jaink 151. Neskatxaren izketaldiak<br />

goizari argi berria itxasten zion. NEtx LBB 43. Zigiluak itsastea eta azaleko zuzenbideak makinaz idaztea. MIH<br />

368. � Esan oietan, elkar-itsatsi ez-bearreko gauzak naaspiltzen ditugu. Ldi IL 51.<br />

� Imprimir, grabar. � Ain sendo itzatzi edo inprimietan dabee Sakramentu oneek silu edo ezaugarri au ze [...].<br />

Astar I 125. Nere izena aztu ez zidin, itxatsi zidan nere ezkerreko [...] oin pean. VMg 82 (v. tbn. 83). Neskatx<br />

gazte baten izena dagola itxatsirik liburutxo onen aurkean. Ib. IX.<br />

itsatsiera. "Aferramiento, aferradura" <strong>Lar</strong>.<br />

itsatu. "(G; Ur) juntarse" A. v. itsatsi.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

832

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

itsatu. v. itsutu.<br />

itsaxerri. v. itsas xerri.<br />

itsaxori. v. itsas txori.<br />

itsazpita (<strong>Lar</strong> � H (itsas-)). � "Estanco de géneros" <strong>Lar</strong>.<br />

itsazpitegi (<strong>Lar</strong> � H (itsas-)). � "Estanco, la casa" <strong>Lar</strong>.<br />

(itsekalbo). "Itsekalbua, jengibre" Deen I 244.<br />

itseki. v. eseki.<br />

itses. v. itxes.<br />

itsetsi. v. itsatsi.<br />

itsi. v. 1 itxi.<br />

? hitsi. "Conseguir, hitsi, histu" <strong>Lar</strong> Sup. Hitsi parece ser deducción de <strong>Lar</strong>ramendi, a partir de histe- (p. ej. de<br />

Ax 351 (V 233)). v. 2 histu.<br />

hitsi. v. 2 histu.<br />

hitsk-. v. hisk-.<br />

itsu (V, G-nav, AN, L, B, BN; Deen I 470, Lcc, Volt 51 , Mic 6r, SP, Urt IV 5, Ht VocGr, <strong>Lar</strong>, Añ, Lecl,<br />

Arch VocGr, VocBN, Dv, H, VocB), itxu (V-gip, G; <strong>Lar</strong>, Dv (V, G), H), itzu (V-gip), utsu (S; Gèze (s.v.<br />

aveugle), Dv (S), H (S)), utsi (R; Mdg 163), utxe (R; Aq 54 (R) utxea (det.)). Ref.: Bon-Ond 970; A (itsu, utsi,<br />

utxe); Lrq (ütsü); Iz To (itxuba), Als (itsuba), ArOñ (itzu), Ulz (itsú); ContR 533; Etxba Eib (itxua); Elexp Berg<br />

(itxu); v. EI 77s., para una distribución más detallada de las variantes. � Tr. La forma mejor documentada es<br />

itsu. La variante itxu, atestiguada ya en un texto de 1622, es empleada por autores guipuzcoanos y, en algo<br />

menor medida, por vizcaínos, alternando a menudo con itsu; su uso aumenta en el s. XX, llegando a tener la<br />

misma frecuencia que itsu. Los autores suletinos emplean ütsü; en Tartas hay tanto itsu (Onsa 96) como utsu (ib.<br />

137); tbn. hay utsu en AR (142). El roncalés Hualde (Mt 9, 27) emplea utsi; hay itzu en Echeita. En DFrec hay<br />

51 ejs. (3 septentrionales) de itsu y 7 de itxu.<br />

�1. (Sust. y adj.). Ciego (sentidos prop. y fig., ref. sobre todo a personas y animales). "Itsuak asikidin, facile à<br />

découvrir" Hb GH 1929, 83. "Itsua makhila gabe, manquer de la chose la plus nécessaire" Ib. 83. "Ikusi tta itzu,<br />

entzun da gor eiñ, hacer el ciego y sordo" Iz ArOñ. � Tr. Documentado desde Dechepare, es de uso general. �<br />

Da Higgusco (Oreitia). CSM comp. 3. � Bethi erratuia, nola ardi itsuia. E 75. Guziak izan dirade itsu argira.<br />

Lç Adv ** 1v. Itsua da beti ez dakusena. RS 426. Itsuen errian, okerrok errege. RIs 55. Gauaz duzu gidatzen<br />

huntz itsua. EZ Man II 133. Egin bere burua itsu, mutu eta gor. 'Hacerse el ciego'. Ax 314 (V 208). Bekhatian<br />

ütsü eta gogor egoitia. Bp I 57. Zeren ordinariozki bat bedera bere gauzetan itsu baita. ES 400. Hereje itxu<br />

gautarrak. <strong>Lar</strong> SAgust 12. Akordau bekizu Adan itsua. Acto 28. Zeren itsu jakinez bat izandu naizan. Cb Eg II<br />

23. Jesusek argitzen du itsu bat. Lg II 214. Satorrak bekala itsuak. LE Prog 104. Andra zar erdi itxu bat. Mg<br />

PAb 191. Bertako itsuak paperak saltzen. Zav Fab RIEV 1907, 534. Itsu jaio da. <strong>Lar</strong>d 414. Zeinen itsu, gogor<br />

eta dorphe zure alderat izatu naizen! Dv LEd 137. Sortzez itsu zen. Jnn SBi 108. Zenbat etsai gure mintzaiak,<br />

argi eta itsu! HU Aurp 204. Euren neurritik urten gura daben zoroko, itsu, asto [...] diralako. Ag Kr 137.<br />

Guziak itxu zeudek. Muj PAm 57. Itsu izan niz berebillaren ez gakarazteko. JE Ber 25. Begiak itsu, bi besoak<br />

aintzin. Barb Leg 143. Erdi-itsu, zahar, beartsu. Lek EunD 41. Zein begitatik yagok, ba, itsu zaldi au? Bilbao<br />

IpuiB 223. Antziñateko gizonak etzeuden ain itsu, ori ez ikusteko. Vill Jaink 178. Arrittuaz bere buruakin, nola<br />

aiñ itxua al izan zan. Etxba Ibilt 467. Sainduak ez dira itsuak. Ardoy SFran 229. Itsua argituko du orrek (ANlarr).<br />

'Maltzurkeriaz besteri dirua kendu naiez dabillena'. Inza NaEsZarr 442.<br />

� (Acompañado de instr.). � Ura maitasunez itxu; ta ni, gañean nuen arrixkua ikusteko itxuago. NEtx Antz 83.<br />

Amorruz itsu zeuden. Or Aitork 113. Itxu dator malkoz. NEtx LBB 261.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

833

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

� (Precedido de gen., con valor sust.). � O gure bihotzaren itsua eta gogorra! SP Imit IV 1, 11 (Ch itsutasun,<br />

Mst ütsümentü). Ai nere itsua! Ai nere zoroa! Cb Eg II 16 (v. tbn. Dv LEd 43). Munduban gustuak nai<br />

ditubanaren itsuba ta errukarrija! fB Ic I 65. Ahanzkor balitz, bere itsuaren gainera. HU Aurp 191. Guraso aieri<br />

nere itsuan oker egozten nien. Or Aitork 65.<br />

� (Con inanimados). Ciego, irreflexivo. "Fortuna caeca, fortuna itsua" Urt IV 12s. "Aveugle, qui cause<br />

l'aveuglement. Deus ezta haserrea, amodio, handinahia eta bertze iaidura gaixtoak baino itsuago denik" H. �<br />

Amoria itsu da. E 141. Amodioa itxua dala (Azpeitia, 1622). ConTAV 5.2.9, 126. Gizon utsiari kolpu utsu bat<br />

emanik. Tt Onsa 137. Herio itsu kruela. Gç 65. Froga itsu bat. ES 146. Jainkoaren alderako leihaltasun oso eta<br />

itsu batean. Lg I 296. Obedienzia itxu ta oso bat. Mg CC 112. Gere buruaren amorio itxu eragabea. Gco I 417.<br />

Uste funt<strong>sg</strong>abe, uste itsu bat liteke. Dh 269. Ez da hori gauza itsua, ez eikikoa, ez naskikoa. Dv Lab 121. Oro<br />

ustekabe itsuaren lanak direla. Hb Egia 23. Zer gorroto ta arrotasun itxuan. Aran SIgn 99. Odilon sainduak<br />

bazuen konfiantza itsu bat Jainkoa baithan. Jnn SBi 53. Burzoroaldi itsu batean. Ox 143. Gizartea be olantxe,<br />

indar itsuak eta lege aldaeziñak darabille. Eguzk GizAuz 48. Badute animali ttipi oiek joera itsu bat elkarrekin<br />

bizitzeko. Vill Jaink 171. Bortxa itsua. MIH 375.<br />

v. tbn. Ax 344 (V 229). Cb Just 6. Mih 105. Añ EL 1 3. AA III 624. Gy 310. <strong>Lar</strong>d 14. Elsb Fram 58. Ag AL 121.<br />

Mde Pr 160. Or Aitork 137. <strong>Lar</strong>z Senper 24. Ibiñ Virgil 98. Itxu: NEtx Antz 46. Ütsü: Mst XVI.<br />

� Empedernido. "Fanático" A DBols. "Diru-zale itsua (V), muy aficionado al dinero" A EY III 316. � Dirutsu<br />

itsuak. "Avaros". Mb IArg I 202. Jokolari itsu batek bere arimiaren kaltian jokatuten dau. Mg CO 58. Diruzale<br />

itxuak esperanza geiago dauka diruagan Jaungoikoagan baño. Gco II 33. Zar eta gazte itsatsiak, itsuak ta<br />

llilluratuak bizi diranak [...] bizimodu [...] zoro bati. AA III 606. Zu, Batiz, karlista itsua zera. A Ardi 110.<br />

Maikada gizona batu ziran, danak perretxikujale itxuak. SM Zirik 62. Fumatzaille itsua, txurrutlari ona. And<br />

AUzta 143. � (Acompañado de alativo). � Itxubak dira karakoletara [atiak]. Sor Bar 63. Itxubak dira loretara.<br />

Ib. 58.<br />

� (V, G, AN-gip, L, BN; Urt, Dv, H), itzu (V-gip). Ref.: A; Iz ArOñ (itzu); Gte Erd 108, 247. (Ref. gralmte. a<br />

lugares). Oscuro, (lugar) en el que no se puede ver; cerrado, sin aberturas, bloqueado. "Caecum cubiculum, gela<br />

beltza, leihorik eztuena, [...] itsua" Urt IV 9. "Fluctus caecus, [...] itsaso vel uhiñ itsua" Ib. 11. "Caecus aditus,<br />

bide itsua, illhuna" Urt I 180. "Gela itsua, chambre obscure, qui ne reçoit pas de jour. Arroila itsua, rigole<br />

couverte. Min itsua, mal qui ne se manifeste pas au dehors. Kolpe itsua, coup qui ne cause qu'une contusion.<br />

Handitxu itsua, furoncle qui ne crève pas. Hertze itsua, l'intestin aveugle" H. "Ganbera itsu bat (BN-lab), un<br />

aposento sin ventanas. Saldar itsua (V, G), divieso cerrado, sin orificio. Landare itsua (G, L, BN), planta que no<br />

produce renuevos. Oihan itsua, bosque lóbrego" A. "Erlákasten itzúa, el divieso que está sin abrirse" Iz ArOñ.<br />

"Laino itsua zon (AN-gip) [...] hau laino itsua (G-azp)" Gte Erd 108. "Baso itsu baten erdian jaioa da (G-nav)"<br />

Ib. 247. � Badirela bi baxa itsu lekoa bat edo bat eterdi zabal leihorretik. INav 127. Hango saroi eta oihan<br />

itsuak. ES 114. Lekurik ezkutubenian, iluntasunik itxubenian. Astar II 288. Lekhu hertsi, ephel, itsu batean. Dv<br />

Lab 292. Badire egia entzun dutenak leze itsuenen erdian. Hb Egia 24. Este itsuaren barnean. FIr 169. Esi itsu<br />

baten bidez. Or BM 98. Sastraka itxu artan, basa-adariak berak ere, ezin sar ditezke. NEtx Antz 136. Gela itsu<br />

batean illunetan zegolarik. Gazt MusIx 146. Irteera gabeko kale itsu batean. Vill Jaink 162. Itsaso itxuan<br />

oldartzen dira. Ibiñ Virgil 92. Mendi aietan, laiño itxua ere askotan izaten zan. BasoM 136. Irteerarik gabeko<br />

kale itxua. MEIG IX 129 (en colab. con NEtx). v. tbn. AB AmaE 439. Mde Pr 43. Erkiag Arran 17. Onaind in<br />

Gazt MusIx 203. � Ene elastikoa eta bardin prakak, dira itsuak eta diru-toki bagak. AB AmaE 220. � Soñekuak<br />

olezko kutxetan, sarrail-itxu bategaz itxita. Kk Ab II 167. � Kandela itsu ['apagada'], eta gelea illun jarten. AB<br />

AmaE 172. � "(Ule kapa) itzua, el vellón espeso" Iz ArOñ.<br />

�2. Invisible. "Caecus ignis, amudioa, su itsua, su estalia" Urt IV 11.<br />

�3. (V-arr-ger-m, AN-larr, L-côte-ain), itzu (V-gip). Ref.: A; Iz ArOñ (itzu); Asp Gehi. "Puesto vacante en una<br />

mesa de juego, cuyas cartas las ve el compañero del ausente, pudiendo jugarse así sin cuarto compañero" A.<br />

"Itzúaas trúkian eiñ, juego de cartas cuando falta el compañero (el cuarto), y se juega viendo sus cartas" Iz ArOñ.<br />

"Itsu, las cartas que en el juego de mus corresponden a un jugador ausente y con las que juegan los compañeros<br />

de juego" Asp Gehi. v. mutu.<br />

�4. (BN-ciz), utsu (S). Ref.: A EY I 87. Tizón, enfermedad del trigo. � Ogiari ütsüik ez iteko. (S). A EY I 87.<br />

�5. "Itsuba, el divieso (cualquiera)" Iz Als. "Diviesos (itxuk) (G-goi)" Arin AEF 1955, 116.<br />

�6. (Como primer miembro de comp., con valores equivalentes a asta- o basa-). v. itsularrosa, itsu-mahats,<br />

itsu-perretxiko, etc.<br />

- BEGI-ITSUAN. v. begi.<br />

- ITSU-AITZINEKO (B ap. A � VocB; i.-aitzinako Añ (AN)). Lazarillo. v. ITSU-AURREKO. � Itsuari<br />

iarreikiten zaion itsua, bere itsu-aitzinekoarekin batean hobira eroriren dela. Lç Adv ** 6r.<br />

- ITSU-AITZUR. "Itxuatxurra, la [azada] de cuatro dientes para sacar el estiércol" Iz ArOñ (s.v. atxúrra).<br />

- ITSUAN. A ciegas. "Itsuan haritu, agir en aveugle" Lecl. "A ciegas. Itxuan dabill nora ez da, txingor eta<br />

inbrizka artian" Etxba Eib. v. ITSURA(T), ITSU-ITSUAN. � Gauzak itsuan, ongi eta umoki konsideratu gabe<br />

sinhetsi behar direla. ES 198. Itsuan hari ez zaitezentzat. He Gudu 104. Anima artaratzen da erdi itsuan ta<br />

zertara den ezpaleki bezala. Mb IArg I 85. Alan bada, egizu itsuban konfesoriak dirautsuna. Mg CO 236. Eta<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

834

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

itsuan artuko dezu onelako korapilloa? AA I 610. Gizona orratzik baga aurkitzen dala beti itsuan, beti larri?<br />

AB AmaE 112. Itxuan ere ibilliko zan arritik arrira. Anab Poli 14. Itsuan eta aztamutan ibilli ondoren, sortu zan<br />

azkenik bizia. Vill Jaink 63. v. tbn. Itxuan: Basarri 136. Etxba Ibilt 480. � (Con -ko, adnom.). � Nere itsuango<br />

pauso itxuak. Etxba Ibilt 489.<br />

- ITSU-ARGI (V, G ap. A). Lazarillo.<br />

- ITSU-ASTOKA. "(L-ain), a la gallina ciega, juego de niños" A. v. itsumandoka.<br />

- ITSU-AURREKO (V, G ap. A; Añ). Lazarillo. v. itsu-mutil. � Itsu-aurrekoa itsua bada biak eroriko dira<br />

lenengo zuloan. AA I 552. Itsu-aurreko egiten zuenari. <strong>Lar</strong>d 146. Berak itsuak izanik, itsu-aurreko izan nai dute.<br />

Ant Zerurako bidea 86 (ap. DRA). Beste etxe baten jarri eben itsu-aurreko. AB AmaE 204. Itsu-aurrekoak<br />

deabruak baño apur bat geitxuago yakin bear ddok. Or Tormes 13. Itsuak dira, eta itsu-aurrekoak. IBk Mt 15,<br />

14 (Lç itsuén gidari). v. tbn. <strong>Izt</strong> C 10. Ir YKBiz 226. Itxu-: It Fab 25. EusJok II 24. Tx B I 218.<br />

� A ze itxuaurrekoa ori! (AN-araq). Inza NaEsZarr 13 (que explica: "Ongi erakutsi bearrean gaizki edo<br />

gaiztakeria berariaz erakusten duenaz esana").<br />

- ITSU-AURRE (<strong>Lar</strong> (+ itxu-a.), Añ). "Lazarillo" <strong>Lar</strong>, Añ. "Destrón" <strong>Lar</strong>.<br />

- ITSU-BELAR. "Herbe de fées, ütsü belharra" Alth Bot 9. "Utsu-belhar (S), hierba de hadas (Bot.)" A (que lo<br />

toma seguramente del anterior).<br />

- ITSU-BIDARI. Lazarillo. � Itsuak dire eta itsu bidari. Dv Mt 15, 14 (Lç itsuén gidari).<br />

- ITSU-DANBA (<strong>Lar</strong> � H), ITSU-DANPA (Hb ap. Lh). "Tenazón, en la caza es el disparo de golpe y sin<br />

apuntar" <strong>Lar</strong>.<br />

- ITSU EGIN. "Caecare" Urt IV 5. "Cegar" Añ. � Gelditu zen itsu egiña. Mb IArg II 353. Mirariak ikusteko itsu<br />

egiñ diranak. Arr May 55.<br />

- ITSUEN SOINU. "Instrumento musical de ciegos, música de ciegos" DRA. Cf. ITSU-SOINU. � Onek Andra-<br />

Maidxetan dirue naikue atarako lekidxe itsuen-soñuen" Ort Oroig 43.<br />

- ITSU-GIDARI, ITSUEN GIDARI. Lazarillo. v. ITSU-AURREKO. � Itsurik itsuén gidari dirade. Lç Mt 15,<br />

14 (tbn. He y Ur (G); Dv itsu bidari, Ip ütsien lagüntzale, Ol y Ker itsu-mutil, IBk itsu-aurreko). Eta fida aiz<br />

itsuén gidari aizela, ilhunbean diradenén argi. Lç Rom 2, 19. Itsu-gidari itsuak. Monho 38. Itsu batzu dire itsu<br />

gidariak. TB Mt 15, 14 (tbn. Echn e IBe).<br />

- ITSU-GIDATZAILE. Lazarillo. � Itsu batzu dira itsu gidazale. SalabBN Mt 15, 14 (Lç itsuén gidari).<br />

- ITSU-ITSU(A). Ciegamente. � Faltatzeunte óntan ezkonzendirének paisónes, itsu itsua. LE Matr 261. Zuen<br />

jarduna [...] mutillen bat aotan artzea izan dala, egingo niken itxu-itxu lepoa. NEtx LBB 146.<br />

- ITSU-ITSUAN (V; itxu-itxuan V-gip; H (V, G)). Ref.: A; Etxba Eib (itxu-); Elexp Berg (itxu-). A ciegas;<br />

ciegamente. "Itxu-itxuan, a ciegas. Jomeinin esana itxu-itxuan betetzen dabe Irandarrak" Elexp Berg. � Ta<br />

orregatik bizi ziran jentilak itsu-itsuan. Mb IArg I 358. Egin itxu itxuban [konfesoriak] aginduten deutsana. CrIc<br />

86. Baldin estadua artzen bada itsu-itsuan. AA I 598. Itsu itsuban, kristinaubak, sinistu biar ditugu. fB Ic I 35.<br />

Etzituen ontzat artu Ministroen esanak, eta erabaki zeban itsu-itsuan Baionara joatea. <strong>Izt</strong> C 405. Irudipenen<br />

atzetik itsu itsuan iarraitu barik. Ag AL 119 (G 34 itxu itxuan). Dagon tokitik ekarri al banezake, itxuitxun<br />

ekarriko nuke. JAIraz Bizia 57. Gauzak eztira alabearrez eta itsu-itsuan gertatzen. Vill Jaink 172. Ez ditu gizaldi<br />

gazteak aurrekoen sinesteak, esanak eta eginak itsu-itsuan ontzat hartuko. MIH 65. Haztamuka gabiltza guztiok,<br />

eta itsu-itsuan. MEIG VI 112.<br />

v. tbn. Cb Eg III 284. Mg CO 7. Añ MisE 171. A Ardi 59. Itxu-itxuan: Astar II 4. EEs 1917, 32. Kk Ab II 87.<br />

ABar Goi 25. SMitx Aranz 224. SM Zirik 18. Bilbao IpuiB 166. MAtx Gazt 25. NEtx LBB 54.<br />

- ITSU-ITSURIK. Ciegamente. � Zorigaistokuak, darraikueneentzat itxu itxurik mundubaren bide nasai ta<br />

pekatukuei. JJMg BasEsc 152. <strong>Lar</strong>ratxorik larratxoriekana [...] itsu itsurik etorten dire. A BGuzur 131.<br />

- ITSU-ITSUTAN. Ciegamente. � Allandek itxu-itxutan uste zun [...]. Etxde JJ 83.<br />

- ITSU-ITSUTTOA. A ciegas, sin reflexión. Cf. ITSU-ITSU(A). � Nola ain gogotik lotzen diren matrimoniain<br />

bustarrian, espezialki donzellak, itsu itsuttoa (375). LE-Ir.<br />

- ITSU-JOKO. "(BN-ciz), a bote corto, manera de restar la pelota tan pronto como ha dado contra el suelo" A.<br />

- ITSU-KAPELAKA (AN-ulz). "A la gallina ciega" A EY IV 330.<br />

- ITSU-LAGUNTZAILE, ITSUEN LAGUNTZAILE. "Lazarillo. Zortzi urtekin, itxu-laguntzalle juan zan erririk<br />

erri" Etxba Eib. v. ITSU-AURREKO. � Ütsü dira eta ütsien lagüntzale. Ip Mt 15, 14.<br />

- ITSU-MAKILA. "Tiento de ciego, itsumakilla" <strong>Lar</strong>. "Bàton d'aveugle" Lh, que cita a Hb.<br />

- ITSU-MATSU. "Itsu-matsu, denak alatsu (AN-ulz), poco se diferencian unos de otros" Inza Eusk 1927, 153. v.<br />

ITSU-MITSU.<br />

- ITSU-MITSU. "Itsu-mitsu, denak alatsu (AN-ulz), tal para cual" Inza Eusk 1928, 264. v. ITSU-MATSU,<br />

ITSU-PATSU.<br />

- ITSU-MITSUKA. a) "À l'aveugle" Dv (s.v. itsu). "Askok egiten dituzten gauzetan beren gogoko atsegina<br />

bilhatzen dute itsumitsuka" Dv (ap. DRA, pero no lo hemos encontrado). v. itsumutsuka. b) "A la gallina ciega<br />

(juego de niños)" (AN-5vill). v. itsumandoka.<br />

- ITSU-MUTIL. v. itsu-mutil.<br />

- ITSU-NESKA. Niña que sirve de lazarillo. Cf. itsu-mutil. � ANTIGONE: Aren alaba ta itxu-neska. Zait Sof<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

835

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

103.<br />

- ITSU-ORAZIO. "Oración de ciego" <strong>Lar</strong>.<br />

- ITSU-PATSU. "Itsu-patsu, denak batsu (AN-erro), vaya lo uno por lo otro" Inza Eusk 1927, 143. v. ITSU-<br />

MITSU.<br />

- ITSURA(T) (itxu- L, BN, S, R ap. A; Dv, H). "Itsura, à l'aveugle" Dv. "1. à l'aveugle. Itsura eman diot<br />

ukhaldia [...]. 2. au jugé, en terme de chasse. Itsura tiratzea [...]. 3. au hasard, à l'aventure. Itsura iokhatzea, [...].<br />

Itsura mintzatzea [...]. Itsura uste nuke zuzen eginen duela, je n'en sais rien, mais je croirait [...]. Etzakien<br />

ethorria zinela, itsura heldu da" H. "A ciegas. Itsura joan (BN-ald), ir a ciegas" A. v. ITSUAN. � Tr.<br />

Documentado en textos septentrionales (no suletinos) desde mediados del s. XIX. � Hek khurubilkatuko dire,<br />

bakhotxak berea itsura har dezantzat. MarIl 20. Lafontenen fabledegian ez dut itsurat eta ahurka hartu. Gy IX.<br />

Ezaguturen ditu nor nahik itsura. Hb Esk 228. Ez da zuhur igeltsua erabiltzea itsura, nola-nahi. Dv Lab 199. Ez<br />

da nihoiz itsurat mintzo, baina bethi errotik. Hb Egia 93. Etxean erdi itsura ikasi breton hura. HU Zez 123. Ez<br />

zuen hargatik itsura emaiten, bai ordean ezagutuz ontsa bere arthaldeko behar orduak. Prop 1901, 29. Itsura<br />

jarraiki zeizten, jakin gabe norat ez zerendako. JE Bur 209. Yuduek etzuten itsura siñetsi nai Yesusen esana. Ir<br />

YKBiz 217. Hire sinadura ez ahal duk itsurat emaiten? <strong>Lar</strong>z Iru 30. Itsurat punitzea ez duk aizu. <strong>Lar</strong>z Senper 24.<br />

Itsura itzuli zuten latinerat Ignatius ezarriz. Ardoy SFran 97. Deus hauturik gabe, airerat eta itsurat. Lf ELit 90.<br />

v. tbn. Itsura: Zby RIEV 190x, 106. Itsurat: Mde Po 57. JEtchep 86.<br />

- ITSURIK. (Sentidos prop. y fig.). Ciego, ciegamente. � Itsurik sorthua sendatu. Lç Io 9, 1 (tít.). Itsurik itsuén<br />

gidari dirade. Lç Mt 15, 14 (He y Dv itsuak dire). Bada ez nago itsurik. Mic 12r. Adanek egiñ eban itsurik<br />

bekatu. Acto 29. Denbora luzean gabilza itsurik. Ib. 408. O ze itsurik nagoan! Añ EL 2 76. Beragaz ezkondutera<br />

erabagi zan itsurik. Azc PB 169. Maitez itsurik. Ib. 341. Betirisantsi bertze asko begiak itsurik darraizko. Zby<br />

RIEV 1909, 229. Jatorri bagako mutilla daukan eure gogoan, da itzurik ago beste guztiakaz. Echta Jos 217. Bere<br />

gogoz itsurik egon ezpalira. Ir YKBiz 495. Denak geunden gorrotoarren itsurik. Arti Tobera 287. Hain itsurik<br />

gabiltzala zenbait lekutan. MEIG VII 91.<br />

v. tbn. Arr May 156. Otx 141. Or BM 56. Bilbao IpuiB 86. Itxurik: Astar II 237. Laux BBa 100.<br />

- ITSU-SOINU. "Fandango" DRA. Cf. ITSUEN SOINU. � Itsu-soinuan dabiltzaz dantzan. Azc PB 71. Onen<br />

ankaak itxu-soiñuan obeto jantzan egingo leukie. A BGuzur 116. � Jantzan da itzu edo tanbolin soñuak<br />

entzuten. Echta Jos 43. Gazte batzuek zebiltzan dantzan itxu-soñuan. Urruz Zer 97.<br />

- ITSUZKO. "Qui appartient à la catégorie des aveugles" Dv.<br />

- ITXU. "Forme diminutive de itsua" H.<br />

- ITXURA. "Itxura, dimin. de itsura, à tâtons" H (ap. Lh).<br />

itsuagotu, itxuagotu. � Cegarse más (sentido fig.). � Beren jaioterriarekin Santa Kruz baño itxuagotu ziranak.<br />

Or SCruz 109.<br />

itsuarazi (Urt IV 5, Dv, A), itxuerazi, utsuerazi. � (Hacer) cegar. v. itsutu. � Idiskoak [...] ateratzen zuen lur<br />

autsa jabeari itxuerazitzeko bezela. VMg 85. Oi! krüdela, [...] / ütsüerazi naizü, / ülhünpian eradükiten naizü!<br />

ChantP 116.<br />

itsu-harri. "Pedernal, itsu arria" Lcc.<br />

itsubentana (V-ple ap. A DBols), itxubentana (V ap. A Apend). � "Saetera" A Apend.<br />

itsudura (Sal ap. A; Dv). � Ceguera, ofuscación. v. itsutasun. � Zentzurik hoberenean, elkordura eta<br />

itsudurarik gabe, bere ondoriotasuna ['testamento'] egin [zuen]. JEtchep 59.<br />

itsuera (<strong>Lar</strong>, Añ, H (V, G)). � "Ceguedad" <strong>Lar</strong> y Añ. "Desalumbramiento" <strong>Lar</strong>.<br />

itsueri, utsueri (Dv y A (que citan a Bp)). � Ceguera. � Jinkoaren eta elizaren maniak eztakitzenak [...].<br />

Eztagien haien ere ezkonzeko kridarik, ütsüeri hartan daudiano. Bp I 24. Jüdien ütsüeria Jesus Kristen hil<br />

erazitiaz. Ib. 143. v. tbn. Bp II 25.<br />

itsugai, utsigei (R ap. A). � "Lazarillo, guía de ciegos" A. v. itsu-mutil.<br />

itsugarri. �1. (Lo) que ciega, enajenador, ofuscador. � Haragiaren amorio desordenatua, hain da gauza itsua<br />

eta itsugarria, non halako amorioa duenak ezpaitu batzutan ahaikoaz ere konturik egiten. Ax 349 (V 232). �2.<br />

(H), utsugarri, itxugarri. Cegador, deslumbrante. � Guztiz ederrak eta / ekusigarriyak, / egunaz itxugarri, /<br />

gabean argiyak. Echag 87. v. tbn. Zub 110. Argidüra ütsügarri harez üngüratürik. Eskual 7-2-1913, 4.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

836

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

[Eguzkiak] errukirik gabe isurtzen zuen bazter guztietara bere argi itsugarria. Mde HaurB 97.<br />

itsugo(a) (<strong>Lar</strong> itsu<strong>sg</strong>oa (corregido en DVC 249), H). � "Ceguedad" <strong>Lar</strong>. v. itsutasun.<br />

1 itsuka (Sal ap. A; <strong>Lar</strong>, Añ, H), itxuka (H), utsuka (ütsü- S (Foix) ap. Lh; H). �1. A ciegas, a tientas. "Andar a<br />

ciegas, itsuka ibilli" <strong>Lar</strong> y Añ. "Atiendas [sic]" <strong>Lar</strong>. "Ciegamente" Ib. "A tientas, a ciegas" <strong>Lar</strong> DVC 249. "(A)<br />

ciegas" Añ. "Atientas" Ib. "À l'aveugle, à tâtons. Gabaz itsuka dabilana, [...] à la façon d'un aveugle. Egiteko<br />

ilhun holakoan eztaiteke itsuka baizik ibil" H. � [<strong>Euskal</strong>dunak] dakiela [euskera] nondik ta noizdanik datorren,<br />

zeña dan euskaldun-ezak, itsuka baizik eztakitena. <strong>Lar</strong>, carta a Mb 279. Ta are gitxiago igerriko, itsuka bada ere,<br />

zer esan nai deban. <strong>Lar</strong> DT CXCII. Edo itxuka ibilli, edo illunpean gelditu bearko degu. <strong>Lar</strong> SAgust 3. v. tbn. Zub<br />

50. Ezin itsuka jarraitu: ikusiz aukeratu bear da. Txill Let 123. Bizitza bera emango luke berea defenditzeko. Eta<br />

ez itsuka, bere ustez arrazoi osoa duelakoan baizik. Ib. 126. Itsuka jausi nintzan. "Di un ciego salto". Gazt MusIx<br />

235. �2. "(B), a la gallina ciega" A. v. infra ITSU-ITSUKA.<br />

- BEGI-ITSUKA. v. begi.<br />

- ITSU-ITSUKA (V, G; itzu-itzuka e itxu-itxuka V-gip; utsi-utsika R). Ref.: A (itsu-itsuka, utsi-utsika); Iz ArOñ<br />

(itzú-itzuka); Zubk Ond; Elexp Berg (itxu-itxuka). a) A la gallina ciega. "Itzú-itzuka, itxú-itxuka, juego de niños<br />

con ojos tapados; cuando anda cerca se dice erréten, erréten; cuando lejos, egósten, egósten" Iz ArOñ. "Gustora<br />

ibiltzen giñan umetan itxu-itxuka" Elexp Berg. b) "A ciegas" Zubk Ond.<br />

2 itsuka. "(B), dos yuntas en hilera. Zur ori aterazazue itsuka, sacad ese madero con varias parejas de ganado"<br />

A. v. itxoka (2).<br />

itsukari (<strong>Lar</strong> � Hb ap. Lh), itxukari (<strong>Lar</strong> DVC 249). � "Arrebatado, hombre inconsiderado" <strong>Lar</strong>.<br />

itsukatu, itxukatu. � Cegar. v. itsutu. � Pattarraren indarrak oratu gindun. Tabakoaren keak itxukatu. TAg<br />

GaGo 64.<br />

itsukeratu (PMuj), itxukeratu. � Cegarse, ofuscarse. � Bere buruari siñistarazi zion nonbait, Erlijioaren<br />

aldeko gerrari ekitea on-egoki zala. [...] Itxukeratu edo zan burutapen orrekin. Or SCruz 9.<br />

itsukeria (V, G, AN, BN ap. A; Urt, VocBN, VocCB (BN, S), Dv, H, VocB), itxukeria. � Ofuscación,<br />

obcecación. "Allucinatio" Urt I 530. "Ceguedad; fig. obcecación" VocCB. "Action d'aveugle" Dv. "Action, dire<br />

propre d'un aveugle, de qulqu'un qui n'y voit pas, ou qui agit ou parle inconsidérement, précipitamment" H. v.<br />

itsutasun. � O bizioen itsukeria [...]! LE-Ir. Oi itsukeriaren latza! Zer hari zare? Dv LEd 128 (Cb Eg II 68 ai<br />

nere itsua). Bai aundiya Jaunagandik aldendurik dabillen giza-biyotzaren itxukeriya! Tolosa EEs 1913, 209.<br />

Jauna, itsukerian gagoz. Pi Imit III 41, 2 (Mst ütsümentian). Nere itxukeriari argi egiñik, nere zuenganako<br />

jokabidea zuzena izan eztala igarri det. Etxde AlosT 87. Itsukeria litzake [...] gaztelaniaren ibilera eta hotsa<br />

bera aldatu zituela ez aitortzea. MIH 288. v. tbn. Ir YKBiz 101. Zait Plat 34.<br />

- ITSUKERIAZKO. (Adnom.). � Zin ura sasi-ziñaren pareko jo zitekean, itxukerizko une batean egiña izan<br />

baitzan. Etxde JJ 73.<br />

itsuketan. "(G; Ur), a la gallina ciega" A. v. itsumandoka.<br />

1 itsuki (V; <strong>Lar</strong> DVC 249, Ort Voc). Ref.: A; Ort Voc. �1. "Cegatoso, corto de vista" <strong>Lar</strong> DVC. "Cegato" A y<br />

Ort Voc. v. itsusko. �2. (V-ger). Ref.: A; Ort Voc. "Colario, un pez sin escamas, con piel, que se enrosca al<br />

aparejo como una culebra" A. � Itsuki mantar batzuk baño eztie-on, da urrengoko partillerako itxi de. Ort<br />

Oroig 122.<br />

2 itsuki (Dv, H), utsuki. � Ciegamente; a ciegas. v. itsutuki. � Lasaikeriz ta itsuki ibilliz berriro bekatuaren<br />

putzuan ondatzen diranak. Mb IArg I 247. Hark erakasten tienen ütsüki segitzia. CatLan 53. Alaére galdurík /<br />

naiz ni nagon itsukí, / Jesus urrikaldurík / beirabéz amoltsukí. LE Kop 157. Galda diotzogun itsuki eskas ditugun<br />

grazia guziak. Jaur SJosepe 122 (ap. Dv). Zukre mokorrak maite zituen itsuki. Zub 111. Itsuki sinhesten duten<br />

etarik trufatzen ziren. Ib. 37. Adimengabeak, onakoak itsuki, arakoak olde-utsez, guziak Egillearen arauari<br />

lotuta, erti-lana dagie. Ldi IL 125. v. tbn. Arti MaldanB 191.<br />

3 itsuki. "(Sal), morcillón" A. v. buzkantz (2).<br />

4 itsuki (V-ger ap. A), itxugi (Arzdi Peces 379, FauMar 19). � Colayo. "Colario [sic], un pez sin escamas, con<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 837<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

piel, que se enrosca al aparejo como una culebra" A. v. kolaio. � Itsuki-mantar batzuk baño eztira on (egon) eta<br />

urrengoko partillerako itxi de. Ort Oroig 122 (ap. DRA; Ort Voc: "nombre de pez").<br />

itsukindu (V-arr), itxukindu, itsugindu (V-arr), itxugindu (V-m). Ref.: A Apend (itsukindu, itxugindu). �1.<br />

"Itsukindu, itsugindu, aplacarse, reducirse, p. ej. un tumor, cegarse un conducto" A Apend. �2. itxukindu.<br />

Desinflarse. � Onetan giñerautsala, asi zan neure globotxua apurka-apurka itxukinduten eta, --ene!-- esan<br />

neban --ointxe yausi bear dot! Alt EEs 1912, 247.<br />

itsukiro (<strong>Lar</strong> � H (V, G)). � Ciegamente, irreflexivamente. v. 2 itsuki. � Batzuék diótela nolanai itsukiró<br />

eztéla bekaturik ortan. LE Bail 214.<br />

itsuko, utsuko (Sc ap. A). � "Cegato" A. v. itsusko.<br />

itsukoi. � Sugestionable. � Begi itsukoion bildur naz; / pozik ez jatort emon oi deusten / gauzen eritxi aizunaz.<br />

Gand Elorri 101s.<br />

itsulapiko (V, G-azp; Añ (V)), itxulapiko (V-gip, G-azp; A Apend), itzulapiko (V-gip), utselapiko (A Apend),<br />

utxulapiko (G-goi), utzalapiko (V-m). Ref.: VocZeg 287; A (itsu-lapiko); Iz ArOñ (itzúlapiko); Zubk Ond 233;<br />

Etxba Eib y Elexp Berg (itxulapiko). � Hucha, alcancía. "Itxu-lapikua bete arte ez da apurtu biar" Etxba Eib.<br />

"Autsi hogei durokua itxulapikorako" Elexp Berg. Cf. LexBi s.v. ichulapico y uchalapico. v. ELTZE-ITSU. �<br />

Bere itxulapikoa ausi eta bere diruakin joan zan kalera. And AUzta 73. Amak diruak khendu ta itxulapikoan<br />

sartu zizkion. Osk Kurl 60. Alai diote gure itxulapikuak. (Interpr?). Auspoa 98-99, 263 (ap. ELok 30).<br />

itsularrosa, itxularrosa (msLond ap. A). � "Escaramujo (Bot.)" A. v. astoarrosa.<br />

itsu-mahats (i.-maats V-ple-arr-oroz, G-goi ap. A; i.-mats Añ (V)). � "Labrusca, vid silvestre" Añ.<br />

itsumandeluka. v. itsumandulika.<br />

itsumando (Dv), itxumando (L, BN ap. A). � "Colin-maillard" Dv. "El que tiene los ojos vendados en el juego<br />

de la gallina ciega" A. v. itsumandokalari.<br />

itsumandoka (BN-baig, Sal; Dv, H (L, BN)), utsumandoka (S). Ref.: A (itsumandoka, ütsümandoka); Lrq<br />

(ütsü). �1. A la gallina ciega. "Itsu-mandoka haritzea, jouer à colin-maillard" Dv. � Etxeko andreak kausitzen<br />

du nausia, begiak itsu, bi besoak aintzin, harat hunat bakarrik ari itsumandoka. "À colin-maillard". Barb Leg<br />

143. Haurrak ginelarik, hartzen [= 'aritzen'] ginen, begiak mokanesaz tinkaturik, gordeka edo itsu-mandoka.<br />

SoEg Herr 20-5-1956 (ap. DRA; la ref. es incorrecta). �2. (Dv, H), utsumandoka (S ap. Lrq), itsumangoka. A<br />

ciegas, a tientas. "Itsu-mandoka goatea, aller en aveugle" Dv. "Ezta jori orratza, itsumandoka ere atzeman<br />

daiteke" H. � Yotzen zituen aldizka / zioala itsu mandoka, / gauza topatu guziak. Gy 229. Ikhusten ditu bi gizon<br />

itsumandoka ganbaran sartzen. Arb Igand 77. Mundua ere, Jesu Kristo agertu aintzin, itsumangoka bekatuko<br />

ilhunpean zabilan. Othoizlari 1959 (n.º 19), 226. �3. A ciegas, irreflexivamente. � Prediku horiek ez dire<br />

nolazbait eta itsumandoka eginak, baina bai arrimu gurbil eta hoberenean. Hazparneko Kalbarioa IV (ap. DRA).<br />

v. tbn. Herr 2-3-1961, 2.<br />

- ITSUMANDOKAN. "À colin-maillard" Lecl. "Itsumandokan haritzea" H.<br />

- ITSUMANDOKAZ. A ciegas. � Badua Kaloka ütsü-mandokaz Pupuñiren onduan. GH 1932, 510.<br />

itsumandokalari. � (El) que lleva los ojos vendados en el juego de la gallina ciega. v. itsumando. � [Itsu]<br />

guziek bere lagun itsuak badituzte. Ola dabiltza, bata bertzearekin, itsu mandokalariak iduri, ehun kilometretan<br />

harat eske. Prop 1897, 207. � utsumandokari. Ciego, que se ciega, se obsesiona. � Ütsü-mandokari eli bat<br />

dira, hebenko bizipide ederrak ützirik, juiaten direnak, Jinkuak daki nurat, huntarzünen ametsian. Eskual 6-11-<br />

1908, 3.<br />

itsumandulika (L-sar ap. A), itsumandeluka (Lh). �1. "A la gallina ciega" A. v. itsumandoka. �2.<br />

"Itsumandeluka, à l'aveugle, à tâtons" Lh.<br />

itsumen (V-m, AN-larr; Añ, vEys, Dv (� VocCB), H (G)), itxumen (V-gip, G, AN; VocCB (V, G) � Dv). Ref.:<br />

A; Asp Leiz2; Elexp Berg (itxumen). �1. Ceguera, ofuscación, obcecación. "Obstinación, terquedad" Asp Leiz2.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

838

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

"Tragaperras baten bost milla pezeta galdu zittuan. Ganora barik hasi, berotu... badakizu itxumena ze dan"<br />

Elexp Berg. v. itsutasun. � Tr. Propio de la tradición meridional, sobre todo guipuzcoana; documentado ya en<br />

Mendiburu, es especialmente frec. en el s. XIX. � Itsumen berean iduki zituen deabru gaistoak judatar gogor<br />

berak Jesus [...] ill-erazi arte guzian. Mb IArg I 262. O itxumena egia au ikusten ezpada! Mg CC 186 (CO 290<br />

itsumen). Arimako itxumen ta biotzeko gogortasuna. CrIc 74. Pasioaren itxumenak eragozten die eren pekatuak<br />

ondo ezagutzea. Gco I 433. [Lujuriak] dakar adimentuaren itxumena. Gco II 41. Emon lei erakeria ta itsumen<br />

andiagorik kristiñau fededun baten? Añ MisE 94 (EL 2 40 itsumen). Arritzeko gauza da gai onetan gure<br />

itsumena. AA III 514. Itsumenaren lañoak inguratzen du. Ib. 501. Gañerako mundu guzia Jainko gezurrezkoen<br />

itsumenean bizi zan. Ib. 282. Ori aberetxoen itsumen andia! It Fab 259. Zetzan itsumenetik Jainkoak mugonez<br />

atera nai izan zuen. <strong>Lar</strong>d 192. Zer itsumena kristauarena, [...] Jaungoikoaren aurrean pekatu egitea! Arr May<br />

85. Oraindik eztu bere itxumena ezagutzen. Ag G 368 (Kr 157 itsumen). Nere zai zeunden, ta nik nere<br />

itxumenean, ez nekin zer zeru nun zure magalean. NEtx LBB 340. Ez dakigu ezeren berri, Leturiaren itsumena<br />

gurea baldin bada. MIH 299. Gerrako --eta politikako-- hautsi-konpondu eta josi-urratuen itsumena. MEIG I<br />

187.<br />

v. tbn. Ir YKBiz 114. Itxumen: Echag 167. Ant EE 1884a, 425. Etxbe EEs 1917, 85. Gand Elorri 49.<br />

�2. Afición inmoderada. � Edanerako itsumena duanak. AA III 632.<br />

�3. "(V-ger), afán" A Morf 72.<br />

�4. Jendea txunditua da / bat bat argitu duala; / itsumenetik ateratzeko / igurtzi du betazala. 'Deslumbramiento'.<br />

Or Eus 346.<br />

- ITSUMENAREKIN. Ciegamente. v. ITSUMENEZ (donde hay un ej. de itxumenakin). � (Con determinantes).<br />

� Batzuek sartzen dirala gauza pisuetan itsumen andiarekiñ, ta bide zuzena erakutsi dezakenai galdetu gabe.<br />

AA III 603s. Itxumen guztiyakin / maitatzen det baña... / berak ez nau ordia / nik merezi aña. Bil 63 (ms.<br />

itxumen aundiyakin).<br />

- ITSUMENEZ. A ciegas; ciegamente. � Zu itxumenez maitatutzeko / zeruak siñalatu nau. Bil 68 (en una<br />

versión anterior: itxumenakin). Iñork itxumenez / atzitu nai balu [amodioa], / ez margo ta ez atxon, / oi da<br />

ostokatu. SMitx Arraun 181.<br />

itsumende. � "Ceguedad" <strong>Lar</strong> DVC 249. v. itsumen. � Len ere baño obekiago dakust alde oietako<br />

<strong>Euskal</strong>dunen itsumendea. <strong>Lar</strong>, carta a Mb 278.<br />

itsumendi (Vc,... ap. A), itxumendi. � Ceguera, ofuscación, obstinación. v. itsumen. � Tr. Empleado sobre<br />

todo por autores vizcaínos del s. XIX. � O itxumendi eroa! O ze galdurik noian! Añ EL 1 64 (EL 2 73 itsumendi).<br />

v. tbn. Mg CO 117. Baña noraiño eldu da kristinauben itxumendija! Astar II 54. Ez jentilak, ez mauru eta<br />

turkubak, ez judegubak salbadu leitekez, euren itxumendijan dagozan artian. Ib. 5. Itxumendi ta jakiñeza<br />

aldendu ta aiena bitez ere euskerarekiko. Aran SIgn 209. Naiz zaldizkoak zeiñ oñezkoak, giak galduta, /<br />

itsumendiak oso eukazan opillduak. AB AmaE 449. Itsumendi gaitza edo fede txar aundia bear da, Evoluzioa<br />

Jainkoaren kaltetan dijoala uste izateko. Vill Jaink 51. Arrazoirik, oiñarririk, bat ere ez. Itsumendia, aurreiritzia,<br />

eztago emen besterik. Ib. 65.<br />

- ITSUMENDIAN. "Itsumendidxen, inocentemente" Ort Voc.<br />

itsumendu (L, BN, R ap. A; Arch VocGr, Dv, H), itsumentu, utsumentu (S ap. Lh; Gèze). � Ceguera,<br />

ofuscación, obcecación. "Le aveuglement du sens, du cœur" H, que cita a He. "Ceguedad, obstinación,<br />

terquedad" A. v. itsumen, itsutasun. � Tr. Propio sobre todo de la tradición septentrional, fuera de la cual sólo<br />

se encuentra en Mendiburu. Documentado ya en Haramburu, Argaignarats (DevB 60) y Gasteluçar, es<br />

especialmente frecuente en autores de los ss. XVIII y XIX. La forma más empleada es itsumendu; hay ütsümentü<br />

en Maister, UskLiB (106) e Inchauspe, e itsumentu en Mendiburu. Sólo en Joannateguy se documenta tbn. con el<br />

sentido de 'ceguera, estado de ciego'. � O itsumendua! Harb 211. Urrunduak baidire osoki Jainkoaren bizitzetik,<br />

bere jakingabetasuna eta bihotzeko itsumendua dela kausa. He Eph 4, 18 (Lç, TB gogortasun, Dv, Ker<br />

itsutasun, IBk, Bibl bihotz gogor, IBe burugogor; v. tbn. bihotzeko itsumendu en Gç 127). [Plazeretarik] jiten<br />

diren nahaskürak eta ütsümentiak ezteitze üzten ezagützera. Mst III 12, 4. Jauna. Ütsümentian gütüzü. Ib. 41, 1<br />

(Ip ütsümentian; SP itsuturik gaude, Pi itsukerian gagoz). Etzioten [...] eskatu Jesusi senda zitzala beren<br />

barrengo itsumentutik eta itsu gelditu ziran adimentuz. Mb IArg I 220. Zenbat giriztino, o itsumendu<br />

auhendagarria! diotenak [...]: ez dugu nahi ezagutu Jainkoa gure nausi soberanotzat. Lg I 263. Biziyo hunek<br />

erorarazten du itsumenduan. Mih 22. Zer itsumendu, zer erhokeria, ez bilhatzea bizitzea baizen, eta seinduki<br />

bizitzeaz konturik ez idukitzea. Dh 205. Zoin da bada handia, gure gobernamenduaren gaixtakeria eta<br />

itsumendua. Prop 1880b, 24. Aitortu orde berehala, Jainkoaren gaztigu bat zuela itsumendu hura, egotu zen itsu<br />

hemezortzi hilabethez. Jnn SBi 70. Ez othe du harrek ere ezagutuko [...]? Ez! Procopen aita itsumendu<br />

handiegian zen. Ib. 139. Gure izpiritua ez bada fedeaz argitua, itsumenduan eta ilhunbetan aurkhitzen bada. Arb<br />

Erlis 298. Iruñak gogor egin zion halaber Napoleon Handiari, hunek itsumenduz ezarri zuelarik Espainiako<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

839

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

erregetzat bere aneia Joseph. JE Ber 27s.<br />

v. tbn. Brtc 113. Jaur 177. Dv LEd 59 (Cb Eg II 26 nere itsua). Laph 205. Lap 12 (V 8). Zerb IxtS 67. Leon Imit I<br />

1,1.<br />

itsumentasun. "Ütsümentarzün (S), aveuglement" Lh.<br />

itsumitsuka. v. ITSU-MITSUKA.<br />

itsumorrean (V-ple ap. Zam Man 49). � "Obcecadamente" Zam. v. ITSUMUSTUAN.<br />

itsumuka (<strong>Lar</strong>, Hb ap. Lh, Dv, H). � "(A) tiento" <strong>Lar</strong>. "À l'aveugle, à l'aveuglette" Dv. "Au hasard, les yeux<br />

fermés" Lh.<br />

itsumuska. "(Eskual 29-5-1931), au hasard, les yeux fermés" Lh.<br />

itsumust. � "Emen [¿en G?] zabaldua da ta erderazko 'de repente' ordez maiz erabiltzen da" Euzk 1933, 322. v.<br />

ITSUMUSTUAN. � Tximistak itsumusta esan nai du itsumust agertzen dalako. Euzk 1933, 322.<br />

itsumustu. �1. "Sorprender" <strong>Izt</strong> VocC. Parece ser una mala deducción a partir de itsumustuan (v. infra),<br />

frecuentemente empleado por <strong>Izt</strong>. �2. "À l'aveugle, à tâtons" H. �3. "(V-m-gip, G-to, BN-baig), sorpresa" A. �<br />

Ez du gizonak ezagutzen ori [tximista] bezin itsumustu agertzen danik. Euzk 1933, 322. �4. "(Vc, Gc),<br />

obcecación" A. � Ez dadila behintzat itsumustuaren beroaldian onartua, aldatua edo arbuiatua izan [lekuizena].<br />

MEIG VIII 117. �5. "(V-ger-m), tropiezo" A. �6. (El) azar. � Bi erantzupen zeuzkaten: bat, ustekabea<br />

edo itsumustua; bestea, ala-bearra edo patua. Vill Jaink 40. Ustekabeak edo itsumustuak eztuela agintzen.<br />

Gogamena dela gidari. Ib. 47.<br />

- ITSUMUSTUAN (V, G ap. A; H (+ itxu-), que cita a Astar). � Tr. Documentado en textos meridionales de los<br />

ss. XIX y XX. En DFrec hay 4 ejs. a) A ciegas, a tientas; irreflexivamente. "2.º obcecadamente. 3.º tropezando.<br />

4.º a tientas" A. "A ciegas, itsu mustuan (V-ger-m)" A EY III 260. v. itsumustuka. � [Konfesetan dira] zer<br />

egiten dabeen jakin baga, erdi kokoturik, eta abasberuan eta itxumustuban. Astar II 130. Aginduten dabe<br />

itxumustuban sangrijia [...], jakin baga on ala gatx egingo deutsan. Ib. 102. [Itz] batzubek itzneurtuan, eta<br />

besteak itxumustuan. 'Sin ton ni son'. <strong>Izt</strong> C 229. Zere aserrean eta itsumustuan eman dezun epaia. Arr GB 90. Ez<br />

itsu mustuban, ta bai ondo pensauta. Itz Berb I 247. Eritu genduen gerotako bat, itxumustuan eta illunpetan [...],<br />

Muñagorritarra zalakoan. Urruz Zer 53. Itxumustuan aukeratzen du maiz biotzak ibilbidea. TAg Uzt 32.<br />

Erabatera eta itsumustuan erantzunik ezin emon neizuna jakin bear zenduke. Erkiag Arran 48. Jaurtitzen gera<br />

itsumustuan oien gaiñean, baiña miazkatu orduko, ez gaituzte asetzen. Vill Jaink 127. Eguerdian, gabez lez,<br />

itsumustuan doaz. Ker Iob 5, 14 (Dv haztaka, Ol aztamuka). Erabakia ezjakinean eta itsumustuan hartu. MEIG<br />

VII 115. v. tbn. Otx 43. Gazt MusIx 137. Itxumustuan: Zab Gabon 50. Etxde JJ 5.<br />

b) (V, G ap. A; vEys, Dv, H). Inopinadamente, por sorpresa. "Tout à coup, à l'improviste" H (que, al igual que<br />

Dv, cita a <strong>Lar</strong>d). � Beretan [zimaur pilletan] iñor itsumustuan sartu ta zikindu etzedin. 'Sin darse cuenta'. <strong>Izt</strong> C<br />

179. Faraon, itsumustuan egindako eskaera onekin, txit aserretu zan. <strong>Lar</strong>d 143. Itsu-mustuan, iñok uste izan<br />

baga. A BeinB 78 (tbn. 78 itxumustuan). Otoz otoan edo topoz topo edo itsu mustuan. A Ezale 1897, 17a.<br />

Aldeaurrez iragarririk datozkigun gaitzak ezpaitgaituzte itxumustuan (de sorpresa) arrapatzen. Tolosa EEs<br />

1913, 161. Itxumustuan artu ez daizan / aurtengo negu gorriak. Enb 174. Bata ertze batetik ta bestea bestetik<br />

datozelarik itsumustuan bezela alkar arkitzen dute. Lab EEguna 112. (Itxumustuan irtenik) Begiak, diozu? Goen<br />

Y 1934, 179. [Etsai] aien gañera itxupustuan jauzi. Eston Iz 173. Itsumustuan agertu eutsan amak Zuriñeri,<br />

Kermanen abotik-arako erantzun asegarri ta mazala. Erkiag Arran 91s. v. tbn. Lek EunD 29. Zait Sof 151 (146<br />

itxumustuan).<br />

c) "(L), à peu près, au jugé" Lh, que cita a H (tal vez HeH).<br />

d) Precipitadamente. � Deadar artara etxeko guziak itsumustuan etorri [ziran]. Arr GB 17. Artega, nabarmen,<br />

kiriotsu, zalapartaka ta itsumustuan jatsi zan kalera. Ag Kr 202. Bat batera, zakurrak, itxumustuan jaiki ta ekiñ<br />

zion zelaian zear estu estu zaunkaka. Ag G 153. Itsumustuan yoiazan eliza-alderantz. Erkiag Arran 171.<br />

Aldapanbera itxumustuan eta larri. Ataño TxanKan 34. Ezinkizun delako bat-batean eta itsumustuan mende<br />

luzeek utzi duten hutsartea betetzea. MEIG VII 187. v. tbn. Itxumustuan: SMitx Aranz 63.<br />

- ITSUMUSTUAN EGON. � Beren asmo galgarriak betetzeko ustean agertu ziran Irun aranzungo ondora<br />

milla franzes bezalatsu, Gipuzkoako Probinzia itsumustuan zegoela. 'Hallándose la provincia de Guipuzcoa<br />

sorprendida por ello'. <strong>Izt</strong> C 312s.<br />

- ITSUMUSTU EGIN. "Tropezar" A.<br />

- ITSUMUSTUKO. a) (Adnom.). Sorprendente, inopinado. � Itxumustuko ateraldi ta arrazoi-modu berri ta<br />

mee ustekabeko arekin izutu-txamarra geratu zan. Aran SIgn 59s. b) Precipitado, irreflexivo. � Itsumustuko eta<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 840<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

heriosuharreko ahapaldiak. MEIG VI 144.<br />

� Etim. Se trata de una forma reduplicada, con carácter expresivo, de itsu, con el segundo miembro precedido de<br />

m-: cf. ha(u)ndimandiak, (h)ondarmondarrak, etc.<br />

itsumustuka (<strong>Lar</strong>, Dv (G, s.v. itsumuka), H), itxumustuka. �1. A ciegas. "Atiendas" <strong>Lar</strong>. "A tientas, a ciegas"<br />

<strong>Lar</strong> DVC 249. v. ITSUMUSTUAN. � Ibilpide erraza iritxi dute, itxu-mustuka urte askotan ibilli-ezkero. Ol EEs<br />

1919, 26. Balen ziztuetarik ezagutu zuen itsu-mustuka ari zirela. FIr 146. Itsuak lez, ormeari ikutuka diardugu,<br />

itsumustuka. Ker Is 59, 10 (Dv haztaka, Ol aztamuka). v. tbn. Eguzk LEItz 121. EA OlBe 93. �2. De repente,<br />

precipitadamente. � Hizkuntzaren bizian, geratzeke, erregela berriak badatoz eta zaharrak badoaz. Ez, ordea,<br />

bat-batean eta itsumustuka, astiro eta poliki baizik. MEIG VII 177.<br />

itsu-mutil (Vc, G ap. A; <strong>Lar</strong>, Añ, H (V, G), Zam Voc), itxumutil (<strong>Lar</strong>). � Lazarillo. "Destrón" <strong>Lar</strong>. "Lazarillo"<br />

Ib. v. ITSU-AURREKO. � Zer itxua, bear dezu itxumutil bat, erori nai ezpadezu ta galdu burua. Mg CC 159.<br />

Itxubak billatuten badau itxuba zuzentzalle edo itxumutiltzat, bijak jausi ta banatuko dira. Mg CO 76 (v. tbn.<br />

236). Itsu-mutillak itxua daroan legez. Añ MisE 61. Itsu dira ta itsumutil. Ol Mt 15, 14 (Lç itsuén gidari).<br />

Tormesko itsu-mutilla. Or Tormes 1. Agur, fede, lurrean nuen itsu-mutil; zuri esker leizean ez nun egin amil. Or<br />

BM 66. Aurki ikusi nuen itsu-mutil baten bearrean nintzela. Vill Jaink 10. Horra ni Albert Léonen itsu-mutil. Lf<br />

ELit 264. Itsua badabil itsu-mutil, ongi jaioak gaude. MIH 322.<br />

v. tbn. Zait Sof 65. Lasa Poem 115. Itxu-mutil: Zait Sof 188. Berron Kijote 28.<br />

itsumutsuka (AN ap. A � Aq 1014). �1. "A tientas" Aq. "3.º tropezando. 4.º a tientas" A. v. itsumustuka. �<br />

Biziarekin ari da borroka, bainan ilun pean bezala, itsu-mutsuka, argi eskasez. B. Goyti Othoizlari 1967 (n.º<br />

47), 3. �2. "(BN-baig), en sorpresa" A. �3. "Obcecadamente" A. v. ITSU-MITSUKA.<br />

itsumutsutu. "(Hb), surprendre" Lh.<br />

itsumutsuzko. � Torpe, (lo que se hace, etc.) a trompicones. � Zera bait-zion euskaldunak bere itsu-mutsuzko<br />

izketan, [...]. "En sus mal trabadas razones". Berron Kijote 105.<br />

1 itsundu (<strong>Lar</strong> � H). � "Desojarse, mirando" <strong>Lar</strong>. Cf. 2 itsundu: la coincidencia (desojar / deshojar) pudiera tal<br />

vez no ser casual (¿un error de <strong>Lar</strong>ramendi?).<br />

2 itsundu, itzundu (V-gip), itxundu (V-gip). Ref. Iz ArOñ (itxundu, itzundu). � "Orrixa itxundu, orri-itxunketan<br />

niarduan, quitar la hoja a las ramas" Iz ArOñ. "Itzúndu, itzúnketan, deshojar" Ib.<br />

itsungi. v. itzungi.<br />

itsunizka. "(R), a la gallina ciega" A. v. itsumandoka.<br />

itsuntza. � Ceguera. � Mundutar gaisoei beren itsunza ta idolo txarren deus-eza ta erakeria siñisterazteko. Mb<br />

IArg I 360. Bertatik asi zen sekulan itsunzik izandu ezpalu bezain garbiro ekusten. Ib. 220. Orra zer itsunza<br />

deabru gaiztoak blasfemiariari buruan sarzen diona. Ib. 262.<br />

itsu-perretxiko. "(V-m), cuesco de lobo, cierta especie de hongo" A. v. astaputz.<br />

itsuro (<strong>Lar</strong> � H (V, G)). � "Ciegamente" <strong>Lar</strong>. v. 2 itsuki.<br />

itsurtsi. v. isurtsi.<br />

itsu-saldar. "(V-ger-ple-arr), divieso sin orificio" A.<br />

itsusarazi. �1. Deshonrar. � Zertako sortarazi eleketa, eta "nere izena itsusarazi"? (Rom 14, 16).<br />

"Blasphemaretur". Or Aitork 213. �2. itsuserazi. Afear. � Ez zuen nahi esan-delako aurrerapenak haren etxe<br />

zaharra deusetan ere itxuraz alda eta itsus-eraz lezan. Mde HaurB 6.<br />

itsusdura. "(Hb), laideur" Lh.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

841

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

itsu<strong>sg</strong>arri (H, A), itxu<strong>sg</strong>arri (H). �1. (Lo) que afea; (lo) que envilece, deshonra. "1.º chose qui enlaidit, rend<br />

laid. Edergailu uste duzuna, itsu<strong>sg</strong>arri duzu [...]; 2.º (moins usité), qui est propre à outrager, déprécier.<br />

Urkhoaren itsu<strong>sg</strong>arri diren elheak" H. "Afeador, adminículos que contribuyen a afear alguna obra" A. �<br />

Ederregia itsu<strong>sg</strong>arri. "Tient du laid". O Pr 571. Baldin begitartean badut min itsu<strong>sg</strong>arririk. SP Phil 218 (He 220<br />

ahalkagarri). Besta honetan [Konzepzionian] zertzaz gehienki orhitzeko dügü? Gure izate itxu<strong>sg</strong>arriaz. Bp II 93.<br />

Etxea bethi etxe da, zonbat den itsu<strong>sg</strong>arri. In Arb Igand 145. �2. Vituperable. � Zer da itsu<strong>sg</strong>arri, gaiztakeria<br />

baizik? "Dignum est vituperatione". Or Aitork 42.<br />

itsu<strong>sg</strong>oa. � "Vilenie, infamie" H, que cita a Lç. � Iainkoak ere abandonatu ukhan ditu hek berén bihotzetako<br />

guthizietara, satsutasunera, bere gorputz propriei itsu<strong>sg</strong>oa egitera elkharren artean. Lç Rom 1, 24 (He<br />

hidoiztatu, TB, Dv desohora(tu)). Halakotz bada abandonatu ukhan ditu Iainkoak itsu<strong>sg</strong>oatako afekzionetara.<br />

Ib. 1, 26 (He pasione ahalkagarri, TB lizunkeria, Dv lehia laidotsu).<br />

itsusi (V-gip, G, AN, L, BN, S, Ae, Sal; Deen I 476, SP, Ht VocGr 378 , <strong>Lar</strong>, Añ (G), VocS 137, Lecl,<br />

VocBN, Dv, H), itxusi (V, G, AN-gip-5vill-larr-erro, BN, S; Lcc, <strong>Lar</strong>, Mg Nom 67, Añ, Gèze, Dv (V, G), H (V,<br />

G), Zam Voc (G)), itsutsi (BN-lab; Añ (G, AN)), utsuts (R-uzt, -us R-is), utsusi, utsusu (R-uzt), susi (B). Ref.:<br />

Bon-Ond 155; A (itxusi, utsuts); Lrq (itxusi); Iz To (itxusi), ArOñ, Ulz, IzG (susie), R 313, 397 y 405; EAEL 217;<br />

Gte Erd 140. � Tr. Usan exclusivamente itsusi autores labortanos, alto-navarros y bajo-navarros (no los<br />

mixanos; v. itx- en CatLan 145). En los vizcaínos y guipuzcoanos se encuentra tanto itsusi como itxusi, la<br />

segunda algo más frecuente, siendo este predominio mayor en textos vizcaínos y en los del s. XX; a menudo<br />

alternan ambas formas en un mismo autor (v. por ej. Ochoa de Arín 162 y 68). Los suletinos emplean casi<br />

exclusivamente itxusi; sólo hay algún ej. de itsusi en Eguiateguy (261) e Inchauspe. Encontramos además utsusi<br />

en una canción aezcoana, e itsutsi en un sólo ej. de Aguirre de Asteasu (III 472), probablemente errata. En DFrec<br />

hay 21 ejs. de itsusi y 3 de itxusi.<br />

I (Adj.). �1. Feo. "Gizon itsusia, homme laid, marketsa" SP. "(Mal) encarado", "feo" <strong>Lar</strong>. "Disforme, feo" <strong>Lar</strong> y<br />

Añ. "Laid, vilain, honteux" Dv. "Laid, désagréable à la vue" H. "Utsuságo ezik ebúrniko débria, más feo que el<br />

diablo (R-is)" Iz R 405. Cf. Etxba Eib: "Itxusia. No se usa en el léxico común en Eibar pero se conoce la voz por<br />

la literatura. Se suple con el genérico zatarra". � Tr. De uso general, aunque con menor frecuencia en autores<br />

vizcaínos. � Dona Itsussi. Lacarra Irache 256 (1211), p. 174. Ego domna Essusi (1213), 276, p. 293. � <strong>Lar</strong>rua<br />

du khe beltzaren kolore itsusiko. EZ Man I 98. Har dezala [emazte] itsusi bat, begi-zeihar bat. Ax 358 (V 238).<br />

Nahikariak edertaratzen ditu gauza itsusiak. O Pr 650 (186 itxusi). Bere gorphutz itsusia bertzeren luma eta<br />

plumai ederrez beztiturik. ES 149. Etsai illun itxusi ura. <strong>Lar</strong> SAgust 6. Urre argi ederrez egiña, emengo gauza<br />

itsusien antzik ez duena. Cb Eg II 207. Bestiturik gure zamárra itsúsias. LE Ong 108r. Eztago bera baño itxusi ta<br />

ezañagorik bere arpegi ta korputzian. Mg PAb 178. Kanpotik eder eta / barrendik itsusi [aberatsen etxeak]. It<br />

Fab 171. Usu gauzen ikhustiak / eder egiten tu itsusiak. Arch Fab 115. Demonino baltz, itxusi ta ikaragarri<br />

batzuk. Ur MarIl 36. Deus ez da itsusiagorik etxe bazterrak holako zikhinkeriaz betheak ikhustea baino. Dv Lab<br />

173. Zarra da ta itxusiya. Sor Gabon 37. Murde delako hitz itsusi hori ez dela egundaino eskualdun izan. HU<br />

Zez 174. Labezomorrua baño itxusiyagua da gero. Alz Bern 55. Bazter itsusiak zinez, zoko menditsu, oro patar.<br />

FIr 134. Ez omen da amabost urteko neska itxusirik. TAg Uzt 53. Orren arpegi itxusia jarri al det? NEtx Antz<br />

104. Piñuak itsusi dirala. Munita 21. Zein itsusi den zure haurra! Mde Pr 67. Mozolo ta gabontz itxusiak. Erkiag<br />

BatB 38. Jainkoaizun tripa handi itsusi bat. Ardoy SFran 210. Ez zuen letra batere itsusi. MEIG IX 98.<br />

� "Il se dit familièrement, moitié par colère, moitié par plaisanterie. Itsusi bat zare, vous êtes un laid, un vilain"<br />

H.<br />

� (Con reduplicación intensiva). � Itsusi itsusi, farrandaka, Lamin handi bat joan zitzaioten. "Vraiment<br />

horrible". Barb Leg 24.<br />

�2. (SP, Urt, <strong>Lar</strong>, Añ (G), Dv, H), itxusi (S ap. Lrq). (Aplicado a acciones, palabras, etc.). Feo, reprobable,<br />

indigno, infame; obsceno. "Nullum majus adorsa nefas, akzionerik itsusiena hasi eta" Urt I 228. "Zarabanda,<br />

dantza itsusi bat" <strong>Lar</strong>. "Nefando" Añ. "Elhe itsusiak, propos honteux" Dv. "2. laid, vilain, sale, déshonnête. Elhe<br />

itsusiak erratea, [...]. 3. laid, inconvenant, digne de réprobation. Egitate itsusiak dire horiek" H. � Tr. De uso<br />

general, aunque bastante menos frecuente en autores vizcaínos. � Hain itsusiak eta zuzenaren kontrakoak<br />

baitira [bekhatu hauk]. Mat 31. Zeñak baitu maiz ahoan itsusi arnegua. EZ Man I 118. Hura dela luthertasun<br />

handia, gauza itsusia. Ax 262 (V 175). Bozkario hura gertuz itsusia da eta laidozkoa. SP Phil 369. Kantore<br />

itxusien erraitia. Bp II 115. Herejiya itxusi guziak. <strong>Lar</strong> SAgust 9. Jangoikoarentzat hau ekusten dezu gauz agitz<br />

itsusi-deshonraria dela. Mb IArg I 261. Bere pasione itsusiak. He Gudu 80. Saldu-erosi itsusietan sartu dana.<br />

AA III 458. Pekataririk itsusijenak. Astar II 141. Gaiztakeria zatar itsusietan erori. <strong>Lar</strong>d 50. Gauza itsusia egin<br />

zuelako Israelen. Ur Gen 34, 7 (Dv itsusi; Urt, Ol y Bibl itsuskeria). Gaindiz dire aztura itsusienak. Hb Egia 64.<br />

Zeiñ gauza itxusi dan mozkortzia. Urruz Urz 51. Burhau itxusienak. Ip Hil 10. Zeren ez den holako dixidu<br />

itsusirik egiten. Barb Sup 100. Gastiagan ixan lettekian gauzarik itxusijena. Otx 13. Miñ eman zidan ixeka itsusi<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

842

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

arek. Or QA 66. Bere jokabide itxusiagatik. Etxde JJ 18. Irakurgaiak hartu zituzten, asko gaziak eta itsusiak.<br />

JEtchep 106. Ez omen dute fisikoek lanbide itsusi horretan eskurik sartu nahi. MEIG I 195.<br />

�3. (Ref. a enfermedades, al tiempo, etc.). De mal aspecto; espantoso, terrible. "Min itsusia, dolor fuerte [...]<br />

(AN-5vill)" A EY III 280. � Iarten ohi zen eritasun itsusienik zutenen serbitzatzen. SP Phil 272. Gabak, illunak<br />

eta gereize itxusiak desegiteko. <strong>Lar</strong> SAgust 8. Zauri itsusi bat. Laph 121. Hedoi itsusi batzu airean dabiltza. Zby<br />

RIEV 1908, 771. Bere zauri itsusi ura. Goñi 57. Begitartea min itsusi batez jana. JE Bur 66. Oi zure llagen<br />

utsusia! (Ae). A CPV 936 (cf. infra II). Halako orro itsusi bat. Barb Sup 46. Kalerna itsusia. Ib. 142. Zerbait<br />

gertakari itsusi igurikan. Zub 43. Kulparik gabe eman zioten / zenbait kolpe itxusi ta. Tx B II 121. Errekak oro<br />

gaindi eginak, / zoin itsusi heien bista! Etcham 123. Gudu itsusian erailtzen zituzten. FIr 137. Ethorkizuna biziki<br />

itsusia agertzen zait. Lf Murtuts 51. Neguak ditu alderdi itxusiak, aldikada baltzak, aste zatarrak. Erkiag BatB<br />

35. Eritasun itsusi zonbeiten beldurra. Ardoy SFran 93. v. tbn. Hb Egia 9. Arrantz 153. JEtchep 49.<br />

�4. Malo. "Eztek amets itsusia" <strong>Lar</strong> (s.v. ciego). � Oñak eta aztalak ez ditu itxusiyak, tripa ere sanua Jaunari<br />

graziyak. Xe 180. Patxara itxusiyan ez giñaren jarri. Ud 74. Egun batian etziñan jaio / korrikalari itxusiya.<br />

EusJok 162. Ezkontza ondo eroateko / ezaugarri itxusiak. BEnb NereA 175. Automobilla itxusia da / zenbait<br />

astoren eskutan. Basarri 170. Itz neurtzaille itxusia. And AUzta 111.<br />

II (Sust.). �1. "Fealdad, itxusia" Lcc. �2. itxusi. Cosa fea. � San Agustin izandu zala lenbizian gau erdia baño<br />

illunago lañoz, odeiez, gereizez, itxusiz betea? <strong>Lar</strong> SAgust 6.<br />

III (Adv.). itxusi. Mal. � Amasei arruako arriya / etzendun altxa itxusi. EusJok 54. Juan daneko aspaldi ontan /<br />

ibiltzen gera itxusi. Uzt Sas 278.<br />

- EDER-ITSUSI. v. eder-itsusi.<br />

- ITSUSIAK EGIN. Hacer gestos de desagrado. � Gauz oek egin bear dira muziñik gabe, zeren beldur geiegiz<br />

asitzen bazera muzinka eta esan oi dan bezala itsusiak egiten, askoz geiago nekatuko zaitu etsaiak. AA II 141.<br />

- ITSUSIAREN ITSUSIZ. De tan feo. � Onek etxun izenik, itsusiaren itsusiz. Or QA 75.<br />

- ITSUSIENIK. (El) más feo. � Zen ederrena, egin zen itsusienik, bere gogarena gaizkienik. Ax 139 (V 92).<br />

- ITSUSI IZAN. a) (H). (Aux. unipersonal en 3. a pers. sing.). Ser incorrecto, feo. � Itsusi duk eskolatik etxera<br />

itzultzea / zerbait hartu gabetarik gogoan ikhaslea. EZ Man I 34. Itsusi da sobera edatea. Ax 406 (V 264).<br />

Hartakoz itxusi lükezü, zü herabezti izan zintian hañ obra saintü batetan. Mst I 25, 8 (SP laidoa lizate, Ch laido<br />

handi bat liteke, Ip ahalkegarri). Ez liteke itsusi / baldin Monho gidari / hartu balute Parisen. Monho 54. Itsusi<br />

da nihaurek erraitea. Barb Sup 25. Nola diteke itsusi ta txaldan guk gerea maite-izatea? Ldi IL 138. Azkaindar<br />

batek erraitea itsusi da. Zerb Azk 6. Norbere buruaz mintzatzea ain itsusi ezpaliz. Zait Plat 2. v. tbn. Tt Onsa 23.<br />

SP Phil 458. Or QA 43. Xa Odol 93.<br />

b) (Aux. trans. bipersonal en 3. a pers. sing). Ser feo, incorrecto por parte de. � Norbaitek beiñere etengabeko<br />

arnasa baleu, itsusi leukela atergabe mintzatzea. Or in Gazt MusIx 48.<br />

c) (Aux. intrans. bipersonal). Parecer mal. "(Euphemisme), ez bide zaio itsusi semearen egitate hori, il ne doit<br />

pas être peu fier de cet exploit de son fils" Lh. � Halatan zaitza [bekhatu hauk] hain gaitzi eta itsusi Iainkoari.<br />

Ax 190 (V 128). Zer ere bestetan hanitxetan itxusi beitzatzü. Mst I 25, 4 (SP higointzen, Ch gaitzesten). Lürreko<br />

gaizak hain zeitzon itsusi eta hügüngarri. Ip Hil 61. Ez bide zaio itsusi izanen Eskualduna hartaz mintzo ikustea.<br />

HU Aurp 192. Egunetik biharrera hitzaren jatea itsusi zitzaion Aleman Jeneralari. StPierre 31. Gezurra baitziote<br />

guzier itsusi. Ox 180. Itsusi zaie aien iakintsueri. Or Aitork 144. v. tbn. SP Phil 80. Monho 46. Mustafa 229 (ap.<br />

DRA). Ardoy SFran 89.<br />

- ITSUSIZ. (Precedido de gen.). En desdoro (de), desprestigiando. � Erderaz ta euskaldunen itsusiz ta kaltez<br />

idazten duan eusko gazte bat. Ldi IL 50.<br />

- ITXUXI. "Forme dimin. de itsusia" H. � Itxuxia badu ere gorphutza. Laph 154. Ontz itxuxia. AB AmaE 383.<br />

Ohantze harritsu itxuxi batean. JE Ber 17.<br />

itsusi. v. itsustu.<br />

itsusiagotu. "Afear más" <strong>Lar</strong>.<br />

itsusikeria. v. itsuskeria.<br />

itsusiketa. � Palabra, discurso, acto inconveniente. � Jainkoak salba zaizala, guarda zaizala. Zer bada?<br />

Kondenatzeko bidean dago? [Birjiña] [...] Ken guri itsusiketa oriek! <strong>Lar</strong>, carta a Gandara 1.<br />

itsusiki. v. 1 itsuski.<br />

itsusisko. �1. Dim. de itsusi. � Hauk [bere umeak] badire itsusisko / heier zaizkote gisako. Gy 225. �2.<br />

itsusixko. "Cinaedulus" Urt V 34.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

843

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

itsusitu. v. itsustu.<br />

itsuskatu, itsusikatu, itxus(i)katu. � Denigrar, desacreditar. v. itsustu. � Aren egiketa zerbait goratu arren,<br />

asmoa itxusikatzen zuten. TAg GaGo 62. Ikusi katolikoen oiturak itxuskatzeko buruz, nolako pitxi irrigarriak<br />

ipini dituen. Ib. 88.<br />

? itsuskera, itxuskera (Dv (G, S)). � Duvoisin lo remite a itsusi, donde no aparece: ¿errata por itxuskeria?<br />

itsuskeria (BN; Lecl, VocBN, Dv, H), itsusikeria, itxuskeria (S; Gèze), itxusikeria. Ref.: A; Lrq (itxuskeria).<br />

�1. Infamia, vileza, acto o palabras reprobables. "Vilenie, action honteuse" VocBN. "Abomination" Gèze.<br />

"Turpitude" Dv. "Inconvenance, action immorale ou obscène" Lrq. � Handi dela bekhatua, handi itsuskeria. EZ<br />

Man I 34. Hunelako itsuskeriarik eztezazula permeti. Harb 374. Zure aria eta bihotza garbituren direla<br />

itsuskeria eta lizundura guzietarik. SP Phil 263 (He 265 lohikeria). Israelen kontra kometitu zuen itsuskeria. Urt<br />

Gen 34, 7 (Ol, Bibl itsuskeria; Ur y Dv gauza itsusia). Itsuskeri zikin loiak esatea. Mb IArg I 262. Erakharri<br />

zituen itsuskeria guzietarat. Lg I 313. Ez itsuskeria, ez elhe zoro, ez harrokeria eder ez denik ez bedi entzun. Dv<br />

Eph 5, 4 (Lç gauza deshonestik, He hitz lizunik, Ol dollorkeririk, Ker, IBk e IBe gordinkeri(a)rik, Bibl ele<br />

ahalgegarri). Erotzat jorik egiten ziozkaten milla itxuskeri. Bv AsL 86. Salbaiek berek egiten ez dituzten<br />

itsuskeriak eta izigarrikeriak. Elsb Fram 163. Deunen aurka itxusikeriren bat esatea. KIkV 64. Zernai itsuskeria<br />

egiten ahal du bere furfurian. Zub 21. Yauretxean egin zituzten itsuskeriak ta nazkagarrikeriak. Ir YKBiz 409.<br />

Aimeric Picaud pelegriño aserreak euskaldunentzat ditun itxuskeri ezagunak. SMitx Aranz 152. Itsuskeri orrek<br />

oso beltzaturik utzi yun Naparroa. Or QA 85. Nik egin dautsadan itsuskeria. Erkiag Arran 75. Zer ziren [...]<br />

maleziak guziek [sic], horgo itsuskerien ondoan? Ardoy SFran 228. En DFrec hay 3 ejs. de itsuskeria.<br />

v. tbn. FPrBN 26. He Gudu 115. Mih 86. Brtc 6. Jaur 108. Hb Egia 120. HU Zez 23. Prop 1894, 146. JE Bur 97.<br />

KIkG 51. Osk Kurl 190. Mattin 63. Itsusikeria: AJauregi EE 1885b, 177. Zait Plat 12. Itxuskeria: Const 20.<br />

Aitzol in Ldi UO 8. Zait Plat 30. Itxusikeria: Alt LB 50.<br />

� "Chose laide, désagréable à la vue. Khen begien aitzinetik itsuskeria horiek" H. � Itxuskeri oiek nundik<br />

datoz? [...] mendiak larrututa egotetik. Munita 21.<br />

�2. Fealdad. "Laideur, itxuskeria" Gèze. � Gorputza bezela edertasun ta itxuskeri guztietakoak [animak]. Ag G<br />

331. � Fealdad, vileza, carácter nefando. � Kurutzean da ikusten, egiazki, bekatuaren itsuskeria. Lap 261 (V<br />

119). Gure obenen itxuskeria guri obeto erakustearren. KIkV 30 (KIkG 19 itsuskeria).<br />

- ITSUSKERIAN. De modo vil, infame. � Itsuskerian bere arropak / tunikaraño erantzirik. Balad 238.<br />

1 itsuski (L, B, BN, S; SP, <strong>Lar</strong>, Dv, H), itxuski (S), itsusiki (H), itxusiki (H). Ref.: A; Lrq (itxuski). I (Adv.).<br />

�1. Groseramente, brutalmente; indignamente, de una manera grosera, obscena; feamente, de mala manera.<br />

"Itsuski minzatzea, parler salement" SP. "Barbare, [...] moldegaizki, itsuski, grosierki" Urt III 260. "Feamente"<br />

<strong>Lar</strong>. "Vilainement, indignement" Dv. "1. laidement, d'une manière laide à la vue (EZ). 2. déshonnêtement.<br />

Itsuski mintzo da [...]. 2. d'une façon inconvenante. Itsuski ihardestea [...]. 4. maladroitement, sans grâce. Itsuski<br />

egin lana, travail mal fait" H. � Ungi egiñen sari du ofensatzen itsuski. EZ Man I 42. Agertzen da lehendanik<br />

itsuski mudatua. Ib. 98. Hain itsuski erori zen non [...] neskato bati bere ona galarazi baitzeraukan. Ax 353 (V<br />

234). Itsuski bestiturik. SP Phil 333 (He 335 narda detzaketen tresnekiñ). Itxuski bizi direnek. Bp II 80. Ta<br />

itsuskiago al-ere bide artako lanak utzi ta infernuko gaistoak egiten badituzte. Mb IArg I 95. O fabóre intidának,<br />

zein itsúski korrespondituak! 'Groseramente'. LE Ong 118r. Hasi zen itxuski [...] Sen Dominikaren kontre<br />

mintzatzen. Ip Hil 217. Gure eskualduntasuna belzten du itsuski. HU Aurp 146. --Oso itxuski arkitzen det. --Oso<br />

parragarri. Alz Bern 72. Zeren duten beren ama itsuski hola ukatzen. Barb Sup VII. Judas lagunak tratu egina<br />

itsuski. Ox 74. Itxusiki iraindu ninduen. TAg Uzt 97. Itsuski maxiatu zunaten euskalduna. Or QA 85. Botxe eta<br />

basa artean / itxuski ere jauzerazten [ardiak]. Casve SGrazi 96. Izenak artikulu erantsia badarama, itsuski dirudi<br />

bereizkuntzak gehienetan. MIH 103. Bertso sail ugari hori ez da saihestekoa, itsuski xamar badirudi ere. MEIG<br />

III 96. Erdara itsuski, tankera gaiztoan erabili omen zutelako. MEIG V 94. En DFrec hay 3 ejs. de itsuski.<br />

v. tbn. Elsb Fram 176. Prop 1891, 206. JE Bur 149. Zub 23. Itsusiki: Arti MaldanB 220.<br />

�2. (H). Terriblemente, enormemente. "Itsuski hazkarra da, il est énormement fort" H. � Zuñen itxuski mündia<br />

herratzen den. "Graviter". Mst III 20, 5. Ostikoka itsuski joiten. Arb Igand 85. Etsorta bat eman zeiek, gizona,<br />

itsuski ederra. HU Aurp 163. Etsorta bat eman zeiek, gizona, itsuski ederra. Eskual 10-1-1908, 2. Ithurria itsuski<br />

laket dute. JE Bur 35. Bikhe guzia eskueri itsuski lothurik. Barb Sup 31. Bero ari zuen itsuski. Ib. 62. Begiak<br />

itsuski esten ditioztela. FIr 192. Itsuski kolpatu zen. Zerb IxtS 77. v. tbn. Jnn SBi 108.<br />

II (Adj.). � "(AN-gip-5vill, BN-ciz), feo" A.<br />

� itxuski. (Uso pred.). � Zergatik itxuski dan aurrendaria baño jakintsunago bere burua egitea. <strong>Izt</strong> D 77.<br />

Zergatik txit itxuski dan andreen aurrean dantzariak berai atze aldea ematea. Ib. 76.<br />

- ITSUSKIENIK. De la manera más fea, grosera. � Bere burua gehienik, itsuskienik agertu zuena zen Ferry.<br />

HU Aurp 64.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

844

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

2 itsuski (V-arr-m-gip ap. A), itxuski. � "Aspa, devanadera" A. v. ikoroski, harilkai. � Itxuski bat laster<br />

eskuratu eutsen eta Motxokok beko besotxoak kendu ta kurutzetzat fraileari emon eutsan. A EY II 195s.<br />

itsuski. v. isuski.<br />

itsuskin (<strong>Lar</strong> � H), itxuskin (<strong>Lar</strong> DVC 243). � "Bajeza , hecho vil" <strong>Lar</strong>. "Hecho vil y feo" <strong>Lar</strong> DVC 243.<br />

itsuskiro (<strong>Lar</strong> � H), itxuskiro (<strong>Lar</strong> � H). � "Bajamente " <strong>Lar</strong>. "Desaforadamente", "nefandamente",<br />

"obscenamente" Ib. "Feamente, itsuski, itxuskiro" Ib. v. 1 itsuski.<br />

itsuskitu (<strong>Lar</strong>, Añ (G), VocCB (s.v. itsusitu), H), itxuskitu (<strong>Lar</strong> DVC 245), itxuzkitu. � Denigrar, desacreditar.<br />

"Afear" <strong>Lar</strong>. "Desfigurar" <strong>Lar</strong> y Añ. "1.º rendre une chose laide, désagreable à la vue. 2.º déshonorer quelqu'un,<br />

le rendre odieux, le noircir" H. v. itsustu. � Argatikan daude guziak aiñ geldi, aiñ isill, eskuak tolesturik, naiz<br />

[euskera] beztu ta itxuzkitu dezatela. <strong>Lar</strong> DT CXCII.<br />

itsuskitzaile (<strong>Lar</strong> � H). � "Afeador" <strong>Lar</strong>.<br />

itsuskizun. "Chose dont il faut faire ressortir la laideur, la honte; personne qui doit être rendue odieuse, à qu'il<br />

faut ôter toute estime" H.<br />

itsusko, itsuxko (Urt). � Dim. de itsu. "Caeculus" Urt IV 9. � (Dv � A). Cegato, casi ciego, (el) que ve muy<br />

poco. "Qui a mauvaise vue" Dv. v. 1 itsuki. � Aita-amen artean, ahal da untza franko / bere umen gaiñean<br />

direnak itsusko. Gy 225.<br />

? itsusko. Sg. Lhande, que cita a Duvoisin y Azkue (pero cf. la entrada anterior), "personne qui a mauvaise<br />

mine". v. itsusisko.<br />

itsusle, itxusle (S ap. Lrq). � "Qui devient aisément laid" Lrq.<br />

itsusmen, itxusmen. � Fealdad. � Herioaren itxusmena. Tt Onsa 156.<br />

itsusmendu, itxusmentu. �1. Obscenidad. � Eta etsaiaren itxusmentiak oro ezdeüsetara jinen dütüzü.<br />

"Phantasiae". Mst III 48, 5 (SP gogoramendu, Ch artifizio, Ip üdüripen gaistoak, Ol asmakeri). �2. itsusimentu.<br />

"(S; Hb), horreur, fantôme" Lh.<br />

itsuspera, itxusperaa. � Feo, deforme. � Itxusperaa jarri bearra izango eban, aurki [...]: ortz agiñak, guztiak<br />

tutarrez atara. Erkiag BatB 26.<br />

itsustantza. � Fealdad. v. itsustasun. � Txarkeriaren itsustanza. Mb IArg I 213.<br />

itsustari (<strong>Lar</strong> � H). � "Afeador" <strong>Lar</strong>. "Celui qui noircit quelqu'un" H.<br />

itsustasun (Urt, H), itsusitasun (H), itxustasun (H), itxustarzun, itxusitasun. �1. Fealdad, indignidad.<br />

"Cacotechnia, ofizioaren itsustasuna" Urt III 440. � Neure bekatuen itsusitasuna. Mat 233. Grabedadea edo<br />

anditasuna eta itxusitasuna. OA 132. Damutasuna pekatuaren itsustasuna gatik. Iraz 62. Agertuz orretako<br />

bateen eta besteen [blasfemien eta gezurren] itsustasuna. Mb IArg I 260. Desonestoen itsustasuna (182). LE-Ir.<br />

Komunio gaiztoaren itsustasuna. AA I 422. Zeinak bere baithan bailuke itsusitasun bat izigarria, nola baita<br />

bekhatua. Jaur 372. Ziztako orrekin beure itsustasuna ikusi. "Foeditatem suam". Or Aitork 227.<br />

v. tbn. Cb EBO 57. Brtc 97. CatB 66. CatLuz 32. Legaz 40. CatUlz 41. Itxusitasun: El 68. Mg CC 241.<br />

Itxustarzun: AR 137s.<br />

� Pesta --ala da eta [ilkizuna]-- naiz ekar beza / esanak itsustasuna. "Desdoro". Or Eus 414.<br />

� (SP, <strong>Lar</strong>, Añ (G), Lecl, H, VocB), itsusitasun (Ht VocGr 378 , Dv, H), itxusitasun (c. <strong>sg</strong>. A; Zam Voc),<br />

itxustasun (H). Fealdad. "Saleté, deformité" SP. "Desapostura" <strong>Lar</strong>. "Fealdad" <strong>Lar</strong> y Añ. "Torpeza, fealdad" Añ.<br />

� Lekhuaren itsustasun berak ere du aski / damnatua tormentazten, ezen hain da itsusi. EZ Man I 104.<br />

Itsustasun hark berak begira baillezake. Ax 281 (V 188). Ezpainuen ikhusi izatu [xahal] hek bezalakorik<br />

itxustasunez. Urt Gen 41, 19. Bildu eta estali zuten [illunak eta gabak] bere itxutasun ta itxustasunean. <strong>Lar</strong><br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

845

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

SAgust 7. Norañokoa izango dan doakabe bakoitzaren itsustasuna. AA III 540. Gehienik maithagarri zaizkigun<br />

gauz guziak eztire itsustasunik baizen. Dh 177. Bere edertasuna biurturik itxusitasunik andijeenera. JJMg<br />

BasEsc 243. Bere mehetasun eta itsusitasun berean tontotuak zauden [behiak]. Dv Gen 41, 21 (Bibl hastean<br />

bezain itsusia zuten itxura). Andre Joxeparen urtiak eta itxusitasuna. Sor Gabon 55. Edertasuna erosten balitz /<br />

itxustasunaren truka. Urruz Zer 75. [Uriaren] itsustasun eta gezurraz konturatzen naiz. Txill Let 25. v. tbn. Mb<br />

OtGai I 106. Or Aitork 356.<br />

�2. (<strong>Lar</strong>, H), itxustarzun. Infamia, acto o palabras infames, viles. "Obscenidad" <strong>Lar</strong>. v. itsuskeria. � Edozein<br />

itsustasunez hemen lizunduentzat. EZ Man I 103. Hain da itsustasun eta itsutasun handia eta iende galduen<br />

kontua haur. Ax 136 (V 89). Ikhus bazeneza ere beste bat agerriz bekhatü edo beste zunbait itxustarzünen<br />

egiten. Mst I 2, 4 (Ip itxuskeria; SP gaizki handi, Ch bekhatu handi).<br />

itsustu (gral.; SP, Urt Gram 388, <strong>Lar</strong>, Añ (G, AN), VocBN, Dv, H, VocB), itsusitu (<strong>Lar</strong>, Añ (G, AN), Aq 898,<br />

VocCB (G, L), Dv (G), H), itxustu (S; VocS, Gèze, H), itxusitu (<strong>Lar</strong> DVC 245; VocCB, Dv y H (V, G)), itsutsitu<br />

(Añ (G)), isustu, itxusi (BN-mix, S, R), Ref.: A (itsustu, itxusi); Lrq (itxustü). � Tr. Las formas en -situ se<br />

documentan sólo al Sur, donde parecen predominar en el s. XX. En DFrec hay 2 ejs. de itsusitu y 2 de itxusitu.<br />

�1. "Salir, devenir sale, laid" SP. "Afear" <strong>Lar</strong>, Aq y Añ. "Défigurer" VocS. "Enlaidir" VocBN y Gèze. � Itsusten<br />

da lehengo edertasunetik. EZ Man I 98. Eritarzün txipi batek gastatzen eta itxusten beitü [khorpitzaren<br />

edertarzüna]. Mst I 7, 2 (SP itsusten, Ip itxusten; Ch desegiten). Len aingerua bekain ederra baziñan itsusturik<br />

demonio bat bezala (Munarriz, s. XVIII). FLV 1989, 123. Ekusi genuen guziz itsustua ta izugarria. Mb<br />

IArg I 223. Marraskek haite hanitz itsusten. Arch Fab 195. Zazpi zimur, lenbizikoen edertasun guzia itsusitzen<br />

zutenak. <strong>Lar</strong>d 53. Gorputz hill izugarri itsustua. Arr May 58. Guk dugu hola itsustu [Jesus]. Ox 80. Ondasunak<br />

edertu ta bearrak itsustu egiten duela. Or Mi 91 (SCruz 44 itxusitu). Osto banaka batzu haatik, urre koloretan<br />

erdoil batzuek itsustuak. JEtchep 23. Ez du koloreak berak ere film hau itsustu. MEIG I 153.<br />

v. tbn. Cb Eg II 54. LE Ong 50v. Zby RIEV 1908, 84. FIr 192. Itsusitu: Cb Eg III 308. Ag Ezale 1897, 127. Anab<br />

Poli 21. Itxusitu: Bv AsL 46. Ag G 175. Alz Txib 93.<br />

� (<strong>Lar</strong>, Dv, H), itsusitu (<strong>Lar</strong>), itsusi. Afear, envilecer(se). "Deshonestar, afear" <strong>Lar</strong>. "Desdorar, deslucir,<br />

deshonrar" Ib. "Obsordere (fig.)" Dv. � Geurok aphurtzen eta itsusten tugu gure abantaillak. SP Phil 201 (He<br />

203 itsusten). Makurrerak zikindu ta itsusitu zuan ezkon-lana. Ub 221. Bere Arima bekatuz itsusi duelako. Añ<br />

CatAN 49. Lagun urkoaren izena itsusten eta zikintzen dala. AA III 604. Arima itxusten dien akzioniak. CatS IX.<br />

Yentil baten etxean sartu ezkero, beren buruak kutsatzen, itsusten zituztela uste zuten. Ir YKBiz 484. Aita<br />

ospegabe itsusi ez dezadan. Zait Sof 18 (113 itsusitu, 39 itxusitu). Espiritu Santuaren bizitoki dan gorputza<br />

itsusitzen dulako. MAtx Gazt 42. Hitz eta jestu arruntez itsustu [elkar-hizketak]. Lf in Casve SGrazi 8. v. tbn.<br />

AstLas 66. Arr May 96. Itsusitu: ABar Goi 58. Itxusitu: Or SCruz 123.<br />

� Beiñola nire errian opizial bat itsusitu ñoan. "Deshonré" [parece que con el sentido de "insultar"]. Or Tormes<br />

91.<br />

� Ponerse feo, amenazador (el tiempo). � Itsusterat emana zelakotz zerua. Prop 1908, 86.<br />

�2. (VocB), itsusitu (VocCB), itxusitu. Afear, recriminar. "(Fig.), vituperar, recriminar" VocCB. "Afear un mal<br />

proceder" VocB. � Iskritu bat [...] Lizarragaren egite batzuk itxusitzen zituna. Or SCruz 120.<br />

�3. itsusitu. Despreciar. � Ik itsusitu al duk landa ortako Mirei, inguruetako lorea? 'Méprisé'. Or Mi 57.<br />

itsuta (Vc, G-azp ap. A), izuta (V-m ap. A), izota (V-m-gip ap. A). �1. "Torzal o aro hecho de un vegetal muy<br />

correoso que se destina o a unir los palos de una enramada, o a atar manojos de trigos, o a collar de ganado" A.<br />

� (PMuj). Jarcia, aparejo (de un barco). � Gizonen garraxi ta txikot edo itsutaen karraska besterik ez da<br />

entzuten. P. Etxeberria EEs 1928, 27 (es trad. de la Eneida; Onaind Virgil 133 dice txikoten karraska). �2. (Gazp<br />

ap. A), itsute (G-azp ap. A), itxute. "Armazón de madera del pesebre" A. "Itsute, estacada delante del<br />

pesebre para que los animales sólo puedan asomar el morro" Ib. � Jelatutako arbi pixka bat / dute itxute<br />

onduan. Uzt Sas 89. �3. "Izota, rodete que se pone bajo las calderas" A.<br />

itsutaka. "(G; <strong>Izt</strong>), a la gallina ciega" A. v. itsumandoka.<br />

itsutasun (V, G, AN, L ap. A; SP, Urt IV 5, Ht VocGr 330 , <strong>Lar</strong>, Añ, Lecl, Dv, H, VocB), itsutarzun (BN<br />

ap. A; VocBN, H (BN)), itxutasun (V-gip ap. Etxba Eib; vEys, H (V, G)), utsutarzun (Gèze, H (S)). �1.<br />

Ceguera; ofuscación, obcecación. "Aveuglement" SP, Gèze y Dv. "Allucinatio" Urt I 530. "Ceguedad" <strong>Lar</strong>, Añ y<br />

A. "Cécité" VocBN y H. "Ceguera material" A Morf 68. Lecluse da la forma itsuntasun, copiando la casi segura<br />

errata de Harriet. v. itsumen, itsumendu, itsukeria. � Gure artian haur dakusat itsutarzun handia / nola dugun<br />

zerbitzatzen hanbat gure etsaia. E 25 y 53. Iuduen itsutasuna. Lç Rom 11, tít. Hain da itsustasun eta itsutasun<br />

handia. Ax 136 (V 89; tbn. itxutasun eta itxustasun en <strong>Lar</strong> SAgust 7). Arren, argitzatzu / gure itsutasunak. Gç<br />

144. Arimaren ütsütarzüniala. CatOlo 102 (ap. DRA). Ezin sendatuzko itsutasun batetarat [erori]. Ch III 6, 5 (SP<br />

itsutasun; Mst ütsümentü). Gure bihotzeko ütsütarzüna. Mst II 5, 1 (Ip ütsütarzün). Ah zer itsutasuna, Jauna, zu<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

846

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ez amatzea! Cb Eg II 136. Haren loria eta botherea seinalaraztekotzat zela itsutasun hura. Lg II 177. Zer egin<br />

dot neure itsutasun gogorrian! Mg CO 54 (CC 243 itxutasun). O itxutasuna! O erakeria! Añ EL 1 34 (LoraS 14<br />

itsutasun). O entendamentuarén itsutasúna! LE Ong 49v. Jentileen itsutasuneetati ta pekatubeetati Jesukristok<br />

librau zitubalako. fB Olg 143. Itsutasun onek jende zorigaiztoko argan badirau. <strong>Lar</strong>d 431. Oi itsutasun<br />

harrigarria! Dv LEd 49. Kenduten deutsaz biotzari ta adimenari itsutasunak. Ag AL 121. <strong>Euskal</strong>dunen itsutasun<br />

da ergelkeria. Lh EEs 1915, 233. Berak semearentzat zeukan itxutasunarekin. JAIraz Bizia 118. Alako<br />

itsutasunez amiltzen nintzan. Or Aitork 42.<br />

v. tbn. Mat 247. ES 389. Mb JBDev 100. Brtc 107. Ub 38. CatBus 49. Txill Let 127. Zait Plat 149. Itxutasun:<br />

FLV 1989, 105 (Munarriz, s. XVIII; 119 ). CrIc 142. JJMg BasEsc 232. Ur MarIl 71. Itsutarzun: Tt<br />

Onsa 106. Utsutarzun: StJul 140 (ap. DRA). UskLiB 93.<br />

�2. Punto oscuro. � Eskritura Sainduan edo tradizionean zenbait itsutasun edo ilhuntasun kausitzen denean,<br />

nork du haren esplikatzeko eta juiatzeko indarra eta zuzena? CatLav 161 (V 84).<br />

itsute. v. itsuta.<br />

itsutegi (G-to-bet ap. A). v. itsuta (2).<br />

itsutoi (<strong>Lar</strong> � H). � "Gota serena" <strong>Lar</strong> (cf. DAut: "Privación total de la vista, sin señal exterior ni lesión<br />

sensible en los ojos").<br />

itsutu (V, G, AN, L, BN; Lcc , Volt 51, Mic 6r, SP, Urt, Ht VocGr 330, <strong>Lar</strong>, Añ, VocBN, Dv, H,<br />

VocB), itxutu (V-gip; H (V, G)), itsutsi (R), itzutu (V-gip), itsutsu (S), utsutu (S; Gèze, H (S)), utzutu (VocS<br />

139), itsatu, utsitu, utsu (S). Ref.: A (itsutu, itsutsi, ütsü, itsutsu); Lrq (ütsü); Iz ArOñ (itzútu); Etxba Eib y Elexp<br />

Berg (itxutu). � Tr. Documentado desde Leiçarraga, es de uso general. Hay itzutu en Echeita (Jos 180), utsitu en<br />

Mendigacha, e itsatu en Lizarraga de Elcano (en Doc y LE-Fag; cf. sin embargo itsutu en Kop 124 e Io 12, 40).<br />

Para la distribución itsu- / itxu- / ütsü-, v. itsu. En DFrec hay 4 ejs. de itsutu y 3 de itxutu.<br />

�1. Cegar(se), obcecar(se). "Furore caecus, kolerak itsutua" Urt IV 11. "Allucinari, tronpatzea, [...] itsutzea" Urt<br />

I 530. "Offusquer" VocS. "Itsutu da, il est devenu aveugle. Tiro batek itsutu du, un coup de fusil l'a rendu<br />

aveugle" Dv. "Hartu zituzten guziei begiak lehertu ziozkaten, eta itsutu zituzten [...]. Ezta bere baithan,<br />

haserreak itsutu du [...]. Egunaren argiak huntza itsutzen du [...]. Bere semearen gainean itsutua da" H. La<br />

forma ütsü que da Azkue, podría ser en realidad un radical vbal., aunque éste en suletino parece ser ütsüt (v.<br />

Lrq). � Itsutu ukhan ditu haién begiak. Lç Io 12, 40 (EvS ütsütü, Arriand itxutu; en las demás versiones itsutu).<br />

Dolore soberak itsutu nau. Harb 328. Errege hura eritu zen eta itsutu eritasun hartarik. Ax 409 (V 267).<br />

Amorioak itsutu baitzian. Tt Onsa 174. Isak patriarka handi hura itsutu zenean. ES 87. Turbazio edo kolera<br />

itsutzen gaitustenak. El 81. Argi geiegiak itxutzen ditu. <strong>Lar</strong> SAgust 12. Amodio propialaz gure buruak itsutzera<br />

uzteko. He Gudu 70. Era berean, bada, itsutu zituen deabru berak egungo judatar mukerrak. Mb IArg I 261.<br />

Saturnin presidenta ütsütürik. Egiat 201. Idolatriaz bazakit / etzirela atakatia / etzirela hain grosier / ez eta<br />

ütsütia . StJul 59. Jarririk bere trátuen álkian itsaturik kodizias. LE Doc 221. Eguzki argiti sartuten dana<br />

leku illunian, lenengo sarreran itsutu legez egiten da. Mg CO 23. Ainbesteraño itsutzen ditu gorrotoaren lañoak.<br />

AA II 211. Zek bada allagina engainau ta itsutu ditu. fB Ic I 314. Baditekeia itsu detzan / manera haiñ<br />

terriblean / guzien adimenduak? Gy 286. Elimas bat-batetan itsutu zan. <strong>Lar</strong>d 506. Bekhaizkoz eta mendekioz<br />

itsutua, xede izigarri bat hartu zuen. Laph 132. Argitzen dauz gizon on / gabak itsutuak. AB AmaE 343. Nahiz ez<br />

den errex iguzkiari so egoitea, begiak itsutu gabe. HU Zez 96. Ñore begi minareki errenglon kuen eskritiagatik<br />

baratu naz erdi utsitruk. Mdg 143. Oñatin eztute onelako gauzarik egundaño ikasi, oso itxutuak eta atzereak<br />

daude. Ag G 219. Hain gordin eta samur urre-apaindura, nun itsutzen baitzitu. JE Ber 58. Zahar eta erdiitsutua.<br />

Lek EunD 21. Urre-goseak itsutu ditu. Eguzk GizAuz 29. Maitasunak itxutu egiten duela diote. ABar<br />

Goi 25. Hamabortz ehun fraile eta birjina itsutu zituzten gisa hortan. Zerb IxtS 102. Senarra gortu ta itsutu<br />

zedin. Bilbao IpuiB 84. Zure dizdirak itxutu egiten nau-ta. NEtx LBB 43. Beste guztiak [Jainkoak] itsutu egin<br />

ahal ditu? MIH 166. � Zenbat mirarijetara itxutu ziranak! Ur MarIl 45.<br />

�2. (Dv, H, A Apend). Cubrir(se) una luz; esconder(se), ocultar(se). "Ez da ageri ene etxea haritz horiek itsutzen<br />

dute [...]. Hedoiez itsutua zen zerua, le ciel était obscurci par les nuages" Dv. "Iguzkia etzen ageri, hedoi beltz<br />

batzuek itsutzen zuten" H. "Desaparecer, perderse de vista" A Apend. "Lañoetan gora ta gora, azkenean itsutu<br />

egin zan guretzat, ez gendun geiago ikusi (V)" DRA. v. itzali. � Hura [adimenduaren argia] itsuturen dio<br />

illhuntasun handiak. EZ Man I 320. Iguzkia illhundu zen, / illhargia itsutu. EZ Noel 98.<br />

�3. (Dv, H). (Acompañado de alativo). Aficionarse ciegamente, apasionarse por. "Arnora itsutua da, il est<br />

passionné pour le vin" Dv. � Zerk hala behar eztenaren hartzera itsutzen du? Ax 359 (V 238). Ainbesteraño<br />

itsutu dirala aragiaren atsegin lizunetara. AA II 74. Gustija beragana itxuturik, erabagi eban bere esposatzat<br />

artutia. JJMg BasEsc 228. Maitetxo neriaren edertasunera itxutua oso. Bil 140. Nola eztira itsutua bainaiz. Dv<br />

Dial 10 (It y Ur ezti zale, Ip eztikhoi). Ez itxutu diru hillagana, ezpada Jaungoiko biziagana. Arr GB 136.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

847

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

Emakume bategana oso itsutua zegoen. Arr May 180. Itsutuak dire [zezen-kurtsa] horietara. HU Zez 76.<br />

� (Con inesivo). � Ezta arnegurik [...] eta ez falseriarik, emaztetan itsutua dagoen batek eztaidikeienik. Ax 351<br />

(V 233). Bere griña ta pasio larri-gaiztoetan itsuturik. AA III 611. Zure begia lurreko gauzaetan itsutzen bada,<br />

nola zerukoak ikusiko ditu? <strong>Lar</strong>d 384.<br />

� (En otras construcciones, siempre en formas no conjugadas). � Bizitu zala atsegiñ loien ondoren itsutua. AA<br />

III 529. Diruaganako aiñ itsutua izan ezpalitz. A BGuzur 145. Juan Andres emaztegaiaz itxutua zegoan. Ag G<br />

126. Dirua irabaztearekin itxutua zegon. JAIraz Bizia 92. Dalako kapitan orrekin itxutua dabillela. NEtx LBB<br />

84.<br />

� (Part. en función de adj.). "Diru-zale itsua (V), itsutua (G, AN), muy aficionado al dinero" A EY III 316. �<br />

<strong>Euskal</strong>erritar itxutua. Ag G 91.<br />

�4. Cerrar (los ojos). "Begiak itsutzen ditu ez ikhusi nahiz, ne voulant pas voir, il ferme les yeux" Dv. "Begiak<br />

itsuturik ere bidea aurkhi nezake" H. � Ergelkeriei itsutu / ziñaroen begia. EZ Noel 156.<br />

� "(Begirik ez) itsutu, no dormir. Gau guztian ez dut begirik itsutu" Asp Gehi.<br />

�5. (Dv, A). Vendar (los ojos). � Mokanes batez diotsate / bere begiak itsutu. Gç 84. Itsuturik eraman zuten<br />

lehen aldian, eta halere ikhasi zuen bidea. Hb Egia 74.<br />

�6. (Dv, H, VocB). "Leiho itsutua, fenêtre bouchée. Zilhoak itsutzen ditu, ez tapatzen, il aveugle les trous, et ne<br />

les bouche pas" Dv. "Fermer, boucher une issue, un trou, un canal, un puits. Leiho bat, zilho bat, erreka bat,<br />

putzu bat itsutzea" H. "Cegar el río o corriente" VocB. � Argizari-ttalo me-meaz itsututea [zuloa]. Or Tormes<br />

19. Ontzi itxutuan argi-begia itoz iltzen dan bezela. Gand Elorri 89. Lurrezko ataka auskorra itsutu ta<br />

lauzkituaz. Erkiag BatB 36. Arnas-bide itsutuak zabaldurik landare xamurretara gozotasuna iritxi dedin. Ibiñ<br />

Virgil 71. [Erleen] gelatxoak argiaren etsai diren mamutxez itsututzen dira. Ib. 112. Elurra, bideak itxutzen ari<br />

zan egiñalean. NEtx LBB 66.<br />

�7. "Kontratu huntan bada lerro bat itsutua, dans ce contrat il y a une ligne effacée" Dv.<br />

�8. (Sust.). Ceguera; obcecación. "Cegajez, hisutua" Lcc (de la mano C). � Tobias Sanduari bere itsutuagátik<br />

erran zion. LE Ong 54r. Don Quijoteren itsutuari ba-gagozkio (Quijote IX). Ldi RIEV 1929, 211 (AIr RIEV<br />

1928, 607 ain itsutua zagon).<br />

- ITSUTU ERAGIN. Cegar, obcecar. v. itsuarazi. � Asko da esatea: munduak ala dio [...] bereala itxutu<br />

eragiteko. Gco I 445.<br />

- ITSUTURIK. Ciegamente, apasionadamente. � Khirixti batek Jinkoaren haurrak maithatü behar dütü, jaun<br />

aphezek ütsütürik bezala. Herr 1-3-1962, 3. Ütsütürik deiot so egiten [Santa Grazi herriari]: / Ederrena segür<br />

edireiten. "Avec passion". Casve SGrazi 72.<br />

itsutuki (L, BN, S ap. A; Lecl, Dv, H), utsutuki. � Ciegamente. "Passionnément, éperdu, extrêmement" Dv, que<br />

cita a Laph. "Aveuglément, passionnément, éperdument. Itsutuki maite zaitut [...]. Itsutuki maite du arnoa" H. v.<br />

2 itsuki. � Tr. Documentado en textos septentrionales desde Belapeyre; al Sur lo emplea Orixe. � [Idolak]<br />

erhoki eta ütsütüki Jinko edükiten eta adoratzen baitzütien. Bp I 84. Berea [bere onthasuna] pasionerekiñ,<br />

itsutuki, zikhinki maite dute. He Gudu 79. Zer mirakuillu [...] egiten duzu bada itsutuki eman behar izateko gure<br />

sinhestea zure hitzetan? Lg II 164. v. tbn. Mih 90. Dukiak itsutuki maite zuen Inazio. Laph 2 (v. tbn. exprs.<br />

similares en HU Aurp 93, JE Bur 77, Othoizlari 1959, 218 y Ardoy SFran 22). Bere buruaz itsutuki hartua. HU<br />

Aurp 64. Norapait higitu behar, eta haren erranetik ari izan ziren, itsutuki. Lf Murtuts 16. Lizunkeri xamurrera<br />

itsutuki oldartzea. Or Aitork 95. Itsutuki maite zuen bere Itsasuko herria. Etcheb GH 1976, 116.<br />

itsutuxe. (Aprox. de itsutu). �1. Casi ciego. � Urthe bethe batez itsutuxea gelditu zen. Prop 1901, 27. �2.<br />

Bastante ofuscado. � Onetan ere itsutuxe zan gizagajoa, ez baitzun eskubiderik bere gisa ori egiteko. Or SCruz<br />

10s.<br />

itsutzaile. �1. "Cegador, deslumbrador. Hala nola iguzkia, begi erien itsutzale izanagatik, ez baita gutiago<br />

iguzki..." Dv (ap. DRA, pero no lo encontramos). v. itsugarri. �2. (El) que impide ver. � Nere itsutzaileak<br />

ikusterat utzi ninduelarik, ametsa zela uste izan nuen. Herr 5-4-1962, 4.<br />

itsutzar. � Aumen. despectivo de itsu. � Itsutzarrei berriz adirazteko, esaten die Jesusek. Mb IArg I 260.<br />

itsutze. � Ceguera. � Esan zien [San Pablok] mirarizko bere itxutzea, argitzea eta gertatu zitzaion gañerako<br />

guzia. <strong>Lar</strong>d 527.<br />

itsuxko. v. itsusko.<br />

ittant, ittan. � Instante, momento. Cf. istant. � Ittant bat, othoi! Barb Sup 20. Igurika nezatela, othoi, ittant<br />

bat. Ib. 135. Goxa giten orai bederen ittan bat! JE Ber 101. Aingeruak othoiztu zuen ittant bat idurika zezan.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 848<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

GAlm 1934, 34.<br />

itte (Bera, BeraLzM). Neol. creado por Arana Goiri en 1896 (AG 826; cf. NeolAG). � Nombre de la letra tt.<br />

ittoi. v. idoi.<br />

ittottia. v. itoite.<br />

itturrinko, utturrinko (R-uzt ap. A). � "Manantial de poca importancia" A.<br />

1 itu (V-ger ap. A; Mg PAbVoc, Dgs-<strong>Lar</strong> 3). � Blanco; objetivo, fin. "Objeto de alguna cosa. P. ej., el blanco de<br />

los tiros" Mg PAbVoc. � Tirorik zuzenenak ez dira itura elduten. fB Olg 34. Guazan gere sailaren itura zuzen<br />

zuen, ta esan daigun. Ib. 98. Agindu bi oneetako ituba ta legegin santubaren gogua da. fB Ic II 247. Pekatura<br />

arrastaka legez eroaten gaituzan arako itua, gauzea edo personea. Itz Azald 145. Geroko saria da gure itu<br />

(blanco) bakarra. Ayerb EEs 1912, 179. Ingurukoren bat bere itu, xede, jomuga ta azken [izan oi yon biotzak].<br />

Erkiag Arran 111.<br />

- ITU-ITUA. "Lo muy preciso" Mg PAbVoc. "Lo indispensable" A.<br />

- ITU-ITUAN. Justo, justamente. � --Asko da pekatu mortalik beregan ez ezagututia? --Asko da itu ituban<br />

sakrilejiorik ez egiteko. CrIc 138. Nekezale itu ituban edo ozta bizi dan bati. Ib. 85. Meza labur bat estu estuka ta<br />

itu ituban enzunda. Ib. 99.<br />

2 itu. � Nola itu eta belhar gora batzuek gainditzen baigituzte alde orotarik. (Interpr?). Prop 1884, 78.<br />

itu(a). v. 2 itoi.<br />

itufara. v. itaxur.<br />

itugin. v. itogin.<br />

ituin. "(S, arc), pan grosero" A.<br />

ituin. v. itoin.<br />

ithuin. v. 2 itoi.<br />

itujara. v. itaxur.<br />

ituki (S; -th- S). Ref.: Lh; EAEL 57. � Arrojar. v. aurtiki. � Gero mala-zilo batetara ithukitzen dü [gizona]<br />

üzkü-jauzi batez. GH 1930, 52. Nuiz uste düzü suhain horren ithukitzia. Gazte 1962 (11) (ap. DRA).<br />

itukin. v. itogin.<br />

itula (-tt- V-gip), itxula (V-gip), itzula (G-goi-to), itaula (V-m). Ref.: A (itaula); JMB At (itzula); Etxba Eib<br />

(itxulan); Elexp Berg (ittula). �1. "Conducción de bueyes" A. "Mutikua, naikua dogu itxularako" Etxba Eib.<br />

"Trabajo [...] que consiste en ir por delante de la yunta, en las labores de labranza. Makina bat ittula eindakuak<br />

ga mutikotan" Elexp Berg. v. itaurre. �2. "Itula (G-azp), boyero" A. v. itulari.<br />

- ITULAN (-tt- V-gip, G-azp; itxulan V-gip; itzulan G-goi-to; itaulan V-m; itaulen G-to; itulean G-bet; itaulean<br />

G-to). Ref.: A (itaula, itaulean); A Apend (itzulan); Iz IzG (ittulariya), To (itzulariya); Zt (comunicación<br />

personal); Etxba Eib (itxulan); Elexp Berg (ittulan). "Guiando bueyes" A. "Ittulan ein, ittulan ibilli, andar ante<br />

las vacas" Iz IzG. "Itulean (G-bet), itulean ibilli, lurra lantzen" Zt (comunicación personal). "Itxulan eiñ, guiar en<br />

sus labores el ganado con que se trabaja la tierra" Etxba Eib. "Ittulan eiñ, guiar a la yunta en la labranza. Ala<br />

mutikua, ittulan eittera" Elexp Berg. � Gu txikiyak giñanean eta ituleen ganaduen aurrean ibiltzen giñanean.<br />

Sor Bar 77. Beieri janarazi, itzuleran ibilli, gero lurra landu. Or SCruz 18. Mutil koxkor ura aitarekin itulean<br />

zebillela. PEBiz 47 (ap. DRA).<br />

itulain. � Boyero (sentido fig. 'guía'). � Itulaiñ edo kidari dalarik. Elizdo EEs 1929, 178. Eta oek guzik zuzen<br />

eramateko itulaiña nun da? Ib. 178.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 849<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

itulari (G-to, ittu- G-azp; H, J. Etxebarria EEs 1931, 41), itzulari (G-goi-to), itaulari (G). Ref.: A (itaulari, itula,<br />

itzulari); Iz IzG (ittulariya), To (itzulariya); JMB At (itzulari). � "Boyero, guía de bueyes" A. "El niño o la<br />

persona que va delante de las vacas en la heredad" Iz To. "Ittulariya, soroko lanean beien aurrean dabillena<br />

adierazteko bakarrik erabiltzen da itz au Urretxun. Ume bat izan oi da geienetan" Iz IzG. v. itaurlari. � Eraman<br />

omen zioten artza oso osorik Markesari bere etxe-atarira, Ursugoenekoaren semea itulari zutela bertako idiakin.<br />

<strong>Izt</strong> C 192. Idiak ildoa zerbait okertzen zuenean, deadar garratza zegion etxekojaunak bere seme itulariari. TAg<br />

Uzt 264. v. tbn. Monzon Urrundik 97.<br />

ituli. v. iteuli.<br />

itumen. � Convenio, acuerdo. � Beraz, badirudi, lege bearkor ark yaregunerik uzten diela txindurrien naimen<br />

eta elkar-itumenari. Ldi Y 1933, 86.<br />

1 itun, itune (V ap. A). �1. Convenio, trato, pacto. v. itunpen. � Burua agertuteko itunea egin ebela. A BeinB<br />

91. Bere onuren eta bere gogapenaren artean ituna billatzen. "Transacción". Zink Crit 71. Bera baldintz eta itun<br />

bat izatea. "Concierto" (Quijote IX). Anab RIEV 1928, 612 (Ldi RIEV 1929, 211 egiune). Eriotzarekin itun egin<br />

nai zun. Or Aitork 147. Ezkon-ituna. Ib. 228. Gizarteko itunen aurka. Ib. 69. Bosteko estu bat jo zuten eginitunaren<br />

sendogarri. Etxde JJ 43. Ez eben [...] alkarregazko tratu edo itunerik egin. Erkiag BatB 34. En DFrec<br />

hay 56 ejs. de itun y uno de itune, todos meridionales.<br />

�2. (V ap. A; H), itune (V ap. A). Consejo. v. itunde. � Gure obispu jaunak [...] burubidez, itunez, onuaz,<br />

konsejuz ezarri leioe [...] lan eder au. A EEs 1916, 113. Ama itun onekoa. "Mater boni consilii". ArgiDL 114. �<br />

itune (V ap. A; H). Información. "Interrogation, demande" H (que lo da como var. de itaun).<br />

- ITUN-HAUSLE. Rompedor de pacto. � Itun-ausleak limurkeriz irudiñetara daramazke; bañan, bere Yainkoa<br />

dazagun erriak gogor egingo dio. Ol Dan 11, 32 (Dv inpioek, Ker alkartasun-ausleak).<br />

- ITUN BERRI. Nuevo Testamento. � Itun Berria. Ol tít (tbn. IBk e IBe; TB y Dv Testament, Ker Alkartasun).<br />

Itun Berriari dagokionez. Or QA 174. Ez dira gainera Itun berrian agertzen. MIH 343.<br />

- ITUN ZAHAR. Antiguo Testamento. � Itun zarreko Aitagoi aietatik. Or QA 209. Alde handia dago Itun<br />

zaharretik, orainengo itzulitik, Itun berrira. MIH 351.<br />

� Etim. Probablemente relacionado con itaune (q.v.).<br />

2 itun (V-arr-arrig-m-gip, BN-mix; <strong>Izt</strong>, A). Ref.: EI 355; Etxba Eib. �1. Triste. � Ez arpegi itun edo tristea<br />

ipiñi. <strong>Lar</strong>d 383. Etzaiteztela paratu ipokritak bezela itunak. Ur Mt (G) 6, 16 (Lç itxura tristetako, Dv ilhun, Ur<br />

(V) triste, Ip tristetürik, Ol betillunik, Ker e IBk ilunik, IBe kopetilun). La Reina Jano antzezki ituna ['tragedia'].<br />

Or Mi V. Naiago dezu arantz oien artean / bizitzea, bakarrik, beti itun-ituna? "Triste y angustiado". TP EuskOl<br />

1931, 74. Zerraldoa ituna da. Laux BBa 12. Oi, zein dan ituna beera-bear au! Ldi BB 130. Bohemitar bizi itun<br />

au. Etxde JJ 273. Aren egoera itun eta larria. Erkiag Arran 127. Aizea muuka itunez betetzen da. Ibiñ Virgil 97.<br />

v. tbn. Otx 42. Jaukol Y 1933, 185. TAg Uzt 269. Zait Sof 91. JAIraz Bizia 111. Mde Pr 141. Txill Let 37. Anab<br />

Poli 124. BEnb NereA 258. NEtx LBB 130.<br />

� (V-gip). (Uso adv. o predicativo). "Tristemente [...] itun dator erromerixatik" Etxba Eib. � Joan zan itun. Ur<br />

Mt (G) 19, 22 (tbn. Ker; Lç tristerik, Ur (V) motz, Dv ilhunik, Ol goibeldurik, IBk nahigabeturik, IBe<br />

atsekabez). Erraldoia ittun (triste) geratu zan. Altuna 49. Neskatxak itun dakus / ur garbija loirik. Laux BBa 86.<br />

Oldozkor eta itun esertzen da. ABar Goi 72. Soiñua geldiro ta itun berriz. NEtx LBB 208.<br />

v. tbn. Enb 106. Lab EEguna 113. Ldi BB 32. Zait Sof 188. SMitx Aranz 139. JAIraz Bizia 51. BEnb NreA 256.<br />

Ugalde Iltz 18. Gand Elorri 150.<br />

�2. (Sust.). Tristeza. � Pozak eta itunak (tristezak) jo zuten nere atera. EgutTo 24-1-1919 (ap. DRA). Illunak<br />

dakar ituna. Enb 97. Aizatzen dioe garai ontan biozpeari itun-tantoa. TAg Uzt 8. Ituna damost. BEnb NereA 96.<br />

v. tbn. Altuna 31. Laux BBa 78. Zait Sof 16. JAIraz Bizia 52.<br />

- ITUNIK. (Estar, etc.) triste. � Itunik beti duaz / bide bakartijan. Laux BBa 58. Gau illunian itunik ziran /<br />

zugazti, baso, zelaiak. BEnb NereA 37.<br />

- ITUN-ITUN. (Estar, etc.) triste. � Ezkon-andrea, ordea, itun-ituna, soineko zuriaren gatik. Mde Pr 142. �<br />

(Con palatalización). � Baratza ittun-ittun, itxura negargarri onetan ikusita. Altuna 44.<br />

- ITUN-ITUNEZ. Tristemente. � Aipatu dogun <strong>guda</strong>keta ortan itun-itunez ospetsua egin zan mendia, bertan<br />

izan ziran burruka odoltsuakaitik. Agur 21-4-1973, 7.<br />

- ITUN-ITUNIK. Intens. de itunik. � Itun-itunik ara-onaka. Enb 52.<br />

itun. v. 1 itundu.<br />

itunaldi. � Momento de tristeza. � Pozaldietan lez itunaldietan be. Eguzk LorIl 23 (ap. DRA). Atsekabe ta<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

850

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ittunaldijetan. Otx 103. Naiz alaialdietan, naiz itunaldietan. TAg Uzt 314.<br />

itunben. v. itunpen.<br />

itunbera. � Melancólico. � Agur! gogo itunbera / ta biotz arrontak. Erkiag EuskOl 1933, 58.<br />

itundari. � Consejero. v. itunlari. � Nire itundari (consejero) on da antxiñakoa. Ag AL 52.<br />

itundasun. v. ituntasun.<br />

itunde. � Consejo. v. 1 itun (2). � Billatuko dau Mendiolan biotz onagaz emongo iakon ianaria, edaria, iantzia<br />

ta itunde (consejo) ona. Ag AL 112.<br />

itundegi. � Tabernáculo. � Itundegiaren aurrean yagonda Aaronek ipiñi zun. Ol Ex 16, 34 (Ur tabernakulo,<br />

Dv tabernakle).<br />

1 itundu (V, G ap. A; Mg Nom y PAbVoc, Añ (V, G, AN)). �1. Convenir, pactar, arreglarse. � Alkarrekin<br />

itundu ziran ezkutatzeko diru zati bat. Mg CC 120. Ezkonduteko itunduta dagozala. Mg PAb 107. Itundu ziran<br />

aguriari itz egin biar yakola. Kk Ab I 26. Alkarrekin itundutako alogera. Eguzk GizAuz 180. Itundu zaitezte<br />

gurekin. Ol Ios 9, 6 (Dv zuekin bake egin nahiz, Ker egizue [...] bake-alkartasuna). Sorginak eta deabrudunak<br />

Gaizkinarekin itundu zirelako. Mde Pr 309. Itundu zen Durundarekin akeita bere etxean gordetzeko. Etxde JJ<br />

45. v. tbn. CrIc 22. GMant LEItz 68. Zait Sof 13. Erkiag BatB 161s.<br />

� (Aux. trans.). � Itundu eben joko bakotxak laurleko bat balijoko ebala. Kk Ab I 16. Desapijo bat itundu eben.<br />

Kk Ab II 31.<br />

� Contratar. � Bertsolari bat itundu (contratar) ondoren. Etxde JJ 171.<br />

�2. (V-m ap. A; Añ (V), H), itun (A). Aconsejarse, consultar; informarse. � Itundubaz abade aitu bategaz. Mg<br />

PAb 107. Bestegaz itundu ta konsejatu baga. Añ MisE 222. Yakitun bategaz ondo itun bagarik. Añ EL 2 152.<br />

Marijagaz itundutera. Ur MarIl 101. Ez ekielako zer egin beragaz, arik eta Jaunagaz itundu artian. Itz Azald 94.<br />

Ez nao ondo itundute dan-dana garbi esateko bestien. Ezale 1898, 316a. v. tbn. CrIc 61. JJMg BasEsc 116.<br />

Astar II 239.<br />

� Aconsejar. � Alperrik bere amak itundu. Ag EEs 1917, 211.<br />

2 itundu. � Entristecer. � Gauza batek bakarrik ituntzen nau. JAIraz Bizia 121.<br />

itundu. v. itzundu.<br />

itune. v. 1 itun.<br />

itungarri. �1. "Qui se peut demander, sur quoi on peut interroger ou demander conseil" H. �2. "Que l'on peut<br />

conseiller" H.<br />

itunkeria. � Tristeza (en sentido peyorativo). � Txori pio alaiak / eta atsegin-brintzak / urra dituez arras /<br />

itunkeri mintzak. Erkiag EuskOl 1933, 58.<br />

itunki. � Tristemente. � Ta eusko-olerkaria / negarrez / itunki. Garbiz EEs 1928, 38. Itunki negar dario. Loram<br />

Y 1933, 336.<br />

itunkiro. � Tristemente. � Itunkiro marraskatzen ditu agureak gaztetango egiteak. TAg Uzt 8.<br />

itunkizun. �1. "Que l'on peut demander, sur quoi il faut interroger ou demander conseil" H. �2. "Qu'il faut<br />

conseiller" H.<br />

itunkor. � Melancólico. � Sortzetik zan nonbait itunkor ta bakar-zale. Onaind EG 1956 (5-6), 101.<br />

itunlari (H, A DBols). �1. Consejero. v. itundari. �2. "Qui interroge, demande conseil, consulte" H.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

851

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

itunpen (BeraLzM), itunben (BeraLzM). � Tratado, convenio, pacto. v. 1 itun. � Pacto edo ittunpen<br />

Gipuzkoagaz [...] egin (1893). AG 167s. Egitten dabe Londonan Inglandaz bake-ittunben bat (1897). Ib. 1556.<br />

Alkarrekiko itunbena egiztatzearren noski. J.M. Tolosa EEs 1913, 208. Itunpenari asko itxaron bearrik ez da<br />

izango. "Transacción". Zink Crit 45. Alkar-itunben ori. EEs 1928, 73. Teseu ta Periturekiko itunbenaren<br />

gomutakia. Zait Sof 150. Itunben baten ondotik izan bailitzakeen --baina ez zuten ezer hitz-artu. Mde HaurB 27.<br />

Egin itunbena apurtzen dute. Ibiñ Virgil 111. En DFrec hay 3 ejs. de itunben, de B. <strong>Lar</strong>rakoetxea.<br />

ituntasun (V-gip ap. Etxba Eib), itundasun. � Tristeza. � Indar-auneak eta itundasunak. "Tristeza". Arriaga<br />

Lekob 27. Ereskintzaz adi-arazitzen duen ittundasunak biotz-iara ematen du. Garit Usand 23. Yakitunaren<br />

biotzean sortzen daben ituntasun gozoa. GMant LEItz 58. Ez da betikorra nere itundasuna. TP Y 1934, 173.<br />

Ituntasunez gogoa gainditurik. TAg GaGo 45. Illunabarreko itundasunak aizatuta. TAg Uzt 256.<br />

ituntzaile. � Consejero. � Teologu ituntzalleak. Ur BulaG 556 (BulaAl 49 itunduak izatekoak).<br />

ituntze, itundute (H). �1. Consejo. � Emon gura deutsubet itundute edo konseju osasunsu baita bere erraz bat.<br />

Astar I 219. Artutia bere itundute edo konseju eta lizenzija. Astar II 71. �2. Convenio, pacto. � Ituntze edo<br />

alkar aitze au. Kk Ab I 99.<br />

ithuñ. v. 1 itain.<br />

iturbegi (G-to, AN, Sal, R; Aq 1099 (AN), H; -th- BN, S; Dv, H), iturribegi (R; -th- H), uturbegi (S), uturribegi<br />

(R-uzt). Ref.: A (iturbegi, iturribegi, uturribegi); Lrq (üthürri). � Manantial; (fig.) origen. "Catarata, en fuentes"<br />

Aq 1099. v. iturburu. � Ber üthürbegitik jalitzen delarik laur bide dütü jarraikitzen [hügünak]. Egiat 223.<br />

Ibaiak [...] ithur begiari ohore egiten deio. Arch Gram 59. Egarri banaiz iturbegia / poil-poilka beti maitaro.<br />

EA OlBe 22. Iturribegiko ur txirrioak. Zait Sof 109. <strong>Euskal</strong>-egintzen iturbegia. SMitx Aranz 105. Iturri-begi<br />

gozoz / legorra naro ezotu. Gand Elorri 134. Zorionaren itur-begia nekien. Azurm HitzB 56.<br />

iturbide, iturribide. � Origen. Cf. iturri-bide "camino de la fuente" en AB AmaE 313, JE Bur 37 y Munita 129.<br />

� Gaitzaren iturbideari eta harat-hunater ohartuaren arabera. JE Med 156. Norbaiten zorionaren iturribide<br />

izateak. TAg Uzt 302.<br />

iturburu (V, G, L-ain ap. A; Aq 1099 (AN), Añ, vEys, H; -th- L ap. A; SP, Ht VocGr 427, Dv, H), uturburu.<br />

�1. Manantial; (fig.) origen. "Source, origine" SP. "Origen" Añ. Cf. IC I 411: "Llamó a esta casa Iturburu en<br />

vascuence, que en castellano tanto quiere decir como'cabeza de fuentes'". v. iturbegi, iturri. � Zu baitzira<br />

grazia ororen ama eta iturburuia. E 75. Iakite ororen ithurburu bakhoitza. Lç ABC B 1v. Erroman oliozko /<br />

ithurburua sorthu. EZ Noel 54. Zeruko ondasunen iturburuak. <strong>Lar</strong>, carta a Mb 277. Jinkuaganik, zuñeganik<br />

üthürbürü batetarik bezala turrustak jaisten beitira. Mst I 15, 3 (Ip üthürbürü). Urguillua ohi dute bere<br />

ithurburu ondikozkoa. Lg II 234. Justuentzat bizia den / iturburu berean. Monho 136. Jauna da gauza guzien<br />

asiera, iturbura ta iraupena. AA I 504. Gatx guztien iturburua. Añ EL 2 19. Ur garbia nai duanak, iturburura<br />

biar du txarrua eraman. Bv AsL 201. Bere egiazko iturburua zeruetan du [kantuak]. Arb Igand 140. Ezagun<br />

zitzaion bere iturburu narrasa ta antziñetako bizibidea. Ag G 221. Aharraren iturburua. Zub 23. Eskubide ta<br />

zuzen guztien iturburu bakarra. Eguzk GizAuz 97. Illun eta gaitz danak iturburu deabrua zula. Or QA 69. Erreka<br />

handiaren [...] iturburua. Zerb Azk 49. Harrimena izanik filosofiaren lehen iturburua. MIH 217. En DFrec hay<br />

43 ejs. de iturburu.<br />

v. tbn. Mat 142. Harb 18. Ax 42 (V 26). O Pr 457. SP Phil 507. Gç 191. ES 176. Ch I 15, 3. He Gudu 40. Mih 3.<br />

CatLan 51. AR 388. Brtc 158. Ub 182. Mg CC 229. Gco II 21. Dh 184. MarIl 67. Jaur 353. <strong>Izt</strong> C 14. <strong>Lar</strong>d 3. Dv<br />

LEd 51. AB AmaE 111. Arr May 61. CatJauf 90. Etxeg RIEV 1908, 189. Lander RIEV 1912, 553. KIkG 54. Inza<br />

Azalp 38. Enb 140. Etcham 142. Kk Ab II 116. JE Ber 16. Ldi IL 24. Ir YKBiz 131. Iratz 179. EA OlBe 80. Lf<br />

Murtuts 1. Zait Sof 154. Etxde JJ 188. Mde Pr 296. Erkiag Arran 149. Txill Let 83. BEnb NereA 197. Osk Kurl<br />

147. Vill Jaink 79. Gazt MusIx 89. <strong>Lar</strong>z Senper 16. Etxba Ibilt 457. Lab SuEm 212. Uzt LEG I 188. Üthürbürü:<br />

FPrS 16. CatS 57.<br />

�2. "Centre, ithurburua" Ht VocGr. � Ez zadien khausi Lombardian [...] misionest ithurburu edo misionestegi<br />

bat. Prop 1906, 150.<br />

- ITURBURU-HOTZ BAT. Un montón, una gran cantidad (de). � Irri batean iragan zauzkit iturburu-hotz bat<br />

urte. Iratz 71.<br />

iturgile, iturrigile (<strong>Lar</strong>, Añ, H (+ -th-)). � Fontanero.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

852

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

iturgin (PMuj). � Fontanero. � Astorgako iturgin baten semea zela. J. Peña Egan 1995 (I), 183.<br />

iturgintza, iturrikintza (<strong>Lar</strong>, H (+ -th-)). � "Fontanería" <strong>Lar</strong>.<br />

iturin. v. itogin.<br />

iturkaitz, iturkeitz (G-nav). � "Fuente que se seca en verano" Satr CEEN 1969, 103.<br />

iturkor, iturrikor (<strong>Lar</strong>). � "Fontano, fontanal" <strong>Lar</strong>.<br />

iturkuntza (AN ap. A � Aq). � "Fuente o manantial que no despide el agua, sino que sólo bulle o corre en el<br />

mismo sitio (AN)" Aq 596.<br />

iturrama (G-bet), iturriama, iturriana (AN-larr ap. Asp Leiz2). � Manantial. "Iturriaren jatorri-tokia (G-bet)"<br />

Zt (comunicación personal). v. iturburu. � Nón órdea dén bákea, arará doáie ditxa guzien iturráma. LE Matr5<br />

302. Ur onen iturri-ama edo ur au jaiotzen dan iturria da Jaungoikoa amatzea. LE Urt 335 (ms. 119v iturrama).<br />

iturri (V, G, AN-mer, L, Ae, Sal, R; <strong>Lar</strong>, Añ, H, VocB; -th- L, BN; Volt 81, SP, Ht VocGr, Arch VocGr, VocBN,<br />

Dv, H), uturri (R; -th- Gèze, Dv), itxurri, uturru. Ref.: VocPir 108; Bon-Ond 38; A (iturri, uturri); ContR 522;<br />

Lrq (üthürri); Iz ArOñ, UrrAnz, Als 83, R 294; Etxba Eib; Holmer ApuntV; Elexp Berg. � Tr. En los textos<br />

suletinos se documenta la forma üthürri; hay además üthürrü en Maister (III 9, 2) y en algún ej. de principios del<br />

s. XX recogido en DRA. Hemos encontrado itur en Pouvreau (ithur bizi "fonte vivo", Imit III 9, 2), en S.<br />

Mitxelena (Aranz 173) y en Orixe (Aitork 68). En DFrec hay 185 ejs. de iturri. �1. Fuente; manantial. � Tr. De<br />

uso general. � De illo fonte qui vocatur Lamiturri (Cartulario de San Millán, 945). Arzam 311. � Ala ithurri<br />

batek zulho beretik emaiten du dulzea eta mina? Lç Iac 3, 11. Topadu zirean iturri fresko baten aldean.<br />

Lazarraga 1152r. Iturri batetik bezala baitatoz [ondasun] guziak. Ber Trat 70v. Ithurritik ura [sortzen den]<br />

bezala. Ax 42 (V 26). Ithurri gozo garbiak. ES 121. Argi-iturri onetan edan zituzten Eleizako doktore Santuak.<br />

<strong>Lar</strong> SAgust 9. Jakoben ithurria. Lg II 136. Konfesioko iturrian garbituko zituen beren animak. AA III 522.<br />

Maithagunezko ithurri ezin agortuzko bat. Dh 89. Bizitzako iturri gozoko ur garbijak. fB Olg 21. Iturri<br />

sufredunak. <strong>Izt</strong> C 85. Begiak negarrezko iturri bi egin. <strong>Lar</strong>d 460. Eüritik sortzen dira üthürriak. Ip Dial 109.<br />

Ithurriko ur xorta bat. Jnn SBi 70. Maitetasunaren iturri bizitik sortzen diran ur garbiakin. Ag AL 5. Milagroz<br />

iturri bat sortu. Goñi 49. Ithurri burdintsu bat. JE Bur 81. Agortzen ez dan puzuni-iturria. IArt Itzald II 44.<br />

Iturri-txirulak otsetan! Laux AB 38. Ithurri ttipi bat atzeman zuten harroka batean. JEtchep 18. Ardantzako<br />

itxurrirutz. SM Zirik 57. Iturri orolditsuak. Ibiñ Virgil 52. Ezin agortuzko iturri izkutu batetik bezala zerion<br />

hitza. MIH 46.<br />

� Ain egin jat atz andia / neure zilonen artezean; / jarri banadi sugatean, / beroetan jat iturria. Lazarraga 1190r<br />

(seguramente ref. a las entrañas o los órganos sexuales femeninos).<br />

� Zure buruarekin pekatu egiñaz, Jaungoikoak eman dizun biziaren iturria ondatzen dezu. MAtx Gazt 43.<br />

� (V-gip ap. Etxba Eib; Añ, Dv (-th-)). Origen, causa; fuente (de datos, de información). "Seminario, raíz,<br />

principio de que nacen otras cosas" Añ. � Ontasun guztien ithurria. Mat 183. Gose eta egarria biziaren<br />

ithurriari [hurbiltzen]. SP Imit IV 2, 1 (Ch ithurri; Mst üthürbürü). Ikhastiaren eta sakramentien üthürriak. Bp<br />

II 12. Buruak, iturriak eta sustraiak. Iraz 41. Beste [argi] guzien iturria. <strong>Lar</strong> SAgust 4. Othoitz labur hunen<br />

autora eta ithurria. Lg II 100. Pekatubaren iturrija daguala sartutian tabernan. Mg CO 220. Gaitz aien<br />

iturriaren aztarna eta zantzua nonbait izan zuen. <strong>Lar</strong>d 13. Eskubide guztiaren iturri bakarra. Itz Azald 52. Emen<br />

dago nere samintasunaren iturria. ABar Goi 34. Balioaren iturri bakarra. Eguzk GizAuz 54. Jainkoak gugana<br />

begiratze orrek Itza dula iturri dio Salomonek. Or QA 167. Itzaren etimologia edo iturria. Lek SClar 117. Bi<br />

iturritako berriak. Etxde JJ 134. Pitagoraren berri ikasteko iturri obeagorik ezpaitazagut. Zait Plat 61.<br />

Pesimismuaren iturria. Vill Jaink 137. Iatsu [...] Frantsesen iturrria. Ardoy SFran 43. Badu film honek beste<br />

atsegin iturririk. MEIG I 181. Formak gehienetan jatorrak dira, iturri onetatik hartuak. MEIG III 46.<br />

v. tbn. Gç 105. ES 182. CatBurg 39. Cb CatV 55. Mih 128. Brtc 70. Ub 143. Monho 56. Añ EL 1 159. Gco II 83.<br />

LE Ong 14v. AA I 401. Dh 186. JJMg BasEsc 69. Astar II 13. CatLlo 78. CatB 76. AstLas 69. CatLuz 25.<br />

CatBus 33. Hb Egia 40. Arch Gram 123. KIkV 115. KIkG 84. ArgiDL 160. Inza Azalp 116. Enb 91. Ldi IL 59.<br />

TAg Uzt 170. Txill Let 123. JEtchep 69. Lf in Zait Plat XVIII. Erkiag BatB 41. Gazt MusIx 159. MAtx Gazt 84.<br />

Alzola Atalak 147. NEtx LBB 245.<br />

� "Itturrixa berbetan asi ezkero, es una fuente cuando empieza a hablar" Etxba Eib. Cf. infra (2). � Ez du orrek<br />

itturri txarra! (AN-gip). '<strong>Izt</strong>un ona dela esateko; eta bai irabazbide aundia duela adiarazteko ere'. Inza NaEsZarr<br />

880.<br />

�2. (Dv, H). Flujo, chorro. "Ixuri zituzten nigarrezko ithurriak, ils versèrent des torrents de larmes" Dv. v. jario.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

853

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

� Eta bertan agor zedin haren odol ithurria. "Flux". Lç Mc 5, 29 (He e IBk it(h)urri; Dv jaria, Ol, Ker e IBe<br />

jario). Orra nun doian erruki baga / odolezko iturrija. Urqz 82. Nire bekatuak aterazo deutsuez odolezko<br />

iturriak. Añ EL 1 194. Nigarrezko ithurri batez galtzara arregatu zuen. MarIl 74. Nigar iturrietan / iru madamita.<br />

Bordel 45. Bonaparten ganera / odol iturri a / su biurtuta iausi / daitela guztia. Azc PB 222. Berebiziko itz iturri<br />

naro ausarta dario etengabe. Ag G 183. Suzko iturri luze bat / Ixuriz plaiarat. Iratz 33. Barrengo<br />

mintzabeharrari hitz-iturri luzea ematen diona. MIH 22. � Goiz orzadar, arrats iturri. "Presage de pluie". O Pr<br />

200 (v. tbn. Inza EsZarr 166 (AN-larr): goiz gorri, arrats itturri).<br />

�3. "Fuente, de plata, &c., esku iturria" <strong>Lar</strong>.<br />

�4. "Agua o fuente mineral (G)" Aq 180. "Iturri, agua potable; ura, agua en general" Asp Gehi.<br />

�5. (V, G, AN, L, BN ap. A; Dv (V), H), uturri (üthürri Lh). Exutorio. "Besoetan eta zangoetan ithurri bana,<br />

une fontanelle aux bras et une aux jambes" H. "Fuente que da salida a los malos humores del cuerpo" A. � Ideki<br />

behar zaizko [ardiari] odol ithurriak. Hb Esk 232. Kaustikuak, sedala ta iturrija dira osagarri onak bularreko ta<br />

begijetako miñentzat. Ur Dial 78 (It txira, Dv e Ip xira). � (-th- Dv), uturri (Lh). Llaga abierta; escrófula.<br />

"Üthürri, plaie ouverte qui suppure" Lh. � Ithurriak, lupuak eta hunelako bertze trunpiloek. Dv Dial 79 (It<br />

maturiak, Ur lanparoiak, Ip gohenüzürrak).<br />

�6. (V-gip, G-azp ap. Gte Erd 198). Caño; grifo. � Iturri guztiak zabalik egozan. Erkiag Arran 137. Gaizki<br />

itxitako iturri baten tantoak. Ugalde Iltz 17. Eta erregaioko iturriak? Lab SuEm 198.<br />

�7. Chapa, tapón metálico de botellas. "Izen hau Bilboko eta inguruko herri askotako haur guztiok ezagutu eta<br />

erabili dugu [...]. Iturri izen honek jatorri ezaguna du: Bilbon mendearen lehen hamarkadetan limonada fabrika<br />

bat jarri zen [...]: Limonadas ITURRI GORRI [...]. Euskaraz ere, Durangoraino behintzat, iturri esaten zaio" X.<br />

Kintana Iker-10, 1997, 154. Cf. ITURRITAN EGIN, iturrika (2).<br />

- ITURRI-ALDE, ITUR-ALDE (-th- SP). Alrededores de una fuente. � Ithurri alderat badoa. Ox 198.<br />

Bazekiten iturri-aldera egiten. NEtx Antz 152. Autua ta barriketea, eztula ta berbaroa ez zan falta. Gizonezkoen<br />

iturri-aldea! Erkiag BatB 100.<br />

- ITURRI-ARRASKA, -ASKA. Pilón de una fuente. � Iturri-arraskan garbiketan. TAg Uzt 209. Iturri-askan<br />

garbiketan. Ib. 164.<br />

- ITURRI-AZA. "Uturriaza, sólo he visto la hoja, que es parecida a la de Helleborus" (R-is) Arzdi PlantR.<br />

- ITURRI-BAZTER, ITUR-BAZTER. Borde de la fuente. � Iesus bada bidean unhatua berehala iar zedin ithur<br />

bazterrean. Lç Io 4, 6. Iturri-bazterrean urez betea zegon aska batean. Goñi 52.<br />

- ITURRI-BELAR (G-azp, AN-gip; H; üthürri-belhar S (Foix) ap. Lh). Ref.: Arzdi Plant1 276; Garbiz Lezo<br />

122. Nombre dado a distintas hierbas, en especial al berro. "Cresson" H y Lh. "Culantrillo de pozo" Arzdi Plant1<br />

276. � Sabelaren garbitzeko balia krexun edo ithurri-belharra. GAlm 1955, 32.<br />

- ITUR-INGURU. Alrededores de una fuente. � Erreka-ondo, ibai-aldamen, itur-inguru, bide-bazter eta tokirik<br />

izkutuenekoak. <strong>Izt</strong> C 159.<br />

- ITURRI-KANETA. "Üthürri-kaneta (S; Foix), conduit pour la fontaine" Lh.<br />

- ITUR-POTO. "Ittur-poto, hondonada donde hay fuente" Iz ArOñ (s.v. potítturri).<br />

- ITURRI-SORGIA. "Üthürri-sorgia (S; Foix), source" Lh.<br />

- ITURRITAN EGIN. Jugar a chapas. "Iturritan egin" X. Kintana Iker-1, 1997, 154. Cf. supra (7).<br />

- ITURRITIK HARAKO. "Iturritik arako ura, agua bebida de la fuente" DRA.<br />

- ITUR-UR (-th- SP, Dv, H). "Eau de source, eau vive" Dv. � Eta eror zedin [izarra] flubioen herén partera eta<br />

ithur uretara. Lç Apoc 8, 10 (Dv y Ur (G) it(h)ur ur; Ip üthür hur; He, Ur (V), Ol, Ker, IBk e IBe it(h)urri).<br />

Eman baitzerauen [...] ithur-ur fresko bat. Ax 511 (V 329). Iturri-ur gozo bat emon eban [arriak]. Añ MisE 10.<br />

Mendietan jaiotzen diran itur-uretatik. <strong>Izt</strong> C 118s. Gainera ematen da iratze ithur-urez bustia. Dv Lab 161.<br />

Iturri-urak itxasorantza Enb 51. Itur-urak ematen zizkion mendiko basoak larrutu egin zituan. Munita 140.<br />

Üthür hurraren berthütik han beitira sartzen. Herr 23-8-1956, 2. Mendiko itur-urak. Gand Elorri 210. � Egarri<br />

denari emanen draukat bizitzeko ithur uretik. Lç Apoc 21, 6. Zaintüko beitütü eta otsemanen bizizko üthür<br />

huretara. "Ad vitae fontes aquarum". Ip Apoc 7, 17. Andra-Mariren iturri-ura. SMitx Aranz 188.<br />

- ITUR-XIPI (-th- Lh, que remite a ithurxume).<br />

- ITUR-XORI (ithur-xori Hb ap. Lh; iturri-txori <strong>Izt</strong> C 199; ithurri-x. H). "Bergeronnette, lavandière" H. "Ithurrixoria.<br />

[...] Fuñika erraten diote han-hemenka; erreka-xoria ere ba" Dass-Eliss GH 1924, 227.<br />

- ITUR-XUME (-th- Hb ap. Lh). "Petite fontaine" Lh.<br />

iturriana. v. iturrama.<br />

iturribegi, -bide, -gile. v. iturbegi, -bide, -gile.<br />

iturrika.�1. "Ithurrika zihoan odola, le sang coulait à flots" Dv.<br />

�2. (Jugando) a chapas. "Iturrika olgau" X. Kintana Iker-10, 1997, 154. Cf. iturri (7).<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

854

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

iturrikintza. v. iturgintza.<br />

iturriño. � Dim. de iturri. � Ithurriño hura. JE Bur 105. Kastali iturriñoaren ondoa. Zait Sof 193. v. tbn. Barb<br />

Sup 106. Zub 102. Ardoy SFran 115.<br />

iturriondo. � Lugar, zona que se halla junto a una fuente. Cf. iturri ondoan 'junto a la fuente' en Azc PB 107,<br />

Laux BBa 90, Alzola 74 y NEtx LBB 258, itur-ondo en Munita 21 y SM Zirik 74. � Jerusalandik urrean zegoan<br />

iturri-ondo batera. <strong>Lar</strong>d 206. Iturriondoetan ezkotzen ditue [...] erremiñak. TAg Uzt 99. Iturriondo ozkirrian. Ib.<br />

86.<br />

iturrirantzatu. � Dirigirse hacia la fuente, al origen. � Arratsalderantz zuzendu ordez beti egunsentira, etoriturrirantzatuaz.<br />

Erkiag Arran 167.<br />

iturriratu (-th- Dv). � "Arriver à la fontaine. Ithurriratzean hautsi du pegarra" Dv. � Esan zuan nexkak<br />

iturriratzean. NEtx Antz 157. Iturriratu zanean. Anab Poli 125.<br />

iturritar. "Fontano, fontanal" <strong>Lar</strong>.<br />

iturritsu. "Abundante en fuentes o manantiales. Oiz mendia, iturritsu, dana are-arrixa dalako" Etxba Eib.<br />

iturritto. � Dim. de iturri. � Ithurritto bat aldean. Elzb Po 195. Otxiña, iturrittoa eta latsa-harria. Osk Kurl<br />

75.<br />

iturritxo (<strong>Lar</strong>), iturritxu, iturtxo. � Dim. de iturri. "Fuentecilla" <strong>Lar</strong>. � Iturritxoan garbiturik. Arr GB 44.<br />

Iturritxuok mututu. AB AmaE 68 (v. tbn. 177). Asten zan iturritxua tantaka nire abora. Or Tormes 19. Solo bien<br />

artean dagon iturritxoan. Herr 8-10-1959, 4. Irri eta negarra nahasian darion iturritxo gardena. MEIG I 83.<br />

v. tbn. JAIraz Bizia 17. TAg Uzt 79. Munita 64. Txill Let 29. Bilbao IpuiB 110. BEnb NereA 92. NEtx LBB 257.<br />

Iturritxu: Kk Ab I 65. Enb 54.<br />

iturrixka. � Dim. de iturri. � Badu iturrixka hunek gero ere zonbait basur botarik. Xa Odol 37.<br />

iturrotx (ithurhotx Dv � A), itorrotx, ithur-hotz, ithurri hotx. � "Eau de source" Dv. v. ITUR-UR. � Ithurri<br />

hotx. Ox 23. Huna xirripitako erreka pullita, bere haitzekin, bere ithorrotx maitearekin. Barb Piar I 148. --<br />

Egarri niok! --Hor duk ithur-hotza hurbil! <strong>Lar</strong>z Iru 90. Itorrotx fina eta sano janaria. Herr 14-4-1966, 4.<br />

iturtu. � Flotar, sobrenadar. � Osiñ antzera bederen itur zedin. "Fluitaret". Or Aitork 379.<br />

iturtxo. v. iturritxo.<br />

iturzain, iturrizain (-th- Dv), iturrizai (<strong>Lar</strong>). � "Fontanero [...], el que cuida las fuentes" <strong>Lar</strong>. � Iturrizain alua<br />

bere, lo ete dago oraindiño? Erkiag BatB 14.<br />

iturzulo, iturxilo (-th- Dv, A), iturtxulo, iturri-xilo (-th- L, BN-baig, S ap. A). � Manantial. "Creux où jaillit<br />

une source" Dv. � Amak bialtzen ninduan, / udaren eske iturtxulora. L. Arregi EEs 1924, 23.<br />

itusur, -xur, -zur. v. itaxur.<br />

itute. v. itoite.<br />

itute-. v. edun.<br />

ituxin. v. itogin.<br />

ituzupe. v. itaxurpe.<br />

itx. � (En la expr. itx edo atx 'ni pío'). � Itzalean ito dute [Krutxev], bera ohartu gabe, berak itx edo atx<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

855

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

jalgitzeko ordurik ukan gabe. SoEg Herr 15-7-1965, 1.<br />

itxaan. v. itxaron.<br />

itxaaskor. v. itsaskor.<br />

itxadaldi. v. itxaronaldi.<br />

itxaden, -don. v. itxaron.<br />

itxagoi. v. etxagoi.<br />

itxain. v. itxoin; izain.<br />

itxakatu. v. itsaskatu.<br />

itxaki. v. 1 atxiki.<br />

itxal. v. itzal.<br />

itxalozka. v. itzaloska.<br />

itxan. v. itxoin.<br />

itxaoki (<strong>Lar</strong> � H), ixaoki (H). � "Bozal de bestias para que no puedan comer, itxaokia" <strong>Lar</strong>.<br />

itxaola. v. etxabola.<br />

itxaola. v. etxabola.<br />

itxapero. v. etxafuego.<br />

itxar. "Congrio" Busca Isusi Alimentos 99 (ap. DRA).<br />

itxaran, itxarate. v. itxaron, itxarote.<br />

itxargi. v. etxargi.<br />

itxarki (<strong>Lar</strong>, Añ, H), ixarki (H). � "Farol" <strong>Lar</strong> y Añ. "Linterna" <strong>Lar</strong>. � Itxarki piztu bat argiz beterik egoten<br />

dan bezela. Kortazar Serm 186.<br />

itxarkigile (-ille <strong>Lar</strong>), ixarkigille (H). � "Linternero" <strong>Lar</strong>.<br />

itxarkitxo. "Farolillo" <strong>Lar</strong>.<br />

itxarkizain, itxarkizai (<strong>Lar</strong>), ixarkizai (H). � "Farolero, linternero" <strong>Lar</strong>. � Itxarkizaiak dauzka / parol<br />

eskukoak. Echag 144.<br />

itxarkunde. v. itzarkunde.<br />

itxaro. � Tr. Documentado en J.J. Moguel (v. infra ITXARO IZAN), D. Agirre, KIkG y otros autores<br />

meridionales a partir de la tercera década del s. XX. En DFrec hay 21 ejs., meridionales, 15 de ellos dialectales.<br />

� Esperanza. v. itxaropen. � Itxaro barik. "Sin esperanza alguna". Laux BBa 8. Zorun-itxaroz dabiltz gustijak.<br />

Enb 61. Miñez artean dagerkit, naroa / izar distikorra bezala, itxaroa. TP Y 1934 173. Axanpa larri zaigu dan<br />

au [...], baña [...] itxaroa euki. Zait Sof 80. Itxaro daukadala / [...] ariman. Gand Elorri 153. v. tbn. Ldi BB 130.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

856

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

Iratz 65. Onaind in Gazt MusIx 147. Ibiñ Virgil 34.<br />

� (Como primer miembro de comp.). � Itxaro ixarrak. "Estrella de la esperanza". Laux BBa 120. Itxaro-kabi<br />

biur dan biotzak. Ldi BB 94. Zein itxaro-kabiruntz bultzatzen nau Yainkoak? '¿A qué situación por presentarse<br />

nos empuja aún el destino?'. Zait Sof 154. Itxaro-poza. "Gaudium spei". Or Aitork 136.<br />

� Expectación. � Etorkizunen itxaroa. "Exspectatio rerum venturarum". Or Aitork 352. Geroko itzen itxaroaz.<br />

"Exspectatione vocum futurarum". Ib. 337 (v. tbn. 335).<br />

- ITXARO-EZ. Desesperación. � Itxaro-ezaren uretara jetxi naiz. "A las aguas de la desesperación". LMuj<br />

BideG 156.<br />

- ITXARO IZAN (trans.; Dv (V), + ixaro). (Es posible que en algunos ejs. se trate de part. itxaro). a) Esperar,<br />

aguardar. v. itxaron, itxoin. � Itxaro ebeen Jesusen etorreria beragaz zerura igaroteko. JJMg BasEsc 36.<br />

Ezeben itxaro bear andirik izan. Ag AL 46. Lên talka jo artean itxaro dezagun. "Esperemos a que se den el<br />

primer topetazo". Or Eus 29. Norbait itxaro ote-du? TAg Uzt 6. Amagan, orok itxaro duten amatxogan, etzun<br />

[...] abegi gozorik. Etxde JJ 26. Ezin nuan astearteraño itxaro. Anab Aprika 56. Nere bizia bera itxaro baitut /<br />

iltear bainago eziñ illez. "Mi misma vida espero, muriendo porque no muero". Gazt MusIx 231. b) Esperar, tener<br />

esperanza, confiar en. � Osasun billa, argi eske, laguntasuna itxaroaz [joaten dira]. Ag G 177. Uste betez itxaro<br />

det [...] betiko zorionera eramango nauzula. KIkG 84. Barka bagerik bat ez daitela / ba du orduko itxaro.<br />

"Tiene esperanza de que". Or Eus 184. Berak ere bai, itxaro duke / bein ez bezalako sari. Ib. 81. Itxaro dedanez,<br />

tinko jarraitzekotan, zergatik gelditu ez [...] bertan? TAg Uzt 298. Iñoiz itxaro ez nuken mintzoa entzun dut. Zait<br />

Sof 45. Ene itzak bitarteko dirala oneratuko dela itxaro dut. Etxde JJ 163. Bere oiñordekotza sendotzea itxaro<br />

baitzun. Ib. 107. Zerutar usteak zenbat itxaro / ainbat baitu eskutan. Gazt MusIx 237. Zaldunagandik itxaro eban<br />

[erantzun pozgarria]. Etxba Ibilt 476. Erdel-giroan itota azi [...] dituten gure apaizen gandik zer itxaro<br />

genezakean? Ibiñ Virgil 22. � (Con complemento en inesivo). � Ongi dakizu aurtzarotik zugan / itxaro dudala.<br />

"Bien sabes que en tí espero desde mi tierna edad". Gazt MusIx 139.<br />

- ITXARO-ORDU. � Itxas-ertzeko matte miñak / zenbat itxaro-orduz egiñak! "Florecidos en largas horas de<br />

espera". Laux AB 61 (v. tbn. 62).<br />

itxarobide. v. itxaropide.<br />

itxarogabetu. � (Part. en función de adj.). � Ur gaxoak, joan-bearrari eutsiak..., goiko magaletara itzultzeko<br />

itxarogabetuak! "Sin ilusiones de recobrar los altos regazos". LMuj BideG 144.<br />

itxarokizun, itxodongizun. � Esperanza. v. itxaropen. � Aragizko edo gorputzeko losentxa eta munduko<br />

itxodongizunak zituela. Aran SIgn 12. Emen [...] zertako egon ez dakit, emengo itxarokizuna galdurik. Or Aitork<br />

233 (v. tbn. 58ss.). Itxarokizun oneko gazte. Ib. 138. Eriotzaren atzean jarri bear zala gizonaren itxarokizuna.<br />

Txill Let 120. Siñismen, itxarokizun eta maitasunezko jardun. Onaind in Gazt MusIx 147.<br />

itxarokune, itxarokuna. � Esperanza. v. itxaropen. � Jaunaren itxarokuna gixajuak galdu ebalako. Kk Ab I<br />

49 (v. tbn. otro ej. en la misma pág.). Ibaia-gora artu eben bidia, norbait aurkituko eben itxarokunaz. Ib. 81.<br />

itxaromen (ix- H), itxodomen (VocCB (V, G) � Dv) itxedomen (Añ), itxoromen (ix- H). � Esperanza. v.<br />

itxaropen. � Onduko nasalako itxaromenaz. Añ EL 1 60. Zure [...] bitartetasunean nire itxaromen guztia ifinten<br />

dot. Añ NekeA 245 (MisE 72 itxaromen y 169 itxedomen). Bigarren [...] birtute teologala da itxaromen edo<br />

esperanzia. Astar II 11 (12 itxoromen). Irapazi on baten itxaromen edo esperanzarik badauko. Zav Serm I 21.<br />

Orduan ezagutu zan ondo San Franzikok Jaungoikuaren eskuan jarririk zeukan itxoromena zein aundia zan. Bv<br />

AsL 191. --Zer da itxaromena? --Jaungoikoaren grazia ta gure egintza onen bitartez zerua iritxiko degula<br />

usteerazten digun onomen zerutarra da itxaromena. KIkG 68. v. tbn. Ayerb EEs 1912, 177. KIkV 86. Itxodomen:<br />

Aran SIgn 34.<br />

itxaromendi. � Monte de esperanza. � IX. Itxaromendi. [...] [Urkiolako mendian] ipiñi zuten euskaldun<br />

siñistetsuak Antonio Donearen elizetxea, zorion guztien itxaropenerako. Ag G 177.<br />

itxaron (V, G; Añ (V), Dv, H (+ ix-)), itxadon (V-arr, G; Mic 6v, Añ (V), H (ix-)), itxaran (V-m; H (ix-)),<br />

itxarotu (Dv (V)), itxaden, itxedon (V-ple, G; <strong>Lar</strong>, Añ, Dv, H (+ ix-)), itxeden (<strong>Lar</strong>, Añ (G), LE Urt voc., Dv<br />

(G), H (+ ix-), A), itxedan (AN; H (ix-)), itxiden (ix- H), itxirain, itxeraiñ, itxodon (G; Dv, H (ix-)), itxoden,<br />

itxogon (G-to; Dv, H (ix-)), itxoron (G; Dv (V), H (ix-)), itxoon (G-to), itxoran, etxaron (V-ger), etxagon (Vger),<br />

etxadon (H), etxaon (A), etxarain, etxeden (<strong>Lar</strong>, Añ (G), LE Urt voc., Dv (G), H (V; + ex-)), etxiden (AN;<br />

Dv, H (ex-)), etxidetu (LE Urt voc.), etxodon, etxogon (ex- H). Ref.: A (etxiden, itxaron, itxadon, itxaran,<br />

itxedan, itxedon, itxodon, itxogon, itxoon, itxoron); Holmer ApuntV (itxaron, etxaron, etxagon). Las variantes<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

857

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

con palatal fricativa que figuran en Harriet son, sin duda, formas inferidas por el propio lexicógrafo y no se<br />

documentan en los textos. Cf. Dv: "Exeden (G), se prononce etxeden".<br />

� Tr. Documentado en autores meridionales de todas las épocas desde finales del s. XVI. Itxadon es la forma<br />

más frecuente en los textos antiguos, ya desde Refranes y Sentencias, y se encuentra además en los vizcaínos<br />

Olaechea, el Astete vizcaíno de Cardaberaz, Añibarro (alternando en éste, a veces en un mismo texto, con los<br />

menos frecuentes itxaron, itxedon e itxodon (un ej. en LoraS)), Ulibarri, KIkV (junto con itxaron), así como en<br />

Goenaga, Aresti y Berrondo (Kijote 181). Hay itxaden en Lazarraga, CatAnz (2), e itxadeite- en EgiaK (87, único<br />

ej. del texto, que podría corresponder tbn. a un part. itxadon); itxaran en los vizcaínos Moguel (en éste<br />

alternando a veces en un mismo texto con itxaron), CrIc (157), CatElg y CatBus (31), e itxaraite- en Arzadun<br />

(que podría corresponder a un part. itxaron; cf. en este autor idaraite- pero idoro); itxaan en fray Bartolomé;<br />

itxeden en los guipuzcoanos Ochoa de Arín, Irazusta (itxedete-), Ubillos (122), Arrue (May 92) y tbn. en AxN;<br />

itxedon en Aguirre de Asteasu (I 423), Añibarro, Uriarte (junto con itxaron e itxodon), <strong>Lar</strong>dizabal, Arrue (GB 26;<br />

tbn. itxeden), Goñi (59), Urruzuno (Zer 60), Mokoroa, T. Agirre (Uzt 133) y Orixe (Mi 67 y QA 147; junto con el<br />

menos frecuente itxaron y tbn. itxodon en Tormes); itxodon en un manuscrito alto-navarro de mediados del s.<br />

XVIII (ETZ 121), Ubillos (52, 172), Añibarro, Uriarte, Iturriaga, Arana (SIgn 24) y Orixe (Tormes); itxedan en<br />

Mendiburu (JBDev 148); itxiden en Cardaberaz (junto al más frecuente etxeden); itxoden en CatCeg y Guerrico<br />

(I 424); itxoon en Guerrico (II 37) y un texto de Irún de mediados del s. XIX (ETZ 242); itxogon en autores<br />

guipuzcoanos populares como Bilintx (165), Soroa (AuOst 82), Alzaga (Bern 73), Mocoroa (Ezale 1899, 3b) e<br />

Iraola (46); itxoron tbn. en los guipuzcoanos Echegaray (84), Iturriaga, <strong>Izt</strong>ueta (C 308), Bilintx (30) y Beovide;<br />

la forma itxaron se encuentra en autores vizcaínos y guipuzcoanos (tbn. en Legaz), desde principios del s. XIX y<br />

es a partir de finales de ese siglo, la forma más documentada con diferencia. Hay además itxagon en una balada<br />

recogida en Vizcaya en el s. XX (Balad 57); itxirain en un ej. de EgutAr (23-8-1958 (ap. DRA)), etxarain en<br />

Ezale, y, si no se trata de errata, un ej. de itxoran en Moguel (CC 126).<br />

Las formas con e- inicial, además de en Capanaga y Cardaberaz, se documentan en textos alto-navarros y<br />

aezcoanos: así, hay etxiden en una poesía premiada en Pamplona en 1609, en F. Elizalde (etxidete-), Lizarraga de<br />

Elcano (Io 5, 3), y en dos catecismos aezcoanos de mediados del s. XIX (etxidete-, hetxidate-); etxeden en<br />

Beriayn, Cardaberaz (junto con etxogon), AxN (en éste junto con el más frecuente itxeden) y un texto altonavarro<br />

de mediados del s. XVIII; etxodon en un manuscrito de Muruzabal de medidados del s. XVIII (ETZ 85),<br />

y etxadete- en Capanaga.<br />

En cuanto al sustantivo vbal. son generales las formas en -te, con las excepciones de itxarotze- en Legaz,<br />

etxodonze- en un manuscrito de Muruzabal (1751), y dos ejs. de itxedetze- y etxedetze- en AxN, que por lo demás<br />

emplea itxedete-. Lauaxeta emplea formas sintéticas del tipo ditxaro, ditxaroe, ditxarot. Para formas de<br />

imperativo en autores como Micoleta, Capanaga, <strong>Lar</strong>ramendi, Mendiburu, Lizarraga de Elcano y Aguirre de<br />

Asteasu, v. itxoin. AxN explica iguriki (508), por itxeden, igurikitze- (58, 112, 113, 120) por itxedete-, igurikitzen<br />

(243) por itxedetzen, atsegin har ezazue (89) por itxeden zazue, igurikitzen (331) por etxedeten e igurikitzera<br />

(302) por etxedetzera. En DFrec hay 29 ejs. de itxaron, 3 de itxadon, 2 de itxedon y 1 de itsaron, todos ellos<br />

meridionales.<br />

I (Vb.). �1. Aguardar, esperar. (Aux. trans.; salvo cuando se trata de construcciones de relativo o excepciones<br />

como Mg PAb 204, Añ LoraS 72 y Ag G 110 (v. ejs. infra), el complemento va siempre en dativo si se trata de<br />

seres animados; por lo demás, el complemento suele ir tanto en caso absoluto como en dat.; hay con todo ejs. de<br />

alativo y gen. en algunos pocos autores (v. ejs. infra)). "Attendre, espérer" Dv. "Itxedon, itxedotea (G), attendre.<br />

Itxeden, itxedete, ou etxeden, etxedete, ou itxodon, itxodote (AN-mer), etxiden, etxidete" Ib. v. itxoin, iguriki. �<br />

Oi onegaiti itxaden begi / dozenaxe bat urtean. Lazarraga 1196v. Itxadonik txoria eskondu nei. "Esperando<br />

alcanzaría al pájaro". RS 457. Etxadeten gagozala aen Majestadeen etorrerari. Cap 141 (v. tbn. en contexto<br />

similar con dat. Ber Trat 124v etxeden, OA 34 itxedeten edo esperatzen, CrIc 24 itxaraten). Zer gauza da<br />

esperanza? --Etxidetea edo esperatzea. El 25 (CatOrb1 943 hetxidatea zeruko gloria, CatOrb2 957 etxidetea<br />

zeruko gloria, Legaz 37 itxarotzea gloria). Tribunaleko ateetan sentenzia etxedeten zaudenean. Cb Eg II 110.<br />

Beste askori etxeden ez ta niri etxeden. Ib. 71. Beti eriotza on bat billatu eta etxogongo det. Cb (ap. H).<br />

Zazpi egunean itxedon zezala. <strong>Lar</strong>d 156. Itxaran biar deustazu puska baten. Mg PAb 67 (154 itxaraizu). Uriti<br />

lagun barrijak itxaroten nenguan artian [...]. Ib. 204 (CC 126 itxoran). Gogoratu zelan egoten dan gaiso bat<br />

mediku osagillea itxadoten. Añ LoraS 72 (140 itxodon; v. tbn. EL 1 13 etxean edo mezea itxadoten zagozan<br />

bitartean; EL 2 10 itxaron). Nagusia dagokit niri itxodoten. It Fab 238 (87 itxoron). Itxodonik oraindikan beste<br />

zazpi egun. Ur Gen 8, 10 (Ker itxaronik; Urt iduriki, Dv begira egonik, Ol itxoinda; v. tbn. Ur Mt 9, 2 itxedon,<br />

corregido por Bon en itxodon). Ura zala Mesias, aspaldian itxedoten zutena. <strong>Lar</strong>d 376. Berrogei egunean<br />

itxedon zion. Ib. 80. Itxoroten zion San Franziskoren etorrerari. Bv AsL 140. Zeru goiean itxaroten daukagun<br />

ondo-izatea. Ag AL 47. Ondo jauk, juan ari, guk emen etxaraingo juau. Ezale 1898, 50b. Billatu eta itxaroten<br />

ebela atarako era egokiya. Itz Azald 34 (v. tbn. 161). Itxaroten, aida batetik bestera, eriotzako ordua. Echta Jos<br />

92. Biar joango naz Bilbora ontziari itxarotera. Ib. 230. Jetxi zan [...] zalpurditik. Etzuan iñork itxaroten. Ag G<br />

110. Emen itxarongo dautzut. Kk Ab I 8. <strong>Euskal</strong>dunen artean itxedoteko bere azken-orduari. Mok 20. Zeu zara<br />

itxaroten gendun gure Jauna. Altuna 110. Txomin, abadea daukozu itxaroten. Bilbao IpuiB 160 (v. tbn. 142).<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

858

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

Irrikatsu itxaroten nuen eguna iritxi da. Txill Let 59. Ikastetxera sartzeko ordua itxaroten zaudela. Osk Kurl 73<br />

(152 itxeraiñ). Itxadon ezaidak ni etorri arte. Arti Ipuin 26. Ordu-bete edo bi itxaroten egon. Alzola Atalak 121.<br />

Ez du itxedoteko astirik edo gogorik. MIH 249.<br />

v. tbn. CrIc 64. JJMg BasEsc 225. Ur MarIl 116. AB AmaE 438. Azc PB 168. A BGuzur 118. Altuna 73. Enb<br />

201. Otx 83. Or Eus 64. JMB ELG 47. Mde HaurB 14. Alt LB 64. Etxde JJ 34. Erkiag BatB 181. MAtx Gazt 87.<br />

Azurm HitzB 63. Itxadon: Goen Y 1934, 178. Itxedon: Zab Gabon 26. Itxodon: Aran SIgn 24. Itxogon: A. Zabala<br />

P. Amezketarra 114 (ap. DRA).<br />

� Urtebete ta erdi igaroak itxodon zituban [...] obeto prestatua arki zediñ. Aran SIgn 104.<br />

� Zer ondasunak dirade neri etxedeten didatenak zeruan? (Munarriz, s. XVIII). FLV 1989, 109. Nolako sariak<br />

itxaraten ez die zeruan? Mg CC 188 (181 itxaroten). Zenbat gizaldi geijagoko Purgatorijuak itxaroten deutsun!<br />

Ur MarIl 94. Zein patu gaiztoak itxedoten zion! <strong>Lar</strong>d 200. Zeure gurasoakaz zer dozun egiten / pagu bardin<br />

bardiñak deutsu itxaroten. AB AmaE 293.<br />

� (Con sujeto sin marca de erg.). � Alan bada [...] ikasten dabee [...] zer itxaraten deutseen. Mg PAb 125 (v.<br />

tbn. en contexto similar CrIc 31, CatElg 159v itxaraten). Eta guenian [...] zelango sarija itxaroten deutsee? Mg<br />

CO 283 (255 itxaraten). Zenbat urteko purgatoria itxaroten ez die? Mg CC 221.<br />

� (Aux. intrans. bipersonal). � Oh! Zelako infernuba itxaroten jakeen! JJMg BasEsc 102 (v. tbn. 94).<br />

� (Precedido de complemento en gen.). � Aren etorrera santuaren itxedeten zeuden. Iraz 8. Beraren etorrera<br />

santuaren itxodeten zeuden [...] animak. CatCeg 18. Denbora luzean egon ziran Juduak Salbatzallearen<br />

itxedoten. AA I 420.<br />

� (Con alativo). � Obe det itxaran denpora obeago batera. Mg CC 210. Itxaroten dute gerora ondutzeko. Ib.<br />

210. Itxedon bear da denbora egokiraño. AA I 574.<br />

�2. + itxadon (ix- H), itxedon (Añ), itxodon (Bera), itxoron, itxaran, itxiden, itxeden, itxedan, etxodon (V-arr<br />

ap. Gte Erd), etxiden. Esperar, tener esperanza de, confiar en, creer (en). "Esperar en Dios" Añ. "Bat izatea obe<br />

da bi itxodotea baño" Bera (s.v. izan). "Iribaztea etxoten deure (V-arr)" Gte Erd 171. v. ESPERO IZAN. � Gatx<br />

egiten bok / ain besteri itxadok. "Espera otro tal". RS 296. Itxaraiten dot artuko dodala sakramentu onegaz bere<br />

grazia. Arz 60. Eztago emen lurrean zer uste ta zer itxiden. Cb Eg II 7 (CatV 111 itxadon). Eztaukagu zer<br />

itxaran abegi onik. Mg PAb 73 (CC 208 itxaron). Itxadoten dot parkatuko deustazuzala neure bekatu guztiak.<br />

Añ EL<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 859<br />

mende.<br />

1 210 (MisE 174 itxedon). Izango dira nos gitxien uste dogun, nos mundutarrak gitxien itxadongo daben.<br />

Ib. 39. Eztau inok ezer eskatuten, itxaroten ezpadau emongo jakala. Astar II 19. Alperrik itxaroten dituk<br />

nigandik [...] berba bigunak. Ur MarIl 10. Badakit maite nazuna, baño ez itxaron nigandik ezer. Ag G 196.<br />

Zorionera [...] eroango nozula, uste betez, itxaroten dot. KIkV 115. Ta tinko ditxaro bakotxak / irri orrein<br />

jaube-ixan naiez. Laux AB 94 (v. tbn. BBa 20 y 120 ditxaroe, ditxarot). Itxaron zeiteken baño indartsuago bizi<br />

da. Eguzk GizAuz 70. Itxaron eta uste ez nun arren. Zait Sof 170. Ez itxarondako atsegiñak beste oro gainditzen<br />

dun ezkero. Ib. 172 (v. infra ITXARON GABEKO). Hegiaphalian etzazute babesik itxaron. Etxde JJ 166. Zeure<br />

salbamena itxaroten dot, Jauna. Ker Gen 49, 18 (Ur itxedongo; Urt iduriki, Dv igurikiko). Ezin itxedon dezakegu<br />

haiek, bere ezerezean, gure interesen murru izatea. MEIG VIII 44 (V 84 itxedon).<br />

v. tbn. CatBus 29. AB AmaE 34. Itz Azald 78. EEs 1918, 87. Enb 78. Ldi IL 156. Mde HaurB 45. Or Aitork 82.<br />

Txill Let 49. Erkiag Arran 160. Osk Kurl 50. Ibiñ Virgil 55. 87. Xa Odol 269. Itxadon: Oe (ap. H). Ulib 124.<br />

Itxaran: CrIc 40. Itxedon: Arr GB 20. Or Aitork 218. Itxodon: Gco I 410. Itxoron: Bv AsL 32.<br />

� (Acompañado de ines.). Esperar en, confiar en. � --Zer egiten du esperanzak? --Itxeden Jainkoagan, berak<br />

eskeni dizkigun onak. Ub 124. Itxadon Jangoikoaren ontasun neurri bagean. Añ EL 1 40. Zugan, Jauna,<br />

itxadoten dot; Zugan ifinten dot esperanza. Ib. 234 (v. tbn. 151). Bera ezagututia geure Jaun, [...] beragan<br />

bakarrik itxaron edo esperetia. Astar II 44. Jangoikuagan itxaroten dot bere kurutziak eruateko indarra. JJMg<br />

BasEsc 269. v. tbn. CatBus 23. Itz Azald 81. Goiz-goizetik arratseraño, Israelek Jaungoikoagan itxaron beza.<br />

ArgiDL 118. Beragan sinistu ta itxaroteko agintzen dausku lenengo aginduak. KIkV 61. Maitasun onek Goiko<br />

Jaunagan ditxaro. "Mi amor confía en Dios". Laux BBa 44. � Jende guztiei ongi egizu / fedean oso zaudela; /<br />

Jainkoa baitan etxidezu / ala zaizun bakean (Pamplona, 1609). TAV 3.1.20, 53. � Zeugan, Jauna, itxadoten dot,<br />

parkatuko deustazuzala neure bekatu guztiak. Añ EL 1 154. Artzain txarragan artalde onik / ezin legike itxaron.<br />

BEnb NereA 132.<br />

� (Con dat.). � Etxiden Jangoikoái ta eramán óngi. Naizaitu progátu zerik zarén traballuaréki. LE Ong 13r.<br />

�3. Tolerar, tener paciencia con. � Bekatu bakar bateatik datzaz asko infernuko laba gorian; zelan, bada,<br />

itxadon deustazuz niri ainbeste ta ain andiak? Añ EL 1 144 (EL 2 159 ixilik eroan deustazuz).<br />

�4. itxedon. Descansar. � Gizagajoa auldu egin zan eta abotik odola bota zun. Etxera-bearra izan zun bada<br />

itxedotera, erriko aizeak artzera. Or SCruz 19.<br />

II (Sust.). �1. itxaron, itxaan. "Itxaron andikoa (G-bet), de gran paciencia" A. v. itxarote. � Karidadia itxaan<br />

andikua da, pazienzija andikua da, biguna da. fB Ic I 90.<br />

�2. + itxadon, etxeden (ex- H). Esperanza. "Attente, espérance" H. v. itxaropen. � Bizitza onetako zoriona ta<br />

betikoaren itxadona. KIkV 105. Oroi zaite, Jauna, Zure aur oni emandako itxaron-itzaz; orrek bizkortu bainau<br />

nere aulaldian. Or MB 298.<br />

�3. itxodon. Descanso, reposo. v. itxoigune. � Gabeko-itxodona bitartean. "Vencida la noche y su reposo". Or

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

Tormes 53.<br />

- ITXARONEAN EGON. � Gurdia bete genukenetik / ba gaudeke itxedonean. "Podemos sentarnos a<br />

descansar". Or Eus 89.<br />

- ITXARON EGIN. Esperar. � Nun osagilleari egiñik itxaron / urten zanean berbaz laster asi jakon. AB AmaE<br />

219.<br />

- ITXARON ERAGIN. Hacer esperar. v. itxaronarazi. � Egiten ditu alegiñak guztijak itxaron eragiteko<br />

Marijaren bitartekotasunian. Ur MarIl 33. Mailletan beera etorrenak ezeutsan asko itxaron eragin. A BeinB 86.<br />

- ITXARON EZA (det.). "Inesperado, [...] etxedeneza" <strong>Lar</strong>.<br />

- ITXARON GABEKO. Inesperado. � Nondik orrelako altasunak? Itxaron gabeko lekutik. Ag G 370.<br />

� Etim. Se trata, al igual que su sinónimo oriental iguriki, de un compuesto de nombre + verbo (quizá -edun); v.<br />

PT 334.<br />

itxaronaldi, itxedonaldi. � Espera, tiempo de espera. � Igurikitzea luzeegi egiten zitzaielako, asko ziran<br />

Mendiurira joaten ziranak itxaron-aldia laburtzeko. Osk Kurl 192. Hementxe daukagu azkenik, [...] gure<br />

itxedon-aldiaren ordain betea. MEIG III 75. � itxedonaldi, itxadaldi (Añ). Descanso, reposo. "Pausa" Añ. �<br />

Itxedonaldia genun itsasoz joateko. "Laborem instaurabamus nos navigationi". Or Aitork 231.<br />

itxaronarazi, itxaron erazo, etxedenerazo (<strong>Lar</strong>). �1. "Esperanzar" <strong>Lar</strong>. "Ixedon, ixoron, ixaran, ixagon, ixadon,<br />

exeden erazotzea, faire attendre, faire espérer" H. � Zeinek garuazan itxarotera edo itxaron erazoten deuskun<br />

Jaungoikuagan, emongo deuskula glorija. Astar II 11. �2. itxadonerazi, etxiden-arazi. Hacer esperar, hacer<br />

aguardar. � [Job Santuak] etzio pobreai ukatu nai zuena, estare etxiden-arazi alargun tristea (128). LE-Ir.<br />

Gizon onak aldi luzean ez baidik itxadonerazten. Goen Y 1934, 187.<br />

itxaronde, etxedende (<strong>Lar</strong> � H (ex-)). � "Esperanza" <strong>Lar</strong>.<br />

itxaronka, etxidenka. � Haciendo pausas. � Mias ere ezin esplika bekatuak atsanditurik etxidenka (262). 'Sin<br />

poder explicar con la lengua los pecados, jadeando, haciendo pausas'. LE-Ir.<br />

itxaronkaitz, etxedenkaitz (<strong>Lar</strong> (-kaiz) � H). � "Desesperación" <strong>Lar</strong>. Cf. <strong>Lar</strong>: "Desesperadamente,<br />

etxedenkaizkiro".<br />

itxaropen (V, G-azp; Dv (V)), itxadopen (V, G), itxedopen, itxoropen (G-to), itxodopen (G), itxarapen,<br />

itxopen (G-goi), itzadopen. Ref.: A (itxaropen, itxadopen, itxoropen, itxodopen, itxopen); Etxba Eib; Gte Erd<br />

172. � Esperanza. "Espoir, attente" Dv. "Hilgo zituzten itxaropena zeukan (G-azp)" Gte Erd 172. v. itxaro,<br />

itxaropide, itxarokizun, itxarokune, itxaromen. � Tr. Documentado en CrIc (120 itxarapen) y autores<br />

meridionales a partir de mediados del s. XIX. Itxaropen es la forma general en los textos. Hay además algunos<br />

ejs. aislados de itxodopen (Ur Lev 13, 37, junto al frec. itxaropen), itxedopen (Ur Phil 1, 20; EE 1885a, 530 y<br />

556), e itzadopen (Eleiz Eusk 1919-20 (I), 65). En DFrec hay 117 ejs. (2 septentrionales) de itxaropen, 2 de<br />

itsaropen y 1 de itxadopen. � Jaungoikuak parkatu izango eutsan uste ta itxaropen senduagaz. Ur MarIl 76.<br />

Artuten dot itxaropen alper bat zure ontasunian eta diardut pekatu egiten. Ib. 48. Bere uste eta itxaropena<br />

Jainkoaren eskuetan ipiñita. <strong>Lar</strong>d 350. Itxaropena edo esperantza. Legaz 37 (v. tbn. 65). Zuk beti daukazuz<br />

itxaropen onak eta Jaungoikoak emon daizula gurozun guztia. Echta Jos 82. Zerbait artuko eben itxaropenez<br />

beterik. Ag Kr 142 (v. tbn. AL 160). Itxaropen eztia. Ag G 13 (291 itxaropen gozo). Zeugan jarten dogu ba<br />

danok itxaropen andija. Enb 88 (v. tbn. AB AmaE 436 itxaropena ipini, ArgiDL 44, Mde HaurB 6 itxaropena<br />

jarri, Mde HaurB 31 itxaropenak ezarri). Zuetan dut itxaropen. Or Mi 150. Euririk ez, nekazaria / itxaropen<br />

alperrean. "Sigue esperando en vano". Or Eus 170 (v. tbn. 247). Itxaropena galtzen den tokin ezer ez dago.<br />

JAIraz Bizia 84. Itxaropenik ez emon baiña ezta ezetz [...] borobillik. Erkiag Arran 63. Amesa egia biurtuko ete<br />

zaneko itxaropena. Ib. 93 (v. tbn. BatB 202). Sinismen eta itxaropen sendoz. Akes Ipiñ 20. Itxaropenik bako<br />

bizitza. BEnb NereA 224 (v. tbn. 78). Gure usteak, itxaropenak eta ametsak. MIH 291.<br />

v. tbn. AB AmaE 60. Itz Azald 104. Echta Jos 269. Kk Ab I 22. EEs 1918, 87. A Ardi 79. Zink Crit 45. Garit<br />

Usand 42. KIkV 62. KIkG 12. Jaukol Biozk 44. Laux BBa 34. Lek EunD 42. Ldi UO 6. ABar Goi 74. Eguzk<br />

GizAuz 146. TAg Uzt 312. Zait Sof 32. NEtx Nola 39 y 33. Etxde JJ 90 y 220. Txill Let 43. Bilbao IpuiB 51.<br />

Anab Aprika 20. Izeta DirG 166. Vill Jaink 136 y 160. Gand Elorri 156. Ugalde Iltz 20. Osk Kurl 176. Ibiñ<br />

Virgil 110. Etxba Ibilt 460. Alzola Atalak 67. Xa Odol 183. Uzt Sas 274. Azurm HitzB 27. Itxarapen: CatElg<br />

241v. Itz Berb II 128 (ap. DRA).<br />

� (Como primer miembro de comp.). � Itxaropen-egintza. ArgiDL 44. Itxaropen-begiez etorkizunari<br />

begiratzeko. TAg Uzt 133. Itxaropen-leinuru bat hasi zen haietan argitzen. Mde HaurB 43. Orixe zan ba,<br />

arotzaren itxaropen-dirdai barria. Erkiag Arran 124. Eztaidan itxaropen-izpirik galdu. Ib. 124 (v. tbn. itxaropen<br />

izpi en Alz Ram 86, Mde HaurB 83 y Bilbao IpuiB 222).<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

860

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

- ITXAROPEN-BIDE. Vía de esperanza. � Ori yakitea guretzat [...] poz eta itxaropen-bide [izan ditekela]. Ldi<br />

IL 161.<br />

- ITXAROPENEAN (V-gip). En la esperanza (de), con la esperanza (de). "Obian itxaropenian daroiaguz badaez-bada<br />

guztiak, en la esperanza de algo mejor llevamos todas las contingencias" Etxba Eib. � Or bizi zerate<br />

paketsu [...] Jaungoikoaren itxaropenean. Pagoaga Itzald II 141. Juan zan eskerrak emonaz, erremedixo arekin<br />

milagruan itxaropenian. Etxba Ibilt 472. � (Con adj.). � Dagoala noizbaitean Nikanor-en zorrak kitatuko<br />

dituaneko itxaropen gozoan! Erkiag BatB 165.<br />

- ITXAROPENE(Z)KO. (Adnom.). � Noz egin bear doguz itxaropeneko egiteak? Itz Azald 57. Itxaropenezko<br />

lora. Enb 195.<br />

- ITXAROPENETAN. Con la esperanza (de). v. ITXAROPENEAN. � Oro laister antolatuko dan<br />

itxaropenetan. Etxde JJ 59. Poz orren itxaropenetan, ar zazu nere agurrik barrukoena. NEtx LBB 82.<br />

itxaropengarri. � Digno de esperanza. � --On denborazkoak edo mundukoak dira itxaropengarriak? --Ez. Itz<br />

Azald 57.<br />

itxaropentsu (G-azp ap. Gte Erd). � Lleno de esperanza. "Nafarrak itxaropentsu zeuden; erdaldunak, berriz,<br />

jota (G-azp)" Gte Erd 172. � Antxe gelditu ziran [...] etorkizun-laiñoaz bildurtzeke, itxaropentsu. Erkiag Arran<br />

197. Arantza artean arantza barik / itxaropentsu barrena. BEnb NereA 97. Soiñua gozo ta itxaropentsu. (Acot.<br />

escén.). NEtx LBB 179 (v. tbn. 158).<br />

itxaropide, itxarobide. � Esperanza. v. itxaropen. � Itxaro-bidez gora ditute / begiak odeietara. "Levantan<br />

sus ojos esperanzados". Or Eus 263. Nolako itxarobideari begira zaudeke zuzenbidez? 'Qué esperanza'. Zait Sof<br />

36 (v. tbn. Plat 100). Bidez daukat Arengan itxaropide, Arengatik nere gaitzak oro sendatuko baitituzu. Or<br />

Aitork 301 (v. tbn. 83ss.). Baiesten obearen itxaropidez. Ib. 68. Itxaro-bide neban aurkitu / arkaitz eta arantz<br />

artean. Gand Elorri 167. Ea zertan garen, itxaropidean ala etsibidean. MIH 30. En DFrec hay 3 ejs. de<br />

itxaropide.<br />

v. tbn. JAIraz Bizia 92. Vill Jaink 123. Ibiñ Virgil 114. Itxarobide: Ol Mt 12, 21.<br />

itxarote, itxarate, itxedate (AN ap. A, que cita a Mb). �1. Paciencia. "Cachaza, calma" A. � Nik ez dakit, nere<br />

Jesus maitagarria, nola dezun zuk nerekin onenbat ontasun, itxedate ta pazienzia! Mb OtGai III 302. Zori<br />

gaistokuak Jesusen itxarate onegaz balijetan ez dirianak ta aurrera duazanak konfesino ta komunino dongaak<br />

egiten. Mg CO 173s (CC 121 itxarote).<br />

�2. (V ap. A), itxadote (V ap. A, que cita a Mg), itxarate (V, G ap. A). Esperanza. v. itxaropen. � Ongi ta maiz<br />

zuk otoitz egitera, maiz berrituko dituzu zeruko sinesteak, zeruko itxedateak, usteak edo esperantzak. Mb OtGai I<br />

(ed. 1904), 33. Gure itxadote guztia zugan dago. Mg PAb 57. Itxarote edo esperanza. Astar (ap. H). [Zuk]<br />

itxi zeustan kurutze-azpian / zeuganako itxarotea. Azc PB 30. Siñeste, itxarote, maitatzeak ugaritzen. Or QA<br />

146.<br />

� etxidete. � elebratzendú elizak Ama Birjinaren Expektázioa, edo bere erditza garbiaren etxidétea. LE JMSB<br />

557.<br />

�3. itxadote (Añ, H (ix-)). "Pausa" Añ. "Ixadote luzerik bage, sans longue attente" H.<br />

itxarotu. v. itxaron.<br />

itxarotzaile. � (El) que espera. � Kartzela-atartean ere, jakiña, itxaron bearra. [...] Ba-ziran itxaro-tzailleen<br />

artean [...]. Alt LB 64.<br />

itxarra (det.). � "Rubia" <strong>Izt</strong> C 44 (en una lista de nombres de plantas).<br />

itxarre (S ap. A), itxarri (S (Foix) ap. Lh). � "Rascazón, picazón, dolor, producido por ej. de ortigas" A.<br />

itxarri. v. itxarre.<br />

itxarrik. v. ITZARRIK (s.v. itzar).<br />

itxartu. v. itzarri.<br />

itxasantzar. v. etxesantzar.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

861

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

itxasapo. v. itsas zapo.<br />

itxasari. v. itsasari.<br />

itxas-ernara. v. itsas enara.<br />

itxaska. v. itaska.<br />

itxaskatu. "Torturer" Lh. Cf. 2 itxestu.<br />

itxasmaskullu. v. itsas marraskilo.<br />

itxaso. v. 1 itsaso.<br />

itxasora-aldi. v. itsasoraldi.<br />

itxasote. v. itsas ote; itsasote.<br />

itxasuge, -sugoi. v. itsas suge.<br />

itxasur(a). v. itaxur.<br />

itxatsi. v. itsatsi.<br />

itxatxeki (A, que cita a Ax). � Prender, arraigar. v. itsatsi. � Badira zuhaitz batzuk, udaren finean [...] hasten<br />

baitira loratzen edo birloratzen. Baiña lore hetarik guti lotzen eta itxatxekitzen ohi da. Ax 211 (V 141). Hartzen<br />

eztuen loreaz, itxatxekitzen eztenaz, botean edo ninikoan galtzen denaz, ezpaita probetxurik. Ib. 49 (V 32).<br />

itxatxi. "Zalear los perros, axatu, itxatxi" VocZeg 288.<br />

itxatxi. v. itsatsi.<br />

itxaun. v. itxoin.<br />

itxaur. v. intxaur.<br />

itxauska. "Revolcarse, [...] itxauska [...] ibilli" <strong>Lar</strong>. v. ihauska.<br />

itxauskatu. "Revolcarse" <strong>Lar</strong>.<br />

itxaute. v. itxoite.<br />

itxaxur(a). v. itaxur.<br />

itxazkatu. "(BN-ciz), desperezarse" A. v. 1 itxestu.<br />

itxe. v. etxe.<br />

itxedan, -den, -don. v. itxaron.<br />

itxegi. v. 1 atxiki.<br />

itxegin. v. itxoegin.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

862

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

itxegipen. v. hitzegipen.<br />

itxeikera. v. hitzegiera.<br />

itxeikizun. v. hitzegikizun.<br />

itxein. v. itxoin.<br />

itxeizki. v. etxeki.<br />

itxekade. "Inherencia" <strong>Lar</strong>. Cf. tbn. <strong>Lar</strong>: "Inherente, ditxekana".<br />

itxekai. "Corchete" <strong>Lar</strong>.<br />

itxekartetu. "Entrelazar" <strong>Lar</strong>.<br />

itxekende. "Coherencia" <strong>Lar</strong>.<br />

itxekera. "Enlace" <strong>Lar</strong>.<br />

itxeki. v. 1 atxiki; eseki.<br />

itxekigo(a). "Conexión", "dependencia" <strong>Lar</strong>.<br />

itxekikun. "Adhesión" <strong>Lar</strong>.<br />

itxekin. v. 1 atxikin.<br />

itxekinde (<strong>Lar</strong>). � Apego. "Apegado, apegamiento", "asimiento" <strong>Lar</strong>. � Kodizia, guzi guzia, biotzaren afizione<br />

ta itxekindea ondasun lurrekoetara. LE-Fag.<br />

itxekitze. � Conexión, ligazón. Cf. 1 atxiki. � [Zeren] borondatearen eta hark maite dituenen artean ordenatze<br />

eta elkarri itxekitze natural bat baita. SP POB 42.<br />

itxeko. "Firme, firmea, [...], itxekoa" <strong>Lar</strong>. � Maltsoa da, itxekoa da, argitua da [Jaun Erretora]. "Ferme". Birjin<br />

54.<br />

itxekoi. "Rato, firme" <strong>Lar</strong>.<br />

itxekoigita (<strong>Lar</strong>), itxikoigita (H). � "Ratificación" <strong>Lar</strong>.<br />

itxekoigitu (<strong>Lar</strong>), itxikoigitu (H). � "Ratificar" <strong>Lar</strong>. � Itxekoigitu edo ratifikatu baña leenago. EConst 45.<br />

Pakeak egiñ eta itxeko[i]gitutzea. Ib. 54.<br />

itxel. v. itzal.<br />

itxendi. v. itxindi.<br />

itxenta. "Itxentía, el brusco (planta); itxenta batzuk (V-gip)" Iz UrrAnz. Cf. ixen.<br />

itxeraiñ. v. itxaron.<br />

itxerpo. "Gollete" <strong>Lar</strong>.<br />

itxertza. "Casco de lugar, de casa" <strong>Lar</strong>. "Ambito, circunferencia" Ib. "Box, circuito", "boxar, boxear, tener en<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

863

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

circuito tantas leguas, itxerzan, inguruan ainbat lekoa izan" Ib. "Circuito", "circunferencia", "contorno",<br />

"recinto" Ib.<br />

itxes (Sc ap. A), itses, itxex (S (Foix) ap. Lh), itxez. �1. Desastre, de<strong>sg</strong>racia; estrago, daño. � Tr. Documentado<br />

en textos septentrionales (sobre todo suletinos) desde mediados del s. XIX; al Sur lo encontramos en Orixe y<br />

Zaitegi (Sof 24). � Itxes handirik egin behar die lüikharek eta garmendiek. "Grands maux". Ip Dial 120 (It, Ur,<br />

Dv kalte). Ezta ordian izitzeko [irurziriak] egin ohi dütian itxesez. "Fracas". Ib. 118s (It zatigo, Ur triskantza, Dv<br />

zathikatze). Arristiri berian denbora gaiztü zen. Izan zen itxez undotik. SGrat 23. Mintzo zaiku [...] gerthatu den<br />

itxes edo malur handiaz. Prop 1904, 79. Itxesa zonbat handi dian ikhusi bezan sarri, debriak hartzen dü. GH<br />

1930, 420. Ihes joan zoaz / et' itxaslariak, beldur itxesa, / itzuli behar du arraun-indarraz. Mde Egan 1955 (1-2),<br />

5 (en la versión de Po 72 itsesa). Astelehenian, itxes izigarri bat doi-doia ephantxatü die gure sü-ehaile<br />

atrebitiek. Herr 2-10-1958, 3. Izigarriko itxesak / deizkü ekharrazi. "Malheur". Casve SGrazi 114. � Guda<br />

ondoan, erabakia dagon itxesa (Dan 9, 26). "Desolatio". Or MB 893 (Dv desmasia, Ker ondamendi).<br />

�2. (S ap. A � Gèze; Dv y H). "Bouleversement" Gèze. "Vuelco, trastorno" A. �3. "Itses (Lf), rixe, dispute"<br />

Lh.<br />

- ITXES-PIZTIA. (Fig.). Animal dañino. � Nere bakaulkia iraultzeko gertu zeuden bi itxes-pizti iñutzen ari<br />

nintzala, ez nekiñan. 'Dos plagas'. Zait Sof 176.<br />

itxes. v. 1 isats.<br />

itxeska. v. itaska.<br />

itxeski. v. etxeki; 1 itsaski.<br />

itxesñabo. "(S; Foix), rave" Lh.<br />

itxeso. v. 1 itsaso.<br />

itxestorre. v. itzeztorre.<br />

1 itxestu (S ap. A), itxesi (S ap. Lh). � "Desperezarse" A. v. inxeskatu.<br />

2 itxestu. "(Sc) hacer estragos" A.<br />

itxesur. v. itaxur.<br />

itxetxi. v. itsatsi.<br />

itxetxori. v. itsas txori.<br />

itxez. v. itxes.<br />

1 itxi (V, G, AN-gip; <strong>Lar</strong>, Añ (V, G), Dv, H), itsi (Lcc , Mic ), itxitu, etxi, ixi (V-ple), izi. Ref.: A<br />

(itxi, ixi); Iz Als, UrrAnz, To (leiyua), ArOñ (itxítta); Etxba Eib; Holmer ApuntV (itxi e izi [sic, mal deducido de<br />

ixi]); Gte Erd 81 y 106; Elexp Berg.<br />

I (Vb.). �1. Cerrar(se). Las exprs. más empleadas son atea(k) itxi 'cerrar la(s) puerta(s)' y begiak itxi 'cerrar los<br />

ojos'; se encuentra tbn. con cierta frecuencia bidea(k) itxi 'cerrar el paso' y belarriak itxi 'no prestar oídos'. Se<br />

emplea tbn. en exprs. como zuloa itxi 'tapar un agujero' o zauria itxi 'cerrar(se) una herida'. "(Taparse los) oídos,<br />

belarriak itxi" <strong>Lar</strong>. "Atascar, tapar con tascos o estopones, mulloaz, muloaz irriñarteak, zirrituak itxi" Ib.<br />

"Azolvar, cegar algún conducto o canal, odia edo urjoaira itxi" Ib. "Orejas, oídos de mercader, hacer que no se<br />

oye: (c.) belarriak gortu, itxi" Añ. "Itxizu atia, aize zorrotza dabill eta" Etxba Eib. "Bidea itxi (V-gip, G-azp-nav,<br />

AN-gip)" Gte Erd 81. "Okabilla itxita (AN-gip)" Ib. 106. "Itxi atia urtetzerakuan" Elexp Berg. v. hertsi, hetsi.<br />

� Tr. Propio de la tradición meridional. En vizcaíno, si bien se documenta bien en los textos antiguos (ya en RS)<br />

y no deja nunca de emplearse, parece faltar en varios autores (cf. glosas como zarratu edo itxi (Añ LoraS 25)).<br />

La forma itxi es casi general; hay itsi en Lazarraga, RS, Micoleta, Mendiburu (a menudo junto a su sin. ertsi: cf.<br />

itsi-ertsi en Mb IArg I 281) y <strong>Lar</strong>dizabal (junto a itxi en el Antiguo Testamento; en el Nuevo Testamento sólo<br />

encontramos itxi); hay itxitu en <strong>Izt</strong>ueta y una sóla vez (en posición de rima) en Orixe (Poem 538); etxi en la<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

864

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

poesía premiada en Pamplona en 1610 y en Izeta (DirG 26). El sust. verbal más empleado, sobre todo hasta el s.<br />

XX (<strong>Lar</strong>ramendi (Fueros 225), Cardaberaz, Ubillos (218), Aguirre de Asteasu (III 360), etc.), es itxitze- (itxite-<br />

en textos vizcaínos). Hay iste- en Mendiburu (IArg I 377), f. Bartolomé (Ic I 50), Iturriaga (Fab 211), <strong>Lar</strong>dizabal<br />

(al menos una vez tbn. itxitze-: 71), Arrue, Arrese Beitia (AmaE 412), Echeita, Iraola (48), Inza (Azalp 82),<br />

Altuna (37), Orixe (Eus 179, ej. único), Oskillaso (Kurl 153), N. Etxaniz (LBB 39); en el s. XX parece<br />

predominar ixte- (cf. A Morf 54C: "De onetsi, aprobar, nace onesten; de itxi, cerrar, ixteko; de utzi, dejar,<br />

uzteko"), sobre todo en autores de la 1. a mitad (Kirikiño, Orixe, etc.). En Lazarraga hallamos itsaite-. En DFrec<br />

hay 150 ejs. de itxi y 18 de itsi, todos ellos meridionales.<br />

� Zeña [aposentua] idoro eben itsirik. Lazarraga 1143v. Eze, ez inor ekusterren, / itsaiten eben begiak. Ib.<br />

1145r. Aserraturik egon arren, / ez dot itsiko polsea. Ib. (B) 1164vb. Agura onari ez ateak itsi . RS 26.<br />

Mutil, itsi egizu atea gilsas. Mic 6. Zeruak etxirik egon ziran / bost milla urtean (1610). TAV 3.1.21, 49s.<br />

Arkitu zuten itsia eztei-etxea. Mb IArg I 374. Infernuko putzuaren atea nere gañera itxi ez dedilla. Cb Eg II 52.<br />

Leioak itxita sartu ez didin argia gela barrunbean. Mg CC 150. Eztago ez itxirik / guretzat maratillarik. Mg PAb<br />

99. Itxi ta zarratuten dan legez kontxea. Añ LoraS 61. Ifinten bada irakurten, itxiten jakoz begiak. Ib. 101. Iesko<br />

saski bat, kumaren gisa, betunez eta pikez zirristuak itxirik, egin zuen. Gco I 113. Itxi zezala atea barrendik. AA<br />

III 493. Itxi bijotzeko atiak pensamentu txarrai. fB Ic II 281. Ate bigaz itxita emon eutskula Jaungoikuak miina.<br />

Ib. 183. Zeruko [...] grazija artuteko, itxita dago gurari txarrezko bijotza. Ib. 274. Elizako eginkizun Jainkozkoak<br />

dirauten arte guztian itxiak egon bear dute [...] ardandegi, sagardotegi, denda eta beste toki saldu-erosiko<br />

guztiak. <strong>Izt</strong> C 211. Ate eta sarrera guziak itsiak daude. <strong>Lar</strong>d 90. Putzua [...] arlosa andi batekin itxia egoten zan.<br />

Ib. 36. Israeltarrai gaitz geiago egiteko bideak itxiko ziozkala. Ib. 125. Lo gozo batek begiak itxi ziozkan. Arr GB<br />

47. Golok gela au itxia eta iñor ere sartzen etzala zeukan. Ib. 96. Jenobebak alik ongien itxi bazuen ere leizearen<br />

ataka, [...] aizearen indarrez elur asko barruna sartu [zan]. Ib. 68. Pekatuentzat itxiya dago zeruetako atia. Xe<br />

345. Aditu nai eztuenik bada itxi bitza belarriyak. Ib. 344. Betiko Aitak asarraturik / itxi ziola zerua [gizonari].<br />

Zab Gabon 43. Betiko itxi dauz begiak! AB AmaE 7. Zabalik dakarde agua, / baña, gaurdaño danak itxirik<br />

eskua. Ib. 331. Nere Amari zion debozioak itxi diozkala infernuko ateak. Arr May 132. Gizonezko ujol ari ataka<br />

isteko. Ib. 163. Deboziozko lan guziak debekatzeraño iritxi ziran, eta [...] bere bakarrean egoteko eman zioten<br />

gela ere itxi zioten. Ib. 201. Ospitalak egozan / geuretzat itxirik, / Iaunaren errukiak / nauko gaur bizirik. Azc<br />

PB 315. Bere oe zabalean bira-biraka begiak ezin itxirik egoan. Ag AL 36.<br />

� (s. XX). Atea zan berakotan [= 'bere kautan'] isten zana. Echta Jos 310. Begi ona eskuakin itxita. Goñi 50.<br />

Itxirik ipurdia amar egunian, / zezenak izan dira iriki danian. JanEd I 108. Lagunen esanei belarriak itxi. Ag Kr<br />

209. Jaungoikuak daki zelan amaitu eben aserraldia, estarriak itxi ta zeresanak eta indarrak amaitu<br />

jakoezanean. Ib. 67. Ez ibilli [...] eztabaidetan: begiak itxi ta aurrera. Ib. 160. Arri lodi batek ixten du bere<br />

sarrera. ArgiDL 99. Eskua itxi-ta ezpañetara daramazu esanaz: Au dek, au ederra! Inza Azalp 31. Nork itxi<br />

biotzean daukan zauria? Jaukol Biozk 52. Zorro orren aboa burni-ustai bategaz itxiten zan. Or Tormes 17. Oltxu<br />

batzukaz kutxa zar aren zuloak ixten. Ib. 49 (v. tbn. 21). Kunplitu etzutelako / Jaunaren borondatia, / itxi ziguten<br />

guziyentzako / zabalik zegon atia. Tx B I 203. Leio guztiyak itxi-itxita. Kk Ab II 161. Lau giltzek itxirik daude<br />

kutxatilak. Or Mi 142. Arerioari bidea itxiz zegoen. Ib. 57. Atze guztia ixten duela orma bat. Alz Ram 95 (acot.<br />

escén.). Itxi abua zorruari. Otx 80. Itxi egik abo ori eta ez egik mistik be atera geiago. Ib. 129. Itxi nuan liburua.<br />

Or Aitork 208. Ukabilla itxita etxera ezpazinyoakie gorrarena egingo dutenak. Ldi IL 74. Aberastu ezkero,<br />

zintzoenak ere sakela itxitzen baitizute. Ib. 73. Gipuzkoan sarturik, Agiñegi, Otsabiok ingurua ixten dula. Or QA<br />

64. Jaungoikoak igorritako argiari ate-leioak itxi baizizkion. Etxde JJ 211. Ezkerreko eskuaz surtzilloak itxiaz.<br />

Erkiag Arran 57. Oingoa aurrera yoatekotan, baserri-etse bat baiño geio geldituko da ateak itxirik. Akes Ipiña<br />

23. Bat-batean jarri zitzaizkan ezker-eskubi lagun guztiak opizialari, atera-bidea itxitzen. Anab Poli 56. Gau<br />

artan Praiskuk ez eban begirik itxi. Bilbao IpuiB 221. Trapu zar bategaz itxi neutxian agoa. Ib. 253. Ondo-ondo<br />

itxia ote zegoan [leioa] ikusita miatu nizkan zirrikito guztiak. Anab Aprika 48. Labe aldean, alako lekutxo bat<br />

itxiko zuan, ardi pare bat gordetzeko laingoa. NEtx LBB 99. Lan-gela isteko ordua jotzen du ormako ordulariak.<br />

Ib. 118. Danak egiten badute ori / [ostalariak] itxi bearko du atia. Uzt Sas 233. Ostatua're itxitzen dute egun<br />

batian astian. Ib. 121. <strong>Lar</strong>ramendiri ateak harriz eta burniz itxitzen zizkion bitartean ez dizkiolako zirrituak<br />

estali [Azkuek bere hiztegian]. MEIG VI 55. Geurok Txirritarenean edo geldituak gaituzu, baina ez genioke<br />

inori biderik itxi nahi. MIH 141.<br />

v. tbn. (Sólo hasta 1900, salvo autores no guipuzcoanos): <strong>Lar</strong>, carta a Gandara 162. Ub 218. DurPl 50. CrIc 44.<br />

VMg 75. JJMg BasEsc 55. Astar II 140. Echag 185. It Fab 249. Ur Dial 113. Aran SIgn 68. PE 83. Bv AsL 214.<br />

Sor Bar 61. A BeinB 65. Altuna 37. Enb 46. Laux AB 30. Ir YKBiz 418. Mde HaurB 24. SM Zirik 37. Osk Kurl<br />

153. BEnb NereA 167. Etxba Ibilt 461. Izi: ETZ 138 (Hondarribia, 1778).<br />

� Seirak --muga-ate ura itxi-garaia. Ldi IL 47. Suia, berriz, aitagiarrebak begiak itxi-zai, errian zegon zuaitz<br />

bakar ura botatzeko. Munita 26.<br />

� (Otros usos). "Acorralar a uno, metafóricamente, tenerlo cerrado, apretado, amedrentado" <strong>Lar</strong>. "Zintzurra itxia<br />

dut (AN-gip), petxu itxia du (G-azp)" Gte Erd 172. � Itxaso guztia itxi dau bereala [aizeak] ta or etorri gara gu,<br />

oker, Jaungoikoak daki zelan. Ag Kr 21. Egunak zabaldu ta egunak itxi, urteak joan ta urteak etorri. Ag G 209.<br />

Goserik ez ta geiegirik ez; sartu al dana ta jarioak itxi; ori zan bere esakerea. Ib. 246. Zure belarrietan [...]<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

865

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

neure belaxkakeria erasiatzen nuan eta neure goibel-iarioa ixten. "Constringebam". Or Aitork 236. Giltza itxi.<br />

Edegi barriro, eta urik urteten ez. Erkiag BatB 11. Gaizki itxitako iturri baten tantoak. Ugalde Iltz 17.<br />

� (msOch ap. A Apend). Cerrar, cercar, amurallar; rodear, sitiar. "Bloquear, ingurutu, inguruan itxi" <strong>Lar</strong>.<br />

"Tapiar, [...] lutormaz itxi" Ib. � Ipiñi zuan Jaunak masti bat; itxi zuan. AA III 433. Dago Plaza ederki /<br />

barreraz itxia. Echag 231. Ondartzak itxitu, aldapak berdindu [...] eta beste onelako lanbide iku<strong>sg</strong>arri eder asko<br />

egiñaz. <strong>Izt</strong> C 180. Uria isten zuten orma eta murru guziak asi ziran erortzen. <strong>Lar</strong>d 112. Etxe-jaun batek masti bat<br />

eginda esiz itxi zuen. Ib. 431. Erri asko zeudelako irmo eta sendo itsiak. Ib. 90. Lau erregeak [...] Gabaoneronz<br />

joanik, ingurutu eta itxi zuten. Ib. 116. v. tbn. AB AmaE 371. Tarbesko zabaldoia itxitzen duten mendietan. Goñi<br />

21. Toki yakiñean yendalde aundia zegon bero bero, larrain aundi bat ixten. Or Mi 48. Sail ori burni-ari edo<br />

alanbrez ondo itxi. Munita 25 (v. tbn. 128). Lau lerro berdinok ez ote dute ixten beste azal au? Zait Plat 69 (se<br />

refiere a los lados de un cuadrado).<br />

� Cerrar, clausurar. � Emen eztago gauza onik abade guztiai lepoa kendu ta eliza guztiak itxi artean. Ag Kr<br />

188. Arpidea itxi. Ldi IL 106. Jokoetxe guztiak itxita zeuden garai artan, luzaroan iraun zun [...] ezkutuko<br />

jokoetxe batek. TAg Uzt 173. Gaztelua ustu ta itxi egin zun. Etxde AlosT 105. Elizak itxi zituzten eta apaizak oro<br />

[...] esetsaldi gogorraren mendean erori ziran. Etxde JJ 21.<br />

� Cerrar (un trato, etc.), acordar. � Biyar bertan kontratuba itxitzeko. Moc Damu 24. Tratua itxi. Anab Poli<br />

133.<br />

�2. (<strong>Lar</strong>, Añ). Encerrar. � Atera didazu barrendik nere biotza, ta sartu ta itxi eta lotu dezu zure biotzean. <strong>Lar</strong><br />

SAgust 14. Aramaion erriko etxean itxi zuten. Or SCruz 45. Eskortetan itxita iduki oi ditute abereak. Ibiñ Virgil<br />

101. [Neska] bat bakarrik ez dago seguru, naiz-ta Kretakoaren antzeko bide-mataza berri batek itxi-ta gordeko<br />

balu ere. Berron Kijote 125. v. tbn. Arr GB 91. AB AmaE 54. Zait Sof 34.<br />

� (Intrans.). Encerrarse. � Gelan itxitzen zan. Cb Just 30. Ortxe zaude Sagrariyoan itxita. ArgiDL 79.<br />

Maitakeriak iguin eta Arlesko done Baladiren mojategian itxi zen. Or Mi 37. Gaztetasun biozkadari uko egiñik,<br />

adi jauregi barnean itxi zaigu. Aitzol in Laux BBa X. Ez gara ixten ari ghetto batean oraingo lanekin? In MEIG<br />

IX 83.<br />

�3. (<strong>Lar</strong>, Dv, H). (Part. en función de adj.). Cerrado. "(A) puño cerrado, esku itxiaz" <strong>Lar</strong>. � Ate itsietarik <br />

biortuten da diabrua. Mic 6. Fedeko gauza guziak sinistu bear ditugu begi itxiakin. Mg CC 203. Abo itxitik ez da<br />

eulirikan sartzen. AB AmaE 408. Biotz itxia ez baita gordetzen Zure begitik. "Cor clausum". Or Aitork 101.<br />

Deliberazioak ate itxiz egiñaz. Vill Jaink 130.<br />

v. tbn. Añ LoraS 25. Ur MarIl 53. <strong>Lar</strong>d 473. Otx 30. Zait Sof 93. Mde HaurB 20. BEnb NereA 240.<br />

� Ezpaiñ estu ta esku itxi agertzen intzan, ire biotz ona eskutatu naian. ABar Goi 75. � Zuek barka dezute / uts<br />

egin guztia, / eta zabaldu ate / askori itxia. Echag 227. Toki ondo itxian uzten dute [il duten zekorra]. Ibiñ Virgil<br />

113. � Forma itxia (edo hertsia) duen hizkeran, hitz neurtuak dira segur aski lehenik gogora datozkigunak.<br />

MEIG IV 88. Kontaketa irekia da, hasiera itxia badu ere. Ib. 134 (hablando del Piarres Adame de Elizanburu).<br />

� + itxitu. (Lugar, local, etc.) cerrado. "Luneta, en los corrales de comedias, toki itxia" <strong>Lar</strong>. "Alberca, estanque o<br />

laguna cercada, erreten ingurutua, ersia, itxia" Ib. � Ipiñi zuen gela itxian. AA II 193. Leku itxi batean sartu. It<br />

Dial 98 (Ur zarratu, Dv hertsi, Ip zerratü). Beren kusku itxia eotzeko, seda-arrak añarretara [...] igotzen<br />

direnean. Or Mi 29. Baratza-sail itxia. Ldi UO 37. Gurs-eko atari itxitu edo Mirandategi artatik atera berri<br />

nintxinan. Or QA 101 (se refiere a un campo de concentración). Ona marabut zer dan: arrizko toki itxia, lau<br />

albokoa, gaña borobilla, barrena utsa. Anab Aprika 37. Ibil-taldearen buru zana ta ni ginjoazen alkarrekin<br />

kamioi-aurreko toki itxian. Ib. 74. Erri aunditako dantza-toki itxi askotan egin oi diranak [dantza lotuak]. MAtx<br />

Gazt 67. Ezin esan beretzat [Michelentzat] eta bere laguntzaile Artxurentzat neurtitz horiek zeharo hortus<br />

conclusus direnik, baratze itxia edo zazpi zigiluz giltzatutako liburua. MIH 239. � Kebide itxia ta burnizko<br />

labea zeukan [bi sukaldetatik] batek. TAg Uzt 110. � Gurdia aundia zan, lau aldeetara itxia, goitik ere bai,<br />

noski. Anab Poli 85.<br />

� (Ref. a la noche). Cf. <strong>Lar</strong>: "Cerrar la noche, illundu". � Arrats itxia baño illunago. <strong>Lar</strong> SAgust 8. Gau itxian<br />

kaleetan zebillela, sereno bat zetorkiola oarturik [...]. Or SCruz 121 (v. tbn. Azurm in Gand Elorri 203 gau<br />

itxian).<br />

� Cerrado, tupido. "Cerrado de barba, bizar itxia" <strong>Lar</strong>. "Aljarfa, aljarfe, red muy espesa, sare itxia" Ib. "Carga<br />

cerrada, karga itxia" Ib. � Baso txit itxi ta lapurtegi batean zijoan. Cb Just 69 (v. tbn. baso itxi en Zab Gabon<br />

85). Oien [pagoen] adaburu itxiak bide-gañean abe ta aterperik atsegiñena osatzen du. Ldi IL 145. Beste<br />

bazueri, berriz, itz auek, kabi ez-baiña, baratze itxi zaizkie. "Opaca". Or Aitork 370. v. tbn. Zait Sof 85. Munita<br />

128. � Mendiaren itxienean barrena sartu zan. Berron Kijote 161.<br />

� "Auto definitivo, erabaki itxia" <strong>Lar</strong>.<br />

� "Abstruso, escondido, cerrado" <strong>Lar</strong>.<br />

� (Ref. a personas). "Pertinaz, itxia" Añ. "Cabezudo, terco" Ib. "Porfiador" Ib. "Recio de genio" Ib.<br />

� + itxitu. Cerrado, amurallado. � [Zumalakarregi] asi zan ordeka zelaietako erri andi itxituak atakatzen<br />

gogorkiro. <strong>Izt</strong> C 417. Jeriko, Kanaan guzian erri-itsirik sendoena, murru lodiz ingurutua. <strong>Lar</strong>d 111. Uri sendo<br />

eta ondo itxia. Ib. 193.<br />

� Cerrado, sitiado. � Ainbeste jenderekin, batetik, eta elkarren arteko egunoroko despitakin bestetik, igerri<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

866

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

diokegu erri itxi bat nola arkituko zan. <strong>Lar</strong>d 541 (se refiere a la Jerusalén sitiada por Tito).<br />

� Estrecho. v. estu. � Elizan bere ume guzien artean dan batasun itxiaz. Inza Azalp 102.<br />

� De clausura. � XV. gizaldia arte, gaur konbentu itxi diranak, artean beaterio, beata-etxe izaten zirana. Lek<br />

SClar 117. Ez dut esan nai nik [...] zaldun ibiltariaren bizilegea, erlijoso itxiarena bezaiñ ona danik. "Encerrado<br />

religioso". Berron Kijote 146. � Itxigabeko, klausura-gabeko Beaterio. Lek SClar 117.<br />

II (Sust.). �1. "Espesura de monte" <strong>Lar</strong> y Añ. �2. "Cerca, cerco, (c.) esia, itxia" Añ. "Recinto, barrutia, itxia"<br />

Ib. "Redil, [...] itxia, artegia" Ib. "Circo, esia, itxia, barrutia" Ib. v. itxitura. �3. (G ap. A; H). Cárcel. "Itxia usa<br />

<strong>Lar</strong>dizabal por cárcel" Ur, carta a Bon 25-8-1857. "Endroit clos, enclos; spécialement, prison" H. Tanto Harriet<br />

como Azkue citan a <strong>Lar</strong>dizabal. Cf. ITXIAN. � [Eraentzallea] biguntzen etzan [...] zeukan bidegabeko itxi<br />

artatik apostolua ateratzeko. <strong>Lar</strong>d 525. Itxi batean betiko sartu zuten. Ib. 547. [Amabiak] itxi edo karzela guziai<br />

begiratu zien, eta danak an arkitu zituen. Ib. 513 (v. tbn. 530, 454). � Lugar cerrado. � Andik laister pianosoiñua.<br />

/ Arentzat itxirik ez da. "No hay lugar cerrado". Or Poem 530. �4. "(V-och?), preso" A, que cita a AB. �<br />

Katigu aurkitzen danak [deitu beio Mariari] itxien erospena. AB Ezale 1897, 173b.<br />

- ITXIAN (Dv). (En exprs. como itxian sartu 'encerrar; meter en la cárcel'). "Itxian sartzea (<strong>Lar</strong>d), mettre en<br />

prison" Dv. Cf. supra II. v. itxipe. � Gaizki-esale au Moisesi eraman zioten, eta itsian sar-erazo zien. <strong>Lar</strong>d 85s<br />

(cf. 503 itxian edo karzelan). Gaxo nentzan, eta ikusi ninduzuten; itxian, eta ikustera etorri zintzazkidaten. Ib.<br />

435 (v. tbn. 533). Beren gaiztakeriakaitik iltzeko itxian zeudenetatik. Ib. 453. Gurdi berri bati erantsi ziozkaten<br />

bi bei hume-eginberri, [...] itxian txalak utzita. Ib. 153. Agindu ere zuen, Golori lagundu zioten guziak ere itxian<br />

sar zitzatela. Arr GB 98. Ari zar bat baneukan / nedonek itxian. EusJok II 128. Urte bat bete zuan itxiyan. Bv<br />

AsL 29. [Aitak San Franzisko] sartu zuan itxiyan eskallerape illunian. Ib. 46. Aur gaxoa! Egun guzian itxian<br />

eduki bear... Geiegizkoa da. Sabiag Y 1933, 421. Elgoibar-en zeuden itxian karlista batzuk. F. Apalategi <strong>Euskal</strong><br />

Mutillak 87 (ap. DRA).<br />

- ITXI-IREKI. a) (Vb.). Abrir y cerrar (gralmte. ref. a los ojos). "Çegajear dellos [los ojos], hisi irigi" Lcc (de la<br />

mano C). � Baztarrera so, xortu naiean, / begiak maiz itxi-ideki. Or Eus 392. � Emen ere begia ez dagoke<br />

luzaro zabalik itxi-ideki ibili gabe. Or QA 125. b) (Uso sust.). "Itxidigi (V, Gc), itxidiki (AN), abrir y cerrar<br />

(ojos)" A. "(Hb), œil? Ixi ideki batean, en un clin d'œil" Lh. v. BEGI ITXI-IREKI, BEGIAK ITXI-IREKI y<br />

BEGIEN ITXI-IREKI (s.v. 1 begi). � Itxi-irikirako zubia. "Puente levadizo". Berron Kijote 45.<br />

- ITXI-IREKIAN. Inmediatamente, rápidamente. � Ainbesteko grazia ur-kotxoan ikusi baziñute, itxirikian edan<br />

zentzaketen. 'Toute à la fois'. Or Mi 7. v. tbn. Or Eus 109 (itxi-idikian). Itxirikian, esku-makillaz yo ta atzeraka<br />

gurditik-bera zerraldo irauli nun. Zait Sof 79.<br />

- ITXI-IREKI BATEKO. (Adnom.). Momentáneo, lo que sólo dura un momento. � Itxi-idiki bateko arnas piska<br />

bat bederik izango eztet? Arr May 51.<br />

- ITXI-IREKITZAILE. (El) que abre y cierra. � Guztiaren Jabiak [...] zeruko atien itxi-eregilletzat eskojidu dau<br />

beron seme bakarra. V. Berriochoa, Gurasoai (carta) (ap. DRA).<br />

- ITXI-IREKITZE. "Itxidikitzea (V, G), action de fermer et d'ouvrir immédiatement, clin d'œil. Begien itxidikitze<br />

batean nator, j'arrive en un clin d'œil" H.<br />

- ITXI-ITXI EGIN. � Abua itxi-itxi egindda. Otx 142. Begiak itxi-itxi egin eta alaxe egon oi zan. Etxde AlosT<br />

28.<br />

- IXTEKO ORRATZ. "Imperdible" Elexp Berg.<br />

� Etim. Para su relación con hertsi, estu..., v. FHV 362s. y 563.<br />

2 itxi. � "(V-m), la desesperación" A. "Itxi-itxian egin daigun au (V-m), hagamos ésto a la desesperada, salga lo<br />

que saliere" Ib. v. 1 etsi II.<br />

itxi. v. utzi.<br />

itxiagotu. "Angostar, [...] itxiagotu zabalik dagoana" <strong>Lar</strong>.<br />

itxi-aldi. v. utzialdi.<br />

itxiarazi, itxierazi, itxierazo, itxiazi, itxiazo. � Hacer cerrar. � Ateak itxierazo ziran. Cb Just 60. Zer kontu<br />

egingo luke onelako alkate batek taberna goiz itxi-erazteko [...]? AA III 374. Aboa idikitzen bazuten itzegiteko,<br />

ur gaziak itxi asten zioten. Ill Testim 4. Begiak tapau edo itxi-azo eutsazan. Erkiag Arran 68.<br />

itxiden. v. itxaron.<br />

itxidikai. "Salta regia, una regla que se abre y cierra por un gozne que tiene en medio" <strong>Lar</strong>.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

867

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

itxiera (<strong>Lar</strong>, H). �1. "Cerradura, el cerrar" <strong>Lar</strong>. � Erremedioaren atea itxia dago neretzat. [...] O itxiera<br />

betikoa! Cb Eg II 117. �2. iskera. Amurallamiento. � Jerusalenen iskera. <strong>Lar</strong>d 328.<br />

- ITXIERAN, ITXIKERAN. Al cerrar. � Etzan uartu labako atia barru aldetik itxikeran, gona mendel zati bat<br />

atako aldetik ondo sartu barik itzi ebanik. Otx 87.<br />

itxiera. v. utziera.<br />

itxigarri (<strong>Lar</strong>, H), iskarri. �1. Cerradero, tapadura. "Cerradero, cordón u otras cosas con que se cierra algo" <strong>Lar</strong>.<br />

Cf. itxikarri. � Jarri zituen zuloen iskarri [...] azalandare kaiskar banakaren batzuk. <strong>Izt</strong> C 156. � "En parlant<br />

d'une plaie, d'une blessure: bandage, pansement et, principalement, médicament, drogues qu'on emploie" H. �2.<br />

"Qui peut être fermé, enfermé, clos, bouché, assiegé" H. �3. Clausura, colofón. � Erri-ertiarekiko batzarrearen<br />

itxigarritzat [...] aurtengo Euskel-eguna egitea erabaki du [Eusko Ikaskuntzak]. Ldi IL 128.<br />

itxigo (<strong>Lar</strong> � H (V, G)). � "Cerramiento", "clausura" <strong>Lar</strong>. "Encerramiento, encerradura, encerradero, encierro"<br />

Ib.<br />

itxikai. "Candado" Añ.<br />

itxikarazi. v. atxikarazi.<br />

itxikarri. "Pasador, pestillo de puertas y ventanas" <strong>Lar</strong>. Cf. itxigarri.<br />

itxikera. v. itxiera.<br />

itxiketa, isketa (<strong>Lar</strong>, H). �1. "Nema, cerradura, sello de carta" <strong>Lar</strong>. "Fermeture, fermoir" H. �2. Cerramiento,<br />

valla. v. itxitura. � Bedayo-Azkarate muga itxitzeko, Azkaratearrak bakarrik, egin bearra izan zuten itxiketa<br />

galesti ura. Zubill 35.<br />

itxiketan (B ap. A EY IV 282). � (Jugar) a casitas.<br />

itxiki. � Cierre, tapa. � Bere borondatez ifini eutsan itxikia, graziaren ur gozoa emuteko dan iturri<br />

miragarrizko oni. msOñ 229v (v. tbn. 132r).<br />

itxiki. v. 1 atxiki; itziki.<br />

itxikin. v. 1 atxikin.<br />

itxilar. "Guisante (L-sar)" EAEL 77. v. etxilar.<br />

itxilipurdi. v. itzulipurdi.<br />

itximini. v. etxamina.<br />

itximiska. "(AN-araq), pellizco" Satr VocP. v. atximizka.<br />

itximur (Gc ap. A), itzimur (G-to ap. A). � Pellizco. Cf. itxumur. v. atximur.<br />

- ITXIMUR EGIN. "Pellizcar" A.<br />

itximurka. "Pellizcando" A.<br />

itximurkada. "Pellizco" A.<br />

itxin (AN-ilzarb ap. Bon-Ond 156). � Encender. v. itxindu.<br />

itxina. � "Itxiña (V-ger-ple), adelante. Orti itxina, por ahí adelante" A. v. AITZINA, s.v. aitzin. � Bildur naz /<br />

bota enaien orti itxina. Azc PB 252 (tbn. en Ur PoBasc 405). Egun goiz baten zaldun zikina / ioian bakarrik<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

868

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

bideti itxina. Ib. 159. Illardi ederra ta argia iagok, eta argi mutillaz oa ortik itxiña. Zam Ezale 1898, 224.<br />

itxindi (L-ain, BN-baig; Ht VocGr � <strong>Lar</strong> Sup y Lecl, Arch VocGr, Dv, H (L, BN)), itxindu (BN-baig), itxendi<br />

(BN-mix; SP), itsindi (H (G)), itzindu. Ref.: A (itxindi (que cita Bon Observ), itxindu, itxendi); CEEN 1969, 82.<br />

�1. Tizón. "Tison de feu, ilhetia" SP. "Tison, brandon" Dv. v. ilinti. � Tr. Documentado desde Oihenart en<br />

autores septentrionales, gralmte. bajo-navarros (no en suletino). La forma más empleada es itxindi; hay itxendi<br />

en <strong>Lar</strong>reguy, e itxindu en Oxobi. � Ez eztupa itxindien aldean, ez neskatoxea motil gazteen artean. O Pr 158.<br />

Etxatu zion itxendi bizi bat bisaiarat. Lg II 379. Berak [damnatuak] dire sustatuak [= 'suztatuak'] eta hurren su<br />

haren itxindi batzuek. Brtc 150. Ifernuko itxindi eta deabruaren gathibu egina. Dv LEd 71. Begiko ileak itxindi<br />

batekin erretzen diotzate. Prop 1876-77, 19. Arthiki [zion] ileti edo itxindi bat burutik behera. Jnn SBi 165.<br />

Gurekin ifernian duk hire arima. / [...] Finitzian mundia, / hitaz eginen diagu, ah!, zer itxindia! Ith Napoleon 29<br />

(ap. DRA). Itzulikatzen duzun itxindutik su phindarrak doazin bezala. Ox GH 1923, 36. Bere bi begi urdinak<br />

itzindu bat bezen samin. Othoizlari 1954, 15. Berriz ere entseatuko dira gure buruzagiak itxindi tzar horien<br />

ureztatzerat eta hiltzerat. Herr 20-11-1958, 1. Argi hori hilik, itzindu beltz bat bezala kea dariola. Ib. 1962, 434.<br />

Jondoni Laurendi, esku batean euri eta bestean itxindi! (BN-baig). CEEN 1969, 82. �2. "(BN-baig), fomento,<br />

estímulo" A, que cita a Dv. � Amets eta solas horietako aria izan zen beraz bekhaizgo eta herrakunde itxindi.<br />

Dv Gen 37, 8 (Ur gai). �3. "Persona anciana apegada al hogar" A. �4. "(L), embrollador" A.<br />

itxindu. "(BN-baig), encender" Satr VocP.<br />

itxiola. "Helecho cortado en verde y, una vez seco, para comida de yeguas y ovejas en invierno" Asp Leiz.<br />

itxipe. � (En casos locales de declinación en sing.). Cárcel, encierro. v. ITXIAN. � Joan zan itxipean<br />

(kartzelean) zeuden animei predikatzera. Inza Azalp 73. Ziegan, kartzelean edo itxipean zeudenetara. Ib. 73.<br />

[Jesukristo] etzan berexi ez batagandik [gorputzagandik] beeko itxipetara jeixtean. Ib. 74.<br />

itxipen. v. utzipen.<br />

itxirain. v. itxaron.<br />

itxiritzi. v. ixiritu.<br />

itxirizte. "Digestión" <strong>Lar</strong>.<br />

itxiro (<strong>Lar</strong> � VocCB y H). � "Absolutamente" <strong>Lar</strong>. "Cerradamente" Ib. "Muy, del todo, absolutamente,<br />

enteramente" VocCB (s.v. guztiro). � (Con reduplicación intensiva). "(Quiso) absolutamente que así se hiciese,<br />

itxi itxiro nai izan zeuan ala egin zedilla" <strong>Lar</strong>. � (Con -ko, adnom.). "Absolutas proposiciones, dichos sin<br />

ninguna restricción, itxiroko [...] erausiak, esanak, hitzak" <strong>Lar</strong>.<br />

itxirrin. � Entornado. � Bekokija tximurtuta eukan, begijak itxirrin. BAizk Ipuin 78 (ap. DRA).<br />

itxirristu. "(V-ger?), rendija" A. v. zirriztu.<br />

itxitasun. "Obstinación" Añ. "Pertinacia" Ib.<br />

itxitasun. v. utzitasun.<br />

itxitegi. � Cárcel, prisión. v. ixtegi. � Itxitegi iraingarri onetan [Baionako Ziudadelan] sartu zituzten. <strong>Izt</strong> C<br />

394. Ona zergatik deitzen dan leku ura San Franziskoren itxitegia, kartzela. Bv AsL 160. Gure Santua berriz,<br />

itxitegian egotiak batere estutu gabe beti zegoan alai. Ib. 28 (v. otro ej. en la misma pág.). Jaungoikoaren<br />

zuzentasunak lurraren baittan egiñik daukan itxitegia dala [infernua]. Inza Azalp 115.<br />

itxitu (AN-larr ap. Asp Leiz). � Cercado; cerco. "1) campo cercado, cerrado. 2) cerco, cerrado del campo" Asp<br />

Leiz. v. itxitura. � Berreun gizon peleatzeko / itxitu orren erdian. <strong>Izt</strong> Po 145. Arlanza ederrez egindako itxitu<br />

andi bat. <strong>Izt</strong> C 95. Itxitu berri onekin [egin zuten paretarekin] jan-gauzak barrunera [Jerusalenera] sartzea<br />

eragotzi zuten. <strong>Lar</strong>d 542.<br />

- ITXITUAN. (Con egon, etc.). Encerrado. v. ITXIAN. � Bi oiek bai doatsu dirala! Ez baitira konturatzen<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

869

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

itxituan daudenik. Or QA 102.<br />

itxitu. v. 1 itxi; utzi.<br />

itxitura (V-gip, G-azp-goi-to, AN-gip), ixtura (V-gip, G-to), istura (V-gip). Ref.: A; Iz ArOñ, To; Elexp Berg<br />

(ixtura); Gte Erd 172. �1. Cercado. "Itxítura bet, cerradura" Iz ArOñ. "Itxitura bat jarri, poner una cerca al<br />

campo. Txarrantxakiko ixtura, la cerca de alambre con púas" Iz To. "Zelaixan ixturia ein dabe, ganauak gau ta<br />

egun bertan ibilli daittien" Elexp Berg. v. itxitu. � Tr. Documentado en textos meridionales (gralmte.<br />

guipuzcoanos) desde comienzos del s. XX. En DFrec hay 3 ejs. de itxitura. � Aurrean burni-makillazko itxitura<br />

bat egin diote, jendea geiegi alderatu ez deiyen. Goñi 107. Ibiltzen etzala jarri zanean, eguterako istura batean<br />

ipiñi genduan [txita]. Ayerb EEs 1917, 80. Orain millaka urte bizi ziran gizonak [...] arri aundizko itxitura bat<br />

egin eta gañean beste arri aundiago batzuek ipintzen zituzten. Euzkel-Egutegi 19-5-1923 (ap. DRA; se refiere a<br />

los dólmenes). Itxitura batean zazpi zortzi [bei] zeuden. JAIraz Bizia 47. Itxiturik bear bada, ondo itxi;<br />

landareak abere-bildurretik atera diranean, kendu itxiturak. Munita 129. Izai oien inguruan [...] amar bat<br />

ektareako itxitura bat egitea. Ib. 81. Piñu-landara jartzen digute / itxiturarikan gabe, / guri ardiak nola kenduko<br />

/ gogor saiatzen dirade. And AUzta 131. Zenbat aldiz eztitugu ikusi artille-moltso oiek itxituretatik zintzilika!<br />

Vill in Gand Elorri 12. [Plazak] zeukan jira guztian, zezen-plazaren gisan, itxitura bat arriakin egiña. Salav 74.<br />

Zezenak gordetzeko itxitura. Garm EskL I 28. � "Itxitura lanak eginda dauzkagu (G-azp, AN-gip)" Gte Erd 172.<br />

�2. Cierre. � H-rik ez da idatziko itxitura osoa duten kontsonanteen ondoan (aphez, athe, ekharri, etc.). MIH<br />

100. Aho-itxitura osoa da lehendabiziko aldian [...]; bigarrenean aurkitzen du arnaseak, estua bada ere, zirritu<br />

bat. MEIG VI 100.<br />

- ITXITURAN. (Con eduki, etc.). Encerrado. v. ITXIAN. � --Etzegok inguru ontan alako neskik. --Itxituran<br />

edukitzezkeroz, zertarako dek? Ataño MLanak 125.<br />

itxitxo. v. itxixo.<br />

itxitze. v. ixte.<br />

itxixo (G-goi ap. A EY I 383), itxitxo. � Brujo. "Gizon sorginari etzaio sorgina esaten, itxixoa baizik. [...] Itxixoa<br />

baino gaiztoago da ori, esaten da mutilko oker batengatik (G-goi)" A EY I 383 (que añade en cast.: "Sin duda,<br />

vienen de hechizo y hechicero"). v. intxixu (2). � Aker ipurbeltz itxuran deabru traketsa / da ango buruzagia, /<br />

"itxixo" nazkagarria. SMitx Aranz 215. Esan bezaidan, esan neri, zer liskako edaria eman ziñan, itxitxo arrotz<br />

arek! Eston Iz 86.<br />

itxobedar. "Alga marina (Motriko, 1775)" F. Arocena.<br />

itxodalgo (<strong>Lar</strong>, H (ix-)). � "Moratoria, espera" <strong>Lar</strong>.<br />

itxoden, -don. v. itxaron.<br />

itxodomen. v. itxaromen.<br />

itxodongizun. v. itxarokizun.<br />

itxoegin, itxogin, itxegin. �1. Esperar, aguardar. v. itxoin. � Erregearen etorrera itxogiteko. EE 1883b, 226.<br />

Pixka bat itxegin zuen [...] biño Bernardatxok era berean ziarduen. Goñi 31. Jendea plazan [...] Prantzesari<br />

itxogiñez. Tx B II 222. Bixentari itxo egin gabe, olara joan zan. JAIraz Bizia 92 (v. tbn. 52, 64ss.). Eskaileraburuan<br />

itxo egin zion. Mde Pr 184. Theresa, itxo egin, ekuru-gaitz ez izan! Mde HaurB 107. Irrikaz beterik<br />

itxoegiten nuen gauaren etorrera. Txill Let 80. Itxo-egidazu emen iru egun. Berron Kijote 216 (v. tbn. 209, 218).<br />

Beste gai bat gogoratu arte, itxogin egin bear. Uzt Sas 23. En DFrec hay 3 ejs. de itxoegin.<br />

v. tbn. Anab Aprika 67. Itxogin: Zab Gabon 74. In Goñi 12. EusJok 102. TAg Uzt 196. SMitx Aranz 18. Ugalde<br />

Ama gaxo dago 17 (ap. DRA).<br />

�2. Esperanza. � Itxogiñez gera iare. Ikusiarekiko, berriz ez da itxogiñik (Rom 8, 24). Or Aitork 388 (Ol<br />

itxoitez yarei egiten gera, Ker, IBk, IBe itxaropen).<br />

- ITXOEGITEKE. Sin esperar, sin aguardar. � Gertakizuna zer-nola amaituko itxo-egiteke, beren bideari<br />

jarraitu zioten. Berron Kijote 102 (v. tbn. 151).<br />

itxoeginarazi, itxoeginerazi. � Hacer esperar. � Asmoa artu zuan [...] egun argiaren zai itxo-egiñerazteko.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 870<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

Berron Kijote 217.<br />

itxoera. � Espera. � Uraxe bai itxoera zailla. JAIraz Bizia 65.<br />

itxogin. v. itxoegin.<br />

itxogon. v. itxaron.<br />

itxoigune, itxogune. � Descanso, reposo. v. itxoinaldi. � Eultzian ari unan aterbage. Itxogunerik ez. 'Pas un<br />

instant de relâche'. Or Mi 104.<br />

itxoin (V-gip, G, AN-larr), itxon (V-m, G-goi; Añ), itxan, itxain (V-m-gip; VocCB), itxaun (V-ger), itxein (Vgip),<br />

etxon (V-arr-oroz), etxoin (V-gip), etxa(i)n, etxein (V-gip), etxi. Ref.: VocZeg 285; A (itxain, itxaun, itxon,<br />

etxan, etxon); Iz UrrAnz (itxoiñ); Asp Leiz; Zam Voc; Etxba Eib (itxain); Gte Erd 171; Elexp Berg (itxain, itxein,<br />

itxoin, etxoiñ). Las formas con palatal fricativa que figuran en Harriet son, sin duda, inferidas por el propio<br />

lexicógrafo y no se documentan en los textos. � Tr. Documentado en textos meridionales desde mediados del s.<br />

XVII. En autores como Micoleta (itxezu), Capanaga (etxozu), <strong>Lar</strong>ramendi (itxok (s.v. aguarda), itxozu (SAgust<br />

11)), Mendiburu (itxozu, itxozue), Lizarraga de Elcano (etxi), Aguirre de Asteasu (III 424 itxozu), Arrese Beitia<br />

(itxok), T. Agirre (itxoidazu) y D. Agirre (itxoidazu), se documentan sólo formas de imperativo, empleando por<br />

lo demás formas de part. como itxaron, itxadon, etxeden, itxedon etc. AxN explica igurikazu (239), por itxozu<br />

(pero itxeden, etxeden). Cf. <strong>Lar</strong> (s.v. esperar): "Este verbo, itxedon, etxeden tiene unos irregulares en el<br />

imperativo. Espérate: itxok, itxon, itxozu, igurikazu; esperaos, itxozue, itxozute, igurikazue" <strong>Lar</strong>. En cuanto a la<br />

distribución de variantes, las formas con e- inicial se documentan sólo en Capanaga, Lizarraga de Elcano y Pello<br />

Errota (etxoin). Hay participio itxan en Moguel (que emplea tbn. el imper. itxaizu) y fray Bartolomé; itxain en S.<br />

Martín y T. Etxebarria e itxon en Guerrico, Apaolaza, Kirikiño (que emplea tbn. el imper. itxaik), Lizardi, Orixe<br />

y A. Barriola (en éstos tres últimos junto con itxoin). El participio itxoin comienza a documentarse desde el<br />

primer cuarto del s. XX y es con diferencia el más empleado a partir de esa época. En cuanto al sustantivo vbal.<br />

son generales las formas en -te y el único ej. en -tze corresponde a San Martín (Zirik 121). En DFrec hay 17 ejs.<br />

de itxoin, y 4 de etxon, estos últimos de B. <strong>Lar</strong>rakoetxea.<br />

�1. (Aux. trans.; en los ejs. documentados, salvo excepciones (v. infra ej. de PE), el complemento va siempre en<br />

dativo cuando se trata de seres animados y en absoluto para el resto de los casos (cf. sin embargo infra Gte Erd<br />

171)). Esperar, aguardar. "Aguarda, itxok, itxon, itxozu; aguardaos, itxozute" <strong>Lar</strong>. "Aguarda un poco, itxozu piska<br />

bat" <strong>Lar</strong> y Añ. "Aguarda: (c.) itxozu, itxo, itxon" Añ. "Plusieurs formes contractées du même verbe [ixadon,<br />

ixaron, etc.] sont en usage: ixok, ixokala, attends, espère, que tu attendes, espères (toi homme), ixon, ixonala [...]<br />

(toi femme), ixozu, [...] ixozute" H (s.v. ixadon). "Itxaaizu pizkaten, aguarde V. un momento" A. "Itxaintzen<br />

egon giñan ordubete baño geixaguan" Etxba Eib. "Gosiak bazan, jateko itxaintziak biurtzen eban friztixa<br />

bildurgarri baten" Ib. "Autobuseri etxoten nao (V-arr)" Gte Erd 171. "Emen etxeingo dotsut (V-gip), Eztitxuri<br />

etxongutsegu (V-arr), amari etxoten daoz (V-arr), medikuak gaixoak etxoten euki deuz (V-arr), Eztitxuri itxoin<br />

egin bearko diogu (G-azp)" Ib. 171. v. itxaron, itxoegin, atxoin. � Itxezu atera daida kontua. "Aguarda". Mic<br />

14v. Etxozu eta iakin dagizu. "Esperad y sabréis". Cap 140. Baña itxozu, etzen emen bukatu [...] egin zuen<br />

milagro guzia. Mb IArg II 323 (343 itxozue). Etxi oraño! (59). LE-Ir (v. tbn. 159, 160, 238). Itxan dagijala puska<br />

baten. Mg PAb 160 (73 itxaizu). Itxon dit, beragana deitu nau. Gco I 396. Eta jendea zegoan itxoten Zakariasi.<br />

Brunet Lc 1, 21 (Oteiza itxotzen Zakariasi; Ol, Ker, IBk, IBe -ren zai(n)). Neskatxak urte biyan /<br />

etxoin nezala, / ordurako ederki / prestatuko zala. PE 65. Itxok, itxok puskaten. AB AmaE 97. A mutil, itxaik,<br />

noruntz ua? Kk Ab II 54 (58 itxon). Itxoidazu antxe. TAg Uzt 200 (tbn. itxoidazu en Ag AL 97). Plazan itxoingo<br />

dizutet. Etxde JJ 203. Semearen erantzuna itxoin zun. Ib. 71. Mezian azkena itxain gabe. Etxba Ibilt 460. An<br />

zijoan neskatxa ur lasterrak eramana. Mutillak itxoin gabe jokatu zuan bere bizia. NEtx LBB 53.<br />

v. tbn. CatElg 76v (itxok). Moc Damu 34. Ill Pill 11. Alz Ram 40. Lek EunD 45. Or Eus 344. Ldi IL 109. Lab<br />

EEguna 93. Ir YKBiz 510. ABar Goi 27. Ol Gen 8, 10. Zait Sof 79. SMitx Aranz 155. Izeta DirG 41. Ugalde Iltz<br />

67. Zait Plat 104. Ibiñ Virgil 74. Uzt Noiz 130. Itxon: Apaol 41. Ldi BB 46. Or Mi 21 (57 itxok). ABar Goi 47.<br />

Itxain: msOñ 151v. SM Zirik 78. Itxein: Osk Kurl 65.<br />

�2. Esperar, tener esperanza de, confiar en. � Jaungoikagandik prinzipalmente itxon bear degu gure nekearen<br />

frutua. Gco I 424. Bazekiyagu zer itxon dezakegun guztiyak ire anaiagandik. Apaol 25. Onik itxoiteari atariak<br />

itxi. Inza Azalp 115. Orrela ez dala yazoko itxoiten, ez zaitut aolkatuko. Zait Sof 187. � (Con ines.). � Itxoizu<br />

Iaunagan. "Espera en el Señor". Or Aitork 390 (v. tbn. más ejs. en la misma pág.).<br />

�3. Espera; descanso, reposo. "Etxéiñ bat eiñ: una espera; atxéiñ bat eiñ" Iz ArOñ. Cf. etxon. � Lanean jardun<br />

ondoren jo ta ke, artu bear du atseden. Itxoin txiki ta kera apur bat egiñaz, lasaitu egin bear du. MAtx Gazt 56.<br />

- ITXOINEAN. "Itxaiñean (V-m), a plazos" A. � Ez da noraezekua pozimuari eskatuten dabena itxanian edo<br />

plazuban beti emotia. Baina noraezekua da, itxanian emon jakolako, emon jakon baino geijago ez artutia. fB Ic<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

871

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

II 110 (v. tbn. más ejs. en la misma pág.).<br />

- ITXOIN-LEKU. "Itxai-lekua: eskillaa-buruko itxai-lekua: el descanso de la terminación de las escaleras" Iz<br />

ArOñ.<br />

itxoinaldi. � Descanso, reposo. v. itxoigune. � Itxoin-aldirik, iñoiz bezala / [...] ezin. "No pueden tomar<br />

descanso". Or Eus 316.<br />

itxoinarazi, itxoin-erazi, itxoinazi. � Hacer esperar. � Etortzen bada, itxoin aziko diogu. Alz Ram 69. Barkatu<br />

itxoin arazi ba dizutet. Lab EEguna 78 (v. tbn. 92). Apaizari itxoin-eraztea ez den itxura. NEtx LBB 16.<br />

itxoipen, itxopen, itxomen. � Esperanza. v. itxaropen. � Ez itxomenik, maitasunik ez, zeu barik! AG<br />

Siñismena (ap. DRA). Itxopenaren sutario legunak betiko zorionaren albista gogoratzen dio. Elizdo EEs 1929,<br />

181. Sinismena, itxoipen edo uste ona. Inza Azalp 103. Geure anai zarra. Amaren itxopena. Enb 70. Ziñesmen<br />

zindoz ta itxopen sendoz. Ib. 105.<br />

itxoipengarri, itxopengarri. � (Lo) que da esperanza, esperanzador. � Jaunaren gogo maitatsuak bidaltzen<br />

digun abots itxopengarria. Elizdo EEs 1929, 175. [Txiro urrikaldueri] itxopengarria ta eramakizun onerako bear<br />

zutena aukeratzen zien. Ib. 177.<br />

itxoite, itxaute. �1. Espera. � Amari amaitu jakon eroapena ainbeste itxaute ta deadar alperreko egiñaz. Ezale<br />

1899, 85a. �2. Esperanza. � Itxoitez yarei egiten gera-ta. Ol Rom 8, 24 (Lç speranza, He esparantza, TB, Bibl<br />

esperantza, Dv uste, Ker, IBk, IBe itxaropen).<br />

itxoka. �1. "(G-to), buey delantero" A. v. aurridi. �2. "La segunda pareja de vacas de tiro, cuando la primera<br />

es insuficiente" Asp Leiz. v. 2 itsuka.<br />

itxokun. � Esperanza (?). v. itxarokune. � Itxokun gustiz argijaz diño, / eldurik ikurriñari, / Sabin il dala,<br />

baña Jel-aldez / jarraituteko berari. Enb 35.<br />

itxola. v. etxola.<br />

itxomen, -pen. v. itxoipen.<br />

itxon. v. itxoin.<br />

itxontzi. v. itsasontzi.<br />

itxoon, itxoran. v. itxaron.<br />

itxorkun, itzorkun (Bera, BeraLzM), itz-sorkun. Neol. creado por AG en 1897, de itz 'palabra' y sorkun 'origen'<br />

(AG 1065). � Etimología. v. HITZ-ETORKI. � Tr. Sólo se documenta en la 1. a mitad del s. XX; NeolAG señala<br />

que ha sido muy utilizado por autores sabinianos. � Itxorrkun (edo etymología) barregarrijak. AG 1409.<br />

Ezteritxot ondo s ta z noiz esan eta idatzi bear dogun jakiteko itxorkun (etimología) billa ibilteari. Alt EEs 1914,<br />

142. Itz-sorkun au orok zuzenetsiko luketela uste ote-dezute? A Eusk 1919-20 (I), 16. Ingurti onetatik atarauriko<br />

itxorkunak. Ib. 1061. Itxorkun eta oguzkera arau-lanak. GMant LEItz 74. Euskerazko zenbakien itzorkunak. ZA<br />

RIEV 1928, 588. Itxu-itxuan derraio Cejador-i euskerakiko itzorkunetan. PMuj Y 1934, 165 (v. tbn. 164).<br />

itxorkunlari, itz-sorkunlari. � Etimologista. � Gure artean itz-sorkunlari parregarri asko izan dirala-ta. A<br />

Eusk 1919-20 (I), 16.<br />

itxoromen. v. itxaromen.<br />

itxoron. v. itxaron.<br />

itxoroski. "(V-arrig-m-al), aspa" A. v. 2 itsuski. � Arijak biar dau matasatu itxoroskijan. Mg PAb 139. Gorulak<br />

gero dabee / Egiten arija, / Matasarako biar / Da itxoroskija. Ib. 146. Nire eskuak pianoan, itxoroski edo<br />

arilkaian bira biraka dabillen aria baiño bizkorrago ibilten dira. A Ezale 1898, 4a.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 872<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

itxoso. v. itsaso.<br />

itxu. v. itsu.<br />

� itxugarabe. "(L), var. de itxuragabe" Lh, que cita a Dv y A, pero éstos sólo dan itxuragabe (q.v.).<br />

itxugi. v. 4 itsuki.<br />

itxuki. "1.º (Sal), tener. 2.º (B), sostener" A. v. 1 atxiki.<br />

itxukindu. v. itsukindu.<br />

itxukomon (AN-larr). "Itxukomon artan edozein gauza egingo nun (AN-larr), en aquel apresuramiento o<br />

acaloramiento [...]" Inza Eusk 1928, 229. Relacionado probablemente con itsu.<br />

itxulamen, itzulamen. � Trastorno. Cf. itxulastu. � Gauzen itzulamenakati. Ezale 1897, 230.<br />

� itxulari. v. itxuralari.<br />

itxularri (S; Dv (S)), utxularri (S; H (S)), utsularri (S). Ref.: A (itxularri, utxülarri); Lh (ütsülarri, ütxülarri);<br />

Lrq. � Forúnculo, divieso. "Utxülarri, tumor no enconado" A.<br />

itxulaska (BeraLzM). � Revolución. � Frantzeko itxulaska edo erreboluzioan. EgutTo 20-12-1923 (ap. DRA).<br />

itxulasketa, itzulazketa. � Engaño, traición (?). � [Eguzkiak] adierazten dizkigu sarri ixilpeko naspil-aldiak,<br />

itzulazketak eta anpatuz dioazen gudu estaliak. "Fraudemque". Ibiñ Virgil 79.<br />

itxulaskunde. � Revolución. � Leengo agintariak aginte-aulkietatik uzkaili zituan itxuslakundearen [sic, por<br />

itxulas-] ondoren. TAg GaGo 87.<br />

itxulastu, itzulastu (V ap. A), itzulaztu (Mg PAbVoc). �1. Revolver, trastornar (sentidos prop. y fig.); volcar.<br />

"Itzulaztu, atziaz aurrera gauzia imini, trastornar" Mg PAbVoc. "Poner al revés" A. v. iruleztatu. � Tr.<br />

Empleado por autores meridionales de léxico cuidado del s. XX. La forma más empleada es itxulastu; hay<br />

itzulastu en D. Agirre e itzulaztu en Ibiñagabeitia. � Intxaur oskol uts batzuk baizen errez, [itxaskiak] itzulastu<br />

zituan laster [...] arrañ-potiñak. Ag Kr 197. Abesti askoren zatijak edo dira, mutikuak erabilli ta erabilli,<br />

alkarregaz nastu ta itxulastu dabezanak. Kk Ab I 61. Gaur egunian [...] dana dago itxulastuta. Ai lenaoko<br />

denporak! Ib. 91. v. tbn. Or LEItz 52, Ol Imit III 45, 3 y A.S. RIEV 1928, 654. Itxulastuta egozan gauzak ondo ta<br />

zuzen ipinten. Altuna 79. Satorren antzera solo ta bazter itxulastu ta azpikoz-ganera imintten dozubelako. Otx<br />

27. Erriak itxulastu eta etxeak ipurditik atera ta buruz-bera yartzen. Zait Sof 180. Oba izango dot, ausaz,<br />

legorrean tirabira egin, lur gogorrean itxulaztu, eta ez an, itsas frankuan, aztarrenik be, utzi barik, bear bada...<br />

(Interpr?). Erkiag Arran 126s. Izartxo, aren itxurak erabat itxulusturik [sic, por itxulas-] bait zeukan, zirikatzen<br />

asten zitzaion [Erkori]. Eston Iz 21. Gizarte-auzia goitik-beraino erabat aldatu ta itxulastu nai izango luketen<br />

gizon irten eta berrizalerik gorrienek. Zait Plat 6. Etsiturik, goibel, zoriak oro itzulazten baitu. "Uersat". Ibiñ<br />

Virgil 59. �2. (PMuj). Engañar(se), seducir, embaucar. � Uxatu dun ire nardaz Urri, oinbeste zekorren yabea,<br />

ta atzenik olako biurrik itxulastu au. "Te séduire". Or Mi 92s. Axal-apaiñez itxulasten diranak [animak], alegizko<br />

ta itzalezko ongira-naiez atzi oi zituten. "Decipi". Or Aitork 138. Onela ari nintzan ene adiskideekin, neronekin<br />

batean aiek ere itxulasturik. "Per me ac mecum deceptis". Ib. 75 (v. tbn. 79).<br />

itxuli. v. itzuli.<br />

itxumur (Dv , H , A). � Picadura. Tanto Duvoisin (a quien sigue Azkue) como Harriet interpretan<br />

la grafía -ch- del ej. de Echeverria como fricativa. Cf. itximur. � Erliaren itxumurrak ebliarenak baño miñ<br />

geiago ematen duten bezala. Echve Dev 225.<br />

itxun. v. etzan.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

873

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

itxundu. v. itzundu.<br />

itxungi. v. itzungi.<br />

itxupustuan. v. ITSUMUSTUAN (s.v. itsumustu).<br />

itxura (gral.; SP, Urt I 271, Ht VocGr, <strong>Lar</strong>, Añ, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H), etxura (V, G, AN, L; <strong>Lar</strong>,<br />

Añ), utxura (Gèze, Dv). Ref.: A (itxura, etxura); Etxba Eib; Iz ArOñ; Elexp Berg; Gte Erd 149, 173, 184, 258,<br />

276. � Tr. La forma itxura es casi general; etxura se documenta en algunos autores meridionales, en su mayoría<br />

vizcaínos: Lazarraga, CatAnz, Cardaberaz, Moguel (CC 128), Aguirre de Asteasu, fray Bartolome, CatLlo (59),<br />

Arrese Beitia, Azkue, Echeita, Ortuzar, Akesolo (Ipiñ 28) y Alzola (Atalak 84). En textos suletinos, además de la<br />

var. itxura, empleada ya por Belapeyre (II 17), hay itxüra en Inchauspe y Casenave (SGrazi 70), y ütxüra en<br />

Inchauspe, Egunaria y ArmUs. En DFrec hay 177 ejs. de itxura.<br />

�1. Aspecto, apariencia, forma (en ocasiones, en sentido peyorativo, opuesto a 'la realidad, lo auténtico'; se<br />

emplea tbn. en pl., con mayor frecuencia en textos meridionales del s. XX). "Semblance, mine, feintise" SP, que<br />

cita O Pr. "Adulterium" Urt I 271. "Figure" Ht VocGr 361. "Mine, itxura. Bonne mine, itxura ona" Ib. 386.<br />

"Ressemblance" Ib. 417. "Apariencia", "catadura" <strong>Lar</strong>. "Hechura, forma" <strong>Lar</strong> y Añ. "Couleur ou teint de la figure<br />

humaine" VocBN. "Aspect, mine, apparence, face, image. Denborak hartu zuen itxura izigarri bat [...]. Ez da<br />

itxuratik hartzeko gizona, ez eta hitzetarik, ce n'est ni à sa mine ni à ses paroles qu'il faut juger l'homme. Gauza<br />

itxuratik hartzera, à prendre la chose du côté de l'apparence [...]. Gure egitekoek itxura berri bat hartu dute [...].<br />

Ikhusteko gauzek zer itxura hartuko zuten (Prop III 166)" Dv. "Gauza txarren bat gertatu zaion itxura dauka (Gazp,<br />

AN-gip)" Gte Erd 173. "Oiek itxura besterik eztaukate (AN-gip), itxura du bakarrik (BN-arb)" Ib. 173.<br />

"Arritu itxuria zeukan (G-azp)" Ib. 149. "Jakintsu itxura zeukan (G-azp, AN-gip, B), [...] gaizto itxura artu nion<br />

(G-azp, AN-gip)" Ib. 172. � Tr. Documentado desde Leiçarraga, es de uso general. � Barur dagizuenean,<br />

etzaretela itxura tristetako hipokriták bezala. Lç Mt 6, 16 (TB aire). Konpañiatzat tristurea / askotan legez<br />

arturik, / giatzat barriz benturea, / baneroen etxurea, / txitez guztiau galdurik. Lazarraga (B) 1181rb. Kanpoko<br />

itxura baizen / etzitzaien gelditu. EZ Noel 120. Zeinek bere itxura, herrik bere aztura. O Pr 431. Nola kofesatu<br />

baino lehen zure arimak [...] duen ifernuko itxura bat. Hm 204. Nahiz izan ditezin itxura diferentetakoak bethi<br />

dira urrezkoak. ES 103. Egiaren itxura diala. Mst III 45, 3. Ai au nere itxura! Cb Eg II 192. Ogiaren eta<br />

arnuaren idürien edo itxüren pian. CatLan 16 (v. tbn. en contexto similar CrIc 136, Mg CC 239, Añ CatAN 54,<br />

CatLuz 36, CatBus 46, Jnn SBi 27, Arb Igand 94, Zby RIEV 1908, 209 y CatJauf 111). Bere itxura eder eta<br />

humil guziaren erdian, faltso eta hipokrita batzuk zirela. Lg II 238. Itxura franko, ta errealidade guti. LE Prog<br />

120. Mallukiagaz edozein itxura artu eragiten jako. Mg CO 105. Munduko etxura ta arpegi ederrak. AA III 392.<br />

Itxura hitseko gizon baten ganat. Laph 134. Itxura utsezko bertute ori. Arr GB 26. Trukatzen da [ontzia] naiz<br />

aundi-txikian, naiz itxuran. "Forma". Otag EE 1882c, 578. Batzen dü gizon gazte itxüra hun bat. Ip Hil 156.<br />

Sugearen itxura hartuz. Lap 147 (V 65). Gazterik zar itxurak artu. Ag Kr 75. Horra Egiaren bigarren itxura,<br />

gure begietakoa. JE Bur 165. Gurekin aldiz, zuzenaren itxura bederen erakutsi behar zen. StPierre 35. Ez dago<br />

zure itxurara begiratzea besterik. Lab EEguna 86. Noren itxura dedala, uste dezue, arlote onek? NEtx Antz 114.<br />

Jauntxo itxura geiago eukan biargiñana baño. SM Zirik 32. Artoa [...], Eskual-Herriaren itxura eta bizia laster<br />

bestelakatu behar zuena. Ardoy SFran 33. Dantza egiten zuten / itxura ederrian. Uzt Sas 315. Baserri bakar<br />

horren izenak jendearen ahoan eta paperetan bi itxura berezi baditu ere. MEIG II 108.<br />

� (Como segundo miembro de comp.). Simulacro (de). � Ezta alhargunaizuna edo alhargun itxura baizen. SP<br />

Phil 417. On-itxura baizik ez egitea. Mb IArg I 95. Intenzio-itxura (213). LE-Ir. Penitenzia itxura batekin. Mg<br />

CC 155. Zorionari edo zorion itxurari dagokionez. MIH 299. v. tbn. Gç 30. CrIc 178. Dh 270.<br />

� Aspecto, pinta (que anuncia o es indicio de algo futuro). "Ez diot orri itxura onik ematen (G-azp), itxura<br />

txarra artu zion (G-azp), ezta itxura onekoa (G-azp)" Gte Erd 276. � Onian irauteko etxurarik ez daukeenak. fB<br />

Ic III 328. Uri jarraikien itxura denean. Dv Lab 24. Ez dakar itxur'onik, ez. Sor Bar 53. Onerako zerbeit itxura<br />

badugula. HU Zez 179. Irauteko itxurak eukezan [<strong>guda</strong>k]. Ag AL 150. Agortuko al da noizbait? Ez du itxurarik.<br />

Goñi 45. Illuntasunik edo etxura txarrik egon ezkero. Echta Jos 266. Dirua errez bilduko zun itxura ba zeukan<br />

da. JAIraz Bizia 63. Bukatzeko itxurarik ez. Or QA 76. Etzun mugitzeko itxurik artzen. Etxde JJ 264. Hura jali<br />

den hainetik? Ez dik itxurarik. <strong>Lar</strong>z Iru 110. v. tbn. Munita 147. Basarri 165. Anab Aprika 59. Salav 67. NEtx<br />

LBB 51. Uzt Sas 347.<br />

� Parecido. � Bi izate, alkarren artean itxura aundi-aundi gabekoak. Inza Azalp 53.<br />

�2. (H). Representación, imagen, símbolo. � Zergatik imajina den Sainduaren itxura. EZ Man I 29. Aita<br />

Eternoaren Semea, eta bere etxura eta imajinea. CatAnz 4. Bekhatiaren itxuraren ekharteko. Bp II 28. Zerren<br />

dan Krutzea Kristo kruzifikatuaren figura edo itxura. OA 11. Ezaguezazu, Jauna, zure etxura au [...] Zuk [...]<br />

egiña. Cb Eg III 272 (refiriéndose a sí mismo). Ara [...] etxura txiki baten Teresaren pensamentu altubak. fB Ic<br />

II 290. Laur abere horik dira [...] laur Profet handien ütxürak. Ip Apoc 4, 6n. Munduko gerthakari handiak<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

874

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

Jesusen ixtorioaren itxura batzu zirela. Jnn SBi 5. Berpizte orren irudi edo itxurak. Inza Azalp 110. Ilunabarrak,<br />

udazkenak, eta gau-neguen itxuraren azpian izkutatzen zaigun heriotzeak. MIH 319.<br />

v. tbn. CatLan 135. Ub 200. JJMg BasEsc 24. CatLuz 7. CatBus 21. Ur MarIl 97. Legaz 23. Lap 94 (V 46).<br />

CatJauf 106. Zerb IxtS 18.<br />

� (B ap. A; VocBN, Dv, VocB, Lh). Imagen, retrato, escultura, figura. "Portrait, figure représentant un objet"<br />

VocBN. "Jainko aizunen itxura guziak phorroskatu zituen, il mit en pièces toutes les images des faux dieux" Dv.<br />

� O dohatsu, zeiñen baitut / aitziñean itxura. EZ Eliç 31. Bethiko aiphamenaren itxura edo figura nahi baduzue<br />

pintatu. ES 188. Beren jainkotzat zeduzkaten gauz orien itxur txarrei. Mb IArg I 358. Santuben irudin, itxura<br />

edo imajiñak. CrIc 51. Kononen itxura [figura pintada en un vaso]. It Fab 189. Ez duzuela adoratu nahi ene<br />

itxura. Hb Egia 26. Puskatu arrizko itxurak. Ur Ex 34, 13 (Dv jainko-molde, Ol irudi). Zazpi buru daukazan<br />

etxura ezaiña. AB AmaE 274. Saindu-itxura bat. JE Bur 72. Aldare gaineko itxura. Ardoy SFran 276.<br />

v. tbn. CatLan 131. Ub 35. Mg CO 208. VMg 32. Gy 315. Dv Ex 20, 4. Arr GB 147. HU Aurp 184. JEtchep 27.<br />

Ker Ex 20, 4. Bibl Ex 34, 13n.<br />

�3. Fundamento. � Kanorerik ez luke; ez itxurarik. HU Zez 124. Kanorerik, itxurarik eztuen gezurra. Ir YKBiz<br />

525. Hiribarrenen [...] erranak ez du itxura handirik. Zerb Azk 6. � Manera adecuada, correcta. (En la expr. ez<br />

da itxura y similares). � --Aulan bai. Orretaraezkero Maalen or daguan artian, ezin etxera yuan zeikez, e? --Ez<br />

da etxura. A BeinB 140. Etzan itxura, erbestean, edozeñekin! [...] senartzea. Ag G 126. Esan bezait au dan<br />

bizitzeko itxura. Alz Ram 27. Ori dok itxuria / mutil gaztientzat! Enb 161. Badakik ori eztana itxura bestien<br />

aurrerako be. SM Zirik 78. Apaizari itxoin-eraztea ez den itxura izango-ta. NEtx LBB 16. v. tbn. Lab SuEm 192.<br />

�4. (V-gip). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. "Parece [...]. Itxuria, ez dator oiñ ezkerik" Etxba Eib. v. ANTZA (s.v.<br />

1 antz). � Khanbio andiagorik izanen da ütxüra. ArmUs 1899, 45 (ap. DRA; errata por ütxüraz?). Itxuria, aren<br />

etxian andria asiko zuan frakak jazten. SM Zirik 43. Grazia ein zetsan itxuria. Ib. 122.<br />

- ITXURA ALDATU. v. itxuraldatu.<br />

- ITXURA BATEAN. a) "Etxure baten, al parecer" Ort Oroig voc. � Etxure baten, andra batelez ibiltxen da<br />

bera ba! Ort Oroig 40. Eukitsuago da, itxura batean. Erkiag BatB 152. b) Dignamente. � Ez arranditsu ez<br />

lander ta bai itxura baten biziteko lagin emon bekio. Eguzk GizAuz 74.<br />

- ITXURA BATERA. "La primera impresión. Itxura batera eztau emoten krisisik dagonik" Elexp Berg.<br />

- ITXURA DA. Parece (que), al parecer. � Paradisua ortxe, / itxura da, zala. NEtx LBB 363.<br />

- ITXURA DAGOENEZ. Al parecer. � An ere, itxura dagoanez, ala joan dira. Uzt Sas 348.<br />

- ITXURA DAUKANEZ (DAUKATENEZ, etc.). Al parecer, por el aspecto que presenta(n). � Ez dira<br />

[dantzak] kenduten. Ta etxuria daukanez, guztiz kenduko bere ez dira. fB Olg 137. Ta oraindino bere, etxuria<br />

daukeenez, ez dakijee. fB Ic I app. 16.<br />

- ITXURA DENEZ (ZENEZ, etc.). Al parecer. "Itxura danez, onak dira (G-azp-goi)" Gte Erd 237. � Gaur oso<br />

besterik dira, itxura danez. NEtx Antz 58. Danak espero eben txapeldun izatera elduko zala, ta berak pe bai<br />

itxura zanez. SM Zirik 116. Eta etxurea danez eztago azkenengo gelditzekotan. Alzola Atalak 114. v. tbn. F.<br />

Labayen in Munita 7. MAtx Gazt 55. Uzt Sas 348.<br />

- ITXURA DEN LEGEZ. "Itxuria dan letz, según parece. Itxuria dan letz, ez da ondiokan ill" Etxba Eib.<br />

- ITXURA DUENEZ (DUTENEZ, etc.). a) Por el aspecto que presenta(n). � Babel arretatik ez datoz bada<br />

euskaldunak gauzak itxura dubanez? BPrad EEs 1913, 215. Gauzak itxura dutenez, orduan emen zebiltzen<br />

gizonak euskaldun jatorrak bait-ziran. JMB ELG 23s. Bertako ondakiñak itxura dutenez. Ib. 73. b) Al parecer.<br />

� Honexek garbitu behar lituzke, itxura duenez, euskalariak zenbaitek egozten dien bekatu astunetik. MIH 284.<br />

- ITXURA-EDER-EGILE. Hipócrita. � Ez izan itxura eder egileak bezala, zeinek lakhet baitute sinagogetan eta<br />

karrika buruetan gelditurik othoitz egitea, gizonez izan ditezen ikhusiak. Dv Mt 6, 5 (Lç, He, TB, Ur (G), Echn,<br />

Samper hipokrita, Ip Jinkotiar faltsü, Ol y Ker azaluts, IBk e IBe itxurazale).<br />

- ITXURA EDERRE(TA)KO. Hipócrita. � Itxura-ederrekoa, lehenik khen zazu zure begitik laza. Dv Lc 6, 42.<br />

Zorigaitz zuei, Iskribau eta Farisau itxura ederretakoak. DvHtoy Mt 23, 23 (Dv alegia ederretakoak).<br />

- ITXURA-EDERTZALE. Hipócrita. � Amoina egiten duzunean beraz, ez jo turuta zure aitzinean, itxura<br />

edertzaleek singagogetan eta karriketan bezala. Dv Mt 6, 2 (Ip hunetako igaran nahiek).<br />

- ITXURA-EGILE. Falso, hipócrita. � Itxura egile gezurti bat zare. Dh 209.<br />

- ITXURA EGIN (V-gip, G-azp-goi, AN-gip-5vill, B, BN-arb ap. Gte Erd 173 y 150). Fingir, simular.<br />

(Acompañado, en los textos, de forma conjugada más -(e)la, -(e)lako, de -t(z)eko, de sust. en gen. o de tema<br />

nominal nudo). "Irakurtzen ari zen itxura ein zuen (G-azp) [...], itxura bakarrik egin zuen (BN-arb), gaixo itxura<br />

egin du (G-azp, AN-gip) [...], ez ikusi itxura egin zun (G-azp, AN-gip), jakin itxura egin zuen (V-gip, B),<br />

bazekien itxura egin zuen (G-azp), etzekien itxura egin zun (AN-gip), joan itxura egin zuen (G-azp, AN-gip)"<br />

Gte Erd 173. "Jotzeko itxura egin (V-gip)" Ib. 173. "Ara zijoala itxura eginez (G-azp)" Ib. 173. v. ITXURAK<br />

EGIN. � Faltatzera doanean / begirauk ixiltzetik, / alegia ez ikhusten / bai itxura egitetik. EZ Eliç 118. Itxura<br />

egiten dugu nahi dugula [...] lekurik beherenean iarri. SP Phil 206 (He 208 alegia). Egin zuten, Josueren<br />

alderat, urrundik heldu zirelako itxura. Lg I 196. Itxura egitea onesten duela projimoa (123). LE-Ir. Atsegin<br />

hartzen zuelako itxura eginez. Dh 144. Jateko itxura egin zuan. In Goñi 15. Prantzesaren itxura egiñaz. Alz Burr<br />

31. Kanpotik zuzentsu-itxura egiten duzue. Ir YKBiz 402. Ostikoz jotzeko itxura egin nion. Anab Aprika 91. �<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

875

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

Bertze gaiñerako judutarrak ere jarri ziren hura bezala itxura bera egiten. He Gal 2, 13 (TB disimulazione bera<br />

egiten; Lç simulazionez usatzen, Ol alako alegikeritan, Ker alako itxurakerietan, IBk e IBe itxurakeria<br />

horretan). � "Ethortzeko itxura bat egin du, bainan gibelerat goan da, il a fait un semblant de venir" Dv.<br />

- ITXURA-EMAILE. Hipócrita. � Jubileora maiz joaten ikusten banaute, itxura emalle bat naizela esango<br />

dute. Arr May 68.<br />

- ITXURA EMAN. a) Notar, reconocer. v. antzeman. � Bañan laixter itxura eman nion damutua zegola.<br />

JAIraz Bizia 111. b) "Itxuria emon, dar forma, adecentar. Lo mismo que itxuratu. Ez dau guztiz ondo atara, baña<br />

itxuria emon detsa. Itxuria emon detsa etxiari, andra-geixa datorrenerako" Etxba Eib.<br />

- ITXURA-GEZURTI. Hipócrita. � Zorigaitz zuei, Iskribau eta Farisau itxura gezurtiak. Dv Mt 23, 15.<br />

- ITXURA GUZTIEN ARABERA. Según parece, según todas las apariencias. � Auzi bat behar dugu ikusi,<br />

itxura guzien arabera, egundaino izan ez den bezalakoa. HU Zez 47. Gibel gaude oraino. Eta, itxura guzien<br />

arabera, gibel egoitekotan. JE Bur 200. Ez baitzitzaion itsusi, itxura guzien arabera. Ardoy Fran 89. v. tbn. Zerb<br />

Azk 10. Lf in Casve SGrazi 8.<br />

- ITXURA GUZTIEN KONTRA. Contra toda apariencia, contra todo pronóstico. � Orduan dio Jinkoak eman,<br />

itxura guzien kontra, egundaino izan den [buruzagi] iraunkorrenetarik bat. HU Aurp 133.<br />

- ITXURAK HALA DIRA. Eso parece. � Itxurak alan dira. Ag Kr 160. Maierek diñona egi bada, ta itxurak<br />

ala dira. Or in Gazt MusIx 38. � Itxurak agi danean ala lirake. Berron Kijote 39.<br />

- ITXURAK DIOENEZ. Según parece, al parecer. � Berak bere ez, itxureak diñonez beintzat. Ag AL 118.<br />

- ITXURAK EGIN. Hacer como que, disimular. (Acompañado de forma conjugada más -(e)lako, de -t(z)eko, de<br />

sust. en gen. o de tema nominal nudo). "Aserre itxurak egiten zituen (G-azp)" Gte Erd 150. � [Judasek Jesu<br />

Kristori] maithatzen duelako itxurak egiten diotza. Dh 221. Itxurak egiteko / desiuan danak, / engañatuko ditu /<br />

konfesore jaunak. Ud 128. Arrantzalien itxurak egiñaz. Ag Kr 140. Laiakaz lurra jasotzeko itxurak egiñaz. Ag G<br />

51. Gitxi dira, baña askoren itxurak egiten dituzte [sozialistak]. EEs 1918, 157. Lelotzar itxurak egiñaz. Etxde JJ<br />

173. Iñoiz itxurak egiteko elkarrekin ibiltzera ateratzen baziran. NEtx LBB 123. Zerbait egiten zelako itxurak<br />

egiten genituela. MEIG III 155. Inolako akatsik ez dutelako itxurak egiten ari behar izaten duten emakumeak.<br />

PPer HarriP 45. � (Con modificadores). � Judasek adiskidetasunezko itxura guziak eginez. Dh 221.<br />

- ITXURAKO (<strong>Lar</strong>, Dv). a) (Lo) que tiene aspecto de. "Aovado, arraultz gisakoa, itxurakoa" <strong>Lar</strong>. � Ukaraia<br />

besoa, arhan-lil'itxurako. O Po 27. Idi hazkarrenetarik behar ditu; zezen itxurakoak. Dv Lab 234. Esne itxurako<br />

pitsa. Ag G 104. Igarle itxurakoak. Inza Azalp 82. Langille itxurako lagun ugari samar. Erkiag BatB 126.<br />

Pailazo itxurako aingeru hori. MEIG I 183.<br />

v. tbn. JMB ELG 50. TAg Uzt 205. Mde Pr 106. Zait Plat 89. Etxurako: Alzola Atalak 63.<br />

� (Precedido de gen.). � Diamantaren itxurako harri batzuez apaindua. JE Bur 140. Trumoi ikaragarriaren<br />

itxurako alarau luze bat. Ag G 102. Mendi txikien itxurako ondar-pillak. Anab Aprika 8. � (Precedido de adj.).<br />

� Zital itxurako esakerak. Ag G 365. Belaxka-itxurakoa izan arren. TAg Uzt 65. Erri aundi-itxurakoa agertu<br />

zan. Anab Poli 71. � <strong>Euskal</strong> itxurako herri bateko plazan. Arti Tobera 262.<br />

b) (V-gip ap. Etxba Eib). v. itxurazko. � Gañerakuan, Jenaro, ondo gizaseme itxurakua ta atsegiña da. Alz<br />

Txib 105. Itxurako gizona, altua ta gaztia. EusJok II 162. Bañan, uste dek itxurakoa dala onela ibiltzea [...]?<br />

ABar Goi 47. Baso-piñuak antxe ikusten dira itxurakoak. Munita 116. Oraindik ere andre gazte ta itxurakoa<br />

zegon. Etxde JJ 27.<br />

c) (Con -t(z)eko). Con aspecto de, que promete. � Ondo etortzeko itxurakoak oso. Munita 85.<br />

- ITXURAN. a) (Precedido de gen.). En forma (de), con aspecto (de). v. itxurape. � Eztianaz geroz korpitzik,<br />

nolaz korpitz baten itxuran erakusten zaikü? Bp I 29. Presentatuzéna gaizkiegillearén itxúran. LE Ong 132r.<br />

Aingeru bat txoritxu eder baten itxuraan. JJMg BasEsc 88. Begirauzue Pharisauen altxagarritik, zeina baita<br />

ongiaren itxuran gaizkia. HeH Lc 12, 1 (Lç hipokrisia, Dv alegia, IBe itxurazalekeria). Galai baten itxuran. Bv<br />

AsL 408. Gizon gazte eder batzuen itxuran. Jnn SBi 100. Askotan zerukoen itxuran agertu dela Luzifer. Goñi 97.<br />

Jautsi zen zerutik uso baten itxuran. Zerb IxtS 84.<br />

v. tbn. Mg CO 187. Hb Egia 59. Laph 71. Arr May 114. Arb Igand 94. Echta Jos 161. Iraola 95. JE Bur 62. Ag<br />

G 11. Zub 106. Ir YKBiz 212. Mde Pr 324. Anab Aprika 93. Osk Kurl 77.<br />

� (Tras tema nominal nudo). � Yainkoa agertu bada lurrean gizon itxuran. Hb Egia 54. Eudi itxuran asiko da<br />

kazkarabarra. Iraola 117. Bere burua lege-emaile itxuran ikusten. MEIG VII 167. v. tbn. Arr May 52. JMB ELG<br />

51. SMitx Aranz 215. MAtx Gazt 45. � (Precedido de adj.). "Aundi itxuran dabil (G-goi, AN-gip)" Gte Erd 173.<br />

"Pobre itxuran bizi zan (V-arr-gip, G-azp-goi)" Ib. 254. � Añ samur-itxuran egiteban arrena. Ag Kr 133. Betiko<br />

aserre itxuran. Ag G 117. Apal-itxuran beren buruak. Anab Aprika 68. Ikusi zuanean [...] erabateko jauziitxuran.<br />

"Con muestras de tanta tristeza". Berron Kijote 202. v. tbn. Alz Burr 22. TAg Uzt 40. NEtx Antz 93. �<br />

Txanbolin agertu zan mendiruzko itxuran. SM Zirik 57.<br />

� Con la excusa de, socapa de. � Zuen othoitz luzeen itxuran [...] erortzen zarete gaixtakeria guzietan. Lg II<br />

183. Errespetu baten itxuran komunionetik urruntzea. Mih 41. Zertako [eginbide] hobeago baten itxuran gure<br />

zoriona arriskatuko dugu? Brtc 190.<br />

� Fingiendo. "Lo itxuran do (V-gip, G-azp, AN-gip), lo itxuran jarri nintzen (AN-5vill)" Gte Erd 173. � Hek<br />

bethetzen direlako itxuran. Mih 53. Idazteko itxuran. JAIraz Bizia 88. Asten zan "erlea" plazako bira guztian bi<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

876

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

besoekin ega-itxuran. Anab Poli 113. Arengandik aldentzen nintzan eguraztu-itxuran. Anab Aprika 66.<br />

b) Decorosamente; con buen aspecto. � Mako guztiz politak egozan, batzuk, zugatz adar da ostro berdeakaz oso<br />

itxuran egiñak. Ag Kr 216. Batere itxuran badator [piñua]. Munita 61. Iñori kezka gutxi ematen / dio itxuran<br />

jazteak. Basarri 100. Itxuran agertu zeiñ etxera. Etxba Ibilt 466. Gauzak itxuran gordetzeko bere izena eman<br />

bearko zion aurrari. NEtx LBB 27. Itxuran bizi beintzat / naiz ez aberastu. Uzt Sas 263.<br />

- ITXURA-NAHI. Gusto por aparentar. � Gizakume aipatuenek arrokeria ta itxura naiak alde batera iaurtita.<br />

Zait Plat 99.<br />

- ITXURARA. a) (Precedido de gen.). A la imagen de. � Jaungoikoaren itxurara egindako gorputz eta<br />

arimazko gizona. fB Ic I 13. Egin dezagun gizona, gure idurirat eta gure itxurarat. Lap 113 (V 53). v. tbn. Legaz<br />

51. Inza Azalp 44. Itxurarat: Zby RIEV 1908, 206. Etxurara: fB Ic I 14. � Al estilo de. � Bertsoak Ovidioren<br />

itxurara moldatuak. MEIG IV 89. b) A ojo, juzgando por su aspecto. "Itxurara saldu, vender algo (un terreno,<br />

normalmente) sin pesarlo, llegando a un acuerdo por su aspecto, el vendedor y el comprador [...]. --Itxura ona<br />

daukazu. --Bai, itxurara saltzeko hobia nago ni" Elexp Berg. � Eta itxurala, zen baino gazteago emaiten zuen.<br />

HU Aurp 86. � Al parecer. � Jalkhi zen elizatik, ütxürala, kunbertitürik. Egunaria 24-12-1963 (ap. DRA).<br />

- ITXURARAKO. "Qui va à l'apparence. Itxurarako zaldi hunek bertze bat balio du, à l'apparence ce cheval en<br />

vaut un autre" Dv.<br />

- ITXURAREN JABE IZAN. Ser lo que parece. "Bei orrek, itxurearen jaube bada, balio ditu berreun ogerleko,<br />

[...] si es tan buena como parece" Zam Man 49. "Sinpatikua eta jatorra emuten dau, baiña ezta itxurian jabe"<br />

Elexp Berg.<br />

- ITXURAREN KONTRAKO. Feo, sin gracia. � Upela baterako ai zer kantaria / itxuraren kontrako<br />

fandangolariya. Auspoa 106, 114 (ap. ELok 60). Itxuran kontrako apo saltaria (AN-5vill). Inza NaEsZarr 1764.<br />

- ITXURATIK IRTENDA. Demacrado, en estado de consunción. � Dabiltzala [pobreak] oñen gañean argal,<br />

erkin ta itxuratik irtenda. Mg CC 219.<br />

- ITXURAZ (SP, H, A). a) Fingiendo. "Par feintise" SP. "Disimulando, en apariencia" A, que cita a He. �<br />

Gaixtoenek erranen dute itxuraz eta artez zabiltzala. SP Phil 425 (He 429 itxurazko [...] erremangu bat dela).<br />

� (gral.; Foix ap. Lh; ütxüraz S). Ref.: A Morf 693; Gte Erd 15. En apariencia; al parecer, por lo que parece.<br />

"Hutsik zegoen, itxuraz (AN-5vill), ütxüraz (S)" Gte Erd 15 (junto a nonbait, etc., de otras zonas). "Itxuraz onak<br />

dira (V-gip, AN-5vill)" Ib. 237. Cf. Otx 109: Itxuraz itxusijak (y ejs. similares en HU Zez 130, Inza Azalp 47,<br />

Anab Aprika 78 y Berron Kijote 39). � Skribek eta farisauek itxuraz begiratzen dute ene legea. Lg II 146.<br />

Itxuraz arrazoi indartsuak begietaratzen ziozkan. Arr May 155. Itxuraz eta naski berak ustez ere, osasunik<br />

hoberenean. HU Aurp 136. Ütxüraz Errelijione katolikoaren hunetan aritzekoak direnak. ArmUs 1896, 99 (ap.<br />

DRA). Baña etxera joan bear andirik bez, itxuraz beintzat. Ag Kr 105. Erraiten daut eztiki, itxuraz odol-hotz. JE<br />

Ber 25. Itxuraz, oso pozik daude. MAtx Gazt 72. Ona ei zan etxuraz. Alzola Atalak 45. Itxuraz ona, ta sagar<br />

ustela (AN-larr). Inza NaEsZarr 441. Herri poesiaren bideetara jo du itxuraz Kerexetak. MEIG II 143.<br />

v. tbn. Dv Lab 236. PE 64. Bv AsL 223. Elsb Fram 149. Ox 93. Kk Ab I 42. EusJok 94. Altuna 20. Amilgain<br />

Euzk 1930, 376. Ir YKBiz 398. JMB ELG 96. TAg Uzt 66. JAIraz Bizia 16. Munita 100. Or QA 139. Etxde JJ<br />

120. Anab Poli 71. Bilbao IpuiB 188. Basarri 63. Vill Jaink 135. Gazt MusIx 61. NEtx LBB 19. Etxba Ibilt 472.<br />

Lab SuEm 176. Berron Kijote 149.<br />

b) (Tras tema nominal nudo). Con aspecto de. � Gaur negar itxuraz, bularrak kolpetzen. Mg CC 176. � (Con<br />

adj.). � Jon, bigun itxuraz, zaborkeriz berbegiten aalegindu zan. Erkiag Arran 99. � (Precedido de gen.). �<br />

Ethorten ziran guganutz olatu ttipien itxuraz. Osk Kurl 125.<br />

c) Figuradamente. � Itsusten eta zikhintzen du eta, itxuraz mintzatzeko, khelderra bezain beltz egiten. Lapeyre<br />

Hazparneko Kalbarioa 38s (ap. DRA).<br />

d) Decentemente, correctamente, decorosamente; en buena medida. � Danak itxuraz portatzen dira / emen mutil<br />

eta neska. Uzt Noiz 130. Belarrak ere itxuraz samar / etortzen diran urtian. Uzt Sas 244.<br />

- ITXURAZ ALDATU. Transfigurarse. v. itxuraldatu. � Hekien aitzinean itxuraz aldatu zen. HeH Mc 9, 1 (Dv<br />

itxuraldatu). � Cambiar de aspecto. � Itxuraz, ba, aldatzen dira denak. JE Bur 41. v. tbn. Mde HaurB 6. Or<br />

Aitork 307. Anab Poli 80.<br />

- ITXURAZ-BESTALDETIK. Más allá de la apariencia (?). � Emen izakiak geldiro ta maite-maiteki begiesten<br />

da txastatzen dira [...] baña beti itxuraz-bestaldetik begiesten ere. Gazt MusIx 169.<br />

- ITXURAZ-BESTEZ. Al contrario de lo que parece. � Begiak [...] pakezkoak dizkik. Baña, itxuraz-bestez,<br />

eziñegon urduria dik. Ldi IL 17.<br />

- ITXURAZKO. v. itxurazko.<br />

- ITXURAZKO GAUZA. "Ezta itxurazko gauzi(a): vale por 'no es una cosa decente; no es una cosa que está<br />

bien'" Etxabu Ond.<br />

- ITXUREN ARABERA. Al parecer, según las apariencias. Cf. Ardoy SFran 221: Bizi [...] itxuren arabera, "en<br />

conformité avec les apparences". � Itxuren arabera, badu gai laneko. Hb Esk 116. Itxuren araura jokoaren<br />

galtzera zoan. Mde Pr 85. � Ezen hastetikako itxuren arabera, proosinoa izanen da han sarrixago. HU Zez 119.<br />

� Ez erabaki itxuren arabera, epai zuzena egizue. Ir YKBiz 314.<br />

� Etim. De cast. hechura.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

877

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

itxuraberritu. �1. "Representar, recrear, dar forma" DRA. � Orrenbeste izakiren izaera itxuraberritu zuen<br />

izpirituaren gardena eta garbia! MIH 175. �2. "Restaurar, remozar, reformar" DRA.<br />

itxuradun (Dv � A). � "Vraisemblable, qui a de l'apparence" Dv. � (Como segundo miembro de comp.). (El)<br />

que tiene aspecto de. � <strong>Euskal</strong>dun gazte azkar bat, sendokotea, begirada gogorrekoa, agintari itxuraduna. Ag<br />

AL 56. Agure zar koitau itxuradun bat. Kk Ab II 14. Ustegabeko egi-itxuradun koxka batzuek bide dirala, nere<br />

burua gaizkilletzat joa izan da. NEtx LBB 117.<br />

itxuragabe (VocCB, Lh), etxuragabe, etxurabage. I (Adj.). �1. Desfigurado, deforme, deformado; deforme,<br />

informe; feo. "Itxuragabea, itxuragabia (V, G), desfigurado" VocCB. Cf. itxurga. � Zeñ etxura gabe, itsusi, ori,<br />

illun ta ill otza geratzen dan [gorputza]. Cb Eg II 99. Atxur ta laiak geldi dagozanean, ugerrez beterik ta etxura<br />

bageak dagoz. Añ MisE 98. Zenbaiten ahotan trakets eta itxuragabe agertzen bada ere [euskara]. MIH 149. �<br />

Informe, que no tiene forma definida. � Lurra urrutira edatzen da itxuragabe. "Informis". Ibiñ Virgil 101.<br />

�2. (Dv � A), itxurabage. Absurdo, sin fundamento. "Invraisemblable, qui n'a pas d'apparence" Dv. � Itztegi<br />

ospatsu onek badakartzi Gipuzkoako Kapituluan beste gauza geiago ere, egiazkoak ez diran moldakaitz itxura<br />

bageak. <strong>Izt</strong> C 132.<br />

�3. Despreciable, sin importancia. � Gutxiyena danak ere ez dauka / karga itxura gabia. EusJok II 146.<br />

�4. Injusto, incorrecto, impropio. � Munduko erabakiak aldi artan orrelakotxe itxuragabeak oi ziran gizaemakume<br />

arteko lizunkeri-bidetan. NEtx LBB 36.<br />

�5. Impensable, inimaginable. � Aize-errotetako burrukaizun ikaragarri ta itxuragabe artan. "Jamás<br />

imaginada". Berron Kijote 93.<br />

II (Adv.). �1. De forma chapucera. � Eun-oiala darabill makilla batean jasota, itxuragabe ta zirriborroan<br />

egindako gizirudiz betea. Ag G 185.<br />

�2. Injustamente. � Aiñ itxura gabe ume gixajo ura ebaintzen ari zan etsai biotz-gabeari. "Sin ocasión". Berron<br />

Kijote 62.<br />

�3. (G-azp). Mucho, en gran cantidad. "Itxuragabe edaten du orrek" (G-azp).<br />

III (Sust.). � Onek, alako itxuragabea ikusirik. "Figura contrahecha". Berron Kijote 46. Izlariaren itxuragabeari<br />

begira gelditu ziran. "Extraña figura". Ib. 63.<br />

- ITXURAGABEKO. v. itxuragabeko.<br />

itxuragabekeria (Dv). � Despropósito, disparate. "Invraisemblance" Dv (� A, que interpreta incorrectamente<br />

("inverosimilitud") la acepción de la palabra fr.). � Oiñperatutzen zenituztela itxura gabekeri oiekin<br />

Jaungoikoaren eta Erlijiyoaren izen santu eta edertasun adoragarriak. AJauregi EE 1885b, 176. Izan ere<br />

famatua izango da nai-ta nai-ez, alakoxe itxuragabekeriak esan dizkigute artzai auek. "Extrañezas". Berron<br />

Kijote 141. Eziñezko itxuragabekeriak. "Disparates imposibles". Ib. 35. Ez zuen gure artean irakur daitezkeen<br />

itxuragabekerien antzekorik idatzi. MEIG VI 83.<br />

itxuragabeki (Dv � A). � Disparatadamente, absurdamente. "D'une manière invraisemblable, dépourvue<br />

d'apparence" Dv. "Inverosímilmente" A. v. itxuragaizki. � 1870ak Printzearen erorikoa ekarri zuen, gerra<br />

itxuragabeki galduaren ondorioz. MEIG VI 67. Mordoiloak omen dira hitzok, itxuragabeki eratuak. MEIG VII<br />

35. Harritzekoa litzateke, bestela, hitz hori horren itxuragabeki itzultzea, erdaraz ere azalduak baitaude liburu<br />

horretan euskal errefrauak. Ib. 50. Nahikoa itxuragabeki jokatu zuen, izan ere, Babelgo nahastea sortu zuenak,<br />

[...] erdara bat baino gehiago barreatu zuenean munduan zehar. Ib. 27. Eremu horiek euskaraz landu nahi<br />

baditugu [...], gure hitz-altxorra ia itxuragabeki ugaritu beharrean aurkitzen gara. Ib. 187 (v. tbn. 113).<br />

itxuragabeko, itxurabako, etxurabako (Añ). �1. "Feo", "disforme" Añ. � Etxurabakoa egin bazindu, etzinian<br />

ibilliko [...] zeure buru arroa erakusten. Añ MisE 111. Zergatik etzan gaztea / itxura bako trastea [= astoa]. Noe<br />

51 (cf. infra NEtx LBB 203). Gixonik mazkal ta itxurabakuena baño ezañagua naiatzu. "Difforme e mostruoso<br />

di vista". Otx 74. � "Itxurabakua, de mal aspecto, mala pinta. Bi itxurabako zeren auto-stop eitten" Elexp Berg.<br />

� Itxura bako agura-zartxo, ximel da gaizki jantzi bati. SM Zirik 62. � Informe, sin forma definida. � Itxura<br />

gabeko ol batzuen azpin zegon. JAIraz Bizia 77. Loak artu dau Nikanor oe neurribage ta itxurabako aretan.<br />

Erkiag BatB 114. � Enorme, exagerado. "Itxuragabeko prezioak dituk oiek" (G-azp). � Orra bertan itxura<br />

gabeko trastea! NEtx LBB 203. Itxuragabeko malkar horietan sartzea ez zitzaiela gogora etorri. MEIG VI 57.<br />

�2. (Dv), itxurabako (V-gip a. Elexp Berg). Absurdo, sin fundamento. "Invraisemblable, qui n'a pas<br />

d'apparence" Dv. "Absurdo, disparatado, increible. Sagarrak eskubariakin batu? Gauza itxurabakuaorik<br />

orraittio..." Elexp Berg. � Aztikeri, parragarrikeri eta itxura gabeko gañkeriyetan sinisten ez al dute bada.<br />

BPrad EEs 1913, 215. Zure itxura gabeko kezkak dira oiek. Alz Ram 30. Itxura gabeko gauzak dira oiek. ABar<br />

Goi 66. Itxuragabekoa litzake zu zera adiñeko zaldun batek ni bezelako neska bategatik burua ain errazki<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 878<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

galtzea-ta. TAg Uzt 60. Auxen dek ba itxura gabeko gauzak oldoztea. JAIraz Bizia 65. Onenbeste kalte ta<br />

atzerapen ekarri dizkiguten irudipen ta itxuragabeko lotsa oiek. NEtx Nola 8. Bere itxuragabeko ameskizunetan.<br />

"Fabulosos disparates". Berron Kijote 21. � Extraño. � Aztiaren edari itxura gabekoek hilak pizten kasik. JE<br />

Bur 195. Txunditurik gelditu ziran aiñ itxura-gabeko zoroaldi ontaz. "Extraño género de locura". Berron Kijote<br />

53. Ze indar izkutuk eragiten dien txingurriei horren itxuragabeko elkar hilkintzan abiatzeko. MEIG III 139.<br />

�3. "Itxura bakua, indecente, incorrecto. Gauza itxura bakua zuk oiñ eiñ dozuna" Etxba Eib. "Beiñ baten, mendi<br />

bidez irakorten nindoiala itxura-bako bei batek adarkadia jaurti zestan" Ib. (s.v. adarkada).<br />

itxuragabekotu, etxurabakotu (Añ). � "Afear" Añ. � Gizonak bere pekatubakaz etxurabakotu daben Jangoiko<br />

beraren imajinea. Itz Berb I 330.<br />

itxuragabetu, etxurabagetu. � Deformar, desfigurar; afear; demacrar. v. itxurgatu, desitxuratu. � Belaunak<br />

ikara, makaldurik, etxura bageturik ta gizonaren antzik baga [Jesu Kristo]. Añ NekeA 248. Lenbait len zartu,<br />

etxurabagetu ta ezainduko zareala. Añ MisE 107. Itxuragabetzen diote arpegia. Aran-Bago ManMed 290.<br />

Arrotzak ez-ta zerk itxuragabetu dio orrela bere jaiot-erria? Mok 19. Bi gertaera oek [...] puztu ditute ta arrotu<br />

ditute ta itxuragabetu ditute beltzak, nai duten bezela. Or SCruz 83. Beren aurpegia itxuragabetzen dute, baru<br />

egiten dutela gizonei erakusteko. Ir YKBiz 130. [Uxue], gaur erdereak nunbait pitin bat itxuragabetuta, Ujue<br />

esan oi dioguna. AEmil AndreM 129. Buruko adats ederrari kontu egin bearrez, aizeak naspillatu ta<br />

itxuragabetu etzezan. Etxde JJ 103. Laburpen murritz onek, alde batetik, poemaren eitea eta gaiak ezagutzeko,<br />

zerbait laguntzen badu, bestetik itxuragabetu egiten duela. Vill in Gand Elorri 17. Bitarteko horiek, kopia<br />

kopiatik ateratzen ari direla, ez dutela inork idatzia edertu eta argitu, itxuragaiztotu eta are, sarriegi,<br />

desitxuratu edo itxuragabetu baizik. MEIG IV 76. Urte joanek estali eta itxuragabetu dituzten izkutu askoren<br />

argibidea. MEIG VI 106.<br />

itxuragaitz (A). � De mal aspecto, malencarado, torvo; deforme. "Mal aspecto" A (� Lh), que cita a Dv (pero<br />

éste sólo da itxuragaitz, radical de itxuragaiztu, e itzuragaitzeko (qq.vv.)). � Erio itxuragaitza dabila ain bardin<br />

erregeen palazioetan nola pobreen etxoletan (254). "Pallida mors". LE-Or (v. tbn. LE-Ir). Badakusa lurra negunagiak<br />

ateratzen, elkor itxuragaitzak azalduki. 'Mottes difformes'. Or Mi 109. Halako mustro edo bidutzi<br />

itxuragaitza dirudi. MEIG I 157.<br />

- ITXURAGAITZEAN. De mala manera. � Edireiten bazara disposizionetan otoi egiten dizut kargako borz sos<br />

bear baitituzte Urtubiako dretxoaren pagatzeko an itxuragaitzean erabil eztitzaten. (Vera, 1674). FLV 2006,<br />

264.<br />

itxuragaitzarazi. "Faire prendre mauvaise mine" Dv.<br />

itxuragaitzeko. "De mauvaise mine" Dv. v. itxuragaitz.<br />

itxuragaizki. � Absurdamente. v. itxuragabeki. � Gelditzen zaizkigun hondakinak, itxuragaizki gal ez<br />

daitezen. MEIG VII 184.<br />

itxuragaiztasun. "État de mauvaise mine" Dv.<br />

itxura-gaizto. "(BN-mix), malvado" A.<br />

itxuragaiztoko. �1. De mal aspecto, malencarado. � Gezurra baizik etziran itxura gaiztoko jainkoak edo<br />

idoloak. Ub 35. Asi zala etortzen gabaz gure etxera Patxikin itz egitera itxura gaiztoko gizon bat. Apaol 79.<br />

Hamar bat haur itxura-gaiztoko lotzen zaizkigu oihuka eta aztaparka. JE Ber 20. Itxura gaiztoko bat-edo-bat<br />

ate-ondoren batean egon zegoan. Anab Poli 55. Itxuragaiztoko fabrikaz bete ditugu behinolako soro eta basoak.<br />

MIH 88. �2. Impropio, incorrecto, indecente. � Aragiari dagozkan itxura gaiztoko gauzak ikustea eta haei<br />

begira egotea. Ub 179. Beren itxura gaiztoko aserrea ezkutau nairik legez. Ag Kr 14. �3. Extraño, raro. �<br />

Itxuragaiztoko bi hitz hoek berak, "poema, globac" eta "poeta, globaria", nork ez du ikusten koblak eta koblari<br />

ezagunen aldaera besterik ez direla? MEIG VII 59. Baztergarriak oro (berrikeriak, itxuragaiztoko formak eta<br />

abar) baztertu. MEIG VIII 94.<br />

itxuragaiztotu. � Estropear(se), deteriorar. � Badirudi Ubillos goratu beharrean [...] beheititzen ibili naizela<br />

eta haren izen ona itxuragaiztotzen. MEIG IV 72. Bitarteko horiek, kopia kopiatik ateratzen ari direla, ez dutela<br />

inork idatzia edertu eta argitu, itxuragaiztotu eta are, sarriegi, [...] itxuragabetu baizik. Ib. 76. Ez dugu, beraz,<br />

hobe beharrez bada ere, [euskara] itxuragaiztotzeko eskubiderik. MEIG VII 129. Antzinadanik datorkigun<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

879

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ondarea, itxuragaiztotua ez bada ere itxuraldatua bederen gureganaino heldu dena. MEIG VIII 62.<br />

itxuragaiztu (Dv). � Desfigurar(se); empalidecer, demacrarse. v. itxuratxartu. � Pilatosek alá / Jesus<br />

beiraturík, / erdi ila bekála / itxura gaizturík. LE Kop 94. Arima hau irazia izanen baita gorphutz hunetarik, eta<br />

hau hil-hotza, itxuragaiztua, bizi direnen izigarri. Dv LEd 154 (Cb Eg II 83 desfiguratu). Eta etzen ene baithan<br />

indarrik gelditu, eta ene begithartea ere itxuragaiztu ene baithan, eta alditxartu nintzen. Dv Dan 10, 8 (Ker<br />

zurbildu).<br />

itxuragarri. "Decente, adecentador. Lorak sapailluan, itxuragarrixak dira" Etxba Eib.<br />

itxuragile. � Afectado, amanerado. � Orain ez dago ezer. Italian Papiniren gisako jende kaxkar eta<br />

itxuragilea. MIH 130.<br />

itxurakeria (Dv). �1. Apariencia(s), afectación, fingimiento. "Similitude (en mauvaise part)" Dv. � Orra or<br />

Kant, dena apal-itxurakeri. Vill Jaink 37. [Hitzak] gorroto dio poetari, bai bait daki bere itxurakeria eta<br />

inkarioa inolako gupidarik gabe salatuko duela. PPer HarriP 45. Aldakuntza hori benetakoa den jakin behar,<br />

ala itxurakeria hutsa. MIH 132. Utz ditzagun itxurakeriak lagunartean behintzat. Ib. 209. Eta ez dut ditiot soilsoilik<br />

(axalean behin ere agertzen ez den ditiot) itxurakerien azpian datzan forma bakar eta bakoitz gisa ematen.<br />

MEIG VI 128. En DFrec hay 2 ejs. �2. Hipocresía; acto hipócrita. v. itxurazalekeria. � Nerekin adiskidetzeko<br />

noiz edo noiz azaldu dun gogoa, azal-uskeria ta itxurakeria da. Or SCruz 99. Erne pariseuen orantzarekin, ots,<br />

itxurakeriarekin (Lc 12, 1). Or MB 743 (Ir YKBiz 277 itxurakeria). Eta alako itxurakerietan beste judarrak be<br />

jarraitu egiten eutsoen. Ker Gal 2, 13 (IBk, IBe itxurakeria horretan; Ol alegikeritan). Barrendik itxurakeriaz<br />

eta gaiztakeriaz beteak zaudete. IBk Mt 23, 28 (IBe itxurakeriaz; Leon faltsukeri, Ker itxura utsez). Begiak zabal<br />

zabalik izaten dituzte gazteek zaharragoen alde txarrak --hutsak, txorakeriak, itxurakeria batez ere-- ikusteko.<br />

MIH 302.<br />

- ITXURAKERIAZKO. Disimulado. � Plaza aldera agertu ordez, bide luzeagoari ekin eutsan,<br />

itxurakerizkoagoa izan eiten. Erkiag BatB 97.<br />

- ITXURAKERI(ET)AN IBILI. a) "Itxurakerixetan ibilli, haundi itxurak egiten, nabarmenkerietan ibili.<br />

Familixa horri itxurakerixetan ibiltzia gustatzen jako (kotxeak asko aldatzen baditu, pitxi garestiak azaltzen<br />

badituzte)" Elexp Berg. b) Andar con fingimientos. � Naizena naiz: ezin gezurrik esan, ezin itxurakerietan ibili.<br />

MEIG IX 110. Ez nabil itxurakerian, aitzakia eta desenkusa daridala. MEIG VII 112.<br />

itxuralari (L? ap. A � Dv, que cita a He). � Hipócrita. v. itxurati. � Akusatuko gaitu itxulari batzu, hipokrita<br />

batzu, malenkoniatsu batzu garela. He Phil (ed. 1853), 357 (corrección parcial de ilchurali, sin duda por<br />

itchurati, de la ed. de 1749). Isaiasek ongi profetisatu du zuetaz, itxuralariak. Dv Mc 7, 6 (DvHtoy itxuralariak<br />

edo ipokritak; Lç, He, TB hipokrita).<br />

itxuraldaketa (PMuj). � Transformación, metamorfosis. v. itxuraldatze. � Itxuraldaketa. Tít de la trad. de Die<br />

Verwandlung de F. Kafka debida a X. Kintana (1970). Hitz edo morfema berriak hartzerakoan [...],<br />

itxuraldaketaren bat edo beste nozitu behar izaten dute. MEIG VII 189.<br />

itxuraldapen (L? ap. A � Dv). � "Transfiguration" Dv.<br />

itxuraldatu (L? ap. A � Dv), itxura-aldatu. �1. Transfigurarse (ref. a la Transfiguración de Jesucristo). v.<br />

bestiruditu. � [Jesus] itxuraldatu zen hekien aitzinean. Dv Mc 9, 1 (Or itxuraldatu; Lç, He, TB, tran(s)figuratu,<br />

HeH itxuraz aldatu, Ol, IBk, IBe antzaldatu). Eta itxuraldatua izan zen hekien aitzinean. Dv Mt 17, 2 (TB<br />

berziruditu, Ur bestiruditu). Eta ontan Jesus oso itxura aldaturik arkitu zan. Inza Azalp 49. En DFrec hay 4 ejs.<br />

de itxuraldatu. �2. Transformar(se), metamorfosear(se). � Soñaren itxuraldatzeaz batean, aldartea ta gogoa<br />

eraberritzen zaizkonean [amabost urtedunari]. TAg Uzt 52. Ain zarkindua ta baldartua zirudin gizon ura, zearo<br />

itxura-aldatzen zan eta gaztetzen etxebarrura sartzen zanean. Ib. 203. Arik eta itxuraldatu ondoren, loberrian<br />

begiak itxita zegoena bera berriz ere ikusi dezazun arte. Ibiñ Virgil 115 (se refiere a Proteus, que tenía la<br />

facultad de metamorfosearse). Nola alegrantzia hortan bazter guziak itxur-aldatuak agertzen zaizkon. Lf ELit<br />

130. Mundua itxuraldatzen ari zaigu. MIH 138. Gure aste-egun izenak zerbait itxuraldatu direla inguruko<br />

hizkuntzen eraginez. MEIG VII 95. Urte giroek, eta batez ere udazken goibel-ederrek, itxuraldatzen duten gure<br />

lurraldearen aurpegiaz ari naiz. MEIG III 81. Almirante nabarmenegia iruditzen zitzaiolako edo, zertxobait<br />

itxuraldaturik hartu zuen Azkuek: albiente. MEIG I 227.<br />

itxuraldatze (T-L). �1. Transfiguración (de Jesucristo). � Transfigurazioneaz edo itxuraldatzeaz. DvHtoy Mt<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

880

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

17 (tít.). Jesusen itxuraldatzea. Leon Mc 9 (tít.). �2. Transformación, metamorfosis. � Ez da alkimistarik<br />

itxuraldatze miragarri hori noiz eta nolanahi egin dezakeenik. MEIG III 142. Nahi nuke, bada, jakin ea zer den<br />

burgesa, denbora bateko Deabruaren itxuraldatzea izatez gainera, gure hitzaurregilearentzat. MEIG VIII 28. �<br />

Transformación (en lingüística). � Bata beste bihurtzeko erabili behar diren itxuraldatze erregela errazak. MIH<br />

377. �3. Variante. � Antzinako -n- batek sortu dituen itxuraldatze ugariak: ardao, ardo, arno, etc. MIH 108.<br />

Elkarren itxuraldatze besterik ez direnetan [hitzetan]. Ib. 106. Argi bait dago hor [eguen-en] egun-en (edo,<br />

nolanahi ere, -en ez den beste zerbaiten) itxuraldatze laburragoa. MEIG VII 94.<br />

itxuralde. "1.º physionomie: 2.º état passager du visage" Lh.<br />

itxurant. � Actor, intérprete. � Itxurapenak behar zuen arrats-aldeko bortz orenetan hasi. Baina herritar gaizo<br />

hauk ditugu, deusen tenorez egiten ez dakitenak. Behar izatu ziren itxurantak harrotu eta higiarazi. Prop 1912,<br />

147 (ap. DRA).<br />

itxurantza. � Aspecto. � Laudorio bat baino gehiago entzuna zagon bere menbro zalhoinez, bere urrhatsaire<br />

ederraz, bere itxurantza begikoaz, bere gorphutz azkar eta lerdenaz. Laph 164.<br />

itxurape. � (En la expr. itxurapean 'bajo la forma (de); haciendo(se) pasar por'). v. ITXURAN. � Jesus oso,<br />

guzia dago ogiaren ta ardoaren itxura-pean. Ub 201. Igarri zion [...] bazebillela gauza biziren bat, illaren<br />

itxurapean. VMg 65. Aitta Santuagan izkutatzen dala Jesukristo bera, Eukaristiko itxurapean bezela. Inza Azalp<br />

101. Eragiñez onaren itxurapean, nasiz eroriak ez dittezen jeiki. Ib. 149. [Platonek] bazakikeen, leinhuru eta<br />

oiharzun itxura-pean, ederra ez dela ederrago baizik. Lf in Zait Plat XIV. Ez baitakit neroni ere ez ote naizen<br />

arteko, urlia, sandia nahiz berendiaren itxurapean. MEIG III 76.<br />

itxurapegile (AN ap. A � Aq). � "Figurero (AN)" Aq 1230. La interpretación de Azkue ("escultor") es<br />

incorrecta.<br />

itxurapen (V, G, AN, L ap. A; SP (sin trad.), VocBN, Dv, H). �1. Apariencia, aspecto; (mera) apariencia,<br />

simulacro. "Mine, synon. du mot itxura" VocBN. "Egiaren itxurapenik ere eztuen gezurra" H. � Lehengo<br />

itxurapenik eztuela guñetan [kondemnatuak]. EZ Man I 98 (Harriet traduce 'ressemblance'). Fiñean itxurapen<br />

bat baizen eztire deus. EZ Eliç 264. Bere azken finean egin zuen enseiua eta penitenzia itxurapena. Ax 207 (V<br />

139). Humiltasunaren itxurapenaz eta estukuruaz desenkusatzen da. SP Phil 209 (He 211 itxurapenean). Ez<br />

dezadan gauzez iuia kanpoko itxurapenen arabera. Ch III 50, 7 (SP begien ikustearen). Munduko atsegin eta<br />

edergaillu guziak ez direla zeruan edireiten diren atsegin eta edertasunen itxurapena baizik. Lg II 169s. Dira<br />

ogi ta ardo gabe dagoen ogi ta ardo itxurapen edo irudi utsak. Mg CC 198. Damu itxurapen batekin. Ib. 56.<br />

Gizonen begietan itxurapen eder bat jaunztea-gatik. Dv LEd 196. Gezurrezko itxurapenik eta tzarkeriarik baizen<br />

ez duzuelarik barnean. Dv Mt 23, 28 (Lç hipokrisia; cf. infra (2)). v. tbn. VMg 55. Dh 261.<br />

�2. Hipocresía. � Itxurapenak eta egiazko bertuteak elkharren iduri handia dute. SP Phil 429 (He 433<br />

hipokrisiak). Zeren eta itxurapenak edo hipokrisiak ez baitu iraupenik. He Phil 434. Ona itxurapen uts sinple au,<br />

onek estu naski bizi bear mundu gontan (154). 'He aquí este simple, pura hipocresía'. LE-Ir.<br />

�3. Sospecha. "Suspection [= suspicion]" Ht VocGr 430. � Ez badu itxurapenik ere halako edo hulako egia<br />

baten kontra. Lf ELit 274 (de interpr. no segura).<br />

�4. Reflejo, imagen reflejada. � Begiratzen badezu artez ispillu batera, ekusiko dezu zere itxurapen edo irudia.<br />

Mg CC 198.<br />

�5. Imagen, símbolo. � Sakramendu seindu hori haren heriotziaren berriapen eta itxurapen bat delakotz. AR<br />

220. Nola bertsuetan itxurapenak laster mugitzen diren. Lf ELit 345. � Representación, reflejo. � Beste maila,<br />

fonetikoarekin zuzen-zuzenean eta bitartekorik gabe lotua, nahi-eta-ezkotzat daukate: 'azpian', hor nonbait,<br />

'dautzan' itxurapenen multzoa. MEIG VI 132. Lehenaldia orainaren azpian baitatza beti, berrien osinetako<br />

itxurapenak bezalaxe. Ib. 136.<br />

�6. (S ap. Lh; Ht VocGr 437, vEys). "Apparition, vision (Lc 1, 22)" vEys. "(S; Foix), vision. Aingüriaren<br />

itxurapenak lotsatü zin" Lh. � Ezta hemen ametsik, ez izpirituko itxurapenik, huna non naizen debruaren<br />

hatzaparretan. Dh 154. Moisesek ikhusi zuenean, harritua izan zen itxurapen huntaz. TB Act 7, 31 (Lç bisione,<br />

He ikuskari, Ol agerkari). Ikhusi zuela zenbait itxurapen Tenpluan. TB Lc 1, 22 (Dv ikhuspen, Brunet ikuskera).<br />

Ene itxurapena ametsez bertzerik zela. MarIl 98. Uste izanik itxurapen bat ikhusten zutela itsasoaren gainean<br />

zabilala. Jaur 106.<br />

�7. (B ap. A � VocB). Ficción. "(L), fiction. Itxurapen batzu dira horiek oro" Lh.<br />

�8. Representación (de una obra). � Itxurapenak behar zuen arrats-aldeko bortz orenetan hasi. Prop 1912, 147<br />

(ap. DRA).<br />

- ITXURAPENAK EGIN (AN ap. A � Aq). Fingir, aparentar. "Hacer figuras (AN)" Aq 1229.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 881<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

- ITXURAPEN EGIN. "Ez aditu itxurapen egitea, semblant de ne pas entendre" SP. � Ez aditu itxurapen egiten<br />

duenari, / barkhatuko etzioat halako dobleari. EZ Man I 14. � "Uste zinuen goan zela, ez du itxurapen bat<br />

baizik egin, [...] il n'avait fait que le semblant. Badire sagar batzu itxurapen eder bat begira egiten baitute eta<br />

kharatsak direnak" Dv.<br />

- ITXURAPENEKO. "Qui est de l'apparence, du simulacre" Dv. "Aparente" A, que cita el ej. de Mg CC 17,<br />

aunque lo que se lee en éste es itxurapenezko.<br />

- ITXURAPENEZ. Fingidamente. � Zeren ezterrakete elkharrez ongirik, itxurapenez edo baizen. Ax 324 (V<br />

215).<br />

- ITXURAPENEZKO (SP (sin trad.), Dv, H). Aparente, ficticio. � Eztu bekhatuak berak bere baithan<br />

itxurapenezko eta enganamenduzko gozotasunik baizen. Ax 511 (V 329). Itxurapenezko jakintasun baten azpian<br />

dabiltza guztiak hanpatuak. ES 170 (v. tbn. 126, 178 y 197). Itxurapenezko ontasunetan atsegiñ gehiago hartzen<br />

dutenak. Ch III 3, 4 (Mst banitate). Eldu konfesorearen oñetara esaminarik gabe, edo itxurapenezkoarekin. Mg<br />

CC 17.<br />

itxurapendu (B ap. A � VocB). � Imitar.<br />

itxurapenka (Dv). � Por figuras, figuradamente. � Jauna garbiki ikhusten du, eta ez alegiaka eta itxurapenka.<br />

"Non per aenigmata et figuras". Dv Num 12, 8 (Ol irudipenik gabe, Ker irudipen bagarik).<br />

itxurati (L? ap. A; Dv y H, que citan a He). � Hipócrita. v. itxurazale. � Tr. Documentado primero en<br />

Hareneder y Duvoisin; aparece luego en varios autores meridionales de cierto nivel del s. XX. � Erraten badute<br />

hipokrita bat eta itxurati bat zarela. He Phil 226 (SP 224 hipokrita edo itxurazkoa). Barur egiten duzuenean,<br />

berriz, ez jar, itxuratiak bezala, begithartez ilhun. Dv Mt 6, 16 (Lç, He, TB hipokrita, Ur ipokrita, Ip jinkotiar<br />

faltsü, Leon gizon faltsu). v. tbn. Inza Azalp 119. Ai zuei, Lege-irakasle ta Farisau itxuratioi! Ir YKBiz 400 (cf.<br />

128 nota: "Itxuratiak (itxuraz on, barnetik gaizto)"). Ez izan itxuratiak! Ib. 127. Itxuratiak, zergatik zirikatzen<br />

nauzue? Ib. 391. Barau egitean ez jarri kopetillun, itxuratiak bezela. Or Mt 6, 16 (Ol, Ker azaluts, IBk, IBe<br />

itxurazale). Jokaera itxuratia. NEtx LBB 35.<br />

- ITXURATIENAK EGIN. Hacer el hipócrita. � Itxuratienak (hipócrita) egiten ez ibiltzeko bota zion [...] alperalperrik<br />

zebillela Etxahunian ate-joka. Etxde JJ 246s.<br />

itxuratu. �1. Tomar forma, formarse. � Ogijak itxuratu ta jagi biar dau bere terzijuan. Mg PAb 151.<br />

[Ektoplasmaren] aurpegia baizik ez ondo itxuraturik. Mde Pr 334.<br />

�2. (Dv, Lh), etxuratu. Representar (pintar, etc.); describir. "Figurer, faire l'effigie de" Dv. � Onako berbeta<br />

altubagaz ta jasuagaz etxuratuten dau Espiritu Santubak emakume amaitu ta indartsu baten balijua. fB Ic II<br />

284. Erromako jatorri-ipui zarrak bide emanik, olako gertakizun bat itxuratu zun Troiako zarraskiari buruz.<br />

Gazt MusIx 66. Basurde bat itxuratua baita aldarearen sahetsean. Lf CEEN 1973, 126. Gertakari baten elhez<br />

eta keinuz itxuratzea ikusliar batzuen aintzinean, horra teatroaren funtsa. Lf ELit 314. Argitaratzaileak lau<br />

arrasto larriz itxuratzen digun Zabala gizonaren irudiak. MEIG III 97. Campionen bizitza nolabait itxuratu<br />

behar baldin banu. MEIG VI 75. � Simbolizar; representar, figurar. "Portret horrek gure aita du itxuratzen" Lh.<br />

"Banderak herriaren arima itxuratzen du" Ib. � Dabiden Dorrea [...] eta bertze hainitz holako, Testamentu<br />

Zaharreko liburuetan, klarki, agerian, Maria aintzinetik itxuratzen eta agintzen dutenak. Lap 269 (V 122).<br />

Acuarela [...] bi aietako batek [...] gizona itxuratzen du. Ayerb EEs 1915, 293. Gizon horiek itxuratzen dute<br />

Jesus, [...] bekatutik libratu gaituena. Zelaiberri Herr 5-11-1959, 4. Antzokia berenaz hutsa da: ez du neholako<br />

lekurik itxuratzen, orotakoa da. Lf in Casve SGrazi 11. En DFrec hay 6 ejs.<br />

�3. Formar, dar forma. "(Vc), dar traza, figura" A. � Ikerlan horietan sartu dena galdurik dago gizona eta<br />

gizartea bere soilean, itxuratu duten inguruneaz aparte, ezagutu nahi baldin baditu. MEIG VIII 63.<br />

�4. Simular, fingir. "Badaki itxuratzen eta eriaren egiten" Lh. � Deabruak ere alako eragiñak itxuratu nai<br />

izaten ditu Aingeru antzean argialdi ontan. Or QA 174.<br />

�5. Adivinar. � Zeñena ote leikian itxuratu gabe. JAIraz Bizia 7.<br />

�6. (V-gip, G-azp). Ref.: Iz ArOñ; Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 219. Poner(se) bien, arreglar(se),<br />

adecentar(se). "Arpegiz oso itxurauta dago (G-azp)" Gte Erd 219. "Bastante itxuratu dabe Poligono aldia" Elexp<br />

Berg. � Ukullu danak itxuratuta jarri nai ainbat ganadu. Basarri 142. � "Saciarse. Bapo mutill, hiruk aiña jan<br />

dok. Honezkero itxuratuko hitzan" Elexp Berg.<br />

itxuratxar, itxuraxar (Ht VocGr 395 � Lecl). � "Pâle" Ht VocGr.<br />

itxuratxarki. � De mala manera. � Herioak eraman du itxuratxarki, erarik traketsenean, ixtripu ergel batean.<br />

MIH 45. [Zabalak] aurrean bidaltzen du aski itxuratxarki erantzun batean Ulibarri eta Ulibarriren asmo hori.<br />

MEIG IV 56.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

882

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

itxuratxartu (Hb ap. Lh), itxuraxartu (Ht VocGr 395 � Lecl). �1. "Pâlir" Ht VocGr y Lh. �2. Desfigurar(se),<br />

deformar(se). � Tristatu da Margaita sorterria horren aldatua eta itxuratxartua ikusirik. MEIG I 233.<br />

Antzinako poema epikoetan bezala [gertakaria] edertua eta goratua, edo oraingo [...] zenbait idazlek ohi duten<br />

bezain beztua eta itxuratxartua. Ib. 130. Horra hor lan handirik gabe, vcatu gaizki irakurri zela medio, Guerrak<br />

itxuratxartu zuena: Ostatu eske gabilz, ez arren ukatu. MEIG IV 77. Gainerantzekoak aski oker zuzenduak<br />

daude: itxuratxartuak hobe. MEIG V 84.<br />

itxuratxo. � Dim. de itxura. � Eguzkiak eta bere argiak sortzen dute beroa: ez al da au ere Irutasunaren beste<br />

itxuratxo bat? Inza Azalp 40.<br />

itxuratze. � Cambio, modificación. � [Emakumearen] gorputzeko zenbait toki jakiñetan moldakizun eta<br />

itxuratze asko. Aran-Bago ManMed 279.<br />

itxurazale (PMuj). � Hipócrita. v. itxurati. � Itxurazale maltzurrak! Zer zabiltzate ni zirikatzen? IBk Mt 22,<br />

18 (IBe itxurazale; Ol, Or, Ker azaluts, Arriand elazuri, Or MB 606 itxurontzi). Barren gogorreko gezurtzulo<br />

itxurazaleen erakuspenei jarraitzeagatik. IBk 1 Tim 4, 2. Limosna egitean, ez ibil turuta joka, itxurazaleek [...]<br />

egin ohi duten bezala. IBe Mt 6, 2. Ai zuek, lege-maisu eta fariseu itxurazaleok! Ib. 23, 15.<br />

itxurazalekeria. � Hipocresía. v. itxurakeria. � Ibil kontuz fariseuen legamiarekin, hau da,<br />

itxurazalekeriarekin. IBe Lc 12, 1 (Ol, Ker, Or azaluskeri, IBk maltzurkeria).<br />

itxurazko (SP, H). �1. Hipócrita, mentiroso. "Gizon itxurazkoa, homme dissimulé" SP. "Itxurazko agintza, offre<br />

sans sincérité" H. v. itxurati. � Nihork erraiten badu hipokrita edo itxurazko zarela. SP Phil 224. Zure<br />

proposak [...] itxurazkoak ala zinziñezkoak. He Gudu 170. Goloren karta añ itxurazkoa, añ engañagarria zan.<br />

Arr GB 91. � (Lecl, Dv, H). Aparente. "D'apparence sans realité. Itxurazko heriotzea, mort apparente" Dv.<br />

"Feint, apparent" H. � Ene adiskide itxurazko batzuek. ES 196. Itxurazko onaren kaparen azpian. He Gudu 59.<br />

Sumetimendu itxurazko batez. Lg II 231. Kristio itxurasko gaiek, erreza ta erreza (3). LE-Ir. Haren urustasuna<br />

itxurazkoa da. Jaur 174. Erlisionea [...] ez bakarrik itxurazkoa, bainan zinezkoa. HU Aurp 115. Baño itxurazko<br />

gorputza besterik etzan beraiena. Inza Azalp 41. Zezen-suzkoa itxurazko zezena zan. Anab Don 249. Esan ta<br />

esan, itxurazko egiantza edo tankera gauzari emanaz. Vill Jaink 9. Gai horietan hartu diegun aurrea, ez ote da<br />

sarri itxurazkoa egiazkoa baino areago? MEIG I 214. v. tbn. Brtc 118. Ag G 54. Zait Plat 155.<br />

�2. Probable, verosímil. � Beste batzuek kontatzen dute (eta au iruditzen zaigu itxurazkoena). "Lo más<br />

probable". Otag EE 1881b, 112. Ez da batere itxurazkoa gogoratu zerakiola bere pamiliaren ondasunak berriro<br />

bereganatutzea. Otag EE 1882c, 479.<br />

�3. De buen aspecto. � Itxurazkoa, guztiz itxura ederrekoa [Adalbaldo]. Ag AL 69. Oso zan emakume<br />

itxurazkoa. Ag G 171. Guztitatik bazan: itxurazkuak, itxura txarrekuak, apañak, arlotiak. Alz Txib 84. Gazte,<br />

ile-horixka, itxurazkoa, gorbata urdina zeraman. MEIG IX 92. v. tbn. Etxde JJ 98. � Taula hetan izkiriatua da<br />

edozoin phesta edo sal-gailuen erreklama, itxurazko aphaindura zonbaitekin. <strong>Lar</strong>z Iru 64.<br />

�4. Decente, correcto. � Zeuek dirua eukita beste bategana diru eske joatea, ezta itxurazko ibillerea. Ag Kr<br />

148. Bidezkoa a itxurazkoa izan ezkero [...] gure baimena izango den. TAg Uzt 127. � Aceptable, bueno.<br />

"Baliteke itxurazkoa izatea (= on samarra izatea) (G-azp)" Gte Erd 173. "Aceptable, decente. Pelikula itxurazko<br />

bat eztabe botatzen" Elexp Berg. � Etzala pianu-jotzaillea bakarrik, baizik eres-egille itxurazkoa ere bai. Garit<br />

Usand 18. Itxurazko ezer oberik asmatzen duanak. Mok 3. Egiten diarduan zigarrotxua ez yaka itxurazkoa<br />

moldau. Erkiag BatB 140. Nekeak izango dira gertatua ixillik gordetzen eta itxurazko irtenbidea asmatzen. NEtx<br />

LBB 28. Ibilli bear balitza bire / itxurazko samarretan. Uzt Sas 179. Halako itxurazko maila [...], ez goiko ez<br />

beheko, bai nolaerebait bitarteko. MEIG VII 29.<br />

�5. (Precedido de sust. o adj.). Con aspecto, apariencia de. � Urre itxurazko belarritakoak, itxurazkoak<br />

bakarrik. Ag G 54. Aundizki-itxurazko gazte garatu bat. TAg Uzt 27. On itxurazko saltzaille gizajo bat. Lab<br />

SuEm 167. Kartoi-itxurazko gelditasun hura. MEIG I 124. v. tbn. Anab Aprika 54. Vill Jaink 110. Berron Kijote<br />

138. � (Precedido de gen.). � Billar birla baten itxurazko burudun fraile huni. Osk Kurl 173.<br />

�6. (Precedido de gen.). Que muestra, que da idea de. � Esango dizut ba bere [Bixentaren] ezagueraren<br />

itxurazko beste gauza bat. JAIraz Bizia 46.<br />

itxurazkotxo, itxurazkotxu. � Dim. de itxurazko. � Aloger itxurazkotxuagoa eskeintzen deutsa. Erkiag BatB<br />

145.<br />

itxureria. � Ostentación, pomposidad. � Komedia bat bekala da mundu gontako itxureria (255). LE-Ir.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

883

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

Bestitzekó moduak ta modak, ta itxureriak! LE Prog 116. Popintzean bere búrua zintes, pañoloes ta itxureries.<br />

LE Matr5 295. Apárta banidádea, gála ta itxureria. Ib. 302.<br />

itxurero. � Figurero. � Ala erakusten digu zarren kostunbre onak, alketzen badire ere gaste itxurero<br />

presumituak (31). LE-Ir. � (itxurera, forma de fem.). � Estaien izan (alaba) itxurera (120). LE-Ir.<br />

itxurga (V-ger-m ap. A; Mg PAbVoc; -i VocCB � Dv). "Itxurgia por itxurabagia, desfigurado" Mg PAbVoc<br />

230. "Itxuragabea, itxuragabia (V, G), desfigurado. Sin. itxurgi-a (V)" VocCB (� Dv). "Feo" A. "Feo,<br />

desfigurado" A Morf 218. Cf. itxuragabe.<br />

itxurgaltze. � Cambio. � Argan ez da ezer len ez zanik, ots, aldatzerik eta itxurgaltzerik. "Mutari atque<br />

variari". Or Aitork 307.<br />

itxurgatu (V ap. A). � Desfigurar. "Afear" A, que cita a Mg (pero éste (PAbVoc 230) dice: "Itxurgia por<br />

itxurabagia, desfigurado"). v. itxuragabetu. � Ikusi egizuz andiki askoren alabak loraz ta bitxiz beteta.<br />

Itxurgatu ta zurbilduta, gauza ez batzuk, argal, erkin, aise apur batek oeraten ditubala. Mg PAb 59.<br />

hitxuriska (<strong>Lar</strong>, Hb ap. Lh), itxurizka (H). � "Cumplimiento de puras palabras, hitxuriskatzea, hitxuriskak" <strong>Lar</strong>.<br />

"Faux compliment" Lh. v. HITZ XURI.<br />

hitxuriskatu (<strong>Lar</strong>, Hb ap. Lh), itxurizkatu (H). � "Cumplimentar de palabra y afectación" <strong>Lar</strong>. "Complimenter,<br />

faire des compliments" H. "Flatter" Lh.<br />

itxurontzi. � Hipócrita. � Zer axukatzen nauzute, itxurontziak? (Mt 22, 18). Or MB 606 (IBk, IBe itxurazale).<br />

Ez nago zalantzan Gabrielak negar ugari ixuri zuela ehortzeta egunean, itxurontzi gogaikarriak! Mde Pr 178.<br />

itxuroso (V-gip ap. Etxba Eib y Elexp Berg; G-azp). � "Decente, de buen parecer. [...] Etxia da itxurosua, baña<br />

etxekuak itxura bako zoro batzuk" Etxba Eib. "De aspecto aceptable. Gure seiszientosa eztago itxuroso<br />

itxurosua. Etxe itxuroso baten billa dabitz" Elexp Berg. � Ori esatia ere / etzan prezisua, / Migel Elizegi da /<br />

despreziosua, / ez itxurosua. AzpPr 86.<br />

itxurri. v. iturri.<br />

itxu<strong>sg</strong>arri. "(V-ger), arco en que se recoge el hilo de la madeja" A. v. iraurko.<br />

itxusi. v. itsusi; itsustu.<br />

itxuski. v. isuski; itsuski.<br />

� itxuslakunde. v. itxulaskunde.<br />

itxustarri. �1. "(V-ple), piedra del fogón" A. �2. "(V-arr-arrig), cierta jaula de seto en que se curan algunos<br />

alimentos" A.<br />

itxustu. "(Sal), silbido" A. v. txistu.<br />

itxusur. v. itaxur.<br />

itxute. v. itsuta.<br />

itxutila. "Itxutilla (V-och), arquilla, por lo regular fija, que tienen los cofres antiguos a un lado" A. v. kutxatila.<br />

itxuts (<strong>Lar</strong>), ixuts (Hb ap. Lh). � "Manlieve, engaño de dejar cosa cerrada, como que dentro hay algo de precio,<br />

no habiendo cosa de provecho" <strong>Lar</strong>. "Gage frauduleux" Lh.<br />

itxuzkitu. v. itsuskitu.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

884

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

itz. "(Vc), brío. Ori dok itza! (V-m), ¡ese sí que es brío! (se dice cuando, p. ej., alguien da un buen pelotazo en<br />

un partido de pelota)" A.<br />

- ITZA EMAN. "Itza emon (V-arr), dar brío a una cosa" A.<br />

hitz (gral. (no V); Volt 104, SP, Urt I 50, Ht VocGr, <strong>Lar</strong> (h-), Mg Nom, Añ, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H,<br />

VocB). Ref.: Bon-Ond 152; A; Lrq; Gte Erd 48, 51, 67, 154. � Tr. La forma itx la emplean Arana Goiri (1019) y<br />

Kirikiño (Ab I 26 y 37). En DFrec hay 1334 ejs. de hitz. �1. Palabra. v. berba. � Tr. General excepto en los<br />

textos vizcaínos, donde, aunque aparece en RS (con mayor frecuencia que berba), no vuelve a documentarse<br />

hasta finales del s. XIX (excepto en DurPl 105); en el siglo XX es prácticamente general tbn. en este dialecto. En<br />

Lazarraga, que emplea gralmente. berba, hallamos un ej. en el texto B (en un poema que muestra ra<strong>sg</strong>os más<br />

orientales).<br />

� Hitz ederrez ezpa ioiaz mutha eztadin. E 87. Itzok ongi notaturik (Pamplona, 1564). TAV 3.1.18. Ene hitzak<br />

sinhetsiren dituzue. Lç Io 5, 47. Fraidea predikatzen jarri, / itzik ezin aditu. Lazarraga (B) 1204r. Neskeak iru<br />

hitz egunean, ta biak bere kaltean. RS 374. Itzok eder, geiok ez. RG B 15. Apezak azken hitza bere. O Pr 29. Hitz<br />

eztiak, solhas dostatzekoak. He Gudu 110. Hitzik atera bage. Mb IArg I 268. Hitz labur eta zuhur hautaz. Lg II<br />

179. Itz loiak. AA II 144. Amenazak itz utsetan geldituko zirala. <strong>Lar</strong>d 194. Entzun zaitut azken hitzeraino. Hb<br />

Egia 21. Itz egokiak. AB AmaE 126. Bertze hitzez erratera. Jnn SBi 154. Birjinak egün berheziki erraiten<br />

deizkün hitzak. Ip Hil 1. Itz garratzegiak. Ag G 193. Itzak ugari, egiñak urri. Ayerb EEs 1916, 144. Asarriaren<br />

beruak erazoten dauzan itzekaz. Kk Ab I 42. Othoitz eder eta borthitzaren azken hitza erraitearekin. Barb Sup<br />

143. Etzion itzik erantzun. Etxde JJ 116. Gezurrak itz legunez eta ederrez itzalgaizten. Or Aitork 59. Hitzak<br />

merke, ta poltsan diru gutxi (AN-gip). Inza NaEsZarr 821.<br />

� Palabra, discurso. � Tr. De uso general. Es frecuente sobre todo con el significado de 'Palabra (de Dios)'. �<br />

Haren hitzak ezarriren oro erdiraturik. E 63. Triste ziradelarik prinzipalki erran ukhan zuen hitzagatik. Lç Act<br />

20, 38. Hulerzen eztan itza prestuez. "Habla". RS 170. Iaungoikaren itza enzuteas. Ber Doc 94r. Gero hitza<br />

itzultzen du bere lagunetara. EZ Man I 125. Apezak popülü güziaren izenian hitza hartzen dü. Bp II 64.<br />

Jainkoaren itz santua [...] artzean. Cb EBO 58. Itza bakan ta eskasa. Echag 105. Itza labur-ebakiya du yaun<br />

orrek. Ldi IL 21. Engrazik bere xalantari itza etenaz. Etxde JJ 111. Itza bestera egiterik eztaukat. Zait Plat 142<br />

(cf. HIZBESTE EGIN). Nolanai itza ateratzen det. Uzt Sas 121. Ikasleek dute hor hitza. MIH 369. Hitza<br />

eskatzen dut. MEIG VII 27.<br />

� (H). Habla, facultad del lenguaje. "Hitza galtzea, perdre la parole" H. � Iainko handi hitzaren emaillea. EZ<br />

Man I 90. Hitza eta mintzoa dira bat-bederak zer duen gogoan bertzeri erakusteko. ES 381. Hitza faltatzen, eta<br />

bihotzak eskas egiten darot. Brtc 92. Naigabeak jaten dio itza. Ag G 360. Orain etorri zaio itza. Muj PAm 52.<br />

Itza eten zitzaion Beltranen baldintza jakitean. Etxde AlosT 70.<br />

� "Behinere ez dugularik hitzik izan, samur iduri du, il semble fâché, bien que nous n'ayons jamais eu aucune<br />

discussion" Dv.<br />

� "Prix demandé ou offert d'un objet. Zein da zure azken hitza?" H.<br />

� (Lh). Verbo, segunda persona de la Trinidad. � Hatsean zen Hitza, eta Hitza zen Iainkoa baithan. Lç Io 1, 1<br />

(TB, Dv, Ol, Leon, Ker, IBk e IBe Hitza; LE y HeH Berboa). v. tbn. Ir YKBiz 50. Or Aitork 177.<br />

�2. (gral. (no V); <strong>Lar</strong>, Añ, VocBN, Dv, H). Ref.: A; Lrq; Gte Erd 264. Palabra, promesa, compromiso. "(Ha)<br />

empeñado su palabra, alarazi du bere hitza" <strong>Lar</strong>. "Esponsales, [...] ezkonz-itzak" Añ. "Elkarri ezkontzeko itza<br />

eman diote (G-goi-azp)" Gte Erd 264. Cf. HITZ EMAN, HITZA BETE, HITZAREN JABE, etc. � Ene hitzaren<br />

gañen. Volt 254. Ene arima Iaunaren hitzean fidatu da. Harb 347. Gizon prestuaren hitza eman diot. Cb Eg III<br />

390. Errege hunek eman zuen bere hitza etzioela deusere eginen. Lg I 324. Isillik idukitzeko itzaren azpian. AA<br />

II 228. Baiezko itza eman zion. <strong>Lar</strong>d 492. Neure itxa emon dautset. Kk Ab I 26. Itzak elkarri orla emanda. Tx B I<br />

75. Gure hitza aski ez bazendu. MIH 136.<br />

v. tbn. Ax 430 (V 279). Mb IArg I 295. Ub 210. VMg 22. It Fab 141. Gy 137. Hb Egia 143. Dv LEd 106. Xe<br />

186. Moc Damu 29. Ag Kr 164. A Ardi 52. Inza Azalp 54. Etcham 202. Ir YKBiz 495. TAg Uzt 221. Zerb IxtS<br />

29. NEtx Antz 67. Etxde JJ 83. Mde HaurB 32. Or Aitork 396. BEnb NereA 214. Onaind in Gazt MusIx 155. Xa<br />

Odol 286. Berron Kijote 183.<br />

�3. "Lettres de l'alphabet" VocBN.<br />

- BI HITZ, HITZ BI. Dos palabras, unas pocas palabras (en ocasiones con un significado de reconvención). �<br />

Zuri bi hitz erraitea. Volt 189. Hitz birekin, ta bat esan bage ere. Mb IArg I 187. Itz bitara biurtu nai det au. AA<br />

II 216. Ona emen, itz bitan, munduaren egitea. <strong>Lar</strong>d 2. Berheala nahi liozkela bi hitz erran. Laph 242. Jaun<br />

orrekin bi itz egin biar nituke. Sor Bar 58. Huna bi hitzez zer igaran zen. Const 34. Bi hitzez erhautsi zituen<br />

Tertulianek [heretikoak]. Zerb IxtS 99. Aren izaera etzan bi itzetan esatekoa. JAIraz Bizia 69 (7 itz bi). Bi hitz,<br />

bukatzeko, hizkerari buruz. MIH 360.<br />

v. tbn. O Po 16. Hb Esk 3. ChantP 86. Elzb PAd 5. Jnn SBi 81. Lap 25 (V 15). HU Zez 48. Alz Ram 123. Inza<br />

Azalp 5. Ir YKBiz VIII. Or Eus 85. Lf Murtuts 17. Mde Pr 192. MAtx Gazt 8. Xa Odol 57. Uzt Sas 236. Hitz bi:<br />

Arr GB 145. Bv AsL 17. Moc Damu 11. Ag AL 90. Goñi 60. Inza Azalp 21. Tx B I 146. Lab EEguna 102. Or Eus<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 885<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

114. Munita 69. Etxde AlosT 8. Arti Ipuin 66. Basarri XIX. NEtx LBB 91.<br />

- BI HITZETAKO (SP), BI HITZEKO, HITZ BIKO. Falso, hipócrita, mendaz. � Behar die izan honest, ez bi<br />

hitzetako. Lç 1 Tim 3, 8 (He, Dv y Bibl bi hitzetako, IBk bi hitzeko; Ol aoñabar, Ker arpegikoak). Orregatik<br />

deitu oi zion itz-biko gizona Artoberori. Urruz Urz 33.<br />

- BI HITZETAN. En contradicción; mintiendo. � Bertzelaz, bi hitzetan aurkhitzea da. Jaur 185. Bi hitzetan<br />

hatzemana izan zen. HU Aurp 64. Danielek bi hitzetan atxeman zituen. Zerb IxtS 69.<br />

- EZ HITZ(IK) (ETA) EZ MITZ(IK). Ni palabra. � Otoitz egiteko ta ona izateko ez itzik ez mitzik. A Ardi 26.<br />

An zegoan, ez itz eta ez mitz, bere mendeko erri guztiaren aurrean. AEmil AndreM 247.<br />

- HITZA ATERA. "Hitza athera, dégager sa parole, sa promesse, la tenir, l'accomplir" H.<br />

- HITZA ATXIKI (BN-lab ap. Gte Erd 123; Lh). Cumplir la palabra. "Accomplir une promesse, hitza atxiki"<br />

Herr 29-3-1956, 4. Cf. Prop 1882, 4: Hitzaren emaitea eta atxikitzea biga dira. � Ene hitza etxekiren düt. Mst<br />

III 3, 3. Orduan Saul ezin debekatu zen bere hitza atxikitzetik. Lg I 281. Halere hitza atxiki diote. HU Zez 129.<br />

Atxikiren dut ene hitza. Barb Sup 162.<br />

v. tbn. Brtc 185. Dh 181. Zby RIEV 1908, 605. CatJauf 78. JE Bur 43. Zerb IxtS 26. Mde Pr 90. JEtchep 30.<br />

<strong>Lar</strong>z Iru 68.<br />

- HITZA ATZERA HARTU. Faltar a la palabra. � Zaldun batek ezin dezake bere hitza atzera har, emakume<br />

bati badio ere eman. Mde HaurB 33.<br />

- HITZA HAUTSI (S ap. A; H). Faltar a la palabra. � Zeren zeru lurrek lehen / baitute faltatuko / ezen<br />

Iongoikoak baitu / bere hitza hautsiko. EZ Eliç 98. Hautsi duzunez zure hitza. Harb (ed. 1690, ap. H). Bere hitza<br />

autsi ta bataioko tratua urratu zuenari. Mb IArg I 71. Jainko bati hain goraki eman diodan hitza haustea. Dh<br />

116. Ez diogula deusik agintzen [...] hitza hausteko baizen. MarIl 111. Eta eman zioten osotoro Jaunaren legea<br />

gordetzeko itza, laster autsi bazuten ere. <strong>Lar</strong>d 78. Hautsi behar ditut beraz nere hitz guziak. Prop 1882, 193. �<br />

Ezkon-itza autsi ote zion. Ir YKBiz 18.<br />

- HITZA BETE (-th- H), EDUKI (SP). Cumplir la palabra. � Eta agintzen duzun hitza / idukitzen duzula. EZ<br />

Eliç 263. Elezan bere hitza eduki. Tt Onsa 125. Etzuen nahi izan iduki bere hitza. Lg I 368. Bere itza bete bear<br />

izan zuen. <strong>Lar</strong>d 187. Bildur nintzan itza beteko ote zun. Or SCruz 115. Dulzinea Tobosokoari emandako itza<br />

betetzeagatik. Berron Kijote 184. v. tbn. Bv AsL 182. Alz Ram 55. Inza Azalp 139. Etxde JJ 83.<br />

- HITZA EMAN. v. HITZ EMAN.<br />

- HITZA ETA PITZA. v. HITZ ETA PITZ.<br />

- HITZA FALTATU (H). Faltar a su palabra, traicionar. v. HITZARI FALTATU. � Denbora berean bere<br />

buruari eta niri hitza faltatzen daroku. Ch III 45, 4.<br />

- HITZA GARBITU. "Pronunciar las palabras, hablar de manera inteligible. Gaixo orrek ezin du itza garbitu"<br />

Gketx Loiola.<br />

- HITZA GORDE. Cumplir la palabra. � Bein emandako itza gorde bear zala. <strong>Lar</strong>d 115. v. tbn. Mde HaurB 31.<br />

- HITZ AINTZINEKO. "Préposition" T-L.<br />

- HITZA HITZ (Lh). (Fórmula para recalcar la obligación de una promesa). � Hitza hitz. JEtchep 28. Bai<br />

gizona! Hitza hitz. Ardoy SFran 262. � "Sa parole vaut de l'or, hitza hitz du" Herr 29-3-1956, 4. � Ene hitza<br />

hitz da. <strong>Lar</strong>z Iru 68. Hitza hitz omen da. MEIG V 113.<br />

- HITZA ITZULI. Romper la promesa. � Jauna, nik itzuli itza? galduko dut neure erreputazioan (221). LE-Ir.<br />

- HITZA JAN (V-gip, B, BN, S, R; SP, Dv, H). Ref.: A; Lrq (hitz); Iz ArOñ (itzaiñ). Romper la promesa. � Bere<br />

itza jan zuen. <strong>Lar</strong>d 69. Etzioiat hitza janen. Jnn SBi 137. Gizonari emondako itza jan. Ag Kr 177. Egunetik<br />

biharrera hitzaren jatea. StPierre 31. Ez diat nere itzik jango. NEtx Antz 143. Bere hitza jan eta bere buruaz<br />

etsiko lukenaren antzera. MEIG IX 125 (en colab. con NEtx).<br />

v. tbn. Hb Egia 21. Laph 7. HU Zez 110. Alz Ram 68. Inza Azalp 12. Or SCruz 115. JEtchep 71. Ardoy SFran<br />

177.<br />

- HITZA JARRI. "-ren izenan itza jarri, jurar por, poner a tal por testigo de la verdad. Santuaren izenean itza<br />

jartzen det" Gketx Loiola.<br />

- HITZA KONPLITU (kun- <strong>Lar</strong>). Cumplir la palabra. Cf. Lç Io 18, 9: Erran zuen hitza konpli ledinzát ("a fin<br />

que la parole qui avait été dite fût accomplie"). � Konpli ezazu [...] zeure hitza eta promesa. Ax 193 (V 130).<br />

Kunplitu zuan bere itza. Zab Gabon 96. v. tbn. Hm 164. Lg I 201. Ip Hil 189. H. kun-: Bil 82. Mdg 122. Tx B III<br />

127.<br />

- HITZ-ALTXOR. Léxico. � Hitz-altxorraren aldetik, hitz ohargarri bat dakar ahapaldi horrek. Mde Pr 186.<br />

Gure hitz-altxorra ia itxuragabeki ugaritu. MEIG VII 187.<br />

- HITZAREN JABE (SP, H). (El) que mantiene su palabra. Cf. Or QA 123: Egiten zaitut emendik ara itzaren<br />

iabe. 'Te cedo la palabra'. � Ezen hala promes drauku eta bere hitzaren iabe da. Lç Adv *** 3v. Bere hitzaren<br />

leial eta iabe izaiteaz. Ax 128 (V 85). Badakit zure itzaren jabe zerana. Cb Eg III 308. Gathibua bere hitzaren<br />

yabe agertu zen. Lg I 292. Hura zen gizon bat etzena bere hitzaren yabe. Hb Egia 78. Ene hitzaren jabe izan<br />

nadin. Prop 1884, 32.<br />

- HITZ-HARGAILU. Aparato receptor de palabras. � Itz-argailu bezala. Or BM 94.<br />

- HITZARI EUTSI (G-azp ap. Gte Erd 123), JARRAITU. Cumplir la palabra. � Aen aurrekoai eman zien itzari<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

886

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

zerraikala. Ub 25. Itzari eutsi diozu orratik. Ldi in Or MB 10. Itzari eustea zegokiok gizonari. TAg Uzt 98. Bere<br />

itzari zintzo eusteko. Etxde JJ 62.<br />

- HITZARI FALTATU. Romper la palabra. v. HITZA FALTATU. � Engañaturik itzari faltatuaz. OA 161.<br />

- HITZ-ARRIMU. Orden de palabras. � Hastiago zituen erdaratik hurbilegi zauden hitz-arrimuak, nahiz huntan<br />

ere ez zen Azkue edo Altube batzu bezain hertsi. Lf ELit 238.<br />

- HITZ-HARRO. "Qui est grand parleur, diseur de rien, arrogant, fanfaron en ses discours" H. Cf. <strong>Lar</strong>:<br />

"Terminote, terminajo, hitzarro".<br />

- HITZ HARTU (BN-arb, S; H; hitzartu L, B, BN, S, R; VocBN, Gèze, Dv, H, VocB). Ref.: A; Lrq (hitz); Gte<br />

Erd 32, 135, 154, 202. a) Convenir, acordar; comprometerse. "S'engager" Gèze. "Convenirse" A. "Convenir, se<br />

concerter" Lrq. � Tr. Usado al Norte desde Belapeire, en el s. XX tbn. lo encontramos en algunos meridionales.<br />

Emplean hitza hartu Belapeyre y Orixe. Cuando el complemento es una oración, ésta suele aparecer con -(e)la,<br />

aunque hay ejs. de -t(z)ea en Landerretche e Inchauspe y de -t(z)eko en Zerbitzari y Mirande.<br />

� (Con aux. trans.). "Hitz hartu zuten irabazi galtzeak biek iasaiteaz, ils convinrent que tous deux seraient<br />

chargés des profits et pertes" H. "Hitz artu zuten elgarrekin haier guzier jazartzea (BN-ciz)" Gte Erd 202. �<br />

Zoiñetan sartzen baita deebriaren artezia agerriz, edo ezabaki, beste ordüz harekin norbaitek hitza hartürik. Bp<br />

I 87. Etxalten jabek behar lükeie alkharreki hitzartü. Ip Dial (It elkar artu, Ur alkar artu, Dv elkhar aditu).<br />

Hitzartu zuten anaiek bezala maithatuko zutela elgar. Laph 170. Hitzartu zuten elkharrekin behar zutela ezarri<br />

beren haurra Benoat sainduaren eskuetan. Jnn SBi 103. Ordü berian hitzartü zien ezanen zirela algarrentako<br />

Jinkoari egin zien promesaren begirazale eta jakile. Ip Hil 66. Bethidanik [Jinkoak] hitzartü zian, bere<br />

miserikordia handian, haren eraikitia eta salbamentüko bidian haren ezartia. Ib. 7. Elgarrekin hitz-hartu dute,<br />

nehork ateratzekotz Panamako ohoin zilo hartarik Ferryk dituela aterako. HU Aurp 65. Bilzar-buruzagi ohieri<br />

esker-on handienak ematen zaizkote, eta hitzhartzen da [impers.] dagoen urtheko bilkhuraren egitea Donijuane<br />

Lohitzunen. Lander RIEV 1909, 654. Etchegoyhenek eta Elguebarnek hitzartü zien egün berian behar ziela [...]<br />

apez-nausiarekin ele egin. Const 39. Denen artean itza artu zuten urra-aldi ederra eman bear zitzaiela. Or<br />

SCruz 67. Hitzartu zuten [Josep] hiltzeko eta abere gaixto batzuek jan zutela aitari sinhetsarazteko. Zerb IxtS 25.<br />

Bizkitartean hitz-hartu zuten herrikoz-herriko behar zirela ari izan. Lf Murtuts 71. Hitz hartu zuten beraz<br />

elgarretarik berexiko zirela. Zerb IxtS 15. Hitz hartu zuten udako bakantzetatik landa haien bien portreta<br />

pintatuko zuela antzelariak. Mde Pr 75.<br />

� (Con aux. intrans.). "Bata bestiareki hitz artü ziren (S)" Gte Erd 202. � Hastean, hitzartzen bezala dire,<br />

anaiak, ilobak, ahaideak, auzoko jaun gazteak, beren jauzturarik ederrenean biderat atherako zaizkola. Laph<br />

145. Ez al intzan denario batean nerekin itz-artu? Ir YKBiz 354. Bethi ere maithatzeko / bertzerekin zen hitzhartu.<br />

Mde Po 29. Diego Pereirarekin hitzartu zelarik Xinarat sartuko zirela biak. Ardoy SFran 303. Tzarrafer,<br />

hitzartü güntian / lür eta bazter güziak / Behar dütügüla jauzi. Casve SGrazi 62.<br />

� (Ejs. ambiguos en cuanto al aux.). "Elgarrekin hitzartiak dira (BN-arb)" Gte Erd 32. � Etzara enekin hitzhartua<br />

eguneko denario batez? HeH Mt 20, 13 (He ez zare akordatu). Hitzartu bezala egin zuten. Laph 146. Ni<br />

baino lehen ethorria hitz-hartu lekhura. Prop 1883, 151. Bere apezpiku lagun gehienekin hitz-hartua zela, nola<br />

mintza. HU Zurp 54. Iduri hitz harturik, orduan berean, / Hartz eder bat xutxuta pharatzen zaie han. Zby RIEV<br />

1908, 763. Hitzartu bezala, <strong>Euskal</strong>zaleen-Bilzarrak aurthengo bere bil-aldia egin du. Lander RIEV 1910, 595.<br />

Hitz harturik badoatza. Etcham 201. Bere lagunekin hola hitzarturik. Barb Leg 144. Hitz-hartuak ere ziren [...]<br />

keinu eginen zutela. Lf Murtuts 20. Bi gazteak urrengo jaierako itz artuta gelditu ziran. Etxde JJ 88. Jaun<br />

buruzagiak ez du errezebitzen aintzinetik hitzartu gabe. Herr 23-10-1958, 1. Nahi duzia hitz hartzea nun elgar<br />

aurkhituko dugun? <strong>Lar</strong>z Iru 140. Hitz hartu bezala joan bainintzan. Xa Odol 267.<br />

� (Con un sintagma nominal como compl. directo). Apalabrar; contratar. � Buruzagiak herriko orga guziak<br />

hitz-hartuak zituen. Prop 1884, 35. Bazoan M. de Lafairronaisen ehortzetaren hitzartzera. Ip Hil 11. Hogoi egun<br />

hartan hitzhartua zuten partida, Hazparneko merkatuan. JE Bur 23. Ez hiena aitzinetik hitzartu mutilgoa nausi<br />

batekin? Zub 50. Hitz hartu toki batean. Barb Leg 129. Auetxek [otseñak] ere aurre-aurretik begiz yo ta itzartu<br />

bear dira. Ldi IL 79. Gizunek die beharritan / hitzartüko kuxeliak. Casve SGrazi 144.<br />

� "Hitz hartua zaitut, je vous tiens par votre parole" H. "Nik kalakoa itzartu dakad (R), yo le he comprometido a<br />

zutano" A. � Ia nor zan itxa artuta eguana. Kk Ab I 37.<br />

b) (Lh). (Sust.). "Hitz-hartuak (Lf), les conventions" Lh.<br />

- HITZ-ASE. Conversación. � Hitz-ase bat egiteko lekurik beñere ematen etzion. Arr GB 16.<br />

- HITZ-ASPERTU. Conversación, charla (gralmte. larga o pausada). � Beren hitz-aspertua eginda irtendakoan.<br />

Arr GB 141. Lagunagatik itz aspertu bat egin bearko. Ag G 91. Zurekin itz-aspertu bat egitera nator. Or SCruz<br />

143. Uztaiozue gizonari hitz-aspertu bat egiten. MIH 318.<br />

v. tbn. Ill Testim 19. Munita 127. Etxde JJ 69. Vill in Gand Elorri 9. Uzt Sas 25. Ataño TxanKan 182. PPer<br />

Harrip 111.<br />

- HITZ ASTUN (<strong>Lar</strong>, Añ). Palabrota. "Palabrada" <strong>Lar</strong> y Añ. � Insulto. � Arpegiz arpegi esaten bazaio itz astun<br />

edo gaistoren bat. Mg CC 241.<br />

- HITZ-ATAL. Morfema. � Hitzetan, hitz-ataletan (morfemetan edo), esaldietan. MEIG VII 178.<br />

- HITZA URRATU. Romper la palabra. � Bataio berean eman zenuen hitza urratu. Mb IArg I 72. Israeldarrak<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

887

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

urratu zuen Jainkoari eman zioen itza. Ub 32.<br />

- HITZ-AUZI. Disputa sobre las palabras. � <strong>Euskal</strong>dun maiteak, zertako dira itzauzi oek? Mg CC XIV.<br />

- HITZ-AZALKAI (i- Dv). Lema. � Gañean itz-azalkai batekin (Donostia, 1879). JFlor. Iskribatua gañean itzazalkai<br />

bat. EE 1881b, 233.<br />

- HITZ BATEAN (Dv). En una palabra, en pocas palabras. � Fedearen obea, Eleizaren kutuna, itz-batean,<br />

Agustiñ au. <strong>Lar</strong> SAgust 4. <strong>Lar</strong>ga dezagun, itz batean esanaz [...] andiago dala. Cb Eg II 130. Hitz batean<br />

errelijionezko egintz guziez. Dh 50. Itz batean, erakusten digute [...] kontuzkoak izaten. It Dial 27 (Ur berba<br />

baten, Dv e Ip hitz batez). Itz baten esan: Narkis-en itzulietarakua zan. Otx 12. Ez dugu sekula egin, hitz batean<br />

esateko, Leturiarena bezalako ibilaldirik. MIH 300.<br />

v. tbn. GavS 18. Gco II 50. AA III 312. <strong>Izt</strong> C 24. <strong>Lar</strong>d 71. Aran SIgn 50. Xe 215. Bv AsL 164. AB AmaE 258.<br />

Arr May 29. Apaol 31. Moc Damu 12. Ag Kr 82. Goñi 77. Ill Pill 27. Inza Azalp 62. FIr 186. Ldi IL 157. Or Eus<br />

36. Etxde JJ 69. Erkiag Arran 63. Vill Jaink 128. Gazt MusIx 60. MAtx Gazt 66.<br />

- HITZ BATEKO (Dv (+ batetako)). De la misma opinión; concordante. "Hitz bateko ziran guziak, ils étaient<br />

tous unanimes, ils étaient tous du même avis" Dv. � Bainan lekhukotasunak etziren hitz-batekoak. Dv Mc 14,<br />

56 (Lç konforme, He akort; Ol, IBk e IBe bat (ez) etorri, Ker batera (ez) etorri). Ttipi eta handi, buruzagi guziak<br />

hitz batetako dira. Prop (ap. Dv). � Hitz bateko gizon <strong>Euskal</strong>dun. HU Aurp 214. � "Hitzbateko izanen naiz<br />

bethi, je ne varierai jamais; je resterai toujours sur la même parole, dans la même disposition" Dv. �<br />

Orrengatikan esan lezake / itz batekua naizela. Iraola Kontu 14.<br />

- HITZ BATERA ERORI (Dv). Ponerse de acuerdo. � Hitz batetara erori direnean, erosleak khentzen du bere<br />

gerrikoa. Prop 1883, 26.<br />

- HITZ BATETARATU (Dv). Ponerse de acuerdo. � Badaude oren baten ingurua elgarren artean derabilatela,<br />

itho behar nutenez ala burua behar dautaten moztu. Denboraren ondoan, oro hitz batetaratzen dira. Prop 1882,<br />

145.<br />

- HITZ BATETIK BESTEAN. Entre una cosa y otra. � Hitz batetarik bertzean duelera joan dira. HU Zez 23.<br />

- HITZ BATETIK BESTERA. a) De repente. v. HITZETIK HORTZERA (b). � Onek bere suan itz batetik<br />

bestera Monicari besteen aurrean esan zion. Cb Eg III 365. b) Entre una cosa y otra, hablando. � Bainan hitz<br />

batetarik bertzera urrundu gare gure hastapeneko solasetik. Dv Lab 84.<br />

- HITZ BATEZ (<strong>Lar</strong>, Dv, H). a) En una palabra, en pocas palabras, en resumen. "(En fin, por) abreviar" <strong>Lar</strong>. �<br />

Zergatik eztuk sinpleki erraiten hitz batez, hil izan dela. Lç Ins C 4r. Zeren hitz batez erraitera, [...] obratzen<br />

baitu Iesu Kristo Iaunaren heriotzeak. Ax 527 (V 339). Hitz batez erraitera, enadin phausa. Mst III 21, 1. Hitz<br />

batez giristinoa da gizon bat Jesu-Kristorena. Dh 254. Itz batez illarazte aundiakin lankozten zuan. Bv AsL 43.<br />

Ez bakarrik, hitz batez erran dezadan, gure baitharikako olde hoitaz. JE Bur 174. Hitz batez, nortasunik gabe.<br />

Mde Pr 346. Itz batez esan zion nagusiak langille berria zekarrela, gero xeetasun guztiak esango ba-zizkion ere.<br />

Anab Poli 73.<br />

v. tbn. SP Phil 48. Bp II 97. Ch III 21, 1. Lg II 219. Brtc 213. Monho 102. JesBih 393. MarIl XV. UskLiB 81.<br />

Jaur 375. Gy 124. Hb Egia 98. Dv Lab 38. Ip Dial 27. Laph 170. ChantP 198. Elsb Fram 123. Lap 4s (V 4). Arb<br />

Igand 115. HU Zez 65. Inza Azalp 155. Ldi IL 138. MIH 154.<br />

b) Unánimemente. � Doktor guztiek diote / hitz batez ihardatsi. EZ Noel 65.<br />

- HITZ-BATU (G ap. A � Mg Nom (G); Añ; izpatu BeraLzM). "Convenir en palabra" Mg Nom. "Izbatu<br />

(izpatu), convenirse" BeraLzM. "Izpatu, apalabrar" Ib. � Panderu-pintatzaile bategaz itzbatu nintzan, ari<br />

koloregaiak apurtzeko. Or Tormes 119.<br />

- HITZ BEREKO. De la misma opinión; concordante. � Jakintsunak hitz bereko dire. HU Aurp 214. Hekien<br />

lekhukotasuna etzen egokia edo hitz berekoa. DvHtoy Mc 14, 59.<br />

- HITZ BERETAN. (Estar) firme en una resolución. � Egun hura jin eta aita bethi hitz beretan zen. JEtchep 28.<br />

Zure lau lagunak bethi hitz beretan direa Ameriketarat joiateko? <strong>Lar</strong>z Iru 12.<br />

- HITZ BERRI (SP + hitzperria). a) "Discours nouveau, gazette" SP. Cf. izpar. b) (T-L (s.v. néo-); izperri A<br />

DBols). Neologismo. v. HITZ SORBERRI. � Gure mintzai Euskarak hitz berrien egiteko antzea badu. Arb<br />

Igand 14. Geigarriko itz berriak. A Ardi V. Emen agertzen diran itzberri ta itzinguru guziak. Lh Eusk 1919, 6.<br />

Gaurko bizitzari dagozkion hitz-berriak. Mde Pr 259. Ez zituen gero premiarik hainbeste hitz berri asmatuko.<br />

PMuj in MEIG I 96. v. tbn. Lab EEguna 70. NEtx Nola 6. Zerb Azk 63. Osk Kurl 117. LMuj BideG 26.<br />

- HITZ-BERRIKETA. "Hitzperriketan egoitea, écouter les nouvelles" SP.<br />

- HITZ-BESTE. v. hizbeste.<br />

- HITZ-BESTEKA. "Hitz bertzeka (L-ain), pullas" A.<br />

- HITZ BI. v. supra BI HITZ.<br />

- HITZ-BITARTE. Intervalo de conversación. � San Pabloren esanai itz-bitarteak sartu eta geroko epea<br />

ematen zien. <strong>Lar</strong>d 526.<br />

- HITZ BITXI (BN-ciz-baig ap. A). Chiste; broma. � Bazuen usu jaun erretoraren kontra hitz bitxi edo bizi bat.<br />

Lf Murtuts 12.<br />

- HITZ-BIURSKIN. Poeta. � Teologo ta itzbiurskiña. RArt EE 1885b, 406.<br />

- HITZ-DEBEKU (AN-5vill, B). Ref.: Izeta BHizt; Gte Erd 275. Tartamudeo. "Itz debekua du orrek (AN-5vill)"<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

888

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

Gte Erd 275.<br />

- HITZEAN. a) (Precedido de gen.). Al oir sus (mis, etc.) palabras. � Batheletik ilkhi ziñen / laster haren<br />

hitzean. EZ Noel 147. b) (BN-lab ap. Gte Erd; Dv, H). (Mantenerse, etc.) en la palabra dada; (mantener, etc.) una<br />

afirmación. "Ene hitz-emana bere hitzean balin badago" H (s.v. hitz-emana). "Hori beti bere hitzean da" Gte<br />

Erd 123. AxN explica (lekhukoek) mantena, on eduki (378) por beren itzean beti batean. � Ene hitzean<br />

aurkhituko naute. Lg II 193. Kide, hor zare hitzean? / Halaber nago nerean. Gy 48. Bere itzean zegoan. <strong>Lar</strong>d<br />

164. Guk nahiago dugu haren eta gure hitzean egon. HU Zez 19. Formalidade aundiz / beren itzian. EusJok 130.<br />

Eta, bethi bere hitzean egon zen muthiko zozoa. Barb Leg 145. Bertzeak beren hitzean diren. <strong>Lar</strong>z Iru 42. �<br />

Lengo itzian firme. Xe 338. Eman duten hitzean leialik daudela. Xa Odol 286. v. tbn. PE 69. Tx B 30. Alz Burr<br />

44. c) (G ap. A). (Tras -t(z)eko). Con la condición (de), con el compromiso (de). � Geroago itzultzeko itzean.<br />

<strong>Lar</strong>d 516. Aren mendeko izateko itzean pakea eskatu zioten. Ib. 157.<br />

- HITZEAN HARTU. a) Creer (lo dicho por alguien). � Hainitzetan erraiten dugu ez garela deus ere [...] baina<br />

damu handi genduke nihork hitzean har baginitza. SP Phil 206 (tbn. He 207). Medikua hitzean hartzen duela.<br />

Laph 165. Gogo onez hartu nuen bere hitzean. Prop 1882, 153. Neskatzak hitzean harturik, joan zen landarat.<br />

JMB OC II 358 (ap. ELok 238). b) "Hitzean hartu nau, il m'a pris au mot" H. v. HITZEAN ATZEMAN. � Gure<br />

hitzean harturen gaitu, eta erranen daroku: zertako beraz ez duzue hura entzun. Lg II 228.<br />

- HITZEAN ATZEMAN. Atrapar por lo dicho. � Hura hitzean hatzaman lezatenzat. "Le surprendre en parole".<br />

Lç Lc 20, 20 (He zenbait hitzetan [...] atzeman, Dv bere hitzetan harrapa, Ker berbaren baten [...] artu, IBk<br />

hitzetik nola helduko, IBe hitzen batean harrapatzeko). Gaizandik, alegia atzemana hitzean, buruan hazka,<br />

erraten diote lagunei. Hb Egia 133.<br />

- HITZEAN FALTATU, HITZEAN HUTS EGIN. Faltar a la palabra. � Lenago mundua galduko da zure itzean<br />

Zuk faltatu baño. Cb Eg II 55 (Dv LEd 106 zure hitzean zuk huts-eginen). Jainkuak daki zenbateraño /<br />

faltatutzen dan itzian. Imaz Auspoa 24, 159.<br />

- HITZ-EGILE (Urt IV 328; hitzgile SP). Hablante; orador. "Hitzgille iakinak, savants discourseurs" SP. � Hain<br />

garratzki aiphatuak hitz egille iakiñak. EZ Man I 52. Begiratu bear diozu hitz egillearen esan-gogoari. Mb IArg<br />

I 332. Bordaletik etorri den hitz-egile handiak. Monho 58. Itzgille ondradu onek bere otoiz-aldia bukatzean. <strong>Izt</strong><br />

C 238. Beleak daude, hitz egile. Mde Pr 369. � Hainitz hitzgilleak eztu arima satiatzen. SP Imit I 1, 4.<br />

- HITZ EGIN (V-gip, G, L, BN, S; Urt I 376, <strong>Lar</strong>, VocS 143, Añ, Lecl, Dv, H; itzin AN-ilzarb). Ref.: Bon-Ond<br />

158; A; Gte Erd 135, 154, 201, 224, 280, 313; EAEL 268. Hablar. � Tr. General en los autores guipuzcoanos;<br />

entre los vizcaínos (aparte de en Refranes y Sentencias) no se documenta hasta finales del s. XIX. Al Norte sólo<br />

se encuentra en Etcheberri de Ziburu, Pouvreau (Phil 363), Oxobi (124), Mirande (Pr 256), Xalbador (Odol 43)<br />

y Mattin (92), y, en oración negativa con hitzik o hitz bat, en Haraneder, Goyhetche, Hiribarren e Hiriart-Urruty.<br />

Es poco frecuente en los textos alto-navarros: no aparece en Beryain, Elizalde ni Lizarraga, aunque sí en<br />

Mendiburu, Goñi y en Inza e Iraizoz. Etcheberri de Ziburu, Enbeita (54), Lauaxeta (AB 48), Zaitegi (Sof 43),<br />

Onaindia (in Gazt MusIx 154) y B. Enbeita (NereA 33) emplean formas sintéticas. Hay hitzgite- (sin aux.) en<br />

Pouvreau (Phil 229) e hitza egin en Etcheberri (Man II 27), Echagaray (217), Soroa (AKaik 124), Iraola (134) y<br />

Uztapide (Sas 130). � Uler ezak lenago ta itz egik geroengo. RS 194. Punimendu komunez hitz eginik. EZ Man I<br />

98. Hitz dagidan ederki. Ib. 131. Bere proximoari itzegin nai bage ote dagoan. OA 156. Asi zen sendorki hitz<br />

egiten. Mb IArg I 283. Gaizki itz egiten due zuzaz. AA III 491. Arpegiz-arpegi itzegiten ziotela. <strong>Lar</strong>d 107. Etxok<br />

iñogaz itz egiten. Kk Ab I 55. Itzegingo degu geroxeago. Lab EEguna 114. Nere ondoko laguna, nerekin zerbait<br />

itzegiña. Anab Aprika 64. Onelatsuko arrazoietan itz-egin zuan. Berron Kijote 124. Euskaraz hitz egiten. MEIG<br />

I 251.<br />

v. tbn. (Para textos vizcaínos): AB AmaE 444. Ag AL 30. KIkV 48. Altuna 82. Enb 69. Laux BBa 142. Otx 129.<br />

BEnb NereA 186. Erkiag BatB 197.<br />

� (En oraciones negativas, con partitivo). No decir ni palabra. "Ez zioten alkarri hitzik egin (G-azp, AN-gip)"<br />

Gte Erd 142. � Hitzik egiñ gabe egoten lakhetzea. He Gudu 30. Emengo gauzetan itzik egiten etzuen. Cb Eg II<br />

210. Sekula ez dit itzik egiten. Apaol 81. Etzuan itzik egin. Ag G 212. Batere itzik egin gabe. Anab Poli 30 (v.<br />

tbn. 63).<br />

v. tbn. Hb Egia 134. Bil 163. Sor Gabon 48. Bv AsL 207. Urruz Zer 126. A Ardi 121. Altuna 11. Enb 205. Or Mi<br />

145. FIr 151. Tx B II 109. Zait Sof 109. JAIraz Bizia 47. Etxde JJ 28. And AUzta 73. Salav 83. NEtx LBB 108.<br />

Uzt Sas 21.<br />

� "Bide guzian goan dire hitz bat egin gabe" Dv. � Hitz bat ere eziñ egiñez. Gy 71. Hitz bat ez diotet egiten.<br />

HU Aurp 169. Iñorekin itz bat egiten etzuana. JAIraz Bizia 20.<br />

� (Part., precedido de ongi, gaizki, etc.). (Bien, mal) hablado, que habla (bien, mal). "Gizon hori ongi hitz egina<br />

da (G-azp, AN-gip) (= biraorik eta, ez duela esaten)" Gte Erd 154. � Txit paketsuak, ongi itzegiñak, ta biotz<br />

onekoak. AA III 379. Ain apal eta gozoa zera, / ta aiñ ondo itzegiña. Basarri 30. v. tbn. Bil 135. Ud 106. Arrantz<br />

15.<br />

- HITZ EGINARAZI. Hacer hablar. v. HITZ ERAGIN. � Abereai itzegin-arazten. It Fab 45. <strong>Euskal</strong>dunak<br />

aldietan gauzari itzegiñázten die. Inza in Jaukol Biozk IX. Ogei bat sable-ukaldik itzegin-araziko liakete. NEtx<br />

Antz 141. Ta tiro batetik iltzen ba'naute! Ta ostikadaka ta kulata tankadaka asi ta berak itzegin azten ba'naute?<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

889

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

Ugalde Iltz 53.<br />

- HITZ EGIN-NAHI. Deseo de hablar. � Serranorekin itzegin-naia agertu zun. Or SCruz 33. Bakarka itz egin<br />

naia agertu zion. Etxde JJ 201. Baneukan itzegin-naia. Uzt Noiz 79.<br />

- HITZ-EGITE. a) Idioma, lengua. � Eztire Galileako / hauk guztiak semeak? / Nola, bada, dakizkite / gure hitz<br />

egiteak? EZ Noel 118. b) Habla, acción de hablar; conversación, charla. � Bere itzegitean afable eta bere<br />

kondizioan suabe. OA 102. S. Pedroren hitz egite ta sermoi hau. Mb IArg I 360. Sartzen bada itzegite<br />

gaiztoetan. AA III 547. Itzegite utsarekin ura sortuko zanik. <strong>Lar</strong>d 98. Oien itzegitiak / nabarmenak daude. AzpPr<br />

84. Gogapen, itz-egite, begiratze [...] itsusiak. KIkG 57. Zure hitzegiteak trankildu egiten nau. Arti Ipuin 81. �<br />

Gaizki-itzegite orrek. Munita 21. Geixko itzegite ortan. Berron Kijote 228. c) (<strong>Lar</strong>, Añ). Locución, modismo. �<br />

Galdu dira, euskarazko librurik gabez, euskarazko asko hitz egite. Mb JBDev (ed. 1900), 5. <strong>Euskal</strong>-dierriaren<br />

biyotzeko itz-egiteak, esanak, erausiak eta itzpideak. Aran SIgn 200.<br />

- HITZEKO (G, AN, L, BN, S; Dv). Ref.: A; Gte Erd 123. a) (El) que cumple su palabra. "Etzare hitzekoa, vous<br />

n'êtes pas un homme de parole" Dv. "Faire honneur à ses engagements (sa parole), hitzekoa izan" Herr 29-3-<br />

1956, 4. � Itzekoa izan naiz. VMg 67. Jainko bat hain onarekin, hain hitzekoarekin. Laph 248. Neskatxa ura<br />

ezta hitzeko emakumea izan. Ag G 276. Badakite hitzeko gizonak girela. JE Ber 72. Eratsu izan behar dute,<br />

hitzeko gizon. IBe 1 Tim 3, 8 (Lç ez bi hitzetako). v. tbn. Hb Egia 128. Jnn Bihotz 24. A EEs 1916, 307. Uzt Noiz<br />

67. Berron Kijote 169.<br />

b) "Gauza horren gainean ni ere zure hitzekoa naiz, là-dessus, je suis du même avis que vous" Dv.<br />

- HITZ-ELKARKETA. Composición gramatical. � Itz luzeekikoa, errezago egin oi dugu itz-elkarketaz. Or in<br />

Gazt MusIx 14.<br />

- HITZ ELKARTU. Palabra compuesta. � Eztegu(ak) hitz elkartua da, eta egun du azken zatia. MEIG VII 105.<br />

- HITZ-ELKARTZE. a) Composición gramatical. � Hitz elkartzearen bitartez. MIH 110. b) Compuesto<br />

gramatical. � Hitz elkartze berrietan, eta orobat zaharren artean hautatzekotan. MIH 110.<br />

- HITZ-EMAILE (Dv � A). "Celui qui promet" Dv. � Hen herrokan jar lite hitzamaile handiak. Egiat 250.<br />

Hanitz hitzemaileari guti fida hadi. Ip (ap. DRA).<br />

- HITZ-EMAITZA. Promesa, compromiso. � Eginik zathozten hitz emaitzaren ondoan. "Protestation". Birjin<br />

187.<br />

- HITZ EMAN (G, L, B, BN, S, Sal, R; <strong>Lar</strong>, Añ, Lecl, VocBN, Gèze, Dv, H, VocB; hitza eman <strong>Lar</strong>; hitzaman S).<br />

Ref.: A; Lrq (hitz). a) (Vb.). Prometer. "(Dar) palabra", "apalabrar" <strong>Lar</strong>. "Apalabrarse" Añ. "Hitz darotzut ez<br />

naizela gehiago ethorriko" Dv. "Hitzemana naiz lanera" Ib. Azkue da además hitz izan (S), deducido de hitz<br />

deritzut (cf. eman). � Tr. General en los autores suletinos y mixanos (no en Tartas), y, desde mediados del s.<br />

XIX, tbn. en los labortanos y bajo-navarros, entre los que se encuentra desde principios del s. XVII. Al Sur tiene<br />

menor frecuencia y no se encuentra (si exceptuamos algún ej. moderno) en textos vizcaínos. Hitza eman es de<br />

uso exclusivamente meridional e hitzaman (poco frecuente) suletino. Cuando el complemento es una oración,<br />

ésta suele aparecer con -(e)la, aunque hay ejs. de -t(z)ea --en Xarlem, Elizanburu (PAd 15), Joannateguy (SBi<br />

175), Inchauspe, Hiriart-Urruty, J. Etchepare (Bur 191) o Etxaide--, de -t(z)eko --p. ej. en AR, Aguirre de<br />

Asteasu, Archu (Fab 83), Beovide, Inza (Azalp 11) o Etxaide (JJ 70)--, de -t(z)era (en Xarlem) o incluso de -<br />

(e)lako (Loidi 100); cf. supra (2). � Iaunak hitz eman zerotzun [...] ikhusiko zinduela. EZ Noel 80. Baietz hitzemanik.<br />

O Po 62. Gogotik hitz derizüt. Bp I 128. Hitzemaiten deitziet gaiza ezinago handiak. Mst III 3, 2.<br />

Jangoikoak artako hitz eman. Mb IArg I 252. Hitz-ere eman zuen etzuela gehiago madarikaturen lurra. Lg I 33.<br />

Zer itz eman zuan Jainkoak? Ub 33 (194 itza eman). Heer hitzeman ondoan aboro ez egiteko. AR 52. Hitz<br />

emaiten deizüt / Khiristi legian jartera, / Mahometen faltsukeriaren / Sekülakoz kitatzera. Xarlem 187 (cf. con -<br />

t(z)ea ib. 629, con -(e)la ib. 1094). Itza ematen dezu betiko utziko dituzula. AA III 265. Itz ematen dezu<br />

gaurdanik betiko [...] utzitzeko. Ib. 265. Hitz eman dauku lagunduko gaituela. Dh 236. Hitz emaiten dauzut<br />

ohoreari bethi hurbildanik behatuko diotala. Laph 26. Itz eman zuten uraxe guardatzeko. Bv AsL 75 (182 itza<br />

eman). Salbazale hitzemana. Ip Hil 117. Hitzemaiten dizüt bekhatürik haboro ez egitia. Ib. 121. Mündiak<br />

hitzemaiten dütianak igarankor dira. Ip Imit III 3, 3. Eztiarazteko, hitzeman diote orori pagaren emendatzea.<br />

HU Zez 209. Itza eman [...] etzala iñongo jokotan berriz sartuko. Ag G 130. Jarduna egitera aspaldion zeunen<br />

zu itzemana, lotua. A Ardi 75. Nere amarena bertzelakoa zen, hitz dautzuet! Barb Sup 107. Hitzemanik zian<br />

alaba besteri. Const 35. Jainkoak hitzeman lurrean. Zerb IxtS 37. Itz ematen badidak [...] artu-emanik ez izatea.<br />

Etxde JJ 70. Aitak hitzemana zion muntra bat. JEtchep 28. Medikuak hitzeman zionean ez zeukala gaitzik. MEIG<br />

IX 98.<br />

v. tbn. SP Phil 150. FPrS 32. CatLav 35. CatLan 43. Egiat 224. Monho 144. Xarlem 629. AstLas 60. CatLuz 35.<br />

MarIl 73. UskLiB 100. It Fab 228. Gy 3. <strong>Lar</strong>d 108. Dv LEd 151. Hb Egia 46. ChantP 6. CatS 70. PE 67. Sor<br />

AuOst 100. Elsb Fram 101. Jnn SBi 156. Zby RIEV 1908, 290. Arb Igand 85. CatJauf 78. Urruz Zer 33. Alz Ram<br />

22. ArgiDL 134. Ox 66. Or SCruz 81. FIr 152. Zub 63. Ir YKBiz 18. TAg Uzt 260. Lf Murtuts 24. SMitx Aranz<br />

193. Mde Pr 140. Erkiag Arran 27. Basarri 5. Izeta DirG 117. Anab Aprika 30. <strong>Lar</strong>z Iru 68. Gazt MusIx 191.<br />

Ibiñ Virgil 31. NEtx LBB 341. Lab SuEm 210. Ardoy SFran 165. Xa Odol 68. Mattin 77. Berron Kijote 58.<br />

Hitzaman: Etch 458. Arch Gram 16. Hitza eman: Cb Eg II 21. Mg CC 173. It Fab 260. <strong>Lar</strong>d 59. Bil 139. Sor<br />

Bar 38. Xe 381. PE 76. Inza Azalp 147. Or SCruz 129. Tx B II 164. Lab EEguna 94. TAg Uzt 107. Berron Kijote<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

890

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

175.<br />

b) (Sust.). (H). Promesa. "Hitz emanaz orhoit zaite" H. � Batheiüko hitz emanak berritü. Bp II 132. Hen balakak<br />

ta hitz emanak. Egiat 212. Hoien hitzemanian txakurrak lo ziren. Arch Fab 141. Geroz etzezakean itzemana jan.<br />

<strong>Lar</strong>d 162. Itz emana biar det bete. Bv AsL 188. Hitzemanak ez baitu erremediorik. StPierre 11. Zure itzemanaren<br />

sendogarri. Or Aitork 116. Elkarrekiko itz-emanetan. Zait Plat 136.<br />

c) (Sust.). "Fiancé, qui est engagé de parole au mariage. Ene hitz-emana bere hitzean balin badago" H. � Nik<br />

bidaliko dizuet Aitaren itzemana. Ir YKBiz 542. � "Comprometido de palabra. Ogetairu dira itzemanak" Gketx<br />

Loiola.<br />

- HITZ EMANARAZI. Hacer prometer. � Gauza bat behar diogu hatik hitzemanarazi. Laph 124.<br />

- HITZ-EMATE. "Promesse, hitzemaite" Gèze. � Hitz emate edo protestazione hori egiñ. He Phil 79.<br />

Esparantxa eta hitz-emaite orotan. Mst III 21, 1 (Ip hitzeman oro; SP y Ch agintza). Jinkoak boroga-erazi dü<br />

hitzemaite hoien egia. Ip Hil 146. Eliza-bidez egin ditzagun gure itz-emateak. NEtx LBB 45. v. tbn. Mde HaurB<br />

13. Onaind in Gazt MusIx 150.<br />

- HITZERA ERORI. Plegarse, aceptar la opinión (de). � Goiz edo berant, azkenean oro kardinalaren hitzera<br />

erori beharko. HU Aurp 56.<br />

- HITZ ERAGIN. Hacer hablar. v. HITZ EGINARAZI. � Jaungoikoaren kontra gaizki hitz eragin. Gco I 454.<br />

Hitz eragin ikasleari. MIH 148. v. tbn. Bil 162. Ag Kr 95. A Ardi 110. Enb 80. Tx B I 265. Zait Sof 27.<br />

- HITZ-ERAKARPEN. Derivación gramatical. � Hitz erakarpena eta konposaketa. In MEIG VI 41.<br />

- HITZ-ERAKETA. Composición gramatical. � Morfologia [...] eta, hortik urruti xamar, hitz eraketa. MEIG<br />

VIII 108.<br />

- HITZ ERATORRI, ERAKARRI. Palabra derivada. � Beste itz eratorriak (derivados) bererakoak dirudite. A<br />

Eusk 1919-20 (II), 11. Nik asmatutzat neukan hitz erakarria. MEIG VII 62. Hitz eratorrietan aurkitzen ez den<br />

bezala. MEIG VI 174.<br />

- HITZ-ERDI. a) Alusión, indirecta, palabras veladas. "Medias palabras" <strong>Lar</strong> y Añ. � Gañeko aldera begiak<br />

jaso ta hitz erdi bat edo beste esan. Mb IArg I 262. Ez dezu ainbeste kalte egingo nola egiten dezun itzerdi<br />

oriekin. AA II 224. Alako itzerdiren batzuek zabaltzen laga. Aran SIgn 66. Hitz-erdi batez aditzera eman<br />

zarotan. Elzb PAd 30s. b) (En oraciones negativas). Ni palabra. � Hitz-erdi bat ere erran gabe. Jnn SBi 125.<br />

Jesusen bizitzaz eztigu itz erdi bat esaten. Inza Azalp 58. Itz erdirik esaten ausartzeke. Etxde AlosT 87. Oraindik<br />

izan gabiak gera / itz erdi baten okerrik. Uzt Sas 279. v. tbn. HU Zez 19. Lab EEguna 103. NEtx LBB 91. c)<br />

Media palabra (usado a veces en exprs. con el significado de 'inmediatamente, nada más decir'). "Itz erdi bat<br />

esanda joan da (AN-gip, B)" Gte Erd 154. � Hitz erdi bat aski dela, behar denaren berehala nik egiteko. Barb<br />

Sup 159. Itz erdi bat esan ezkero bigunduko zaigu. Lab EEguna 89. Zintzo, aren itz-erdira. Or Eus 389. Ik itz<br />

erdirik esan ezkero / baietza daukak seguru. Basarri 28. Itz-erdi bat naikoa izaten da gizona ondatzeko. NEtx<br />

LBB 81. v. tbn. Lf Murtuts 20. SMitx Aranz 62. JAIraz Bizia 121. Erkiag BatB 17.<br />

- HITZ-ERDIKA (L-ain ap. A; T-L). a) (Hablar, etc.) con indirectas, por alusiones, veladamente. "Allusion<br />

(par)" T-L. � Ahal bezain ixilik, hitz-erdika eta ingururekin. JE Bur 127. Ez ditake erran hitz-erdika mintzo<br />

direla. Herr 4-12-1958, 1. Itzerdika diñotsa andik aldegin dagiala. Erkiag BatB 186. Argitasun zerbait hitzerdika<br />

ere emaiten duenik. Ardoy SFran 107. Hitz-erdika azaldu ditudan kezkak. MEIG II 68. v. tbn. Mde Pr<br />

199. Ibiñ Virgil 41. NEtx LBB 37. � Con pocas palabras, sumariamente, brevemente. � Santa Cruz itzerdika,<br />

baserritarra balitz bezela. Or SCruz 121. Itz-erdika erantzuten zion senarrari. NEtx LBB 23. Gauza hainitz<br />

laburzki eta kasik hitz-erdika eman ditugu. Lf in Casve SGrazi 17. b) (Sust.). Pocas palabras, breves palabras. �<br />

Begiratu zioten alkarri itzerdika batzuk esan bitartean. Ag G 100.<br />

- HITZ-ERDITXO. (Dim. de hitz-erdi). a) (En oraciones negativas). Ni palabra, ni media palabra. � Ze<br />

itzerditxo baten ere zer esatekorik arkitu etzioten. Aran SIgn 62. Itz erditxo bat ari esan gabe, / nola pasatu<br />

parean? Iparg 344. Iñork ez dauka itz erditxo bat / esaterikan Aldazi. Basarri 94. Ezta itzerditxo bat ere! Lab<br />

SuEm 185. b) Alusión. � Andra Josepari esango baziñio itz erditxo bat. Apaol 119. Antxe bai itzerditxoak [...]<br />

ostoak baño ugariagoak! ADonostia Itzald II 21. c) Palabra (dim.). � Itz-erditxo bat esatea aski dezu. Ldi IL<br />

111. Itzerditxo bat [...] egingo dauskun adiskidea. Ibarg Geroko 40 (ap. DRA). Joan aurretik barkatu itz erditxo<br />

bat. Etxde JJ 76. Egingo al degu itz erditxo bana? Auspoa 127, 49 (ap. ELok 143).<br />

- HITZ-ERDIZ. (Hablar, etc.) con indirectas, por alusiones, veladamente. � Zillegi da agertu behar ez den<br />

gauza hitz erdiz edo beste bide onen batez gordetzea. Mb IArg I 265. Hitz erdiz konprenitu zuen. JEtchep 21.<br />

- HITZ-ERDIZKA. Con medias palabras, con alusiones. � Hitz erdizka uler dezakezu. Mde Pr 180.<br />

- HITZ-ERDIZKO. Balbuciente (?). � Ta il-urren naukie / itz erdizko esan-ezin motelez. Onaind in Gazt MusIx<br />

204.<br />

- HITZ-ERDIÑO. (Dim. de hitz-erdi). a) Alusión, indirecta. � Izketan ere eiztari den ark / itz erdiño bat du aski.<br />

Or Eus 81. b) Palabra (dim.). � Baiño "ia" ta "erdi" oiek zerbait esan nai dute alere, itzerdiño auek eztira<br />

jartzen alperrik. Vill Jaink 72.<br />

- HITZ-ERNARIKA. v. ernari.<br />

- HITZ-EROTU (<strong>Lar</strong>, Añ � A). "Delirar", "desvariar" <strong>Lar</strong> y Añ. � Itz erotua zaude! Ill Pill 9.<br />

- HITZ-ERRATE. Dicho. � Jaungoikoak libre gatxan itz errate gaisto guzietatik. CatUlz 11.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

891

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

- HITZ-ERREPIKA. "Allitération" T-L.<br />

- HITZ-ESATE. Parábola. � Jesuek orduan an iz-esate edo parabola bat ipiñi zion. <strong>Lar</strong>d 412.<br />

- HITZ-ESKAINI. Voto. � Iru itz-eskañiak: biartasuna, mendetasuna, ta garbitasuna. Bv AsL 173.<br />

- HITZ ESTALI. Palabra encubierta, parábola; adivinanza. � Ieremias profetak hitz estali batzuen azpian,<br />

erraiten duela [...]. Ax 192 (V 130). Hitz estalitan edo bi aldetara har ditezkenetan. He Phil 340. Handik eman<br />

zioten hitz-estaliz [...] bere esker-gabetasuna (Iud 9, 7). Lg I 216 (<strong>Lar</strong>d 132 itz-estaliakin). Zer-esan edo itz estali<br />

batzuek asmatzen ote zituen. <strong>Lar</strong>d 214. Itz estaliz adierazten dutenean. Zait Plat 47.<br />

� Eufemismo. � Badira itzestaliak. "Eufemismos". A EY III 367.<br />

- HITZ-ESTALIKA (-estalka BN-ciz ap. A). (Hablar) con indirectas, veladamente. � Hitz-estalika baizik<br />

aiphatzen ez diren beharretako. Dv Lab 173. Mirikuak hitz-estalika erran zituen horiek guziak; bainan ez hala<br />

estaliz non Antonek ezpaitzituen aditu denak. Prop 1897, 89. Hitz estalka bakharrik aiphatzen diren egitate<br />

higuingarri, sarraskiak. Etcheb Zeruari 25 (ap. DRA). Itzul-inguruka eta hitz-estalika mintzo zen hipokrita hori.<br />

Mde HaurB 78.<br />

- HITZ-ESTALKI. a) Eufemismo, disimulo. � Lehenik hekien adiskidea lo zagola, eta azkenean, batere hitzestalkirik<br />

gabe, hila zela. Jnn SBi 25. b) Envoltura verbal. � "Erdara" hitz-estalkiak hizkuntza bat baino<br />

gehiago tapatzen dituela. MEIG VII 189.<br />

- HITZ ETA HITZ. Claramente, explícitamente (?). � Neskatilleak, eskarrak egiñaz, itz-eta-itz adirazo eutson<br />

berandu eldu zala. Kk Ab I 37.<br />

- HITZETAKO. De palabra, que cumple. "Ori bere itzetakoa da (AN-gip)" Gte Erd 123. v. HITZEKO.<br />

- HITZ ETA MITZ. v. HITZ(A) ETA PITZ(A).<br />

- HITZETAN EGON. Mantenerse en lo dicho. � Orai zuk zer diozu Mariana? zeure hitzetan zaude? ES 193.<br />

- HITZ(A) ETA PITZ(A), HITZ ETA MITZ. a) Palabrería, torrente de palabras. Cf. HTIZ-MITZ. v. bits. �<br />

Itza ta pitsa zeriozkion Isabeli ezpainetatik. A Ardi 84. Itza ta pitza dariokela. Lek EunD 40. Gure asmakeri,<br />

idurikizun, bururakizun, itz eta mitz. Or QA 202. Itza ta pitza uiolka etorkien. Erkiag Arran 30. Ainbeste itz eta<br />

pitz. Erkiag BatB 195. b) (hitz eta pitz G-bet). (Uso adv.). "Beti hitza ta pitza ari da (AN-gip)" Gte Erd 291. �<br />

Aldamenean yoian lagunak itz eta pitz eragoion. Erkiag Arran 171.<br />

- HITZETIK HARRAPATU. Atrapar por lo dicho. � Bere itzetik arrapatzen da, bada, kondairatzalle au, zer<br />

ifinten zeban etzekiela jardun izan zebala. <strong>Izt</strong> C 174.<br />

- HITZETIK HARTU. Aceptar una propuesta. � Eta prantzesak itzetik artu. Alz Burr 37. Ongi da! Itzetik artzen<br />

zaitut. NEtx LBB 164. v. tbn. MEIG I 222.<br />

- HITZETIK HELDU. a) Aceptar una propuesta, un desafío. � Itzetik eltzen diat [...]. Egin dezagun: ildoa oker<br />

ateratzen dunak bi urre-diru gal bitza. Or Mi 113. b) Atrapar por lo dicho. � Azpijorran eta itzetik eldu<br />

nairikan. NEtx LBB 116. Jesusi hitzetik nola helduko. IBk Lc 20, 20 (Lç hitzean hatzaman).<br />

- HITZETIK HITZ. "Letra por letra" <strong>Lar</strong> y Añ.<br />

- HITZETIK HITZERA. Continuamente (al hablar). � Hitzetik hitzera barbarismoa darie. ES 170. Beti<br />

ezkontza ibiltzen zuen / len e itzetik itzera. Mattin 140.<br />

- HITZETIK HORTZEAN. Continuamente (al hablar). � Maldeziorik ez gaur bezela / beti itzetik ortzean.<br />

Auspoa 74-75, 204.<br />

- HITZETIK HORTZERA. a) Continuamente (al hablar). � Itzetik ortzera esaten dituzte itz santu ta debotoak.<br />

Echve Dev 382. Itzetik ortzera Santo Tomas aitatu ezkero. Lab EEguna 93. Nere itzak itzetik ortzera zipokatzen<br />

ari bear baduzu. Berron Kijote 137. v. tbn. Ayerb EEs 1914, 229. PPer Harrip 190.<br />

b) (G-azp-to-bet, R-uzt ap. A; Añ, H). Al momento, al instante; de improviso. "Instante" Añ. � Alkarri itzetik<br />

ortzera kantatu [itz neurtuak]. <strong>Izt</strong> D 171. Itzetik ortzera jarri ziran [...] arrika ematera. <strong>Lar</strong>d 509. Eta itzetik<br />

ortzera ara non azaltzen dan Santa Kruz Beobin. Or SCruz 120. Itzetik-ortzera, laster bota zetsan erantzun<br />

azkarra. SM Zirik 59. Nik hitzetik hortzera erantzun. MEIG VIII 106.<br />

v. tbn. Aran SIgn 103. Ag G 304. Mok 4. Otx 11. JAIraz Bizia 76. Etxde JJ 127. Erkiag Arran 72. Txill Let 67.<br />

Zait Plat 112. Vill Jaink 40.<br />

- HITZ-ETORKI. Etimología. � Itz-etorkien edo etimologien gañean. Aran SIgn 205.<br />

- HITZ-ETORRI. Ingenio, inventiva verbal. � Aren itz-etorri ugariak. Or Mi 15. Itz-etorri andikoa. Jaukol<br />

Xenpelar 12 (ap. DRA). Ez diot deus kenduko bere hitz-etorri eta hitz jarioaren orrazketari. MEIG IV 110.<br />

- HITZEZ (<strong>Lar</strong>, Añ, H). "(De) palabra", "verbalmente" <strong>Lar</strong> y Añ. � Tr. General en autores guipuzcoanos y altonavarros,<br />

y en los septentrionales hasta mediados del s. XIX, época a partir de la cual su uso disminuye. En el s.<br />

XX se encuentran además algunos ejs. vizcaínos. Hay hitzaz en Etcheberri de Ziburu (Noel 152), Ochoa de Arín<br />

y Anabitarte (Poli 111). � Garen kaste, ez eginez solament, baina desirez, hitzez eta jestuz. Lç Ins D 7r. Itzez<br />

esanion (Azpeitia, 1622). ConTAV 125. Bear du itzes eskatzen duena nai borondates. Ber Trat 91r. Erraiten<br />

badute ere hitzez. Ax 611 (393). Ala itzaz, ala obratuaz. OA 13. Hitzez egin eta eman ahal dakioken laidorik<br />

handiena. ES 119. Gogoz, hitzez, obraz edo ahatzez. CatOlo (ed. 1743), 72. Hitzez oihü eta herots egiten dizie.<br />

Mst III 2, 2. Hitzez adiraz dezakena. Mb IArg I 332. Hitzez dire debotak. Mih 129. Itzez erakutsi ezin zien<br />

urrutikoai, eskribuz gaztigatzen zien. <strong>Lar</strong>d 532. Hitzez guziak onak dire. Hb Egia 37. Itzez konpondu ez giñen<br />

ezkero. Or SCruz 98. Esker-on itzez ezin esanezkoa. Mde HaurB 88. Zaharragoek hitzez egiten zutena lumaz<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

892

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

egitea. MEIG IV 133.<br />

v. tbn. (Para textos vizcaínos o septentrionales posteriores a 1850): Laph 130. Arb Igand 192. CatS 123. CatJauf<br />

16. Enb 148. BEnb NereA 144. Erkiag BatB 68. <strong>Lar</strong>z Iru 24. Xa Odol 335.<br />

- HITZEZ HITZ (SP, <strong>Lar</strong>, Añ, Dv, H). Literalmente; palabra por palabra. "Mot à mot" SP. v. HITZIK HITZ. �<br />

Elizá, hitzez hitz erran nahi da kongregazionea. Lç Decl a) 2v. Hitzkuntza batetik bertzera zenbait gauza hitzez<br />

hitz ganbiatu. ES 130. Itzez itz Erdaratik Euskarara biurtzen badezu. Cb EBO 58. Egiztatu zan galai onekin<br />

itzez-itz Ebanjelioko itz ura. Bv AsL 110. Hark niri erran solas guziak, nik zuri hitzez hitz errateko. Elzb PAd 11.<br />

Erranarazten zaundan hitzez hitz othoitz hau. JE Bur 22. Ez bakarrik itzez-itz [dotriña ikasi], zer esaten duten<br />

ulertuaz baizik. Lab EEguna 107. Koran liburu santuak dion guztia itzez-itz artzen dute. Anab Aprika 53.<br />

Ormaetxea jaunaren esana alda dezadan hitzez hitz. MIH 79.<br />

v. tbn. Ax 19 (V 11). SP Phil 127. Lg I 186. LE Doc 31s. Arch Gram 43. Legaz III. Arb Igand 151. HU Zez 20.<br />

CatJauf VI. A Ardi 124. Inza Azalp 64. Barb Sup VIII. Const 16. Ox 199. Zub 104. Or Mi 146. Ldi IL 49. Ir YKBiz<br />

5. Zerb Azk 13. Mde Pr 299. Vill Jaink 60. Alzola Atalak 119. Xa Odol 291. Beron Kijote 32.<br />

- HITZEZ-HITZE(Z)KO. a) Literal; de palabra por palabra. � Hizkera iraunkorra genuke azkenekoa, hitzezhitzekoa<br />

eta letraz-letrakoa. MEIG IV 104. Zinetako eta benetako galderek ere, gainera, nekez hartzen dute<br />

hitzez-hitzezko erantzun zuzenik. MEIG VI 148. b) (Uso sust.). Literalidad. � Mezuan bertan, mandatuaren<br />

hitzez-hitzezkoan datzala honen izaera. MEIG IV 87.<br />

- HITZEZ-HIZKA. � Hitzez-hitzka. "Traduction". Arch Gram 25.<br />

- HITZEZ-HIZKO. "Littéral" T-L.<br />

- HITZEZKO (G, AN, L, BN, S ap. A; <strong>Lar</strong>, Añ, Dv). Verbal, oral. "Oración vocal, hitzezko otoitza" <strong>Lar</strong> (Añ<br />

itzezko oraziñoa). v. AHOZKO. � Hitzezko zuhurtziatan. Lç 1 Cor 1, 17 (He hitzezko; Dv solasaren zuhurraz).<br />

Hitzezko edergailluez. SP Phil 363. Nik irakhasten dut hitzezko habarrotsik gabe. Ch III 43, 3. Hitzezko<br />

gaztigürik eztüzü nahi. Mst III 46, 1. Hitzezko ta mihizko maitanza. Mb IArg I 104. Pekatu [...] itzezkoak. Gco II<br />

4. Itzezko iturri bat. AB AmaE 409. Itzezko otoitza. Inza Azalp 120. Aragizko ta itzezko ezagupidea. Erkiag BatB<br />

172. v. tbn. Mat 133. ES 191. Mg CC 119. LE Urt 129. Bv AsL 77. � Referido a las palabras. � Hitzezko<br />

kontenzionén ondoan. "Débats de paroles". Lç 1 Tim 6, 4 (tbn. He y Dv).<br />

- HITZ EZ PITZ. "Itz ez bitz (V-ger), ni fú ni fá" A.<br />

- HITZ GABE, HIZGE. a) Mudo, sin palabras. � Eskerrak eman nairik itz gabe. VMg 41. Hilla zirudiela,<br />

hitzgabe, silla batean jarrita. Arr GB 17. Beren miyak izge ziran oñazgilleai zematzeko. J.M. Tolosa EEs 1913,<br />

177. Baña besoak soil dauzka, izge, / otoi eskaka larri antzean. Garbiz in Onaind MEOE 869. v. tbn. AA III 533.<br />

Azurm HitzB 26. b) (Sust.). "Izkabea, qui est sans parole, muet" H.<br />

- HITZ-GABEKO (hizbageko <strong>Lar</strong>). Mudo, silencioso, sin palabras. "Oración mental, adimentuzko otoitza,<br />

hizbagekoa" <strong>Lar</strong>. � Neure buruarekin itz-gabeko solasean. Txill Let 31. Izbageko aginduz. Erkiag Arran 47.<br />

- HITZ-GABETU (hizbagetu <strong>Lar</strong>; hizkabetu <strong>Lar</strong>, H (izk-)). Enmudecer. "Arrollar, confundir a uno, hacerlo<br />

callar" <strong>Lar</strong>. � Zakariasi bezala hitz gabetu zaitana [mingaña]. EZ Man I 116.<br />

- HITZ-GAI (hizgai <strong>Lar</strong>). Tema de conversación; tema de un discurso, charla, alocución. "Asunto" <strong>Lar</strong>. Cf.<br />

hizkai. � Ongi iltzen laguntzeko itzgaiak. LE Ong tít. Itz gairik nekezenak irikiaz [bersolariak]. <strong>Izt</strong> D 168.<br />

Berala beste itz-gai batera igarota. Arr Bearg 185 (ap. DRA). Eskuaran hitz-gaiak aurkhitzen dire nasaiki. Arb<br />

Igand 15. Itzgai auek denak neurtu egiten ditu bertsotara gure bordariak. ADonostia Itzald II 11.<br />

- HITZ GAITZ (SP � A). Insulto. � Gorrak itz gaitzari leia. RIs 40. Bethiko liskarrez, hitz gaitzez, arrankurez.<br />

SP Phil 179 (He 181 hitz gaxto).<br />

- HITZ-GAIZKA. "Hitz gaizka egotu zait, il a demeuré à me dire des injures" SP.<br />

- HITZ-GAIZKATU. Insultar, maltratar de palabra. � Despitaturik, muturturik, hitzgaitzkaturik eta aldaraturik<br />

hartuko duen urrikimendua. SP Phil 239.<br />

- HITZ GAIZTO. a) Insulto. (Sólo incluimos aquí ejs. con este significado preciso). � Hitz gaixto guzia erran<br />

dukeitenean zuen kontra. Lç Mt 5, 11. Ez horduan bezala itzgaiztoak erraten dituztela. Ber Trat 9v. Zeñen hitz<br />

gaixtoek pena baitiote berretzen. EZ Man I 94. Etzen hitz gaixtorik erregeren kontra ahorat heldu ez zitzaionik.<br />

Lg I 312. Desohorezko ta bidegabezko hitz gaiztoak esatea. Ub 176. Blasfemioa da hitz gaixto bat Jainkoaren<br />

edo Sainduen kontra. CatJauf 78. Itz gaiztoak edo iraiñak. Ir YKBiz 121.<br />

v. tbn. Mg CC 152. Gco II 49. H. ga(i)xto: Harb 169. Ax 279 (V 186). SP Phil 388. Ch III 36, 3. He Phil 181.<br />

Brtc 62.<br />

� Kristo-ka, pasio-ka edo beste hitz gaiztoka aritzen diranak. Mb IArg I 262.<br />

b) (G-azp-goi, B). Ref.: A; Gte Erd 280. Tartamudo. "Itz gaizto da (B)" Gte Erd 280.<br />

- HITZ-GELA. Locutorio. � Moja etxeko itz-gela. Alz Ram 110.<br />

- HITZ-GIRO. Estilo. � Eskribatu zuen [...] jaierazko itz-giro eztizkoan. Aran SIgn I.<br />

- HITZ GORAZ. "(AN; msLond), a voces" A. � Hitz gorez zioena. Lg II 128. Agurmaria itz-goraz ari zala<br />

esaten. Ugalde Iltz 51.<br />

- HITZ GORRI. "(Palabras) coloradas" <strong>Lar</strong>. "Blasfemia, juramento" Gketx Loiola.<br />

- HITZ GOZO (G (msLond) ap. A; Añ; goxo T-L). a) Chiste. "Aménités" T-L. b) "Compliment, [...] laudorio,<br />

hitz-goxo" T-L.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

893

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

- HITZ-GUARDIAEGILE. "Qui prend garde aux paroles" SP.<br />

- HITZ GUTXIKO. Lacónico. � Itz gutxikoa dirudi ezezagun ta andikien aurrean. Ag G 80. v. tbn. Anab Poli<br />

77. Mde Pr 135. Beron Kijote 147. MEIG I 48.<br />

- HITZ GUTXITAN. En resumen. (No incluimos ejs. del tipo hitz gutxitan esan, hitz gutxitan laburtu, etc.). �<br />

Hitz gütitan, zer da kantore honen gozoa? Bp II 113. Iraun sendo, egin penitenziak ta, itz gutxitan, jarri<br />

konfesore aitu baten obedienzia osoan. Mg CC 235. Itz gutxitan: zuekin eta zuen su-emalle oriekin gañezka<br />

egiña naukazute. Lab SuEm 191. v. tbn. Goñi 23. PMuj in MEIG I 90.<br />

- HITZ-IKERLE, -IKERTZAILE. Investigador del significado o etimología de las palabras. � Huna bertze bi<br />

hitz-ikertzale. Zerb Azk 6. Geometrizale, ederzale, hitz-ikerle, dudakari, sinestedun. Lf in Zait Plat XV.<br />

- HITZIK HITZ. Literalmente, palabra por palabra. v. HITZEZ HITZ. � Berrikeri oriek itzik itz euskeratzea lan<br />

gaitza baitzen. Or Mi VI.<br />

- HITZ-INGURU (<strong>Lar</strong> � Dv). a) "Circunlocución, circunloquio", "tautología" <strong>Lar</strong>. � Zer esan nai genuken itzinguru<br />

batzuekin adieraziz. Or QA 136. b) Giro verbal. � Emen agertzen diran itzberri ta itzinguru guziak<br />

<strong>Euskal</strong>tzaindiak bere gain artzen dituala eztasagu. Lh Eusk 1919, 6.<br />

- HITZ-INGURUKA. Rodeo, circunloquio. � Zer esan nai genuken itz-inguruka batzuekin adieraziz. Or QA<br />

136.<br />

- HITZ IHORDASKA. "Raisonnement" Ht VocGr 413. Sg. Lh "sonnerie".<br />

- HITZ IRAULI. "Allegoria, alegória, hitziraulia" Urt I 521.<br />

- HITZ-ITURRI (-th- SP). Hablador.<br />

- HITZ ITZULI (H). Verso. � Bidaldu zinarokun Manual eskarazko hitz itzuliz egiña. Ax y P. Guillentena in EZ<br />

Man I 2. Mintzatu gare [...] hitz itzulitan. EZ Man II 161.<br />

- HITZ IXIL (-s- A, que cita a O). Secreto. � Hitz ixila, hirur beharritan iraganez geroz, orotan lasterka dabila.<br />

O Pr 622.<br />

- HITZ-IXILTZE. Elipsis. � Oker au zuzentzen dugu batzutan itz-ixiltzearekin bidez. Or in Gazt MusIx 14.<br />

- HITZ IZOR. "Aequivocus, [...] bi aditze dituen hitza, hitz izórra" Urt I 336.<br />

- HITZ-IZU. Amenaza. � Ostoiekiñ ta alako itz-izuakiñ arri-egiñik gure gaztea. Aran SIgn 72.<br />

- HITZ-JAKINDUN. Lingüista. � Franzes-izketaren sustrai guziak [...] ezagutzen diarduten itzjakindunak.<br />

Aran SIgn 204s.<br />

- HITZ-JALE (G, S, Sal, S, R; SP, Urt III 390). Ref.: A; A EY III 304; Lrq. Infiel a su palabra. "Hitz iale" SP<br />

(s.v. ialea, sin trad.). � Zuria zera ta itz-jale, ala ez-jakiñean zaude. Berron Kijote 67.<br />

- HITZ-JARDUN. Conversación. � Ango garbitasun ura balitz gure itzjardunetan, egiteetan! EgutAr 7-1-1956<br />

(ap. DRA).<br />

- HITZ-JARIO (Añ, H, A; hizj- <strong>Lar</strong>, Añ). a) Charlatán. "Hablador", "parlador", &c. <strong>Lar</strong>. "Verboso", "boquirroto"<br />

Añ. � Hizjario erausle motel au. <strong>Lar</strong> DT CCIV. Erreka berritxutxo itz jarioa. GavS 18. Hitz jarioa edo hitzontzia<br />

izatean. Gco II 87. Danak itz-jario ta zaratatsu. TAg Uzt 215. v. tbn. Cb Eg III 376. <strong>Izt</strong> C 9. Ag G 92. MIH 366.<br />

b) (<strong>Lar</strong> (+ hizj-), Añ). "Fluxo de palabras" <strong>Lar</strong>. "Verbosidad" <strong>Lar</strong>, Añ. � Zure hitz-jarioari arautsutsa edo<br />

solezismoa deituko dioe. Ub 3. Eure itz-jarijon orrekin. Laux AB 48. Azkengabeko itz-yario luzean. Ir YKBiz<br />

129. Mutillaren itzjario parregarria. TAg Uzt 222. Hitz-jarioa sekula baino haundiago zuen. Mde HaurB 31. v.<br />

tbn. Ag G 316. Zait Sof 142. NEtx Antz 87. Anab Aprika 69. Uzt Sas 302. MIH 49.<br />

� Elocuencia. � Berezko bersolarien itz-jarioa ta etorria. Inza in Jaukol Biozk VI.<br />

c) (Adv.). Hablando. � Alaba maitea amaren alboan, aita ta seme gazte biak itz-jario. NEtx Antz 157.<br />

- HITZ-JATE. Hiato. � Bat-batetako kantoiz eta hitz-jate gogorrez jantzia dago. MEIG IX 120 (en colab. con<br />

NEtx).<br />

- HITZ-JOKO (T-L; hizj- <strong>Lar</strong>), -JOLAS. Juego de palabras. "Retruécano" <strong>Lar</strong>. "Calembour" T-L. � Itz-yokua<br />

dago. Or Tormes 47. Itz-joko pitxi ta aberaskiz gaiñezka. Onaind in Gazt MusIx 155. Latinezko cogo eta cogitorekiko<br />

hitz-jokoa. MIH 355. Badirudi hots joko eta hitz jolasez bakarrik ari garela. MEIG IV 87.<br />

- HITZ-JORI. Comunicativo. � Zer dala-ta etzerate berarekin arraitsu ta itz-iori? Etxde JJ 217.<br />

- HITZ-JOSKERA. Sintaxis. � Irlandararen hitz-joskeran eta morfologian. Mde Pr 219. Hitz joskera edo<br />

sintaxis. MIH 251.<br />

- HITZ-JOSLE. Conjunción. � Behar da que hitz yoslea. Arch Gram 150.<br />

- HITZ-JOSTAILU (hizj- <strong>Lar</strong>). "Chiste" <strong>Lar</strong>. � Alkarri adierazten diezaten hitz jostallu gaitzik bageko<br />

pozkidatsuak. <strong>Izt</strong> C 229. Ikusiko dezute modestigabe eta zabarrakin itz-jostallu eta txiste zatar engañagarriak<br />

esaten. Arr Bearg 449.<br />

- HITZ-JOSTALDI. (Pl.). Juego floral. � Euskarazko Itz-jostaldiak (Donostia, 1879). JFlor. Donostiko Itzjostaldien<br />

Batzarreak. Moc Damu 1.<br />

- HITZ JUSTUKO (G-azp ap. Gte Erd 154). De pocas palabras, lacónico.<br />

- HITZ-KETA. En busca de palabras. � Ez du zeren hitzketa nunbait ibil. Arb Igand 14.<br />

- HITZ LABURREKO. Lacónico. � Itz laburreko gizona. Or Eus 195. v. tbn. Erkiag Arran 178.<br />

- HITZ LABURRETAN. En pocas palabras. � Hitz llabürretan erraiten dio. Egiat 206. Gertaera guzia hitz<br />

laburretan adirazi. Arr GB 112. v. tbn. Or Eus 239. Etxde JJ 259. MEIG VIII 88.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

894

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

- HITZ LABURREZ (SP). En pocas palabras. "Hitz laburrez, en peu de paroles" SP s.v. laburra. � Ea zuk eta<br />

nik egun, hitz laburrez edo luzez, elgar adi dezakegunez. HU Zez 49. v. tbn. Elzb PAd 55. Elsb Fram 124. Ox<br />

202. Or QA 127. Etxde JJ 104. Ardoy SFran 56. MEIG II 68.<br />

- HITZ-LAGUNKIDA. Academia de la Lengua. � Euskarak bere itz-lagunkida edo dala akademia edo ikasola<br />

idukitzea. Aran SIgn 209.<br />

- HITZ LARRI. v. HITZ LAÑO.<br />

- HITZ LARRIKA. Diciendo palabrotas. � Sakreka, hitz larrika, jo eta errefera, biak mitrallezian bezala<br />

hitzketatu ziren. <strong>Lar</strong>z GH 1959, 92.<br />

- HITZ LAU. v. HITZ LAÑO.<br />

- HITZ LAXO. v. HITZ LAÑO.<br />

- HITZ LAÑO (lano SP), LARRI, LAU, LAXO (Lh, que cita a Ax, pero no lo encontramos). "Hitz lanoak,<br />

prose" SP. � Mintzatzera goaz prosan edo hitz lanoetan. EZ Man II 161. Antolamenduak itzlarrian iskribatuak<br />

daude (Donostia, 1879). JFlor. Kondaira bat itz-larri gozotsuan. Otag EE 1882c, 415. Itz-larriz edo neurtitzez.<br />

EEs 1914, 99. Itz lauz. Ldi IL tít. Bere itz-laua [...] landu. Zait Plat 5. Batto olerki moduan [...]. Bertzea hitz<br />

laxoz egina. Lf ELit 266. Entseatuko naiz hitz laxoan adiarazterat. Xa Odol 24. Obra mordoska, hitz lañoz nahiz<br />

neurtuz ondua. MEIG IV 125. Bere bertso eta hitz-lauzkoekin. MEIG V 133.<br />

v. tbn. Hitz lau: Erkiag Arran 5. BEnb NereA 142. Mde Pr 242. Gazt MusIx 61. Ibiñ Virgil 25. Alzola Atalak<br />

102. Berron Kijote 32. MIH 292.<br />

- HITZ LEHOR. "Puras palabras, palabras vacías, proposiciones que no traen ninguna solución. Orri ez iok<br />

kasorik egin, i. legorra besterik etzeukak-eta" Gketx Loiola. � Parmeniderenak dira itz legor eta zailok. Zait<br />

Plat 44.<br />

- HITZ-LERRO. a) Verso. � Amalau itz-lerro izan biar ditu. LzM EEs 1913, 193. v. tbn. EA OlBe 43. b) Línea<br />

de un escrito. � Zure izlerroak irakurrita. A Ardi 47. c) Inscripción. v. HITZ-MARRA. � Harri hortan 1866<br />

garrenean latinez ezarri zuten hitz lerroa. Zerb Azk 20.<br />

- HITZ-LEUN (AN-gip ap. Gte Erd 195). Cortés, de palabras amables. � Eskerrik asko. Oso itz leuna zaude.<br />

Lab EEguna 105. v. tbn. Berron Kijote 35.<br />

- HITZ LOTU (H). Verso. � Zein baititut hobe ustez hitz lothutan ebaki. EZ Man I 7. Virgilioren itz lotuak.<br />

VMg X.<br />

- HITZ LOTUGABE. Prosa. v. HITZ LAÑO. � Ipui latiñez ta itz lotu gabeetan daudenak. VMg X.<br />

- HITZ-MARRA. Inscripción. v. HITZ-LERRO (c). � Bere oinpean itz-marra batzuk. Berron Kiojte 111.<br />

- HITZ MIN (Añ, hizmin Lecl). "Reprensión" Añ. "Injure" Lecl. � Kolerarekin egiten dioela hitz miña. EZ Man<br />

I 75. v. tbn. He Gudu 106. Lg II 189. AB AmaE 266.<br />

- HITZ-MITZ (L, BN, S ap. A; Dv). a) "Hitz-mitzak (L, BN, S), frivolidades, palabras dichas al aire, de poco<br />

fuste" A. Cf. HITZ ETA PITZ. � Zuen buruera orrek zabaltzeko sortu eikezuez izmitzik eta elemelerik<br />

labanenak. A EEs 1916, 109. Ez bide zan itz-mitzik / Nazareth-etxean. Or BM 104. Itz-mitzok negarbide ez<br />

ditezan. Zait Sof 75. Hamlet eta aren itz-mitzai buruz. Amez Hamlet 33. b) Palabra. � Izardun itzmitz oriek 145garren<br />

orrialdeko Geigarrian nabaritu zenetzazke azalduak. A Ardi X.<br />

- HITZ-MIZTI. v. hizmizti.<br />

- HITZ-MOTEL (G-goi-to-nav, AN-5vill-larr), H.-TOTEL (G-goi-to-bet). Ref.: A (itz-motel, itz-totel); Inza<br />

EsZarr 177; Iz To (iztotela); Gte Erd 280. Tartamudo. � Itz mo... mo... mo... motela da. Zab EEs 1918, 39.<br />

Hitzmotela nauzu, hizketarako traketsa. BiblE Ex 4, 10 (Ur motel).<br />

- HITZ-MOTELKA. a) "Itz-motelka ari izan, fingir la voz (AN-larr)" A EY III 291. b) HITZ-TOTELKA.<br />

Tartamudeando. � Itztotelka benik, asmatu nun esaten. EG 1955, 19.<br />

- HITZ-MOTELKARI. "Itz-motelkalari, fingidor de voz (AN-larr)" A EY III 291.<br />

- HITZ-MUTU (H). Mudo. � Bertze emaztekia etzagon hitz-mutu. Lg I 327. � "Hitz mutu hiltzea, mourir<br />

subitement, sans proférer une parole (Lg)" H.<br />

- HITZ NABAR. "Hitz nabarrak, parole équivoque, à double entente" H.<br />

- HITZ-NAHI. Deseo de hablar; deseoso de hablar. � Motel orok itz nai. RS 170. Motel oro, beti itz nai. RIs 59.<br />

- HITZ-NEURGINTZA. Poesía, arte poético. � Izneurgintzaz-atekako lan sakon bati. Ldi IL 89.<br />

- HITZ-NEURKERA. Tipo de verso. � Euskeraz be ainbat izneurkera barri darabillez. Eguzk RIEV 1930, 476.<br />

Gerko-latiñek ba zuten taiu ontako itz neurkera. Or Poem 519. � Versificación. � Itz-neurkera gaizki egiña<br />

daukate. Or in Gazt MusIx 20.<br />

- HITZ-NEURKETA. Poesía. � Edonok eta edozer gauzen gañean daki itz neurketan. Ag AL 98. Izneurketaren<br />

saria. Enb 123. � Métrica. � Itz neurketan ikasia bazera, tuntun ortara leenbizitik oituko zera. Or Poem 519.<br />

Erderazko itz-neurketa indar-mintzorrak eta etenak egiten dute. Or in Gazt MusIx 20.<br />

- HITZ-NEURLARI (Dv), -NEURTULARI, -NEURRILARI. Poeta. � Gipuzkoako itz neurtularien artean. <strong>Izt</strong><br />

D 171. Bertako biursari-itzneurlaria (Donostia, 1879). JFlor. Itz neurri-lari ernaiyak. RArt EE 1885b, 406. v.<br />

tbn. Muj PAm 24. Enb 122.<br />

- HITZ-NEURRI. a) Verso. � Itz-neurri edo larrietan. EE 1882c, 343. b) Sintaxis. � Asi gaitezen itz-neurritik.<br />

Or in Gazt MusIx 22.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

895

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

- HITZ-NEURTIZLARI. Versificador. � Izneurtizlari bikaña ta olerkari ximen eta urguria zan orobat<br />

[Lizardi]. Zait EG 1950 (1), 9.<br />

- HITZ-NEURTSA. Verso. � Geiago balio duela berorren itz-larriak nere itz-neurtsak baña. Otag EE 1882c,<br />

415.<br />

- HITZ NEURTU (SP, H). Verso; estrofa. � Dabid, Errege prestuak / hitz neurtutan gauz' emanak. O Po 65.<br />

Ipuiak itz neurtu edo berso euskarazkoan. VMg 89. Bi itz-neurtu oekin. Zab Gabon 108. Koblazko lenguaia, hitz<br />

neurtuzkoa. Elsb Fram VII. <strong>Euskal</strong>-olerki edo izneurtuetzaz. Eguzk RIEV 1930, 468. Izneurtu auek yartzen ditu<br />

bere liburuaren buruan. Ldi IL 161. Poetak hitz neurtuz esana. Or QA 31. 5000 itz-neurtu-edo idatzi omen<br />

zituen. Zait Plat 78. Itz-neurtuetan eta itz-lauz. Alzola Atalak 102.<br />

v. tbn. <strong>Izt</strong> D 168. Echag 254. Bil 171. Aran SIgn I. Sor Gabon 18. Bv AsL 25. AB AmaE 110. Arr May 74. Ag G<br />

75. Enb 33. Lab EEguna 99. Otx 93. Basarri 111. Izneurtu: Laux AB 14.<br />

- HITZ-NEURTZA, -NEURTZE. Poesía, arte poético; poesía, obra poética. "Alpertsuko zeregiña, esaten dabe,<br />

itz-neurtzia" Etxba Eib. � Itz-neurtzaren bilkidan sariztatuak (Donostia, 1879). JFlor. Sariztatuak izan diran<br />

itz-neurtzen irakurtza (Donostia, 1880). Ib. Hitz neurtzeak galdegiten duen [...] lan nekea. JE Bur 160.<br />

- HITZ-NEURTZAILE, -NEURTUTZAILE. Poeta. � Itz neurtutzalle gañ gañekoak. EE 1880a, 130. Itz<br />

neurtzaile itxusia. And AUzta 111. v. tbn. EE 1884a, 382. Bv AsL 176.<br />

- HITZ-ORDU. v. hitzordu.<br />

- HITZ POTOLO. "Palabras pedantes" Gketx Loiola.<br />

- HITZ-POTRIKA. "Babillard" T-L.<br />

- HITZ-SASI. Palabrería. � Egon beharraren hitz-sasi azpian. SoEg Herr 7-11-1963, 1.<br />

- HITZ SORBERRI. Neologismo. v. HITZ BERRI (b). � Erderatiko itzak, itz sorberriak eta beinolako itzak. A<br />

Eusk 1919-20 (I), 54.<br />

- HITZ-TATAL. Balbuceo. � Oraindik aurreneko itz-tatalak ezin esan dituenak, urrea zer dan, joiak zer diran<br />

badaki. Arr Bearg 571 (ap. DRA).<br />

- HITZ-TOTEL. v. HITZ-MOTEL.<br />

- HITZ XURI (H). a) Engaño halagador. � Eta hitz xuriez asko sinple llilluraturen. EZ Man I 65. Itz-xuriz asmo<br />

gaiztoak limurtuz. Zait Sof 127. b) HITZ-TXURI. Halagador; hipócrita. "Itz txuri, falso, traidor" Ayerb EEs<br />

1914, 175. "Ezkioga iztxuri zan osabarekin (G-azp)" Gte Erd 195.<br />

- HITZ XURIZKA. v. hitxuriska.<br />

- HITZ ZAHAR. "(Hb), proverbe" Lh. � Hitz-zahar biltzale [Oihenart]. Lf Elit 122.<br />

- HITZ-ZAPARRADA. Torrente de palabras. � Utzi zadazu pakean itz zaparrada samiñen bat entzutea nai<br />

ezpadezu. Ag G 92. Eskola-denboran izugarrizko itz-zaparrada bota zun gazteak. Arantzazu 24-10-1957 (ap.<br />

DRA, s.v. zaparrada). Urrun-samarretik etorren berbaotsa, itz zaparradea. Erkiag Arran 49. Andre Luziaren itzzaparrada<br />

guztia. NEtx LBB 149.<br />

- HITZ-ZATI. a) Sílaba. � Bost itz-zati ta geiago azentu gabe gelditzen baitira. Or in Gazt MusIx 20. b) Parte<br />

de una palabra. � Tasun hitz banako bezala, ez hitz-zati gisa, erabiltzea. MEIG V 106.<br />

- HITZ ZELAI. Prosa. v. HITZ LAÑO. � Bertsotan naiz itz zelaiez. Ldi IL 84.<br />

- HITZ-ZELATARI. "Espion de paroles" SP.<br />

- HITZ-ZERRENDA. Lista. � Nere itz-zerrenda au laburregia dala-ta. PMuj Y 1934, 163. Orduan hitzen listak,<br />

hitz-zerrendak eman beharko lituzke. MEIG IX 50.<br />

- HITZ ZUHUR. v. hitzur.<br />

itza. v. ihitza; iza.<br />

itzabaki. v. 1 itzebaki.<br />

hitzabur. "Epílogo", "recapitulación", "epítome" <strong>Lar</strong>.<br />

itzadi. v. iltzadi.<br />

itzadopen. v. itxaropen.<br />

itzadura (R-uzt ap. A). �1. Picadura de culebra. Cf. iltzatu. �2. (R-uzt ap. A). Veneno.<br />

itzagi. v. idizagi.<br />

itzagoz (<strong>Lar</strong> Sup � A). � "Caballo, a caballo" <strong>Lar</strong> Sup. Cf. itzego.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

896

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

itzagur. v. intxaur.<br />

itzai. v. itzain; izain.<br />

itzailka. � Rodando. "Itzailka haritzea herrautsian, être à se vautrer dans la poussière" H. � Itzailka<br />

nindoalarik aphalüne batera, / begien aitziniala agertzen zait, / lüzaz ixil egonez mintzoa galdü zian bat. Ip<br />

Dante (ap. DRA s.v. aphalüne).<br />

itzailkatu (Sc ap. A; Gèze, Dv (S), H, Foix ap. Lh). � "Rouler (se)" Gèze. "Revolcarse" A. v. itzulikatu. �<br />

Itzailkatzen direla lohian urdiak bezala. Ip Dial 42 (It jira biraka, Ur jirabiran, Dv ihauskatzen).<br />

itzailteka (HeH Voc � A). �1. "Amilka, gainetik behera itzulika, itzailteka" HeH Voc. "Derrumbándose" A.<br />

�2. (Sust.). "Action de se rouler par terre (S)" Lrq.<br />

itzailtekatu. "Se rouler par terre (S)" Lrq.<br />

itzailtekatzaile, itzailtekazale (S ap. Lrq). � "Qui se roule par terre" Lrq.<br />

itzailtokan. "1.º en roulant; 2.º s'écroulant" Lh.<br />

itzain (V, AN, L, BN, S; Volt 56, SP, Urt III 333, Ht VocGr, Añ, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H), itzai (G,<br />

Sal; Lcc, <strong>Lar</strong>, Añ, H), itzei (G-nav, AN-ulz), idizain (Urt III 419 (-añ), Añ, H), idizai (Añ, H), itxain (H). Ref.: A<br />

(itzain, itzai); EI 384, 386. Lrq; Iz ArOñ, Als, UrrAnz, Ulz (itzéye); Etxba Eib. � Boyero; carretero. "Boyerizo"<br />

<strong>Lar</strong>. "Carretero" Añ. "Boyero [...] que habita en un pueblo y con ganado uncido" A (que lo opone a unai, "pastor<br />

de ganado suelto en los montes"). "Vaquero" EI 384. "Gurdizaleari, eta baita uztar-idiakin lanean dabillenari ere<br />

itzaia deitu oi zaio, idi-zaia alegia" JMB ELG 68. � Tr. Encontramos itzai, además de en los autores<br />

guipuzcoanos, en Goyhetche (junto a itzain). Idizai(n) es poco frecuente. En DFrec hay 11 ejs. (9 dialectales<br />

guipuzcoanos) de itzai y uno de itzain. � Aurkitzera zenbait [...] itzain. "Charretiers". Volt 214. Galdegin dezezu<br />

bidea itzañer. "Vachers". Ib. 142. Itzain batek bere idiakaz kargaren bat burdian nunbaitera eruan. msOñ 27r.<br />

Itzaina garraiotik ontzen da. Dv Lab 235. Txertubi itzaia da / entero bikaña. Ud 154. Bera zan itzaiña. A<br />

BGuzur 109. Erregebidez itzainek jausten [...] ilea. JE Bur 198. Itzain-lagunak giñan. Enb 177. Morroi itzai edo<br />

artzai bat. Ir YKBiz 310. Ango idi-zaiñari itaundu. Bilbao IpuiB 203. Itzainek [...] idien ona begiratu ta oiek<br />

gizendu ta zaintzen dituztela. Zait Plat 135. Aristeu errege ta itzaia. Ibiñ Virgil 80.<br />

v. tbn. Mg PAb 129. Añ NekeA 218. Gy 11. Prop 1880b, 19. AB AmaE 209. HerVal 209. Zby RIEV 1908, 87.<br />

HU Aurp 200. Ag Kr 136. Barb Sup 136. Etcham 190. Lf Murtuts 18. Itzai: VMg 66. <strong>Izt</strong> C 178. Gy 11. Ag G 82.<br />

Tx B II 112. Lab EEguna 97. Ldi BB 102. Or BM 50. TAg Uzt 264. Munita 101. Lek SClar 105. Txill Let 54.<br />

Anab Poli 81. Uzt Noiz 30. Berron Kijote 118.<br />

� (Fig.). Guía. � Itzai adimena gai ez. Or MB 56. Gure bazkun onen xuxpertzalle ta itzai. In Ldi IL 5. Gezurra<br />

itzain gizon batzuek / nahi gintuzten nahasi. Mattin 92.<br />

� (BN-baig). El Boyero, Bootes (constelación). "Itzaina bere idiekin, el carro de la Osa Mayor" Satr VocP (s.v.<br />

izar). � Artur, Itzaiaren izarpilloko izarrik argi eta aundiena. Ibiñ Virgil 80n.<br />

- ITZAIN-TXORI (S ap. Lrq). "Bergeronnette printanière [...]. Han eta hemen itzain-xoria erraten diote" Dass-<br />

Eliss GH 1924, 226.<br />

itzain. v. izain.<br />

itzainaldi. � Arpende, medida de superficie. v. 1 itandi. � Bertzea ttipiagoa [etxea], ithandi edo itzain aldi bat<br />

lurrekin. Prop 1880b, 84.<br />

itzaingintza, itzagintza (Aq). � "Carretear, itzagintza [...] egitea (AN)" Aq 1094.<br />

itzaingo (L, BN, S ap. A; Dv; -oa SP, VocBN, H), itzaigo. � Oficio, trabajo de guiar los bueyes. v. itzaintza. �<br />

Iduri eta itzaingoa eztela bertze edozoin bezen bizipide. HU Aurp 200. Itzain harek, itzaingian ibiltzeko, bazituen<br />

idiak. EGAlm 1896, 21 (ap. DRA). Itzaingoan ibilki zen. Ox 194. Beste langintzan ibilli oi gera geinean,<br />

itzaigoan. Lab EEguna 96. Phitsik ez baitzakien itzaingoaz. <strong>Lar</strong>z GH 1959, 94.<br />

itzainka (S ap. Lh y Lrq; Foix ap. Lh). � "Charroi" Lh y Lrq.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

897

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

itzainkagia. "Là où l'on charrie (S)" Lrq.<br />

itzainkari. "Conducteur d'un attelage de bœufs (S)" Lrq.<br />

itzainkatu. "Charrier (S)" Lrq.<br />

itzainkatzaile, itzainkazale (S ap. Lrq). � Conductor de un tiro de bueyes.<br />

itzaintza (V, L, BN-baig ap. A; H), itzantza (<strong>Lar</strong>, H), itzaitza (G ap. A), idizaintza. � Oficio, trabajo de guiar<br />

los bueyes. "Carretear, guiar los bueyes, itzantza ongi edo gaizki egitea" <strong>Lar</strong>. v. itzaingo. � Badakije idijak<br />

buztartuten, itzaintzia egiten. Mg PAb 148. Idiakin lan egitea baño idizaintza lenagokoa izan zan nunbait. JMB<br />

ELG 69. Itzaintzan Andra-Mari. SMitx Aranz 82. Iriarekin itzantzan. Uzt Sas 128.<br />

? itzaita. "Carretear [...] itzaita egitea (AN)" Aq 1094 (seguramente errata por itzaitza).<br />

itzaitza. v. itzaintza.<br />

itzaitzur. v. itaxur.<br />

itzaki. "Homilía" Añ.<br />

itzako. v. iltzako.<br />

itzal (V-ger, G-azp-goi-to, AN, L, B, BN, Ae, Sal, S, R; Volt 102, SP, Urt I 274, Ht VocGr, <strong>Lar</strong>, VocS 138, Arch<br />

VocGr, VocBN, VocZeg 288, Gèze, Dv, H, ZMoso 71), itzel (G-nav, AN-ulz-olza, R-is; H), itxal (H). Ref.: Bon-<br />

Ond 137; VocPir 61; A; Lrq; Iz Ulz (itzel), Als (bero), To, R 403; JMB At 194; Gte Erd 173. � Tr. La forma itzal<br />

es prácticamente general; itxal (e itxel) se documenta en autores vizcaínos de tendencia aranista. Sg. Harriet<br />

itxalean aparece en Oteiza (Lc 1, 79), pero lo que se lee en éste es itsalean. Tbn. hay itsal en Añibarro (EL<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 898<br />

mende.<br />

1 y<br />

LoraS 152, aunque en EL 2 sólo itzal, utilizado por otra parte el término con mucha mayor frecuencia que en la<br />

primera ed., donde sólo lo hallamos en dos ocasiones). En DFrec hay 86 ejs. de itzal y 6 de itzel, estos últimos de<br />

valor adj.<br />

I (Sust.). �1. Sombra; oscuridad (sentidos prop. y fig.). "Sombra producida por el sol" VocZeg 288. "Bazinaki<br />

nolako itzala dudan bihotzean" Lh. "Itzelán, en la sombra, óts itzelára, vamos a la sombra" Iz R 403. "Bero zoon<br />

bá ta itzelin yón ber" Iz Als. "Sombra [...] que proyectan las demás cosas [las inanimadas]" JMB At 194 (cf.<br />

errainu). � Tr. Más frecuente al Norte, su uso al Sur aumenta en el s. XX. En textos vizcaínos se encuentra en<br />

esta acepción desde finales del s. XIX (cf., con el significado de 'asco', ya en Micoleta, y en las de 'prestigio,<br />

autoridad' y 'respeto' desde principios del s. XIX). � Oihanetan itzalori. E 95. Argi dagienzat ilhunbean eta<br />

herioaren itzalean iarririk daudenei. Lç Lc 1, 79 (Oteiza, Ur, Dv, IBk e IBe itzalean; He y Ol itzalpean, Ker<br />

gerizpean). Zeña itzala bezala ondotik baitarraitzu. EZ Man II 25. Sapar edozeinek du bere itzala. O Pr 403.<br />

Haren itzala ere ezta zabal edatzen. Tt Onsa 104. Itzal guziak urruti bota zituena. <strong>Lar</strong> SAgust 7. Gizonen bizia,<br />

itzal bat bezala, berhala igaraiten da. Mst I 23, 7 (SP y Ch itzal). Beste itzal-giroz egin bearko dute. Mb IArg II<br />

309. Mahatstiaren itzalean. Lg I 328. Putzuak nai du itzala ura usteltzea nai ez bada. It Dial (Dv e Ip itzala; Ur<br />

kerizia). Itzal beltz aiek kentzeko, adimentua oskarbitzeko. Aran SIgn 27. Apezaren itzala ikusi orduko. HU Aurp<br />

103. Azkanean euretan [begietan] / pintau zan itzala. Azc PB 280. Palkotxo bat itzalekua. Iraola 135. Itzal eta<br />

ilhunpetik sekulako harriak arthikiko dituzte. Barb Sup 114. Gorri neskaren itzal da biurtu. Or Eus 37. Pagoen<br />

itxal baltzera. Laux AB 83 (74 itzal). Ez du nai itzal asko [izaiak]. Munita 80. Itzal batek iluntzen zuela haren<br />

poza. Mde HaurB 25. Osto perden itzal eztian. JEtchep 44. Itzalik gabe iñor ez da (AN-ulz). Inza NaEsZarr<br />

1060 (podría interpretarse como 'defecto'). Mendien itzala. MIH 133.<br />

v. tbn. Harb 102. Ax 192 (V 130). Hm 210. Gç 111. CatLav 109 (V 60). Gamiz 228. Egiat 213. Monho 136.<br />

AstLas 73. Arch Fab 109. Gy 149. Hb Esk 231. <strong>Lar</strong>d 486. Laph 127. Bv AsL 146. Elzb Po 200. Zby RIEV 1908,<br />

765. Apaol 43. Ip Hil 94. Lap 237. Arb Igand 90. Ag G 196. Urruz Zer 104. A Ardi 132. StPierre 26. EusJok II<br />

139. Ox 20. Zub 87. Lab EEguna 66. Ldi IL 144. TAg Uzt 99. Iratz 144. SMitx Aranz 129. Etxde JJ 10. Zerb<br />

Azk 107. Txill Let 22. BEnb NereA 192. Basarri 166. Arti Ipuin 28. Gand Elorri 58. Anab Aprika 101. Osk Kurl<br />

87. Vill Jaink 99. Salav 14. Ibiñ Virgil 64. NEtx LBB 339. Ardoy SFran 37. Mattin 135. Xa Odol 123. Azurm<br />

HitzB 62. Lasa Poem 58. Berron Kijote 193. Itzel: FLV 1988, 279 (<strong>Lar</strong>rainzar, 1905).<br />

� Reflejo. � Heien itzala ere urean / iraupen gutikoa. Gy 63.<br />

� (L, BN-baig, S, Sal, R ap. A). Protección, amparo. "Ene itzalean joan duk, ha confiado en mí" A. � Zeure

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

itzalaren azpian ezar gaitzazu. Mat 336. Zure itzalera heldu / dire desolatuak. EZ Noel 103. Zure itzalaren<br />

azpian. <strong>Lar</strong> SAgust 16. Senideen itzaletik aldegin. <strong>Lar</strong>d 396. Ükhen lezan [...] senharraren itzala. Ip Hil 64. Gure<br />

erriaren itzala. "Protección". Or Eus 265. Zuen arthaldearen itzalez. <strong>Lar</strong>z Senper 22. Bonaparteren itzalean<br />

lanari ekin zioten langile apalak. MIH 58.<br />

v. tbn. Harb VII. Ax 10 (V 5). SP Imit II 50, 2. ES 157. Ch III 50, 2. Mst III 50, 2. Lg I 217. Mih 19. Etch 426.<br />

Arch Fab 11. Bv AsL 25. Lek EunD 16. Zerb Azk 83. BEnb NereA 132. NEtx LBB 24.<br />

� "Itzalean ezartzea, mettre en prison" Dv. v. infra ITZAL-ETXE. � Itzalera eraman. Sor AKaik 128. Kupira<br />

gabe ematen zaio / denbora askoko itzala. Tx B II 95. 473 kondenatu dituzte preso egoitera: zonbaitek 15<br />

urteren itzala dute. Herr 21-9-1961, 1. Pauen da itzalean. Lf ELit 179. v. tbn. Elsb Fram 84. Zub 23. Or QA 91.<br />

<strong>Lar</strong>z Senper 42.<br />

� (Como primer miembro de comp.). � Itzal-aterbe. HU Zez 117. Itzal bidian. Laux BBa 34. Itzal-yauregian.<br />

Ldi BB 82.<br />

�2. (H). (Fig.). Reflejo, imagen; indicio, rastro; resto; recuerdo. � Ezen Legeak ethorteko ziraden onén itzala<br />

zuelarik, ez gauzén imajina bizia. 'L'ombre de biens à venir'. Lç He 10, 1 (He, Dv, Ur, Ol, IBk e IBe itzal; Ker<br />

gerize). Oraiko kofesatzearen itzala bezala zen. Ax 523 (V 337). Ango suaren itzal onek. Mb IArg I 255.<br />

Jainkoaren ikhuste haren iduri xoil eta itzal batek. Dh 175. Ez dute utzi itzalik xumena [...] haren egintzek. Hb<br />

Egia 79. Ez zakoten utzi erregezko autoritatearen itzala baizik. Elsb Fram 95. Aren anima mundutik juan zan /<br />

emen utzita itzala. Auspoa 74-75, 178. Jesukristoren itzala eta iduria [Isaak]. Zerb IxtS 21. Samintasunaren<br />

itzalik iñun nabaitzen eztela. Etxde JJ 35. Ez da inoiz izan zenaren itzal ilaun baizik. MEIG VII 176.<br />

v. tbn. SP Phil 345. Ch III 43, 4. Lg II 127. Egiat 265. Brtc 147. Monho 110. Jaur 123. Dv LEd 224. Laph 43.<br />

Arr May 187. Jnn SBi 113. Arb Igand 113. Tx B I 44. Iratz 179. Zait Sof 91. Mde HaurB 77. Basarri 85. Zait Plat<br />

121. Vill Jaink 133. Berron Kijote 154.<br />

� Jendeak orain soil-soilik gogoan duen euskaldun, fededun ez da, gehienez ere, beste [esaera] horren [fuerista,<br />

carlista] itzala edo erantzuna baizik. MEIG VI 68s.<br />

� Cosa vana, sin sustancia. � Nehork harengandik separa baditza eztiradela itzal eta lanho baizen. Lç Ins G 7r.<br />

Mündüko plazer itzal baizik eztirener. Bp II 132. Zer ziren hauk guziak? Itzalak, kheak, haize huts batzuek. Brtc<br />

154. Bestekuen althin itzalaren pare. Etch 654. Instrükzionia gabe Errelijionia itzal bat baizik eztela. CatS VIII.<br />

� Simulacro. � Itzal trixte hura [Satan emakume baten itxuran]. Jnn SBi 122.<br />

� Alma de un difunto, fantasma. � Hilen itzalek. Hb Egia 16. Madarikatutako itzala bezela zebillen. NEtx LBB<br />

27. Orixeren itzal haserrea tentatzeko beldurrik ez banu. MEIG IV 131. v. tbn. Etxeg in Muj PAm 20. Or Mi 65.<br />

Iratz 83. Zait Sof 108. Vill Jaink 111. � Itzal horien biziak ez dio batere zorrik hezur eta mamizkoen biziari.<br />

MIH 271 (hablando de los personajes de una novela).<br />

�3. (H). Importancia, influencia, autoridad, prestigio; respeto que se inspira. v. infra ITZAL HANDIKO. �<br />

Ezen handia da zure itzala, noiz ere Arzain / Iphizpiuak hautatu baitzaitu bere ordain. EZ Man II 3. Zure lotsa ta<br />

itzalak ez ditu beinguan ikaratuko. Mg PAb 81. Nun da gizonaren nagusitasun ta itzala? JJMg BasEsc 138.<br />

Jenobebak itzal eta anditasunarekin hitzegiten zion. Arr GB 16. <strong>Lar</strong>eun urtian eman diyona / Kantabriari itzala<br />

[Getariko jendeak]. Tx B I 97. Jaungoikoaren itzal ta aunditasunari dagokiona. Lab EEguna 107. Gizarteko izen<br />

ona ta itzala. Vill Jaink 99. Liburu onek [...] bi gauza oetatik du bere itzala. "Autoridad". Berron Kijote 80. v.<br />

tbn. Bv AsL 199. Etxde JJ 266. Or Aitork 137. Zait Plat 5.<br />

� Severidad. � Biar da itzala ta aserre bizi bat erakutsi. CrIc 78. Bekokiko itzalagaz aituten emotia alako<br />

pekarijari bere egitade ezaina. fB Ic I 105.<br />

�4. (A). Asco. � Errasti xan daiz itzal baga, ze andra garbienak dira. "Sin asco". Mic 13v.<br />

�5. (L-ain, S; Dv, H). Ref.: A; Lrq. Sombra, tacha, defecto. � Ene lagunaren hutsak eta itzalak. Mih 169. Itzal<br />

txipienak dütü thormentatzen. Egiat 231. Zure bizia izan baita itzalik gabe. Ip Hil 199. Itzal gaixto zerbeit<br />

zuketen hetaz bakanago mintzo zen. HU Aurp 109. Orok itzal bat behar eta, jaun eretora zen... biziki izipera.<br />

Barb Sup 33. Aren biziera itzalik gabea. Ir YKBiz 79. Itzal handiagorik ez duen apezak bota dezola lehen harria.<br />

Zerb Azk 77.<br />

v. tbn. Hb Egia 120. StPierre 15. Inza Azalp 56. FIr 177. Etcham 214. JEtchep 90. <strong>Lar</strong>z Iru 26.<br />

�6. (V, G, L, R-uzt ap. A), itxal. Respeto. � Jesus da lotsia, itzala ta errespetua daukana. fB Ic I 73. Euki<br />

egijozu itzal edo errespeto andi bat. Astar II 287. Yesukristoren yaiotzan itzal obean egozan astoa ta idia, gu<br />

mezatan gagozan baño. Añ EL 2 97. Izan bear deutseguz begiraune eta itzala. Itz Azald 73. Lotsa ta itxal andijaz<br />

begiratuten. Kk Ab I 27. Ille urdiñarenganako itzal samurra. Ldi IL 114. Gaiztoei itzal-izatea. Zait Sof 181 (v.<br />

tbn. Plat 13). Itzal gutxiko koplatxo au. Lek SClar 139. Iñori eztio itzalik gordetzen. Etxde JJ 105. Lotsa ta itzal<br />

andiz esan. Erkiag Arran 15.<br />

v. tbn. JJMg BasEsc 46. Ur MarIl 85. AB AmaE 15. Ag G 19. KIkV 62. KIkG 54. ArgiDL 46. Otx 161. Eguzk<br />

GizAuz 161. TAg Uzt 82. NEtx Antz 159. BEnb NereA 261. Vill Jaink 167. Gazt MusIx 16. Berron Kijote 83.<br />

� (H). Temor. "Se ha amedrentado enormemente, itzal aundia sartu xao (V-gip)" A EY III 244. � Gizon iltiak<br />

beragaz dakarrelako itzal astuna, buruko iluntasuna, bijotzeko ikaria. (Interpr?). fB Ic I 245. Indarrak barriz<br />

beragan dauka / Etsaientzako itzala. AB AmaE 71. Blasfemiaren kontuan ere / ipiñi dute itzala, / esan digute<br />

juan dan urtian / gizon bat ortan il zala. Auspoa 105, 39 (ap. ELok 269). Beltranen itzalik eta beldurrik gabe.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

899

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

Etxde AlosT 39.<br />

�7. Disimulo. � Mintza hakit bada oraiñtxe / itzal eta itzuli gabe. "Sans déguiser". Gy 177.<br />

�8. Cobertizo, refugio. � Urez ibiltzeko dugun untzi ttipiarentzat itzal bat. Prop 1887, 182.<br />

�9. (V, R ap. A). "Gracia, sustancia. Itzalik ezteutse emoten emengo sermolariak (V-ple) [...]. Egunko sermonak<br />

etzion itzalik (R)" A. � Ark ba dik itzala. Or Eus 18.<br />

�10. Chasco, desengaño (?). � Arturik zaude uste / etzenduen itzala, / orai pena ni utzi / eta juan ziñela. Auspoa<br />

77-78, 93.<br />

�11. Duda. � Oiuka asi baitzan gutieneko itzalik gabe aldaeziña aldaberari obetsi bear zitzaiola. "Sine ulla<br />

dubitatione". Or Aitork 176.<br />

II (Adj.). � Tr. Usado por autores vizcaínos y, en las acepciones de 'oscuro' y 'triste', en el s. XX tbn. por<br />

guipuzcoanos. �1. (V-gip; H), itsal. Ref.: Etxba Eib; Iz ArOñ. Terrible, espantoso. "Infarnuan b'ez a zan lako<br />

gauza itzala" Etxba Eib. � Da [...] toki ilun itsal ikaragarri bat [Infernua]. Añ EL 1 50. Ordu itzal atan. Añ EL 2<br />

50. Ain itzal-arina n'izanik. Zav Fab RIEV 1907, 543. Gerra tin itzal bat. Ib. 534. Itxaso aserratuaren erdian,<br />

bakartaderik itzalenean. Ag Kr 210. Abere itzal bat agiri zan: otsoa! Ag G 154. Yainkoagandiko erantzun itzal<br />

baten beldurrez. Zait Sof 84. Oiartzun itzal eta lazgarria sortzen dauana [kanpai-otsa]. Erkiag Arran 166. Etsai<br />

izugarriak eta erraldoi itzalak. MIH 201. v. tbn. Azc PB 303. Echta Jos 84. Enb 39. Etxba Ibilt 487.<br />

� (V-gip), itzel, itxal, itxel. Ref.: Iz ArOñ; Elexp Berg. Enorme. "Biergiñ itzela da" Ormetxe EEs 1912, 190. �<br />

Tr. La forma itzel (o itxel) la emplean, para esta acepción, algunos autores (Arrese Beitia, Kirikiño o Erkiaga)<br />

que emplean gralmte. itzal para las demás. � Arantza itzalez koroatua. Añ EL 2 189. Kurutze bat itzela / Aintxe<br />

ikustera. AB Olerk 346. Burruka itxela. Kk Ab I 116 (66 itxal, II 60 itzel). Belarri itzalak. Otx 120. Iskanbilla<br />

itzela sortu. Erkiag BatB 57. Itzela aut, Txanton. Bilbao IpuiB 253. Kirtenkeria "itzelak". MIH 213. v. tbn. Ag G<br />

291. Etxba Ibilt 482. Itzel: Akes Ipiñ 8. Itxel: Enb 170.<br />

� Alik eta itzalen bizi, norberak aal dun giñoan. (Interpr?). Zait Sof 84.<br />

� "(V), (persona) imponente" A.<br />

� (Uso sust.). Cosa terrible; enormidad. "Itzela pasau da (V-arr-gip)" Gte Erd 285. � Itzala egin duzu! Zait Sof<br />

94. Itzelak esan ditu. Erkiag Anaitasuna 8-8-1958, 8. Itzalak sartzeko mutilla. SM Zirik 72. Bere amari itzelak<br />

esan eutsozan. EgutAr 27-3-1960 (ap. DRA).<br />

�2. (V; Añ). Ref.: A; Etxba Eib. Oscuro; sombrío. "Lugar sombrío, aterrador" A. "Itzala dator Bizkai aldia, eta<br />

eurixa izango dogu beriala" Etxba Eib. � Baso guztiz itzal bat. Azc PB 316. Pluton itzalen antza / bekoki<br />

ilunean. Ib. 302. Motel-motel, / itzal-itzal [eguna]. Echta Jos 86. Egualdia [...] itzal agiri da. Ag G 357 (v. tbn.<br />

AL 54). Kanpoa oso itzala. Tx B 132. Illun-itxal goiak. Enb 43 (131 itzal). Txokondo itzal batean. TAg Uzt 100.<br />

Otsotegi itzal bat, / besterik ez egoan. Auspoa 142, 68. Gau itzalaren kolore da neretzat. MEIG V 87.<br />

v. tbn. Laux BBa 76. Aitzol ib. X. Ldi BB 119. Or Eus 388. Mde HaurB 92. BEnb NereA 78. Gand Elorri 134.<br />

Erkiag BatB 190. NEtx LBB 338.<br />

�3. Triste. � Gogamen itzalakaz. Echta Jos 335. Poza, edonun, lekurik itxelenian be bai, barruan sortzen da.<br />

Kk Ab II 161. Gaur, arriak / ere baitira itzal. "Muestran sombría tristeza". Ldi BB 88. Deadar egin zion baituak<br />

abots itzalez. NEtx Antz 147. v. tbn. Alz Ram 127. Tx B II 36. Lek EunD 21. Anab Poli 71. Erkiag BatB 25.<br />

�4. Adusto, ceñudo, poco amigable. � Begiak, itzal nekatuentzat / ta aberatsentzat argiak. Azc PB 241. Arpegi<br />

itzalekoa ta guztiz aserrekorra. Echta Jos 40. Benaz, itzal ta lerden jarraitu. Ag G 170. Begirada itxala bota<br />

eutson. Altuna 58.<br />

III (Adv.). Enormemente. "Itzal polita, muy bonito (V-arrig)" A Apend. � Itzal ikaratzen nau. Zait Sof 78.<br />

- GORPUTZ-ITZAL. v. gorputz.<br />

- ITXAL (H). (Forma con palatalización expresiva). Cf. supra ejs. de itxal con palatalización meramente<br />

fonética.<br />

- ITZALAK ITZALTEGI. "Itzalak itzaltei, a pesar de los defectos, con todos los defectos (Lf Herr 1961)" DRA.<br />

- ITZAL HANDIKO (G, L, BN, Ae, R; Dv, H). Ref.: A; A Apend. Respetable, honorable; prestigioso, famoso,<br />

importante. "Itzal handiko gizona, homme d'une grande influence" Dv. � Zure anditasun itzal andikoa. Añ EL 2<br />

198. Gizon lotsa ta itzal andiko batek. Ur MarIl 83. Gizon argiaren esanak zein itzal andikoak ziran. <strong>Lar</strong>d 495.<br />

Itzal handiko arnoa. JE Ber 28. Itzal aundiko izenak lauak, euskal yakintza gai berezitan. Y 1933, 4. Itzal<br />

aundiko Beltxa. Or Eus 369. Izan zaite garbi, itzal aundikoa. MAtx Gazt 35. v. tbn. <strong>Izt</strong> C 248. AB AmaE 69.<br />

Mde Pr 309. � Itzal handiagoko gipuzkoarrentzat. JE Ber 45.<br />

- ITZAL-HAR. "Bichos que viven a la sombra de los pinares (MEst Ezka 237)" DRA.<br />

- ITZAL-ARGI. a) (Alternativamente) brillante y apagado. � Daukaz begiak / itzal-argiak / eta laster ilteko /<br />

marka guztiak. Azc PB 108s. b) (T-L). Luces y sombras. "Contre-jour" T-L. � Eguzkiaren ostarteak itzal-argiak<br />

luzatzen eta mozten ditu. Eston Iz 36.<br />

- ITZAL ARTEAN. Entre las sombras, en la oscuridad. � Ezagun dituzu [Biurriak] itzalartean ere. Or Aitork<br />

102.<br />

- ITZAL-AZPI. Sombra, zona sombría. � Hiritar andanaño bat badago ja itzal-azpietan. JE Bur 37.<br />

- ITZALEAN. a) (Precedido de gen.). Con el pretexto de; bajo el disfraz de. � Zenbait xede gaixto<br />

adiskidetasunaren itzalean. Lg I 303. Itxura eder hekien itzalean, bizitzerik itzusiena zaramala. Jnn SBi 72.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

900

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

Frantsesaren itzalean eskuara ito nahi luketenak. HU Aurp 205. b) En la sombra, en secreto, secretamente. �<br />

Hamar urthe ixiltarzünian, lanian eta itzalian. Ip Hil 153. Geroztik hunat erdi itzalean egon da [...] bere<br />

tenorearen begira. HU Aurp 65. c) "(V), enormemente" A Morf 361. � Dirua itzelean sakeleratuten. Erkiag<br />

BatB 175.<br />

- ITZAL(A) EGIN (H). a) Dar sombra. � Subiranoaren berthuteak itzal eginen draun. "La vertu t'en ombrera".<br />

Lç Lc 1, 35 (Gco I 457, <strong>Lar</strong>d 363, Jnn SBi 37 e Ir YKBiz 7 itzal egin; Oteiza e Inza Azalp 55 itzala egin). Haren<br />

gainean gloriazko Kerubinak ziraden Propiziatoriori itzal egiten zeraukatela. "Faisant ombre". Lç He 9, 5 (Dv<br />

itzal egin; Ol itzalpetuz). Itzal egiñaz oi zegoan odeia. <strong>Lar</strong>d 91. Ezpondak itzal egiten baitauku. JE Ber 99.<br />

Eskuaz begiei itzal egiñaz. Zait Sof 152. Eztu itzalik egingo. Ibiñ Virgil 83. v. tbn. Inza in Jaukol Biozk IX. Itzala<br />

e.: Munita 61. � Proteger. � Ba dakizue zer amoreri / egiñen dion itzala. Or Eus 357. b) "Faire ombrage" Dv.<br />

"Causer, faire ombrage, donner de la jalousie" H. "Faire ombre à, porter tort à quelqu'un par sa supériorité" Lrq.<br />

� Hori Jinkoari itzal egitea da. Dv LEd 212. Yupiter izanen da, nihor izatekotz, Yesusi itzal eginen dioena. Hb<br />

Egia 71. Baten batek itzala egiten al-dizue? NEtx LBB 146. � (Con determinantes). � Itzal pixkaren bat<br />

[apaizak] egiten ziolako noski. Or SCruz 110. c) Manchar, desacreditar, afear. � Izan liteke ona / eta serbitzala, /<br />

bañan egiten diyo / arduak itzala. Tx in Imaz Auspoa 24, 136. d) Honrar, venerar. � Yainkoei itzal dagien<br />

erririk eguzkipean ba-da. Zait Sof 135. e) Brillar, tener fama, prestigio. � Itzal egiten du gaur / Europa guzian<br />

[Barandiaranek]. Basarri 54. f) Oscurecer, superar en brillo. � Urre dizdiradun ariak balira artu zituan, eguzkierraiñuari<br />

berari itzal-egiteko modukoak. Berron Kijote 179.<br />

- ITZALEKO (L ap. A; Dv). Secreto. "Ageriko hutsak eta itzalekoak" Dv. � Itzalekoa izan dadientzat zure<br />

amoina. Dv Mt 6, 4 (Ol isillean).<br />

- ITZAL(A) EMAN. Dar sombra; dar protección. � Doi itzal emaiten luketenik bidezkariaren gozagarritzat. JE<br />

Ber 84. Oian doneak itzala eman. Ibiñ Virgil 101. Eliza gorenean, erriari itzal emanaz. NEtx Antz 151. v. tbn.<br />

EA OlBe 24.<br />

- ITZAL-ERETZE. Zona de sombra. � Argizagia aldiz ekhipian daguela, haren itzaleretzian lürbola. Chaho<br />

AztiB 14.<br />

- ITZAL-ETXE. Cárcel. � Eraman zuten ango itzal-etxe edo kartzelara. Or SCruz 127.<br />

- ITZALEZ (Dv). a) Sombríamente, con expresión sombría. � Otso jauna egogen begira / itzalez ta aserrez. Ur<br />

CancB III 96. b) Cubierto de sombras, sombrío. � Oztin begoz goiak, itzalez mendijak. Laux BBa 120.<br />

- ITZALEZ ITZAL (AN-gip, BN-arb, S; itzelez itzel B; itzalaz itzal AN-5vill). Ref.: Lrq; Gte Erd 173. Por la<br />

sombra. "D'ombre en ombre" Lrq. AxN explica itzal gaizka (432) por itzalez itzal. � Ba doazi bikoteak itzalez<br />

itzal exkute-biltzera. Or Mi 41.<br />

- ITZALEZKO. a) De veneración. � Onorezko eta itzalezko gurte edo kultu berarizko bat. Itz Azald 73. b)<br />

Oscuro. � Zeure itzalezko takijan. Laux BBa 48. c) Fingido. � Alegizko ta itzalezko ongira-naiez atzi oi zituten.<br />

"Adumbratae". Or Aitork 138. d) Enorme, tremendo. � Itzelezko mallukada bat. Bilbao IpuiB 242. Orra<br />

itzelezko txapela. EgutAr (ap. DRA).<br />

- ITZAL GABEKO (Dv, A). v. itzalgabe. a) Sin defecto, perfecto. � Ital gabeko ama semegoz / goza gaitezen<br />

zeruan. Xa Odol 80. Itzal gabeko gizonik. Mattin 92. b) (Dv). Sin sombra. � Etorri da Jainkoa, pakea zabalduz,<br />

/ eguzki itzal-bageko, zizkuak billatuz. Or Eus 145.<br />

- ITZALIK. Triste, apagadamente (?). � Txiro ta itzalik giñian / Argirik ez geunkanian. Enb 93. Baserritar<br />

lander bat, apal eta itzalik / datza illobi onetan. Otx 93.<br />

- ITZALIK-EZA (det.). Falta de respeto, irreverencia. � Agintari aientzako itzalik-eza. Lek SClar 140.<br />

- ITZAL-JAI (<strong>Lar</strong> � Dv). Fiesta de los Tabernáculos. "Escenopegia" <strong>Lar</strong>.<br />

- ITZAL-KINO. "Itzal-k¸)o (R-vid), olor pesado que se percibe en una habitación largo tiempo cerrada" A.<br />

- ITZAL-LIZUN. "Trompeur, beau prometteur sans [?]" SP.<br />

- ITZAL-MIN. Ansia de sombra. � Belarrak egarri ta abereak itzal-miñez daudenean. Ibiñ Virgil 115.<br />

- ITZAL TXINO. Sombra(s) china(s). � Itzal-xinuz (ombres chinoises) edo panpina-mugimenduz<br />

(marionnettes), ume ginelarik, gure amaso eta izabek komedixka pollitik ateratzen zaukuten. Lf ELit 43.<br />

- ITZAL-URRIN (Sal ap. A). Olor a cerrado.<br />

- ITZAL-USAIN (Dv � A). "Odeur de rélent; odeur qu'on trouve dans les appartements qui n'ont pas été aérés;<br />

remugle" Dv.<br />

- ITZAL-ZOKO. Lugar sombrío, oscuro. � Gauak gorde dezakeela, bere itzal-zoko barneetan. Mde Pr 162.<br />

- ITZAL-ZOKONDO. Lugar sombrío, oscuro. � Itzal-zokondoetan lore izotz-bitxia. Ldi BB 160.<br />

itzalalde (Gèze), itzalaldi (Foix ap. Lh). �1. Poniente, occidente. "Couchant" Gèze. � Itzalaldetik hirur bortha.<br />

Ip Apoc 21, 13 (Lç okzidente, He y Dv iguzki sartze, Ur (V) sarrera, Ur (G) e IBk sartalde, Ker sartzalde, IBe<br />

mendebalde). �2. Zona sombría. "Etxea itzal aldean dago (AN-gip)" Gte Erd 87. v. laiotz. � Itzal aldian ez da<br />

batere, bañan eguzkiyak jotzen duben lekuban erruz da. Sor Bar 44.<br />

itzalaldi (Dv), itzalialdi. � Eclipse; apagón; momento de oscuridad. � Ekhi eta argizagi eclips itzalaldiak.<br />

Chaho AztiB 14. Eguzki-itzalaldia. Or Aitork 104. Zugan ez baita aldarterik, ez itzal-aldirik (Iac 1, 17). Ib. 61<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 901<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

(IBk itzalaldi; Ol itzalune). Argia, pluxt! itzali zan. Orduan gogoratu an ere itzalialdiak izaten zirala. Anab<br />

Aprika 49. � Interrupción; momento de desaparición. � Egia da zonbaitek diotela Maroniten fedeak ere ukhan<br />

dituela bere itzal-aldiak. Prop 1885, 142. Iainko-ikuste bezalako ortan itzalialdi batzuk gertatzen dirala naiz<br />

zentzuetan naiz adimenean. Or QA 170.<br />

itzalaldi. v. itzalalde.<br />

hitzalantza. "Diaporesis, figura retórica, hitzalanza" <strong>Lar</strong>.<br />

itzalarazi, itzalerazi. � Hacer desaparecer. � Bere iguzkia ialgi eraziten baitu eta itzal eraziten. Tt Arima 102.<br />

Hitzak [...] itzalarazirik. Mde Po 63. Hizkuntzaren itzal eraztera entseiatu ziren. Mde Pr 210. � itzalazi.<br />

Ocultar. � Ibillikerak ezin / --ain zatz, ain geldi, / ain ixil--, barrunbean / biaia itzalazi. Gand Elorri 80.<br />

itzalari. � Sombrilla, parasol. � Palmazko itzalari aundi ura ez al dek ikusten? Sabiag Y 1934, 20.<br />

itzalbe. v. itzalpe.<br />

itzalbegiragarri. � Respetable. � Onbidea, nagusitasuna [...] eta naigabea, itzal-begiragarriyak dira. Ayerb<br />

EEs 1914, 109.<br />

itzalbide. � Respeto. En el texto del Quijote que traduce Lizardi parece más bien ser 'respecto'. Cf. itzalpide. �<br />

Oiek eta beste itzalbide askoengatik, ba, gorapen oroigarri-etengabeak dagozkiola-ta nago. "Por [...] otros<br />

muchos respetos". Ldi RIEV 1929, 208 (Or ib. 7 kariaz, AIr RIEV 1928, 600 gauza).<br />

hitzalda (Dv). � Dialecto. � Zeren askok adi ez liroten Gipuzkoako hitzalda. Dv LEd VI.<br />

hitzaldaira. "Hipérbaton", "enálage", "transposición" <strong>Lar</strong>.<br />

itzalde (Gèze, H, A). � "Couchant, Ouest" Gèze. "Itzaldeko haizea, vent de l'Ouest" H. "Occidente, poniente" A.<br />

hitzalde. � Grupo de palabras. � Hitzaldeak ahal bezain legun izan ditezen. Soinu bera maizegi edo hurbilegi<br />

aurkitzen delarik, gogor emaiten du. Lf ELit 94.<br />

hitzaldi (G ap. A; <strong>Lar</strong>, Añ, H), hiztaldi (<strong>Lar</strong>, Hb ap. Lh). �1. Discurso, alocución, plática, sermón, conferencia.<br />

"Oración, razonamiento" <strong>Lar</strong>, Añ. "Plática, sermón" <strong>Lar</strong>. En MIH 188n se señala como calco del cast. o fr. la<br />

expr. hitzaldi bat eman. � Tr. Documentado en autores guipuzcoanos desde el s. XVIII; a partir de principios del<br />

XX se encuentra tbn. en escritores vizcaínos y septentrionales. En DFrec hay 218 ejs. de hitzaldi. � Erromako<br />

Jaunen aurrean itzaldia asitzeko. Cb EBO 59. Azkeneko itzaldian esan nuan. AA II 35. Azken-juizioaren gañeko<br />

itzaldia. <strong>Lar</strong>d 435. Itzaldi edo sermoia. Ag Kr 47. Berehala hautsi zakon hoin gurbilki abiatua zuen hitzaldia. JE<br />

Bur 100. Nere lankideak irakastegitik itzaldi laburtxo bat egin zuen. A Ardi 109. Mendiko itzaldia. Ir YKBiz 124.<br />

Erostuneri egin bear zizkaten itzaldik ongi ikasik zeuzkan. JAIraz Bizia 20. Beste itzaldi baterako gai polita. Lek<br />

SClar 119. Liberalen itzaldi mordoa. Erkiag BatB 144. Hitzaldi bat egitekoa omen genduen. MIH 144.<br />

v. tbn. Aran SIgn 80. Bv AsL 65. Kk Ab I 19. ArgiDL 133. Inza Azalp 86. IArt Itzald II 37. Etxeg ib. 84. Muj<br />

PAm 10. Ox 19. Altuna 80. Enb 163. Lab EEguna 102. Ldi IL 89. Eguzk GizAuz 40. Lf Murtuts 50. SMitx Aranz<br />

188. Munita 31. NEtx Nola 37. Or QA 105. Etxde JJ 101. Mde Pr 261. Anab Poli 130. Akes Ipiñ 12. Othoizlari<br />

1960, 267. Arti Tobera 264. Vill Jaink 103. Alzola Atalak 136. Ardoy SFran 313. Uzt Sas 315. Berron Kijote 39.<br />

� Bazkaritakoan biraoka ari zitxinan, itzaldi oro biraoa baitute. Or QA 87.<br />

� (G ap. A; Añ, Dv). Conversación. "Coloquio" Añ. � Errege bi oen arteko itzaldi gozo begiramen andiko au.<br />

<strong>Izt</strong> C 123. Zer hitzaldiak egingo zituzten [Ama-Semeak]. Arr Orac 387 (ap. DRA). Eurekin eiten dodaz / itzaldi<br />

luziak. Enb 57. Itzaldi orretan adiskidetuko diran. ABar Goi 42. v. tbn. <strong>Lar</strong>d 522. Bv AsL 149.<br />

�2. (<strong>Lar</strong>, Añ, H). Turno de palabra. "(Tomar la) taba, en el hablar, hitzaldia artu" <strong>Lar</strong>.<br />

�3. Locución; frase; oración gramatical. v. perpaus. � Gureak ere bere itzaldi egoki, txit biziak, berezko ta<br />

berariazko ederrak ditu. Cb EBO 58. Orazio edo Itzaldiaren zortzi parteak. Ib. 48. Gure itzaldi ta izkera<br />

geienetan utsegiten degu. Ib. 61. Erresponditu dio / itzaldi batean. EusJok II 17. Idazki batean hitzaldi bat ezin<br />

arras ulertuz. Zub 93.<br />

�4. Tiempo de hablar de un tema. � Orain datorkit bada auntzen itz-aldia. <strong>Izt</strong> C 188.<br />

- HITZALDI-MINTZALDI. Hablando, dando una charla. � Hitzaldi-mintzaldi, berriz ere izenburu [...]<br />

ikaragarriz inguratua agertzen natzaizue. MEIG IV 73.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 902<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

- HITZALDI-MINTZALDITXO. Pequeña charla, conferencia, sermón. � Aurregunetako nere itzaldimintzalditxoak.<br />

A Ardi 125. Hitzaldi-mintzalditxo bat egiteko. MEIG IV 49.<br />

hitzaldiatu. � "Recitar algún discurso u oración" <strong>Lar</strong>. "Predicar" <strong>Izt</strong> C voc. � Itzaldiatu zeban bertako seme<br />

apaiz Don Sebastian Arizkun jaunak. <strong>Izt</strong> C 53. � "Representar alguna relación e historia" <strong>Lar</strong>. � Eta<br />

jostirudirako lanari dagokionez, batzarreak ipiñiko du alegin guzia itzaldiatua izan dediñ. EE 1882c, 345.<br />

hitzaldigin. � Orador. � Itzaldiginak alderatuteaz ez gaiz arritu bear. A Gram 26.<br />

hitzaldiko. "Recitado, en la música" <strong>Lar</strong>.<br />

hitzalditxo, itzalditxu. � Dim. de hitzaldi. � Bere semeai itz-alditxuak eginaz. Bv AsL 193. Hitzalditxoa egin<br />

nuen garaian. MIH 208. v. tbn. Tx B II 137. Lab EEguna 107. Lek SClar 119. Bilbao IpuiB 110.<br />

itzaldu. v. itzali.<br />

itzaldun (<strong>Lar</strong>, Dv, H). �1. "Sombrío, sombroso" <strong>Lar</strong>. "Qui donne de l'ombre" H. � Arbol ostodun ederrez<br />

egiñikako paseo itzaldun leun bat. Mb IArg I 376. Azken muskil itzaldunak oritzerat badoazi. Iratz 35. �2. (H).<br />

Prestigioso, que inspira respeto. � Itzalduna bazan ere, bizitza txit zabar ta okerra zerabillkien. Aran SIgn 70.<br />

�3. (S ap. Lrq; Dv, A). Defectuoso, imperfecto. �4. + itxaldun. (Precedido de sust.). De (...) terrible. � Zer<br />

gertauko [...] lapur arekaz, ikaragarrizko baltzeran arpegi itzaldunakaz. Echta Jos 139. Morrosko andija,<br />

baltza, begirakun itxalduna. Kk Ab I 92.<br />

itzalegile. v. itzalgile.<br />

itzaleratu. � Encarcelar. � Baionako polizak itzaleratu du ohoin handi bat. Herr 9-6-1960, 2.<br />

itzalezgarri (<strong>Lar</strong>, H). �1. "Inapagable" <strong>Lar</strong>. �2. "Qu'on ne se peut cacher, obscurcir" H. �3. "Dont qu'on ne se<br />

peut apaiser, calmer la colère, l'humeur" H.<br />

itzalezin, itzaliezin. � Inextinguible. � Argi itzali-eziñaren antzeko irriñoa. TAg Uzt 313. Su itzali-eziña.<br />

Erkiag Arran 60. Axkure zirikagarriago egin zion omen itzali-ezinak. Zait Plat 30. Durundi itzaleziña. "No<br />

perecedera". Gazt MusIx 83.<br />

itzaleztatu (<strong>Lar</strong>, H). �1. "Sombrear" <strong>Lar</strong>. �2. Difamar, manchar. � Emazten kontra zerbait nahiz atheratu, /<br />

hekien alde onak itzaleztatu. Lf "Emazten kontra edo alde?" (ap. DRA).<br />

itzalgabe (Dv), itzalbage (<strong>Lar</strong>). v. ITZAL GABEKO. �1. "Ascios, los que no hacen sombra, como en la tórrida<br />

zona" <strong>Lar</strong>. �2. (S ap. Lrq; Dv, A). Sin tacha, perfecto. � Itzalgabea izan nahi baduzu. Dv Mt 19, 21 (Lç y He<br />

perfe(k)t, Ip osoki hun, Ur (G) e IBe guz(t)iz ona). Nahiz gizon barne onekoa den, ez da itzal-gabea. HU Aurp<br />

93. Ama bat baduk hobea, / delakotz itzalgabea. Ox 43. Nahi bezain onak eta itzal-gabeak izanikan ere [lur<br />

huntako zerak]. Leon Imit I 3, 3 (Mst konplitienek). � Iainko aundiaren ispilu itzalgabea. "Sine macula" (Sap 7,<br />

26). Or QA 168 (Dv nothagabea, Ol y Ker garbi). �3. Irrespetuoso, irreverente. � Eliz-gizonentzako itzal-gabea<br />

ere bada. Lek SClar 138.<br />

itzalgabekeria, itzalbagekeria. � Irreverencia. � Itz ori Miren garbijari ezartia, itzalbagekerija dala<br />

(irreverente). Euzk 1929, 160.<br />

itzalgailu. � Objeto que oculta. � Zabaldu nuen, begithartearen itzalgailu [...] kazeta zabalenetarik bat. Prop<br />

1907, 235.<br />

itzalgaitz. �1. Disimulo. � Konduita gorde eta itzalgaitzezko bat ikhusten dioen orduan. He Phil 353. �2.<br />

(Adj.). Inextinguible. � Alako gurari andi, gar itzalgaitz, egarri ase ezin batek. Erkiag Arran 181.<br />

itzalgaizka (SP � Dv, H, A). �1. A escondidas, en secreto; disimuladamente. � Bera bakharrik itzalgaizka,<br />

airatua, basatua eta idurikortua ibiltzen den. Ax 357 (V 237). Ihesi itzalgaizka abiatzen dela. Ib. 432 (V 281).<br />

Isillean eta itzalgaizka sartu izan ziran. Ol Gal 2, 4 (He ixilka, Dv amarruz, Ur ixiltxorikan, Ker ixillean, IBk<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

903

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

isilka-misilka, Bibl gordezka). Suge otza belarrean itzalgaizka baitago. Ibiñ Virgil 40. v. tbn. Or SCruz 19. Zait<br />

Sof 41. � Gure itzalgaizka barnera ez dedin. Zait Sof 49. �2. "Sombra" <strong>Lar</strong> Sup. Tal vez se trate de una mala<br />

interpretación de los ejs. de Axular. �3. "2. action de chercher à n'être pas aperçu, découvert; 3. subterfuge,<br />

dissimulation. Etzauzkit lakhet itzalgaizka horiek" H.<br />

itzalgaizkati (Dv, A (ambos citan a He)). � "Ombrageux" Dv.<br />

itzalgaizkatu (Dv). �1. Desconfiar. Duvoisin, que cita el ej. de Philotea, traduce "devenir ombrageux" ['hacerse<br />

desconfiado'], de donde seguramente procede "hacerse sombrío, intimidarse" que da Azkue sin citar fuente. �<br />

Ez da hasarratzen, ez da itzalgaitzkatzen. He 1 Cor 13, 5 (Lç eztu gaitzik pensatzen, Dv ez da idurikor, Ol<br />

goganbearti). Amodio [...] itzalgaizkatzera lerrati denarena. He Phil 401. �2. "Aller, agir, parler par voies<br />

détournées, en se dérobant, cachant ses démarches, ses pensées" H. �3. "Renfrogner" Lh.<br />

itzalgaizkatze (H). � Disimulo, subterfugio.<br />

itzalgaizkeria (SP � Dv y A). � "Dissimulation, palliation" SP.<br />

itzalgaizko (SP (sin trad.) � Dv). � "Dissimulation, palliation" Dv.<br />

itzalgaizkunde. � Sospecha, desconfianza. � Zeinetarik heldu baidire [...] itzalgaizkunde gaixtoak. He 1 Tim<br />

6, 4 (Lç suspizione, Dv aiheru, Ur sospetxa gaizto, Ol, Ker, IBk, IBe y Bibl susmo).<br />

itzalgaiztu (Dv, A). �1. Desconfiar. "Se défier, prendre de l'ombrage" Dv. Azkue da tbn. itzalgaitzi, que dice<br />

tomar de Duvoisin, pero en éste sólo hay, salvo error, itzalgaitz, -gaiztu. � Hargatik Saulek ikhusirik guziz<br />

umoa zela, itzalgaizten hasi zitzaioen. Dv 1 Sam 18, 15 (Ol aren beldur). �2. Disimular. � Zuurtze aundi bear<br />

izan nuen nere pozaldia itzalgaizteko. Or RIEV 1929, 7 (Ldi ib. 209 estaltzeko, Anab RIEV 1929, 610 itxura<br />

kentzeko). Osasun antzean irritsa itzalgaizteko. Or Aitork 281.<br />

itzalgarri. I (Adj.). �1. (El, lo) que atemoriza, que impone respeto. � Buonaparte Iaun andia / munduen<br />

itzalgarria. Azc PB 215 (in Ur PoBasc 419v itzalgarrija). Lerroa, bere inguruketa itzalgarri [...], kuxkurtze eta<br />

irtenekin. "Dramática por sus rodeos". MEIG IX 125 (en colab. con NEtx). � De<strong>sg</strong>arrador. � Itzalgarriak zirean<br />

neskatillaren negar da deadarrak. Echta Jos 252. � + itxalgarri (BeraLzM). Respetable, honorable. � Bere<br />

begirakune zaar ta itzalgarriagaz. Itz Berb II 11. Ormaetxeatar Kepa-Andoni Abade itxalgarrijak egin dauna<br />

(1897). AG 1019n. Madaleneko konbentu zarra / egon zan leku itzalgarridxa. Ort Oroig 34. Agure zaar<br />

itzalgarriak. Or Mi 92. Eskabide itzalgarriak beartuta. "Autorizadas recomendaciones". Y 1933, 6. Gaurko<br />

Lizardi itzalgarria. Markiegi in Ldi IL 9. Gizonik itzalgarrienek agindu nai dezatenean. Zait Plat 139. Bazter<br />

itzalgarri ta erdi-santu aretara. Erkiag BatB 20. � Respetable, tolerable, aceptable. � Bakartze au [...] jakintzak<br />

orrenbeste aberastu dituzten gizonetan itzalgarria da. Zink Crit 9.<br />

�2. "Qui se peut cacher, voiler, éteindre, apaiser, qui peut disparaître, s'évanouir" H. �3. Respetuoso. � Atenai,<br />

Yainkoen itzalgarri. Zait Sof 112. Begirune itzalgarriz so-egin eta beren iainko-txiki bailitzan iauresten dute.<br />

Zait Plat 6.<br />

II (Sust.). �1. Objeto que da sombra. � Itzalgarri arin bat da, berriz, nire kapela. AB "Nekazai doatsua" (ap.<br />

DRA). Itzalgarritzat, lizar abarrak ugari, pago batetik bestera, lotu zituzten. A Ardi 61. Itzalgarri matsondoa.<br />

Ldi BB 26. �2. Cosa terrible. � Itzalgarriak iragarriaz, yoan da gizon ori. Zait Plat 192.<br />

- ITZALGARRIKO. De<strong>sg</strong>arrador. � Ainbeste itzalgarriko negar da deadarrez. Echta Jos 255.<br />

itzalgi. � Protección, escudo, paraguas (?). � Jaunak zaitu gerizatzen, eskuineko eskuan zinuken itzalgi batek<br />

bezala. Dih MarH 163 (ap. DRA).<br />

itzalgia. �1. Azkue lo da, citando a Ip Mt 8, 11, con el sentido de 'el occidente'; lo que hay en Inchauspe es ekhijaikigiatik<br />

eta itzalgiatik, es decir, casi con toda seguridad, eki-itzalgia (q.v., s.v. eki). �2. itzalgu (R-vid ap. A),<br />

itzalgo (Sal ap. A). Refugio.<br />

itzalgile. � (Lo) que da sombra. � An bazen osto itzalgille otzak baño zerbait otz geiagorako gaia. Mb IArg I<br />

376. � itzalegile. Protector. � Sen Josef, ene itzalegile maithagarria. Ip Hil 259.<br />

itzalgo, -gu. v. itzalgia.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

904

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

itzalgune (Ae, Sal, S, R; Dv), itzalune (S), itzalgun (BN-baig). Ref.: A; A Aezk 294; Lrq; Satr VocP (itzalgun).<br />

�1. "Sombra, paraje sombrío" A. "Endroit où les ombres sont fréquentes" Lrq. � Pentze, baratze, itzalguneak.<br />

Garazi "Primadera" (ap. DRA). Egigun barnago itzalunean. "Espesura". Gazt MusIx 195 (Onaind ib. 210<br />

itzalean). Suak, bere itzalguneak zabaltzen ditu. "Sombras". MEIG IX 132 (en colab. con NEtx). � Beren azken<br />

orenian / sar diten itzalgunian. Bordel 61. � Zona oscura. � Ageri ziren han-hemenka itzalgune batzu, guti edo<br />

aski beltzak: erresuma hartako herriak. JE Ber 80. Illargiak [...] itzalgune beltzik adar artean baldin badu. Ibiñ<br />

Virgil 78. Arloa tarteka estaltzen duten itzalguneak. Ib. 72. �2. "Protection, refuge" Lh. �3. Momento de<br />

oscuridad. � Zugan ez da [...] itzalgunerik (Iac 1, 17). Or Aitork 96 (Ol itzalune; Lç aldizkako itzalik, Dv<br />

aldarte itzalik, Ker gerizperik, IBe ilgora-beherarik). Harengan ez bait dago itzalgunerik, ez itzalaldirik. IBk Iac<br />

1, 17.<br />

itzali, itzaldu (Urt I 274, <strong>Lar</strong>; -tzea SP, H). � Tr. La forma itzaldu (o itzaltu) es la única documentada hasta<br />

mediados del s. XVIII; a partir de esta época es claramente minoritaria con respecto a itzali. En algunos autores<br />

(como <strong>Lar</strong>dizabal o Etchamendi) parece darse una distribución de variantes según significados. En gral. puede<br />

decirse que itzaldu es más frecuente en las acepciones más marginales. Hay además itxali en Kirikiño (Ab I 33),<br />

itzeli en V. Moguel (15), itzelli en Moguel e itsaltu en Añibarro (LoraS 97). En DFrec hay 26 ejs. de itzali, 3 de<br />

itzaldu y 13 de itzaltzen.<br />

�1. Dar sombra, cubrir con sombra. "Ombrager" SP. "Asombrar, hacer sombra" <strong>Lar</strong>. � Eliza duk arbola bat<br />

izarrerañokoa / itzaltzen duela mundu guztiaren kanpoa. EZ Man I 30. Itzalduko du sorbalda / handi eta<br />

zabalez. "Obumbrabit" (Ps 90, 4). EZ Eliç 285. Gorenaren berthuteak itzalduko zaitu (Lc 1, 35). Hm 81 (Lç itzal<br />

eginen). Bekhatiaren itzalak hotzen du eta itzaltzen haren bihotza. Tt Onsa 102. Erreinu guzia, odei batek<br />

bezala, itzaldu zuena. <strong>Lar</strong>d 70. Bere osto zabalez itzaltzen Eskual-herri guzia. HU Aurp 198. � (L, BN, S ap. A),<br />

itzaldu (H). Oscurecer(se). "Itzaltzen dautazu argia, vous m'offusquez la lumière" Dv. "Obscurcir, rendre<br />

sombre, ténébreux" H. "Ofuscar" A. � Ifernu saihetsean da Linboaren lekhua / argi ederra non baita illhunki<br />

itzaldua. EZ Man I 127. San Agustiñen argia ilundu dala, odeitu dala, itzaldu dala. <strong>Lar</strong> SAgust 8. Maiz ordu<br />

berean herioak daie / bekokia itzaltzen urrikaldu gabe. Gy 168. Garbi ta nare zegon ur-ixurkia itzalduz doa<br />

pekatu itzalez. Or Mi 105. Hedoi beltz batek ni baitan / itzaldu ditu plazerrak. Etcham 43. Zenbat itzalez itzali<br />

ditezken eguzki-illargiak. Or Aitork 104. � "Itzaltü, se couvrir d'ombre (S)" Lrq. � "Itzaldu, caer la sombra por<br />

la tarde" JMB At.<br />

�2. (L, BN, S ap. A; Dv, H), itzaldu. Ocultar(se). "Ahal bezenbat itzaltzen ditu zure hutsak" Dv. "Cacher à la<br />

vue. Urrunago da ene etxea, oihana horrek itzaltzen daroku" H. "Eclipsar, velar" A. � Salbatzaillearen biztu /<br />

fama nahiz itzaldu. EZ Noel 109. Itxuretan Jesus itzaltzen da guri. Zby RIEV 1908, 209. Zenbat bertute gorde<br />

eta itzali. Lap 404 (V 184). Etsaien begietarik itzal zetzan. FIr 146. Itzali dauzkigute [mendiek] beren kaskoak.<br />

JE Ber 52. Eun oztiñek itzalia. "Velado por azules lienzos". Ldi BB 139. Odeietan itzali da illargia lotsaro. Or<br />

Poem 540. � (<strong>Lar</strong> � H). "Correr la cortina cerrándola, itxal, itxaldu" <strong>Lar</strong>.<br />

�3. (Dv, H), itzaldu (BN ap. A � VocBN), itzaltu (S ap. A � Gèze). Marcharse, desaparecer de la vista. Cf. Or<br />

EG 1950 (7-8), 26: "Agertu ta itzali. Yoanategirenean irakurri nun lenbizikoz. Oso poliki esana dago 'desagertu'<br />

esateko". � Tr. Documentado en autores septentrionales hasta la década de 1930, cuando tbn. empiezan a usarlo<br />

autores meridionales. � Oro haren ahalkez gordatzen dira, itzaltzen eta eskapatzen. Tt Onsa 56. Bisionia<br />

itzalturik. Tt Arima 121. Itzaltzen bezala zaio Jainkoa. Laph 44. Itzal nadila beraz. HU Zez 135. Kauteraren<br />

bertz gorria merkatutik itzalia zen aspaldi. Barb Sup 167. Norat begien aitzinetik zaikun ibaia itzali. JE Ber 44.<br />

Len soñekuak itzaldu. Otx 84. Basoko adaburuen ostopean itzali ziran zailu bide-lapur gizailtzalleak. TAg Uzt<br />

19. Azkenean itzali zait albotik nere Jauna. Or Poem 543. Bat azaldu ala, itzali egiten da bestea. Txill Let 65.<br />

Orixe zana, damurik, itzali zaigu begietatik. Gazt MusIx 5 (cf. infra (5)).<br />

v. tbn. Elsb Fram 133. Zby RIEV 1909, 109. Lap 243 (V 109). FIr 142. Etcham 93. Ir YKBiz 529. Lf Murtuts 40.<br />

Zerb IxtS 71. Mde HaurB 15. Izeta DirG 52. Ibiñ Virgil 81. Azurm HitzB 60.<br />

�4. (G, AN, L-côte, BN, Ae; <strong>Lar</strong>, Añ), itzaldu (AN-5vill), itzeli (G-azp-nav, AN-ulz-olza-gulina, B), itzelli (H),<br />

itxaldu (G-azp), itxali, itsaltu, izeli (AN-ulz). Ref.: Bon-Ond 156; A; Iz IzG, UrrAnz, To, Ulz (itzeli); Asp Leiz2;<br />

EAEL 261. Apagar(se) (la luz, el fuego, etc.). AxN explica iraungi (30, 78, 293, etc.) por itzali. � Tr.<br />

Prácticamente general en textos guipuzcoanos; a partir de finales del s. XIX tbn. se encuentra en algunos<br />

vizcaínos. Al Norte sólo lo emplean Eguiateguy, AstLas y Xalbador (cf. infra algunos ejs. más, en sentido fig.).<br />

� Espiritu Santuaren argia ere zure animan itzal diteke. Mb IArg I 374. Lehenik garra [...] azkenekoz inkhatzak<br />

itzalten, hiltzen dereitzona. Egiat 189. Itzelliko da surik biziena. Mg CC 190. Gaztetako txingarrak [...] itzali<br />

bear ditu. It Fab 252. Sua itzali. <strong>Lar</strong>d 114. Kea darian metxa ez du itzaliko. Ur Mt (G) 12, 20 (Echn, IBk e IBe<br />

itzali; Lç y Dv iraungi, He iraungitu, Ur (V) amatau, Ip hil ürhentü, Hual akabatu iltiaz, Samper hilbukatu, Ol<br />

itzungi, Leon itho, Ker atzamatu). Iñoiz itzalten eztana [sua]. Azc PB 30 (Ur PoBasc 496 gitxituten). Ezin-itzalargiruntz.<br />

Ldi BB 86. Seigarren orduan eguzkia itzali zan. Ir YKBiz 505. Baso-inguruan surik bada, lagundu<br />

bera itzaltzen. Munita 137. Eguna itzaltzean. Ibiñ Virgil 116 (v. tbn. 23). Purua itzali bezaio. Lab SuEm 196.<br />

Egoera gogorrak kasik itzali zuen [...] doi doia indartzen hasi su hura. Xa Odol 43.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

905

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

v. tbn. Cb Eg III 361. Ub 156. LE Ong 62r. AA II 113. AstLas 72. <strong>Izt</strong> C 94. Bil 158. Arr GB 147. Sor Bar 110.<br />

Bv AsL 206. Urruz Urz 30. A BeinB 54. Ag AL 89. Iraola 89. Ill Pill 27. Inza Azalp 118. Jaukol Biozk 9. Tx B II<br />

116. Or Mi 74. TAg Uzt 313. SMitx Aranz 183. NEtx Antz 54. Mde HaurB 37. Txill Let 130. SM Zirik 96.<br />

Erkiag Arran 59. Basarri 52. Zait Plat 105. Anab Aprika 69. And AUzta 145. Osk Kurl 130. Vill Jaink 111.<br />

MAtx Gazt 87. Azurm HitzB 40. Berron Kijote 181. MEIG I 131. Itzaldu: Sor Gabon 25. A Txirrist 6. Jaukol<br />

Biozk 105. Ugalde Iltz 63.<br />

� "Itzali radioa (G-azp, AN-gip-5vill, B)" Gte Erd 169. � Radioa itzali. Mde HaurB 26. v. tbn. Txill Let 67.<br />

� (H). Extinguir(se); aplacar(se). � Itzalzen ere ez orien irakin andiak. Mb IArg I 272. Jende apalenak lirioie<br />

amorio handien üdüria itzalt. Egiat 211. Karidadea guziz itzaltzen ez duana, baña epelzen duana. Ub 152.<br />

Amorio au itzali ez dedin. AA I 577. Itzaltzen edo aienatzen ditu [...] asaldazio guziak. Ib. 395. Jaunaren<br />

aserrea obra onakin itzali. <strong>Lar</strong>d 537. Itzali gabetanik [...] gerra sutu galgarria. Aran SIgn 7. Ez dela sekulan<br />

osoki itzali [...] Jainkoaren ezagutza. Lap 6 (V 5). Begiak itzaldu ta. Azc PB 280. Itzak basoan itzali bitez. Lek<br />

EunD 13. Irlandara osoro itzal ledin. Mde Pr 240. Bere odol-egarria itzaliko zitzaiolakoan. Etxde JJ 212 (v.<br />

tbn. 88). Baserrirako bizi-poz dana / orra kolpetik itzali. Basarri 130. Erri-zaletasuna zugan itzali. MAtx Gazt<br />

33. Aotsa itzaltzen ari zaio. Ibiñ Virgil 60. Luzaz argitu ondoan, emeki emeki, ilun-nabar batean bezala itzali<br />

dena [Clement Mathieu]. Ardoy SFran 22.<br />

v. tbn. Gco II 55. Bv AsL 64. AB AmaE 102. Alz Ram 104. Or SCruz 76. Ldi IL 104. ABar Goi 69. TAg Uzt 67.<br />

SMitx Aranz 31. NEtx Antz 156. JAIraz Bizia 38. Txill Let 104. Zait Plat 35. Vill Jaink 95. Lasa Poem 83. MIH<br />

259.<br />

� Borrarse. � Maitearen begithartea / behin betiko itzali. Elzb Po 194 (habla un ciego). Askotan atertzen eta<br />

itzaltzen zaio semearen aurpegia. Or QA 152.<br />

� Harenen [asmu, nahikunde, aiherkunde, herrak] jakitea eta, jakin arau, zuhaurenen hetaz itzaltzea edo<br />

gogortzea. JE Bur 97.<br />

�5. Morir. � Eleonora zen itzaltü. Egiat 161. Itzali dire ba? HU Aurp 167. Itzaliko naizen baino lehen. JE Bur<br />

184. Sukarrietan itzali danak... / berbiztuko dau argija. Enb 124. Bizidun batzuk itzaltzen dijoazen bitartean.<br />

TAg Uzt 147. Iduri zitzaitala 1930ean itzali zatekela. Lf ELit 203.<br />

v. tbn. Iratz 79. Zerb IxtS 115. Mde Pr 370. Ardoy SFran 181. Xa EzinB 44. MEIG VIII 65.<br />

�6. itzaldu (-tu Añ), itsaltu. "Encapotarse, ponerse ceñudo, arpegia illundu, itzaltu" Añ. � Enas iños mukertu ta<br />

itsaltuko. Añ LoraS 174.<br />

�7. Entristecer(se). � Gogo-illunak eta elizkanpak itzaldu beben gizadia. Echta Jos 301. Zerbait itzaldurik edo<br />

gogo motelaz. Ib. 334.<br />

�8. "Itzaldu, amedrentar" A Apend.<br />

�9. Venerar, reverenciar, respetar. � Oriek baño itzaltzenago baitzaitut. Zait Sof 77.<br />

�10. "Itzaldu, entrar en la sombra" Asp Leiz2.<br />

�11. "Itzaldu (G-goi), eclipsarse, caer uno en de<strong>sg</strong>racia" JMB At.<br />

- EZIN ITZALIZKO. a) "Qu'on ne peut cacher, dissimuler. Zure hutsa ezin-itzalizkoa da" Dv. b) Inextinguible.<br />

� Ezin-itzalizko sura. Ir YKBiz 255.<br />

- ITZAL-ZORI. A punto de apagarse. Cf. Etxde JJ 207: Gogo bat itzal zorian. � Guk biok egin arren alegin, /<br />

itzal-zori da txingarra. Lazkao-Txiki (ap. DRA).<br />

� Etim. Denominativo de itzal.<br />

itzalialdi, itzaliezin. v. itzalaldi, itzalezin.<br />

itzaliki. v. 1 itzalki.<br />

itzalka. � En secreto, secretamente; disimulando. "Ohoina itzalka dabila, le voleur rôde dans l'ombre" Lh. �<br />

Itsusi da katolikoak geren artean alkarri itzalka ari bearra. Ldi, carta a M. Urreta 24-8-1929 (ap. DRA). Itzalka,<br />

itzalka, begiratzailea oartzen etzan moduan. Or SCruz 46. Bera ere jaialdira igo zan, agerian ez-bañan itzalka<br />

(Io 7, 10). Or MB 290 (Lç ixilik, He e IBk gordeka, LE estalian, Dv ixilka, Ol izkutuxean, Ker e IBe ezkutuan).<br />

Orrekin ez zenuke min-bizia estaldu baizik egingo, aratustel kirastunak, barrengoa zulapetuz, guzia itzalka<br />

zornetzen duño. "Infects unseen". Amez Hamlet 118.<br />

itzalkai (<strong>Lar</strong> � H, Hb ap. Lh). � "Tendal", "toldo" <strong>Lar</strong>.<br />

itzalkaitu (<strong>Lar</strong> � H). � "Entoldar", "entoldarse el cielo" <strong>Lar</strong>.<br />

itzalkar. v. hitzelkar.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

906

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

itzalkari (Dv � A). �1. Toldo, sombrilla, parasol, objeto que da sombra. � Velo (?). � Zearo estalita zeukan<br />

ordurako gau-itzalkari illunak zerualdea. TAg Uzt 139. Gau-itzalkariak egun-argia zearo itzali zuten garaian.<br />

Ib. 269. �2. (S ap. Lrq; Dv � A). (Adj.). "Qui recherche l'ombre" Lrq. � "(Au fig.), qui aime le mystère et à<br />

agir dans l'ombre" Dv.<br />

itzalkatu. �1. "1.º (L, BN, S), ombrager. [...] 3.º (L), obombrer. Jaungoikoaren indarrak itzalkatuko zaitu" Lh.<br />

�2. Producir desconfianza. "(L, BN, S), porter ombrage" Lh. �3. "(V. int.), jouir de l'ombre" Lrq.<br />

itzalkera. � Ensombrecimiento. � Itzalkera bat --ez dakit zer dan-- / begi bekokietan du. Or Eus 86.<br />

itzalkeria (Dv, A (ambos citan a He)). � "Ombre, pris en mauvaise part" Dv. "Sombra, mala influencia" A.<br />

itzalketa. � Proyección de sombra. � Zerbait itzalketa oriei [gorputzei] ark [eguzkiak] eragiteko. Mb IArg II<br />

309.<br />

1 itzalki, itzaliki (Dv, A). �1. Disimuladamente. �2. Respetuosamente. � Jendarmak itzalki agur egin omen<br />

zioten. Etxde JJ 50.<br />

2 itzalki. �1. Parapeto (?). � Iragaitze untan zituzten itzalkiak edatuak zauden eta bearrik, eken gerizan<br />

gordetzeko. FIr 141. �2. "Éteignoir, itzalki" T-L.<br />

itzalkin. �1. Sombrilla; paraguas. � Bere emazteetarik hirurek itzalkin zabal batez iguzkitik geritzatzen zuten.<br />

Prop 1900, 25. Itzalkin hetsien atzean. Mde Pr 286. �2. Velo. � Orain parrez dago lurra, itzalkin beltza urratu<br />

da. Mde Pr 308.<br />

itzalkizun. �1. "Qui doit disparaître, s'évanouir" H. �2. "Qu'il faut cacher, voiler, dissimuler, éteindre, apaiser"<br />

H.<br />

itzalkoi. "Qui cherche, aime l'ombre, l'ombrage, la protection" H. Cf. tbn. H: "Sombre, ombreux, obscur", que<br />

dice tomar de <strong>Lar</strong>ramendi (pero lo único que aparece en éste con este significado es itzalkor).<br />

itzalkor (<strong>Lar</strong> � H). �1. "Sombrío, sombroso" <strong>Lar</strong>. �2. (H). Extinguible. � Emengo sua itzalkor da (320). LE-<br />

Ir. Bañan, ulermena? Argizagi itzalkorra da. Txill Let 138. � (Fig.). "Haserre itzalkorra" H. � Kezka<br />

itzalkorren artean. "Vagas inquietudes". LMuj BideG 90. �3. (H). "Ihizi itzalkorra, gibier qui disparaît aux<br />

yeux, s'en fuit et se cache aisément" H.<br />

itzaloska (BN ap. A; Dv (BN)), itxalozka (B, BN-baig ap. A). � Revolcándose en el suelo. "Se rouler par terre,<br />

en parlant des ânes, etc." Dv.<br />

itzaloskatu (BN ap. A). � Revolcarse en el suelo.<br />

itzalotz. "(Sc, Sal, R), persona inútil para todo" A.<br />

itzaloztu, itxalostu (B ap. A). � "Quedarse a la sombra, por haber huido el sol" A.<br />

itzalpe (V-gip, G, AN, L, S; SP (sin trad.), Dv, H), itzalbe (A). Ref.: A; Lrq; Asp Leiz2; Etxba Eib. �1. Sombra;<br />

lugar a la sombra. "Paraje con sombra, aunque de por sí no sea sombrío" Asp Leiz2. "Pago aundi baten itzalpian<br />

emon dot goiza" Etxba Eib. � Itzalpean, kanaberaren estalgunean eta gerizan egiten du bere loa. Ax 39 (V 25).<br />

Non itzalpe handi eta ilhun bat egiten baitute [ostoek]. SP Phil 292 (He 293 itzalpe). Ez gari herrutzekorik, ez<br />

egur itzalbekorik. "De lieu ombrageux". O Po 159. Itzalbe hartan zeno Ionas Profetak, etzian ikhusten iguzkia.<br />

Tt Onsa 103. Heriotzearen itzalpean dauntzanak. He Lc 1, 79 (Lç itzalean). Udan itzalpe andi batetik ateratzen<br />

zena. Mb IArg II 313. Argizatzu lurreko itzalpe galgarriak. Dv LEd 278. Arteak egiten zuten itzalpean. Zab<br />

Gabon 85. Huna nun itzalpeak emendatzen diren. StPierre 25. Itzalpeetan kokatzen dira. Or Eus 311. Intzaurondoaren<br />

itzalpe eztian. JEtchep 47. Oi baso eta itzalpe. "Espesuras". Gazt MusIx 181. Zugaitz askoren<br />

itzalpetan. Alzola Atalak 48. Gaztaiñ-arbola aundiak, itzalpe illuna oi-dutenak. Berron Kijote 225. En DFrec<br />

hay 6 ejs. de itzalpe.<br />

v. tbn. Prop 1883, 17. Etxeg EE 1885b, 313. Arb Igand 90. Xikito 4. Ag EEs 1917, 170. A Ardi 74. Mok 11. Ox<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

907

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

24. Jaukol Biozk 96. JE Ber 24. Laux BBa 110. Barb Leg 62. Ir YKBiz 14. TAg Uzt 159. Zait Sof 153. Lf Murtuts<br />

43. Mde Pr 121. Erkiag Arran 29. Anab Aprika 78. Onaind in Gazt MusIx 157. Ibiñ Virgil 45. NEtx LBB 291.<br />

� Idatzi zituenak ere, gehienbat, itzalpean gelditu ziren. MEIG V 69.<br />

� (G ap. A; <strong>Lar</strong>, H). Protección, patrocinio, defensa. "Sombra, asilo, defensa" <strong>Lar</strong>. "Amparo" A. "Zure itzalpera<br />

ethortzen naiz" H. � Aitzakien eta desenkusen itzalpeak bilhatzen tutzu. SP Imit III 46, 1 (Mst itzal otza). Aizeari<br />

edo aizearen itzalpe ta izenean dabillen espirituari. Mb IArg I 359. Har ezazü zure hontarzünaren itzalpian. Ip<br />

Hil 267. Jaungoikoaren itzalpe atsegiñean gau on bat igaro. Alz Ram 33. Zure itzalpera nator. ArgiDL 20.<br />

Eskualduna-ren itzal-pean. Etcham 211. Gurasoen itzalpean bizi. NEtx Antz 152. Gure Herria bizi dela [...]<br />

Aingeru baten itzal-pean. Ardoy SFran 16s. Diputazioak sortua izanik eta haren itzalpean dabilelako. MEIG I<br />

116. Idazle bat, mila itxura eta mila izenen itzalpean agertzen zaiguna. MEIG III 151.<br />

v. tbn. Ag G 31. Inza Azalp 58. Ill Pill 31. Etxde AlosT 21. Erkiag Arran 66. Zait Plat 29. Lf in Casve SGrazi 16.<br />

� Prima baten karialat eginikako koblak dira hemen agertzen ditugun gehienak. Itzalpekoak beraz. Ox 203.<br />

� "Prison" Lh. � Itzalpera eramango zaitut. Sor AuOst 82. Ez dut ezer egin itzalpe ontara ekarria izateko lain.<br />

Ol Gen 40, 15 (Urt phutzu, Ur presondegi, Ker gerizpe, Bibl espetxe-zilo).<br />

� "Tente de prostitution" Dv. � Urraturen dine hire lizuntegia eta ezeztaturen hire lohikeriako itzalpea.<br />

"Prostibulum". Dv Ez 17, 39.<br />

�2. Desconfianza. � Hantik diradiala itzalpiak, jeloskeriak ta desenfidantzak sortzen. Egiat 217.<br />

�3. Disimulo. � Kantak itzalpe geigo dula ta / gaztain-gaiñetik au dio. Or Eus 85.<br />

- ITZALPE EGIN. Dar sombra. � Zoinek iduri baitute landatuak langileer itzalpe egiteko. Prop 1884, 121. �<br />

Proteger. � Itzalpe egiozu eta begira ezazü [familia hau]. Ip Hil 265.<br />

- ITZALPETIK. En secreto. � Itzalpetik jakin beharrez [...] nola ukhanen dituzten beren bideak. Herr 29-6-<br />

1961 (ap. DRA).<br />

- ITZALPETIK ITZALPERA (G-azp ap. Gte Erd 173). (Ir, etc.) por la sombra.<br />

- ITZALPEZ ITZALPE (AN-5vill ap. Gte Erd 173). Por la sombra. � Argi zen batez, itzalpez itzalpe, Santa<br />

Barbara dut kurritu. Ox 18.<br />

itzalpedun. "Qui possède des endroits ombragés" Lrq.<br />

itzalpeka. "Bethi itzalpeka dabilan gizon bat da hori, c'est un homme qui agit toujours à la sourdine" Dv.<br />

itzalpekari (Dv � A). � "Qui aime à agir dans l'ombre, à dérober ses démarches, ses actions" Dv.<br />

itzalpen. �1. "Eclipse" A DBols. � Badirudi alako eguzki-argiaren geldi-geldiroko itzalpena, illunabartu ta<br />

gau itzaltsuz inguratzen dala. Garit Usand 23. �2. Respeto, veneración. � Pont-eliza bere eliztarren arim-ama<br />

da, ta abek begirapen eta itzalpen aundiya zor diote. Elizondo KristPE 2 (ap. DRA). �3. "Melancolía. Sartu jako<br />

barru barrura itzalpen aundi bat" Etxba Eib.<br />

itzalperatu (Dv � A). � "Aller à l'ombre, cacher. Orain itzalperatzen badute horren gaixtakeria" Dv. �<br />

itzalpera. "Gauza hori ez da bertze zenbait bezala itzalperako, cette chose n'ira pas comme quelques autres se<br />

cacher à l'ombre" Dv.<br />

itzalpetu. �1. "Se mettre à l'ombre" H. � "Se ranger sous la protection de quelqu'un" H.<br />

�2. "Mettre en prison" Lh. �3. (Lh). Cubrir con su sombra, dar sombra a. � Etxegaina itzalpetzen duten<br />

zugatzak. Or Mi 5. Kutxagañean ospe-kerubiñak adeigarria itzalpetuz. Ol He 9, 5 (Lç itzal egiten). Odei argitsu<br />

bat etorri ta itzalpetu zituen. Ir YKBiz 243. Tellatu egalak itzalpeturiko arri oridun etxe orrek. Etxde Itxas 102.<br />

�4. Oscurecer. � Neska-gela ixilean / gau zerk dio / begi beltza itzalpetu? Mde Po 13.<br />

itzalpetxo. � Dim. de itzalpe. � Itzalpetxoetako gozo eta mea. AB AmaE 411.<br />

itzalpeztatu (-st- S ap. Lh y Lrq). � "(Eskual), se mettre à l'ombre" Lh. "Jouir de l'ombre" Lrq.<br />

itzalpide. "Moyen de se dérober, de se cacher, de dissimuler. Itzalpiderik eztuzu aurkhituko, vous ne trouverez<br />

aucun moyen de vous cacher, de vous dérober, de dissimuler votre action, votre pensée ou dessein" H. Cf.<br />

itzalbide.<br />

itzaltasun. �1. "Tinieblas" Añ. � Sombra. � Itzaltasuna emoteko aukeran egiñak zirudien [mendiak]. Ag AL<br />

23. �2. Temor. � Ze itzaltasuna ta ze ikarea / zabalduko dan munduan. Azc in Ur PoBasc 493. Uts barik<br />

ioateko / biaramonean / Bilbora anae biak / itzaltasunean. (Interpr?). Ib. 144 (en Ur PoBasc 350 txarrez nai<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

908

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

onian). �3. Tristeza. � Gogo-illuna ta itzaltasuna. Echta Jos 295. Bere baitako istura ta itzaltasuna estaldu.<br />

Erkiag Arran 69. �4. Desvanecimiento, pérdida de conocimiento. "Itzaltasuna egin zaio (AN-gip, B)" Gte Erd<br />

218 (junto a burutzoa, illuntasuna, mintxuria, de otras zonas).<br />

itzaltegi (V-arr ap. A; Urt). � "Collatitiis instrumentis scena adornata est, itzaltégia hor hemen atzemanikako<br />

furnituraz edertua da" Urt V 323. "Lugar sombrío" A. � "Charmille, gloriette" Lh.<br />

itzalti (<strong>Lar</strong> � H). � "Sombrío, sombroso" <strong>Lar</strong>.<br />

itzaltsu (H), itzaltzu. �1. "Ombreux, qui donne abondamment de l'ombre" H. � Garçie Içalçu (1200). Arzam<br />

294. � Zuhaitz itzaltsua. EZ Man II 197. Oihan itzaltsura. "Umbría selva". Otag EE 1882c, 535. Bi pago<br />

itzaltsuz baliaturik. Bv AsL 181. Artadi itzaltsu edo gerizpetsu baten adarpean. A BGuzur 107. Basorik<br />

itzaltsuenetatik. Etxeg EEs 1911, 133. Arte tantai itzaltsuz inguraturik. Otx 105. Astigar itzaltsu baten<br />

orripearen babesean. Zait Plat 20. Usain gozorik ez da bideska itzaltsuetan husmatzen duzuna baino<br />

aiphatuagorik. Herr 7-8-1965, 1.<br />

v. tbn. Jaukol Biozk 106. Otx 105. Ibiñ Virgil 83. Itzaltzu: P. Ormetxe EEs 1912, 190. Ibiñ Virgil 118.<br />

� Adaburu itzaltzupean. Ibiñ Virgil 92.<br />

� (gral.; Dv), itzaltzu (<strong>Lar</strong>). Ref.: A; Lrq. Sombrío; oscuro. "Abondamment ombragé" Lrq. � Presondegi<br />

itzaltsu baten gomutiak. Ur MarIl 93. Crau soil eta itzaltsuan. 'Sombre'. Or Mi 100. Errekondo eze ta itzaltsua.<br />

Munita 42. Zelai itzaltsua. Ibiñ Virgil 101. Misteriozko lupe itzaltsuetan. Lasa Poem 83. Eguzki-argiaren geldigeldiroko<br />

itzalpena, illunabartu ta gau itzaltsuz inguratzen dala. Garit Usand 23. Sail luze, sakon eta<br />

itzaltsuetan. "Sombríos". MEIG IX 119 (en colab. con NEtx).<br />

� Manchado, cubierto de manchas. � Itzaltsu, zauritsu bainintzan. "Maculosus". Or Aitork 198.<br />

�2. (V, G; Dv, H), itzaltzu (V-gip), itsaltsu. Ref.: A; Iz ArOñ (itzáltzu). (Lo) que impone respeto, respetable,<br />

honorable, venerable; importante, influyente; severo. � Augustoren arpegiera ta begirakune itzalsubak. Mg PAb<br />

208 (VersBasc 14 itzaltsuak). Liburu onen berba ixill baña itzaltsubak. Mg CO V. Indar andiko lagunkida<br />

itzaltsu au. <strong>Izt</strong> C 65. Jaunaren esku itzaltsua. <strong>Lar</strong>d 92. Persona itzaltsu eta eskudunak. Aran SIgn 61. Agura<br />

itzaltsu bat. AB AmaE 10. Egikizunik andiena, ospatsuena, itzaltsuena. Zam RIEV 1907, 426. Toki itzaltsu eta<br />

ederretan. Etxeg in Muj PAm 22. Arpegi-itzaltsu ibili oi zan. Zait Plat 76. v. tbn. fB Ic I 68. Bv AsL 56. Itsaltsu:<br />

Aran SIgn 45.<br />

� (H), itzaltzu (V-gip), itsaltsu. Terrible, que da miedo. "Paraje itzáltzua, billúrgarrixa, v.gr., donde puede<br />

volcarse el carro. Gauza itzáltzua, de miedo" Iz ArOñ. � Ain itzaltsu ta ariña izanik. Mg in VMg 105. Itzaltsu<br />

eta izigarria. fB (ap. H). Pasinoerik itsalsu eta ikaragarrijena. Astar I 64. Alperrik juango da basamorturik<br />

itzalsubenera. Astar II 163. Diadar itzaltsu bategaz. Ur MarIl 42. Espiritu ekatxgiña ikusi dot aiñ asarre, / Belea<br />

baño baltzago aiñ illun, aiñ itzaltsu. AB AmaE 365. v. tbn. Itz Berb I 6. Beste odai baltz itzaltsu ikaragarri<br />

batek. A Txirrist 6.<br />

�3. Respetuoso. � Ixilik egoteko, alkarri itzaltsu begiratzeko. Alz Ram 125. Agur itzaltsu bat egiñaz. Muj PAm<br />

41. Ez naiz itzaltsu yoango ludiko txilbor gurenera. Zait Sof 81. Agur itzaltsu. Etxde JJ 40.<br />

�4. Triste. � Egun guzian itzaltsu nindagon. Or Aitork 237.<br />

itzaltto. � (Dim. de itzal). � Hunki beroak emeki ditu azantzak oro ixildu: / xoriek ere saspean dute itzaltto<br />

bana hautatu. GH 1932, 226.<br />

itzaltxo. � Dim. de itzal. � Ara iru-orribelarra; belar bat bera izanik, iru orri berdin-berdiñak dittu [...]; ez al<br />

ditteke or ikusi Irutasun guziz deunaren itzaltxo bat? Inza Azalp 40.<br />

itzaltzaile. �1. (Lo) que llena de oscuridad. � Hunek iratzarirrik / artizarrak zerutik, / khentzen du illhunbea /<br />

begi itzaltzaillea. EZ Eliç 198. �2. + itzalitzaile (<strong>Lar</strong>). "Apagador" <strong>Lar</strong>. � Etxe bat erreten dagoanean,<br />

amatatzailleak (itzaltzailleak, emendatzailleak) baiño bere lenago ioaten da bertara. A Txirrist 18. En DFrec<br />

hay 4 ejs.<br />

itzaltze. �1. "Acto de desaparecer (He)" A. �2. "(S; Foix), déclin" Lh. �3. Muerte. � Eta, huna nun,<br />

[Ybarnegaray] itzaldu zaukun. [...] Uste gabeko itzaltze horrek [...]. Dass Herr 10-5-1956, 1.<br />

itzalune. v. itzalgune.<br />

hitzaman. v. HITZ EMAN.<br />

itzantza. v. itzaintza.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

909

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

itzantzatu. "Conduire un attelage de bœufs ou vaches; faire le métier de bouvier, charretier" H.<br />

itzar. � "(V, G-azp), despierto" A. � Gabaz itzar egoteko. Eguzk GizAuz 103. � (Como adj. pleno). � Nere<br />

lagun itzar, zaindari. EA OlBe 51.<br />

- ITZARRIK (V, G-azp ap. A), ITXARRIK. (Estar, etc.) despierto; prevenido, atento. � Beti bear bageunke /<br />

ibili itzarrik. Azc PB 328 (en Ur PoBasc 288 iratzarririk). Enago lo, itzarrik baño. Echta Jos 69. Itxarrik<br />

illunian. Kk Ab I 47. Jarten naz itxarrik. Enb 34. Ondo itzarrik nagoela. Txill Let 88. Erdi itxarrik. BEnb NereA<br />

236. Zenbat bidar egin ote eban itzarrik amesetan. Alzola Atalak 72.<br />

v. tbn. J.P. Azkunaga Ezale 1897, 374a. Laux BBa 132. Eguzk GizAuz 191. Erkiag Arran 61. Arti MaldanB 232.<br />

Zait Plat 11. Itxarrik: Laux BBa 128. Otx 164.<br />

itzar. v. IDI ZAHAR.<br />

hitzara. � Según (su, etc.) palabra. � Iaun' orai, zure hitzara, / duzkizu bere gogara / bakez zure motila.<br />

"Secundum verbum tuum" (Lc 2, 29). O Po 63 (Lç eure hitzaren araura).<br />

itzaradoki. v. itzeradoki.<br />

itzaradoki. v. itzeradoki.<br />

� itzargin. v. itzarkin.<br />

hitzargo. "Convention, accord" Dv. Cf. HITZ HARTU.<br />

itzari. v. ehiztari.<br />

hitzarketa. � Convenio. v. hitzarmen. � Iragan igandean, Arrangoitzeko meza nausia radioaz zabaltzekoa<br />

zen. Hola eginak ziren hitzarketak eta aintzin-apailatzeak. Herr 6-8-1964, 4.<br />

hitzarki. � Compromiso. � Aitaren griñetarik bat zen, nola aldairako hitzarkiak betheko zituen. <strong>Lar</strong>z GH 1959,<br />

83.<br />

itzarkin (SP, vEys, H; -gin Dv, A). � "Itzarkinak, instruments de labourage" SP (de quien lo toma --copiando<br />

erróneamente itzargin-- Duvoisin, y de éste Azkue).<br />

itzarkitu. v. 1 izarki.<br />

itzarkor. "(Vc), poco dormilón, de sueño ligero" A.<br />

itzarkunde, itxarkunde. � (Sust.). Despertar. � Itxarkundia (1896). AG 930n. Itxarkundia bai-datorkigu. Enb<br />

45.<br />

hitzarkuntza. "Convention, accord" Dv.<br />

itzarmen. � Estado de vigilia. � Ikusmenak, eta itzar-men guziak, zer egiten dute egunez eragotzi besterik?<br />

Txill Let 37.<br />

hitzarmen (Lh). � Convenio, tratado. � Atharratzerik Barkoxerako bide berriaren egitiaz hitzarmen izan zen,<br />

diala zunbait denbora. Eskual 13-11-1908, 3. Ainherak hasirik hitzarmen egiten. Const "<strong>Lar</strong>razkena" (ap. DRA).<br />

Versailleseko hitzarmenaren ondotik. Mde Pr 240. Mozkun egin den hitzarmena. Herr 26-9-1963, 1. En DFrec<br />

hay 25 ejs. de hitzarmen, meridonales.<br />

hitzaro (Mg Nom, A). � Voz, sonido de palabras. v. berbaro. � Enzun ere zan Eliza guzian itzaro edo boz zoli<br />

bat. Mg CC 44. Atzetiko itzaroa, ostera, zantarkeriak eta iñori buruz txarto esatea da. "Foul speeches". <strong>Lar</strong>rak<br />

EG 1959 (3-6), 207.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

910

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

itzarri (V-m-gip, G, L), itzartu (V), itzertu, itxartu (V-arr), ixartu, izertu. Ref.: A (itzarri, itzartu); Elexp Berg;<br />

Gte Erd 173. � Despertar(se). Azkue (Morf 986) opone itzarri 'despertarse' a iratzarri 'despertar'. "Izertu, [...]<br />

irazartu baño egokijago da. Bizkaijen esaten dabe, gexoa izertu da = se ha despertado el enfermo; umea izertu<br />

da = se ha despertado el niño" Ormetxe EEs 1916, 66 nota. v. iratzarri, esnatu. � Tr. Usado por autores<br />

vizcaínos desde finales del s. XIX; a partir de aprox. 1930 tbn. se encuentra en algunos textos guipuzcoanos. En<br />

DFrec hay 1 ej. de itzarri, 2 de itzartu y 1 de itzartze. � Itzartu ninduanean / Izpiaz erlabioak. AB AmaE 468.<br />

Lotorditatik itzartu-ta. A BeinB 91 (BGuzur 131 itzertu). Itoxurak itxartu eben. Kk Ab I 48 (11 itzarri). Era<br />

berian zuek dozubez / euzko semiak itxartu. Enb 123. Itzartu diren guziek. Or Mi 77 (Tormes 55 itxartu). Itzarri<br />

(esnatu) ziranean. Ir YKBiz 242. Itxartu zun sendi guzia. Etxde JJ 214. Txomiñ Zorri, ostera, iñoizkorik<br />

itzartuen. Bilbao IpuiB 275. Baña ta zaratakaz Don Paulo ixartu, eta ostuketan atrapetan baninduan? Ib. 252.<br />

Andre Madalen itzarriko denean. Arti Ipuin 60 (MaldanB 196 itzartu). Txiki ta itxartu-barri, bildotsen artean.<br />

Gand Elorri 173 (71 itzarri).<br />

v. tbn. Otx 158. Erkiag Arran 155. Itzartu: Echta Jos 270. Erkiag BatB 133. Balad 136. Itxartu: Altuna 64. Laux<br />

BBa 38. Otx 163. BEnb NereA 94.<br />

hitzarrokeria. "Itz-arrokeria, bavardage, fanfaronnade, forfanterie" H.<br />

hitzarte. �1. "Interlocución" <strong>Lar</strong>. �2. Interior de palabra. Cf. Lç ABC A 3v: Hitz-arteko iunktagarria. �<br />

Hitzarte eta azkenekoak. MIH 98. Hitzartean nahiz hitz zatien artean. Ib. 103.<br />

itzarti. � Velador, que hace vigilia. � Itzartien damu-kantak eman-ala. SMitx Aranz 139.<br />

itzartu. v. itzarri.<br />

hitzartu. v. HITZ HARTU.<br />

hitzartze. "Conjuration, convention" Dv.<br />

itzasi (Gc ap. A), itzautzi (G ap. A), izasi (G-to ap. A), izazi (G-nav ap. Ond Bac), itsasi (G-to ap. A), itzatzi<br />

(AN-larr ap. Asp Leiz), itsatsi (G-to ap. Iz To). � "Izasi, grietas de los pechos" A. "Itsasi, grietas de las manos"<br />

Ib. "Itzautzi, hendiduras de la tierra o de la piel" Ib. "Etxe batean armiarma-sareak eta autsa ta itzasiak edo<br />

artesiak agiri diranean (G-to)" A (s.v. buruzpide). "La grieta (de manos y tierra)" Iz To. "Grieta en la piel" Ond<br />

Bac. Harriet, que cita el ej. de <strong>Lar</strong>dizabal, lee erróneamente itzantzi. v. 1 itzebaki. � Suiaren onak<br />

aitagiarrabaren biotzean itzautzi andiak idikitzen zituen. <strong>Lar</strong>d 167. Suak et' ekaitzak / beztuta, zarraski, / itzatsi<br />

ta zarpil, / Jorrailgo elorri. Gand Elorri 37. � "Itzautzi (G-goi), sensación, impresión de ánimo" A.<br />

� Etim. De itze 'clavo' y au(t)si.<br />

itzasitu (G), itzatzitu (AN-larr), izausi(tu) (G-goi). Ref.: A (itzasitu, izausi); Asp Leiz 333. � Agrietarse.<br />

"Abrirse la tierra por efecto de la sequía" A. "Henderse las manos" Ib. "Agrietarse la piel. Aurpegia itzatzitu zait"<br />

Asp Leiz. � Itzasi bedi lurra ta erne beza gure Osasuna. "Aperiatur". Or MB 43. � (Part. en función de adj.). �<br />

Abesti zatar itzatsiaren arrakalaetatik. 'A través de las grietas de la canción lastimosamente resquebrajada'.<br />

Azurm in Gand Elorri 145.<br />

hitzaste (<strong>Lar</strong> � H (itz-)). � "Preámbulo" <strong>Lar</strong>.<br />

itzatsi. v. itsatsi.<br />

1 itzatu. "(?), henderse" A. v. pitzatu.<br />

2 itzatu. v. iltzatu.<br />

itzatzaile. v. iltzetzaile.<br />

itzatzi. v. itzasi.<br />

itzatzikor. v. itsaskor.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

911

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

itzaungi. v. itzungi.<br />

itzaur. v. intxaur.<br />

hitzaurketa (<strong>Lar</strong>, H (itz-)). � "Claridad, dicho resuelto y casi desvergonzado" <strong>Lar</strong>.<br />

hitzaurre (<strong>Lar</strong>, Añ, Dv, A). �1. Prólogo, prefacio, introducción (oral o escrita). v. AURRE-HITZ. �<br />

Hitzaurrea. Ub 3. Bere liburuaren itzaurrean. Aran SIgn 203. Gaizki iritzi banion, ez nuen itzaurre au<br />

moldatuko. Etxeg in Ag AL 7. Egun artaz egokiago izan-izango zala itzaurreak euskeraz egitea. Ldi IL 56.<br />

Hitzaurre batean gaia aipatzen zuten. Lf in Casve SGrazi 8. Ez du itzaurre apañik izango. Berron Kijote 18.<br />

Liburu honen hitzaurrean. MEIG III 142. En DFrec hay 53 ejs. de hitzaurre, meridionales.<br />

v. tbn. <strong>Lar</strong>d III. Ag Kr 5. Echta Jos 5. ArgiDL 3. Muj PAm 5. Jaukol Biozk V. Or Tormes 3. Laux BBa III. Ir<br />

YKBiz 1. A EY III 379. Munita 5. NEtx Nola 41. Bilbao IpuiB 5. Osk Kurl 9. Vill Jaink 7. Gazt MusIx 71. MAtx<br />

Gazt 5. Alzola Atalak 3. Xa Odol 11.<br />

�2. (<strong>Lar</strong>). "Arenga" <strong>Lar</strong>, que relaciona esta voz con vasc. aurrengo.<br />

hitzaurregile. � Prologuista. � Hitzaurregileak erakutsi nahi liguke ez dela huts hori oharkabez egin. MIH<br />

170.<br />

hitzaurreko (i- vEys, H). � "Préface, préambule" H.<br />

hitzaurretu (<strong>Lar</strong>). � Arengar. � Yarri zen bere tronuan eta hitzaurretzen zituen. TB Act 12, 21 (Lç harenga bat<br />

egin, He harangatu, Ol, Ker, IBk e IBe hitzaldi bat egin).<br />

itzazale. v. iltzetzaile.<br />

hitzbide, itz-bire. v. hizpide.<br />

1 itze. v. iltze.<br />

2 itze. � Corriente (?). � Zuek ditutzue haize / muthiriak ematzen, / itzeak eta marea / zuek neurriz egiten. EZ<br />

Noel 157.<br />

1 itzebaki, itzebagi (V-ple-arr-m-gip), itzabaki (A, que cita a Ast), intzebagi (V-ger). Ref.: A (itzebagi,<br />

intzebagi); Iz ArOñ (itzebaixak), UrrAnz (itzebaixa). �1. (Sust.). Hendidura, grieta. "La grieta que se produce en<br />

la piel de las manos con el frío, o la que se produce en el suelo con la sequía" A. v. itzasi. �2. itzebagi (V-plearr-m-gip<br />

ap. A), itzabaki (A, que cita a Ast), intzebagi (V-ger ap. A). (Vb.). Henderse (la tierra, la piel).<br />

- ITZEBAKI-EZA. (Det.). Sin grietas. � Lurra, berriz, elkor, zoizar ta itzegabi-eza. Zait Sof 168.<br />

2 itzebaki. "(B), resolver" A.<br />

itzebakitu, itzebaitu (V-gip). � Agrietarse. "Itzébaittu da, en manos, heredad, etc." Iz ArOñ.<br />

itzedegi. �1. "(V-m), henderse" A. �2. "(V-m), hendidura" A.<br />

itze-egile. v. iltzegile.<br />

itzegabi. v. itzebaki.<br />

itzegaitabere. "Cabalgadura , itzegaitaberea " Lcc. Cf. itzego.<br />

hitzegiera. v. hitzera. �1. "Acento en lo hablado, modo de pronunciar" <strong>Lar</strong>. � "Acento en lo escrito" <strong>Lar</strong>. �2.<br />

"Locución" <strong>Lar</strong>. �3. itxeikera. Lengua. � Bizkaitar asko euren erriko itxeikeraz eztakijenak (1894). AG 200.<br />

�4. itz-egikera. Acento, modo peculiar de hablar. � Zeu be zara euretarikua; zeure itz-egikera orrek berorrek<br />

agertzen zau (1897). AG 1472 (Lç mintzatze, He y Dv hi(t)zkuntza, Ol mintzoera, Arriand itz-ebakera, Ker, IBk<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

912

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

e IBe hizkera).<br />

hitzegikari. � Orador. � Itzegikari erreza, naiz euskeraz naiz erderaz. Otx, carta a Ldi 16-7-1930 (ap. DRA).<br />

hitzegikizun, itxeikizun. � Conferencia. � Gauzak ondo ta eraz / irakastiarren, / gaur be geure Eleizalde /<br />

jakintsuak emen, / ai, ze itzegikizun / ederra eiñ daben! Enb 128. "<strong>Euskal</strong>-Esnalea"ren itzaldiyetan, itxeikizun au<br />

bere egillik irakurri eban. In Kk Ab II 162.<br />

hitzegin. v. HITZ EGIN.<br />

itzeginda. v. hitzekinda.<br />

hitzegintoki. � Púlpito. � Itz-egin-tokiya (púlpito) aurrez aurre. EE 1893a, 10.<br />

hitzegipen, itxegipen. Neol. creado por AG en 1895, de itxegin 'hablar' y el suf. -pen. �1. Frase. � Itxegipen<br />

onetan aurkituten doguna (1895). AG 442. �2. Alocución, palabras. � Itz-egipen onek amattuta, bere ikaslarijei<br />

esan eutsela (Mt 26, 1). (1897). AG 1468 (Ol, Ker, IBk e IBe hitzaldi, Arriand jardun).<br />

itzego. "Cabalgar , itzego" Lcc. Cf. itzegaitabere, itzagoz, itzo.<br />

-<br />

- ITZEGOZKO. "Caballero a caballo, itzegozkoa. Caballera, andra itzegozkoa" Lcc.<br />

itzei. v. itzain.<br />

itzekarra (V-arr ap. A), itzeparra (V-oroz ap. A), intzekarrai (V-m ap. A). � Hendidura.<br />

itzekarratu (A), itzeparratu (V-oroz ap. A), intzekarratu (V-m ap. A). � "Henderse" A.<br />

� itzeki. "Avaro (Ax)" A (pero lo que se lee en Axular es itxekin).<br />

hitzekida. � "Coloquio" <strong>Lar</strong>. � Arkitzen zan Jaungoikuarekin itzekida gozuetan. Bv AsL 33.<br />

hitzekinda (<strong>Lar</strong>, Añ), itzeginda. � Gramática. � Itzekinda edo gramatika bat molda zezala (1879). JFlor.<br />

Itzekindari dagokion aldetik zenbait utsune iduki ezpalitu. EE 1886a, 112. Ezingarritzat zegoan euskerazko<br />

itzeginda moldatzea. Ag <strong>Lar</strong> 555.<br />

itzel. v. itzal.<br />

hitzelkar (<strong>Lar</strong>), itzalkar (Dv). � Diálogo. � Ikusirik aiñ atsegiñ aundiarekin izandu zirala adituak beren<br />

itzalkarrak. Otag EE 1880a, 111.<br />

hitzeman. v. HITZ EMAN.<br />

itzemin (L, BN, S, R-uzt). Ref.: A; Lrq. � "1.º panadizo; 2.º uñero" A. "Itzemina edaratea beino gaiztoago da ta<br />

axaxalpean sortan da (R-uzt), el uñero es peor que el panadizo y nace bajo la uña" Ib. "Panari" Lrq. � Aztalian<br />

dit itzemin bat. Arch Fab 167. Landare hunek itzeminak ederki sendatzen omen ditu. Zerb GH 1932, 229.<br />

- ITZEMIN-BELAR. "Corrigiole (Corrigiola littoralis), itzemin belharra" Zerb GH 1932, 229.<br />

itzemintzar. � Aumen. de itzemin. "Ehi batetik, txinkerretik, itzemintzar batek elkhiten zaitadala" A (s.v.<br />

itzemin).<br />

itzeparra. v. itzekarra.<br />

hitzera (<strong>Lar</strong>, Añ, Dv). �1. Dialecto. � Atxurlarien ta nekazarien hitzera dala hura. <strong>Lar</strong>, carta a Mb 279.<br />

Dialekto edo itzera oien gañean. Cb EBO 12. Euskarak dituen edozeiñ itzeratan. EE 1881b, 233. Kondaira egin<br />

aiñean, itzera berriak sortuko ziran. Ayerb EEs 1916, 262. � Idiotismo. "Grecismo, Greziarren hitzera" <strong>Lar</strong>. �<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

913

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

Modo de hablar. � Utzi, utzi, Gaztelako hitzera txoralda horri. <strong>Lar</strong> Cor 153. Itzera ikarati eta mugitatuarekin.<br />

"Conmovido acento". Otag EE 1882c, 582. � "Estilo en el hablar o escribir" <strong>Lar</strong>. � Otzoalek ezterazizko itzera<br />

batez eranzun zion. Arr EE 1882c, 550. Itzera goitsuan izkribatua (1885). JFlor. �2. (<strong>Lar</strong>). Acento gramatical.<br />

� "Acento en lo escrito" <strong>Lar</strong>. �3. (<strong>Lar</strong>). Frase. � Esanaz itzera artepakiak eta aditeziñak. Otag EE 1881b, 114.<br />

�4. "Término, voz, palabra" <strong>Lar</strong>. �5. Sesión (de un parlamento). � Uribatzarrea beti bizirik aurkitzen da, sesio<br />

edo itzerak beti irauten ezpadute ere. EConst 41.<br />

itzeradoki (A Apend), hitzeraduki (O VocPo � SP y Dv, H, A), itzaradoki (SP, A Apend). � Obligarse,<br />

comprometerse. "Obligé envers quelqu'un, ou qui est tenu de faire quelque chose" O VocPo. Azkue, que cita el<br />

ej. de Oihenart, traduce "tener amabilidad". � Eztu deus galdegiten, gu egitera itzeradoki ez garenik. Lç Ins D<br />

8v. Zein itzaradoki eta obligatu garen haren borondate onari iarreikitera. Ib. D 2v. Haién manuko direlarik<br />

itzeradoki diraden bezala. Ib. D 6v. Hetara itzeradoki. Ib. E 2r. Etzinaten hitzeraduki / hartzaz bertz' art'<br />

idukitera, / utzi gabe hiltzera? O Po 51.<br />

� Etim. Para su relación con itzeuki y otros compuestos verbales, v. PT 334.<br />

hitzerakida (<strong>Lar</strong>). � Deliberación, conferencia; sesión parlamentaria. "Conferencia", "consulta" <strong>Lar</strong>. �<br />

Uribatzarreen billaaldiak, hitzerakidak irauten dute urte guzian? EConst 50.<br />

hitzerakidatu. � "Consultar", "tratar, confiriendo" <strong>Lar</strong>. � Egun hartaz geroz beraz hitzerakidatzen zuten<br />

elgarrekin haren hilarazteko. TB Io 11, 53 (Lç konsultatu).<br />

hitz-erre. "(G-to), persona que pronuncia las rr guturalmente" A.<br />

itzertu. v. itzarri.<br />

itzesi. �1. "(V-gip), monte comunal" A. �2. "(V-ple), juncal cercado" A.<br />

itzestatu. v. iltzeztatu.<br />

itzesten. "Barro de cara, itzestena" Lcc.<br />

itzestorre. "(V), especie de jaula de seto en que se curan castañas, queso, etc." A.<br />

hitzetazkun. � Lexicología. � Itzetazkuna (Lexicología) zeren billa ta zein bidetik dabillan azaldu dezagun. Ol<br />

EEs 1919, 1.<br />

itzetu. v. iltzatu.<br />

itzeuki. � Considerar, juzgar. � Bere Elizako komunionera rezebitzea ez asko itzeukiz. Lç Ins B 1r. Nik eginen<br />

zaituztet giza peskadore hobeki itzeukiz ezen ez Nik eginen zaituztet gizarranzale. Lç Decl a) 7v. Diphthong<br />

agertzen da bai inglesez bai alemanez, "hobeki itzeukiz", Leizarragak esango zukeenez. MEIG VII 183.<br />

� Etim. De hitz + e(d)uki; v. PT 334.<br />

itzeztorre (V ap. A), itzestorre (B ap. A), itxestorre (V-arr ap. A), iltzeztorre (A). �1. "Jaula de seto en que se<br />

curan frutas, quesos, etc." A. �2. "Itxestorre (V-oroz), chimenea" A.<br />

hitzeztu. � Hablar (?). � Ta bertan piztu nexka irriparrez, / xaloki itzeztuz gañera. SMitx Aranz 219.<br />

hitzgile. v. HITZ-EGILE.<br />

itzi. v. jetzi; utzi.<br />

itzigur. v. intxaur.<br />

itziki (BN, S ap. A; VocBN, Gèze, Dv (BN, S), H), itxiki (H (BN, S)). � Trago. "Gorgée" VocBN y Gèze. Sg.<br />

Azkue, en VocBN aparece con el significado de "hartarse". AxN explica ur-hots (389) por ur itziki. � Zunbat<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

914

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

itzikiz edan zian botilla ardua. Const 21. Bat txesta, beste bat txesta [...], laugarrenetik hürrüpaz, bostgerrenetik<br />

itzikiz. GH 1929, 74. Edaten die itziki bedera lehenik. GAlm 1958, 53.<br />

itzikika (BN-baig ap. A; VocBN, Dv). �1. A tragos. "Par gorgée" VocBN. "Eznea itzikika edan du (BN-baig), ha<br />

tomado la leche a sorbos" A. �2. "(BN, S), hartándose" A.<br />

itzilipurdi. v. itzulipurdi.<br />

itzimur. v. itximur.<br />

itzina. "Itziña sagar, sagar zurizka bat (V-borma [?])" A Apend.<br />

itzindu. v. itxindi; itzundu.<br />

hitzizun, itzixun. � Metáfora. � Ezeban bakaldunak Bertoldaren itzixuna ondo ulertu. Otx 91.<br />

hitzk-. v. hizk-.<br />

itzkribatu. v. izkiriatu.<br />

itzkribulari. v. izkiriari.<br />

itzmotelkalari. v. hizmotelkalari.<br />

hitzño. � Dim. de hitz. � Ez duzu bada oraiño hitzño bat, azken hitztto bat? Gy XII. Hitzño bat zuretako. Balad<br />

234. Hitzño bat erran eta banua berhala. ChantP 150. Nahiz bizkitartean balitaken hor hitzño baten leku. HU<br />

Zez 39. Beharrik Jaun apheziku Maiti suharrak bere hitzñoa erran baitzion! Lf Murtuts 49. Hitzeman diogu<br />

hitzño bat igorriko giniola noiztenka. Othoizlari 1954, 1.<br />

itzo (G-nav, AN-araq), itzoo (G-nav). Ref.: A; Eusk 1927, 166s. � Subir. Cf. itzego.<br />

itzoli. v. itzuli.<br />

itzoli. v. itzuli.<br />

hitzontzi (G; <strong>Lar</strong> � vEys, H), hitzuntzi (L-ain, B; SP, Urt I 465, <strong>Lar</strong>, Añ, H). Ref.: A (itzontzi, hitzuntzi); Izeta<br />

BHizt (itzuntzi); Gte Erd 291. �1. Charlatán. "Loquaz", "hablador", &c. <strong>Lar</strong> y Añ. Cf. hitzunzki. v. HITZ-<br />

JARIO. � Ez adila deit hitz untzi. EZ Eliç 186. Jende hitzuntzi eta ariñetarik. Ch III 45, 4 (Ip elhestari). Etsai<br />

hitzontziak isiltzeko. <strong>Lar</strong> DT CCIV. Mediku itz-ontzia. It Fab 42. Ago ixilik, hitzuntzia. Gy 9. Erretxinol itzontzi<br />

batek. Otag EE 1882c, 510. Itz-ontzi batzuk ta adimen bako gizonak sortzeko biderik zuzenena. Belaus LEItz<br />

118. Hitz untzi, huts untzi. Zerb GH 1936, 228. Itzontzi ta lilluratzaile. Or Aitork 202. En DFrec hay 3 ejs. de<br />

itzontzi.<br />

v. tbn. Mb IArg 195. Cb Eg III 376. Gco II 87. <strong>Izt</strong> C 15. Sor Gabon 58. Ag G 184. A Ardi 83. Loidi 180. Mde<br />

HaurB 31. Txill Let 34. And AUzta 40. NEtx LBB 150. Hitzuntzi: Zby RIEV 1909, 105. Barb Sup 127.<br />

�2. "Estúpido, simplón" Asp Gehi.<br />

hitzontzikeria (<strong>Lar</strong>, Añ, H; A, que cita a Mb), hitzuntzikeria (itzuntzikeri B, L-ain ap. A; Urt I 375, H),<br />

itzontzikeri. � Charlatanería; palabrería. "Bachillería", "parlería" <strong>Lar</strong>, Añ. "Locuacidad " <strong>Lar</strong>. � Gizon<br />

gehienak sobra mintzo dire, eta siñheste guti eman behar zaie hekien hitzuntzikeriei. Ch III 36, 1. Horiek guziak<br />

ez dire hitzunzikeria erho bat eta funts-gabeko bat baizen. He Phil 430 (SP 426 hitzkatze). Zer ote darausat nere<br />

oraingo hitzontzikerian? Mb OtGai II 215. Itzontzikerian egotea. <strong>Izt</strong> D 121. Badela hetan itzuntzikeriarik. Hb<br />

Egia 63. Hitzuntzikerian iragateko ordean bere denbora guzia. Elzb PAd 58. Etzitzaidan itzontzikeri utsa<br />

iruditu. Jaukol Biozk VI. Zoratu xamarrak gelditu uritar trebearen itz-ontzikeri etengabera. LMuj BideG 232. �<br />

hitzuntzikeria (H). (Pl.). Habladurías. � Hitzunzikeriei beharriya bere nahirat paratzen dioena. Mih 65.<br />

Lagunen hitzuntzikerien gatik ziola egiten nagusiak begitarte beltz hura. Jnn SBi 509. Itzontzikeri, eramanekarri<br />

ta iskinkeriz etxeak, lagunak naspillatu dituzu? Elizondo KristPE 111 (ap. DRA; 105 itzun-).<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

915

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

itzoo. v. itzo.<br />

hitzordu. � "Rendez-vous" Casve. � Hitzordua beraz koral kantuak maite dituzten guzieri heldu den igandean<br />

arratsaldeko lau orenetarik aintzina. Herr 9-11-1995, 1. Albret plaza berri eta pollitean da hitzordua hilabeteko<br />

bigarren igande oroz. Herr 18-4-1996, 6. Beroan bero hitz-ordu bat eskatuz Chirac-i berari bai eta Juppé<br />

gobernuburuari. Herr 6-6-1996, 8.<br />

itzorkun. v. itxorkun.<br />

hitzoro. � A cada palabra. � Itzoro Jaungoiko dibinoa esan bear ez da. Cb EBO 37s. Itzoro galdu ta<br />

trabukatuko litzake. Ib. 59.<br />

hitzots (G-to ap. A). � "Rumor" A. � Orduan Jesusek agintezko itzotsaz oju egin zuen. Arr Bearg 99 (ap.<br />

DRA). Dabiden hitz-otsa aditu zuenean. <strong>Lar</strong>d 174. Edale zorabiatuak ateratzen zuen itzotsera, etzuen izan ixilizketa<br />

ura iñork entzun bildurrik. TAg Uzt 206. v. tbn. Arr May 27. Ag G 82. NEtx Antz 131. Basarri 17. Ugalde<br />

Iltz 2.<br />

itzotu. "(V-ger), espantar" A.<br />

itzotz. v. izotz.<br />

itzpartxo. v. izpartxo.<br />

itz-sorkun. v. itxorkun.<br />

hitzt-. v. hizt-.<br />

hitzto, hitztto. � Dim. de hitz. � Bakea biz Israelen, / dio zure hitztoak. Hm 136. Hitztto pasionatu batzuez<br />

aphaindurik. SP Phil 300. Iten zituen itztto zenbaitengatik (240). LE-Ir. v. un ej. de Goyhetche s.v. hitzño.<br />

hitztoria; hitztorio. v. historia; istorio.<br />

hitztxo, hiztxo (<strong>Lar</strong>), iztxu. � Dim. de hitz. "Palabrita" <strong>Lar</strong>. � Gure Euskeran nai ez lukeenak beste<br />

hizkundeetatik hiztxo batere. <strong>Lar</strong>, carta a Mb 279. Itztxo kariñozkoak. Mg CC 145. Asko da itztxo bat asmo<br />

txarrarekin esatea. AA III 392. Eztabe iztxu edo berbatxu bat bere aituten. Ezale 1898, 237. <strong>Izt</strong>xoak ere baibaitute<br />

beren norberetasuñoa. Ldi IL 30. v. tbn. AB AmaE 103. Hiztxo: AB AmaE 157. A Ardi 50. Zait Sof 118.<br />

itzu. � Flauta rústica. � Itzu ta tanbolin soñuetan jantzan egin. Echta Jos 195.<br />

itzu. v. itsu.<br />

itzuka. "(Pristinus melastomnes), el colayo" Labayru Hist I 516. v. 2 armin, kolaio.<br />

itzuki. "(R), caber" A.<br />

itzul. � (Tener, etc.) volcado hacia, inclinado a. � Gogo ta biotza ogasun orreitara itzul eta makur eukitea.<br />

Eguzk GizAuz 187.<br />

- ITZULEAN. De vuelta. � United Statesetik itzulean etxean sartu zanean. JAIraz Bizia 115. Itzulean ama<br />

Joakiña ekarri zuten berekin. NEtx LBB 60. Itzulean atzeratu nahi nukeen. "Retroceder". MEIG IX 138 (en<br />

colab. con NEtx).<br />

- ITZUL EGIN. a) Volver. � Gaiñeko muñotik itzul egitean. Or Poem 529. b) Devolver. � Bakoitzari zor<br />

zaiona itzul-egitea. Zait Plat 98.<br />

- ITZULEKO ALDE. Revés. v. ITZULIKO ALDE. � Itzuleko aldetik paratu badu tresena edo galtza (139).<br />

LE-Ir.<br />

- ITZUL ERAGIN. Hacer dar la vuelta. � Zaldieri itzul-eragiñez. Berron Kijote 147.<br />

itzula. v. itula.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

916

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

itzulhai (O-SP � SP, Dv y A). � "Itzulhaia, c'est un quartier de la grange dans lequel on fait un petit clos pour<br />

enfermer les bœufs afin qu'ils mangent mieux" O-SP 230.<br />

itzulalde. "Parte posterior de una cosa, opuesta a la que se tiene a la vista" DRA.<br />

itzulaldi (Dv, A). �1. Vuelta, regreso. "Retour" Dv. � Iainkoa ganako itzul-aldi laburrak. SP Phil 127 (tbn. He<br />

131). Bere andregaiarengana itzulaldi bat egitea. Etxde JJ 67. �2. (Dv, H, A). "Action de tourner une chose. Bi<br />

itzulaldi eman-eta, belharra idortu da" Dv. "Giltzari itzul-aldi bat emaitea" H. � Soñaren itzulaldiz. TAg Uzt<br />

158. � (BN-baig ap. A). Vuelta, viaje. "Itzulaldi bat egin behar dut nere ondasunen ikusterat, tengo que hacer<br />

un viaje a ver mi hacienda" A. � Ordu bik dira: bi itzul-aldi ta / jaso dezakete eultzia. Or Eus 346. Soroaldeko<br />

itzulaldi bakoitzean. TAg Uzt 293. �3. (Dv, A). "Regard jeté en arrière" Dv.<br />

itzul-amilka (G, B ap. A; H), itzul-anbilka (H). �1. "Derrumbándose" A. � Dantzan ongi dakiena ez da beñere<br />

asiko aztalka ta puzka, batari bulza, besteari erkoro, itzul amilka, astoak udaberrian zaldalea iragazten oi<br />

dabilzan bezala. <strong>Izt</strong> D 86. Abiatu bear zebala Franziara sudur-mintzak autsitzeko zorian itzul-amilka. <strong>Izt</strong> C 359.<br />

�2. (Sust.). "Itzul-amilka ederrak egiten zituela erori zen, il tomba en faisant des beaux tours sur lui-même" H.<br />

� Nolako aztalka, zilipurdi eta itzulamilkak egin izan dituzten Euskararen etsaiak, Euskarari izen bereki au opa<br />

eziñik. <strong>Izt</strong> C 15.<br />

itzulamilkatu (H), itzulanbilkatu (H). � Precipitar(se) rodando.<br />

itzularazi (Dv � A), itzulerazi, itzulirazi, itzuliazi. �1. Hacer volver, hacer regresar. "Faire revenir, rendre" Dv.<br />

� Zeinek hiletarik itzul erazi baitu ardién Artzain handia. Lç He 13, 20. Fiñean bere herrira / bozik itzularazi.<br />

EZ Eliç 337. Itzulirazi zuan Jordango ibaia goronz, bere jaiet-bururonz. Ub 31. Kolpiak zentzua itzuli azi<br />

diyotela. Sor AKaik 129. Itzul-arazi zituen Izraeldarrak Jerusalemerat. CatJauf 28. Itzuliazi urbileko errira. FIr<br />

143. Itzularazi zenulako [semea]. Or Aitork 33. Zuzeneko bidera itzul arazi behar dioguna. Arti Tobera 273.<br />

Mugidaren batek itzularazi du gaztetango gaietara. MEIG I 196. � Devolver. � Zuk guri libertatea / itzularazi<br />

geurea. EZ Eliç 391.<br />

�2. (Dv), utzulerazi. Hacer dirigirse hacia, encaminar, convertir. "Ezin itzularazi dut gogoz, je n'ai pu le faire<br />

changer de sentiment" Dv. � Heretikoak itzularazitzeaz. EZ Eliç 50. Gaizkien hunialat ützül erazitzen. Mst I 16,<br />

2 (Ch ganbiatzen, Ip ützültzen, Leon oneratzen). Natürak beraurganat gaizak oro ützül eraziten dütü. Mst III 54,<br />

7 (SP bereganatzen). Bere ganat osoki itzularazten dituelarik. Mih 51. [Esku] guti baita itzularastekó perdiziotik<br />

Jangoikoagana. LE Urt ms. 102r. Plazer lanjerosetarako irritsaren itzul araztea [...] alegrantzia ezti eta<br />

inozenten sendimenduetarat. MarIl 4. Ützülerazi nahi ükhen / beraren legiala. StJul 9 (ap. DRA). Mahometanoen<br />

itzularaztea. Prop 1898, 214. Itzularazi ongira. Iratz 25.<br />

v. tbn. ES 396. Ch III 8, 3. He Gudu 96. Lg II 295. Brtc 3. HU Zez 200. Ir YKBiz 3. Zerb IxtS 64.<br />

� itzulazi. Convertir en, transformar en. � Iltzerakoan, lore itzulazi zun. Ibiñ Virgil 64.<br />

�3. (Con ablativo). Apartar. � Zure itzularazteko desir on eta debozioneko eginbide guzietarik. SP Imit III 6, 4<br />

(Ch gibelatzeko). Itzul arazten du bere enganiotik. Jaur 167.<br />

�4. (Lecl, Dv � A, H), itzulerazi (H), itzulerazo (H), itzuliazi. "Tourner, converser" Lecl. "Faire tourner d'un<br />

côté à l'autre" Dv. "Faire tourner" H. � Armak bertzetarat zuri [etsaiak] itzul-araztekotzat. He Gudu 104. Zoinak<br />

[alimalexkak] dobla, plega baititazke nahi bezala, eta itzularaz norat nahi. Elsb Fram VII. Bazuen [...] kanpoz<br />

behar den bezenbat grazia gizon bati buruaren itzul-arazteko. Elzb PAd 32. Begi gozoak gure alde itzuliazitzeko.<br />

Inza Azalp 157.<br />

�5. "Traduire" Dv � A. � <strong>Euskal</strong>zaleen biltzarraren manuz frantsesaren euskararat itzularazten ere ari izan<br />

zauku. Xa Odol 26.<br />

�6. + itzulerazi. Hacer traducir. � Biblea Laphurdiko moldera itzul-arazi zuen [Bonapartek]. Lacombe LEItz<br />

79. Beste hizkuntza batera itzulerazi nahi nuke. Mde Pr 194. Gure obra bat haien erdarara itzuleraziaz. MIH<br />

83.<br />

- EZIN ITZULARAZIZKO. a) (Lo) que no se puede hacer devolver. � Kastitatezko botuaz emaitza oso eta ezin<br />

itzularazizko bat egiten diogu. SP Phil 415. b) Imposible de convertir. � Ezin itzularazizko dadukaten jendekien<br />

erdi erdian. Prop 1898, 214.<br />

itzularazle (Dv � A). �1. "Celui qui fait tourner, revenir" Dv. �2. (Dv), itzularaztaile. (El) que convierte.<br />

"Celui qui fait [...] changer" Dv. � Hoinbertze arimen itzularaztailea. Prop 1898, 20. �3. (El) que hace traducir.<br />

� Biblia osoaren itzularazle. Or EEs 1927, 191.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

917

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

itzulari (<strong>Lar</strong>, Añ, Dv, H, A). � Traductor. � Itzulari yakintsu eta argitu hekien obra. In HeH V. Itzularia<br />

(intérprete), doktor Cornelius eta Zaldunbide. Etxde Itxas 161. � itxulari. "Trasegador" <strong>Lar</strong>.<br />

itzulari. v. itulari.<br />

itzularrika, utxularrika (H (S)). �1. Revolcándose, rodando. � Ürhats faltsü bat egin zian eta ütxülarrika<br />

abiatü zen. Eskual 11-4-1913 (ap. DRA). �2. "(Sc), voltereta, vuelta ligera dada en el aire" A.<br />

itzularrikatu (S ap. A), utzularrikatu, utxularrikatu (H). � Revolcarse. � Nurat nahi juanik ere eror eta<br />

ützülarrika. ChantP 350 (itzul- en la versión que da DRA).<br />

itzulastu, -ztu. v. itxulastu.<br />

itzulbide (Dv � A). �1. "Moyen, voie de retour" Dv. � Itzulbiderik ez duen muga hartaraino aurrera dadin.<br />

MEIG I 151. �2. itzulpide. Conversión. � Ezkenion ez damutasun ez itzulpide zantzurik, igargarririk, ikusten. A<br />

Ardi 116. �3. Versión. � Bere betiko itzulbidetik aldentzeke. "Sin apartarse de su versión general". MEIG IX<br />

125 (en colab. con NEtx).<br />

itzulbide. v. itzurpide.<br />

itzulbira. � Vuelta. � Lur osoari alderen alde itzulbira egin zionean. TAg Uzt 43.<br />

- ITZULBIRA EGIN. a) Girar. � Bai alaiki dagiela gaur txinbuli ta itzulbira Iburritzako eliztorrean joaleak!<br />

TAg Uzt 23. b) Dar la vuelta, volver sobre sus pasos. � Ekaitzaren zantzua usnatu duenean, lenbailen itzulbira<br />

eginda, portura datortz egiñalan ontzixkak. TAg Uzt 130.<br />

- ITZULBIRAN. Alrededor. � Eleiz-aurreko enparantzaren itzulbiran inguratzen dira kaleko etxe guztiak. TAg<br />

Uzt 151.<br />

itzulbiraka. � Dando vueltas. � Malentxoren irudia zebilkion Balendini irudimenean atergabe itzulbiraka.<br />

TAg Uzt 108.<br />

itzulbihur. "(V-m), declive" A.<br />

itzuldu. v. itzuli.<br />

itzuldura (Hb ap. Lh). �1. "Changement" Lh. �2. "Retour" Lh. �3. "Labourage" Lh.<br />

itzulera (L? ap. A � Dv), itzulkera (<strong>Lar</strong>, Añ, Hb ap. Lh, H). �1. Traducción. � Itzulera gaztelaniazkoarekin<br />

(Donostia, 1880). JFlor. �2. Regreso. � Jerusalenera Dabiden itzulera. <strong>Lar</strong>d 202. Eun bala genkartzen<br />

itzuleran. Or Mi 9. Ez luzatu nere itzulera. Ol Gen 24, 56 (Ker etxera biurtzea). Itzulera luzea. NEtx LBB 21. En<br />

DFrec hay 12 ejs., meridionales. v. tbn. SMitx Aranz 91. Txill Let 60. MEIG I 43.<br />

itzuleran. v. ITULAN (s.v. itula).<br />

itzulerauzkatu (Foix ap. Lh, A (que cita a Lç)). � Revolcarse. Leiçarraga (Decl a) 7v) da itzulerauzkatzia como<br />

equivalente suletino de iraulzkatzea.<br />

itzulerraz, itzulerrex (Dv � A). �1. "Facile à ramener, à faire changer ou à changer de résolution, versatile"<br />

Dv. �2. Fácil de traducir. � Olerki au itzul-errexa bada ere. Or in Gazt MusIx 50. Iliada, berez, itzul-erraza<br />

zelakoan geunden. MEIG II 69.<br />

itzulerraztasun, itzulerrextasun (Dv � A), itzulerreztasun. �1. Inconstancia. "Versatilité" Dv. � Emendik<br />

soin oarkorregien itzulerreztasun ori. "Volubilidad". Zink Crit 242. �2. "Itzulerrextasun, traductibilité" Lh. �3.<br />

"Itzulerrextasun, mobilité" Lh.<br />

itzulgai. � Tema, obra a traducir. � Euskerazko itzulgaiari begiratzea aski zukean argi ikusteko. Ldi IL 56.<br />

Itzulgaia zorrozki begiz joaz. MEIG II 83. Gramatika ohar batzu eta itzulgaiak. Ib. 98.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

918

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

itzulgarri (H). �1. (Lo) que hace volver, revolver. "Buru itzulgarri erasiak, discours, verbiage qui peuvent<br />

tourner la tête. Barne itzulgarri ikhuskaria" H. �2. (H). (Lo) que puede ser volteado. "Belhar itzulgarria, foin<br />

qui est en état d'être retourné" H. �3. (H). (Lo) que se puede devolver. "Gauza erosi itzulgarria" H. �4. (H).<br />

Traducible. "Liburu itzulgarria" H. �5. (El) que puede ser convertido, hecho cambiar (de opinión). "Bere ustetik<br />

bertzerenera itzulgarria" H.<br />

itzulgoa. "Mudanza, itxulgoa" <strong>Lar</strong>.<br />

itzulgogor. � Difícil de convertir. � Medelen biotza, lenengo egunean bezen otz ta itzul-gogor. A Ardi 116.<br />

itzulgogortasun. � Dificultad de convertir. � Zein ilkorrek du Medelen itzulgogortasunaren errua? A Ardi<br />

124.<br />

itzuli (V-ger-och-m-gip, G, AN, L, BN, Sal; Volt 116, SP, Ht VocGr 417, <strong>Lar</strong>, Añ, Arch VocGr, VocBN, Dv, H),<br />

itzuldu (G-nav), itxuli (V-gip; <strong>Lar</strong>, H), itzoli, utzuli (S; Gèze, Dv (S), H), itxulitu (V-gip), utzultu (VocS 143).<br />

Ref.: A; Lrq (utzul); Iz ArOñ (itxúli), Als (nola); Etxba Eib (itxuli, itxulitu); EAEL 61; Gte Erd 307. v. bihurtu.<br />

� Tr. La forma suletina y roncalesa utzuli aparece tbn. en alguna ocasión en Tartas (Arima 75); a la inversa, hay<br />

un ej. de itzuli en Inchauspe (Hil 130). Itxuli, aparte de algún ej. de Lizarraga de Elcano (<strong>sg</strong>. LE-Ir), se<br />

documenta en algunos textos vizcaínos. Hay además itzoli en un texto alto-navarro de 1833 (ETZ 209). Hay una<br />

forma sintética (ditzuliz) en Lauaxeta (BBa 104). En DFrec hay 269 ejs. (25 septentrionales) de itzuli, verbo, y<br />

21 (16 sept.) de itzuli, sustantivo.<br />

I (Vb.). �1. (Aux. trans. e intrans.). Girar, volver(se), dar(se) vuelta. "Tourner, virer [...]. Aldagarria itzulia,<br />

habit tourné" SP. "Trasegar, volver lo de arriba abajo", "volver de un lado a otro" <strong>Lar</strong>, Añ. "Tourner" VocS 143,<br />

Gèze y Dv. "Changer de face, tourner un corps quelconque de droîte à gauche, de haut en bas et réciproquement,<br />

sur les mêmes lieux" VocBN. "Volverse de cara" A. "Ongarria itzuli" A Apend. "Gurdiya itzuldu gáinéa" Iz Als<br />

(s.v. nola). "Volcar, volver del revés" Etxba Eib. � Tr. General al Norte, es menos frecuente en autores vizcaínos<br />

y guipuzcoanos.<br />

� Beretara itzuliren ditu gero begiak. E 69. Honat begitartez itzul zakitzat. Ib. 211. Harri handi bat monument<br />

borthara itzulirik. Lç Mt 27, 60 (He e IBe irauli, Dv anbildu, Ip ützülikatü). Banago zure aldean jasarririk, /<br />

itzulten dozu buruoi grabedadez. Lazarraga 1186v. Zoaz xuxen nihurat itzuli gabe. Volt 142. Sazerdoteak<br />

itzulirik Meza enzuten dutenetara erraten du. Ber Trat 43v. Athea bere erroetan bezala itzultzen da nagia ere<br />

bere ohean. Ax 45 (V 29). Itzuli egitzatzu geugana zure begi miserikordiazkoak. OA 8. Noranahi itzul dadiñ. He<br />

Gudu 78. Biar goizeko beste alderutz itzuliko xok aizeak [Gabriel]. Acto 332. Ützül nazazü, horrat hunat<br />

üngürian. Mst III 15, 2 (Ch iira). Itzul zaitezela eskoi aldera. Mb IArg I 175. Kondemnatua da errota-harria<br />

itzultzerat. Lg I 235. Basoak itzultzen. AA III 379. Itzuli ez dedin, ta pirme euki dagijan [ankoriak] ontzija. fB Ic<br />

I 37. Su eztian oren erdi batez bethi itzuliz. ECocin 32. Hiri guzia pekoz gain itzuli zuen. Laph 198. Bizkarra<br />

itzultzen dute [...] batek bertzeari. JE Bur 170. Lür ützültzen. Const 35. Itzuli zen atheari buruz. Barb Leg 126.<br />

Itzuli zen bere aulkian. Mde Pr 100. Lurrak itzuli. And AUzta 130.<br />

v. tbn. (Para autores meridionales): El 7. Iraz 5. LE Prog 120. Añ EL 1 98. Gco I 469. CatB 12. <strong>Lar</strong>d 382. CatAe<br />

6. CatSal 7. Bv AsL 100. AB AmaE 313. Arr May 34. Apaol 27. A Ardi 9. ArgiDL 73. KIkG 34. Inza Azalp 127.<br />

Or Mi 128. Ir YKBiz 260. TAg Uzt 191. Zait Sof 152. Etxde JJ 21. Ibiñ Virgil 107. NEtx LBB 229. Lab SuEm<br />

184. Berron Kijote 62. Utzuli: CatR 7.<br />

� "Liburu horri bat itzultzea" H. "Misala itzuli, pasar, volver el misal (G-em) [?]" A Apend. � Liburua itzultzen<br />

da / leheneko aldera. EZ Eliç 59. Itzultzen dute plama eta orria bertze aldera. Ax 165 (V 111). Hurren<br />

urtherako plama itzuli zuen. Gy 142.<br />

� Enrollarse. � Eta zerua retira zedin liburu itzultzen den bat bezala. Lç Apoc 6, 14 (He itzulikatu, Dv e Ip<br />

biribilkatu, Ur (G) biribillatu, Ol biribildu, IBk e IBe bildu).<br />

� (Dv, H). (Fig.). Dirigir(se) hacia, volver(se) hacia, recurrir a. � Itzultzen gara Jentiletarát. Lç Act 13, 46 (Dv<br />

itzuli; Ol yo, Ker biurtu). Pensamenduak dituzte itzuliren mundura / eta eztute izanen Iongoikoaz ardura. EZ<br />

Man I 79. Iainkoa utzirik, itzuli zen kreaturetara. Ax 579 (V 372). Nahi bazare kanpoko gauzetara itzuli. SP Imit<br />

II 8, 3 (Mst okhertü). Egia aditu nahi gabez itzuliko dire elhe berrietarat. He 2 Tim 4, 4 (Dv itzuli; Ur, Ol biurtu,<br />

Bibl aldaratu). Jinkoaganat konbertitzen edo itzultzen zenian. AR 314. Munduaren alde itzul. Dh 116. Bere<br />

biotza Jaungoikoagana itzuli. Arr GB 67. Sortzetikako dohain [...] oro Jainkoari eta jainkozko gauzetarat<br />

itzulirik zauzkan. HU Aurp 117. Emaztiari, haurreri, zait / heben gogua ützültzen. Casve SGrazi 156. v. tbn. Gç<br />

43. Ch III 40, 2. Mst I 11, 3. Lg II 156. CatLan 145. Hb Egia IX.<br />

� Hacer cambiar de idea, convertir, convencer; cambiar de idea, convertirse. "Guziak zure alde itzultzen hari<br />

dire, tout le monde se range de votre côté" Dv. "Gogoa niganik bertzetarat itzuli du" H. � Paul hunek sinhets<br />

erazirik itzuli duela populu handi. Lç Act 19, 26 (He urrundu, Dv gibelatu, Ol saiestu, Ker aldendu, IBk<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

919

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

burutapenak aldaerazi, IBe pentsakeraz aldarazi). Giristiño zahar eta Iudu itzuliena. EZ Man I 73. Infidel<br />

oraino federa itzuli eztirenen seinaletzat. ES 397. Itzul daitezentzat [jentillak] ilhunbetarik argirat. He Act 26,<br />

18. Gizonaren bihotza flakoa eta itzultzeko errexa baita. Lap 47 (V 26). Gizon au zuritu baino errazago litzake<br />

trikuari bizkarreko arantzak amoztu naiz katu bati sagu-uzia kentze. Au itzuli! Au kristautu! A Ardi 117s.<br />

Emazte okerrak nai ebanera itxulitzekoa zanez. Etxba Ibilt 482. Fedegaben Kristoren fedeari itzultzea. Ardoy<br />

SFran 336. � (Con ablativo). Desviar(se) de, apartar(se) de. � Eta egiatik beharriak itzuliren baitituzté. Lç 2<br />

Tim 4, 4. Begiak itzultzea de<strong>sg</strong>ogarazko gauzetarik. SP Imit III 44, 1 (Mst ützültzia). Ez dezazula eneganik / itzul<br />

zure bisaia. Gç 47. Etzaitezela zure zerbitzaria ganik itzul zure koleran. Ch III 48, 5 (SP itzul; Mst gibelt).<br />

� "Horrenbertze elhek buru itzultzen dautet, tant de paroles me tournent la tête" H. � Lehen itzul dakigula /<br />

geure adimendua. EZ Eliç 274.<br />

� "Ez dezazula itzul solasa, ne changez pas la question" Dv. � Xotilki elhia ützül bestetara. Bp I 103. Diskürsa<br />

berzetarat itzüliz. CatLan 98.<br />

� Volver (en contra). � Zure kolera guzia itzul-azu zure pasione nausituen kontra. He Gudu 157. Itzul-azu zure<br />

haserradura [...] ene familiaren gainerat. Lg I 322. Emaitzak berak itzuli ditut zure kontra. Dh 189.<br />

� Inclinarse (sólo part. en función de adj.). � Izpiritu gaixkirat itzuliek. Lg I 249. Nere bihotza onera itzuliagoa.<br />

Dh 210. Hastetik gaizkirat itzuliak. CatJauf 23.<br />

� (Dv, H). "Haizea ipharretik hegoara itzuli zaikun" H.<br />

� "Travailler une terre à la charrue, la retourner. Landa bat itzuli" Lh. � Gizonak uztartu zituen idiak eta lotu<br />

gibeletik abar-mutur idor bat, herresta zezaten, lurra iraultzen ziotela, berak bere eskuz itzuli orde. SoEg Herr<br />

22-11-1962 (ap. DRA, s.v. abar-mutur).<br />

�2. (Aux. trans.). Hacer volver. � Elas, itzul albaneza iragan den denbora. E 155. Zena saindua bere egiazko<br />

eta ordenatu zeneko tenorera eta moldera itzuli ukhan dugula. Lç Ins B 5r. Bidera itzuli nauzu. EZ Man II 124.<br />

Pretoriora itzuli zuten. <strong>Lar</strong>d 455. Katxo berriz ere arthoan dun... Habil itzultzerat. JEtchep 45. Senarra<br />

neregana zergaz itxuli. Etxba Ibilt 472. v. tbn. Arr GB 99. <strong>Lar</strong>z Iru 18.<br />

� (AN-mer, L, B, BN, S; Aq 177 (AN), Añ, Dv, H), itxuli, utzuli (S, R; Gèze). Ref.: Bon-Ond 159; A (itzuli,<br />

utzuli). Devolver. "Restituir" Añ. "Rendre" Gèze. � Itzultzen darokuzula galdu dugun guztia. EZ Man II 131.<br />

Zureganik dudan gauza / zuri ez itzultzea. Gç 26. Haren [ebatsiaren] ützültzeko [...] gogo hartü. Bp I 100.<br />

Konten ezpazara itzuliko dut. ConTAV 5.2.9, 141. Ez dakianak nola itzuliko digon. OA 171. Itzul bear dust<br />

[juizioa]. Gamiz 204. Coesari ützül ezazü Coesarena dena. Egiat 200. Laur doble itzuli nai diot. LE Ong 23v.<br />

Senarrari bere emaztea itzuli. <strong>Lar</strong>d 22. Behar dautazu ogi hori itzuli. Barb Leg 23. Koájia ützüli déitàzü! Lrq<br />

<strong>Lar</strong>raja RIEV 1931, 235. Bizia itzuli zion. Inza Azalp 75. Emana geiagorekin itzultzen dizu. Munita 141. Orhatz<br />

eta haria behar ditut itzuli. <strong>Lar</strong>z Iru 22.<br />

v. tbn. SermAN 6v. AA III 540. CatB 46. Bordel 87. Zab Gabon 77. CatUlz 32. Or Tormes 29. Etcham 142. Ldi<br />

IL 114. Ir YKBiz 282. Eguzk GizAuz 122. Zerb Azk 76. Mde HaurB 29. Zait Plat 92. Izeta DirG 93. Xa EzinB 81.<br />

Itxuli: Etxba Ibilt 480. Utzuli: Mercy 31. CatS 80. Ip Hil 137.<br />

� (H). Dar, rendir, ofrendar (gracias, honores, etc.). � Zertzaz eskerrak itzuli behar dituen. EZ Man II 189.<br />

Populua, itzul diozok / zor dioken ezagutza. Gç 120. Ützül ahal ditzogün bethiereko laidorioak eta eskerrak. Ip<br />

Hil 267.<br />

� Dar (una respuesta, una razón). � Eta zer errepusta itzuli ziñoen? Gç 68. Itzik ere itzuli gabe. <strong>Lar</strong>d 405.<br />

Ihardeste hau [...] itzultzen. Ox 177. Etxunan arrazoirik itzuli. Or QA 84. Seme, itz guziak datozen bidean ez<br />

itzuli (AN-ulz). 'Gaizki esanari ez gaizki erantzun'. Inza NaEsZarr 1285.<br />

�3. (V-ger, AN, L, BN, Ae, Sal; <strong>Lar</strong>, Añ, VocBN, Dv, H), itxuli (V-gip), utzuli (S, R; Gèze). Ref.: Bon-Ond<br />

157; A (itzuli, utzuli); Lrq (utzul); Etxba Eib (itxuli); Satr VocP; Gte Erd 63. (Aux. intrans.). Regresar, volver.<br />

"Achocharse, hacerse chocho [...] seintara biurtu, etorri, itzuli" <strong>Lar</strong>. "Retornar" Añ. "Retourner", "revenir" Gèze.<br />

� Tr. General al Norte; entre los guipuzcoanos su uso, documentado --excluyendo a Mendiburu-- desde Ubillos,<br />

aumenta desde mediados del s. XIX y especialmente en el XX; en esta época aparecen tbn. algunos pocos ejs.<br />

vizcaínos. � Ora itzuli izan da bere isurtze proprira. Lç 2 Petr 2, 22. Itzuliko garadela berriro bizitzera. Ber<br />

Doc 116r. Egun bateko bidetik / berriz ziren itzuli. EZ Noel 81. Noiz ützüli zen Ejiptarik? Bp II 33. Itzul zedilla<br />

urrengo eguneko prediku ta sermoira. Mb IArg I 245. Utziko dut bekhatua eta itzuliko naiz zure ganat. He Gudu<br />

247. Erranas geros, eztaike itzuli gibela. LE Prog 120. Etxera itzuli. <strong>Lar</strong>d 173. Hantik elkhiten den argia harat<br />

berriz ützültzen bada. Ip Dial 110 (Dv itzul-; It y Ur biurtu). Beilatik itzultzean. Laph 41. Ez baitagozke itzuli<br />

gabe beren sor-herrirat. JE Bur 206. Etzitzaion geiago itzuli [usoa]. Zerb IxtS 14. Leengo senera ta taiura<br />

itzuliaz. Erkiag Arran 147. Itzuliko gera berriz ere puntu onetara. Vill Jaink 125. Lasterka itzuli ziren. MEIG IX<br />

105.<br />

v. tbn. (Para autores meridionales): Gamiz 206. Ub 55. Gco I 389. Arr GB 103. Zab Gabon 32. Bv AsL 128. A<br />

Ardi 13. Inza Azalp 59. Mok 19. Jaukol Biozk 46. Laux BBa 140. Lab EEguna 76. Lek EunD 27. Ir YKBiz 367.<br />

Or Eus 262. TAg Uzt 17. EA OlBe 104. SMitx Aranz 183. Munita 154. JAIraz Bizia 84. NEtx Antz 142. Etxde JJ<br />

152. Txill Let 92. Akes Ipiñ 30. Arti MaldanB 195. Zait Plat 49. Gand Elorri 164. Ibiñ Virgil 75. Alzola Atalak<br />

138. Azurm HitzB 57. Lasa Poem 109. Berron Kijote 193. Itxuli: SM Zirik 89. Etxba Ibilt 478.<br />

� "Hi[l]beltza ill zuri, babea betez itzuli, cuando nieva mucho en el mes de enero, será abundante la cosecha<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

920

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

(G)" Aq p. 62.<br />

� Volver a. � Gauza beraren erraitera itzultzen da. ES 386. Ez beinere itzultzeko iltzera. CatAe 28 (CatSal 29,<br />

CatUlz 20 itzuli, CatR 29 utzuli).<br />

�4. (L ap. A; Ht VocGr 433, <strong>Lar</strong>, Añ, Arch VocGr, Dv, H), itxuli, utzuli. Traducir. � Gure eskarara itzulia. EZ<br />

Man II 79. Üskarala ützüli dian katexima. Bp I 20. Bere hitzkuntzara itzuli eta ganbiarazi zituzten. ES 402. Asko<br />

opatzen det atera dezala euskerazko geure sinistamenen jakinbide bat, erderaz aldamenean itzulirik. Aq pág. 82.<br />

Juan Antonio Ubilloskoak Euskerara itzulia. Ub 1. Frantsesetik eskararat itzuliak. Dh 110. Berba modu batera<br />

itzuli edo biurtuteko. Astar I pról. Laugarren liburua ez du hark itzuli. Hb Esk 99. Bertze mintzaietarat itzulia. JE<br />

Bur 2. Euskeratik itzulia. Ldi IL 66. Zertako itzuli Bergili baizen idazle zaarrik? Ibiñ Virgil 22. "Entzuteko<br />

belarridunak bentzu", Aita Olabidek itzuli zuenez. MIH 224.<br />

v. tbn. AR 7. CatLuz 1. Aran SIgn 82. Arch Gram 43. Gy III. Dv LEd III. Aran SIgn 11. Legaz III. Arr May 1. Zby<br />

RIEV 1908, 605. Arb Igand 174. Or RIEV 1929, 7. Zub 90. Lab EEguna 94. JMB ELG 77. A Y 1934, 5. Etxde<br />

AlosT 9. Mde Pr 218. Zerb Azk 71. Osk Kurl 128. Gazt MusIx 52. Alzola Atalak 102. Ardoy SFran 163. Berron<br />

Kijote 80. Itxuli: Otx 6. SM Zirik 89. Utzuli: Mst I. Mercy 1. Mde Pr 126.<br />

� Gauz hauk minzatzeko manera batez itzuli ukhan ditut neure eta Apoloren gainera. Lç 1 Cor 4, 6. � Nere<br />

urduritasuna itzetan itzultzen alegindu. Txill Let 26.<br />

�5. Resumir. � Guziak [manamenduak] bi punktutara itzul ahal daitezke. Lç ABC B 8r.<br />

�6. (L, S, Sal ap. A), itxuli, utzuli. Convertir(se), transformar(se). � Tr. Hasta principios del s. XIX suele<br />

aparecer con complemento en caso inesivo o alativo; a partir de esta época la tendencia es usarlo con caso<br />

absoluto. � Itzul daite jatean [Jainkoa] (Pamplona, 1609). TAV 3.1.20. Itzen birtutes itzuli zuen ogia bere<br />

gorputzean. Ber Trat 7v. Ogia haragira itzuli zen. EZ Noel 120. Artha hura abariziara itzul eztadintzat. SP Phil<br />

270. Itzuliko darozkidatzu [begiak] / bi ithurri ederretan. Gç 108. Ogitan itzul daitezen (Munarriz, s. XVIII).<br />

FLV 1989, 100. Gaixtuen següranza [...] azkenian beren inganiotan ützültzen da. "Vertitur". Mst I 20, 3.<br />

Bozkarioa laster izan zen itzulia atsekabe min batetara. Lg I 220. Ganbaragau [...] tenplo-gisa bat itzuli<br />

dezakezu. LE Ong 56r. Hartu ginduena yuie / itzultzen da akusatzaille. Gy 262. Astuntasun andia [...] poz<br />

itzulita. A Ardi 125. Euri ur tantak oiñazez malko itzuli. NEtx LBB 222. Haren odol eta gantzak odoloste itxuli<br />

baño len. Etxba Ibilt 462. v. tbn. Ub 202. El 74. Jaur 176. Erkiag Arran 178.<br />

� (<strong>Lar</strong>, Añ), itxuli (<strong>Lar</strong>). Cambiar. "Mudar" <strong>Lar</strong> y Añ. � Usantza hura itzul badadi bertze aldera,<br />

gaixtatasunetik ontasunera. Ax 90 (V 61). Nahi dien bezala ützülziaz [legia eta fedia]. Bp I 86. Moisaren<br />

legiaren ützülzia gure Ebanjelio saintiala. Bp II 29.<br />

�7. Romper (la palabra). � Har ezazu, othoi, ezin itzul daiten promesa. EZ Man II 20. Jauna, nik itzuli itza?<br />

galduko dut neure erreputazioan (221). LE-Ir.<br />

�8. "Gaixtoenerat itzultzen ditu hitz guziak, il interprète au pire toutes les paroles" Dv (s.v. gaixto). � Gizon<br />

pasionatuak on dena ere gaitzera itzultzen du. SP Imit II 3, 1 (Ch itzultzen, Mst ützültzen; Ol makurtu, Leon<br />

bihurtu). Obra onak gaizkira itzultzetik. He Phil 355. Ikharan dago hitzak edo urratsak gaizkirat itzul dioztaten.<br />

Hb Egia 154.<br />

�9. Disimular. � Batzutan egia zuhurki itzuli eta estali ditekeielarik zenbait hitz artezez. SP Phil 362 (He 365<br />

aparta). � "Ongi itzultzen ditutzu gauzak, bainan etzaitut sinhesten" H.<br />

�10. (<strong>Lar</strong>, Añ), itxuli (<strong>Lar</strong>). "Revolverse el tiempo" <strong>Lar</strong> y Añ.<br />

�11. Verter, derramar. � Amodioz itzulirik bere odol adoragarria. msOñ 226v. Grazia gustija dago isuri edo<br />

itzulirik zure espanetan. Astar II 274. Ezkoa ahotik goiti itzultzen duten arabera. Dv Dial 12 (It y Ur bota, Ip<br />

egotxi). Nere barrua itzuli bear diñat, lertu baño len. Ag G 240. Itzuli eban gero eskerreko eskura zigarro<br />

batentzako lain tabakorri. Kk Ab I 102.<br />

�12. "Azkenean guziak ongi itzuli ziren, à la fin toutes choses tournèrent bien" H. � Bena arratsa beno lehen /<br />

gauzak gaizki itzuli ziren. Arch Fab 139. Hain baita segur alde itzuliko zaizkola gauzak. JE Ber 48.<br />

�13. (H). Retejar. "Hegastegia itzultzea, remanier une toiture" H. "Teilatia itzuli dakot etxeari (BN-arb)" Gte<br />

Erd 180 (s.v. teilatua jarri). � Bi egun etxiain itzulzen. HerVal 210. Teilak itzuli gabez. Arb Igand 47.<br />

�14. Revolverse, rebelarse. � Nola zituzten preseski beren izpirituak gaizki itzuliak [...] Erlisionearen kontra.<br />

Elsb Fram 57. Yende xeheari izpirituaren itzultzea, phiztea, sumintzea. Ib. 70. Itzuliz ikhusten zituen gizonen<br />

alderat. Ib. 131.<br />

�15. (AN-araq, BN-baig, Sal, R ap. A; H), utzultu (R ap. A). "Arno argala maiz itzultzen" H. "Acedarse la<br />

leche" A.<br />

�16. (H). Pintar triunfos. "Bateko ezpata itzultzea, tourner as-pique" H.<br />

II (Sust.). �1. (B, BN-ciz-arb; Ht VocGr, Arch VocGr, Dv, H), itzuri (BN), utzuli. Ref.: A Apend (itzuri); Gte<br />

Erd 159, 305, 69. Vuelta; vuelta, paseo, excursión. "Tour" Ht VocGr. "Etxearen itzulia egitea, faire le tour de la<br />

maison, la contourner. Etxerat itzuli baten egitea, faire un tour à la maison" Dv. "Itzuri bat, una excurión,<br />

expedición" A Apend. � Egin zezaten molde hartan, zazpitan, Jerikoren itzulia. Lg I 190. Munduko zure itzuli<br />

eta harat-hunat guzien erdian. Lap 61 (V 31). Lurraren itzulia hiruetan egina daukalarik. JE Bur 109. Zugazti<br />

itzaltsuan itzuli bat eginez. A Ardi 113. Gure udako itzulia eginik. Zub 101. Eginaraz zezon hiriaren itzuli guzia.<br />

Zerb IxtS 43. Izarren itzuliak. "Gyros". Or Aitork 255. Itzuli bat egin [...] Xaberriraino. Ardoy SFran 144.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

921

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

Herrian gaindi itzulia egin. Lf in Casve SGrazi 12.<br />

v. tbn. Gy 147. Hb Egia 17. Laph 90. Prop 1880b, 49. Elzb PAd 69. Arb Igand 141. Barb Sup 167. Ox 194.<br />

Etcham 193. Etxde JJ 18. JEtchep 107. Izeta DirG 93. <strong>Lar</strong>z Iru 138. Xa Odol 227.<br />

� (H). Vuelta sobre sí mismo, giro. "Itzuli bat emozu giltzari" H. "Gerren-itzuli bat" Ib. � Lürra bere<br />

egünkaleko ützülian. Egiat 239. Takoinaren gainean itzuli bat eginez. Hb Egia 29. Hasi zauzku dantzan, itzuli<br />

eta jauzi. Prop 1884, 135. Bizpahiru itzuli ahoan emanik [ahamenari]. HU Zez 144. Ludiak 24 ordutan ere<br />

ardatzari egiten dion itzuli osoak. Bera EEs 1915, 166.<br />

� "Detour" Ht VocGr y Arch VocGr. "Itzuli handi bat egin behar du hunat ethortzeko, il faut faire un grand<br />

détour pour venir ici" Dv. � Nahi bazira Chilerat joan urez, behar duzu itzuli bat egin. HU Zez 44. Itzuli<br />

handisko bat bazen hola. Zerb IxtS 41. � Odolak itzuli bat egin zion, Goliathen espantuak aditzean. Zerb IxtS<br />

53.<br />

� Contorno, perímetro. "Itzuli handiko gizona" Lh. � Garbitu behar du ondoaren ingurua eta haizkoaren<br />

muloaz jo itzuli guzian. Dv Lab 366.<br />

�2. (<strong>Lar</strong>), utzuli (VocS). "Traducción" <strong>Lar</strong>. "Version" VocS. v. itzulpen (3). � Beste itzuliengaz erabat esan<br />

duguna esan diteke. Or in Gazt MusIx 52.<br />

�3. (H). Disimulo, evasiva. "Alferretan hartzen ditu itzuli horiek oro, eztut sinhetsiko" H. � Hei ihes egin nahiz<br />

bilhatzen ditugun itzuliak eta atzekiak. Lg I 20s. Mintza hakit bada oraiñtxe / itzal eta itzuli gabe. Gy 177.<br />

Etzuen nihoiz xuxen ihardesten, bainan itzuliak hartuz. Hb Egia 68. Gizon argitu eta itzuli handitako bat. Ib.<br />

117.<br />

�4. Asunto, ocupación, quehacer. � Zer dire munduko itzuli, ohore eta ontasunak? Lg II 184. Kanpoko<br />

eitekuetan, itzulietan, agudo eta erne girela. AR 15. Loria gehiago eman diozu [...] zure itzuli xumenaz, diren<br />

bertze guziek bere eginkune handienez [...] baino. Dh 89. Konfirmazionetako itzulietan zabilalarik. HU Aurp<br />

123. Aita Brisé gure jaun erretor ohiak egin ditu [ezkontzan] Elizako itzuliak. Herr 17-5-1962, 3. Haugi hunarat<br />

nik banko itzulia egin orduko. <strong>Lar</strong>z Iru 100.<br />

�5. Vicisitud, acontecimiento. � Bihotzeko itzuli iragankorrena [...] etzaio hari gordetzen. Dh 203. Asko<br />

itzuliren hark berri bazakien. Gy 250. Lurreko itzuliek ez bezate izi. Hb Esk 76. Gudu baten itzuliak goibeltzen<br />

du hekien iguzkia. Hb Egia 92. Handizki aitua izar itzulietan. Ib. 72.<br />

�6. Giro lingüístico. � Berrogoi eta hamar mintzaira bere itzuli bereziekin. Hb Egia 61. Hitz berak, molde<br />

berak eta itzuli berak darabiltzana. Arb Igand 13. Aditza eta berboa, egindura eta itzuliak eskualdunki ibiltzea.<br />

Zub 93.<br />

�7. (Dv, H). Se<strong>sg</strong>o, aspecto, carácter. "Zer itzuli hartzen du egiteko horrek? quelle tournure prend cette affaire?"<br />

Dv. "Itzuli txarrean doha zure egitekoa" Ib. � Bihotzminetan gelditu zen gauzek hartu zuten itzuliaz. Prop 1881,<br />

80 (ap. DRA; la ref. es incorrecta).<br />

�8. "Begi itzuli batez, en un clin d'œil" Dv.<br />

�9. (V-ger-och, B), itxuli (V-gip). Ref.: A; Iz UrrAnz (itxuli). Reverso. "La parte interior del vestido" Iz UrrAnz.<br />

� (Fig.). "Haserrekor da, baina itzuli ona du, il est irascible, mais il a bon retour" H.<br />

�10. Pliegue. � Iru itzuliko zapi zuri bategaz garbitu eutsan arpegija. Canala Jesucristo 24 (ap. DRA).<br />

�11. Vuelta, regreso. v. itzulpen (2). � Amerikanoaren itzulia. Barb Sup 97. Hegiaphaliarañoko joan-itzulia.<br />

Etxde JJ 194. Atera zanetik itzulia egin arte. Or Aitork 240. v. tbn. Izeta DirG 109. Lasa Poem 98.<br />

�12. Ocurrencia. � Amak erri eginen zian ezagütü balü semiaren ützülia. Const 19.<br />

�13. "Roulade, floriture dans le chant" Lh.<br />

�14. Contexto. "Itzuli huntan da hori ere (BN-arb), horren itzulian da hori ere (BN-arb)" Gte Erd 202.<br />

III (Adv.). �1. De vuelta. � Jaxinto berriz asten da atze aldera itzuli. Alz Txib 99. Itzuli zetozen nere uso<br />

txuriak. Ldi BB 166. Uso zuria kutxara / itzuli doa altxuma mokoan. Gazt MusIx 193. Babette itzuli dator. Lab<br />

SuEm 213. �2. Cara a. � Arru-bêra itzuli nago. "Frente a". Ldi BB 128.<br />

- BIDE-ITZULI, ESKU-ITZULI. v. bide, esku.<br />

- EZIN ITZULIZKO. a) Imposible de devolver. � Ebatsien gibelerat dirutan ere ezin itzulizko heinean ezartzea.<br />

Eskual 28-8-1908, 1. b) "Intraduisible" T-L.<br />

- HITZ ITZULI. v. hitz.<br />

- ITZUL ETA INGURU. Alrededor. Cf. itzulinguru. � Noranai begira ta mendi ikaragarri: / itzul eta inguru,<br />

ba da zertaz arri. Or Eus 250.<br />

- ITZUL(I) ETA IRAUL(I). Dando vueltas. � Kutxa-gaiñean ikusi neban [...] itzuli ta irauli. "Volviendo y<br />

revolviendo". Or Tormes 45. Illunbe artan uzten ninduzun itzul eta iraul. Or Aitork 71<br />

- ITZULIAZ. "Itzúlixaz jantzi dozu, al revés" Iz ArOñ.<br />

- ITZULI-BERRI (S ap. A � Dv; -barri V-arr ap. A). a) Recién volteado. "Belharra itzuli-berria da" Dv. b)<br />

"Herrirat itzuli-berri da, il est nouvellement revenu au village" Dv. "Recién regresado" A. � Eguzki<br />

itzulberriak. Ldi BB 58. Japoniatik itzuli berria zen. Ardoy SFran 290. c) (Dv � A). "Recién traducido" A. �<br />

San Agustinen hitzak dira, Orixek itzuli berriak. MEIG I 164.<br />

- ITZULI-BORDOKA. Vuelco. � Etxaltiaren ützülibordokak. Egiat 237. Mündiren ützüli-bordoken semia. Ib.<br />

225. Amorioak hirur ütxülibordoka dütü bereziki. Ib. 206.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

922

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

- ITZULIAN. a) Alrededor. � Bazterretako adar guziak hala-hala utziz itzulian. HU Zez 117. Itzulian heldu<br />

zitzaizkigun berriz oro. StPierre 22. Jainkoaz bertze izaite asko zabilzkitan itzulian. Xa Odol 329. b) De vuelta.<br />

� Joan zen etxerat oihanean gaindi itzulian. HU Zez 55. Jondone Jakatik itzulian zetorrela. Etxde JJ 212. c) De<br />

revés (jugando a pelota). � Halako eskuairea dute airetik --ezkerrarekin orobat--, punpe lasterretik, gainez,<br />

azpiz, itzulian. JE Bur 28. d) Alrededor de, aproximadamente. "Iruek itzulien (= inguruan) (B)" Gte Erd 244.<br />

- ITZULIETARA (V-arr; itxulitara V-gip). Ref.: A; Etxba Eib; Gte Erd 11. Al revés. "Itzulietara daukozu jersea<br />

(V-arr)" Gte Erd 11. Cf. itzulitara. � Txapela ta jakia itxulijetara jantzi. Kk Ab I 56. Itzulietara norbaitek<br />

zerbait yantziezkero. A EY I 152. Itzulietara edo etzekoz-aurrera baño eztaki esaten. Otx 142. Estoikoek, berriz,<br />

itxulitara, gaiñekoz azpi: birtutearen muiña eztatza zorionean, eta bai kontrara. Vill Jaink 100.<br />

- ITZULIETARAKO. Contrario, reverso. � Narkis-en itzulietarakua zan gixon au. Otx 12.<br />

- ITZULI-ITZULI. Dando vuetas, girando. � Ibilarazten zuen erota, itzuli itzuli. JE Bur 61.<br />

- ITZULIKO ALDE. "Beztíttu itzuliko aldéra, vestirse al revés" Iz Ulz (s.v. beztittu). v. ITZULEKO ALDE, s.v.<br />

itzul.<br />

- ITZULI-MITZULI (H), I.-MINTZULI. A) (Sust.). (Pl.). a) Evasiva; circunloquio. "Utzkitzu holako itzuli<br />

mitzuliak; berdin ezagutzen zaitut" H. � Bertze itzuli-mitzulirik gabe, galdegiten. Othoizlari 1963, 497.<br />

Gazteluzarrek badaki nortaz zer erran, itzuli-mitzuli maneratsu zonbait gora-behera. Lf ELit 131. b) Vueltas y<br />

revueltas. � Zoin trebe diren itzuli mitzulietan [airezkoak]. Herr 21-7-1966, 2. Sugea bezala hor balinbazabilan<br />

Calvin, dena itzuli-mintzuli. Ardoy SFran 96. Bidearen itzuli-mintzuliak oro jarraiki. Lasa Poem 117. c)<br />

Vicisitudes. � Hogo-ta-bortz itzuli-mitzuliren ondotik Tarzanek libratzen ditu. Herr 17-11-1960, 4.<br />

B) (Adv.). a) Disimuladamente. "Itzuli mitzuli zabiltza, bainan eztuzu deus irabaziko" H. b) Dando vueltas. �<br />

Itzuli mitzuli, nere sapaillora eldu zait [inguma]. Or Poem 521.<br />

- ITZULI-MITZULIKA. a) Girando; dando vueltas y más vueltas. � Bera baitugu eleberri ontako ardatz eta<br />

bere inguruan dabilzkigu itzuli-mitzulika gañerantzeko notiñak. Etxde JJ 238. Bidea, itzuli mitzulika, mendixka<br />

mazeletan gaindi doa. Herr 1-5-1958, 4. Bere bideari beti jarraika, ez esker eta eskuin ibilki, edo itzulimitzulika,<br />

bainan xuxen-xuxena. Egunaria 18-11-1970 (ap. DRA). Hor dabil ibili jende tartean itzuli-mitzulika.<br />

Lasa Poem 83. b) "Périphaser, itzul-mintzulika mintzatu" T-L.<br />

- ITZULI-NAHI. a) "Désireux de retourner. Etxerat itzuli-nahia, bortxaz geldiarazi naute" Dv. � Espainiarat<br />

itzuli nahia. Laph 106. Hastapeneko solaserat itzuli nahia baitzen. JE Bur 101. b) Deseo de volver. � Bira<br />

eginda, itzul-naiz asi zanean. TAg Uzt 39.<br />

- ITZULITIK (itxu- V-gip). "Del revés. Itxulittik begiratu ezkero" Etxba Eib.<br />

- ITZULIXE. (Aprox. de itzuli). � Frantzia ützülixe zen bakialat. Const 27.<br />

- ITZULIZ-ITZULI. Dando vueltas. � Falta ez dakioke [herri] hari / trunbilka itzuliz-itzuli, / ondikoz-ondiko<br />

bethi, / goatea airoski beheiti. Gy 230.<br />

- ITZUL-MITZUL. Dando vueltas, yendo de un sitio a otro. � Itzul mitzul, erran no, / zer dun eskas oraino? Ox<br />

118.<br />

itzuli. v. 1 itzuri.<br />

itzulidun. "(Hb), tortueux" Lh.<br />

itzulidura. Figura en SP, sin trad.<br />

itzulietako, itxulietako. � Revés, golpe dado con el revés de la mano. � Lapurrak orduan emon eutson<br />

belarrijan itxulijetako bat. Kk Ab I 118.<br />

itzuligainkatu. "Ützüligainkatü (S; Foix), culbuter" Lh.<br />

itzuligainti. "Ützüligainti (S; Const), culbute" Lh.<br />

itzuligaintika, utzuligaintika (ützü- S ap. A y Lh). � Dando volteretas; volcándose. � Haxia ützüligaintika<br />

elkitzen deio gañeik. GH 1929, 73.<br />

itzuligaintikatu, utzuligaintikatu. � Desarrollar, desenvolverse (haciendo algo). � Batek hobekixago, bestek<br />

gaxkixago eskuara ahal bezala ützüligaintikatzen dügü. Béhéty GH 1933, 85.<br />

itzuligaintikatze, utzuligaintikatze. � Ejecución, realización. � Gütiago [balio] dü orano hala hulaxe lanaren<br />

ützüligaintikatziak, probetxürik emanen eztian lekhian edo behar ezten maneran eginez. GH 1931, 447.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

923

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

itzuligaintitu, utzuligaintitu. � Volcar, voltear; poner patas arriba. � Ützüligainti harat, ützüligainti hunat<br />

erauntsi ondun [astuak]. GH 1929, 72. Tzarrafer, hitzartü güntian / lur eta bazter güziak / behar dütügüla jauzi,<br />

/ ützüligaintitü denak. Casve Grazi 62.<br />

itzuli-inguru. v. itzulinguru.<br />

itzulika (L-sar, BN; H), itzulka (H). Ref.: A; Gte Erd 218. � Tr. Documentado en textos septentrionales desde<br />

mediados del s. XVIII. Hay algunos ejs. meridionales del s. XX. En DFrec hay 13 ejs. de itzulika y 1 de itzulka,<br />

todos ellos meridionales.<br />

I (Adv.). �1. Girando, dando vueltas. "Makhila buruaren gainean itzulika erabiltzea" H. "Burua itzulika ari<br />

zako (BN-arb)" Gte Erd 218. � Bekhatutik kofesiora, kofesiotik bekhatura itzulika dabiltzanek. Dh 449. Yainkoa<br />

adoratu behar zen itzulika ibiliz. Hb Egia 71. Abiarazi ezkilak itzulika. Prop 1904, 179. Plazan ikusirik mutil eta<br />

neskato gazteak birazka zabiltzala halaxet, jauzi, itzulika. JE Bur 79. Kanpoan itzulika zabiltzan bi muthiko<br />

gazteak. JEtchep 99. v. tbn. Ox 103. Mde HaurB 100. <strong>Lar</strong>z Iru 134. � Girando, volviendo(se). "Itzulika dabila<br />

haizea" Dv. � Begiak bazter guzietarat itzulika darabiltzatela. Dh 224. Haste da [...] kadiran itzulika. Hb Egia<br />

143. Begiak, itzulika, makurtzen ditu. Barb Sup 94. Alde batera ta bestera buru-itzulka zebillen. TAg Uzt 303. v.<br />

tbn. Or Mi 150 (itzulka). � (Fig.). "Itzulika dabila zure gogoa" Dv. � (Dv), utzuluka (R ap. A). Rodando;<br />

revolcándose. "Harria itzulika goan da" Dv (s.v. itzuli). "De tumbo en tumbo (caerse)" A. � Eta lurrerat<br />

eroririk itzulika zebillan haguna zarioela. He Mc 9, 19 (Lç, HeH iraulzkatzen, Dv ihauska, Leon ihalozka, Or<br />

iraultzizka). Ihauska, itzulika, hatzka [astoa phentzean]. Gy 86. Lerratu eta herrestaka eta itzulika pentzeari<br />

behiti peko sasiraino yuan ziauk. Zub 75. � "Au fig., par tours et détours. Itzulika zabiltza; mintza zaite garbiki<br />

eta egiazki" H. � Indarka edo itzulika, hurriki baizik ezin edek. HU Aurp 219.<br />

�2. Haciendo ciertas florituras al cantar. � Nola zarabillkan boza / Gora behera itzulika. "Il faisait des<br />

passages" [= 'certain roulement de voix qui se fait en passant d'une note à une autre']. Gy 79.<br />

II (Sust.). �1. (H). Rodeo, circunloquio. � Et-etzakizkidala abia itzuliketan. "N'allez pas avec moi par des<br />

détours". Birjin 299. Bertze zenbaitek itzulika eta gorde-joko gehiago dute. HU Aurp 82. Eta nola ikasiak oraiko<br />

gerlatiarrik argituenen itzulika guziak! EOnAlm 1905, 29 (ap. DRA). Elhe hanitz, itzulika, harat-hunat,<br />

estakuru. JE Bur 170. Hoek erran aitzinean hameka itzulika egin-araziko diozkatzu zure mihinari. EgutTo 18-<br />

11-1924 (ap. DRA).<br />

�2. (H). Vuelta. "Gure etxearen inguruan egiteintutzun itzulika hoiek" H. � Jendea ohi baino gehiagoko<br />

itzulika batean, hara hunaka bazabillala. Prop 1912, 293 (ap. DRA). Nola arranoa [...] hala gure kantariak,<br />

goreneko bere itzulikak, bulhar bethez zerabilzkan. Lander RIEV 1912, 556. � "Lurraren itzulika, la rotation de<br />

la terre" Lh. � Bere itzulikatik gelditzen balitz noizbeit [mundua]. JE Bur 42. � Revolución (de un motor). �<br />

Lasterragotzen du oraino ene lagunak motorraren itzulika. JE Ber 25.<br />

�3. Curva. � Badioa [kalexa] abiatu tokirat, itzulika guzien gatik. Hb Egia 146.<br />

�4. Vuelco, revolución. � Erreg' Enperadore et' Errepublika, / xuxen, makhur, nahaste, zenbat itzulika! Zby<br />

RIEV 1909, 229. � Vicisitud. � Deus ez da mundu hau; deus ez dire hemengo itzulika guziak. HU Aurp 124.<br />

Bere itzulika guzien ondoan. Ib. 149. Lur huntako itzulikez. JE Bur 166. Traidorekerietan / zonbat itzulika!<br />

Etcham 222. Komedia jostagarriaren itzulika guziak. Herr 14-1-1965, 2.<br />

�5. utzuluka (R-uzt ap. A). "Lucha a derribarse" A.<br />

�6. "Fonctionnement, mécanisme. Erloia horren itzulika nehork ez du ezagutzen" Lh.<br />

�7. Giro lingüístico. � Zer hitz eta itzulika irringarriak ateratzen diren haren ahotik. Zub 66. � Construcción,<br />

sintaxis. � Eskuararen joskera edo itzulika bereziari zagon guziz. GH 1933, 56.<br />

- ITZULIKA-INGURUKA. "Itzulika-inguruka jotzen tute eskilak (AN), tocan las campanas bandeando" Inza<br />

Eusk 1926 (3-4), 16. v. itzulinguruka.<br />

- ITZULIKA-ITZULIKA. "Itzulka itzulka erretzen da oilaskoa gerrenean [...], en tournant, tournant. Itzulka<br />

itzulka dabila ardi burtxoratua" H.<br />

- ITZULIKA-MITZULIKA. Dando vueltas. � Itzulka, / mitzulika, / ikusten du Balujanek / lepo gaina<br />

Gardianek / haragi bizi duela. Ox 104.<br />

- ITZULIKA-ZANGOKA. "Utzuluka-zainkuka (R-uzt), dando vueltas" A.<br />

itzulika. v. itzurka.<br />

itzulikaka, utzulukaka (R-uzt ap. A). � Dando vueltas. � Zaldizko zuriak bezala itzulikaka [urtzuak]. Herr 28-<br />

7-1966, 4.<br />

itzulikaldi (Dv � A). � "Tour autour d'un endroit quelconque" Dv.<br />

itzulikarazi (Dv � A). � "Faire tourner, faire changer d'esprit. Emazteak nahi duen aldera itzulikarazten du"<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

924

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

Dv.<br />

itzulikarazle. "Celui qui fait tourner, changer" Dv.<br />

itzulikari. �1. (El) que da vueltas, que ronda. "Rondeur" Ht VocGr 419. � + itzulkari (T-L). Giratorio.<br />

"Rotatoire" T-L. � Kuskutik lekhora, gainaldea eta bereziki arroda itzulikaria moldatzeko gintuen. Prop 1899,<br />

189. �2. (Dv � A). "Celui qui tourne habituellement. Gogo itzulikaria, esprit changeant, versatile" Dv.<br />

itzulikatsu. � Sinuoso. � Ibai luze itzulikatsu. Prop 1909, 188.<br />

itzulikatu (BN-baig ap. Satr VocP; Lecl, H), itzulkatu (H), utzulikatu (S ap. A; Foix ap. Lh). �1. Volcar(se),<br />

invertir(se), voltear(se); revolver. "Remuer, bouleverser" Lecl. � Baldiñ etxe guzia itzulikatzen badu hunen<br />

aurkhitzeko. He Gudu 46. Hari handi bat ützülikatü zian hobi-ahuala. Ip Mt 27, 60 (Lç itzuli). Lerrako bat<br />

egiten du, eta zola zolako lohirat itzulikatzen da. Prop 1901, 45. Ixtant bat bakarrik, paperak itzulikatuz. <strong>Lar</strong>z Iru<br />

24. � Atakatü zian builta handirekin Türken armada; erauzi, ützülikatü, barreiatü [...] eta ondarrak ihesi igorri.<br />

Ip Hil 31.<br />

� Girar, dar vueltas; hacer girar. � Amerikanoek lurraren inguruan itzulikatzerat igorri dute ilargi-ume bat.<br />

Herr 12-1-1961, 1. Lurra bezala itzulikatzen dire izarrak, eta badituzte gau, egun, hotz eta beroak. Hb Egia 39.<br />

Itzulika zazu su begian, saltsa egin arte. ECocin 18. Errota itzulikatzen zenean. JE Bur 60.<br />

� Enredarse, enroscarse; colocar alrededor. � Arbolaren adarretan itzulikatuak daude iguskian suge lodi eta<br />

luze batzu. Prop 1881, 126. Orrazerik gabez, ilea itzulikatzen dute eta eskuineko beharriaren gainerat biltzen.<br />

Prop 1900, 71. Letoin hori itzulikatuak lephoan eta ukharietan. Prop 1911, 143 (ap. DRA). Kaxineta gorrail bat<br />

lepoaren inguruan itzulikatua. JEtchep 79.<br />

� (Dv � A). Rodear, dar una vuelta alrededor. "Faire le tour d'une maison, d'un champ, etc." Dv. � Beharriaz<br />

zerua hunkitzen, zangoaz itsasoa, buztanaz mundua itzulikatzen. A EY III 385 (que traduce "derriba").<br />

� "Begithartea itzulikatzea, faire des contorsions de figure" Dv.<br />

� Girar, desviarse. � Ezpata itzulikatu ezpalitzaio bidean. "Volvérsele" (Quijote IX). Ldi RIEV 1929, 210 (Or<br />

ib. 8 okertu, AIr RIEV 1928, 605 zearkatu, Anab ib. 611 biurtu).<br />

�2. Hacer cambiar; convertir. "Nahi duen bezala itzulikatzen du zahar gaizoa" H. � Mundu paganoa itzulikatu<br />

eta konbertitu dute. Lap 312 (V 142). Horra non misione hunek osoki itzulikatu duen; lehen sordiesa bezain,<br />

orai jarraikia da. Arb Igand 56. � "Laster itzulikatu da zure gogoa, votre esprit a bien vite tourné" Dv.<br />

�3. (H). Envolver. "Oihal batean itzulika balezate" H.<br />

�4. Desenvolverse. � Aski ederki itzulikatzen nuk nere egitekoetan. Prop 1889, 179. Nola itzulikatu ahal izan<br />

den [...] bat batean horrat igorria zuten apez bat. Ardoy SFran 300.<br />

�5. "Itzulika bedi nahi bezenbat, ez du deusere ardietsiko, qu'il fasse toutes les démarches qu'il voudra, il<br />

n'obtiendra rien" Dv. "(L), hacer zalamerías, hacer la rosca (pop.)" A.<br />

�6. Desarrollar. � Badaki eskualdun kantu pollitenaren itzulikatzen. Ox in Barb Piar I 6. Axularrez hamalau<br />

plama baditu bero-beroak eta ezin hobeki itzulikatuak. Lf ELit 151.<br />

�7. Traducir. � Bertze erdara zaar eta ospatsuagotik itzulikatzen zakienik. AIr RIEV 1928, 601.<br />

itzulikatzaile. � Etzen gaitz izan olako itzulikatzaile bat arkitzea. "Intérprete" (Quijote IX). AIr RIEV 1928, 601<br />

(Anab ib. 609 adirazle, Or RIEV 1929, Ldi RIEV 1929, 208 adiratzale).<br />

itzulikatze. �1. Movimiento giratorio. � Mekanikako halaber, fabrika larrienetako itzulikatze emaile, uhaitz<br />

edo ur-lasterrak ere botheretsuenetarik baditu. Prop 1906, 164s. �2. Cambio. � Urtearen itzulikatzerat ahal<br />

bezala heltzen ziren. JEtchep 53.<br />

itzulikor. v. itzulkor.<br />

itzulimurdi. v. itzulipurdi.<br />

itzulimuzka. "(V, arc), dando volteretas" A.<br />

itzulingo. � Voltereta. � Ikhusteko badakienez itzulingoaren egiten. GAlm 1934, 59 (ap. DRA).<br />

itzulinguraka. v. itzulinguruka.<br />

itzulinguratu, utzulunguratu (Gèze). �1. "Aller et venir" Gèze. �2. "Itzulingüratü (S; Foix), entourer" Lh. �<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 925<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

Dar la vuelta a. � Lurra inguratu eta itzul-inguratu degu. NEtx Antz 118.<br />

itzulinguru (BN-baig ap. A; SP (s.v. inguru), Añ, Dv, H), itzuli-inguru, utzulunguru (S ap. Lh; Gèze, Foix ap.<br />

Lh). I (Sust.). �1. Vuelta, giro; rodeo. "Révolution, ützülüngürü" Gèze. "Bide hunek badu asko itzul-inguru" Dv.<br />

"1.º détour"; 2.º mouvement des astres; 3.º révolution" Lh. � Itzul inguru heken buruan lotara bere ohe berora<br />

bihurtzen da. Ax 46 (V 29). Zeruen itzul-inguruan bere burua largaturik miratzen hari den Filosofo urguillua.<br />

SP Imit I 2, 1 (Mst izarren lasterrak, Ol ortzi bireketa). Anhitz itzul-ingururen buruan, heldu gaineko hegira.<br />

Prop 1880b, 15. Itzulingurua leorrez eman. Arr Bearg 114 (ap. DRA). Bere itzuli-inguruaren egiteko. Barb Sup<br />

167. Suari iru itzulinguru emanda. Or Mi 95. Itzul-inguruak egiten irakatsi zien [zaldiei]. Ibiñ Virgil 96. Berak<br />

aurkitu omen zuen, itzulinguru larriekin egia esan, gure herriaren egiazko bide zuzena. MEIG VI 62. En DFrec<br />

hay 2 ejs. de itzulinguru.<br />

� Vueltas que se dan a un problema. � Zenbat pensu, gogoeta eta itzul-inguru egin zuen haren erdiesteko. Ax<br />

389 (V 254). Anhitz enseiu eta itzul-inguru egin zuen, huts hura estali nahiz. Ib. 423 (V 274).<br />

� (Dv, H), itzuringuru. Rodeo, circunloquio; disimulo. � Iainkoaren umeak itzul-ingururik gabe dabiltza. SP<br />

Phil 362 (tbn. He 365). Erran darotzuet lanoki eta itzur-ingururik gabe. Revol 119 (cf. itzuri). Mintzo natzaio<br />

itzul-ingururik gabe. Prop 1894, 12. Erran gogo nuen "soberano", zonbait itzul-inguru gora-behera. Lf in Zait<br />

Plat XIV. Badakite itzul-inguru batzuk egiten. Vill Jaink 83. Etzaitut emen geldiarazi nai olerki utsal, itzulinguru<br />

eta atergabeko erasiekin. Ibiñ Virgil 83. Itzulinguru eta zehar-esanik gabe. MIH 27.<br />

� (Ht VocGr 340, Arch VocGr, Dv � A, H), itxulinguru (<strong>Lar</strong>). Contorno, circunferencia. "Dorreak itzulinguruan<br />

ehun beso ditu" Dv. � Bere itzul-inguruz pasatzen den orduan. SP Phil 302. Iya iru legoa betetzen<br />

ditubala itxulinguruban. IPrad EEs 1922, 262.<br />

� Betiereko itzulingurua [Nietsche-ren arabera]. Mde Pr 328.<br />

�2. "Itzul inguruak, circunstancias" Ayerb EEs 1914, 175. "Afer horren itzul-inguruak ongi ikertu (BN-ciz)" Gte<br />

Erd 269. � Izan dira beste ützül üngürü Haritxabal batek baizik ozketan ezar ahal ez liruanik? Const 22.<br />

II (Adv.). Dando vueltas, girando. � Gora begira, itzul-inguru, / antxitak zerua gora. Or Eus 400. Itzul-inguru<br />

dabil / oillotxo txuria. NEtx LBB 218. Aize-orratza bezin itzul-inguru (G-goi). Inza Eusk 1972, 94. � (Fig.).<br />

Dando vueltas (a un tema). � Pagano zuhur heien erranak, itzul inguru, gora behera, gauaz eta egunaz zure<br />

gogoan erabil itzatzu. Tt Onsa 19.<br />

- ITZULINGURUAN. Alrededor. � Zabiltza jira-bira / itzulinguruan; / arkituko dituzu / saskitxo onduan. NEtx<br />

LBB 218.<br />

- ITZULINGURUZ. En círculo. � Itzulinguruz manaiatzen denean [...] bere pluma ederrak altxatuz. SP Phil<br />

201 (He 203 arroda bat egiñik). � Dando vueltas. � Aurretik / itzulinguruz, iges, baztarka / txakurra isatsa<br />

iasorik. Or BM 50.<br />

itzulinguruka, itzuli-inguruka, utzulunguruka (S ap. A). �1. Girando, dando vueltas. � Hola arren dabiltza<br />

bethi itxasoko hurak ützül üngürüka errota bezala. Ip Dial 110 (It jiraka biraka, Ur jiran, Dv inguru inguru).<br />

Bethi eta bethi itzul-inguruka dabilana [izar-andana]. Darric RIEV 19012, 224. Bordara urbiltzen zen eta an<br />

itzulinguruka ibilli. Or Mi 54 (Poem 535 itzuli-inguruka). Eraiki zun piztiak itzulinguruka egaldi arroa. TAg Uzt<br />

94. Muthikoen artean itzul-inguruka. Canc. pop. (ap. DRA). v. tbn. Ibiñ Virgil 105. Berron Kijote 210.<br />

� Dando vueltas (en la cabeza). � Zurrumurruak [...] zerabiltzkin buruan itzulinguruka. TAg Uzt 169. Amets<br />

bat gabero-gabero / itzul-inguruka buruan. NEtx LBB 204.<br />

� (H), itzulinguraka. Por medio de perífrasis; por rodeos, circunloquios. � Baldin kausitzen ez bazen [hitz]<br />

herrikoa, hainitz hitzez edo itzulinguraka bazen ere, herriko hitzkuntzan erran behar zela. ES 165. Jende hauk<br />

bethi itzulinguruka mintzo dire. Prop 1895, 104. Itzul-inguruka eta hitz-estalika mintzo zen. Mde HaurB 78. Gai<br />

ontaz zaletuta itzul-inguruka ari geran bitartean. Ibiñ Virgil 100. Ez ditu haren esanak, erraztasuna dela eta,<br />

itzulinguruka aldatzen. MEIG II 129. v. tbn. Lab SuEm 196.<br />

� Ark inguratu zunaren billa nindabillan ni, oinbesteko itzulinguruka, ots, emengo zorionaren poz-billa. Or<br />

Aitork 135.<br />

� Torciendo, girando a un lado y a otro. � Minkius ibaiak itzul-inguruka seska xamurrez apaintzen dituen<br />

ibietan. Ibiñ Virgil 94.<br />

�2. (Sust.). Vuelta, rodeo, enredo. � Ez da Altabizkarko kantua, gero Hiribarrenek ere jasoa, erdal jantziz<br />

estreina egin zuen bakarra; hor dago, beste bat aipatu behar bada, Ateka gaitzeko oihartzunak-en itzulinguruka<br />

bihurria. MEIG IV 127.<br />

itzuliño, itzulño. � Dim. de itzuli (sust.). � Berriki auzoan eginikako itzuliño batez. JE Ber 6. Gure aphez<br />

berriari galdegin diogu garbiki aipatzea artzainetan egin duen itzulñoa. Othoizlari 1955, 51. Urtarrilakari<br />

itzuliño bat eginen du [...] Chilerat, airekoz. Herr 2-1-1958. 2. Biharamunean behar baitzuten itzuliño bat egin<br />

Gourelte-ko elhurrean gaindi beren lerra eta arbekin. Herr 19-2-1959 (ap. DRA, s.v. arba).<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

926

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

itzulipurdi (V-gip, G, AN-5vill-erro, L, B, Sal; -ph- VocBN, Dv, H), itzulimurdi (V-oroz), itxulipurdi,<br />

itzilipurdi (B; Urt II 466 (-ph-), Hb ap. Lh), itxilipurdi (Urt II 466), utzulipurdi. Ref.: A (itzul-ipurdi, itzulimurdi);<br />

Izeta BHizt (itzilipurdi). � Voltereta, vuelta que se da de cabeza; (fig.) vuelco. "Jeu des enfants qui,<br />

posant la tête au fond et en s'y appuyant, sautent en delà" VocBN. v. zilipurdi. � Zaldiz egin ondoan<br />

itzuliphurdia, / erroz gora badago ahuspez yarria. Hb Esk 223. Itzulipurdi bat ederra egin lezake hunek<br />

[Gobernamenduak]. HU Zez 139. Brian-ek egin zianian dakigun ützüliphurdia. Eskual 18-4-1913 (ap. DRA).<br />

Ekaitz batek bota balitza [...] etxeño batzu, zer itzulipurdia leize-behererat! JE Ber 13. Itxulipurdiren bat egingo<br />

du batelak. EEs 1920, 124. Debru apo xar haren [Zirkoko ziminoaren] itzulipurdiak. Zub 111. Gaitzeko<br />

itzulipurdiak eginez [avionak]. JEtchep 41. Itzulipurdi zoro batzuk egin ondoren [argi-txakurrak]. Vill Jaink 111.<br />

v. tbn. FIr 147. Lf Murtuts 38.<br />

- ITZULIPURDI EGINARAZI. Hacer dar una vuelta. � Ostiko bat begitartera kask eman lezoken etsairik<br />

azkarrenari eginarazteko buruzkain itzulipurdi. HU Aurp 199.<br />

itzulipurdika (V-m, G-goi, AN-5vill-erro, L, Sal ap. A; -ph- Hb ap. Lh, H), itzulimurdika (V-oroz ap. A),<br />

itzulimurtika (V-m ap. A), itzulmurdika (H), itzilipurdika (-ph- Urt II 468), itxilipurdika (Lcc, Urt II 468 (-ph-<br />

)), utzulipurdika (ützüliph- S (Foix) ap. Lh), utzulmilka (H). � Dando volteretas, haciendo cabriolas; rodando,<br />

revolcándose. "Rebolcar, itxilipurdika ibili" Lcc. Harriet hace derivar itzulmurdika de un itzul-murgilka que no<br />

encontramos en ningún otro lugar. � Ibili izan bazara zirika, bultzaka, oraka, auska, itzulimurdika edo zapuzka.<br />

Añ EL 2 147 (EL 3 125 itzul-murdika). Itzulipurdika dabiltza [haurrak] pestaliarren zangoen artetik. Ox 41.<br />

Firristan bi gizonak badaozi maldari behera itzulipurdika. Zub 42. Itzulipurdika zebiltzinan [arkumeak]. Or QA<br />

194. Karramorroa izutu ta itzulipurdika sartu zan uretan. Anab Poli 15. Indarka ari zelarik, harri bat ezin jaliz<br />

orga-arrudaren libratzeko, ez zena, gaizoa, itzuliphurdika erori! <strong>Lar</strong>z GH 1959, 90. v. tbn. Barb Sup 30.<br />

Itzulimurdika: Itz Berb I 73. Itzulimurtika: Zam Man 50.<br />

� itzilipurdika. Patas arriba. � Han ere denak idekiak eta denak itzilipurdika: oiak eta dena. Mattin 48.<br />

- IZTULIPURDIKAN. Haciendo cabriolas, dando volteretas. � Haur zeheria bat han gaindi etxe-inguruetan<br />

itzulipurdikan ibilki. HU Zez 71.<br />

- ITZULIPURDIKAZ. Dando tumbos. � Itxasoak ütxülipurdikaz ontzia inharrausten, behin alde batera gero<br />

bertzialat urthukitzen. Egiat 157. Han dago bethi [üskaldüna] bere hatzian azkar, bestiak bürüz gaintika edo<br />

ützüliphurdikaz doatzalarik. ArmUs 1899, 36 (ap. DRA).<br />

itzulipurdikari (-ph- Hb ap. Lh), itxilipurdikalari (Urt). � "Cinaedicus per totum, itxiliphurdikalaria,<br />

jauzilaria" Urt V 35. "Faiseur de cabrioles" Lh.<br />

itzulipurdikatu (-ph- Hb ap. Lh, Dv, H), itzilipurdiketu (B ap. Izeta BHizt). � Dar una voltereta; volcar(se);<br />

revolver, revolucionar. � Oro elgarrekin hasi ziren herri trankil haren itzuliphurdikatzen. EGAlm 1890, 24. Su<br />

eta khe guziak bat egin ziren eta zeru lurren artean itzulipurdikatu. Prop 1900, 67. Barku xehe larriak [itsasoak]<br />

itzuliphurdikatu. Prop 1906, 170s. Industriaren tupustadako trumilka sartze horrek itzulipurdikatu zituela<br />

eskualde hok. JE Ber 49. Zenbait euskaltzainek [...] euskal-ioskera bera gainazpikatu ta itzulipurdikatu nai<br />

lukete, ageri danez. EG 1956 (1-2), 115. Arroka zilo batean itzulipurdikatua [ardia]. JEtchep 55. Andere pollit<br />

batek itzulipurdikatu zituen [...] horgo jaunen arteko jukutria guziak. Herr 30-3-1961, 4. Lege ori gainazpikatu<br />

eta itzulipurdikatu dute. Vill Jaink 177.<br />

itzulipurdiko (-ph- H). � Voltereta.<br />

itzulipurditu, utzulipurditu. � Revolver, revolucionar. � Harrigarri da zonbat erhokeriak dütian büriak<br />

ützülipurditü. Egiat 114.<br />

itzulirauli. � Vuelta. � Irrixtaka amiltzen itzul-irauli kilikagarrietan. Or Mi 23. Itzul-iraulirik naiko egiña<br />

naukazu nere burutxo ontan iñor ez mintze-aal bidea asmatu-bearrez. Ldi IL 12.<br />

itzuliraulka. �1. Dando vueltas. � Itzul-iraulka lorik egin ez. Or Eus 213. Eta gaztaiñen danboliña itzuliraulka<br />

garretan. NEtx LBB 155. �2. Al revés. � ¡De sesenta minutos consta la hora! esatean, itzak itzuliraulka<br />

zeudela. Or in Gazt MusIx 26.<br />

- ITZULIRAULKAN. Dando vueltas. � Lotu esku-muturrean / itzul-iraulkan. Or Eus 419.<br />

itzulitara, itxulitara (V-gip). � "El envés. Itxulittaria ez da errez igartzen tela onetan" Etxba Eib. Cf.<br />

ITZULIETARA.<br />

itzulitaratu, itxulitaratu (V-gip). � "Poner del envés una cosa. Aratostietan naikua dozu itxulittaratu soñekua<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

927

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

koko jantzitta agertzeko" Etxba Eib.<br />

itzulitzeta, itxulitzeta (<strong>Lar</strong>). � "Anastrophe, inversión de palabras" <strong>Lar</strong>.<br />

itzulka. v. itzulika; itzurka.<br />

itzulkera. v. itzulera.<br />

itzulketa (Añ), itxulketa (<strong>Lar</strong>). �1. "Vuelco" <strong>Lar</strong> y Añ. �2. Verso, poesía. � Gregorio Mujikakoaren Hernaniar<br />

Ospatsuak liburuan ere ikusi ditezke zenbait itzulketa gogoangarri. Inza in Jaukol Biozk X. �3. Traducción. v.<br />

itzulpen (3). � Itzulketan lankide izatea. Gazt MusIx 8. Izkuntza aundi auek itzulketan iarraitzen dute. Ibiñ<br />

Virgil 22. Duvoisinen itzulketa ederra. MIH 341. �4. Versión. � Beraren itzulketak berritzen eta berritzen ari<br />

dira. MEIG IX 121 (en colab. con NEtx). �5. Regreso. � Bere ihes-itzulketaz. "Con huidas y retornos". MEIG<br />

IX 137 (en colab. con NEtx). En DFrec hay 4 ejs.<br />

itzulketari. � Intérprete, traductor. � Inditar odolez nahasia zen; negarti ta zikiña orratik eta izkuntz-itzulketari<br />

iaioa. Etxde Itxas 152.<br />

itzulki. � Traducción. v. itzulpen (3). � Bigarren zatia, itzulkiari narraikiola, onela asten zan (Quijote IX). Ldi<br />

RIEV 1929, 210 (AIr RIEV 1928, 605 itzulpen, Anab ib. 611 biurpen).<br />

itzulkizun. � Traducción. v. itzulpen (3). � Laphurtarrak ezin maxiatu beintzat nere itzulkizuna (laphurderaz<br />

egiña) berak ez baitziran gai egiteko. Or EG 1950 (11-12), 51. Nere itzulkizunei buruz egiñiko oarkizun eta<br />

zuzentzeak gatik esker ona zor diot "Orixe"-ri. Gazt MusIx 8.<br />

itzulkoi, itxulkoi (<strong>Lar</strong>). � "Mudable" <strong>Lar</strong>.<br />

itzulkor, itzulikor, itxulkor (<strong>Lar</strong>, Añ), utzulkor (Casve). �1. "Mudable" <strong>Lar</strong> y Añ. "Évolutif, [...] ützülkor"<br />

Casve. � Gizonaren naturalezari dagoko itzulikor izatea. Prop 1898, 89. Haizea bezen itzulkor den gizona. HU<br />

Eskual 28-2-1908, 1. Baudoin ez da dorre gaineko oilarra bezain itzulkor. Herr 25-2-1960, 1. �2. "Qui tourne<br />

facilement, en parlant du lait ou du vin, qui s'altère. Itzulkor dire esnea beroarekin eta arnoa hegoarekin" H. �3.<br />

"Fácil de volcarse (el carro)" Iz ArOñ.<br />

itzulkuntza. �1. Traducción. v. itzulpen (3). � Frantsesetik euskararako itzulkuntza bat. Lander RIEV 1914-<br />

1917, 155. Etzirela hitzez hitz thematuko itzulkuntza bihurri eta idor hortan. JE GH 1924, 575s. �2. "Rotation"<br />

T-L.<br />

itzul-lan. � Traducción, actividad de traducir. � Itzul-lanean iardun bearko dugu oraindik ere. Ibiñ Virgil 22.<br />

Itzul-lana errexten bide da. Lf ELit 128. Itzul-lana neurtitzetan egin behar denean. MIH 261.<br />

itzulmen. "Restitución" Lander (ap. DRA). v. itzulpen.<br />

itzulmendu (SP, sin trad.). � Conversión. � Jesu-Kristo ganako haren itzulmendu osoa ederretsiz.<br />

"Conversion". Birjin 203. [Jainko] harekin bakhetzeko urriki zin ta haren ganako nere bihotzaren itzulmendu<br />

oso batez. Ib. 415.<br />

itzulmurdika. v. itzulipurdika.<br />

itzulño. v. itzuliño.<br />

itzulordu (Dv � A). � "Heure du retour, temps de revenir. Ez da oraino letraketariaren itzulordua [...]. Etxerat<br />

itzulordu duzu [...]. Nahi nuke ene itzulorduko hemen khausi bazinte" Dv.<br />

itzulpen (Dv � A). �1. "Action de rendre" Dv. �2. Regreso. � Habanatiko masoitzar amurratu baten<br />

itzulpena. A Ardi 122. �3. (A DBols). Traducción. v. itzuli II (2), itzulki, itzulkizun, itzulkuntza. � Artxu<br />

erderari lotuegia bere itzulpenetan. Or EEs 1927, 214. Itzulpenaren arabera. AIr RIEV 1928, 605 (Anab ib. 611<br />

biurpen, Ldi RIEV 1929, 210 itzulki). Erdel-itzulpena. Ldi IL 32. Schiller-en itzulpen bat eskatu zidan. Mde Pr<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 928<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

81. Beste itzulpen eta lan labur batzuk. Alzola Atalak 104. Itzulpen hortan aipatu gabe utziak direla hiru ideia.<br />

Lf ELit 128. Erruz agertzen dira itzulpenak hizkuntza landuetan. MIH 83. En DFrec hay 94 ejs., todos ellos<br />

meridionales. v. tbn. Zait Plat 153. Vill in Gand Elorri 18. Gazt MusIx 8. Ibiñ Virgil 25. Berron Kijote 13.<br />

- ITZULPEN-MITZULPEN. Traducción. � Itzulpen-mitzulpen horiek ez dira bana-bertze Gazteluzarren<br />

poesiarik hoberena. Lf ELit 128.<br />

itzulpentxo. � Dim. de itzulpen. � Oscar Wilde-ren itzulpentxo bat. MIH 370.<br />

itzulpide. v. itzulbide; itzurpide.<br />

itzultzaile (Dv), itxulitzaile (<strong>Lar</strong>). �1. (El) que vuelca, da la vuelta. "Trasegador" <strong>Lar</strong>. "Galdatu ditut belhar<br />

ephaileak eta itzultzaileak" Dv. �2. (Dv � A). (El) que devuelve, restituye. "Ohoin hainitz, itzultzaile guti" Dv.<br />

�3. (G-azp-goi-nav, BN-arb ap. Gte Erd 60), itzultzale. Traductor. � Itzultzaile on andana bat. Mde Pr 245. 70<br />

itzultzale omen zirelakotz. Zelaiberri Herr 18-12-1958, 4. Itzultzaleak ez du errua beure. Or in Gazt MusIx 50.<br />

Heineren olerkien itzultzaillea. Alzola Atalak 108. <strong>Euskal</strong> itzultzaileak. MEIG VII 101. En DFrec hay 10 ejs. v.<br />

tbn. Berron Kijote 13.<br />

itzultze. �1. Giro, movimiento hacia un lado. � Asko da pontu bat, buru itzultze bat. Ax 196 (V 132).<br />

Gogoaren bertze aldera itzultze bat. Ib. 199 (V 133). � Conversión religiosa. � Gure arimaren Iainkoa ganako<br />

itzultze osoaz, bizitze debotean sartzeko. SP Phil 26. Zato, Ama, / itzultze handiaren Ama! Iratz 192. �2. +<br />

utzultze. Transformación. � Huraren mahatsarnoala ützülze honek zer zeñharatzen zian? Bp II 29. Gure<br />

adimenduaren itzultze hortan da Platon-en joko guzia. Lf in Zait Plat XXII. �3. + utzultze. Regreso. � Jalkite<br />

alagera batek, ützültze triste bat ardüran erakharten dü. Mst I 20, 7 (Ol itzultze; SP y Pi bihurtze). Bide itzal,<br />

itzultzerik gabeko hartan gaindi. Mde HaurB 92. Orhoit nuk nihaurren lehen itzultzeaz. <strong>Lar</strong>z Iru 122. En DFrec<br />

hay 5 ejs. �4. (AN ap. A � Aq 184 (AN)). Jornada. �5. (AN-5vill ap. A; Añ). Restitución, devolución. v.<br />

itzulpen. �6. itzulte (Añ). Mudanza. �7. utzultze. Volteo, acto de remover (un campo). � Alhor ützültze. GH<br />

1929, 171. �8. Traducción. � Latinetik itzultze hura. Zerb Azk 59. Septante edo 70-ren itzultzea deitua da.<br />

Zelaiberri Herr 18-12-1958, 4. Itzultze lanak ahotan hartuz gero. MEIG IV 131. �9. Copia. � Kopia edo<br />

itzultze batetarik bertzerat arras desberdinak dire. Zelaiberri Herr 26-2-1959, 4.<br />

itzun. "(Hb), fauchaison" Lh.<br />

itzundari (AN ap. A � LE Urt voc; <strong>Lar</strong>, Hb ap. Lh, H). � Segador.<br />

itzundu (AN-egüés ap. A � LE Urt voc; <strong>Lar</strong>, Hb ap. Lh, H), itzindu (V-ple ap. A; Mg PAbVoc), itundu (V-gip<br />

ap. A), utzundu (V-gip ap. A). � "Segar solas las espigas" <strong>Lar</strong> y LE Urt Voc. "Descabezar el trigo" A. "Itzindu<br />

artoa (V-ple), descabezar el maíz" Ib. � Prestau oi dira igitaijak, itzinduten ezpadira burubak erri batzubetan<br />

legez. Mg PAb 150s. � (V-arr-gip, G-azp), itzungi (V-gip), itzindu (V-ger-ple-m), itxundu (V-gip, G-azp),<br />

itundu (V-gip), itxuni (G-azp). Ref.: A (itzundu, itzindu (que cita a Ast), itundu); Iz To 187 (itxuni), UrrAnz,<br />

ArOñ (itzundu, itxundu, kimáatu). Deshojar las ramas.<br />

hitzune. � "Barbarismo" <strong>Lar</strong>. � Zure erausia hitzunea edo barbarismoa dala esango dizue. Ub 3.<br />

1 itzungarri (<strong>Lar</strong>, H). � "Segable" <strong>Lar</strong>. Cf. itzundu.<br />

2 itzungarri. "(V-arr), apagador de luces" A. Cf. itzungi.<br />

itzungi (V-gip-al; <strong>Lar</strong>, H), itzaungi (Lcc), itxungi (V-gip), izungi (G; Aq 1325). Ref.: A; Iz ArOñ (itzungi,<br />

itxungi, izungi); EAEL 261. � Apagar (sentidos prop. y fig.). "Argixa itxungi, itxungitten, itxunketan" Iz ArOñ. v.<br />

itzali (4), iraungi. � Tr. Documentado en textos vizcaínos desde finales del s. XVIII; hay tbn. algunos ejs.<br />

guipuzcoanos en el s. XX. � Itzungirik aragiaren su guztia. msOñ 218v. [Herejia onek] itxungi eta amettan<br />

dituz fede eta karidadia. Itz Berb I 33. Biotzeko asarre biziak itzungi dute. Zait Sof 178. Inpernu-suak nundik<br />

itzungi / euskaldunaren azkua? SMitx Aranz 103. Argi biur bedi, itzungi bedi. Or QA 165. Izetu ta itzungi<br />

[farolak]. Erkiag Arran 68. Aren adimen argi ta dirdaitsua itxungi egin zitekean. Zait Plat 19. Jakintza be itzungi<br />

(amatau) egingo da. Ker EMeza 93 (ap. DRA). v. tbn. A EY IV 76s. Itxungi: And AUzta 97. Erkiag BatB 11.<br />

� itsungi. Apagar (el hambre). � Bere gosea itsungi ondoren. M. Arrutza EG 1956 (1-2), 29. � Sartuten neban<br />

pitxarra aboan eta itzungi egiten neban pitxarra. Or Tormes 19.<br />

� Apagar(se), olvidar, relegar. � Orduko idazleen izenak ez lirake beñere izungi bear. RIEV 1931, 639.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 929<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

� Etim. Parece ser un cruce de iraungi con itzali.<br />

itzungi. v. itzundu.<br />

itzungiezingarri, itxungiezingarri. � Inextinguible. � Su amatauezingarriak edo itxungiezingarriak. Itz Azald<br />

41.<br />

itzungigaitz, itxungigaitz. � Inextinguible. � Sugarra danean, / dan-dana argitua, / itxungigaitza dan / gauzen<br />

barrutiko / ederrak biztua. Gand Elorri 49.<br />

itzungile. "Aguatocha, grande jeringa para apagar el fuego" <strong>Lar</strong>.<br />

itzunkizun (<strong>Lar</strong>, H). � "Segable" <strong>Lar</strong>.<br />

hitzunzki. � Charlatán. v. hitzontzi. � Zenbait emakume hitzuntzki. Monho 38.<br />

hitzur (A DBols), hitz zuhur (Hb ap. Lh). � Proverbio, máxima. "Apotegma (neol. Ol)" A DBols. (Sólo<br />

incluimos los ejs. claramente lexicalizados de hitz zuhur). � Itzur bezela (maximatzat) know nothing [...] omen<br />

dute. A Ardi 115. Erranera eta itz zuurretan dago gure arbasoen jakitatea. FIr 160s. Salomonek iru milla itzur<br />

esan ditu. Ol 3 Reg 4, 32 (Dv parabola, Ker esakuna). Arantzagabeko lorerik ez dan arren --zaarren itz zuurra<br />

baita--. Erkiag Arran 175.<br />

itzuraldi. � Escapada. "Etzaizkit lakhet lanetik egiten dituzun itzur-aldi luzeak" H.<br />

itzurarazi (Urt II 161, H, A), itzurrarazi (Dv), itzurazi (<strong>Lar</strong>, H). �1. "Escapar, librar" <strong>Lar</strong>. "Sauver, faire<br />

échapper" Dv. Azkue, que lo toma de Duvoisin, corrige -urra- por -ura-. � Meditazioniak ezagutarazitzen<br />

dirauzkigu alde orotarik ditugun lanjerrak, eta otoitzak kalterik gabe itzur-arazitzen. AR 115. �2. (<strong>Lar</strong>),<br />

itzurerazo (<strong>Lar</strong>). "Ahuyentar" <strong>Lar</strong>. �3. Apartar, hacer alejarse. � Bilhatzen zuelarik Gobernadorearen<br />

itzuraraztea obeditzetik fedeari. TB Act 13, 8 (Lç erauzi, He gibelatu, Dv gibelarazi, Ol, Ker e IBe aldendu, IBk<br />

atzeratu). Aren begietatik itsuri erazi gozaerazko eta eztitzuzko loari. Otag EE 1882c, 536.<br />

itzurarazle (A), itzurrarazle (Dv). � "Celui qui fait échapper" Dv.<br />

itzurazi. v. itzurarazi.<br />

itzurbide. v. itzurpide.<br />

itzurbide. v. itzurpide.<br />

itzure (G, AN ap. A; <strong>Lar</strong> � H, Añ). � Escapada. "Escape (G, AN)" Añ.<br />

itzur egin. v. ITZURI EGIN.<br />

itzurgarri (<strong>Lar</strong>, H). �1. Evitable. �2. "Qui peut échapper des mains, du souvenir" H. �3. "Qui peut échapper à,<br />

se sauver de" H.<br />

1 itzuri (G, AN, S ap. A; SP, Urt I 500, Ht VocGr 354, <strong>Lar</strong>, Añ, Dv, H), itzuli (SP), izuri (BN-ad ap. A), itzurtu<br />

(Gèze). � Tr. La forma itzuli se documenta en Pouvreau, Mihura y en los autores guipuzcoanos (exceptuando<br />

CartAnd) hasta aprox. 1930; a partir de esta fecha itzuri es la forma casi única. En DFrec hay 5 ejs. de itzuri.<br />

�1. Escapar, huir; evitar, escapar a; librarse, salvarse. "Itzuli natzaio, je me suis échappé de lui" SP. v. IHES<br />

EGIN. � Tr. Documentado al Norte ya desde Leiçarraga, su uso disminuye durante el s. XIX y es muy escaso en<br />

el XX; al Sur se encuentra desde principios del s. XIX (cf., con valor adverbial, ya en Mendiburu) en autores<br />

guipuzcoanos de Beterri; su uso se extiende algo en el s. XX, llegando a aparecer algún ej. vizcaíno. � Itzuri<br />

izan zaizte ezpata ahoei. Lç He 11, 34 (He y Dv itzuri; Ol y Ker iges egin, IBk e IBe ihes egin). Itzuririk<br />

deabruaren lazotik. Lç 2 Tim 2, 26 (Ur irten). [Harriari] itzurientzat dagoke gerla eta izurri. EZ Man I 76.<br />

Lehenbiziko hitza ahotik itzuri zeienean. Ax 26 (V 15). Ezin itzuliko zaio Jainkoaren iujeamendu[a]ri. SP Imit<br />

III 36, 3. Herodesen eskietarik itzur ladin Ejiptarat. Bp II 32. Niri itzuri atzait: eta eraman dituk ene alabak<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 930<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

gerlako presonierak bezala. Urt Gen 31, 26. Ez bedi itzur hetarik bakhar bat. Lg I 354. Karitatearen eginbidei<br />

itzuli. Mih 53. Punimendu ikaragarrietarik itzurtiagatik. AR 312 (v. tbn. 50). Itzur hadi heroni, eta yauts<br />

khurutzetik. TB Mc 15, 30 (Lç enparatu, He, IBk e IBe salbatu, Dv athera, Ol yaregin, Ker askatu). Ez zaio bat<br />

itzultzen / dagoan lekutik. It Fab 78. Nihor ezin itzur atheka lazgarri hari. Dv LEd 270. Utsegiteren bat itzuli ote<br />

zaigu bada? Sor Bar 109. Gobernu ohoinaren eskuetarik, aztaparretarik itzurtzeko tirria. Lf GH 1924, 740. An<br />

emenka itzuri diren utsegiñak. Or Mi 155. Andik itzuri zen. FIr 149. Norantz itzuri dira? TP Y 1933, 184. Isabela<br />

itzur ez zitekeen gaitza. Mde HaurB 32. Eriotzaren atzaparretatik itzuritako arrantzale lerdena. Erkiag Arran<br />

186. Ez zatzakit itzuriko. Ibiñ Virgil 38. Gero gogotik itzuri bazaio ere. MIH 381.<br />

v. tbn. Harb 352. O Po 46. Tt Onsa 52. Gç 180. Ch III 29, 1. He Gudu 147. Brtc 124. Dh 216. Gy 168. Lh EEs<br />

1915, 235. Zait Plat 150.<br />

� (Aux. trans.). � Itzuri die letradunen lixkarrei. Gazt MusIx 60.<br />

� (Part. en función de sust.). Prófugo, evadido. � Itzuri edo igesletzat joko leukee-ta. Erkiag BatB 159.<br />

�2. (L? ap. A). Salvar, librar. v. itzurarazi. � Ostia sainduan errezibituko zaitut [...] ez neure hondatzea gatik,<br />

baina itzurtea gatik. Harb 208. Itzur nezazu ene anaia Esauren eskuari. Dv Gen 32, 11 (Urt begira, Ur gorde, Ol<br />

yagon, Ker zaindu, Bibl libra).<br />

�3. Evitar. � Okerrak itzuritzeko bidea. Zink Crit 65. Itzuriko dute onelakoak beartsuen esku-ikutua. TAg Uzt<br />

26. Ezingo luke alakoak itzuri ukaldia. Zait Sof 29. Zure zigorra ez nuan itzuri. Or Aitork 39.<br />

�4. (Adv.). (AN ap. A; <strong>Lar</strong>, Dv), itzuli (A). "Fugitivo, huido [...] itzuri dabillena" <strong>Lar</strong>. "Escapando" A. �<br />

Aberastu nai zituen Jainkoaren itzuri doaz. Mb JBDev 273. Bata eta bestea / itzuli joan dira. Echag 163. Joan<br />

ziran itzuri. CartAnd 408. Galaia laurenka badoia itzuri. Gy 138. Ojuka dijuaz itzuli. Sor Gabon 29. Munduotsari<br />

itzuri doana. Gazt MusIx 75. Itzuli abiatu ziranean. Salav 96. Erdararen itzuri dabilela. MIH 345.<br />

Nabarmenkeriatik itzuri. Ib. 263.<br />

�5. (Sust.). (<strong>Lar</strong>, H), itzuli (G-bet, AN-5vill-araq ap. A). Fuga. Cf. ITZURIARI EMAN.<br />

- EZIN ITZURIZKO (Lecl, Dv, H). Inevitable. � Arren gibela zazu gaitz ezin itzurizkoa. EZ Man II 145. Ezin<br />

itzulizko herioa. SP Phil 408. Gerla hau eziñ itzurizkoa dela. He Gudu 99. Berehala jin zen ezin-itzurizko<br />

galdea. Mde Pr 84.<br />

- ITZURIARI EMAN (A). Darse a la fuga. � Artzain denak emaiten dio itzuriari. HeH Io 10, 13 (He ihesi<br />

goaten).<br />

- ITZUR-ASMO, ITZUL-ASMO. Deseo de escapar. � Bere buru artegan erne zen itzul-asmoari. Etxde JJ 184.<br />

- ITZURI-BEHAR. (Lo) que debe evitarse. � Ba-ditu ahapaldi tinko, giarrak, baita ere ba-ditu, orraatik, itzuribear<br />

zenbait. TAg Y 1933, 22s.<br />

- ITZURI EGIN (itzuli e. A), ITZUR EGIN, ITZUL EGIN. Escapar; librarse. � Eta halatan haren eskuei itzur<br />

nengién. Lç 2 Cor 11, 33 (He eskapatu, Dv itzuri, Ol y Ker iges egin, IBk, IBe y Bibl ihes egin). Eskuetatik itzul<br />

/ egin zigun iya. Bil 33. Zuengandik itzul egiteko. Iraola 57. Itzuli egin dirate. Ill Testim 9. Ekar jotzeari ozta<br />

itzur egiñaz. Mde Pr 100. Irri gozoak itzul egiten zionean. Etxde JJ 92. Burrukari itzuri-egin nai bizia. Gazt<br />

MusIx 69. Giro txarrari itzur-egiteko. M. Oñatibia Baserria 14 (ap. DRA). v. tbn. Zait Sof 171. Itzul e.: Sor<br />

AuOst 84. Alz STFer 138. Ill Pill 12.<br />

� Hik beltzuri, nik itzuri. Saug 70.<br />

- ITZURI-EHI. "Évitable" Casve.<br />

- ITZUR ERAGIN. "Ahuyentar" <strong>Lar</strong>.<br />

2 itzuri (<strong>Lar</strong>, H). � "Segadera de las espigas solas, como se siega en Bizcaya en algunas partes, itzuria" <strong>Lar</strong>. Cf.<br />

itzundu.<br />

itzuri. v. itzuli.<br />

itzuriezin. � Inevitable. � Gezi itzuri-eziñak yaurti. Zait Sof 62.<br />

itzuringuru. "Escapatoria" <strong>Lar</strong>.<br />

itzuringuru. v. itzulinguru.<br />

itzurka (AN ap. A), itzulika, itzulka. � Escapando. � Ez-ikusi egin [arzain arrotzari] ta itzurka bezala doaz<br />

beste aldera. Mb IArg I 372. Ai, ai, aiiii! (Itzulika). Sor AuOst 98. (Itzulka). A erregen alaba! Ill Pill 6. Zulotik<br />

zulora itzulka ta gordeka. Etxde JJ 161.<br />

itzurkizun. "Qu'il faut éviter, que l'on doit fuir. Lagun gaixtoak itzurkizun dire" H.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

931

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

itzurkoi (<strong>Lar</strong>, H). � "Fugaz, fugitivo" <strong>Lar</strong>. � "Corredizo, fácil de desatarse" <strong>Lar</strong>.<br />

itzurkor (<strong>Lar</strong>, H). � "Huidizo" <strong>Lar</strong>. "Qui échappe avec facilité de vue, de memoire, des mains" H. � Irribarre<br />

bat egin zion epaixka [...], eta irribarre isil, itzurkor horrek edozein ihardespen balio zuen. Mde HaurB 25s.<br />

itzurle (<strong>Lar</strong> � H, Dv � A). � "Huidor" <strong>Lar</strong>. "Celui qui se sauve, s'échappe" Dv. � Ingeles marinako itzurle<br />

(desertor) bat zen. Etxde Itxas 152.<br />

itzurpe (<strong>Lar</strong> � H). � "Accidente, que va y viene sin ruina del sujeto" <strong>Lar</strong>. � Ogiaren eta ardoaren itzurpeak<br />

edo akzidenteak, nola baidire usaña, kolorea. Legaz 45.<br />

itzurpen (Dv � A). � "Salut, action de se sauver, d'échapper" Dv.<br />

itzurpide (SP, <strong>Lar</strong>, H), itzurbide (SP, que cita a Lç), itzurtbide, itzulpide (<strong>Lar</strong> Sup, Añ, H), itzulbide (SP, H).<br />

�1. Recurso, salida, medio de salvación, escapatoria. "Evasión" <strong>Lar</strong>, Añ. "Escapatoria" <strong>Lar</strong> y <strong>Lar</strong> Sup. "Moyen<br />

d'échapper, échappatoire" Dv. � Guziék rekurs edo itzurtbide bakhoitz bat baizen eztugu, zein baita haren<br />

miserikordiá. Lç Ins E 6v. Hiltzen, nun itzurbiderik, / ez deus salba nezanik / eztun, higanik / ahal nukeenaz<br />

berzerik. O Po 25. Asturugaitz hunetarik ilkhitzeko zerbait itzurbide. Dv LEd 209. Absalomengandik itzurpiderik<br />

ez genuke izango-ta. Ol 2 Sam 15, 14 (Dv itzurbide). Ez zuen itzurbiderik. Mde HaurB 35. Neskatxa ttipienak<br />

itzurpide bat ekarri zuen. Mde Pr 84. Ateratzen omen zuten pozoia, beste itzurpiderik ezean. MEIG V 92s.<br />

Paradoxetarik itzurpide izan dadin asmatua izan den mintzatzeko modu motz eta soila. MEIG VIII 30. � (Dv, H,<br />

A), itzurbide (H), itzulpide (G, AN, L ap. A; Añ). Subterfugio, evasiva; excusa, disculpa. "Efugio", "excusa",<br />

"disculpa" Añ. � Edireiten ditugu [...] estakuruak, atxakiak eta itzurpideak bekhatutan egoiteko. Ax 51 (V 33).<br />

Konfesaturik milla inguru, itzulpide, atxakia, igesbide, tranpaz. Añ MisE 153. �2. Engaño, truco. � Zarata<br />

berriztutzen dan ikusiko degu; itzurpideren bat egin nai izan ote zaigun bildur naiz ni. "Treta". Zink Crit 51.<br />

itzurrarazi. v. itzurarazi.<br />

hitzurren. � Orden de palabras. � Luis Leon-ek ere ba-du noizean bein itzurren ez-egokia. Or in Gazt MusIx<br />

28. Galderetako hitzurrena. MEIG VI 165.<br />

hitzurrenkera. � Orden de palabras. � Guzia itzurrenkera berean esan oi dute, mintzorra aldatu besterik<br />

egiten ez dutela. Or in Gazt MusIx 26.<br />

itzurtbide. v. itzurpide.<br />

itzurti (H, A), itzulti. � Huidizo. "Fugitivo" A. � Ni nazala oraiñdañokoan onen eskergabekoa! onen itzurtia!<br />

Mb (ap. H). Birigarro itzultiya. Elizdo EEs 1928, 78.<br />

itzurtu. v. 1 itzuri.<br />

itzurtzaile. "Cannensis cursor, [...] ihesitan goaillea, ihesi itzurtzáillea" Urt IV 148.<br />

itzurtze (H), itzurte (Urt III 379, <strong>Lar</strong>). � Escapatoria; salvación, liberación. "Evitación", "fuga" <strong>Lar</strong>. � Orduan<br />

itzurterik batre gabe Rege handi hunen throno iudizialaren aitzinean konparitu behar ukhanen dute. Lç Adv **<br />

7r. Gathibuen itzurzea, erien osasuna. Harb 106.<br />

itzusi. v. isusi.<br />

itzuski. v. isuski.<br />

itzuta. � "Vencejo, cuerda de paja que sirve para atar" Iz ArOñ. � "(El) aro de alambre de quita y pon para<br />

cerrar las cancillas" Iz ArOñ. � 32 itzutaakiñ eitten zan liña-eskua. Iz LinOñ 177.<br />

itzutatu, itxutaatu (V-gip). � "Garixa itxútaatu, atar el trigo" Iz ArOñ.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

932

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

hitzuts (G-to, AN-larr ap. A; Urt). � Charlatán. "Tu es argutulus, hitxuts aiz" Urt II 307. � Dantzari nekegabia,<br />

barritxu andija, itz utsa. Kk Ab I 30.<br />

itzutu. v. izutu.<br />

itzuzki. v. isuski.<br />

iuiuski. v. jujuski.<br />

ihuiz, ihula, ihun. v. inoiz, inola, inon.<br />

iun. v. liho.<br />

iunsi. v. 1 iuntzi.<br />

iuntze. v. euntze.<br />

1 iuntzi (-nz- <strong>Lar</strong> � Lcq 152), iunsi (Aizk � Lcq 153), inuntzi (Arzdi Plant1 276). �1. "Sauce" <strong>Lar</strong>. "Sauce<br />

llorón" Aizk. "(Salix), sauce" Arzdi Plant1. Cf. illuntzi. �2. (H; -nz- <strong>Lar</strong> � Lcq), iyunzi (<strong>Lar</strong> � Lcq), ionzi (<strong>Lar</strong><br />

� Lcq). "Juncia" <strong>Lar</strong>. "Juncia olorosa" Lcq 168. �3. "Junciera, iyunzia, iyunzitegia" <strong>Lar</strong> � H.<br />

2 iuntzi. v. 1 inuntzi.<br />

iuntzi. v. eultzi.<br />

iuntziaga (-nz- <strong>Lar</strong> � H). � "Saucedal" <strong>Lar</strong>.<br />

iunxuri. v. igunxuri.<br />

iunz. v. iruntz.<br />

iunztatu. v. irunztatu.<br />

ihur. v. inor.<br />

hiura. v. hiruna.<br />

iurdi. v. igurdi.<br />

ihurri. v. ihaurri (2).<br />

iurtzi. v. 1 igurtzi.<br />

ihurtzi(ri), -tzuri. v. ihortziri.<br />

ihusturi. v. inusturi.<br />

iutiko. v. uiutiko.<br />

iutzi. v. utzi.<br />

iuzki. v. eguzki.<br />

iuzpegi. v. EGUZKI-BEGI.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

933

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ixa. "(Sal, R), zona, erupción cutánea" A.<br />

ixa. v. 1 ia; ihi; ixatu.<br />

ixadarratu. v. ixedarratu.<br />

ixadi. v. izadi.<br />

ixai. � Albatros. � Ixai zaurittu bat yirudik. Laux AB 91.<br />

ixain. v. izain.<br />

ixaka. v. izaka.<br />

ixaka-arte. v. izakarte.<br />

ixal. v. 1 iel.<br />

ixan. v. izan.<br />

ixanide. v. izenkide.<br />

ixapi (V ap. A Morf 731). � Interj. para ahuyentar a un gato.<br />

ixapo. v. isipu.<br />

ixar. "(Hb), garance (bot.)" Lh.<br />

ixar. v. izar.<br />

ixara, exara. "Ixára, ixária, (el) prado que está entre peñas cerca de Ugastegui. [...] Exária, exára bat, un prado<br />

naturalmente inaccesible al ganado" Iz ArOñ.<br />

ixara. v. izara.<br />

ixarbel. v. izarbel.<br />

ixardekatu (S ap. A), ixerdekatu (Gèze, Dv, H), izardakitu (Gèze, Dv (G), H), izardeki(tu), ixadarkatu (Lh).<br />

� Podar. "Élaguer", "émonder" Gèze. v. ixedarratu. � Goiz erein ezak, berant izardeki ezak. Ip Prov 58 (ap.<br />

DRA).<br />

ixari. v. ezarri.<br />

ixarlo. � Nombre de cierta planta silvestre. v. iratxarlo. � Maria Ejipziana bere ixarloez bestitua desertuan<br />

bizi izan zen bezala. Arg DevB IV. (Podría tratarse de errata por iratxarlo).<br />

ixarratu (G-nav, AN-gip-5vill), ixartu (AN), isarratu (AN). Ref.: A; Asp ANaf (ixartu). �1. Rozar tierras. Cf.<br />

exartu. v. izaitu. � Ixarratu egin bear da liburu au, eta zikinkeriren batzuk garbitu bear zaizkio. "Se escarde".<br />

Berron Kijote 83. �2. "(S), lavar, p. ej., un jarro" A. � "(S), enjuagar la boca" A.<br />

ixarratu. v. ixedarratu.<br />

ixarre (H, sin trad.). � Acción de rozar (fig.) (?). Cf. ixarratu. � Gizon andi usteko askok egin izan dituzten<br />

azka, puzka, ixarre eta aztarrika guztiak. <strong>Izt</strong> C 15.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

934

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ixarti. v. izardi.<br />

ixartu. v. itzarri; ixarratu.<br />

ixasi. v. itsatsi.<br />

ixatu (L-ain, R-uzt), ixa (BN, S, R). Ref.: A (ixa, ixatu); Lh (ixa). � "Quemar, asar (voc. puer.)" A. "(S-saug),<br />

brûler (puer.). Abisa ixa! prends garde de te brûler" Lh. � (Dv � A). Cocer.<br />

ixatx. � <strong>Lar</strong>rutx-liburuetan eta arrizko naiz burnizko azaletan ixatxez edota zulatzaikiz ezarririk zeuden lege<br />

aiek. Or EG 1952 (5-6), 13 (interpr?; relacionado sin duda con isats).<br />

ixe (G-nav). "Exclamación para ahuyentar aves domésticas" Ond Bac.<br />

ixedarratu (L-sar ap. A; O-SP 229, SP, Dv, H), ixadarratu (Dv, H (L, BN)), ixeadarratu (H), itxadarratu (<strong>Lar</strong>),<br />

ixarratu (L ap. A). � "Ébrancher ou émonder un arbre" O-SP 229. "Cercenar" <strong>Lar</strong>. "Podar ramas inferiores de<br />

un árbol" A. v. ixardekatu. � Zergatik ez ixadarra / hartu gaberik haizkora? Gy 263.<br />

ixedoi. v. ihidoi.<br />

ixedu (V-arr ap. A), ixiru (V-ger ap. A). � "Ejido, campo común de todos los vecinos de un pueblo" A. "Ixirumendi,<br />

monte comunal" Alzola (comunicación personal).<br />

ixegatu. v. iseiatu.<br />

ixegi. v. eseki; izeki.<br />

ixeka. v. iseka; izaka.<br />

ixekalari. v. isekari.<br />

ixeki. v. eseki; izeki.<br />

ixeko. v. izeko.<br />

ixel. v. 1 iel.<br />

ixeldu. v. ixildu.<br />

ixen (S ap. A � Gèze; H), ixeñ (Dv (S)). � Ajenjo. "Absinthe" Gèze, Dv y H. Cf. itxenta. v. ixun. � Eta<br />

izarraren izena da Ixeña; eta huren herena ixeñetara khanbiatü zen. Ip Apoc 8, 11 (Ol ixen; Lç absinthio, IBe<br />

asentsiobelar).<br />

ixen. v. izan; izen.<br />

ixendoz. v. IXENDUZ.<br />

ixendu (SP (sin trad.), Dv, A). � "Feinte, faux semblant" Dv.<br />

- IXENDUZ (O-SP, SP, <strong>Lar</strong> , Dv, H; -doz H). En broma; fingiendo. "Par feinte, ou faux semblant" O-SP<br />

229. "Adrede" <strong>Lar</strong>. � Ixendoz desiratzea [herioa] benial. Harb 162. Deabrua bere lagunzat [...] ixendoz deitzea.<br />

Ib. 168.<br />

- IXENDUZKO (SP (sin trad.), <strong>Lar</strong>, Dv). Fingido; ficticio, artístico. "(Cosa hecha) adrede [...] itxenduzkoa " <strong>Lar</strong>. "Feint" Dv. � Edo elkhar ganik zenbat barkha egiazkoak / diferenzia baitute eta ixenduzkoak. EZ Man I<br />

110.<br />

ixenide. v. izenkide.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

935

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ixentatu. v. izendatu.<br />

ixer. v. izar.<br />

ixera. v. izara.<br />

ixerdekatu. v. ixardekatu.<br />

ixeri. v. eseri.<br />

ixerlo. "Mecha (Darric)" DRA.<br />

ixetaldi. v. isioaldi.<br />

ixetu. v. isiotu.<br />

ixexka. v. izexka.<br />

1 ixi (V, G ap. A), isi (V, G, L, R ap. A), exi. � (Interj. para pedir silencio). � Exi ene laztantxoa, exi . Acto 390. Isi, urlija dator. Astar II 147. Ixi, ene alabia. Ur MarIl 116. Ixiii, ama, ixiii. Otx 19. Ixi, ixi, amadoillorkumea.<br />

Or Eus 117. Ixi! ixi! txo! txo! Osk Kurl 68. v. tbn. AB AmaE 154. Enb 163. Balad 195. � Entzun,<br />

ikusi ta ixi, baketan nai badozu bixi. Otx 90.<br />

2 ixi. "(AN-gip), seto. Zutoi ta arbaztakin intakoa da ixia" A. v. 1 itxi II (2).<br />

ixi. v. 1 itxi.<br />

hixi. v. hisi.<br />

ixigitu. v. izeki.<br />

ixikera. v. izakera.<br />

ixiki. v. izeki.<br />

ixikigei. "(R), cosa propia para reanimar, p. ej. un cordial" A.<br />

ixil (V-gip, S; Lcc, SP, Urt I 60, <strong>Lar</strong> , Añ (s.v. lima), Dv, H), isil (gral.; Deen I 471, <strong>Lar</strong>, H). Ref.: A<br />

(isil); Lrq; Etxba Eib; Elexp Berg. v. izil.<br />

I (Adj.). � Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos. La forma con sibilante palatal es la única<br />

documentada al Norte (cf., sin embargo, algunos ejs. aislados de izil- en M. Elissamburu (izilik, izilka),<br />

Arbelbide (izilka), Hiriart-Urruty (izilka, iziltasun), Lafitte (izil-izila), y EGAlm y Prop (izilkari)). Al Sur ixil es<br />

tbn. la forma más documentada. Desde principios del s. XIX, y alternando en todos ellos con ixil, se documenta<br />

isil en Fray Bartolomé, Arrese Beitia, D. Agirre, Illarramendi (Pill 5), Orixe (BM 94), Txirrita, Labayen y<br />

Berrondo (Kijote 126). Hay tbn. isil en J.J. Moguel (BasEsc 237; pero tbn. ixilik (ib. I)); cf. tbn. Mendiburu<br />

isilerazi, isilik (pero tbn. ixilera), Cardaberaz isilerazo, isildu (pero tbn. ixil), J.A. Moguel isilik (pero tbn. ixil),<br />

Villasante isilarazi, isildu (pero tbn. ixil), Anduaga isilik (pero tbn. ixil-ixilik) y Alzola isilik (pero tbn. ixil). Hay<br />

sólo isil en Astarloa, <strong>Lar</strong>dizabal, E.M. Azcue, Iturzaeta, R. Azkue (salvo algún ej. aislado de ixil) y Erkiaga; cf.<br />

tbn. isildu en Elizalde y Ubillos, isilik en Barrutia, isilikako en Etxegarai e isiltasun en Aresti. Cf. además izilizilik<br />

e izilka en F. Irigaray. En DFrec hay 111 ejs. de ixil (23 septentrionales) y 62 de isil.<br />

�1. Silencioso, callado; (persona) silenciosa, reservada. "Callada cosa, gauza ixila" Lcc. "Meza ixilla, messe<br />

basse ['misa no cantada']" SP. "Gizon ixilla eta ondraua" Etxba Eib. "Oso ixilla da Ariznoako kamareria" Elexp<br />

Berg. � Guztiz ixil eta ahalkez / ezin ausartatuei. EZ Noel 156. Zein guti ixilak emastekietan. LE Prog 120.<br />

Dalako mutu ta ixilla. Mg PAb 179. Edo isilla dan, edo humildia dan. fB Ic III 371. Karrika ixil batean. Laph<br />

132. Neu berba gitxikoa, andrea isilla. AB AmaE 262 (419 ixil-). Meza ixil bat. Arb Igand 47. Jarraikitasun ixil<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

936

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

batean. JE Bur 50. Atximur egiten zion mamorro isil gaiztoa. Ag G 141. Gau ixila. Ox 185. Urdiñerri ixil artan.<br />

Or Mi 129. Apez ixil bat zen, aski herabea. Zerb Azk 77. Naiz-ta txorieme batzuk isilak izan, mintxogabeak izan.<br />

Erkiag Arran 102 (v. tbn. BatB 20). Ixila da ["h" letra]. Osk Kurl 17 (v. tbn. 212). Egiazko zinema, zinema hutsa,<br />

isila da berez. MIH 318 (MEIG VI 98 ixil-).<br />

v. tbn. fB Ic II 227. Echag 105. Ur MarIl 100. HU Zez 31. A BeinB 43. AzpPr 57. Ill Testim 18. Alz Ram 92. Tx<br />

B I 87. Kk Ab II 61. Ldi BB 92. Otx 46. Laux AB 19. TAg Uzt 8. Iratz 23. SMitx Aranz 102. Mde Pr 98. Etxde JJ<br />

44. Anab Poli 110. Txill Let 97. BENb NereA 191. JEtchep 112. Gand Elorri 192. MAtx Gazt 187. NEtx LBB<br />

102. Alzola Atalak 79. Etxba Ibilt 487. Ardoy SFran 20. Xa Odol 203. Uzt Sas 178. Lasa Poem 70. Berron<br />

Kijote 163. Isil: Azc PB 96. ABar Goi 51. Mde HaurB 68.<br />

� Gandhiren <strong>guda</strong> ixil edo zear-<strong>guda</strong> (resistencia pasiva). Ldi IL 155.<br />

� (Uso adv.). "Mátalas callando, isil, baña hil" <strong>Lar</strong>. "Callar [...] ixil egon" Añ. "Ixil ago emaitean, mintza<br />

hadi hartzean (S)" A. v. ixilik. � Ordu hartan ixil dauke triste bekhatoria. E 55. Ixil pairatzen du. Ax 517 (V<br />

333). Bere ixil egoitiaz. Bp I 17. Argatikan daude guziak aiñ geldi, aiñ isill. <strong>Lar</strong> DT CCIV. Jesus bethi ixil zagon.<br />

Lg II 269. Idiak manso ta ixil iten du bere lana. LE Prog 120. Ixil hobe huke atxiki mihia. Gy 230 (v. tbn. 148).<br />

Nere ezpañak isill idukiko dituen zaitzalle bat. Arr May 124 (GB 135 ixil-). Alik isillen beerantz etozan. A BeinB<br />

79. Alde orotarat igitzen dena ixil bezain eztiki. JE Ber 91. Ain ixil bide egiten zuten araiño. Or QA 176.<br />

v. tbn. Hm 84. SP Phil 248. Gç 66. Cb Eg II 42. Egiat 160. <strong>Izt</strong> C 239. Hb Esk 214. Dv LEd 85. Bv AsL 194. Zby<br />

RIEV 1908, 412. Ip Hil 91. HU Zez 141. AzpPr 119. Iraola 87. StPierre 23. Alz Ram 118. EusJok 84. Barb Sup<br />

74. Const 29. Ox 92. Etcham 194. Lab EEguna 102. Laux AB 51. TAg Uzt 78. Iratz 144. Mde Po 53. Bilbao<br />

IpuiB 106. Basarri 32. Gand Elorri 109. Osk Kurl 198. <strong>Lar</strong>z Senper 116. Ardoy SFran 114. Xa Odol 140. Isil:<br />

Astar II XI. Azc PB 335. Mde Pr 158. Erkiag BatB 114.<br />

�2. (Añ, H), isil (c. <strong>sg</strong>. A; Añ, Dv, H). Secreto; privado. "Oculto, sitio, leku isilla" Añ. "Rincón [...] leku ixilla"<br />

Ib. "Meza isilla (gral.), misa privada" A. � Neure lagunaren bekhatu ixilla. EZ Eliç 155. Bertze fabore handi<br />

ixil batzuk. Ax 105 (V 70). Hitz ixila, hirur beharritan iraganez geroz, orotan lasterka dabila. O Pr 622. Gauza<br />

ixilla agertuten dabena. Arz 44. Etsai ixil eta kaltekhor hark. Lg I 282. Debozio ixil iork ikusten eztuen bat. LE<br />

Prog 106. Tribunala Inkisizionekua baño ixillagua. Mg CO 15. Zeinbat gaistakeria leku ixilean ta ezkutuan. Añ<br />

EL 1 44. Lapurreta ageria edo ixilla. Gco II 33. Baduela ezer isillen bat. <strong>Lar</strong>d 144. Zenbat mandatu ixil<br />

bihotzera. Dv LEd 167 (cf. ixilmandatu). Bizitza isil eta ezkutu bat. Itz Azald 32. Maitasun ixillari. TAg Uzt 281.<br />

Grazi orren eragiña ixilagoa da. Or QA 175. Debekuzko hitz ixil batzuen aditzea. Lf in Zait Plat XVIII.<br />

v. tbn. SP Phil 25. FPrS 26. Ch III 5, 5. Mih 64. AA II 214. fB Ic II 246. Ur MarIl 37. Legaz 30. AB AmaE 136.<br />

Kk Ab II 137. SMitx Aranz 29. Txill Let 93. Gazt MusIx 123. Etxba Ibilt 487. Isil: JJMg BasEsc 237. Astar II 96.<br />

Arr GB 28. Azc PB 29. Mde HaurB 35. Erkiag Arran 190.<br />

� (Uso adv.). En secreto. � Konfesore bati ixil esatera lotsa nintzana, guzien aurrean agertzea. Cb Eg II 153.<br />

Dago geure padarra / ain ixil gorderik. Zav Fab RIEV 1907, 538. Jesusen legea, isill edo agiri, erakusten<br />

ziarduten. <strong>Lar</strong>d 490. Ixil jaio zan seme-paria etxian. Balad 49. Onen gertaldia ezin nezaket ixil gorde. Bv AsL<br />

140.<br />

�3. (B), isil (V-arr, G-azp-nav, AN-gip-5vill, B). Ref.: Gte Erd 36, 8. (Sonido) leve, (voz) baja. � Itz apal eta<br />

ixil batzuek. Ugalde Iltz 20. Eresi soñu isila. Lab SuEm 176. Abots isilean. Ib. 187. Zalaparta ixilla entzuten da.<br />

NEtx LBB 107.<br />

�4. (Interj. para ordenar silencio). "(Punto en) boca, txito, isil" <strong>Lar</strong>.<br />

II (Sust.). �1. Secreto. "(No hay secreto que tarde o temprano no sea) descubierto, oraingo isilla aurki izain da<br />

iskanbilla" <strong>Lar</strong>. � Gizonak jakin ez dezaten barautzen dezula, ezpada zure Aita isilla dakienak. <strong>Lar</strong>d 383. Mugalagunen<br />

isilla, apezak / bezain gorde zedukana. Or Eus 195. Maitasun orrek daukan ixilla. BEnb NereA 64. Oi<br />

ixil gorde atsegingarri. "Secreto seguro, deleitoso". Gazt MusIx 77. �2. + isil (c. <strong>sg</strong>. A). Silencio. � Ematen<br />

dizut ixil-saritzat ['recompensa por el silencio']. VMg 27. Padua lagun ta ixilla oiarzun. Ag G 254. Ixila sor<br />

badadi / ire barrenean. Ldi BB 92. Mendiko ixilla. Laux AB 21. Ixil osoa... EA OlBe 87. Geiegizko ixila. Zait Sof<br />

196. Ixilik ari naiz ixil orren bila. Or Poem 516. Eremuko ixil osoak. Txill Let 129. Ixilla maite dotaiño. Gand<br />

Elorri 150. Betiko ixillean nai du ostatatu. Vill Jaink 138. Ixilla urratzen. NEtx LBB 105.<br />

III (Como primer miembro de comp.). �1. Secreto. � Ez diot nik ogia ematen didanari dollorkeria ta ixilsaltzeerik<br />

egin nai. VMg 27s. Isil-ostuka. Azc PB 186. Ixil-burrukak. TAg Uzt 225. Ene animaren ixil-damu<br />

aiek. Or Aitork 165. Isil-aginduak ditue, isil-itzak. Erkiag BatB 184. Ixil-miñetan. Berron Kijote 42.<br />

�2. Silencioso. � Isil-etxe onetan. Or BM 118. Ixil-mintzoz. Ldi UO 22. Bakardade ta ixil-giroan. "En silencio".<br />

LMuj BideG 114. � Ixil-abots eztiduna. EA OlBe 61.<br />

- IXIL-HABIA. Madriguera. "Nidos secretos y de asechanza" Mg VersBasc 22. � Atera degunean [Catilina]<br />

zeuzkan illunbe ta ixil-abia zelatakoetatik, lapur andi, agertu ta ezaguna izango dan lekuetara. Mg VersBasc 13.<br />

- IXILAGO. (Uso adv.). En voz más baja. � Itzegin ixilago. Or Mi 56. v. tbn. Lab EEguna 66. Anab Poli 86.<br />

NEtx LBB 196. � (Con suf. -rik). Más en silencio. � Ixil askorik jaio zan / Alostorrian semia / eta ala ere<br />

ixillagorik / dago bakian. Balad 48. � En voz más baja. "Ixillaorik berba, berbetan egin (V-gip), ixilegoik! (Varr)"<br />

Gte Erd 36.<br />

- IXIL-ANTZA. En voz baja. � Asi ziran abadeakaz letania ixil-antza esaten. Or Tormes 115.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

937

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

- IXIL-ANTZEAN. En voz baja. � Aldameneko agure zar alargun batek, parrez ta ixill antzean. Ag G 45. Ixil<br />

antzean deitzen du. Alz Ram 96.<br />

- IXIL ASKORIK. Muy en secreto. Cf. ixilik (2). � Ixil askorik jaio zan / Alostorrian semia. Balad 48.<br />

- IXILEAN, IXILEKO. v. ixilean.<br />

- IXILENIK (H). Del modo más silencioso. "Gure iaidura gaiztoak ixilenik daudezela ere beldur izan behar<br />

dugu ustekabean atzar ditezen" H.<br />

- ISILETAN. En secreto. v. ixilean. � Zeinbat denpora isilletan dituban [pekatubak]. CrIc 160.<br />

- IXILETIK. En silencio. � Ikasak, hik, ixiletik maiz lan baliosagoa egiten dela burrunbatik baino. <strong>Lar</strong>z Senper<br />

32s.<br />

- IXILEZKO. a) Secreto, oculto. � Mariaren ixilezko egitatiak. Ip Hil 191. Ixillezko ta agiriko kalte askoren<br />

jatorria. Zink Crit 46. Ixillezko jakite ontan. Onaind in Gazt MusIx 146. Olerkarien ixillezko bideak. Alzola<br />

Atalak 80. b) Silencioso. � Gogoari ziri egiten dautsan isillezko aotsez. Erkiag Arran 47. T'emen barriro be /<br />

praille ta ixillezko / betiko bakea. Gand Elorri 175.<br />

- IXIL-GAUZA (VocCB � Dv). Secreto. � Etxian jazoten dirian paltaak, deskuiduak ta isilgauzaak, laatzak<br />

ezkutau biar ditubanak. fB Ic I 224. Beren ixil gauzak batak besteari adieraztera. <strong>Izt</strong> C 122. Bere isill-gauza<br />

agertu zion. <strong>Lar</strong>d 141.<br />

- IXIL-GORDE. Secreto. � Maiteen ixil-gordea. Or Mi 55. Mutil mazalak isil-gorde bat / ezin koka biotzean. Or<br />

Eus 223. Nere ixilgordeak argitara ekartzean. Or QA 180.<br />

- IXIL-GORDEAN. a) En secreto. v. ixilgordeka. � Jakite hori besterengandik ebatsia du ixil-gordean eta<br />

epaixka. MEIG VI 99. b) En silencio, sin hablar. � Zilegi izan bekit, beraz, hemen ixil-gordean uztea. MEIG VI<br />

62.<br />

- IXILIK, IXILIKAKO. v. ixilik, ixilikako.<br />

- IXIL-IXIL. "Aitú tuben kontu guziek beak ixíxil atzea" Iz Als 49. � Lixuna txaidian / ixil-ixil dabil. Laux BBa<br />

118. Ixil ixil datoz. Or QA 185. Ixil-ixil geratu. Bilbao IpuiB 235. v. tbn. Ugalde Iltz 26. Isil-: Or Eus 171. Azurm<br />

HitzB 64. � En voz muy baja. � Eresitzen zizkon ixil ixil. Ag G 75.<br />

- IXIL-IXILA (S ap. Lrq; H). (Adv.). a) En silencio. � Urrundu ziren, ixil-ixilla, Jesus ganik. Lg II 176.<br />

Badagoke txokora bazterturik ixil ixilla. <strong>Izt</strong> C 173. Ixil-ixila egon ninduzun. Elsb Fram 175. Gure gizon gaztea<br />

ixil ixila gelditu zen. Lap 118 (V 55). Ixil ixila badoa Aztia. Barb Sup 87. Xokuan ziagona ixil ixila. Const 43.<br />

Isil-isilla joan da. Or Eus 52 (113 ixil-). Ixil-ixila hedatzen dituelarik ixiltasunak bere uhain ixilak. SoEg Herr<br />

17-7-1958, 1. Mintzatu behar baluke ere / egonen ixil-ixila. Xa EzinB 73.<br />

v. tbn. Mih 94. Arch Fab 147. Gy 197. Laph 25. Zby RIEV 1909, 104. Jnn SBi 96. HU Zez 86. JE Bur 106.<br />

StPierre 39. Ox 101. Zub 74. Etcham 155. Iratz 150. Zerb IxtS 47. Lf Murtuts 24. JEtchep 80. Ardoy SFran 217.<br />

� (AN-5vill, isil isilla AN-arce ap. EI 207). En voz baja. � Hasten nauk alegia irakurtzen ixil-ixila. Elzb PAd<br />

23. Diot ixil-ixila ihardesten. JE Ber 66.<br />

� "Izil-izila, silencieux momentanéament (avec une nuance de colère ou de rancune)" Lrq.<br />

b) En secreto. � Gaubátes joánik ixil ixila. LE Matr4 538. Errotek ixil-ixila herriko yende guzieri. Elzb PAd 81.<br />

Ixil ixila, nehork deus deusere jakin gabe, norbaiti igorri. Barb Sup 90. Nehori erran gabe, ixil-ixila, gordeka.<br />

JEtchep 16. v. tbn. Lf Murtuts 54 (10 izil-izila). Zerb Azk 55.<br />

- IXIL-HIZKETA. Conversación secreta. � Etzuen ixil-izketa ura iñork entzun bildurrik. TAg Uzt 206. Gazteak<br />

bereizi geldituko dira ixil-izketan. NEtx Antz 44. � Ixil-izketa egon ziran biak. Ag AL 12. � Murmuración. �<br />

Ainbeste errezelo txar eta ixil-izketa artean bizitako amak. NEtx LBB 71.<br />

- IXIL-KONTU (V-gip ap. Elexp Berg). Secreto. "Confidencias, cuchicheos. [...] Gaur goizian ixil-kontu ugari<br />

euki juau" Elexp Berg. � Edan da gero binan alkarri / isil-kontuak esaten. Azc PB 71. Isil kontuak ola esanez.<br />

Tx B I 147. Nere ixil kontua gorde nairik. NEtx Nola 32.<br />

- IXIL-MIXIL (AN-arce ap. EI 206). a) En secreto. � Ango albistak isil-misil, belarririk belarri barreatu ziran.<br />

Erkiag Arran 150. Isil-misil, izpi its makalpean izaten ditute euren maitetasun inkesa ta asperenak. Ib. 160. b)<br />

Conversación secreta. � Ixilmixil bat izan nairik zurekintxe. SMitx "Nere izarrari" (ap. DRA).<br />

- IXIL-MIXILEAN, IXILKA-MIXILKA. v. ixilean, ixilka.<br />

- IXIL-POLTSA (V-gip). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. "Peculio reservado. Txomo zarran andriak, ixill<br />

poltsiakin etxia eiñ eban" Etxba Eib. "Onek bajaukak nunbaitten ixil-poltsan bat" Elexp Berg. v. IXILEKO<br />

POLTSATXO (s.v. ixilean). � Eukiten ebalako beti ixill-poltsa. AB AmaE 265. Milla dukat neban isil-poltsea<br />

(V-m). A EY II 35. Ixil-poltzaren bat bajaukak baztarren batian gordeta. SM Zirik 68. Gorde zituan Patxik bere<br />

ixil-poltzan. Osk Kurl 190.<br />

- IXILXEAGO. a) Un poco más bajo (hablar). "Solastu ixilxego (AN-5vill), ixilxio itz egin (G-azp, AN-gip)" Gte<br />

Erd 36. b) Un poco más callado. � Pixkat isiltxeago ta apalago zatzaidan. Berron Kijote 228.<br />

ixilagotu. � Atenuar (un sonido). � Etengabeko elurmalutak ixillagotu zituan bizien pauso-otsak. NEtx EG<br />

1956, 66. Eresia tartean, beti, indartuaz eta ixillagotuaz. NEtx LBB 195.<br />

ixilaldi (V-gip, S; Dv), isilaldi. Ref.: Lrq; Elexp Berg. � Silencio, momento de silencio. "Ixillaldi luzia egon da<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 938<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

batzarrian" Elexp Berg. v. ixilune. � Ixil-aldi txiki batean esan zituen [...] itz oek. Otag EE 1880a, 112. Isil aldi<br />

bat egin ondorean. Ag Kr 92 (157 ixilaldi). Autsi zuen isilaldia. A Ardi 84. Isil aldi luzea. ABar Goi 47. Ixilaldi<br />

luze artan eseririk aldegiten genun. Or Aitork 129 (Eus 421 isilaldi). Ori adirazten du bere ixilaldiak. Txill Let<br />

76. Eten zuan ixil-aldia. NEtx LBB 74. Orduko berritsukeriari isilaldi luzea etorri zitzaion ondotik. MEIG VI 53.<br />

En DFrec hay 3 ejs. de isilaldi.<br />

v. tbn. Alz Ram 87. Lek EunD 50. Zait Sof 76. Etxde AlosT 70. JAIraz Bizia 66. Mde Pr 114. Anab Aprika 92.<br />

Lasa Poem 109. Isilaldi: Erkiag BatB 32.<br />

ixilara, isilara (R-uzt ap. A). � "Bajo reserva" A.<br />

ixilarazi (BN-ciz; <strong>Lar</strong> , H), isilarazi (BN-arb; <strong>Lar</strong>), isilerazi, isilerazo (<strong>Lar</strong>), ixilerazi (S), ixilerazo (<strong>Lar</strong><br />

, Añ, H), isilazi (G-azp, AN-gip, B), ixilazi, ixilizi (AN-gip), isilduerazi, isilduerazo, ixilduerazi, ixilduazi<br />

(G-azp). Ref.: Lrq (ixileraz); Gte Erd 18, 170. � Hacer callar, acallar. � Haur batek dituela [...] ixillarazi. EZ<br />

Noel 55. Azanza geiago egiten dutela ixil arazi nahi dituztenek egiten duten baino. SP Phil 233. Ahalaz ixil erazi<br />

gaizki errailia. Bp I 103. Isill-erazi zituzten sulezeko etsai ta deabru hitz-onzi guziak. Mb IArg I 340. Ixil<br />

arazteko moldean. Lg II 83. Konzienzia ixilerazteko. AA III 597. Pilatok isillerazo zituen. <strong>Lar</strong>d 451. Gezurtiaren<br />

ixilaraztea. Laph 241. Iñork eztik ixillaziko lekeda au! (B). Inza Eusk 1928, 229. Ea zure laguna ixil arazten<br />

dezun. Lab EEguna 115. Negarraldia nolabaitan ixillarazteko. TAg Uzt 23. Ixil-arazi zuten auzia, ta Mateo<br />

ezkondu zan. NEtx Antz 137. Lotsak isil-eraziko ziola [laidoa]. Mde HaurB 77. Txakurrak lotu ta isilduerazo.<br />

Erkiag Arran 120. Odolaren mintzoa ixilaraziko. Xa Odol 225. En DFrec hay 5 ejs. de isilarazi, y sendos de<br />

isilerazi, ixilarazi, ixilerazi e ixilduazo.<br />

v. tbn. Monho 58. Dh 193. Gy 262. Hb Egia 77. Zby RIEV 1908, 773. Arb Igand 55. HU Zez 140. Mdg 132.<br />

Lander RIEV 1907, 433. Alz Ram 54. Ldi IL 28. Ir YKBiz 395. Lf Murtuts 8. Leon Mt 22, 34. Osk Kurl 175.<br />

Ardoy SFran 231. MEIG I 182. Isilarazi: Vill Jaink 52. MIH 315. Isilerazi: A Ardi 46. Ixilerazi: Arch Fab 237.<br />

Ip Mt 22, 34. Zait Sof 68. Etxde JJ 174. Anab Poli 33. MIH 223. Isilerazo: Cb Just 68. CrIc 96. Ixilerazo: Urruz<br />

Urz 32. Isilduerazi: EE 1885b, 547. Ixilduerazi: Basarri 114. Ixilazi: Echn Mt 22, 34 . Ixilduazi: Bv AsL<br />

103. Alz Burr 35. Etxde AlosT 78. Uzt Sas 147.<br />

- EZIN IXILARAZIZKO. Imposible de acallar. � Nehork ezin ixilarazizko kalakari batzuen erasiak. HU Aurp<br />

202.<br />

ixilarte, ixiltarte. � Momento de silencio. � "Zer ari aiz, mutil?" Ixil-tartea izan zen. "Belar eta arri tartean,<br />

barakullu biltzen ari aiz?". Or Mi 102. Ixiltarte motza. Zait Sof 107. Solas jarraikia, bainan galdez eta<br />

ihardespenez mailkatua, han-hemenkako zeihar-elhe eta ixil-arte batzuekin. Lf in Zait Plat XV. Gauera<br />

zornetuagorik amiltzen dan ixillartean. "Paréntesis". LMuj BideG 152.<br />

ixildasun. v. ixiltasun.<br />

ixildu (gral., -tu S, R; Lcc, Volt 31, SP, Urt III 34, <strong>Lar</strong> , VocS 143 (-tü), Añ, Arch VocGr, VocBN, Gèze (tü),<br />

Dv, H), isildu (V, G, AN, L, BN; <strong>Lar</strong>, Añ), izildu (BN-lab), ixeldu (V-ger-ple-arr-arrig), exildu (R-uzt; Mic<br />

6r ). Ref.: Bon-Ond 160; A (isildu, isiltu); EI 76, 207; Lrq (ixilt); Iz R 291 y 298, Ulz (ixildu); Gketx<br />

Loiola (pastikuna); Etxba Eib; Elexp Berg. �1. Callarse; acallar. � Tr. General en todas las épocas y dialectos.<br />

En DFrec hay 31 ejs. de ixildu (2 septentrionales) y 30 de isildu. � Ixil bazinite nahi nikezu. E 207. Saduzeuak<br />

ixildu zituela. Lç Mt 22, 34 (Leon ixilarazi). Minzatzetik ixildu zen bezala. Lç Lc 5, 4 (He y Dv -tik gelditu). Oi<br />

ta ze bitez ixildu. Lazarraga 1169r. Nik banegian aleguinaz / palagadu ta exildu; / finjidu neben ez nebela / nik<br />

alakorik aditu. Lazarraga (B) 1179vb.<br />

Dakizkienak aurthiki arteiño ezta ixiltzen. Ax 292 (V 194). Haren ahalkatzeko eta ixiltzeko. SP Phil 451.<br />

Ülhünpian gorderik egon diren gaizak agertüren dira, eta arrazonamentiak ixiltüren. Mst III 43, 2 (Ip ixiltüren).<br />

Isildu edo mututu zan. Cb Eg II 176. Zerua eta lurra bere edertasun guziarekin ixil beitez zure aitzinean. Brtc<br />

72. Ixildu nozu onetan. Mg PAb 160. Tronpeta-soñua bat-batean isildu zan. <strong>Lar</strong>d 77. Itxas ederra isildu da. AB<br />

AmaE 22. Oro ixiltü ziren. Ip Hil 206. Juduen aldeko gazeta guziak berehala ixildu ziren. HU Zez 23. Ama<br />

ixiltzen etzan bere mutil petrala famatu eziñik. Iraola 66. Eskeka ixildu gabe irauteagatik. Inza Azalp 128. Ixil<br />

nadin, adiskideak. Or Mi 111. Ixildu egik samin latzezko maitasun-otsa. Laux BBa 38. Isildu ziran esamesak.<br />

Erkiag BatB 103. Behin betikotz ixildu zauku gure errexiñoleta. Xa Odol 143. Ez da oraindik ospe hori ixildu.<br />

MIH 60.<br />

� "Goiz atzartzen dira eta berant ixiltzen gaitzerako gure nahikariak" H.<br />

� "Oien izketia ixiltzen asi da (G-goi-azp) [= "la conversación estaba decayendo"]" Gte Erd 177.<br />

�2. Callar, silenciar, dejar en secreto. � Bekatu mortalea isilzea konfesioan. El 95. Ez dizuet ezer ixildu nai.<br />

GavS 6. Borondate ona badozu ez ezer ixildu ta edertuteko. Mg CO 269. Eztot ixilduko san Agustinek<br />

dirauskuna. Añ LoraS 190. Ez da ixiltzekoa emen oietako persona itzaltsu batekiñ egiñ zuena. Aran SIgn 54.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

939

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

Bere izena ixildu nai dutana. Zub 49. Ixildu dut zure burregoer elgar zagutzen dugula. Xa Odol 266. Zentsurak<br />

ixildu eta izkutatu dituenak. MEIG VIII 105.<br />

v. tbn. CatBus 50. Legaz 41. Or Tormes 67. Zait Sof 63. JAIraz Bizia 110. Ibiñ Virgil 41. Etxba Ibilt 489. Isildu:<br />

Ub 210. Mde HaurB 107. Vill in Gand Elorri 12. Berron Kijote 112.<br />

- EZIN IXILDUZKO (Dv). Imposible de acallar. � Ezin-ixilduzko kalaxka bat jali zauk aphezen kontra. <strong>Lar</strong>z<br />

Bozak 62 (ap. DRA).<br />

- IXILDU ERAGIN. Hacer callar. v. ixilarazi. � Isildu eragin bear dau. Itz Azald 111. Ixilddu eragijoezu, ba!<br />

Otx 136.<br />

- IXILTZEKE (G-azp, isiltzeke V-arrig, G-azp, isiltzeka V-gip, ixiltzeka V-gip, isiltzake V-m, G-azp, ixiltzaka<br />

V-gip, G-azp, isiltzaka V, G-azp, ixiltzaga G-goi). Ref.: A (isiltzaka); EI 207. Sin callar, (hablando, cantando,<br />

etc.) sin parar. � Jardun dagiela ixiltzaka. Mg PAb 219 (CO 202 isiltzaka). Gauz oiek bakarrak esaten, egunez<br />

eta gauez isiltzaka. <strong>Lar</strong>d 538. Ixiltzaka dei egingo degu. AB AmaE 54. Biotzaren erdian isiltzake deadarrez. Ag<br />

G 253 (41 ixiltzake). Kanta-kantari isiltzeke. Erkiag Arran 102. v. tbn. NEtx Antz 50. AEmil AndreM 149.<br />

- ZER-IXILDU. Secreto. � Oiñ konturatzen naiz erbesteko eta ez-ezagun letz artzen nozula, zer-ixilduak<br />

destazuzenetik. Etxba Ibilt 485.<br />

ixildu. v. zizeilu.<br />

ixildun, isildun. � De (...) callado, silencioso. � Ames-egalkaden aize soiñu-isilduna. Erkiag Arran 31. Musika<br />

ixildun gai ikukor eta ikara garden bihurtzen da. MEIG IX 120 (en colab. con NEtx).<br />

ixildura (Hb ap. Lh). � Silencio. � Ixildura labur hau onartze bat iduri zakon gizon hanpurutsuari. Zub 106.<br />

ixilean (V-gip; <strong>Lar</strong> , Añ, H), isilean (V, G, AN, BN-arb; <strong>Lar</strong>). Ref.: A (isillean); Elexp Berg (ixilixan); Gte<br />

Erd 170. �1. En secreto; (precedido de gen.) a escondidas de. "(De) callada" <strong>Lar</strong>. "Privadamente" Añ. "Ixilixan,<br />

a la chita callando, a hurtadillas. Andrian ixilixan, kotxia erosi zeban" Elexp Berg. v. ixilik (2). � Nekaldi asko<br />

asmau leiz ixilian ta agirian. Añ EL 1 60. Urteten dabee argitara isilian egiteko obe zirian gauza askok. Astar II<br />

30. Isilean Jesusi jarraitzen zitzaiona. <strong>Lar</strong>d 463. Alderatu ziran ikasleak Jesus gana ixillean. Ur Mt (G) 17, 18<br />

(Ur (V) y Ker ixillean; He, Dv, ixilik). Baña, gauz au eukizu / Mitxel ixillean. AB AmaE 241. Ixillean euki bear<br />

dan ipuña. Ag Kr 56. Ixillean atzeman [...] olloa. TAg Uzt 116. Aita-amaren ixillean. Zait Sof 79 (Plat 10 isil-).<br />

Guztien isilean maitatutako gazte koloregorria. Erkiag Arran 191. Herritarrak ixilian hitzartürik. Casve SGrazi<br />

110. Agerian nahiz isilean. MEIG VI 44 (III 100 ixilean).<br />

v. tbn. Kk Ab II 137. Or Aitork 165. Bilbao Ipuin 28. Etxba Ibilt 479. NEtx LBB 12. Isilean: Itz Azald 111. Mde<br />

HaurB 13. Lab SuEm 174.<br />

� (Vivir, etc.) retirado. � Zaude ixilean eta goza zaite zure jainkoaz. SP Imit IV 12, 4 (Ch zoaz aparterat, Mst<br />

zihauren xokuan). Egürüki zien, othoitzian eta ixilian, jaits lekien [...] Espiritü Saintia. Ip Hil 189.<br />

�2. En silencio. v. ixilik. � Ixillean morroiak ezkaratzeko aulkietan iarririk, zer esan ezekiela. Ag AL 81.<br />

Mendija dago ixillean. Laux AB 53. Otsa ta azaratakin oitu ta ezin ixillean etsi. Anab Poli 75.<br />

- IXILEKO (V-gip; isileko V; H), IXILEANGO. Ref.: A; Elexp Berg (ixilleko). a) Secreto; reservado, privado.<br />

"Ixilleko nobixia i dauka" Elexp Berg. Cf. ixileko. � Ixileko gauzarik agertu dabenez. Oe (ap. H). Pekatu<br />

isillekua. CrIc 94. Norberaren bizitza isilekoan. Itz Azald 211. Ixilleko poliziya. Kk Ab II 96. Ixilleko<br />

batzarretan. Otx 52. Ixilleko jokoetxearen jabe. TAg Uzt 173. Ixiliango maitetsu biren zoritxarra. Etxba Ibilt<br />

475 (485 ixileko). Nere alaba ixillekoa. NEtx LBB 125. Bere ixileko bizieran. "Vida privada". MEIG IX 133 (en<br />

colab. con NEtx).<br />

v. tbn. Ag Kr 158. KIkV 72. Ldi IL 110. SM Zirik 14. Berron Kijote 86. Isileko: A BeinB 73. Mde HaurB 62.<br />

Erkiag BatB 47.<br />

b) Silencioso. � Orazio ixillekoa. Mg CC 187. Erdi-isilleko otoitza. Or Eus 285.<br />

- IXILEKOAN, IXILEKOETAN. En secreto. � Deitzen detsa kanpoko lagunari, ixillekuetan. SM Zirik 46.<br />

Ixillekuan pozian bizi zaralako. Etxba Ibilt 481.<br />

- IXILEKO POLTSATXO. Dinero escondido. v. IXIL-POLTSA, ixileko (3). � Berak pe okikodxok arek<br />

ixilleko boltsatxue. Ort Oroig 24.<br />

- IXIL-IXILEAN. En secreto. � Ixil-ixilean esandako itzak, ixilka belarriri esandako kontuak. Ir YKBiz 277.<br />

Zokil-pean sartu ixil-ixillean. Bilbao IpuiB 120.<br />

- IXIL-MIXILEAN. En secreto. � Ixil-mixillean maitezko kiñu batzuk egin. Bilbao IpuiB 80.<br />

ixileko (V-gip ap. Etxba Eib), isileko. �1. (Sust.). Secreto. "Confidencias, secretos. Bixen artian, ixillekuak<br />

darabixez" Etxba Eib. Cf. IXILEKO (s.v. ixilean). � Ixillekoak zabaltzea. KIkV 71. Eztauko niretzako<br />

ixillekorik. Altuna 31. Midaren ixillekua. Otx 120. Bularpeko izkutuenean zetzakidan ixillekoa. Ldi IL 28.<br />

Gordeko ebela isileko ori. Erkiag BatB 99. Nere bizitzako ixilleko bat. NEtx LBB 125. v. tbn. Etxba Ibilt 460.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

940

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

Gazt MusIx 165. �2. "Isileko (V), hijo natural" A. �3. "Ixillekue, la cantidad que los pescadores reparten a<br />

ocultas de sus mujeres" Ort Oroig 139. v. IXIL-POLTSA.<br />

ixilentzio. � (Forma humorística nacida del cruce entre ixo o ixil y cast. silencio). � Ezpadakik, ikasi, eta<br />

bestela, ixilentzio! Urruz Urz 33.<br />

ixilera (H), isilera (<strong>Lar</strong>, A (que cita a Mb)). � Silencio. "(Imponer) silencio, isillera [...] agindu" <strong>Lar</strong>. v.<br />

ixiltasun. � Berariazko Jesusen mututasun edo ixillera hau. Mb OtGai II 379. Jainkuaren Semia etorriko iaku<br />

lapur bat legez gabeko isilleran edo gitxien uste dogunian. CrIc 30.<br />

ixilgabeko. � Incesante, que no calla. � Ixilgabeko othoitzez nagotzula miserikordia eske. SP Imit IV 9, 3 (Mst<br />

thaik gabe, Ol etengabe).<br />

ixilgaitz. � (El) que no calla, hablador. � Hain nabarmen hitzketean, hain ixilgaitz konpainietan. SP Imit IV 7,<br />

2.<br />

ixilgarri (SP, sin trad.), isilgarri (A). �1. "Incontestable, irrefutable" A. � Bildotsaren arrazoi eder,<br />

ixilgarriari, esaten dio [...]. VMg 1. �2. "Ixilgarria, chose qui est à taire; chose que l'on peut passer sous<br />

silence" H.<br />

ixilgo (Añ), isilgo (<strong>Lar</strong>, H). � Silencio. "(Imponer) silencio, [...] isilgoa agindu" <strong>Lar</strong>.<br />

ixilgordari. � Secretario. � Santa Kruzen ixilgordari edo sekretarioa. Or SCruz 93.<br />

ixilgordeka, isilgordeka. � En secreto. v. IXIL-GORDEAN. � Liberalen konpiantzazkoena, ta aiekin ixilgordeka<br />

zebillen jauntxorik nagusiena. Or SCruz 85. Zerbait isil-gordeka adiraz nai lio. Or Eus 102. Ene gelan<br />

sartzen da baita emazteki bat ixilgordeka. GAlm 1965, 33 (ap. DRA).<br />

ixilgura, isilgura. � Deseo de silencio. � Isilgura batek azpian artu bailituan, murtik egin barik lotu ziran une<br />

artan neska-mutillak. Erkiag Arran 98.<br />

ixilik (V-gip, S; SP, Urt III 34, <strong>Lar</strong> , Añ, VocBN, Dv, H), isilik (gral.; <strong>Lar</strong>), isilikan (<strong>Lar</strong>), ixilikan (H),<br />

ixilika, exilik, xilik (B). Ref.: A (isilik); Lrq; Izeta BHizt (xilik); Elexp Berg; Gte Erd 170, 277. � Tr.<br />

Documentado desde Dechepare (en la forma ixilik; tbn. ixilikan e ixilika (115)). En los textos meridionales,<br />

además de ixilik, de uso prácticamente general, se documenta tbn., aunque menos, isilik. El primer testimonio de<br />

exilik es de 1537; en Lazarraga aparecen ixilik y exilik. Hay además izilik en M. Elissamburu (junto a ixilik) y F.<br />

Irigaray (145 izil-izilik).<br />

�1. En silencio. "Silenciosamente", "tácitamente" <strong>Lar</strong> y Añ. Cf. A: "Auxilin (BN-lab), estáte callando. Es uno de<br />

los más curiosos ejemplos que conozco de falsa analogía, tanto más notable que cuanto que ocurre en la médula<br />

misma de la lengua. [...] Está sustitución de -k en -n la han extendido en Hazparren, según se ve en el ejemplo<br />

transcrito, al sufijo -ik de isillik 'callando'. Auxilin (Contr. de ago isillin) es sustitución, al hablar a una mujer, de<br />

auxilik (Contr. de ago isillik). Se dice comúnmente y se debe decir ago isillik, con quienquiera que se hable". �<br />

Tr. General en todas las épocas y dialectos. � Sainduak ere ordu hartan oro egonen ixilik. E 57. Zuen emazteak<br />

Elizetan ixilik beude. Lç 1 Cor 14, 34. Arren, xoriak, exilik zaoz. Lazarraga 1175v. Oi, arren, jauna, ixilik bego.<br />

Ib. 1171r. Abisatu behar bidean ixilik egoitea. Mat 32. Ixilik eta geldirik. Ber Trat 28v. Egon bidi [...] exilik. Cap<br />

142. Hekin edergaillu guziak beudez ixilik zure aitzinean. SP Imit IV 3, 4. Hasperen egin ixilik. Bp II 43.<br />

Batzarre gaixtuetan ixilik egoitia. Mst III 28, 1. Isillik sufritu bear zala. Cb Eg 374. Zagoz ixillik. Mg PAb 191.<br />

Auxilik alhaba! Etch 404. Isilik egoteko eskuarekin keinu bat egiñaz. <strong>Lar</strong>d 507. Ezin egotu zen gehiago ixilik. Jnn<br />

SBi 116. Bertze lauek lanak ditugu ixilik ere. JE Ber 96. Ixilik dagoenak ez dio gezurrik. Zerb GH 1936, 228.<br />

Zaudete ixilik leluorrekin Jaungoikoarren. Etxde JJ 82. Mendi goietan ixillik dago / artzaiñen txistu alaia. BEnb<br />

NereA 131. Inguruak ixilik daude. JEtchep 46. Ixillik dagonaren berririk ez da jakiten (AN-ulz). 'Aren aotik ez<br />

beintzat'. Inza NaEsZarr 1204.<br />

�2. (SP, Añ, Dv, H), isilik (G-azp, AN-gip, B ap. Gte Erd 170; <strong>Lar</strong>, Añ, A), izilik, isilikan (<strong>Lar</strong>). En secreto,<br />

secretamente, ocultamente; (precedido de gen.) a escondidas de. "Clandestinamente" <strong>Lar</strong>. "Furtivamente" Añ.<br />

"Secretamente" <strong>Lar</strong>, Añ. v. ixilean, ixilka. � Ene eretxian oba da goarda ditean exilik. "En secreto". fJZ 98.<br />

Igan zedin bestera, ez agerriz, baina ixilik bezala. Lç Io 7, 10 (He gordeka, LE estalian, Dv y Or ixilka, Ol<br />

izkutuxean). Sinagogako Dotorak / ixillik deithu ditu. EZ Noel 65. Ea ezkondu zan ixilik. "Clandestinamente".<br />

Cap 112. Bere oldea eta abantailla ixilik bilhatzen dute. SP Imit I 14, 2 (Ch gordeki, Mst gordallüz). Ixilik<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

941

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

hartzen. Bp I 99. Pekaturen bat ixilik eutziaz. OA 152. Artuta nator isilik lukainkea. Acto 418. Isillik<br />

Elizan sartu. Mb IArg II 302. Badoha Yerusalemerat ixillik bezala. Lg II 199. Gurasuen isillik artua. CrIc 80.<br />

Ixilik uztekoa ez dana. <strong>Izt</strong> C 188 (cf. IXILIK UTZI). Aren isilik [...] alabak eraman ziozkan. <strong>Lar</strong>d 40. Egiten<br />

zituen gau eta egun, izilik, bere egin ahalak gorthearen kontra. Elsb Fram 69 (162 ixilik). Ixilik bere gei<br />

gaiztoaren konplitzeko. Ip Hil 150. Aztapar ukaldia ixilik eginez. JE Bur 164. Aurrak aziago-ta gurasoen<br />

ixillikago dagizte beren aurkeriak. Bera EEs 1914, 85. Emon ezkero ixillik saria. Enb 162. Bere emaztearen<br />

ixilik. JEtchep 59. Bataioa illunabarrean eta ixillik egin zuten. NEtx LBB 29. Ixillik gordeko ebana. Etxba Ibilt<br />

482.<br />

v. tbn. Ax 404 (V 263). Tt Onsa 138. Gç 29. Cb CatV 77. Mih 124. CatLan 95. DurPl 99. Mg PAb 112. AA I<br />

603. fB Ic II 200. Etch 238. It Fab 94. Hb Egia 86. Bil 95. Bordel 126. ChantP 8. Prop 1876-77, 71. Bv AsL 39.<br />

Arr May 20. Apaol 45. AzpPr 98. Echta Jos 133. Xikito 3. Ag G 127. Urruz Zer 29. Barb Sup 138. Const 33. Lab<br />

EEguna 103. Kk Ab II 139. Laux BBa 72. Etxde JJ 42. SM Zirik 107. Anab Aprika 54. Uzt Sas 114. Berron<br />

Kijote 184. Isilik: Cb Eg III 349. Mg CC 103. fB Ic I app. 18. JJMg BasEsc 53. Astar II 74. EusJok II 126. AB<br />

AmaE 236. Ill Pill 28. A Ardi 78. ABar Goi 30. Or Eus 235. Mde Pr 295. And AUzta 62. Erkiag BatB 36. Alzola<br />

Atalak 136. Berron Kijote 183. Ixilikan: Zby RIEV 1908, 770.<br />

� (V-gip, BN-baig ap. EI 207; H). En voz baja; cuchicheando. � Utra dulzero esan begio / bere penea exilik.<br />

Lazarraga 1182r. Ixilik erraiten dira [orazinoak]. Harb 283. Deithu zuen ixillik Maria bere aizpa. "Silentio". He<br />

Io 11, 28 (Dv ixilik; Ker e IBe belarrira). Isilik berba egiten. A BeinB 51. Bazi obeagaz yaten dok ik, esan neban<br />

ixilik. Or Tormes 81. Ixillik diardue izketan. NEtx LBB 200. v. tbn. Hm 182. Elsb Fram 122. Isilik: Erkiag BatB<br />

156.<br />

- IXILIKAKO (Dv, H; isil- <strong>Lar</strong>), IXILIKO (Añ). Cf. ixilikako. a) Secreto. � Ez dezazula zure barnean izan<br />

ixillikako konplazenziarik. He Gudu 113. Nai dala ixilikakua, nai dala azaldauba edo publikua esaten dana. fB<br />

Ic II 188 (III 318 isilikako). Ixilikako bere gaizkiren bat. KIkG 59. Ixilikako aginduen arabera. Mde Pr 76. v.<br />

tbn. Ag Kr 23. Berron Kijote 184. Isilikako: <strong>Lar</strong>d 383.<br />

b) Silencioso. � Orazio mental edo ixilikakoan. Ant Zerurako bidea VI (ap. DRA). Isillikakoak izan arren, itz<br />

oek entzutea gauza txalogarria da. Etxeg Itzald II 157. � Tácito. "Ixilikako hitza, promesse tacite" H. �<br />

Ixiltasun au ixilikako baimentzat artuta. Arr May 186. � Tenue (sonido). � Isilikako oiartzuna besterik ez zan<br />

nabari inguruan. Erkiag Arran 147.<br />

- IXILIK JOAN. "Ixilikan joan, faire banqueroute" Hb GH 1929, 87.<br />

- IXILIK-MAMO (A Apend). A escondidas.<br />

- IXILIK-MIXILIK (V-arr, isilik-misilik V-m, ixillik eta mixillik G-azp). Ref.: A; EI 207. Cuchicheando.<br />

- IXILIK OSTAGARRI. "Isillik ostagarri (V-ple), a hurtadillas" A.<br />

- IXILIK OSTUKA. "Isillik ostuka (V-ger-ple-arr-oroz-al), a hurtadillas" A. v. ixilostuka. � Jaungoikoaren itza<br />

erderaz Eliza ta elixa guztietan azaltzen dabe; euskeraz, bat edo baten edo; eta orduan goizean goiztxo eta isilik<br />

ostuka legetxez. A EEs 1916, 109.<br />

- IXILIK UTZI (Dv). Dejar en paz. � Gizonak ixilik utziten baizituen ere zein bere desirén eta guthiziazko<br />

afekzionén ondoan ioaitera. Lç Adv * 8v. Gogorki eta torpeki dagotzunari emeki egoitea, ixilik utztea. Ax 291<br />

(V 194). Egunaz ez bada, gauaz bederen ixilik utziko gaituela. Laph 125. Hura ere ixilik utzi orde. Jnn SBi 63.<br />

Zuk, othoi, gizon horri ixilik utziko duzu. <strong>Lar</strong>z Iru 62.<br />

- IXIL-IXILIK. a) (Intens. de ixilik). En secreto. � Aen artera izan ninzan / exil-exilik koladu. Lazarraga (B)<br />

1180rb. Isil isilika ta alakorik ezpaliz bezala. Mb IArg I 302. Obe litzateke isil isilik istia [pekatubak]. Astar II<br />

148 (v. tbn. 177). Ixil-ixilik emon dautsodaz dirubak. Kk Ab I 66. Auzi izugarri ori ixil-ixilik, lurreko iñor oartu<br />

gabe gertatzen dana da. Inza Azalp 81. Emaztea utzi ta ixil-ixilik aldegitea erabakitzen du. MAtx Gazt 20.<br />

v. tbn. Goñi 111. Laux BBa 82. Otx 83. Etxde JJ 31. Anab Poli 33. Bilbao IpuiB 202. Osk Kurl 22. Alzola<br />

Atalak 70. Isil-isilik: <strong>Lar</strong>d 117. Erkiag Arran 123. Vill Jaink 57.<br />

� En voz muy baja. � Azkeneko itz au ixill ixillik esaeban, Indianoak ez entzuteagaitik. Ag Kr 145. Itoko<br />

baitzake urdi ori!, diyo ixil ixilik bazterrekuak. Iraola 66. Ixil-ixilik bi othoitz egin ziozkan. JEtchep 27.<br />

b) (V-gip ap. Elexp Berg; Añ, Dv). En silencio. "Ixil-ixilik dago" Elexp Berg. � Desprezioak ez artzea ixil<br />

ixillik. Mg CC 221. Lotan legetxe, lurra egoan ixill ixillik. AB AmaE 376. Sukalde bazter batean ixil-ixilik<br />

zetzan. Etxde JJ 30.<br />

v. tbn. fB Ic II 236. <strong>Izt</strong> C 237. Bil 161. Goñi 113. Echta Jos 250. Ag G 101. Alz Bern 74. EusJok 22. ArgiDL<br />

132. Inza Azalp 54. Altuna 33. Jaukol Biozk 55. Enb 173. Ldi IL 28. Eguzk GizAuz 75. ABar Goi 67. EA OlBe 9.<br />

NEtx Antz 85. SM Zirik 34. Txill Let 24. Anab Poli 77. BEnb NereA 189. Bilbao IpuiB 264. Akes Ipiñ 17. And<br />

AUzta 149. Ugalde Iltz 17. Osk Kurl 67. Salav 83. Alzola Atalak 75. Uzt Sas 97. Berron Kijote 149. MEIG I 59.<br />

Isil-isilik: fB Ic III 309. JJMg BasEsc 151. Astar II 193. Arr GB 44. Azc PB 170. A BeinB 48. Ag Kr 199. Ill<br />

Testim 21. Tx B I 223. Erkiag BatB 25. Berron Kijote 226. Ixil-ixilikan: Apaol 71.<br />

ixilikako, isilikako (G ap. A), ixiliko. Cf. IXILIKAKO. �1. (Sust.). Secreto. "Cosa secreta" A. � Bi gazteren<br />

amorioa etzan isillikako bat iñorentzat. Otag EE 1881b, 60. Bere jakintzaren ixillikako miragarriak. Otag EE<br />

1882c, 449. Nere aurrean etzuten ixilikakorik. Ill Testim 14. Besteren ixillikoetan [ez sartu]. Berron Kijote 26.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

942

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

�2. "Isillikako (G), hijo bastardo" A. �3. ixiliko. "Bateonbatek bota dau ixilikoen bat [= 'putza'] (V-arr)" Gte<br />

Erd 266.<br />

ixiliko. v. ixilikako.<br />

ixilintx. v. ixintxa.<br />

ixilizko (H). � Secreto, oculto. v. IXILIKAKO, IXILEKO. � Zein baitzén Iesusen diszipulu, baina ixilizko,<br />

Iuduén beldurrez. "Secret". Lç Io 19, 38 (He ixillakoa [¿errata por ixilikakoa?], LE altxaturik, Dv ixilikakoa, Ker<br />

ixilleko).<br />

ixiljoko. "Coup fourré" H.<br />

ixilka (AN-gip-5vill, L, BN, Sal, S, R; VocBN, Dv, H), isilka (V, AN-5vill, L, BN, S), izilka (Dv), xilke (B).<br />

Ref.: A; EI 206; Izeta BHizt (xilke); Gte Erd 170. �1. En secreto, ocultamente; (precedido de gen.) a escondidas<br />

de. "Izilka, augm. de ixilka" Dv. v. ixilik (2). � Bañan zerbitzu saindua ixillka zokholutan / kristauek eginen<br />

dute hats hartzeko ordutan. EZ Man I 67. Ibilli zen itxeko guzien isilka. Mb IArg II 330. Ixilka burasoen<br />

ontasuna saltzen. Brtc 64. Ezkutuka, ixillka. Mg CO 239. Ixilka gogotik ariko dira jaten. AA I 570. Eskuara<br />

izilka, gordeka urkatu. HU Aurp 212. Ixilka bederen handik Josepen atheratzeko xedea. Zerb IxtS 25. Ixilka,<br />

agertu gabe. Or Io 7, 10 (Lç ixilik). Alemaneri ixilka ihardokitzeko. Lf ELit 323. Gurasoengandik ixilka [...]<br />

etorriko zitzaiola. Berron Kijote 176. Aspaldikoa hau ere, baina ixilka ibilia. MEIG IV 126. En DFrec hay 4 ejs.<br />

de ixilka y 3 de isilka.<br />

v. tbn. Arr GB 117. Zby RIEV 1909, 233. JE Bur 16. Barb Sup 64. Ldi BB 42. TAg Uzt 140. JAIraz Bizia 27.<br />

Othoizlari 1954, 4. JEtchep 102. Ardoy SFran 95. Isilka: Or Eus 32. Izilka: Elsb Fram 179. Arb Igand 80.<br />

� (L-sar ap. A). Cuchicheando; en voz baja. � Gelditzen dira izketan isilka. Ill Testim 14. Hoin ixilka zer zion<br />

nahi nikek jakin. Ox 124. Belarrira ixilka esan zaitzuena, oiuka esazue etxe-gaindegietan. Ir YKBiz 200.<br />

Trikornioari erantzun gabe, beretzat, ixilka, bukatu zuan. JAIraz Bizia 51. v. tbn. TAg Uzt 67. NEtx LBB 355.<br />

Isilka: ABar Goi 57. Berron Kijote 158.<br />

� Silenciosamente. � Aurreko atea ixilka irekirik. MEIG IX 104.<br />

� (En compuestos). � Pauso-ixilka doi-doian. "Con tácitos y atentos pasos". Berron Kijote 179.<br />

�2. (Sust.). Petición de silencio. � Orien [Jesusen aitzinetik zebiltzanen] isilkak garaitzeko ta Jesusek adi zezan<br />

esaten ziona, len baño ere oju andiagoz esaten zuen. Mb IArg I 219.<br />

- IXIL-IXILKA, IXILKA-IXILKA (ixilke ixilke AN-ulz ap. EI 206). a) En voz baja, cuchicheando. � Ixil-ixilka<br />

esaeutsan belarrira. Echta Jos 223. b) En silencio. � Ixil-ixilka atera da sukaldera. NEtx LBB 107.<br />

- IXILKAKO (H). a) Secreto; privado. � Isilkako debozioren batera. Mb IArg I 365. Atzeman die [...] isilkako<br />

begiratu. Or Eus 94. b) (Sonido) tenue. � Ostoak [...] ixilkako soiñu beldurgarria zarioten. Berron Kijote 215.<br />

- IXILKA-MIXILKA (V, G, AN, B, L-sar, BN-ciz; isilka-misilka V, G, AN, L-ain, Ae, Sal), IXIL-MIXILKA<br />

(ixil-mixilke V-gip). Ref.: A (ixilka); A Morf 595; EI 206. a) Cuchicheando, en voz baja. � Bazabiltzen ere<br />

ixillka-mixillka batak besteari esanez. Urruz Ezale 1899, 13b. Ixil-mixilka ibilli barik, durangarrak esaten dautse<br />

didarrez. Kk Ab I 99. Erdi isilka-misilka jardun eben bikoteak. Erkiag Arran 29. Ipuiñez diarduk ixil-mixilka.<br />

Onaind MEOE 719.<br />

v. tbn. Ixil-mixilka: TAg Uzt 221. Zait Sof 181. Isilka-misilka: A Itzald II 73. Isil-misilka: TAg Uzt 104. A Ardi<br />

101.<br />

� En secreto. � Isilka-misilka ostea etxeratu zan, zerbait gertatu ote leiken bildurrez. EEs 1922, 102.<br />

b) (V-gip ap. EI 207). Murmuración.<br />

- IXILKAN (isil- AN-larr ap. EI 206). En secreto. � Ixilkan aizkora ara eramanez. Or Aitork 140.<br />

ixilkai. � Secreto. � Ixilkaiak zabaltzea. KIkG 58. Maxiatzen eta ixilkaiak zabaltzen jardun al zera? ArgiDL<br />

28.<br />

ixilkara (BN ap. A), isilskara (R ap. A). � "Casi sin hablar" A.<br />

ixilkari, isilkari, izilkari. � Misterioso, que tiene secretos. � Emazte-geiak, Jainkoak begira zitzatela gizon<br />

idorretarik; eta zuek, aldiz, gizon-geiak emazte izilkarietarik. EGAlm 1895, 41 (ap. DRA). Hortakotz da bethi<br />

ilhun, gibel beldurti, izilkari. Prop 1902, 125. � "Isilkari (BNc), traidor" A. � "Isilkari (BN-mix, S), perro que<br />

muerde sin haber ladrado" A. � Clandestino. � Herrialdetako ixilkariek mozten zituzten telefona ardatzak eta<br />

eletrika ardatzak. Herr 31-12-1964, 4. Sei eskualdun langile, C.F.D.T. "ixilkariarenak" jujatzekoak dira. Herr 2-<br />

9-1965, 1.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

943

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ixilkeria. � "Cachotterie (S)" Lrq. � "Izilkeria, même sens, avec une nuance de mauvaise humeur et de<br />

rancune" Lrq.<br />

ixilketa (H), isilketa (<strong>Lar</strong>). � "Cañutazo, el soplo que se da en secreto a otro" <strong>Lar</strong>. "1. Zer duzue ixilketa<br />

horietan? de quoi s'agit-il entre vous dans ces chuchoteries?. 2. cachotterie. Ixilketak utzkitzu" H.<br />

1 ixilki (Urt II 246, Dv, H), isilki. �1. En silencio. v. ixilik (1). � Zure aldiaren begira modestki eta ixillki<br />

igurikiko duzu. EZ Eliç 139s. Urde zikintsua [...] oihu egiten zion isilki. Mde HaurB 77. Maitasunari ixilki ta<br />

jasankor eutsi zion. Etxde JJ 263. Sagar ta madarien / geizpetan, ixilki. Gand Elorri 79. Heriotzaren poema<br />

beltza tantonka ixilki. Azurm HitzB 57. �2. (Dv), isilki (<strong>Lar</strong>). En secreto. "Calladamente" <strong>Lar</strong>. v. ixilik (2). �<br />

Sekeretuki, ahalik eta ixilkiena, eskuiñak emaiten duena (Ebanjelioak dioen bezala), ezkerrak iakiten eztuela. Ax<br />

230 (V 153). Ixilki zeramaten guziya. EEs 1913, 177. � "À voix basse" H.<br />

- IXIL-IXILKI. Silenciosamente. � Zapatak erantzi ta eskuetan hartu, ta bere gelan sartu zan ixil ixilki. Osk<br />

Kurl 26.<br />

2 ixilki, isilki. �1. (Sust.). Secreto. � Zuei eman zaitzue zeruko yaurgoaren ixilkiak (gauza gordeak) ezagutzea.<br />

Ir YKBiz 172.<br />

�2. isilki (R ap. A). (Adj.). "Reservado (hombre)" A.<br />

- IXILKIAN (isil- Sal ap. A; isilkean R-uzt ap. A). En secreto. v. ixilik (2). � Gauza bat deklaratu ixilkian<br />

(227). LE-Ir. Otoi egin zazu ixilkian zuauren Aitari. Samper Mt 6, 6 (Hual sekretuan). Gertatu zena isilkian iduki<br />

zezan. A Aezk 188. Maria deitu zuen ixilkian. Ir YKBiz 358. Yesusen ikaslea zan, baña ixilkian. Ib. 510.<br />

- IXILKIAZ. En secreto. � Eskápatu ixilkias lagunetáik. LE Bail 225. Zer iten da onik ixilkias, niork estakiela,<br />

garai ta leku okultoetan? (293). LE-Ir.<br />

- IXILKIAZKO. Secreto, oculto. � Pensamentu sekreto ixilkiasko guziak (227). LE-Ir.<br />

ixilkiro, isilkiro. � En secreto, secretamente. � Baña Jose bere esposoak, zelaik zen bezain justoa, eta ez naies<br />

ura infamatu, nai izan zue utzi ixilkiro. (Mt 1, 19). BOEanm 1279.<br />

ixilkizun. "Qui doit être tu ou qu'on doit faire taire" H.<br />

ixilkoi (H), isilkoi (<strong>Lar</strong>). �1. Callado. "Taciturno" <strong>Lar</strong>. � Langillea bezin ixilkoi. SM Mogel 9 (ap. DRA). �2.<br />

"(S), traidor" A. � "(S; Foix), chien qui mord sans aboyer" Lh. v. ixilkari.<br />

ixilkoitasun. "Caractère, humeur taciturne" H.<br />

ixilkor (Añ, H), isilkor (<strong>Lar</strong>). �1. Silencioso; taciturno. "Callado" <strong>Lar</strong>. "Taciturno" <strong>Lar</strong> y Añ. � Gau bat tristea<br />

eta isillkorra. Otag EE 1881b, 113. Aien parrea, batez ere bi lekaime isilkor aiena. A Ardi 83. � "Que l'on fait<br />

taire aisément (S)" Lrq. �2. Secreto, oculto. � Indar ixilkor batek batzen dauz goguak. "Misteriosa". Laux BBa<br />

44.<br />

ixilkortasun. "Facilité à se taire ou à être réduit à se taire" H.<br />

ixilkume. v. ixilume.<br />

ixilmandatari (Añ, T-L), isilmandatari (G-to ap. A). � Agente confidencial, mensajero secreto. "Encubridor,<br />

alcahuete" Añ. "Confident" T-L. � Ixil-mandatari Oiarzunen ifiniak zeudenakin igorri zitzaien atsegingarrizko<br />

barri balioso au [...] Birreiari. <strong>Izt</strong> C 398. Ixil-mandatarien bidez jabetu zan etsaia iru aldetatik zetorkiola. Or<br />

SCruz 67.<br />

ixilmandatu (Añ, H), isilmandatu. � Mensaje secreto. � Nere biotzean ixil mandatu edo bere inspirazioak<br />

Jainkoak eman. Cb Eg II 92. Keñadak, ixilmandatu gaiztoak, eskukak egitean. AA III 607. An egiten dira isil<br />

mandatubak ta batuten da aragijaren gosia. fB Olg 198. Zeruko argi eta ixill mandatuak. Arr May 56 (52 isill<br />

mandatu) Leenago berari egiñiko isil-mandatua iragarri eutsan. Erkiag Arran 128. v. tbn. Añ MisE 246. �<br />

isilmandatu (V, G ap. A; <strong>Lar</strong>). "Secretillos" <strong>Lar</strong>. "Confidencia, secreto" A.<br />

ixilmaratuka. � En secreto. � Euzkotarren lur eta uri batzuk, atzipez eta ixil-maratuka beraganduteko<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

944

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

asmuetan ebillan. I. Uribitarte Euzk 1931, 597.<br />

ixilmaratutxo, ixilmaratutxu. � Secreto. Cf. ixilmaratuka. � Bijotzan gorde-gorde eginda eukotzezan<br />

ixilmaratutxubak, ameari belarri-belarrira esatiagatik. Garbi-Nai Euzk 1930, 380 (ap. DRA, s.v. maratu).<br />

ixilora (A, que cita msLond). � Clandestina (planta).<br />

ixilostuka, isilostuka (V-m ap. A). � A escondidas, en secreto. � Isil-ostuka ioaten dala / ikusten neure<br />

emaztea. Azc PB 252 (en Ur PoBasc 405 ixil ixillik). Ixil-ostuka ta illuntasuna euren buruen estalkitzat arturik<br />

batu zirean. A Ezale 1897, 239a. Pattar apur bat be edan dogu ixil-ostuka. Zam Man 49. Aren ortzuri ederrak,<br />

ezpain artean isilostuka azalduaz. Erkiag Arran 81. Haltz eta sastraka artean isil-isilik, hainbat bihurgune<br />

eginaz, Andra Maritik Sikunera, Perune eta Josemanuelene inguruan isil-ostuka. Baraia 30.<br />

ixilpe, isilpe (<strong>Lar</strong>). �1. Secreto. "Subrepción" <strong>Lar</strong>. � Iratzallearen eskuak arduraz zaitzen ditun ixilpe bikañak.<br />

Zink Crit 33. Badakik gure lan au ixilpe aundikoa dala. Ugalde Iltz 63. En DFrec hay 7 ejs. de ixilpe. �2.<br />

Silencio. � Okerragoa da ixilpea. Ldi IL 114. Ango gauz guzien ixilpea. Ugalde Iltz 17. �3. (Añ), isilpe (<strong>Lar</strong>,<br />

A). (Adj.). "Clandestino" <strong>Lar</strong> y Añ. � "Tácito, no expreso" <strong>Lar</strong>. �4. (Adv.). En secreto. � Kolko ontan soillik /<br />

ixilpe zagozan orrek. Gazt MusIx 215.<br />

- IXILPEAN (H; isil- <strong>Lar</strong>). En secreto; (tras gen.) a escondidas de. "(Andar a sombra de) tejado" <strong>Lar</strong>. � Barkatu<br />

ixilpean uzten ez ba dut. Or Mi 35. Kadmeiotarren ixilpean. Zait Sof 115. Materialistek jendea engañatzen dute,<br />

galdekizun bat egiñaz eta isilpean beste bati erantzunaz. Vill Jaink 69. Gorderik, besterengandik isilpean.<br />

Erkiag BatB 35. Ixilpean gorde nahi izan duenez gero [izena]. MEIG II 125 (IX 65 isilpean). v. tbn. TAg Uzt<br />

200. EA OlBe 86. Txill Let 103. Ugalde Iltz 24. Ibiñ Virgil 110.<br />

� En voz baja. � Jaulki zion ixilpean udalditarrak. TAg Uzt 175. Esan eutsan isilpean. Erkiag Arran 138. �<br />

Bitarte ontan musika ixilpean ariko da. NEtx LBB 129.<br />

- IXILPEKO (V-gip; H; isil- <strong>Lar</strong>). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. Secreto, oculto. "Subrepticio" <strong>Lar</strong>.<br />

"Confidencial. Ixilpeko gauzak, euren bixen artian bakarrik erabiltzen dittue" Etxba Eib. Cf. ixilpeko. � Zer<br />

du? isilpeko okerren bat? ABar Goi 33. Altzuraingo ixilpeko istoria. Txill Let 88. Isilpeko buruzagi edo <strong>guda</strong>ri<br />

ausartari. Txill in MEIG I 259. v. tbn. TAg Uzt 8. Etxde JJ 18. Ugalde Iltz 63. Ibiñ Virgil 79.<br />

- IXILPEZ. "Tácitamente, sin expresión formal" Añ.<br />

ixilpeko, isilpeko. � (Sust.). Secreto. Cf. IXILPEKO. � Amaika ixilpeko badira leen ere nere kolkopetik irten<br />

gabe. TAg Uzt 200. Jauregi guztia ixilpekoak menderaturik dute. Etxde AlosT 40. Naturaren ixilpekoak<br />

aztertzera. EG 1954 (3-4), 68. Izadiko ezkutuak eta isilpekoak. Vill Jaink 118. Nere ixilpekua gorde ez dabenari.<br />

Etxba Ibilt 489. Ixilpekoa ezkutatzen baduzue. MEIG IV 133.<br />

ixilpekokeria. � Ocultación. � Gauzak egi-egiz apuntatzen ditut, ez geiegikeriz puztuta, ez ixilpekokeriz<br />

illunduta. Alt LB 16.<br />

ixilsari. � Recompensa por el silencio. � Lexanzuko tonborrariari urre bi ioiteko, sei ixilsari. "Pour le faire<br />

taire". O Pr 640. Ematen dizut ixil-saritzat, zuk salatu gabe sartu nadin etxean. VMg 27.<br />

ixiltarte. v. ixilarte.<br />

ixiltasun (V-arr-ger-gip, G, AN-gip-erro-arce, L-sar, BN-ciz-mix-bard; Ht VocGr 424, Añ, Dv, H), isiltasun<br />

(gral. (no S, Sal ni R); <strong>Lar</strong>), ixiltarzun (S; Foix ap. Lh), ixiltarsun (S), isiltarsun (S, Sal), ixildasun, isildasun<br />

(V-arrig), iziltasun, exiltasun ( Mic 9r). Ref.: EI 323; Etxba Eib; Elexp Berg. � Tr. Documentado en<br />

todos los dialectos a partir de mediados del s. XVIII. En DFrec hay 14 ejs. (12 septentrionales) de ixiltasun y 16<br />

de isiltasun. �1. Silencio. "Ixiltasunak pentsau eraitten dau" Elexp Berg. � Entzun zatzu ixiltasun handi batean.<br />

Ch III 3, 1 (SP y Mst ixilik). Ixiltarzünaren eta ihur gabe izatiaren amuriuaz. "Silentii". Mst I 20, tít. Ixiltasun<br />

hau gaitzitu zitzaion. Lg II 270. Ikusirik Jesusen pazienzia ta ixiltasuna. Añ LoraS 92. Ixildasun andia gorde<br />

bear da. AA I 532. Ixiltasun au ilteko betor / lira barri bat. AB AmaE 126. Kasik bethiereko ixiltasunean. Jnn<br />

SBi 19. Bere atseden donearen ixiltasuna. Alz Ram 92. Azketsi neure ixiltasunaz. Enb 129. Gogoetatzen gitu<br />

ixiltasun horrek. JE Ber 96. Erri-koskor bat izan balitz bezelako ixiltasunean. JAIraz Bizia 49. Gizon batzu<br />

ixiltasunari eta penitentziari emanak. Zerb Azk 45. Maiteago dute gaur isiltasuna argibideak ematen ihardutea<br />

baino. In MEIG VI 41 (I 186 ixiltasun).<br />

v. tbn. He Gudu 149. Mih 65. LE Prog 120. Mg PAb 79. Gco II 87. fB Ic II 295. MarIl 33. Jaur 356. Ur MarIl<br />

97. Gy 251. Dv LEd 184. Hb Egia 38. Bil 163. Laph 209. Arr May 186. Elsb Fram 137. HU Aurp 88. Ag Kr<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

945

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

204. Barb Sup 123. Ox 30. Zub 39. Kk Ab II 81. Ldi UO 55. TAg Uzt 270. EA OlBe 27. Etxde JJ 276. Mde Pr<br />

95. Or Aitork 333. Bilbao IpuiB 233. BEnb NereA 247. Txill Let 129. Anab Poli 79. Akes Ipiñ 27. JEtchep 71.<br />

Ugalde Iltz 33. Gand Elorri 39. Osk Kurl 138. Vill Jaink 138. Salav 81. Ibiñ Virgil 74. Alzola Atalak 80. Uzt Sas<br />

139. Isiltasun: fB Ic II 202. JJMg BasEsc 131. A BGuzur 152. Itz Azald 163. Or Tormes 85. Mde HaurB 24. Arti<br />

Tobera 268. Erkiag BatB 185. Vill Jaink 30. Berron Kijote 228. Ixiltarzün: UskLiB 107. Ip Hil 153. Ixildasun:<br />

Kk Ab I 47. Iziltasun: FIr 132.<br />

� (Urt Gram 42, H), isiltasun (<strong>Lar</strong>). "Taciturnidad" <strong>Lar</strong>.<br />

�2. Secreto, confidencialidad. � Akusatu aberatsak ez direnen alderat baizen begiratzen ez den ixiltasun,<br />

ilhunbetasun eta gordetze sobra danyeros hura. "Clandestinité". Revol 105. Konfesinoeko ixilltasuna. Mg CO<br />

180. Il zan konfesinoeko isiltasunaren martiri eginik. Itz Azald 144. Ixiltarzünian ditian / egitekuak bürütürik.<br />

Casve SGrazi 114. � Disimulo. � Ez bakarrik deputatu-gei batek [...] behar du gizonak amarru, itzuli, hots,<br />

maltzurkeria eta iziltasuna. HU Aurp 107. � Secreto, confidencia. � Azkenaren buriuan urliak kontatu zaun<br />

sandiari ixiltarzun guziua ondo mokor. Mdg 155.<br />

ixilti (S ap. Lrq; H), isilti (<strong>Lar</strong>). � Taciturno. "Silenciario" <strong>Lar</strong>. � "Ixilti, sigiloso, silencioso" Ort Oroig 150.<br />

ixiltoki, ixildoki. �1. Claustro. � Elexa edo txadonak eta ixilddokijak (1897). AG 1577. �2. Escondite, guarida.<br />

� Eramango zaitut agurearen ixiltokira. "In secreta senis". Ibiñ Virgil 115.<br />

ixiltorik. � (Dim. de ixilik). En voz baja. � Ixiltorik Aphezak erraten dituen othoitzetan. Brtc 24.<br />

ixiltsu (Lh). � Silencioso. "Paisible" Lh. � Jesu-Kristok ber-amaren sabelean eraman zuen bizitze gorde ta<br />

ixiltsuari jarraitzekotzat. "Cachée et silentieuse". Birjin 278. Bere <strong>guda</strong>rozte bildurgarriakaz aran ixiltsu bigun<br />

arek betetan. Arriaga Lekob 9. Auxe da leku giarra, / ixiltsu ta goitarra. Gand Elorri 54.<br />

ixiltto (Dv). � Dim. de ixil.<br />

ixiltxo. (Dim. de ixil). �1. "Ocultamente" Añ. �2. + isiltxo, isiltxu, ixiltxu. En voz baja. � Baziarduen euren<br />

artean, isiltxu. Ag Kr 204. Isiltxo gaineratu zuen iztunak. A Ardi 119. Ixiltxu ta leun, geldi-geldika egitten eban.<br />

Altuna 76. Barriketan, baña ixiltxo. Kk Ab II 89. �3. (Adj.). � Alkarregaz izketa ixiltxuan. Kk Ab I 120.<br />

- IXILTXOAGO. En voz más baja. � Isiltxuago, Maripa. A BeinB 68. Ixiltxoago ta bigunago jarraitu eban. Ag<br />

Kr 177.<br />

- IXILTXOEN. Lo más bajo. � Esanaz neure kautan, albait ixiltxoen. AB AmaE 263.<br />

ixiltxorik (Añ), isiltxorik (<strong>Lar</strong>), isiltxurik. � (Dim. de ixilik). "Furtivamente", "secretamente" <strong>Lar</strong> y Añ. �<br />

Ixiltxorik bere biajea egiteko animoa artu zuen. Cb Just 104. Isiltxurik gitxitxu biar orrek egitia. CrIc 63.<br />

Zuzendu zan au ixiltxorik billatzera [...] Otsoa. VMg 3. v. tbn. Mg CC 169. Janari billa beretakoa [otsoa] noiz<br />

irteten dan kanpora kontuan ixiltxorik egon. <strong>Izt</strong> C 194. � (G-azp ap. Gte Erd 36; Añ), isiltxorik (<strong>Lar</strong>), isiltxurik,<br />

ixiltxurik. "(En) voz baja" <strong>Lar</strong> y Añ. � Berba batzuk ixiltxurik koruan esatia gaitik. Ur MarIl 93. Ixiltxorik,<br />

berekiko suspirio bat egiñaz, esan zuen. Arr GB 62. Esazu ixiltxorik. Zab Gabon 73. Zer edo zer isiltxurik erezi<br />

edo kantetan. A BGuzur 151. Isiltxorik izketan. A Ardi 58. � (Añ), ixiltxurik. En silencio. "Silenciosamente"<br />

Añ. � Atsakaberen bat [...] ixiltxurik iragotia. Mg CO 291. Ixiltxorik eta batere ixkanbillarik gabe esnatu<br />

ginduzten. Zab Gabon 54.<br />

- IXIL-IXILTXORIK. En voz baja (?), en secreto (?). � Orra Jainkoak ixil-ixiltxorik zure barren orretan diona.<br />

Mb OtGai I 115. � En silencio. � Obe uen [Eliza], Medelen zeinu ta zeinutegi gabe, txukun-txukunik ta isilisiltxorik<br />

bizi izan. A Ardi 53.<br />

ixiltzaile (SP). � (El) que hace callar.<br />

ixiltzain, isilzai (<strong>Lar</strong>). � "Silenciero, silenciario, el que cuida del silencio" <strong>Lar</strong>. � Mendiko ixiltzain zaran<br />

otsua! Laux AB 20.<br />

ixiltze, isiltze. � Silencio, acto de callar. � Gure isiltzearekin onetsitzea. Aran SIgn 103. Ixiltzeak maizago<br />

urhea balio duela. Elzb PAd 29. v. tbn. Etcham 144. � Silencio. v. ixiltasun. � Gain huntako ixiltzeak. Iratz<br />

194. v. tbn. Mde Pr 117 (isiltze). Zure ixiltze izugarria sentituko. LMuj BideG 56. � Uts edo oker au zuzentzen<br />

dugu batzutan itz-ixiltzearekin bidez. "Elipsis". Or in Gazt MusIx 14. Ele-ixiltzeak ere, ba-du xorapide. Ib. 14. �<br />

"Taciturnité, ixiltze" Urt Gram 42.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

946

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ixilu. v. zizeilu.<br />

ixilume (SP, Hb ap. Lh, vEys), isilume (V, G ap. A), ixilkume (Añ, H, T-L). � Hijo ilegítimo. "Bertzeren umea,<br />

ixil umea, enfant d'autrui, enfant fait en cachette, bastard" SP (s.v. umea). � Ixil-ume. msOñ 220r.<br />

ixilune (V-gip), isilune (V, G), ixiluna (V-gip), isilgune (Lh, que cita a Dv), ixilgune. Ref.: A (isillune); Iz<br />

ArOñ (ixílluna); Etxba Eib (ixilunia); Elexp Berg. � Momento, tiempo de silencio. v. ixilaldi. � Isil-unerik<br />

eztaukan aia. Azc PB 31. Illerriko antzeko ixilgunea izan zen. Or Mi 92 (Eus 82 isilgune). Usparitxa jauregi<br />

inguruan isillune bat dago otska. EgutAr 17-11-1960 (ap. DRA). Tarteka-tarteka ixil-une nabarmen batzuek<br />

egiñaz bertso-errenkada batetik bestera. Lek SClar 105. Ixilune lotsakor baten ondoren. Etxde JJ 164. Ixilune<br />

luze hau Frantziako Erreboluzio handiak hautsi zuen. MEIG I 251. Bere burutapen eta ixilgune biren arten.<br />

MEIG IX 133 (en colab. con NEtx). En DFrec hay 4 ejs. de ixilune y 3 de isilune.<br />

v. tbn. Lab EEguna 92. Urruz Zer 115. TAg Uzt 94. EA OlBe 56. Zait Sof 84. Txill Let 90. Osk Kurl 67. Gazt<br />

MusIx 70. Lasa Poem 95. Isilune: Mde HaurB 10. Lab SuEm 191. Erkiag Arran 173.<br />

ixilunetxo, ixilunetxu. � Dim. de ixilune. � Ixillunetxua; ta gero [...] sendo-gogorrago itz dagi. Arriag Lekob<br />

43.<br />

ixilura. � Mesa abatible, fija a la pared. v. zizeilu. � Iatordurako anka baten gaiñean ipinten zan ixilura<br />

(sukaldeko maia) andi bat [...]; ixilur orren ondoan [...] argi-mutill luze bat. Ag AL 60.<br />

ixilzale, isilzale (<strong>Lar</strong>). �1. "Silenciero, silenciario, el que cuida del silencio" <strong>Lar</strong>. �2. Taciturno. � Ixilzaleak<br />

izan oi dira, bear danean itz egiten badakite baño. Ayerb EEs 1914, 38. <strong>Euskal</strong>dun mordo ixilzale zaratatsuari.<br />

MIH 371. � Disimulado, dado al secreto. � Bere burua, Don galaor-ek berea bezela, ixil-zaletzat ez badauka.<br />

"Secreto". Berron Kijote 148. �3. Amante del silencio. � Loti naiz, ez gautar; ixilzale, baiñan ez San Anton<br />

aiña. Or Poem 530.<br />

1 ixin. v. isin.<br />

2 ixin. � Abismo. v. osin. � Ixin aldean pozezko / gauzen eztanda ta margo. Gand Elorri 61.<br />

ixin. v. izan.<br />

ixingira. v. izingura.<br />

ixintxa (H), ixilintx (Hb ap. Lh). � Sanguijuela. v. izain.<br />

ixio. v. isiotu.<br />

ixipila, -pula. v. isipula.<br />

ixira (G-bet), irixi (G-bet). � "Ixira, desiua" (G-bet). "Jateko irixiya, desiua, gogua [ez ixira]" (G-bet). � Bañan<br />

ezin ase zuk nere ixira. J.M. Lekuona EG 1954 (11-12), 168. Bere burua gobernadore egiñik ikusteko ixiran.<br />

Berron Kijote 88. Ezkutaria goseak eta nagusia jateko ixirak. Ib. 206. Ixira bizia ematen zidan. Ib. 108.<br />

ixiri. v. eseri.<br />

ixirigarri (H ap. Lh). � Digestible.<br />

ixiritu (O-SP, SP, H ap. Lh), itxiritzi (<strong>Lar</strong>). � Digerir. "Ixiritzea, digérer" O-SP 223 y 229. v. dijeritu, egosi. �<br />

Gogora baitzait gutizia bat, iragan behar dut gutizia hura; aphur bat ase behar dut, aspertu behar dut, ixiritu<br />

behar dut; eta gero orduan ase, asper, ixiri eta nekha nadinean, bianda higuintzen hasi dakidanean, orduan<br />

guztiak utzikoitut. Ax 51 (V 33). Dantzatze'ez danak, bearko dizu / ixiritzeko mozkorra. Or Eus 168 (corregido<br />

por Mokoroa sobre el dijiritzeko inicial).<br />

ixiro. "(Hb), silencieusement" Lh. v. 1 ixilki.<br />

1 ixiru (AN-gip). � "Arbol bravo que en la parte alta de Guipúzcoa llaman tantai" EEs 1921, 54.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

947

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

2 ixiru. v. ixedu.<br />

ixitor. v. isitor.<br />

ixitu (Urt IV 382, Dv, H (s.v. xitu)). � Superar. "Surmonter, dépasser par dessus" Dv. v. xitu. � Munduko<br />

zuhurren zienzia presunpzionez betherikakoa ixitzen dutenak. Arbill III 3, 1 (Ch ixitzen; SP garaitzen). Altxatzen<br />

da zerurat traba guziak ixiturik. Ch III 5, 5. Gogoeta guziak ixitzen dituenak. He Phil 4, 7. Altxatuko [...] gure<br />

esparanza guziak ixitzen dituzten handitasunetara. He Phil 190. Erromanoek xoilki dukete [Santxo handia] ixitu.<br />

Hb Esk 65. v. tbn. Mih 21. MarIl 79. Jaur 352.<br />

� ixitu. v. izutu.<br />

ixixamorro. "(BN), cloporte" H.<br />

ixixan. v. izain.<br />

ixkauli. v. uzkaili.<br />

ixker. v. ezker.<br />

ixkera. v. izkira.<br />

ixkernu (O-SP � SP y A). � "Eau croupissante" O-SP 222. En Duvoisin aparece "Ixternu (O), mare",<br />

seguramente errata por ixkernu.<br />

ixkerret. v. ezkerret.<br />

ixki. v. 1 iski.<br />

ixkibantxa. v. ixkuiantxa.<br />

ixkilara. v. eskailera.<br />

ixkilin. v. iskilinba.<br />

ixkilina (BN-arb ap. A; SP, Deen I 541 , VocBN, Dv). � "Arquita que forma parte de un baúl, en la<br />

que se depositaba antes el dinero" A.<br />

ixkilinba, -kiline. v. iskilinba.<br />

ixkilmin. v. iskilimin.<br />

ixkilo. v. iskilu.<br />

ixkimen. v. izkimen.<br />

ixkimila. v. iskanbila.<br />

ixkin. "Ogi, lur ixkiña, lo macizo sin poros" Iz ArOñ.<br />

ixkin. v. iskin.<br />

ixkina. v. izkina.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

948

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ixkindoki. v. iskintoki.<br />

ixkindu. v. iskuida.<br />

ixkini. v. eskaini.<br />

ixkinoxu. v. iskinaso.<br />

ixkira. v. izkira.<br />

ixkiri(b)atu. v. izkiriatu.<br />

ixkirio. v. izkirio.<br />

ixkiriot, ixkiribot (Dv, H), ixkibot (Lander ap. DRA), iskiribet (S ap. Lh � Foix; Alth Bot 24), iskiriot (Lh),<br />

iskiota (BN-ciz ap. A), izkiota (BN-baig, S ap. A). � "Cépage noir" Dv. "Sorte de raisin blanc, à grande grappe<br />

et grain menu, acide, même en bonne maturité" H. "Cierta clase de uva pequeña de mucho alcohol" A.<br />

"Axerimahatsa edo ixkibot beltxa, cepa llamada cavernet en francés (Premorena, ms.)" DRA. � Ixkiriotaz<br />

eginikako arnoa! Barb Sup 22. Gogotikago lothuak hatik ixkiriot edo odre xaharreko mahatsari. Barb Piar I 50.<br />

ixkiripuru. v. ispiliku.<br />

ixkiritu. v. izkiritu.<br />

ixkisai. "(Hb), irrintzina" Lh.<br />

ixkituka. v. izkirituka.<br />

ixkixalda. v. iskisalda.<br />

ixkla. v. ezkila.<br />

ixko. v. idisko.<br />

ixkordi (AN-ilzarb ap. Bon-Ond 146). �1. Alacrán. �2. (AN-olza ap. Bon-Ond 146). Alacrán cebollero<br />

(insecto).<br />

ixkribau. v. izkribau.<br />

ixkribiente. v. iskribiente.<br />

ixkribitu. v. izkiriatu.<br />

ixkuiantxa (H ap. Lh), ixkibantxa (S (Foix) ap. Lh). � "Nom dont on désigne plusieurs sortes de maux<br />

survenant au cou: goitre, oreillons, etc." Lh.<br />

ixkuidu. v. iskuida.<br />

ixku(i)li. v. uzkaili.<br />

ixkur. v. ezkur; kizkur.<br />

ixkurdu. "(BN), contestation" Dv.<br />

ixkurduka (BN ap. A � VocBN; H). � "Contestation" VocBN. "Querelle, dispute" H.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

949

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ixkurdukari. "Querelleur, qui dispute, conteste" H.<br />

ixkurdukatu. "Disputer, contester" H.<br />

ixkutatu. v. ezkutatu.<br />

ixkutu. v. 2 ezkutu.<br />

1 ixo (V, G, AN-araq, BN-baig; VocBN, Dv). Ref.: A; Satr VocP; Iz ArOñ; Elexp Berg. � (Interj. para pedir<br />

silencio). v. 1 ixi. � Ixooo mutillak! Sor Gabon 21. Ixo, ixo, Laurent. Elsb Fram 139. Ixo, ta ibilli azkar. Ag AL<br />

82. Ixo esanez, eten zigun Arizpek. A Ardi 128. Ixo, baña; begiratu egiozue begietara! TAg Uzt 45. Ixo! Ixo!<br />

Biotza urratzen didazu itz oiekin. NEtx LBB 14. Negarrik ez! ixo! MEIG IX 110. En DFrec hay 3 ejs.<br />

v. tbn. Apaol 29. Moc Damu 6. Iraola 21. Urruz Zer 142. Ill Pill 25. Alz Ram 73. Zub 107. Or Mi 7. Lab EEguna<br />

100. Lek EunD 47. Ldi IL 23. ABar Goi 64. Laux AB 40. EA OlBe 29. SMitx Aranz 139. Etxde JJ 111. Ibiñ<br />

Virgil 22. Xa Odol 172. Berron Kijote 117.<br />

- IXO-IXOKA. Pidiendo silencio. � Beti alkarri ixo-ixoka, andik edo emendik zarataren bat ote zalakoan. Ag G<br />

158.<br />

2 ixo (V). Ref.: A Morf 731; Iz ArOñ. � "Ixo eiñ, espantar ovejas, aves, etc. [...]; ixxxo!, para espantar gallinas"<br />

Iz ArOñ. v. ixotu.<br />

3 ixo. "Arisco" A.<br />

4 ixo (V-gip). � "Pasar de rosca, deshacerse la rosca de un tornillo o de la tuerca. Ainbeste lotu ta soltau baabil<br />

laster ixoko dok arixa" SM EiTec1 150. "Torlojua ixo jako" Etxba Eib.<br />

ixo. v. eho; iso; uxo.<br />

ixoki. v. izokin.<br />

ixontzi. v. izontzi.<br />

ixopo. v. isipu.<br />

ixotu (V-m ap. A), izotu. � "Espantar, hacer huir" A. v. 2 ixo. � Ekin zitzaion bere etxe eta auzoetan arrapa al<br />

zitzan ollo ta arkumeak izotzeari. <strong>Izt</strong> C 194.<br />

ixotu. v. isiotu.<br />

ixotz. v. izotz.<br />

ixpe. � Secreto. � Ixpe (secreto) samur antzeko marmarin-eskeintza. EA in Onaind MEOE 836.<br />

ixpelko. v. ezpelko.<br />

ixpi. v. izpi.<br />

ixpi(a). v. espia.<br />

ixpiliku. v. ispiliku.<br />

ixpilinga. v. iskilinba.<br />

ixpilu. v. 1 ispilu.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

950

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ixpindola (BN-arb ap. A), izpindola (L, BN-lab ap. Lh). � "Cosa o persona minúscula. Haur ixpindola,<br />

sietemesino, niño demasiado pequeño" A. "Chétif, nul. Haur izpindola horrek erraitekoa zen, c'était à cet<br />

avorton de parler ainsi!" Lh.<br />

ixpixatu, ispixoinatu (Ht VocGr 366; -tx- <strong>Lar</strong>), ixpixoinatu (H, -txo- T-L). � Apostar. "Gager, parier" T-L.<br />

ixpixo (BN-ciz-mix; VocBN, Dv), ispixoina (Ht VocGr 366, H; -tx- <strong>Lar</strong> DVC 248), ixpixu (BN-baig; H), izpixo<br />

(BN-ciz), ixpixoina (H). Ref.: A; A Apend (izpixo); Satr VocP (ixpixu). � Apuesta. "Gage, parie" Ht VocGr 366.<br />

"Apostar [...] ispitxoña egin" <strong>Lar</strong>. v. espiso. � Errexki ixpixoin eman nezake mortutar done hekiekin bizitzerat<br />

joateko hirritsuak hartua zauzkala. Birjin 547. Ixpixo hori irriz hartzen du kargudunak. Laph 118. Harrigarri da<br />

nola eman diren bazterretan pilotari, herriz herri ixpixoz. GH 1921, 680. Ezetz ixpixo (apustu). Or Eus 304. Biok<br />

aurrez-aurre yarri ta bata ta bestearen alde ixpixoa egingo dugu. Amez Hamlet 149. � "Prix, récompense.<br />

Laster egizie ixpixua irabazteko, courez pour gagner le prix" Lh.<br />

- IXPIXO-EGILE. "Parieur" Dv.<br />

ixpixoina. v. ixpixo.<br />

ixpixoka. "(BN-ciz-mix), apostando" A.<br />

ixt. "(Hb), (onomat.) chut!" Lh.<br />

ixtaklok (Dv, H), istaklok (L ap. A), istaklotx (L-côte ap. A), ixtakolok (H), istakolka (AN ap. A � Aq 929),<br />

istakolok (H), istarkloka (AN-5vill, L-sar, BN ap. A), istarkoka (BN-mix ap. A), istarkuluka (V-ger-ple ap. A),<br />

istartolaka (V-ger-arr-oroz ap. A), istartekola (Sal ap. A), istartroko, ixtartroko (BN-mix ap. A), ixtrako,<br />

ixtekoloka (B ap. Izeta BHizt), ixterkoloxkan, iztaltolaka (V-arr-oroz ap. A), iztartolaka (V-ger ap. A). � A<br />

horcajadas. "Zaldiz ibiltzea ixtakolok" H. "Bi soinen gainean ixtakolok zeraman bere semea" Ib. s.v. soin. v.<br />

istapeka. � Emaiten da istartroko haren lepho gainean. EskLAlm 1888, 8. Emazteak khiluen eta yats giderren<br />

gainean, ixtaklok. Elsb LehE 155 (ap. DRA). Igan hakiat bizkarrera, ixtaklok, konkolotx! Barb Sup 6. Gerrenan<br />

atsoak ixtaklok. Ox 113. Ixterkoloxkoan eta erdi dilindan gelditu zen. FIr 146. Burdin-harien artetik ixtaklok<br />

ukurtuz. JE Ber 25. Ixtaklok emaitea, behor hez-gaitzaren bizkarrean. SoEg GH 1959, 259. Ixtaklok jarri zen<br />

bakotxa bere mekanikaren gainean. Herr 25-1-1962, 4. Imilitz horren gainean ixtrako jar. Herr 29-10-1964, 4.<br />

ixtaloki. v. iztaloki.<br />

ixtant. v. istant.<br />

ixtaño. v. istaño.<br />

ixtape. v. istape.<br />

ixtar. v. izter.<br />

ixtarri. v. eztarri.<br />

ixtarte. v. 1 iztarte.<br />

ixtartroko. v. ixtaklok.<br />

ixta(r)zain. v. iztazain.<br />

ixtatu. v. histatu.<br />

ixtazabal. v. IZTER-ZABAL.<br />

ixtazaki. v. istazaki.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

951

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ixte, iste (<strong>Lar</strong>, Dv). �1. Acción de cerrar. "Cerradura, el cerrar" <strong>Lar</strong>. � Badakizu zenbat on egiten digun<br />

Jangoikoak bere ateak iste-erste onetan? Mb IArg I 317. Bat-batean, begien iste batean. Inza Azalp 82. En<br />

DFrec hay dos ejs. de ixte. � Athe iste ta zabaltzeak entzun ziran. Osk Kurl 153. �2. "Bloqueo, ingurutzea,<br />

inguruan istea" <strong>Lar</strong>. �3. itxitze. Clausura. � Lendakariak batzarre-itxitzea yo zun. Ldi IL 94.<br />

- IXTE-IREKITZE. Abrir y cerrar. v. ITXI-IREKI. � Begiak iste-idikitze bat baño agitz laburragoak. Mb IArg I<br />

321.<br />

ixte. v. uzte.<br />

ixtegi, istegi. �1. Cárcel. v. itxitegi. � Gizon talde bat arrestatua Franzesak Baionako Uri barruan istegira<br />

sartua zeukala. <strong>Izt</strong> C 428. �2. (G-goi, -ei AN-gip), istegi (AN ap. A), isteri (AN-gip ap. A). Ref.: A (istegi,<br />

isteri); JMB At (ixtegi). "Corral de ovejas" A. "Pocilga" Ib. "Corral destinado a ordeñar ovejas" JMB At. "Ixteiya<br />

eta txerritokiya, cuadra (AN-gip)" M. Lekuona (comunicación personal). � Ixtegiako zulotik joan da. Lander<br />

(ap. DRA). Istegikoak legarrik... zuririk ez daiela nabartu. Gand Elorri 214. Benta-etxeko saietsean zegon istegi<br />

aundi batean. Berron Kijote 53.<br />

ixteka. � Acequia. v. izaka. � Sorhuak hurstatü behar düenian, xilatzen diote ixteka bat. "Rigole". Arch Gram<br />

25s.<br />

ixteko, itxitzeko. "Itxitzekua, cerradura de la cesta (Yanci)" Garm LexEV 220.<br />

ixtekoloka. v. ixtaklok.<br />

ixtelgatu. v. istragalatu.<br />

ixter. v. izter.<br />

ixterkoloxkan. v. ixtaklok.<br />

? ixternu. v. ixkernu.<br />

ixterpe. v. istape.<br />

ixtexi, ixtesi (G-nav ap. JMB At). � Trillo. � Txistarrazia (aultzia, estrazia eta ixtexia, beste izenez). JMB in<br />

Garm EskL I 10.<br />

ixtezain. v. iztazain.<br />

ixtezorri, -xorri. v. IZTER-ZORRI.<br />

ixti. v. 1 esti.<br />

ixtiarazi. v. estiarazi.<br />

ixtibor. v. istribor.<br />

ixtika (H). � Hacia atrás. "À reculons" H. Cf. estitu. � Ixtika ibili gabe. Dv LEd 200 (Cb Eg II 111 atzeraka<br />

ibilli gabe).<br />

ixtikari. "Se dit des bœufs qui ont le défaut de reculer par caprice. Fam., homme qui recule devant la besogne"<br />

Dv � A. Cf. axtitzaile, esti.<br />

ixtikatu. v. istikatu.<br />

ixtil. v. istil.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

952

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ixtilu. v. istilu.<br />

ixtimatu. v. estimatu.<br />

ixtimatu. v. estimatu.<br />

ixtinga. v. 2 istinga.<br />

ixtitu. v. 1 estitu; istitu.<br />

ixtituto. v. instituto.<br />

ixto. v. inizitu; 2 isto.<br />

ixtoka. v. ihiztoka.<br />

ixtor. v. istor.<br />

ixtoria. v. historia.<br />

ixtorigile. v. historigile.<br />

1 ixtorio. v. istorio.<br />

2 ixtorio. "Banneton" Dv.<br />

ixtrako. v. ixtaklok.<br />

ixtringa. v. 2 istinga.<br />

ixtripu. "Estropajo" Gketx Loiola. v. espartzu.<br />

ixtripu. v. istripu.<br />

ixtu. v. 3 histu.<br />

hixtu. v. 1 histu.<br />

ixtudiant. v. estudiante.<br />

ixtudiatu. v. estudiatu.<br />

ixtudio. v. estudio.<br />

ixtun. v. istun.<br />

ixtupa. v. iztupa.<br />

ixtura. v. itxitura.<br />

ixua. v. izeba.<br />

ixugarri. v. izugarri.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

953

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ixuka. v. iseka; 1 uxaka.<br />

ixukatu (SP, H (+ -kh-), A), uxukatu. � Secar. "Atsekabetuen nigarrak ixukhatzea, sécher les larmes des<br />

affligés" H (s.v. nigarra). v. xukatu. � Ixuka zitzan [Iesusen oinak] bere adatsaz. Lç Io 12, 3 (He y Dv xukhatu,<br />

IBk e IBe txukatu). Eta ixukaturik du Iainkoak nigar xorta guzia haién begietarik. Lç Apoc 21, 4. Ienkoak<br />

uxukatuko dutiala nigarrak oro. Tt Onsa 159. � (<strong>Lar</strong> ). "Estregar", "frotar" <strong>Lar</strong>.<br />

ixukoi, -kor. v. izukoi, -kor.<br />

ixukor. v. izukor.<br />

ixun. � Ajenjo. v. ixen. � Ez bedi zuenean eden ta ixuna lerizkioken errorik aurkitu. Ol Deut 29, 18 (Ker<br />

landara mingots eta edentsuak).<br />

ixun. v. isun.<br />

ixur. v. izur.<br />

ixuralde. v. isuralda.<br />

ixur-arte. v. izurrarte.<br />

ixuratu. v. ixurbatu.<br />

ixurba (SP � Dv, H y A). � "Delirium" SP. "Trouble, égarement" Dv. "Buruko ixurba, trouble de tête;<br />

adimenduaren ixurba, égarement de l'esprit" H.<br />

ixurbatu (O-SP 229, SP (que cita a EZ) � Dv y A; -ts- H). � Nublarse, turbarse (el entendimiento). "Ixurbatu<br />

adimendua, l'entendement troublé" O-SP 229. � Alunzioa hartzeko egiozu donua, / ixurba dakion baño lehen<br />

adimendua. EZ Man II 90. � ixuratu. "(S; GH), s'émerveiller" Lh. � Jentiak ixüratürik (xoraturik, émerveillés)<br />

haier soz. GH 1924, 694.<br />

ixurburuzagi. "Costero (guarda de campo en las ordenanzas de Lesaka)" A Apend.<br />

ixurdatu (au G-azp). � "Ixurdau, es verbo que sólo en esta leyenda lo emplean los campesinos de Deba. Dicen<br />

que es palabra del idioma de las lamiñas, y que significa 'coger, agarrar'" JMB Mund II 64n. � Lamiña goikuak<br />

bekuai: --Or datorren gizonai ixurdaik. JMB Mund II 64.<br />

ixuri, ixurtu. v. 1 isuri.<br />

ixurin. v. axiroin.<br />

ixurrean. v. UXARREAN.<br />

ixurri. v. izorri; izur; 1 izurri.<br />

ixurtu. v. uxartu.<br />

ixuste. v. EZUSTEAN.<br />

ixutau. v. izutau.<br />

ixutu. v. isiotu; izutu.<br />

iya. v. 1-2 ia; ja<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

954

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

iyabera. v. igaraba.<br />

iyabiur. v. irabiur.<br />

iyame. v. ihime.<br />

iyarrazi. v. jarrazi.<br />

iyasi. v. 1 ihesi.<br />

iyatsu. v. ihitsu.<br />

iyaur. v. idaur.<br />

iye. v. 1 ia.<br />

iyebelar. v. IHI-BELAR.<br />

iyel. v. 1 iel.<br />

iyetu. v. ijetu.<br />

iyetzi. v. ihetxe.<br />

iyo. v. eho; igo.<br />

iyori. v. jori.<br />

iyortzi. v. 1 igurtzi.<br />

iyotsi. v. irentsi.<br />

iyuntxuri, -txori. v. igunxuri.<br />

iyunzi. v. 1 iuntzi.<br />

iyurzuri. v. ihortziri.<br />

iyutzi. v. ihetxe.<br />

1 iz. "(V, G), junco grande" A. Cf. ihi.<br />

2 iz. "(R), cutis" A.<br />

iza (V, G-goi ap. A), itza. � "2.º hostigación, azuzamiento. 6.º hostigamiento. Iza emon (Vc), hostigar" A. "Itza<br />

emon [...] imponerse a un perro, despachándole o riñéndole" Ib. (s.v. itz).<br />

iza. v. ehiza; ihitza; izatu.<br />

izaarazi, izaarazo (V-arrig ap. A), izarazo (V-arrig ap. A). � "Ahuyentar" A. "Espantar animales, aves" Ib.<br />

izaari. "(V-ger-arr-och), hostigador" A.<br />

izaatu. "(V-ger-arr-och), hostigar" A.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

955

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

izaba. v. izeba.<br />

izabide. v. izapide.<br />

izadar. � "Ría" BeraLzM. � Aintzirak lur barnean iz-adarra egiten du. Goen Y 1934, 92.<br />

izadi (BeraLzM, A DBols, Casve), ixadi. � Naturaleza. "Naturaleza; conjunto de todos los seres" A DBols. �<br />

Tr. Documentado en autores meridionales desde principios del s. XX. Emplean ixadi los vizcaínos Enbeita (57,<br />

junto a izadi (145)), Lauaxeta (AB 122) y Otxolua (12). En DFrec hay 14 ejs. � Izadiaren indarrak. Ag G 357.<br />

Izadi-legeak. Zink Crit 18. Izadiaren olerkaria dugu Lizardi. Or Y 1933, 415. Zer din lur biribil au izadi<br />

osoarekin alderaturik? Or QA 206. Izadi arauetatik kanpoko gertariak. Mde Pr 308. Ilberri arratsa da ta izadia<br />

oro [...] lo datza. Etxde JJ 43. [Emakumeari] izadiak oparo emon deutsezan edergailluak. Erkiag Arran 42.<br />

Izadia (universo) denboraren bildur da. Etxde Egan 1961 (1-3), 81. Ekaitz ostean eztialdia, izadiko lege. Onaind<br />

in Gazt MusIx 149. Izadi-gaiak iruditzat [erabili]. Gazt MusIx 166. Gizona [...] izadiko izakietan aulena. Vill<br />

Jaink 120. Aburu ori biziaren kaltetan da, izadiaren aurkakoa. Ib. 187. Izadiak edo barruko griña orrek bultza<br />

egiñik. Ib. 171. Okeani, izadiaren aita. Ibiñ Virgil 115. Eziñ autsi izan dut Izadiaren araua. Berron Kijote 17.<br />

<strong>Euskal</strong>duna izadiari emana bizi ohi da. MEIG IX 132 (en colab. con NEtx).<br />

v. tbn. Ayerb EEs 1915, 263. J. Apraiz in Jaukol Biozk IX. Ldi BB 102. TAg Uzt 53. EA OlBe 21. Txill Let 24.<br />

Basarri 72. Zait Plat 87. NEtx LBB 50.<br />

� (Uso personificado). � Izadik dun lorerik ederrena. TAg Uzt 51. Esna-berritu da lo zegon izadi? SMitx<br />

Aranz 174. [Sugegorriaren pozoia] Izadik emana bait du. Berron Kijote 160. � Izadiazko liburutxu irudiz beteak<br />

baiño geiago irakasten eutsen [Nikanor-ek]. Erkiag BatB 38.<br />

- IZADI-EGILE. Creador del Universo. � Izadi-egille ta iagole zeran Ori. "Creator et rector universitatis". Or<br />

Aitork 68.<br />

- IZADI-ZALE. Amante de la naturaleza. � Tellagorri, izadi-zalea zan, eta baztarrik etzuen itxuragabetu nai.<br />

NEtx EG 1957 (7-8), 60.<br />

izadi. v. izaidi.<br />

izadigaindiko. � Sobrenatural. v. izagaindiko. � 1847an, gizonen ardura berriz ere izadigaindiko gauzetara<br />

erakarri zuen zerbait gertatu zen. Mde Pr 314 (v. tbn. 310).<br />

izadiztilari. � Naturalista. � Ezkutuko izadi-legeen egiña idorotzen izadiztilaririk setatsuena ere leiatuko da?<br />

"El más obstinado naturalista". Zink Crit 20 (v. tbn. 29).<br />

izaera (Dv y A, que citan a <strong>Lar</strong>d), izanera (Dv). �1. Estado; existencia. � Xortean tiraturen ditugu haren<br />

izanera edo estatu batzuek eta bertzeak, hekien arabera gu ere egiterat entseiatzeko. Birjin 521. Epheltasuneko<br />

izanera edo estatua zein kaltekor den arimakotzat. Dh 327. Zer estatu ta izanera lazgarritan ezar zenezaken zure<br />

arima dohakabea! Ib. 553. Agertzen zaizki [sic] estatu eta izanera guzietan. Jaur AndreB 24 (ap. Dv: "vous vous<br />

montrez à nous dans tous les ´etats et dans toutes les situations"). Bere burua ikusirik ain izaera negargarrian<br />

[...] artu zen bere errira itzultzeko asmoa. <strong>Lar</strong>d 158. Elkar ilzen zebilzan eta izaerarik mingarrienean arkitzen<br />

ziran. Ib. 541 (v. tbn. 366, 417 y 512). Urrikagarriya da nere izaera / goizero nai ta nai ez juan biar lanera. Bil<br />

150. Erreñuaren izanereak edo zerzeridadeak nozbait eskatu leikee [...] [liberalismoaren irakatsien] itxipena. Itz<br />

Azald 53. Graziazko izaeran ipiñi zituan Jaungoikoak gure lenengo gurasoak. KIkV 22 (v. tbn. más ejs. en la<br />

misma pág.; KIkG 15 izaera; v. tbn. Gand Elorri 10 graziazko izaeran). Il berriaren betiko izanera zorioneko<br />

edo zorigaiztokoaz. Inza Azalp 80. Asiera, izaera eta bukaera, dana [...] [Jaungoikoagandik] bai datorkigu.<br />

ABar Goi 25. Ez zun asnas bat geiago artu. Luis Gomez Lekuberen izaera an bukatu zan betirako. JAIraz Bizia<br />

79. Ezkondu eta egun alai bat ez; izaera ederra etorri zitzaion. Ib. 109. Eskuetan daukagun izaera bat<br />

aintzakotzat artzeko aurretik okerragoak ikusi izan bear. Ib. 21.<br />

�2. + izanera, izaiera. Naturaleza, carácter, ser, esencia, identidad; forma de ser. v. izakera. � Tr.<br />

Documentado en Mendiburu y en autores meridionales a partir de mediados del s. XIX (cf. supra (1) para autores<br />

septentrionales). Izaera es la forma general. Hay izanera en Inza (Azalp 12), e izaiera en un texto de Lesaca de<br />

mediados del s. XIX (ETZ 248). En DFrec hay 47 ejs. de izaera, 2 de izanera y 1 de izaira. � Len-leneko bere<br />

izaera munduari adirazteko arzen zituen Jangoikoak izen guztiz izugarri andiak. Mb IArg I 149. Ni naz besteri<br />

deus bat zor ez diodana ta nere izanz eta izaer guzia nerez dudana. Ib. 149. Gipuzkoako biztanle prestuen doai,<br />

griña, izaera eta eginbideak. <strong>Izt</strong> C 212. Joseren izaera, asieratik atzeneraño, guziz da miraritsua [...].<br />

Aurtasunetik agertu zuen [...]. <strong>Lar</strong>d 63. Arnoldok ezeukan osatuterik. [...] Izaera (naturaleza) auldua eukan. Ag<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

956

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

AL 91. Bere izaera aserrekorrak galduten eban. Echta Jos 107. [Erri oiek] egiteko guztiak egiten zituzten<br />

poloniarren izaera guztia zapaltzeko ta ezereztutzeko. Ldi IL 164. Gizon-aragiaz yantzi zan, gizon-izaera artu<br />

zuen. Ir YKBiz 50. Ain zun arek izaera zabala ta onbera. TAg Uzt 175. Ondarruarren ezpañetan, alakoxe izaera<br />

ta grazia berezi bat [du kantak]. Lek SClar 105. Haren eme-izaerari zegokion bezala. Mde Pr 179. Izaeraz ez<br />

dira gaiztoak. Ib. 270. Aragi-irritsa astun da, aragizko baita: ori du izaera. "Ipse est modus eius". Or Aitork 88.<br />

[Emakumeari] bere izaera osoak aurra eskatzen dio. MAtx Gazt 27. [Jainkoagandik] eldu dira mundu au<br />

betetzen duten izaki eta izaera oro. Vill Jaink 93. Mutikoaren izaera zuzenak lizunkeri aide ura ezin eraman<br />

zuan. NEtx LBB 39. Gazteentzat galduak dira orduko oitura ta legeak. Baiña guk oso gogoan ditugu aldi artako<br />

izaera ta aidea. Ib. 18. Gure hizkuntzaren egoera, ez izaera bakartiak [...] badu zerikusirik. MEIG VI 125.<br />

Hizkuntza izan da gure izaeraren habe eta sustengu nagusia. MEIG VIII 119. Gizonaren izaera eta grinak.<br />

MEIG I 175.<br />

v. tbn. Sor Bar 48. Muj PAm 13. ABar Goi 42. JAIraz Bizia 67. Erkiag Arran 85. Arti Tobera 283. Basarri 54.<br />

Asteasu in Uzt LEG I 50. Uzt Auspoa 43, 119. Txill Let 121.<br />

- IZAERAZKO. (Adnom.). � Ez egurrezko su alaiaren garrez baina izaerazko suaz. Mde HaurB 8. Zaldi<br />

hitzarekin izendatzen dugun gauza eta zaldi hitzak ez dute elkarren artean izaerazko lokarririk. MEIG VII 132<br />

(v. tbn. más ejs. en la misma pág.).<br />

izaeradun. � Ser vivo. � Gizona beste izaeradun guztietatik bereizten da gorputz ta anima ezagueradunazkoa<br />

dalako. Inza Azalp 39.<br />

izaga (<strong>Lar</strong>, Añ, H). � "Juncal" <strong>Lar</strong> y Añ. v. ihitza. � Tamariza eta pikondoak / [...] erroz desustraituak izan<br />

dire denak! / Izagak soilik haizeari buru emanaz / tristeziazko salmoak / murmuratzen dituzte. "Sólo los juncos".<br />

Lasa Poem 62.<br />

izagai. v. 2 izakai.<br />

izagaindiko. � Sobrenatural. v. izagarai, izadigaindiko. � Izagaindikotan sinestea ez dela txorakeria. Mde Pr<br />

341s.<br />

izagarai. � Sobrenatural. v. izagaindiko. � Zer da atriziozko damua? Da urrikimendu edo naigabe izagarai<br />

edo sobrenatural bat Jangoikoa ofendituaz. Legaz 40.<br />

izagarri. "Palanquín, palanca en el navío" <strong>Lar</strong>.<br />

izagin. "¿Colmillo?, ¿diente imperfecto? (V-ger)" A Apend.<br />

iz-ago. v. iz-aho.<br />

izagotz. "(V, G) pour iztagotz, califourchon, id. ixtakolok" H. v. itzagoz.<br />

izai (AN, L, BN, R; Aq 453 (AN), VocBN, Dv, Lcq 156, H), izei (BN, Sal, S, R; SP, Aq 453 (AN) y 50 (R)), isai<br />

(BN-lab). Ref.: VocPir 563; A (izai, izei); Alth Bot 21; Lh (izai, izei, isai); Lrq (izei); Iz R 308. � Abeto; cedro.<br />

"Sapin" SP y Dv. Sg. VocBN (de quien lo toma Azkue), "peuplier". � Yçiçuloa (1037). Lac VM 34 (mod.<br />

Izeixiloa, en Salazar). � Izaia edo zapina gure tokietako zuhamurik handiena da. Dv Lab 320. [Ihizlaria] izai<br />

bati gora / zalu da upatzen. Zby RIEV 1908, 764. Haizeak errotik igitzen duen izei edo pino eder bat. Prop 1880,<br />

261. Kemen lein txerkatandigu izeia ezik lerra etxe edo borda egiteko. Mdg 130. Izei (sapin) luze mehar. JE Bur<br />

84. Izai (abeto) barruban bixi ziran katagorrijak. Altuna 90. Iaunaren mintzoak ditu izaiak xeatzen, Libango<br />

izaiak apurtzen. Or Ps 28, 5 (Dv zedro, Ol eretza, Ker zedru; v. tbn. Or Aitork 187, 173 y 217). Izaiak dira oek;<br />

erderaz abeto deritzaienak. Munita 56 (v. tbn. 81ss.). Pinabete-izaiaren antza badu. Ib. 82. Garbitu gabeko<br />

izaien artean. "Los pinetes". Amez Plat 30. Izai-ostraillak. "El ventalle de cedros". Gazt MusIx 175 (Or 178 izaiosto).<br />

Ontzigintzarako lerrondoa eta etxegintzarako izai eta nekostak. 'Cèdre'. Ibiñ Virgil 91 (v. tbn. 102). En<br />

DFrec hay 3 ejs. de izai.<br />

v. tbn. ETZ 235 (Hernani, 1847). NekIr 61. Izei: Zerb GH 1934, 135. Zerb Azk 41. Herr 27-12-1960, 2. Casve<br />

SGrazi 84.<br />

- DOUGLAS-IZAI. "Douglas-izaia (Pseudo tsuco Douglasi), abeto Douglas" Munita 82 (v. tbn. 118).<br />

- ESPAINIAKO IZAI. v. PINSAPO-IZAI.<br />

- IZAI HANDI. "Izai aundia (Abies grandis), abeto grande" Munita 82.<br />

- IZAI GORRI. "Izai gorria'(Abies excelsa), abeto rojo" Munita 83. � Izai gorria ta alertzea. Munita 152 (v.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

957

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

tbn. 80 y 117).<br />

- IZAI-OIHAN. "Isai-oihan, bois de sapins" Lh.<br />

- IZEI-OHOL. "Izei-ohol (S; Foix) tavaillon" Lh.<br />

- IZAI-ZUHAITZ. � Leitza-mendietan daude izai-zuaitzik (pinabeteak) onenetakoak. Munita 113 (v. tbn. 80).<br />

- KONKOLOR-IZAI. "Konkolor-izaia (Abies concolor), abeto concolor" Munita 83 (v. tbn. 96 y 108).<br />

- NORDMAN-IZAI. "Nordman-izaia (Abies Nordmaniana), abeto Nordman" Munita 82.<br />

- PINSAPO-IZAI. "Pinsapo-izaia-Españiako izaia (Abies Pinsapo), abeto pinsapo" Munita 81.<br />

izai. v. izain.<br />

izaiaga. "Sapinière" H. v. izaidi.<br />

izaiatze. "Atze andiak daude kalako oixanean: lerratzeak, izaiatzeak, [...] (R-uzt), pinos, abetos" A (s.v. atze).<br />

izaidi (Dv), izaidoi, izadi (A, que da como ref. a Dv). � "Sapinière" Dv. "Bosque de abetos" A. � [Bazter hauk]<br />

zonbait izaidoik gainetik mugatzen zituztela. Herr 24-9-1969 (ap. DRA; la ref. es incorrecta).<br />

izaiki (Dv), izaki (A, que cita como ref. a Dv). � "Morceau de sapin" Dv. "Madera de abeto" A.<br />

izaiki. v. 1-2 izaki.<br />

izail. v. zail.<br />

izain (G-goi-to-nav, AN-larr-5vill-araq-ulz; <strong>Lar</strong>, Añ (G)), izai (G-to-bet, AN-gip-larr-5vill; <strong>Lar</strong>, Añ (G), H (G)),<br />

itxain (L, BN, S; SP, VocBN, Dv (BN), H), izein (G-nav, AN-araq-olza), izei (AN-ulz), ixain (H), itzai (H),<br />

itzain (BN-baig; H), ixixan (S), urzan (V-gip), uzen (H (V)), uzan (V; Añ (V), <strong>Izt</strong> 108v), uzun (A Apend). usen<br />

(H (V)), usan (V), uxan (V-gip). Ref.: Bon-Ond 146; A (izai, izaiñ, itxain, usan, uzan, ixixan); Lh (itxain); Iz<br />

Ulz (izañe, izeie), To, IzG (izai, izain), UrrAnz y ArOñ (usan); Satr CEEN 1972, 51; Echaide Nav 113; Elexp<br />

Berg (urzan, usan, uxan). � Sanguijuela. "Sangsue" SP. "Ixainak hartze, s'appliquer (prendre) les sangsues" H.<br />

v. antxa, 1 itain (2), zizain. � Tr. Documentado en los textos desde finales del s. XVIII. Emplean izai(n) los<br />

autores guipuzcoanos e itxain los septentrionales López, Elissamburu y Barbier. En los vizcaínos se documentan<br />

formas con u- inicial. � Itxainak eraxikiak direnian zer nahi dute? Erien odoletik ase. AR 311. Izaiak xupatzen<br />

du odola. LE (ap. H). Txupau gura leuke, uzanak odola legez. fB Ic III 307. Ezer ezin janik / purgakin, aiudakin,<br />

/ izaiak atzean / urtearen erdian / etziñik oiean. It Fab 171. Etxagun Iauna etxean / lenen sortu zana / ta<br />

errenteruen usan / aseten eztana. Azc PB 324 (Ur PoBasc 285 uzen). Uxaran, itxain edo odol edale goseenak.<br />

Elsb Fram 157. Judua izaiña bezelakoa da erri guzi guzietan. Ezale 1898, 44. Sastre mear bat, oso ezaguna<br />

erriyan, bere osabari izaiak jartzen ari dala. Iraola 116. Xintximariak edo itxainak, odol-edaleak. Barb Sup 67<br />

(v. tbn. 68). Uretan sartzea aski, ta izaina zangoetan itsasten. Or Mi 11 (Eus 87 izai).<br />

v. tbn. TAg GaGo 98 (izañ). Usan: Kortazar Serm 180. Uzan: JJMg Mayatz 53.<br />

� "Au fig., grugeur, qui gruge quelqu'un. Ori bai izai ona!" H. � Izain ona duk ori! (AN-araq). 'Gauzak garesti<br />

saltzen dituenaz; izaiñak odola bezela, arek jendeen txanponak ateratzen'. Inza NaEsZarr 51.<br />

� Etim. v. zizain.<br />

izaintza. v. izantza.<br />

izaira (<strong>Lar</strong> � H), izairi. �1. "Naturaleza", "esencia", "ser, el ser de una cosa" <strong>Lar</strong>. "La costumbre es otra<br />

naturaleza, oitura omen da bigarren izaira" Ib. � Betan gudukatzeko ukhanen duzu eta hein elheka gaxtoen<br />

kontra, eta izairaren sentikortasunaren kontra. Birjin 60. Osotasunaren izaira da onhe<strong>sg</strong>unea. Ib. 119.<br />

Emaztekiek gizonek beno bihotza hobiago diela, hen izairia delako mehiago. Egiat 218. [Itxasoa] bere izairiaz<br />

ezta gazi. Ib. 266. Esperantzaren izairia dago zerbaiten ügürükian ta neke eztaitekenian. Ib. 243 (195ss. izairi;<br />

165, 183, 195, 207 y 256 izaira). Zenbat izaira edo naturaleza, adimentu ta borondate ditu Jangoikoak. Legaz<br />

13 (v. tbn. 14). Garikoitz izaira edo naturaleza azkarrekoa zen. Etcheb MGaric 33 (ap. DRA).<br />

�2. (<strong>Lar</strong>), izairi, izari. Naturaleza, universo. "Realidad, existencia" <strong>Lar</strong>. � Deusere sinhesten eztianak izairia<br />

beno gorago, eztu izairiaren Jinkoa sinhetsiren. Egiat 178. Zühür zaharrek Izarian zazpi gaiza ezin hobenak<br />

zütien ediren [...]: sinhetsin argia, [...], ta amorioaren indarra. Ib. 205s (178 izari).<br />

- IZAIRAZKO (<strong>Lar</strong> � H). "Esencial" <strong>Lar</strong>.<br />

izairazkiro (<strong>Lar</strong> � H). � "Esencialmente" <strong>Lar</strong>.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

958

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

izairi. v. izaira.<br />

izairitsu. � Natural, esencial (?). � Amorio izairitsua, arimalarena ta arrazodüna diradianak. Lehena [...]<br />

khalamü harra den bezala bere ürrüxarekila, bürdüiña atxeiriareki ere. Egiat 206s.<br />

izairitze. � Naturaleza. � Biek dereitze odola idortzen, izairitze alporra ['calor natural'] hiltzen. Egiat 231.<br />

izaisko (S ap. A), izeixko (Sal, R ap. A). � "Pequeño abeto" A.<br />

izaite. v. izate.<br />

izaitu (G-nav), izeitu (G-nav), izatu (G-goi (+ izau)). Ref.: JMB At (izatu); JMB EJ 7, 17 y EJ 3, 339; Iz Als<br />

(izaitu, izeitu). � "Roturar un terreno erial para cultivarlo" JMB At. "Gazin larriura izaitzea, vamos a quitar la<br />

capa de césped a aquel campo; gaurok izeituko dau larrain, nosotros mismos descortezaremos la era; izai, izei<br />

ber da, hay que descortezarla" Iz Als. v. ixarratu.<br />

izaitza. v. izantza.<br />

izaitze. "(L-côte), marea alta" A.<br />

izaizun (L-ain ap. A; SP � Dv). � "(O), figure, semblance" SP. "1.º (SP) figura, semejanza. 2.º retrato" A. �<br />

[Munduko plazerak] idurituko zaizkitzu ingumak, itxurak eta izaizunak bezala. SP Phil 48 (He 49 amets eta<br />

fantasma). Edergailutzat badauzka liburuak Garmendia jaunaren eskutikako izaizun batzu, osoki begikoak. JE<br />

GH 1926, 555.<br />

izaka (L-côte-sar-ain, BN ap. A; Dv (BN)), ixaka (L-côte ap. A; SP), isaka (H (L)), ixeka (SP � A). � "Sillon<br />

pour faire écouler l'eau" SP. "Rigole d'écoulement" Dv. "Fossé: il s'entend habituellement d'un fossé où l'eau<br />

s'amasse et dont le fond est bourbeux. Isaka batetara erori zen eta han hikaturik ezin atheraz zegoen" H.<br />

"Acequia" A. � Ur erreka bat hartu dugu [...] eta ekharri dugu izaka estali baten bidez gure egoitzaren alde<br />

aldera. Prop 1897, 166. [Uriteak] gatza berekin urthuz, aska zabal edo izaketan behera, ekharri zuen [...]<br />

itsasorat ixuriz. Prop 1906, 122. Izaka ta errekak artharekin huztuz. Barb Piar I 53. Iraulen edo markan, ildo eta<br />

izaka zuzenak nahi zituen. <strong>Lar</strong>z GH 1959, 85.<br />

1 izakai (<strong>Lar</strong>, Hb ap. Lh). � "Chafaldete de navío" <strong>Lar</strong>. "Cordes qui servent à hisser la voile de hune" Lh.<br />

2 izakai (A), izagai. � "(Ast), objeto, cosa, ente" A. � Hala gure izakai egin dianak gure khorpitza beitiro<br />

nonbait, zertan nahi ta non nahi egar. Egiat 184. Orra ortzia, lurra ta izagai oro. Ol Imit I 20, 7 (Pi izagai).<br />

Izakaia eraturikan izaki bakoitza sortu zan. ZA RIEV 1928, 590. Sortu zitzaion Joseri barruko ar bat, izakai bat,<br />

gazi-geza. (Interpr?). Ag G 141. Ortzia negur, izarrak batbana, izagaiak azta. "Pensor elementorum". Or Aitork<br />

106. Eziña da gizona atzerantz joatea; ez adiñean, ez barruko beste izakai askotan. Erkiag BatB 148.<br />

izakaldu. �1. "Perecer, dejar de ser" <strong>Lar</strong> y Añ. �2. "Perecimiento" <strong>Lar</strong>.<br />

iza-karakol (G-nav). � "Caracoles grandes y negruzcos. Se comen" Ond Bac.<br />

izakari (AN? ap. A). �1. "Concupiscencia" A, que cita a Mb. � Ukatu bear diotza bere ekarrai edo natural<br />

gaistoari eskaten diotzan izakari txatarrak. Mb JBDev 317. �2. "(V), objeto, cosa. Oillar zar bat bai, ze<br />

izakaria! ¡Sí, un gallo viejo! ¡Vaya qué objeto!" A. � [Lapurrak] ez zuten ezer atera. / Ollar zar bat bai, ze<br />

izakaria! / Baña lapurrentzat ona da guzia. Mg in VMg 95 (v. tbn. Zav RIEV 1907, 532; ib. 1909, 34 txibia bat,<br />

ze izakaria!). Txorien kanta zoragarria aditu zuen goiz eder batean deadar egin zuen: Zuek, izakari txiki eta<br />

alaiak [...]. Arr GB 50. Guk iñola ezin asma dezazkegun aleunka izakari. Or QA 207.<br />

izakarte (L-sar ap. A), ixakarte (Lc ap. A), ixaka-arte. � "Porción de tierra entre zanjas" A. "Cuadro o tablar<br />

de un huerto" Ib. � Ba omen dira, ur-handi hunen bazterretako belhar eta ixaka artetan bizi [diren muskerrak].<br />

Prop 1892, 161.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

959

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

izakatu, isakatu (Hb ap. Lh). � "Creuser des rigoles" Lh.<br />

izakera (V-gip; c. <strong>sg</strong>. A), ixakera, ixikera. Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. �1. "Esencia, modo de ser" A. "Indole,<br />

manera de ser. Aboziñaua aren izakeria: beti asarre" Etxba Eib. v. izaera. � Tr. Documentado en autores<br />

meridionales desde finales del s. XIX. Emplean ixakera Kirikiño (junto con iza-), Altuna y Otxolua (50), e<br />

ixikera Akesolo (Ipiñ 5). En DFrec hay 38 ejs. de izakera, meridionales. � Nire aita maitean bizitza ta izakeraalbizta<br />

batzuk [argitaratu]. Azc PB 3. <strong>Euskal</strong>dun izakerearen zabaltzaillea. Ag AL 120. Izakeraz barru barrutik<br />

zetorkion bizi-<strong>guda</strong>rako ausardia. Ag G 253 (v. tbn. 330). Euzkelerri-zati onexen izakerea erakutsi gura<br />

neuskixue. Kk Ab II 168 (Ab I 49 ixakera). Gaztetxoen izakera (carácter). JBDei 1919, 263. Zintzua zan, ixakera<br />

onekua. Altuna 77. Arpegi zorrotza ta izakera zorrotzagoa. Alz Burr 11. Urtez umotu xamar naiz, bañan / gazte<br />

gordiñ izakeraz. EA OlBe 40. Aren izakera xotil eta esanekoak etxeko biotz guziak bereala irabazi zituan. NEtx<br />

Antz 156. Beste tokitan ezin arkitu / emen degun izakerik [...] / An ez dezute iñoiz izango / emengo lagun arterik.<br />

Basarri 137. Azidoaren itxura ta izakera berezia esateko galdetu zioten ikasle bati. Osk Kurl 95. [Erresuma<br />

batek] badu bere bizitza, bere eitea ta izakera, gizakumeak bezalatsu. Vill Jaink 172. Ezkontzen direnen zin oek<br />

ez ote dira alkarri zuzenduak xoil-xoilik? Ba ote da emen gauzen izakera bat eta izakera oni lotuak ote gera?<br />

Baiña zer da izakera ori, eta nundik du eskubide gure biotzak lotzeko? Ib. 157. Fray Luisen barne-izakerak [...]<br />

eztu iñundik ere aren agiriko izakera ukatzen. Gazt MusIx 61. [Beste anaia] ez ei zan beste bien antzeko<br />

izakerazkoa. Alzola Atalak 141 (v. tbn. 112).<br />

v. tbn. Echta Jos 349. Ayerb EEs 1915, 276. A EEs 1916, 302. Aitzol in Ldi UO 9. Zait Sof 174. Txill Let 86.<br />

Etxde JJ 199. Erkiag Arran 118. Gand Elorri 90. SM Zirik 6. BEnb NereA 117. Etxba Ibilt 475. Ibiñ Virgil 42.<br />

Berron Kijote 31. Xa Odol 345.<br />

� Estado, condición, situación. � Egikizun aundia artu zuen; aundiegia bere gorputzaren izakerarako. Garit<br />

Usand 50. [Egurastia galanki beratu eta epeldu zan]. Eta gizona, izakera berri oen mende, bere bizi-bideak<br />

zuzendu bearrean gertatu zan. JMB ELG 55. Leengo izakeraa biurtzeko. "A mi antiguo ser". JMB Mund III 21.<br />

Egin daigun langilleak euren izakera ta bizikerea obetuaz doazala [...]. Eguzk GizAuz 33. [Langille-batza<br />

orreik] gizartearen izakerea zearo aldatuko leukiela uste dau. Ib. 80. Norberaren bizikereagaz pozik egotea obe<br />

dala [...]. Iñoren izakerak gauza onik asko eukiko dauz, ziur. Baiña txarrik be bai. Bilbao IpuiB 68.<br />

[Baserritxuko sukalde samur] txirua dozu izakeria, / alan be urrezko bizitza. BEnb NereA 96.<br />

� Característica. � Ona emen enda onetako giza-ezurren berezitasun edo izakerak. Geienak burua, ez luze eta<br />

ez zabal [...]. JMB ELG 64.<br />

�2. Existencia, vida. � Osasuna ondatzeko zorian, gure izakeraren alde ainbat eta ainbat lan egiten ari direnai.<br />

Artetxe Y 1933, 324. Nor atzipetuko detan, nori salneurri aundiagoak sartuko dizkiodan izakera guzia eramatea.<br />

Dirua nori ta nola kendu. ABar Goi 49.<br />

�3. Existencia, realidad. � Alakoren baten bere irudimenako zerak, izakera itxuraz jantziko ete ziran? Edota<br />

[...] utsean geldituko ete? Erkiag Arran 147. Aspaldian barruan eban asmoari [...] izakerea emon leikeola [...].<br />

Erabaki ta egin. Ib. 90.<br />

izakeria. "Izakeri (V-ger), cosa baladí, insignificante" A.<br />

1 izaki. �1. "Naturaleza" <strong>Izt</strong> VocC. � Mendi maitagarri oezaz izakiak ondo doaindua arkitzen da Gipuzkoako<br />

Probintzia. <strong>Izt</strong> C 32. Gai guztietara da Probinzia labur au, izakiagandik doatsueraz ondo betea. Ib. 24s (v. tbn.<br />

2, 4, etc.). Egia da, semien gañean, Jaungoikoak eta izakiak emoniko aginpidea daukiela gurasoak. Ag Kr 108.<br />

Izakiak berez dituan ta mendi basoetan diran abere, pizti [...]. Ag G 3. � [Madrillgo] Gabinete kondaira<br />

izakizkora. 'Gabinete de Historia Natural'. <strong>Izt</strong> C 74.<br />

�2. (V-arr-och ap. A; Añ), izagi (A, que cita a Ast), izaiki (V-och ap. A), ixaki. Ser. "Ente" Añ. "Cosa, ente" A.<br />

"Izaki (V), izaiki (V), utensilio, cosa" A Morf 133a. � Tr. Documentado en autores meridionales desde<br />

principios del s. XX (cf. supra (1) los ejs. de <strong>Izt</strong>ueta e infra IZAKIZ GAINERA). Emplean ixaki Altuna (100) y<br />

Lauaxeta (BBa 126), y hay izaiki en Mirande (Po 61). En DFrec hay 30 ejs. de izaki, meridionales. �<br />

Osterantzeko izaki danak, zuaitzak, zelaiak, abere [...]. Ag EEs 1917, 211. Leaburu osoa, beronen etxe ta eliza,<br />

izaki ta gizaki, orrera eramango zinuzkela. A Ardi 12. Arima ta gorputzaz osotutako izaki adimenduna da<br />

gizona. KIkV 20 (KIkG 13 izaki adimenduna). Predika zaiezue Berri-ona izaki guziai. Ir YKBiz 541.<br />

Mitolojiazko izaki batzuek. JMB ELG 90. Arimea deritxogun izaki au. Eguzk GizAuz 47. Beste izaki guztiak<br />

bezelaxe, berdin gizakumeak ere. TAg Uzt 251. Bera bezelako izaki aul batek ezin eutsi aragiaren oldar<br />

sutsuari. Etxde JJ 207. Gizaki, abere edota izaki. Erkiag Arran 28. Izadiak xede jakin bat izendatzen dio izaki<br />

bakoitzari. Vill Jaink 109. [Jainkoak] munduko izaki edo gauz guziak ezerezetik sortzea erabaki zuan. MAtx<br />

Gazt 13. [Biotz erdiko baserritxua] zu zara gure izaki danen emoille eta jaubia. BEnb NereA 100. Izakiak. "Las<br />

criaturas". Gazt MusIx 183 (v. tbn. Or ib. 197 y Onaind ib. 204 izakiak). Izaki oro esnatu dedinean [...] / eguna<br />

jaiki garaiean. Lasa Poem 90. Formarik gabeko izakia. MEIG IX 123 (en colab. con NEtx). Lurralde izkutuak,<br />

izaki beldurgarriz josiak. MIH 323. Ikusiko dugu badirela nolanahiko izakiak, gorputzdunak eta gorputzik<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

960

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

gabeak. MEIG VI 180.<br />

v. tbn. Zink Crit 25. Jaukol Biozk 34. Or Mi 77. Munita 101. Txill Let 27. Gand Elorri 133. Arti MaldanB 194.<br />

Zait Plat 154. Ibiñ Virgil 107.<br />

�3. Naturaleza, esencia. v. izaera (2), izakera. � Euskel-izenak [...] gauzaren izakiya adierazten dute. BPrad<br />

EEs 1913, 221.<br />

�4. Existencia. � Yainkoari zor bizitza / [...], nere sortze, nere izaki. EA OlBe 35.<br />

- IZAKI-JAKINTZA. "Métaphysique" T-L.<br />

- IZAKIZ GAINERA. De manera sobrenatural. � --Jesu-Kristo gure Jauna nola sortu ta jaiozan Birjina zan<br />

Amagandik? --Jainkoa zitxekala mirariz ta izakiz gañera. CatBurg 18. Jangoikoak izakiz ganera edo<br />

sobrenaturalmente eta mirariz obraetan ebala. Cb CatV 26<br />

2 izaki (L, BN, S ap. A), izanki (L, BN, S ap. Lh), izaiki. � Tr. Documentado desde Lizarraga de Elcano en<br />

autores septentrionales, guipuzcoanos y alto-navarros. Izaki es la forma propia de los autores meridionales y hay<br />

izanki en la mayoría de los septentrionales. Al Norte emplean izaki Hiribarren, Hiriart-Urruty, Barbier, Iratzeder<br />

y Lafitte (en éste junto a izanki). En DFrec hay 29 ejs. (1 septentrional) de izaki y 17 (8 sept.) de izanki. �1.<br />

Siendo; estando. � Badute milla aitzaki / gaztiaguak izaki, / estimaziyo txarra nola dan / mutill zarrak daki. Xe<br />

244. Alegia jaun arrotz bat izanki, [...] lihozko arropa batez jauntzia zen. Jnn SBi 60. Unhatuak izaki biak, laster<br />

lokhartu ziren. Barb Leg 69. Zuek nere ondoan izaki, ilda ere ez nintzake negargarri izango. Zait Sof 138. Hura<br />

zen erikor izaiki bere osasunari begiratu beharrean zegoena. Mde Pr 136 (182 izaki). Trebe izaiki tekhnikan /<br />

joritzen dira Amerikan. Mde Po 34. Jatordu aundietan, edaria ugari izaki, ondoren griña txarrak nagusi. MAtx<br />

Gazt 79. Eta ori danori ain bada-ezpadako izaki, zer egin? Vill Jaink 87. Lana Bergilirena izaki illezkorra baita.<br />

Ibiñ Virgil 26.<br />

v. tbn. Lab EEguna 83. Ldi IL 12. SMitx Aranz 143n. Gand Elorri 158. Anab Poli 138. Berron Kijote 27. Izanki:<br />

Zub 62.<br />

� (AN-gip-5vill-larr-ulz-erro; izeki AN-ulz, B), izanki (BN-baig), izakio (AN-larr), izake (AN-5vill-ulz). Ref.:<br />

Asp Gehi; P. Iñigo / P. Salaberri / J. J. Zubiri FLV 1995, 280, 281, 282, 283, 286, 287, 288, 289, 290, 292. (Con<br />

valor enfático). "Eri izanki eta ezin dut joan, étant malade je n'ai pu y aller" Lh. "En Leiza [izaki] no tiene<br />

sentido de gerundio. La traducción sería 'resultó que entonces... aquel día... Donostiara joan nintzen berakin<br />

egoteko asmotan, baina bera Tolosan izaki egun hartan eta ez nintzen egon" Asp Gehi. "Txakurra izaki eta uste<br />

nuen bildotsa zela!" (AN-erro) P. Iñigo / P. Salaberri / J. J. Zubiri FLV 1995, 281. � Ez izaki ofiziorik trabajurik<br />

gabe, ta gizona izaki jaioa trabajatzeko nola egastea egatzeko (118). LE-Ir. Ene Jauna izáki ain ón amáblea<br />

beréz [...] eta alaére nik ofendítu bere Majestadea? LE Ong 49v. Plaza bat izaiki-ta / pilotaririk ez; / Asko<br />

herritan hortaz / dagode ahalkez. Zby RIEV 1908, 92. Maria etzen aberats, baina Judeako erregen odola izanki<br />

bere zainetan, eta zergatik eztu, bederen aldi huntan, aberatsek bezala eginen? Jnn SBi 41. Nik beraz nere<br />

ofizioa hau izaki eta ez zitzautan iduritzen deus hoberik egiten ahal nuenik. HU Zez 49. Indar guziak eskuetan<br />

izaki eta halere jendearen beldur! HU Aurp 162. Barkatzen diote okerragoari ere; baño gure au apaiza izaki, ta<br />

oientzat eztago barkatzerik. Or SCruz 9s (v. tbn. Or Aitork 83). Preparatuta etorri ziran / izugarrizko kuadrilla, /<br />

bertan naikuak izaki ez ta / ausiliyuaren billa. Tx B I 182 (v. tbn. Uzt Noiz 108). Gaur hogoi urte izaki eta, orai<br />

ari naiz gizontzen. Iratz 71. Bai, zu ere aberaskume izaki. Danok berdiñak zerate. Etxde JJ 76. Argi-etxea<br />

aurrez-aurre geneukakelakoan ta illargi-punta izaki! Anab Poli 45. Umeño bat baizik ez izanki ta jaberik ez,<br />

amarik ez! JEtchep 67. An bildu ziran aita-amen ondoan [...]. Ia irurogei lagun guzitara; ta zugaitz baten<br />

adarrak izaki. Basarri 117. Holakorik giristino batzuk nola sinets zezaketen? Eta egia izanki! "Et dire que c'était<br />

vrai!". Ardoy SFran 229. Nihaur artzaina izanki eta, errexki bete nuen egin bide hori. Xa Odol 233. <strong>Euskal</strong><br />

Herrian [...] izen horietaz jauntzi zituzten, nahiz antzerki mota horietarik biziki urrun izaki. Lf in Casve SGrazi<br />

10. Eta kaletarron buru-bihotzak ez izaki beti lehengo euskaldunenak bezain garbi. MIH 35. Beste eginkizunik ez<br />

izaki eta, hor aritzen dira. Ib. 310.<br />

v. tbn. Aitzol in Laux BBa VI. Lek EunD 12. Ir YKBiz 386. NEtx LBB 138. Izanki: JE Bur 194. Barb Leg 60.<br />

� (Con aux.). � Eta hala izanki zela jendea ohartu ondoko egunetan. "Et les gens s'aperçurent [...] qu'il en était<br />

ainsi". Ardoy SFran 199.<br />

� Badut zalantza zein giro izaki. "Dudo acerca de la estación en que estamos". Ldi BB 110.<br />

�2. Teniendo; habiendo. � Ximeldegian Daille bizi ohorezki / gutik haren agurra herrian izaki. Hb Esk 102.<br />

Hor ibai bat izanki / arrunt hormaturik. / Ttirritta jauzi batez / gaindi da pasatzen. Etcham 113s. Abagunearen<br />

ezaguera zorrotza izaki, poliki ustiatu oi zuen. Zait Plat 37. Harek antzara mainguaren urhatsa zuela; bertze<br />

horrek gazteriarekin sekulako auzia izanki, galarrotsen ondotik. Lf Murtuts 43s.<br />

� (AN-gip-5vill-larr-ulz, B), izanki (BN-baig). Ref.: P. Iñigo / P. Salaberri / J. J. Zubiri FLV 1995, 280, 286,<br />

288, 290, 292. (Con valor enfático). "Ayant. Nik maiteño bat izanki eta, bertze batek eramaki, j'avais une amie et<br />

c'est un autre qui s'en est emparé" Lh. � Guti herrik izaki holako dohainik / ikusteko [...]. Hb Esk 112. Oi zer<br />

bihotzmina! Jesusentzat beizik amodiorik ez izanki, eta ezin komunia. Arb Igand 116. Guk behar bada bekhatu<br />

mortalentzat ez izaki behar den beldurra eta higuintza! Dih MarH 292 (ap. DRA). Neri bularra gustatzen, ta<br />

gure oiloak izaki ez. M. A. Iñarra Ezale 1897, 148b. Eta bizkitartean, [...] zortzi asto baizik ez izaki Ellandek!<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

961

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

Barb Sup 73. Bainan otsoeri buruz xakurrek izanki hortz. Ox 186. Amodioa zoin den zoroa / mundu guziak<br />

badaki. / Nik maiteño bat izaki eta / beste batek eramaki. (B). NafEKZ 100. Eguna baño ordu / bat lenago jaiki, /<br />

lanerako tokia / aldian izaki, / orregatik bizitzen / dirade egoki. Uzt Sas 220. Nahi nuen bien maitez osoki bizi<br />

[...] / bainan bien maitatzeko bihotz bakar bat izaki. Iratz 97. Bainan jaunek ere flakaldiak ba! Eta bertzek buru<br />

eta beso izaki! Herr (ap. DRA). Baina ezkila bakoitzak bere danga mota izaki eta Xalbadorrena [...] berezia da.<br />

<strong>Lar</strong>re in Xa Odol 16. Arrazoirik onenak baiño indar geiago izaki bere zorotasunak eta [...]. Berron Kijote 41.<br />

- IZAKIZ. � Zertako ez ezar bertze norbeit haren ordain auzapez? Ala nehor ez izakiz ordain-gei? HU Aurp<br />

128 (tal vez errata por izaki).<br />

izaki. v. izeki.<br />

izakida. � Naturaleza, universo. � Izakidako aur guzien atsegiñerako. Elizdo EEs 1929, 175.<br />

izakide. v. izankide.<br />

izakitasun. � Naturaleza. v. izaera. � --Zeinbat izakitasun ditu Jesukristok? --Jesukristok bi izakitasun ditu:<br />

bata Jaungoikozkoa ta gizonezkoa bestea. KIkG 16.<br />

izakizun (<strong>Lar</strong>, Añ, H), izankizun (<strong>Lar</strong>, Añ, H). �1. "Futuro" <strong>Lar</strong> y Añ. "[H]abidos y por [h]aber, izanak ta<br />

izankizunak", "posible, cosa posible, izakizuna, egikizuna" <strong>Lar</strong> y Añ. "Posibilitar, [...] izakizun, egikizun egin"<br />

<strong>Lar</strong>. "Direnak, izanak eta izankizunak, les choses qui sont, qui ont été et qui seront. 2. [...] Emaiten ditut orai<br />

ditudan guziak eta gerorat izankizun ditudanak, [...] et ceux que je posséderai par la suite. 3. qu'il faut avoir,<br />

acquérir" H. � (Con -ko, adnom.). "Izakizunekoa, futurario" <strong>Lar</strong>. �2. "Izankizuna, revenu" Dv. �3. "Izankizuna,<br />

existencia. Sin. izatia. Gauza guztien lenengo atributua: izankizuna" Etxba Eib.<br />

izakizunde. �1. "Posibilidad, factibilidad" <strong>Lar</strong> y Añ. �2. "Futurición" <strong>Lar</strong>.<br />

izakoi (<strong>Lar</strong>), izaikoi. � Natural. "Natural, lo que sucede comunmente" <strong>Lar</strong>. � Nahi dut osoki garaitu neradiskidetasun<br />

izakioegia. "Mon affection trop naturelle". Birjin 197. Et-amodio izakoia senti-arazten hasi zen.<br />

Ib. 240. Desfida gaiten gure bihotzaz, ukhan detzake lothgune izaikoiak. Ib. 367.<br />

izakoiro. "Naturalmente" <strong>Lar</strong>.<br />

izakor (V-m, G-azp-to ap. A), izekor (V-m ap. A). � "Arbol fecundo" A.<br />

izakunde (B ap. A; VocB). �1. "El jueves de septuagésima" VocB. "Septuagésima ondoko ostegunak<br />

iru izen ditu: [...] Izakunde Baztanen" A EY I 54. �2. "Gizakunde, izakunde, reunión de hombres" A Morf 69c.<br />

�3. Naturaleza. � Ilaren izakundez, kanpaia bi edo iru aldiz yoteko oitura. "Según el sexo del difunto". A EY I<br />

219.<br />

izakune. � Forma de ser, carácter. v. izakera. � Berez zan alakoxe gogotsua lan guztietan, da ezin aldatu<br />

leikean bere izakunea. Echta Jos 79.<br />

izakura. v. izangura.<br />

izakura. v. izangura.<br />

1 izale (S ap. Lh y Lrq; H (S, que cita a Mst)). � Ser, criatura; habitante. "Ziberuko izale guziak, tous les<br />

habitants de la Soule" Lh. � Hanko izale dohatsien konpaña [...] maithagarrian. Mst III 47, 2. Hanko izalek ere,<br />

bestek hebentik idokitzen dütien abantalletarik ükhen lezen pharte. Mst IV. Lehen izaleak leizeetan eta harpezuloetan<br />

ezkutatu ziren. Mde Pr 270. Antzinako historiak dioenaz, herriko lehen izaleetarik ziren [...] Dana<br />

Jainkosaren gizeliak. Ib. 267s.<br />

2 izale (G-goi). "El que desmonta o rotura un terreno erial" JMB At. Cf. izaitu.<br />

izamen (Bera), ixamen. Neol. creado por AG en 1897, de ixan 'ser' y -men (AG 1465). �1. Facultad de ser;<br />

existencia. � Gustijei Jaungoikuaren seme-ixamena emon eutsen (Io 1, 12). AG 1464 (Arriand ixateko<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

962

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

eskubidia). Bizia edo izamena (existencia) galdutea. Echta Jos 254 (257 izamenak galdu). Nik, berari deutsat zor<br />

ama, neure izamena. Ib. 259 (v. tbn. 256). Izamen irazanaren mugak igaro ta arimak urruti bezela erdi-ikusten<br />

duen "donokiraiño" iritxiko dira. Onaind in Gazt MusIx 157. �2. (L ap. Lh; Bera). "Naturaleza" Bera.<br />

"Caractère, nature, humeur" Lh. � Nor da arotzik onena? Zure izamen eta nolakotasuna [...] ondoen<br />

dazauzkiana. Zink Crit 4. Gauzen barruko izamena. "Intima naturaleza de las cosas". Ib. 33 (v. tbn. 18). �3.<br />

Naturaleza, universo. � Loa ta itxaropena, izamenak gizonari emoten dautsozan gozagallu bi dira. Amez EEs<br />

1928, 84.<br />

izamendi. "Var. de gizamende: generación. Izamendi ona etorriko omen da; bidaxkak bide, bidiak karretera eta<br />

atez-ate ostatuak elizarainokoan" Asp Gehi.<br />

izan (izaite V-oroz, BN, S, R; Volt 51, SP, Urt I 359, Ht VocGr, <strong>Lar</strong>, Añ, Arch VocGr), izandu (G-bet, AN-septolza,<br />

L, B; SP, <strong>Lar</strong>, Añ (G), H), izatu (L; SP, <strong>Lar</strong>, H), itzan, izen (V, G-azp-to, AN-araq-ulz-erro-olza-gulina, B;<br />

Dv), izendu (AN-ulz-olza), ixan (V-ger-arrig-m-gip), ixen (V-occ (no arr)), ixin (V-arr), isan (V-ger-gip), isen<br />

(V-occ (no och); Dv (V)), isin (V-arr-oroz), iken(du), esen (V-ger), exen (V-arrig), ezan (V-ger, G-azp, AN-<br />

5vill, L-ain), ijan(du) (AN-ilzarb). Ref.: Bon-Ond 156 y 158; A (ezan, izan, izandu, izatu); Lh (izandu, izatu); EI<br />

80 y 259; Etxba Eib; Holmer ApuntV; EAEL 51; Elexp Berg (izan, izen). � Tr. Junto con izan, se documenta<br />

izandu en varios autores guipuzcoanos y alto-navarros desde principios del s. XVII. Hay izatu en autores<br />

labortanos de todas las épocas, aunque son escasos los ejs. del s. XX. En textos vizcaínos encontramos izen<br />

desde finales del s. XVII en VJ (16), ZBulda (18), CatArrig (68), Azkue (BGuzur 129, menos frec. que ixan),<br />

Kirikiño, EusJok (II 118), Oskillaso (Kurl 213), y Alzola (Atalak 44); las formas con palatal se documentan<br />

desde finales del s. XIX: ixan en Azkue (BGuzur 135), Kirikiño, Altuna, Lauaxeta (BBa 48), Enbeita y Otxolua;<br />

ixen en Noe (46), Kirikiño (Ab II 139, menos frec. que ixan) y Akesolo, e ixin en una balada vizcaína del s. XX<br />

recogida en Dima (Balad 140). Se encuentra tbn. izen (salvo errata) en un ej. de Gasteluçar (216; que por lo<br />

demás emplea izan), en CatUlz (5, junto con el menos frec. izendu (18)), y en unos versos guipuzcoanos<br />

recogidos en EusJok 140 y Noe 87. Las formas iken, ikendu (futuros ikein, ikenen) se documentan en unos<br />

manuscritos alto-navarros de mediados del s. XVIII: Muruzabal 1751 y Ororbia 1758 (ETZ 93 y 108). En<br />

CatCeg (29) hay además la forma itzan (que podría tratarse de una mera variante gráfica), junto con la menos<br />

frec. izan y, si no se trata de errata, hay izain en un ej. de Tartas (Onsa 2). En Lazarraga, que emplea siempre<br />

izan-, hay ejs. de izaate- (1147r, 1158v, 1145v; cf. izate- 1186r, 1142v). La forma de futuro ez izango para<br />

autores occidentales e izanen para orientales. Además de éstas, se encuentra en menor proporción la variante<br />

disimilada izaren en algunos pocos autores labortanos de los ss. XVII y XVIII: INav (23), en una carta labortana<br />

de 1680 (ConTAV 5.2.9, 132), Arambillaga (ap. ConTAV 5.2.9, 132), Gasteluçar (167) y Chourio (III 41, 1);<br />

izain en Mendiburu (IArg I 97), en los alto-navarros Lizarraga de Elcano (Prog 118), Legaz (17), F. Irigaray<br />

(149) y en una balada recogida en Baztán (Balad 178), en los bajo-navarros Zubiri (41) y Xalbador (EzinB 59), y<br />

tbn. en algunos autores guipuzcoanos (cf. tbn. <strong>Lar</strong>: "No hay secreto que tarde o temprano no sea descubierto,<br />

oraingo isilla aurki izain da iskanbilla), como Udarregi (109), Xenpelar (233 ), Emeterio Arrese (OlBe<br />

102) y S. Mitxelena (Aranz 35), e izein en el catecismo aezcoano (CatAe 68ss.). Hay tbn. un ej. de izaturen en<br />

Duvoisin (LEd 85) y otro de izanduko en unos versos transcritos por San Martín (Zirik 100). En cuanto al sust.<br />

vbal., izate es la forma más documentada al Sur (izete en CatUlz (50)), aunque hay izaite en textos vizcaínos,<br />

principalmente antiguos (RS 375, Capanaga 74, Micoleta 14v, EgiaK 86, Nicolas de Zubia (v. izate), Arzadun<br />

37, Urquizu 40, el Astete vizcaíno de Cardaberaz (v. izate), CatLlo, Uriarte (BulaAL 34, pero izate ib. 2); izeite<br />

en CatArrig junto con izete (v. izate)), en escritores roncaleses y en CatSal (junto con izate (v. izate); izate en<br />

Samper y ZMoso). Hay tbn. algunos ejs. de izaite en Moguel (CC 108) y V. Moguel (75), que por lo demás<br />

emplean izate, así como en Orixe (Aitork). Al Norte se documenta izate en autores suletinos (aunque izaite en<br />

algunos ejs. de Tartas (Onsa 142), Eguiateguy (184) y AstLas (65)). En autores labortanos y bajo-navarros de los<br />

ss. XVI, XVII y XVIII, hay tanto izate como izaite, alternando ambas formas en algunos de ellos a partir del s.<br />

XVIII. Sin embargo, el uso de izaite se hace cada vez más frecuente, hasta ser en el s. XX, prácticamente la<br />

única forma documentada. En Uztapide hay algunos ejs. de izandutze: (Noiz 50, Auspoa 43, 113).<br />

Las formas sintéticas son de uso general en todas las épocas y dialectos. En lo que respecta a las formas fuertes<br />

de imperativo, las formas de pl. bira, bire, sustituidas por las perifrásticas izan bite(z), se documentan sólo en<br />

algunos pocos autores antiguos: Lç 1 Cor 14, 34: Emazteak Elizetan ixilik beude [...], baina bire suiet, Legeakere<br />

erraiten duen bezala (v. tbn. He 13, 5 bire); Lç Lc 12, 35: Bira zuen gerrunzeak gerrikatuak (He den zuen<br />

gerria, TB izan bite, Arriand bizatez); Ax 126 (V 83): Eta hala bira iraganak iragan; O Pr 647: Minza bite<br />

guzaz zeihar, eta bira gure behar. "Qu'ils ayent besoin de nous"; Mst III 37, 3: Hortan bira zure iseiak, zure<br />

othoitziak, zure desirak. Para el sing. biz encontramos ejs. desde Leiçarraga, tanto al Norte como al Sur, en<br />

autores de todas las épocas (casi todos corresponden a la fórmula hala biz, biz hala), aunque son muy escasos los<br />

ejs. del s. XX: Inza (Azalp 112), Iraizoz (YKBiz 293), Zaitegi (Sof 143) y Lafitte (Murtuts 12). Cf. Azkue: "El<br />

verbo izan ha perdido la conjugación del imperativo y subjuntivo en esta significación de 'ser', conservándola tan<br />

sólo en su calidad de auxiliar. 'Ven, estate, anda', tienen conjugación propia; 'sé, sed, seamos', no la tienen, sino<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 963<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

que se indican con perífrasis como las ideas de cualquier verbo no conjugable: izan ai, izan zaitez, izan gaitezen.<br />

Un tiempo se usaba la conjugación del sustantivo en estos modos. Bira zuen gerrunzeak gerrikatuak, 'sean<br />

ceñidos vuestros lomos' (Lç Lc 12, 35), Garen bada beldur, 'tengamos pues miedo' (Lç He 4, 1). [...] Micoleta, al<br />

exponer la conjugación de este verbo dice: gu garea, en vez de garean, 'nosotros seamos', zara zuek 'vosotros<br />

seáis'; aek bira 'aquellos sean' (Mic 3v [coincidente en forma con la forma de indicativo con ba, v. infra]). Hoy<br />

en vez de bira, garen o garean, biz y zara, se usan las perífrasis izan bitez, izan gaitezen, izan adi, izan zaiz...".<br />

En textos vizcaínos antiguos, se documentan formas contractas del tipo bira, ba (todos ellos en contextos<br />

interrogativos salvo el ej. de BBizk), resultado de la unión de ba + dira, da: --Bira gure auzo ederrenean? --Bai<br />

Jauna. "Son de nuestra vecina la hermosa?". Mic 13v. --Ostia konsagradua ausitzen danean Kristoren gorputza<br />

ausitzen ba? --Ez Jauna [...] --Arima purgatoriokoak parte bira guk eginiko obra onetan [...]? --Bai Jauna, dira.<br />

CatAnz 6. Guztiak ez arren, batzuk / bira agaz onbre a onbre. BBizk 21. Aitea Jaungoikoa ba? [...] Semea<br />

Jaungoikoa ba? Arz 31.<br />

Del contacto de ba con el aux. trans. surgen formas como bok, bozu, bozue, bozuz... (ba + dok, dozu, dozuez,<br />

dozu...) que se documentan en textos vizcaínos ya desde finales del s. XVI: RS (296 gatx egiten bok / ainbesteri<br />

itxadok), CatAnz (6 --Sinistzen bozu Espiritua Jaungoikoa dana? --Bai Jauna, sinistzen dot), Cardaberaz (CatV<br />

106 bedeinketea gurago bozu, modu onetan esazu), Añibarro (EL 1 18 asmetan bozu [...]), Zavala (Fab RIEV<br />

1909, 38 gura bozu), EusJok II (97 galdutako diruek bozuez pagatu), Azkue (BGuzur 121 nai bozu), Echeita (Jos<br />

335 ordaindduten bozuz), Kirikiño (Ab II 133 nai bozu), Enbeita (58 jarraitzen bozu), B. Enbeita (NereA 103 nai<br />

ez bozu).<br />

I (Vb. intrans.). �1. Ser, existir. "Sean los que fueren, bira diranak" <strong>Lar</strong>. "Es quien es, dana da" Ib. "Sea lo que<br />

fuere: [...] (V) izan bedi gura dabena" Añ. "Todo lo que existe: (c.) dan guztia, dana" Ib. "Existentes: (c.)<br />

diranak" Ib. "Behin ere izatekotz, orai duzu ordua, laguntzarik egin nahi badiozu, [...] c'est ici le moment ou<br />

jamais" Dv. "Naizeno maithatuko zaitut, je vous aimerai tant que j'existerai, serai" H. "Bira [...] (V-arc, L, S;<br />

Mic), sean" Ib. "Le verbe izan sert à traduire les verbes français 'exister, y avoir, y être'. Dans ce sens, au positif<br />

on joint à la forme personnelle le préfixe affirmatif ba. Ex.: Jainko bat bada, il y a un Dieu; bahiza y es-tu?; ni<br />

ere banaiz, moi aussi j'existe, je compte, je suis une valeur" Lf Gram 540. "On da izaitea, hobe bizitzea,<br />

hoberena ongi bizitzea, il est bon d'exister [...]" Ib. 327. Cf. <strong>Lar</strong>: "Existente, dana, dena"; "existentes, diranak,<br />

direnak". v. existitu. � Hartzaz bizitzen eta higitzen eta izaten gara. Lç Act 17, 28 (He, TB izatea). [Iainkoak]<br />

hilei bizitze emaiten baitraue eta deitzen baititu eztiraden gauzák balirade bezala. Lç Rom 4, 17. Dana<br />

danegino. "Lo que es hasta lo que es". RS 310. Hau duk Aita Handiaren Seme bethi izan dena. Gç 64.<br />

[Jangoikoak] badu prinzipiorik edo finik? --Ez jauna: beti izan ze eta izanen da. El 29s. Zu gabe ez izan ta ez<br />

ezer egin dezakedala. Cb Eg II 37. Bere amaren sabelean izaten hasi zen mement berean. Dh 263. Bethidanik<br />

izan dena eta bethi izanen dena. Ip Hil 226. --Zein da Jaungoikoaren izatea? --Bere berez izatea, izatez izatea,<br />

orregaitik da betikoa. Itz Azald 22. Yainkori zor bizitza. / Berak itz eder au: Zadi! EA OlBe 35. Emen aipatutako<br />

aldareak ez dizkizut nik asmatu. Egiazki izanak dituzu. SMitx Aranz 143n. Ez-dana ezagutzerik ezin diteke. [...].<br />

Berberaxe baita oldoztea ta izatea. Zait Plat 44.<br />

� (izanago). � Astiro-astiro, ordea, oituz lioake, eta txotxongiloak ikusi eta ezagutu egingo lituzke, ta itzalak<br />

baino izanago dirala balekuske. Zait Plat 49.<br />

� (3. a pers.). � Tr. De uso gral. en todas las épocas y dialectos. � Gogo dizit, garizuma denian egiazki egiteko<br />

neure konfesionia. E 43. Negua zen. Lç Io 10, 22. Gaua denean iguriki bear diogu argiari. SP Phil 497. Alaba<br />

ezkont ezak nahi-denean, semea ordu-denean. O Pr 16. Alba denean. INav 162. Zer beti udia edo beti neguba<br />

balitz? fB Ic I 64. Ez dire ohartzen [...] berandu denean baizik. Gy 57. Mendekoste eguna zen. Hb Egia 97. Ordu<br />

zen lekhu egin zezaten. Elsb Fram 96. Arratsaldeko hiru orenak ziren. Jnn SBi 31. An izaten da negua emen udea<br />

danean. Echta Jos 94. Barau eguna da. Urruz Urz 25. Eguerdia izan arren, illunaurrea dala dirudi. TAg Uzt<br />

131. Gaua zan. Ir YKBiz 443. Bosteterdiak noiz ziran begira egoten nintzen beti. Lab EEguna 111. Eguerdia da.<br />

Izeta DirG 92. Udazkeneko eguna da. Basarri 163. Berandu da. NEtx LBB 15. Mareak, ur-bera denean, txalupak<br />

berakin eramaten dituan bezalaxe. Vill Jaink 44. Garaia denean. Ibiñ Virgil 109. Goiz da oraindik. Berron<br />

Kijote 175.<br />

�2. (Vb. copulativo). "On da gu hemen izaitea, [...]. Xipia izanez, pour être petit, parce qu'il est petit" SP. "No es<br />

ya el que solía, ezta oi zana" <strong>Lar</strong>. "Si yo fuera como tú, zu bezala baninz" Ib. "Avec le verbe intransitif il a le<br />

sens de être. Ez da zuhurra izan, il n'a pas été sage. [...] Biz hola, qu'il en soit ainsi" Dv. "Être, joignant l'attribut<br />

au sujet. [...] Nizan guzia zurea naiz, je suis à vous tout ce que je suis. [...] Zaren bezalako zoroa! fou que vous<br />

êtes!. Zarelakotz zarena, zeralako zerana, parce que vous êtes ce que vous êtes" H. "faire (terme<br />

d'arith[métique]). Biga eta biga lau dira, 2 et 2 font 4. [...] 13.º avec le gén. poss., appartenir, être à. Liburu hau<br />

enea da, ce livre est à moi" Lh. "Ez niz bixkotxekoa, je n'aime pas la pàtisserie" Ib. "Signifier. "Etoile" izarra da,<br />

izarra signifie 'etoile'" Ib. "Il sert de verbe attributif, comme le verbe "être" français. Ex.: ona da, il est bon;<br />

soldado zen, il était soldat" Lf Gram 540. � Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos. � Amoria itsu<br />

da. E 140. Zu balza izanagaiti. Lazarraga 1201r. Aberats izaitea baño ospe ona obeago. RS 2. Gogoeta hartan<br />

atsegin hartzea, bekhatu da. Ax 369 (V 243). Segur da ez litezkela hek guziak denbora luzetako. ES 192. Ikenik<br />

anitz deituek, ikein direla guti eskojituek (Muruzabal, 1751). ETZ 88. Biz aski erratea obe dela. LE Prog 122.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

964

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

Nai zintzua izan, nai alperra izan, nai burugina izan, dan modukua dala. fB Ic III 372. Asko ziran sinisten<br />

etziotenak. <strong>Lar</strong>d 402. Apostoluak yuduetarik ziren. Hb Egia 144. Juramentua onela austea, on eta bidezko ez<br />

litzake. Arr GB 65. Ai ori egiya balitz! Sor Gabon 454. Nor zera zu? Bv AsL 86. Oro eijer, oro pollit zü zira, ene<br />

maitia. ChantP 76. Adierazteko nolakoak zitezken zeruan behar zituen atseginak. Jnn SBi 151. Danok gara<br />

bardiñak. Ag G 353. Baldin zerori durunlaria ezpazera, dan batek oiuka bezaizu. A Ardi X. Txori banintz, bele<br />

banintz / joan nindaite airean. Or Eus 26. Atsegiñago litzaiguke gerizpeko egona. TAg Uzt 82. Gazte da oraino.<br />

JEtchep 73. Ezta arritzekoa. Vill Jaink 120. Etxe ederra zan benetan. NEtx LBB 39. Baliteke ni deskuidatuta<br />

egotea. Uzt Sas 20. � (izanenago). � Zenbatenaz [...] garbikiago horrela iarriko baitzare, hanbatenaz<br />

izanenago zara ene gogorakoa. SP Imit III 37, 1.<br />

� (Part. en función de adj.). Ex; (el, lo) que fuera o fuese. "Le part. izan 'qui a été' peut signifier 'ex'. Gure<br />

auzaphez izana, notre ancien maire, ex-maire" Lh. "Gure alkate izana, nuestro ex-alcalde" DRA. "Alkate izana<br />

sasoi baten. Nausi izana gu mutikuak giñala" Etxba Eib. v. IZANDAKO. � Dei zezaten bada bigarren aldian<br />

gizon itsu izana. Lç Io 9, 24 (LE, Ol, IBk itsu izana; Ker itsu izandakoa; v. tbn. en contexto similar Lg II 139,<br />

Inza Azalp 49 itsu / itxu izana, Jnn SBi 25 itsu izatuak). Eta Dabid regeak enjendra zezan Salomon, Uriasen<br />

emazte izanaganik. Lç Mt 1, 6 (v. tbn. Echn, Ir YKBiz 17, Ol, Or, IBk, IBe emazte izana). Fernando seigarren<br />

gure erregeren konfesor izanduak. Mb IArg II 313. D. Pedro de Leiza Obispo Tripoliko izandua. <strong>Izt</strong> C 459.<br />

Mediku zelebre baten dizipulu izatua. Gy 73. Yoan da Goienetxe, koronel izana / hala hulako yuie, baldar-aphez<br />

ona. Hb Esk 120. Nere lagun eta adiskide izana. Dv LEd 269. Huna zure oinetan zure etsai izana. Laph 75.<br />

Oñaz-koen etxe izana dago mendiaren erpiñean. 'La que fué casa de los Oñaces'. Aran SIgn 4. Ez haiz hi beattar<br />

...izana? Elzb PAd 7. Ule ta bixar zuriduna, koronel zana edo ixana. Kk Ab I 19. Calahorrako apezpikoa izanak<br />

eta gaur Valladolidko Len-apezpikoa danak. Itz Azald 54. Seme bat, barriz, Bilbon ziñegotzi ixana. Enb 86.<br />

Jendia frankok maite zuena, / erriyan juez izana. Tx B I 170. Diputado izana, [...] ta idazle aipatua zeran<br />

aldetik. Lab EEguna 116. Engrazi [...] erne zegokion bere adiskide izanaren bizimoduari. Etxde JJ 200.<br />

Santiago eleizea, gizaldietan parroki izana. Akes Ipiñ 3. Pepe Schmitz boxelaria izana. Lab SuEm 165. Aristeu,<br />

Arkadiko errege izana. Ibiñ Virgil 119. Nicolas Bobadilla, Frantsesen eskolier izana. "Ancien éléve de<br />

François". Ardoy SFran 111. Henri Gavel [...] Tolosako Unibertsitateko irakasle izana eta [...]. MEIG VIII 79.<br />

v. tbn. HU Aurp 169. CatJauf III. Zait Sof 55. � "Izana izen gaiztoa (Sal), lo (que ha) sido es mal nombre" A. �<br />

Izana izen gaitza. "C'est un mauvais nom que celui d'avoir été et ne l'être plus". O Pr 282 (v. tbn. Or QA 69). �<br />

Bizkai izanak itxiriko iaraunsi. "Herencia dejada por la difunta Bizkaia". A Gram VI (v. ZENA).<br />

�3. (gral.; H), izatu (SP, H), izandu (AN-larr). Ref.: A; Asp Leiz (buruzpide); Elexp Berg (izan). Estar. � Tr. De<br />

uso general en todas las épocas y dialectos, aunque menos frecuente al Sur, donde va siendo desplazado<br />

progresivamente por egon en determinados contextos, especialmente en autores vizcaínos.<br />

� (Con ines. o adv. de lugar). "Egundaino han ez izatua dirudizu, vous semblez n'y avoir jamais été là" SP.<br />

"Avec l'intransitif, il peut signifier 'allé, venu. Ez da hemen izan, han izan da, il n'a pas été ici, il a été là (il n'est<br />

pas venu ici, il est allé là)" Dv. "Eztakit non nizan ere, xoratua bezala niz. [...] Atzo izan, izatu, izandu da zure<br />

etxean, il a été hier chez vous" H. "Significando 'estar', se diferencia de 'egon' en que éste indica la idea de 'estar<br />

p. ej. quieto, en reposo', mientras que izan es 'estar, existir, hallarse, asistir'. Elizan egon naiz 'he estado en la<br />

iglesia', indica la idea de estar bien o mal, a gusto o a di<strong>sg</strong>usto, etc., mientras que elizan izan naiz, 'he estado en<br />

la iglesia', denota la idea de asistencia" A. "5.º [...] Hirian da zazpi urthe huntan, il habite en ville depuis sept<br />

ans. [...] 9.º valoir, coûter. Hamar sosetan dira sagarrak, les pommes sont à dix sous. [...] 19.º Hortan da guzia,<br />

tout ce résume à cela" Lh. "Il signifie aussi 'se trouver'. Ex.: etxean da, il est à la maison" Lf Gram 540. "Au<br />

passé peut avoir le sens du verbe 'aller', comme d'ailleurs le verbe 'être' français. Ex.: Baionan izana da, il a été à<br />

Bayonne" Ib. 540n. "Iruñen izandu naiz" Asp Leiz (s.v. buruzpide). "Gaur aberats au, izan izan zan eskian aterik<br />

ate baten baño geixagotan" Etxba Eib. v. egon (1). � Tr. De uso general. Con adverbios o sustantivos que<br />

indican lugar, la proporción es similar tanto al Norte como al Sur. En contextos que indican estado o situación<br />

(v.g. bakean, arriskuan, perilean, bekatu(t)an...), su empleo es notablemente mayor al Norte, siendo al Sur más<br />

frecuentes los ejs. con egon. � Alaan izango zara paradisuan. fJZ 98. Amoria, nor izan da gure bion artian? E<br />

163. Non dirate egun hartan hebengo iaun erregiak? Ib. 57. Eta Iesus Bethanian, Simon sorhaioaren etxean zela<br />

[...]. Lç Mt 26, 6 (He, TB, Dv, SalabBN, Ip, Ol, Leon izan; Ur, Samper, Hual, Or, Ker, IBk, IBe egon). Herstura<br />

handitan izan dela. Lç Ins C 5r. Ukaondoa hur da, baia mun egiten eskerga. "Cerca está el codo". RS 250.<br />

Perilletan garenean. Mat 44. Non da zure anaia? Ax 524 (V 337). Alegera da, bake handian da halakoa. Ib. 452<br />

(V 295). Urrun gara zureganik. Arg DevB 108. Orhituz Jinkoaren aitzinian girela. Bp I 106. Bazter guziak<br />

bakean ziren. Lg I 346. Arriskutan zirenen abertitzea. Brtc 208. Non da gure fedea? Mg CC 248. Gaztelan izan<br />

garianok. Mg PAb 81. Non dira zure irabaziak! AA III 575. Jainkoaren grazian zelarik. Dh 59. Nun izan dan<br />

[...] itandu baga. Astar II 96. Eta izan zenean okasionean, pairatu zuen pazientziarekin. Jaur 404. Iseia zite ber<br />

disposizionekila mezan izatera. UskLiB 34. Bat izan da Tolosan, bertzea Bordelen. Hb Egia 134. Ejiptora joan<br />

eta Herodes il artean an izan zan. <strong>Lar</strong>d 369. Izerditan denean. Dv Lab 75. Non izan zera? Arr GB 66. Ni<br />

Españan izan naizan denboran. Bv AsL 139. Goizian izan da Inazio Bergaran. Apaol 46. Pasiuan izan dira. Ib.<br />

88. Arbola azpian zen atsoak [...]. Elzb PAd 44. Haurra, non zinen? Jnn SBi 20. Koleraz sutan zelarik. Ib. 132.<br />

Bezperan oraino, Baionan izana zen. HU Aurp 86. Nun izan zara gero? Ag Kr 80. Non da edukaziyua! Iraola 21.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

965

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

Ameriketan izana, Bilbon, Barzelonan, ta Madrillen pelotari egona. Ag G 166. An jaio ziñaden eta / an izatea<br />

ongi da. Ill Pill 21. Tolosan izan gera ori ikusten. EusJok 125. Izerditan zen. Barb Sup 143. Amaika bider izana<br />

naiz antxe. TAg Uzt 206. Jauzi batez haren gainean izan zen. Mde HaurB 42. Leentxuago zeuenean izan naiz.<br />

Erkiag Arran 123. Lasaitasunean noiz izan zera gizon? Txill Let 41. Izan gara lantegian. Izeta DirG 105.<br />

Galtzeko zorian izan gera. Ibiñ Virgil 59. Gazte-sasoian izan giñan indarrean. Uzt Sas 298. Zertan giñan? A,<br />

bai. NEtx Antz 103. Ez dakit iñoiz Tudelan izan zeraten. Izan bazerate [...]. Lek SClar 133. Atsalde on. Berriz<br />

emen gara. Izeta DirG 96. Jakiña, bistan da. Vill Jaink 61. Behin, Ameriketan mezan izan nintzan. Xa Odol 242.<br />

Parisen izana naiz. MIH 125.<br />

� (Con adv. o expresión de valor adverbial). "Ongi da, il va bien" Lh. � Tr. Documentado ya desde el s. XVI.<br />

Parece algo más frecuente en textos septentrionales. En autores meridionales la expr. ongi / ondo da manifiesta<br />

cierto grado de fosilización y es más frec. que ongi / ondo dago, fenómeno que no ocurre fuera de la 3. a pers.<br />

sing. � Beti penaz izatia gaitz da, ene amore. E 159. Guzia prest da: zatozte ezteietara. Lç Mt 22, 4 (He, TB, Ip,<br />

SalabBN, Leon izan; Ur, Hual, Dv, Ol, Or, Ker, IBk, IBe egon). Iainkoaren hitzarekin konforme baitirade. Lç<br />

Ins G 1v. Etzara behin ere bakharrik. Ax 495 (V 320). Ondo da infernuko bildurra edugitea. Cap 62 (cf. Mic<br />

12v ondo dago). Manatuko nauzuna egitera prest naiz. Volt 264. Jünto izatia. Mst I 17, 1. Ederki izango litzake.<br />

AA II 119 (v. tbn. I 458). Osoki kontent dire. Ch III 58, 8 (Mst, Ip kontent (kunt-) dira; SP kontentik daude, Ol<br />

isituta daude, Pi asetuta dagoz). Ez da ondo gizona bakarrik izatia. fB Ic III 311. Behar düzü barurik izan.<br />

UskLiB 94. Bekhaturik gabe denak, aurdik bezo harri. Jaur 132. Ongi litzake, baño ez da obligaziorik. CatB 58.<br />

Gezurra beti gaizki da. Hb Egia 128. Xutik dire. Ib. 142. Zuri beha gira heben. CatS 131. Ez da gaizki esana.<br />

Sor Bar 101 (v. tbn. en contexto similar Ag AL 139, Erkiag Arran 111). Orain kontentu gera. Ud 104. Bazkaria<br />

prest zen. ChantP 236. Gorphutza ongi denean arima boz. Arb Igand 149. Ohartu zen gaizki zela eta hatsa<br />

bazohakola. Jnn SBi 94. Batasunaren alde ziren. Ox 175. Ni konforme naiz zerorri ala bazera. Tx B I 209 (v.<br />

tbn. 188). Arrebaren bila izan naizelarik. Mde HaurB 71. Bizikide izango baziñate, laister mutur-joka ziñakete.<br />

Etxde JJ 142. Udan ongi naiz, bainan gaizkixko / [...] neguko otzetan. Mattin 112. Igande batez, bakarrik<br />

zirelarik [...]. JEtchep 61. Ados gituk. <strong>Lar</strong>z Iru 40. Igotekotan izan gara. Alzola Atalak 89.<br />

v. tbn. LE Prog 108. Mg PAb 108. CatLlo 75. PE 42. Urruz Urz 52. Itz Azald 63. Ag AL 91. Echta Jos 215.<br />

JanEd II 98. Ldi IL 90. Eguzk GizAuz 128.<br />

� (Con adj. o part.). "Gaizo da, il est malade" SP. "Izan 'être', se rencontre avec [...] des adjectifs exprimant<br />

l'état: eri da, il est malade; preso da, il est en prison" Lf Gram 648. "Segur nintzen jinen zela, j'étais sûr qu'il<br />

viendrait" Ib. 739. � Tr. Documentado con más frecuencia en autores septentrionales. � Eso[k] amor[e]ari /<br />

gaxo naxala (Cantar de Perucho). TAV 3.1.15. [Gizona] eri denian. E 119. Eri diradenék. Lç Mt 9, 12 (TB, Dv,<br />

Ip izan; Hual, Ur, Or, IBk egon). Zeren dirua ezta segur ohoinak diren lekhuan. Ax 401 (V 261). Hain bethe<br />

dira ene [...] amudioz [...] non [...]. SP Imit III 58, 8. Eri denian edo beste hil beldürretan. Bp I 109. Bihotza<br />

lohi denean, kanpoko garbitasuna sepultura xuritu baten pare dela. Lg II 182. Osagarri okerra ematen badio<br />

gaixo danari. Mg CC 161 (v. tbn. CO 239). Projimua asarre dala geugaz. fB Ic I 104. [Ihaurkina] metatzen du<br />

ustelduxe denean. Dv Lab 152. Triste da kapitaina, iloba galdurik. Laph 224. Jainkoak egin gauzak / xuxen dire<br />

denak. Zby RIEV 1908, 761. Behakotik ezagun baitute haserre direla. JE Bur 148. Gaixo izan ziñanian. Urruz<br />

Zer 70. <strong>Lar</strong>ri izan dira. EusJok 107. [Moltsa] diruz betherik, amiñi bat alegera zen. Barb Sup 129. Jentia asarre<br />

zan. Kk Ab II 43. Aserre-miñez ero nintzala. Zait Sof 118. Ikaratuxe zen. Mde Pr 97. Haurrak trixte ziren.<br />

JEtchep 21.<br />

� (Con participio en forma determinada). � Tr. Documentado sobre todo en la tradición septentrional; los ejs.<br />

meridionales son escasos. � Satsutasun oroz betheak dirade. Lç Mt 23, 27 (He, TB, SalabBN, Leon izan; Dv,<br />

Ur, IBk egon, Samper, Hual, Ol beterik egon, Ker beteta egon). Bere bekhatuen kausaz izitua [...] bada. Lç Ins B<br />

7v. Hagitz idekiak gare tentazionetara. SP Phil 317. Guzia arrokaz bethea da. INav 83. Jainkoa baithan boztuak<br />

garenean. Ch I 19, 5. Bertutean fiñkatuak eta ahituak direla. He Gudu 30. Athe guziak hertsiak zirelarik. Lg II<br />

291. Kondizione guzietan debekatua da. Brtc 221. Hordituak zirela. Dh 122. Ziren saindu batzu munduari batere<br />

estekatuak etzirenak. Jaur 202. Murru lodirekin itxia zan. <strong>Lar</strong>d 541. Hortaz mintzatzeaz unhatua naiz ni. Gy 290.<br />

[Athe guziak] hertsiak dire [...] niretzat. Dv LEd 211. Luzerna idortua denean da hobeenik. Dv Lab 98. Bai, bai<br />

hila da; usaindua ere da! Laph 206. Gauzak ezin gehiago gaizkonduak ziren. Prop 1893, 61. Hainitzak ziren<br />

nardatuak zirenak. Jnn SBi 72. Emen dira! Galduak gara! Ag AL 64. [Eskolak] bethe betheak direla. Prop 1909,<br />

262. Arras akitua naiz. Ox 163. Zorionez hain dira betheak non [...]. Leon Imit III 58, 8 (Ch betheak dire, Ol<br />

okituak diralarik; Pi beterik dagozala). Sobera izituak ziren hortako! Barb Leg 148. Aspertuba naiz neskazarmusu<br />

lizunez. Tx B I 68. Hotela bethea zen. JE Ber 86. Erotua da bozkarioz. Zub 22. Debekatua dalako<br />

aitzakiaz. Ir YKBiz 221. Poxi bat harritua nintzan. JEtchep 110. Lan berari lotuak direla. Ardoy SFran 273.<br />

Hiru aldetarik idekia da. Lf in Casve SGrazi 11. Ikusleak ere arduratuak ziren. Id. ib. 9.<br />

� (Con sociativo). � Tr. Más documentado al Norte. Apenas se encuentran ejs. meridionales modernos; con<br />

todo, en el pasaje inicial del Ave María es general la expr. Jauna da zurekin / zugaz, salvo en CatUlz 3, Inza<br />

Azalp 54 e Ir YKBiz 5, que emplean dago. � Ezen Aita enekin da. Lç Io 16, 32 (He, TB, Dv da; LE, Ol, Ker, IBe<br />

dago). Jesus Ma[ria] dirala gurekin (Azpeitia, 1622). ConTAV 5.2.9, 125. Abe Maria graziaz betea, Iauna da<br />

zugaz. Bet 5. Orretan daukat neure konfianza eta ala eginen duzula eneki zaradenak bezala. Ber Trat 88r.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

966

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

Zurekin da Iainkoa, laguntzen zaitzu. Ax 495 (V 320). Iesus nere Iauna izan dila nigaz. "Sea conmigo". Cap<br />

125. Elkharrekin direnean. SP Phil 256. Zu enekiñ zarenean. Gç 169. O nuiz nizateke zureki. Mst III 48, 3 (SP,<br />

Ch, Ip izan; Ol, Pi egon). Ni zurekin izango naiz. Cb Just 73. Gurekin dela ez gera ezerren bildur. GavS 16.<br />

Hark eta harekin ziren guziek. Lg I 315. Senarrarekin ez danean, aldare nagusia bezala apaindurik badijoa<br />

kanpora. AA I 581. Nerekin dira. <strong>Lar</strong>d 404. Elkharrekin zirenean, ez zirela kontent. Elzb PAd 69. Eztik beste<br />

güdiziarik zurekin izatia baizik. Ip Hil 188. Bai-bai! Zuekin naiz berehala. Jnn SBi 173. Milesker gurekin diren<br />

guziei. HU Aurp 214. Enekiñ ziñan eta ez nintzan Zurekin. Or Aitork 276. Segur zirea [...] zurekin zela Anton?<br />

<strong>Lar</strong>z Senper 84.<br />

� (Con part. + -(r)ik). � Tr. Documentado principalmente en autores suletinos. � Superior baten manuaren<br />

azpian humilki iarririk baizen. SP Imit I 9, 1. Jinkuaren argiaz argitürik direnek. Mst III 58, 6. Lürra estalirik<br />

da. Mercy 14. Berarentzat gizon güziak hilik ziradiala. Egiat 218. Renautek trunpeta eragin / jarririk delarik.<br />

"Renaud, assis, [...]". Xarlem 365. Gaxua jarririk niz ihun lurrik gabe. Etch 126. Han gorderik dira hontarzunak<br />

/ eztakit zoin lekutan. Arch Fab 171. Ikharatürik girate. UskLiB 216. Sakramentü hartan gorderik denian. CatS<br />

73. Bazka bustirik bada utzi behar da idor artio. Ip Dial 75 (Dv bustia balin bada; It y Ur busti(j)a badago).<br />

Zelia eta lürra betherik dira haren gloriaz. Ip Hil 232. Egüberrien jitiaz / izan gitian boztürik. UNLilia 13. Ba<br />

bainan ihiztaria / gorderik da hurbil / urtsoa nahiz hil! Ox 102. Ekintza bati loturik gerala. Ldi IL 87. Illik da.<br />

Zait Sof 35. Gure aiten fedea beti pizturik da. Mde Pr 291.<br />

� (Con ines.; 3. a pers. sing.). Estar en manos (de), ser posible (para). � Geugan dana egin ezkero, salbauko<br />

gara edozein estadutan. fB Ic III 369. Eskintzen deutsut, egitia onetarako neugan dana [...] borondate osuagaz.<br />

Ur MarIl 121. Zu, pekatari eskandalosua [...]. Beraugaitik, zeugan danez, kenduten deutsazuz Zerubai bere<br />

garaitzaak. Ib. 54.<br />

�4. (3. a pers.) Haber. "Paz sea en esta casa, [...] biz pakea, izan bidi pakea, pakea izan dedilla etxe onetan" <strong>Lar</strong>.<br />

"Y avoir (sens local). Hanxet bi gizon badira, il y a là bas deux hommes (remarquer que dans l'affirmative le<br />

verbe est accompagné de la particule ba)" Lh. "Izar-bikixak badira zeruan" Etxba Eib. v. egon (4), e infra DEN<br />

(a). � Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos. En autores meridionales (principalmente vizcaínos) su<br />

empleo convive con el de egon ya desde el s. XVI. � Egundano ezta izan, / ez izanen iagoitik, / iudizio hain<br />

handirik. E 53. Ezen ezta deus sekreturik agerturen eztenik. Lç Mc 4, 22 (He, TB, Dv, IBk, <strong>Lar</strong>d 394 izan; Ol,<br />

Ker, IBe egon). Danean dana. "Cuando hay, lo que hay". RS 97. Uste dut alakorik izandu baliz zerbait jakingo<br />

nuela. (c. 1597). FLV 1993, 464. Deusen ere zeruan ezta eskastasunik. EZ Man I 133. Ifernuan ezta elhurrik. Ax<br />

585 (V 376). Ienkoa baithan zenbat presuna dire? Arg DevB 235 (Bp I 30, CatLan 36 dira, Añ CatAN 22,<br />

CatJauf 51 dire). Mundu-herri guztian izan zen lehenbiziko hitzkuntza. ES 390. Ezer gauza onik nigan bada,<br />

egiaz, Jauna, zurea da. Cb Eg II 57. Arima galduz geroz, ez da erremediorik. Brtc 138. Ez da izango lurrian<br />

opizijo onraubagorik. Mg PAb 150. Kalte andiaren perilla danean. AA II 52. Zumaiaren mugapean badira<br />

iturri onak eta asko. <strong>Izt</strong> C 108. Arbola hainitz den bazterrean, nekhazalea ongi da. Dv Lab 15. Izan zan Jakobo<br />

zeritzan gizon bat [...]. Arr May 93. Alabatxuak pianua jo zuben, ta sekulako dantzak izan ziran. Sor Bar 69.<br />

Gose onarentzat ez da ogi beltzik. Zab Gabon 53. Zenbat den bazterretan asto horren pare! Zby RIEV 1908,<br />

760. Errian izan dan gertaera bategaitik. Ag Kr 98. Egün hartan etzela izan ehortzetarik Santa Grazian. Const<br />

31. Eztala dirurik, e? Ez, izan gabe! Iraola 73. Ni bezain dohatsurik ez da bat munduan. Ox 127. Yainko bat<br />

bakarra dala ta artaz landara eztala besterik. Ir YKBiz 396. Ehiaralarre eta Doniane Garazi artean diren<br />

bideak. Zub 125. Etzan aize-txintarik ere. NEtx Antz 50. Italian ez baitzen gerla eta nahasmendurik baizik. Zerb<br />

IxtS 106. Eurite gaitzak izan ziren. Mde Pr 97. Egun batzuk leenago auzo-errian izan zan erromeriako kontuak.<br />

Erkiag Arran 140. Luzeruan itxain eben baña ez zan zaratarik. SM Zirik 78. Okerrak sarri izanak dira /<br />

euskaldunen probintzitan. Basarri 105. Fede hoberenean ari zela ez da dudarik. Ardoy SFray 194. Bazkal<br />

ondoan gaur izan dira pertsu haitada beroak. Xa Odol 161. Zenbat nazio ondatu dira / gerra bat izan dalako.<br />

Uzt Sas 124.<br />

� (Impers. neg.; 3. a sing.). "Avec la négation: il n'y a pas moyen. Ez da bizitzerik, il n'y a pas moyen de vivre"<br />

Lh. "Avec les auxiliaires izan et ukan, le partitif du gérondif donne lieu à des expressions négatives très<br />

particulières. Ex.: etxe huntan ez da bizitzerik, dans cette maison il n'ya a pas (moyen) de vivre, la vie est<br />

impossible" Lf Gram 475. "Horrenbeste zarata dela, izango al da lo egiterik? [...] Frontoian sartzerik baldin<br />

bada / badago, ikusi behar dugu partida" EGLU II 472. � Tr. Documentado tanto al Norte como al Sur; parece<br />

más frecuente en autores septentrionales. � Heldu behar duien gauza ezta eskapatzerik. E 229 (v. tbn. 51). Egin<br />

du eneak, ezta eskapatzerik. Ax 434 (V 282). Zeren behin ioanez gero, ezta bihurtzerik eta ez erdiesterik. Ib. 153<br />

(V 101; v. tbn. 61 (V 40) y ss.). Neke gaberik, ezta bizitzerik. "Il n'y a point de vie sans peine". O Pr 327. Egia<br />

gabe ezta ezagutzerik, bizia gabe ezta bizitzerik. SP Imit III 56, 1 (v. tbn. Phil 369; v. tbn. Mst III 5, 7 ezpeita<br />

bizitzerik). Partida kolpu batez doa [...], ezta itzultzerik, ezta bihurtzerik, edo gal edo irabatz. Tt Onsa 66. Phena<br />

hetaraz geroz / ezta libratzerik / eternitatiak / eztü finitzerik. Etch 654 (v. tbn. Bordel 189). Ez zan iñolaz ere<br />

igesi joaterik. It Fab 257. Aitzinat yo zaldiak, ezda egoterik / lur handia oraino urrun da gutarik. Hb Esk 60.<br />

Ezda gehiago galdetzerik gauza ezagutzen ez dutenei. Hb Egia 129. Ez da enetzat sosegurik ez, ez da enetzat<br />

bizitzerik. Laph 209. Zützaz baizik ezpeita han sartzerik. Ip Hil 215. Errientak erran dauku eskolan ez dela otoitz<br />

egiterik, zeren ez baita Jainkorik. HU Zez 148. Aur arrentzat etzela sendatzerik. Goñi 69. Gaua han iragan nuen,<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

967

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ez baitzen ateratzerik kanoi suarekin. StPierre 14. Gauaz etzen lo egiterik. Ib. 23. Ez, ez, ez da hola gehiago<br />

bizitzerik. Barb Sup 97 (v. tbn. JE Bur 73). Eta futxo, ez zen gibelerat itzultzerik. Barb Leg 148. Ezkontza ordea<br />

etzan Deban egiterik izan Beltranen gogoa zanez. Etxde AlosT 58. Igeska, e igeska? Ez dona ba alde egiterik, ez<br />

orixe! Bilbao IpuiB 130. Ez baizan ezer egiterik ez-ikusi artan. Anab Aprika 96. Zalaparta-ots ontara<br />

etortzeagatik, ez zan jarraitzerik izan azterketan. "No se pasó adelante con el escrutinio". Berron Kijote 85. Etsai<br />

gaiztoa bailitzan menderatzen ninduen eta ez zen eskapatzerik. MEIG IX 93.<br />

� (Seguido de subordinada, normalmente interrogativa indirecta). � Tr. Documentado en autores de todas las<br />

épocas y dialectos. � Ezta zertako nehork hemen deabruén [...] testimoniajerik allega dezán. Lç Adv ** 5r.<br />

Anarteraiño, ezta zer mintzaturik. Ax 51s (V 33). Esaten die irurei aingeruak: ez da zer izutu. Mb IArg I 276.<br />

Bada zer ikhusi heien lanetik gurera. Lg II 197. Orregatik ez da zer biotza galdu. AA III 398. Ez da Indietara<br />

joan bearrik seda izateko. It Dial 4 (Dv ez da, Ip ezta, Ur ez dago). Etzan Jaunari nork eskerrak eman. <strong>Lar</strong>d 413.<br />

Bada zeri begiratu! Dv LEd 111. --Ahalketua ere nago zuen maina guziez. --Ez da zeren, ez da zeren! Barb Sup<br />

22. Itzul eta inguru, bada zertaz arri. Or Eus 250. Au elizan kantatzeko ez dana ez bait da esan bearrik. Lek<br />

SClar 108. Ez bait zan [...] nork sendaturik izaten. Berron Kijote 50. Bere biziko harrera ona izan du [...] liburu<br />

honek. [...] Bada zergatik. MEIG II 55.<br />

v. tbn. EZ Man I 84. SP Phil 162. ES 147. Cb Eg III 249. Mg PAb 76. Añ LoraS 110. <strong>Izt</strong> C 17. Gy 312. Hb Esk<br />

190. Bil 54. Arr GB 109. Aran SIgn 13. Echta Jos 289. Kk Ab I 13. EusJok 130. Anab Poli 138. Vill Jaink 165.<br />

�5. (<strong>Lar</strong>, H). (3. a pers.). Ser, ocurrir. "¿Qué será de mí? Zer izango da nizaz? Zer izanen da, zer izain da? <strong>Lar</strong>.<br />

"Advenir, se produire, arriver. Ixtripu izigarriak izan dira, il s'est produit des accidents effroyables" Lh. "Bihar<br />

izango da afarixa" Elexp Berg. � Tr. Documentado en autores de todas las épocas y dialectos. � Eztakizuelarik<br />

biharamunean zer izanen den. Lç Iac 4, 14 (Dv, IBe zer izan; He, TB, IBk zer gerthatuko den). Ezta iakiñen,<br />

noiz izanen den. EZ Man I 78. Eztakigu noiz izanen den gure azken eguna. Ax 65 (V 43). Zer izanen da bada<br />

orai gutzaz? Ib. 328 (V 218) (v. tbn. en contexto similar con instr. -z: Gç 159, Tt Arima 101, ES 199, Lg I 374,<br />

Cb Eg III 319, Brtc 127, Mg CO 234, VMg 9, AA II 60, Dh 167, Astar II 224, <strong>Lar</strong>d 113, Dv LEd 173, Arr May<br />

18, Bv AsL 65, Mdg 121, Ir YKBiz 539, Eguzk GizAuz 22, JAIraz Bizia 87, Erkiag Arran 163; con -gaz: Añ EL 1<br />

54, Ur MarIl 79, AB AmaE 278, Ag AL 147 e Itz Azald 96). Noiz izango da juizio hau? Ub 139. Orai bada<br />

ezpazára egiten gauza onetará, zer izainda geró? LE Prog 118. Zer izango da guzurrian artuten bagaitu? JJMg<br />

BasEsc 58. Horra zer izanen den laster Napoleon handiaz! Hb Egia 95. Baña ori noiz izango da? Gaur bertan?<br />

Arr May 91. Lapurreta izan zanetikan zortzi illabetera. Apaol 75. Zer izanen zen legea onhartu balitz? HU Zez<br />

156. --Baña zer da? --Ez al dezu irakurri periodikua? Iraola 127. Domeka baten izan zan au eta astelen<br />

biyaramonian [...]. Kk Ab II 122. Zer izango litzake gizonaren bizitza, ludian [...] eguzkirik ezpalitz? TAg Uzt<br />

311. Nola bururatuko da mende hau? Oro har, zer izanen da? Jainkoak daki bakharrik. Zerb IxtS 112. Ez dakit<br />

[...] Gipuzkoan ala Naparroan izan zanik [...] baña ipuiña ondo gomutetan dot. Bilbao IpuiB 74. Noiz da<br />

partiada? <strong>Lar</strong>z Iru 30.<br />

�6. "'Il a froid' se traduit par hotz da; 'il a chaud', par bero da; 'il a soif' par egarri da; 'il a faim', par gose da; 'il<br />

est rassasié' par ase da; 'il a peur', par beldur da, beldurti da, lotsa da. [...] Egarri denak edan nahi du" Ith 393.<br />

"Sert à traduire les sensations physiques de faim, soif, etc. avec des adj. spéciaux: gose niz, j'ai faim; egarri niz,<br />

j'ai soif" Lh. "Izan 'être', se rencontre avec: a) des adjectifs marquant le sentiment. Ex.: beldur da, lotsa da, il a<br />

peur; ahalge da, il a honte; herabe da, il est intimidé; [...] kexu da, il est furieux; samur da, il est fâché; hasarre<br />

da, il es en colère. b) des adjectifs indiquant des sensations. Ex.: gose da, il a faim; egarri da, il a soif; ikara da,<br />

il tremble; izerdi da, il sue; kakile da, il a envie de déféquer; pixile da, il a besoin d'uriner; hotz da, il a froid;<br />

bero da, il a chaud" Lf Gram 648. v. AHALKE IZAN, BELDUR IZAN, GOSE IZAN, EGARRI IZAN... � Tr.<br />

Empleado en todas las épocas y dialectos. � Eta haren diszipuluak ziraden gose eta has zitezen [...] iaten. Lç Mt<br />

12, 1 (He, TB, Dv, Ur (G), Echn, Ip, Samper, Ol, Ker, IBk gose izan). Edaten ematea egarri danari. Bet 14.<br />

Enaiz beldur izanen. SP Imit III 29, 1. Bero denak itzala batre ez du gaixto. AstLas 73. Berez gura dau gose<br />

danak janarija, egarri danak edaatekua, lotuta daguanak askatutia, biloxik daguanak jantzija, otz danak<br />

berotutia. fB Ic II 251. Aberia berotürik bada edo izerdi. 'En transpiration'. Ip Dial 75. Bildur diranak<br />

animatzeko / badu abillidadia. Ud 144. Ez dugu zeren ahalge izan gure mintzairaz. Arb Igand 17. Otz dala,<br />

eztagola ondo, larri be ba dala. Erkiag Arran 173. Zenbait urhats aski laster egin orduko bero nintzan. JEtchep<br />

109. Fraideak etziren gose baina bai egarri. Jnn SBi 54.<br />

�7. (3. a pers.). Hacer, haber transcurrido el tiempo que se expresa. v. infra (II, 2), DELA, DUELA. � Tr. Propio<br />

de la tradición occidental; se documenta tbn. en Haramburu y Gasteluçar. � Gargoro zenbat denbora da /<br />

tenpesta hautan naizela? Gç 179 (v. tbn. Harb 207 gargoro denbora da). Lau urte zan konfesatu etzala. Cb Eg II<br />

186. Egun asko da alkar ekusi ez degula. VMg 51. Ez da urte asko [...] gaixotu zala. AA I 430. Ogei urte<br />

baziran il zala aren ama. It Fab 116. Iru egun dira nerekin daudela. Ur Mt 15, 32 (Or, Ker, IBk (ba)dira).<br />

Ogeita lau urte ziran [...] Samuel Juez zala. <strong>Lar</strong>d 157 (v. tbn. 159). Ejiptotik irten zirala illabete zan. Ib. 74.<br />

Ogei bat urte badituk Don Josekin nagoala. Apaol 39. Ezta denbora asko esan diratela [...]. Xe 179. Denbora<br />

da alde ontara agertu ez dala! Sor Bar 99. Iru egun da [...] etxera agertu eztala. Ag AL 11. Aitona il zala bi urte<br />

badira. Ag G 364. Denbora asko da beren berririk ez detala. Muj PAm 44. Egun urte da il zala. Tx B I 50. Urte<br />

bi ziran [...] suntsitu zala. Etxde AlosT 68. O! Denbora da atera zala. NEtx Antz 96. Badira egun batzuek<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

968

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

Parisen nagoela. Txill Let 113. Aspaldi da ikusi ez dedala. Or Aitork 326 (v. tbn. SCruz 97). [...] zala, aspaldi<br />

zan. Erkiag Arran 46. Badira 53 urte emen bizi naizela. Vill Jaink 19. Egun asko ziran gizon aiek [...] ilda<br />

zeudela. Salav 84. Amasei bat urte dira [...] argitaldu nuala. NEtx LBB 293. Horretan hasi nintzela badira 33<br />

urte. PMuj in MEIG I 90.<br />

v. tbn. Mg PAb 55. Añ LoraS 118. JJMg BasEsc 242. <strong>Izt</strong> C 52. Arr GB 122. AB AmaE 335. Zab Gabon 101. Bv<br />

AsL 140. Goñi 111. Iraola 96. Urruz Zer 56. Moc Damu 22. Enb 70. Lab EEguna 67. Alz Ram 64. Bilbao IpuiB<br />

137. Zait Sof 77. Mde HaurB 85. Munita 64. Etxde JJ 252. Vill in Gand Elorri 9. Salav 15. Etxba Ibilt 483. Uzt<br />

Noiz 95. Alzola Atalak 121. Azurm HitzB 51.<br />

�8. (Impers.; con aux. de 3. a pers. sing. o en forma no conjugada). En exprs. ref. a fenómenos atmosféricos<br />

como ateri da 'está escampado, no llueve', bero da 'hace calor', hotz da 'hace frío', euria da 'llueve', etc. "'Faire'<br />

pour les phénomènes météorologiques. Hotz da, il fait froid; bero da, il fait chaud" Lh. v. tbn. Ith 393. v. ateri<br />

(2), BERO IZAN, EURI(A) IZAN... � Tr. Empleado en todas las épocas y dialectos. � Eta hala ifernuan ezta<br />

elhurrik eta ez bertze hotz suerterik, bethi da bero. Ax 585 (V 376). Dela bero, dela hotz zen, / bethi<br />

billuzgorria. Arg DevB 55. Jatsiko dira meza enzutera [...] eurra bada bere. Mg PAb 59. Meta barraiatuko da,<br />

atheri delarik. Dv Lab 126. Bero aundia zan. Bv AsL 215. Biziki maite zuten ihizirat yuatea, guziz elhurra edo<br />

horma izana gatik. Elsb Fram 141. Euria zan jausialean. Echta Jos 80. Baña otz andija da ta, ezin ezer egin.<br />

Altuna 19. Hotz denean, atherbean. Ox 123. Bero izanagatik bada aire. JE Ber 40. Ego-aizea da. Beorrak<br />

irrintzi. "Corre viento sur". Or Poem 552. Hotz aundia bada, zorroan gordeta egon oi dira. Munita 94. Iparaizea<br />

zanean. Salav 54. Euria delarikan beti / iruzkia du galdatzen. Mattin in Xa EzinB 115. Euri danian estali<br />

eta / aize danian babestu. Uzt Sas 37.<br />

�9. (Con dativo). Corresponder. � Tr. Documentado en autores septentrionales desde la segunda mitad del s.<br />

XVI. � Hain Iaun onaren [...] dignitateari zaion bezala rezebi eta ohora eraziteko. Lç Adv 1r. Hari dela gloria<br />

sekula sekulakotz. Amen. Lç Gal 1, 5 (TB hari izan bedi loria, IBe beroni bekio aintza; He zeiñari bekio eman<br />

gloria, Ol, Ker bego arentzat aintza). v. tbn. Lç Tim 1, 17. Debozinotiak Birjinaren letharinak edo berari zaikan<br />

berze orazino erranen du. Harb 399. Bainan ene eskuinean edo ene ezkerrean yartzea, ez da niri emaitea. TB Mt<br />

20, 23. Errientak, zuei da hedatzea argi / gehien dakitenei gidatzea ungi. Hb Esk 171. Nori berari zaio bere<br />

indarren neurtzea eta araberara lanak egitea. Dv Lab 134. Etzinakiten bada, niri dela nere Aita zerukoaren<br />

egitekoen joanaraztea? Jnn SBi 20. Badakit zuri dela, eta zuri bakharrik, eri direnen sendatzea. Ib. 106. Baina<br />

zeini zagokon ogiaren haustea? Batek ez nahi, etzela hari, bertzeak ere ez nahi. Ib. 117. Guri da aurten, guri,<br />

borrokan aitzea; / garraitzeko hor dugu [...] Artxiloko Gurutzea! Iratz 62. Zuri da zure semearen alde<br />

mintzatzea. <strong>Lar</strong>z Senper 76. Berari da deliberamenduen hartzea bere geroari buruz. Ib. 46. � (Con gen.). �<br />

Baina ene eskuinean edo ezkerrean iartea, ezta ene emaiteko. Lç Mt 20, 23 (He ez da ene baitan zuei ematea,<br />

TB ez da niri).<br />

�10. (Aux. intrans. bipersonal). Parecer. "Zer zaitzue hortaz? que pensez-vous de cela? Jainkoak gizonez egiten<br />

du berari zaion guzia (Lg), Dieu fait de l'homme tout ce qu'il juge à propos" Dv. "Egin beza berari zaion bezala,<br />

qu'il fasse comme bon lui semblera. Ba-othe zaitzu on dela? trouvez-vous qu'il soit bon de...?" Ib. Cf. EDER<br />

IZAN (b), ITSUSI IZAN (c)... � Tr. Propio de la tradición oriental. � Zeptro eta tronu gorez / guzia billuzirik /<br />

zor zitzaizkon ohoreez, / ezedukan konturik. // Etzitzaion handi zela, / bere zuen korthean. Arg DevB 163. Ikhusi<br />

zen emazte haren baitan nor-nahi on dela guzietako, Jainkoari hala zaioenean. Lg I 202 (v. tbn. 204 y II 115).<br />

Jainkoak berari zaion gisa erregelatzen duela. Ib. 266. Zer zaitzue Mesiasez? Noren semea dela uste duzue? Lg<br />

II 242. Zer zaik Himnes, / eztük deüsere erraiten. 'Qu'en dis-tu Himnes?'. Xarlem 603. Hek bietarik zoiñ zena /<br />

adiskide hoberena? [...] / Zer zaik, nere leitzalea? / Eztuk errex yuyatzea. Gy 298. Huna gutiz gehieneri zer<br />

zaioten hoberenik: [...]. Zby RIEV 1908, 86. Zer zauzue gure solasez? Arb Igand 151. Burho hori ez omen da<br />

bekhatu. Gure yaun erretorari segurik ez zako hala. Elsb Fram 154. Zertako ibili dire [...] kontseilu guziei<br />

galdez ea zer zitzeien. HU Zez 106. Zer zautzu? Zaut, badela hogoi-ta bortz [...] gaizkiago deramatenik. Ib. 185.<br />

Guardondo errenta hogoi-ta hamabi urthez behar zuen gozatu. Zer zautzue? Ox 201. Ez da ez hain errex<br />

Bordaxurirat itzultzea. Ez zautzu, Xobadina? Barb Sup 118. --Eta zuri [...] zer zaizu? --Ni iduripen bereko<br />

nintake, gazteago banintz. JE Ber 81. --Liburu polit batzu dira, eskuara errex eta garbiz. --Hala zaizkit nihauri<br />

ere. Ib. 100. Esakera basak edo ala zitzaizkidan, non ta erderara ez netzazken biur. FIr 155. Zer zaik? "Qu'en<br />

penses tu?". Lrq <strong>Lar</strong>raja RIEV 1931, 233. Zer zautzu? Emazte hori, edo arras gutaz trufatzen da edo xoro eder<br />

bat da. <strong>Lar</strong>z Senper 88.<br />

�11. (<strong>Lar</strong>). (Aux. intrans. bipersonal). Importar. "Etzait, etzat ezer, deus, batere [...], no se me da nada; etzaik,<br />

etzan, etzatzu, no se te da nada [...]. Dársele algo, afirmativamente, son los mismos modos, a que más<br />

comunmente se antepone la afirmación ba, v.g.: bazait zerbait, bazatzu, bazaio, &c. algo se me da, se te da, se le<br />

da [...]. Cuando vienen con interrogación, dejan la afirmación: ¿Qué se me da a mí? Zer zait, zer dit niri? Zer<br />

deust? ¿Qué se te da a tí? Zer dizu, deutsu, zer zatzu zuri? [...] Para el subjuntivo tiene el mismo irregular el<br />

tiempo siguiente: Como si me diera algo, si te diera, si le diera, ezer balitzat, balitzazu, balitzaio bezala [...]. ¿A<br />

quién se le da nada? Nori zer zaio, zer zako, zer jaka? ¿Qué se te da a tí? Zuri zer zatzu? Que se me de lo que me<br />

diere, no te metas en eso, zatana zatala, zatadana zatadala, etzaiteala orretan sartu" <strong>Lar</strong> (s.v. dar). "¿A V. qué<br />

le importa? A esta contestación se dice orri zer zio y orri zer zau" Mdg 123. "Zer zait niri? (BN-lab)" Gte Erd<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

969

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

166. v. infra II (5). � Tr. Documentado tanto al Norte como al Sur. � Naiz ondo, naiz gaizki nigatik diotela: zer<br />

zat? Cb Eg II 83 (Dv LEd 154 zer dohako ala erran dezaten). Zer zaik bada orai [...] atseginek [...] ditxetarat<br />

larga handin, gero eternitate guzian supean ehortzia egotekotan? Dh 201. Zer zait niri Amintas / zuk nai izatea<br />

[...] / bakarrik banaukazu / sareen aldean. It Fab 194. Zer zauzu, nahi badut egon dadin ni ethor arteraino?<br />

"Quid ad te?". TB Io 21, 22 (LE, Ir YKBiz 540 zuri zer zai(t)zu?, <strong>Lar</strong>d 476 zer zatzu?). Baña Salomoni oiekgatik<br />

ezer etzitzaion, urruti zeudelako. <strong>Lar</strong>d 215 (v. tbn. 502). Erromes bizitzea eta aipatu ditugun penitentzien egitea<br />

deusik etzitzaizkon Anselari. Jnn SBi 78. Jendeak hirri egin dezan? Zer zaut niri? Barb Sup 53. Baña iri zer zaik<br />

Esnezalearen iloba eskontzen dalako? Sabiag Y 1934, 26s. Biziagatik ez zait ezer, nere oiñaze [...] au, aren<br />

odolean itotzen badut. Goen Y 1934, 180. Guri zer zaiguk? Ortxe ikusi erorrek. Ir YKBiz 482. Ta zer zaigu gizon<br />

orren gorroto ta asmo txarragatik? ABar Goi 68. Enaizu maite, hala diozu. Zer zeit eni, haatik? Mde Po 48. Zer<br />

litzaizuke mundu osoa irabaztea, zure anima galtzen badezu? MAtx Gazt 44. Zer zaio nere soñekoagatik iñori?<br />

NEtx LBB 52. Zer zauku guri? "Que nous importe?". Ardoy SFran 327.<br />

�12. (Aux. intrans. bipersonal). Llamar(se), tener por nombre. � Oraiñ ordea, egon zan tokiko etxeari Ventaberri<br />

zaio. Aran SIgn 84. Elbarren zaion auzoan dago. "Que llaman". Or Eus 192. Kakao-ama zaion zugatza.<br />

"Llamado". Or Poem 553. Sortuera zaion liburu ortako bigarren atala. Or QA 105.<br />

�13. "Être prêt. Bahiza? Banuk, y es-tu? J'y suis" Lh. � --Bahiza to? --Ni ba, eta hi? --Ni ere ba. --Goazin<br />

haste. HU Zez 22.<br />

�14. Comprender, darse cuenta. � --Adizak ontsa, puttil, eta ez ahantz. Lehenbizikorik [...]. Bahiza? JE Ber 35.<br />

Horra zertako, hire paperak gehiago gostatzen diren [...]. Bahiza orai? <strong>Lar</strong>z Hiru 40 (Lek ikusten al dek?).<br />

�15. (Como aux. de vb. intrans.). Cf. las formas conjugadas de *edin no usadas como aux., con el sdo. de<br />

'volverse, convertirse' (s.v. edin). � Tr. De uso gral. en todas las épocas y dialectos. � Igaiten naiz neure<br />

Aitagana. Lç Io 20, 17. Ni aren minez ilte ninzan. Lazarraga 1181v. Orhoituko gara fabore hunetzaz. Mat 361.<br />

Haren izena gal ez dadintzat. Lg I 248. Askotan Israeldarrak ere, besteak bezala, ibilli ziran idoloai zerraiztela.<br />

Ub 36. Ethor bedi zure erresuma. CatLuz 15. Noiz-nai joan zitezkean. <strong>Lar</strong>d 541. Isilik egon balitz askoz obe.<br />

EusJok 78. Baliteke [...] gogorregi izan izatea, baña [...]. Or SCruz 10. Amerikarat jin nintzan. Etcham 44.<br />

Oldartu nintzaion aitoren seme hari. JE Ber 35. Batbatean zutitu zan. TAg Uzt 18. Esamesak ibili dira, nola ez?<br />

MEIG III 78.<br />

� (Tras part.). � Ethorri izan da gizonaren Semea galdu zenaren salbatzera. "Le Fils de l'homme est venu". Lç<br />

Mt 18, 11 (He, HeH ethorri izan da; TB, Echn, Ol, Ker (e)t(h)orri da, Ip jin da, Ur etorri zan, Leon ethorria da).<br />

Hil izan baitzen gugatik. Gç 217. Lekhu gehienetan galdu eta iraungi izan zen lehenagoko hitzkuntza. ES 401.<br />

Atrebitü izan da üskarazko librü gaxoñü hunen argiala ager erazitzera. Mst XVI. Egunero sakramentu<br />

dibinoaren amorioan geiago irazaki izan zan. Cb Just 33. Zoin agertü izan baitzitzakon süge baten figüraren<br />

pian. CatLan 32. Erori izan da nere Jesus maitea judu bihotz-gogorren eskuetarat. Dh 241. Han gerthatü izan<br />

da Etxahun gaizua. Etch 336. Eba andre egiña / gelditu izan zan. It Fab 217. Debako mugapean gertatu izan<br />

dala lanze bat adigarria txit. <strong>Izt</strong> C 250. Duela urthe guti, Baiona hegian, Hiriburun egotu izan da Huges deitzen<br />

zen jaun bat. Dv Lab 67. Yadanik yuiatu izan ditugu aise lehenbiziko biak, edo bere obra tristekin agertu izan<br />

dire gure begien aitzinean egiazki zer ziren. Elsb Fram 104. Hil izan da eta ehortzi. Ip Hil 205. Mandatari leial<br />

bat jin izan zaut aurten. Etcham 194. Gero, joan izan da bethiereko zorionaz [...] gozatzera. Barb Leg 140. Nik<br />

esten dizuet, Elia etorri izan dala. Ir YKBiz 245. Ezta askorik atzeko bide orretatik onerantza etorri izan dala.<br />

Estrata orretarantz ioialakoan nago. Bilbao IpuiB 96. Olarratz jaunari ganorabako zeren bat egin deutsazu, eta<br />

ia erbi-txakur gaztea bage gelditu izan da. Erkiag BatB 66.<br />

� (Tras part., con valor habitual). Cf., acompañado de adv. de tiempo, agertu izan da iñoiz Jesus guzia zauriz<br />

betea (AA I 421), askotan gertatu izan da sendatzea barrunpeko gaitzak (<strong>Izt</strong> C 178); v. tbn. ejs. similares en<br />

<strong>Lar</strong>d 158, JE Ber 33, Ir YKBiz 466, SM Zirik 102, Xa Odol 254, MEIG IV 56, etc. � Tr. Sólo lo hallamos en<br />

textos meridionales. � Ea mezatan zeure guraz egon izan bazara gogoa beste lekutan dozula. Añ EL 2 138. Ondo<br />

portatu izan da / orain arte behintzat. Bil 119. Biyok gertatu izan geranez / teatruan da plazetan. Imaz Auspoa<br />

24, 157. Etxe, karrera, ola, telleri / legorrak dauden tokira, / jeneralian gauetarako / [ijituak] erretiatutzen dira;<br />

/ atentziyuan egon izan naiz / nola dabiltzan begira. Tx B II 67. Gertatu izan da gizagaiso aundi aek, untzia<br />

galdurik eta urez inguraturik [...], azkena emotea nekaldi izugarriari. Erkiag Arran 79. Alaxe gertatu izan da<br />

gerretan. Txill Let 126. Ez det uste egun artan ainbesteko arrisko aundia zanik. Baño gertatu izan da gizonak<br />

eta ganbeluak ondarraren azpian artuta danak galtzea. Anab Aprika 96. Neri ere gertatu izan zait, ametsetan<br />

torre-gaiñetik beeruntz erori ta bein-ere eziñ beeraiño eldu, eta esnatzen nintzanean erabat ebaindua arkitzen<br />

nintzan. Berron Kijote 174. Nere hasieratan, marrazkiginean aritu izan nintzen bero-bero. MEIG IX 136 (en<br />

colab. con NEtx).<br />

� (Como aux. de construcciones pasivas). "Biz laudatu Jainkoa Jauna (Hm), loué soit le Dieu Seigneur" Dv. "Je<br />

suis aimé ou aimée, maithaturik niz" Arch Gram 132. � Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos. �<br />

[S. Paul] Elizaren buru ordenatu izan dela eta prinzipaltasun guzien garaira altxatu izan dela. Lç Ins C 6v. Zer<br />

finetako kreatu izan da gizona? Mat 50. Jauna biz bedeinkatu. 'El Señor sea bendito'. Mic 13r. Hiltzea gaitz da,<br />

gaitzago bana / mait'uken et'ez mait'izana. O Po 17. Absalonen gorphutza izan zen artikia zilho handi baterat.<br />

Lg I 316. Iñork esaten badu [...] izan didilla deskomulgatua. Mg CC 102. Au da zeruen eta lurran jatorria,<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

970

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

egiñak izan ziranean. Ur Gen 2, 4. Niri zeruko atheak izan zaizkit hetsiak. Dv LEd 114. Saritua izan zan 1879an<br />

Elizondon. AB AmaE 3. Liburu xahar batetik hartua da kapitulu hau. Arb Igand 174. Madarikatua izan bedi.<br />

Jnn SBi 159. Beraugatik boteak izan ziran atseginezko ortutik. Itz Azald 28. Gurutzean josia, illa ta obiratua<br />

izan zala. KIkV 29. Ohorezko euskaltzain izendatua izan zen. MEIG VIII 79.<br />

� (3. a pers., como aux. de verbos trans. en oraciones impersonales). � Tr. De uso general en todas las épocas y<br />

dialectos. � Esan da au, meza enzuten dagozana egon ditezan esaten direan eta egiten direan gauzai<br />

atenzioagaz. Cap (ed. 1893), 49. Hitz franzez haien pian, irakhurtzen dira hitz eder batzu. Tt Onsa 41. Exerzizio<br />

hau egin daiteke goizetan edo arratsetan. MarIl 16. Eskribi litezke papertxo batean. Arr May 13. Ostia<br />

kontsekratua hausten denean, Jesu-Kristo hausten da? CatJauf 111. Illundu dau oso, alboko laguna be ezta<br />

ikusten. Kk Ab II 88. Nere gorputza da, gaur salduko dana. Or Poem 536. Erraz ikasten da beharrezkoena.<br />

MEIG I 61.<br />

II (Vb. trans.). �1. (L ap. Lh; SP, <strong>Lar</strong>, Añ, Dv, H), izandu (AN-sept-olza; SP, <strong>Lar</strong>, Añ (G, AN)), izatu (L-côte;<br />

SP, <strong>Lar</strong>, H), izen (B), izendu (AN-ulz), ixen (V-ger), ixin (V-arr). Ref.: Lh (izan); Holmer ApuntV; EAEL 51;<br />

Elexp Berg (izan). Tener. "Avoir. v. ukhaitea. [...] On da diru izaitea, il est bon d'avoir de l'argent. [...] Deus guti<br />

nik izana gatik, bien qu'on ait fort peu de choses" SP. "Haber , tener algo, izan, [...] iduki, euki" <strong>Lar</strong>.<br />

"Usufrutuar, gozamena izan, iduki, euki" Ib. "Nausear, goragaleak izan" Ib. "Oler mal [...] usai gaistoa izan" Ib.<br />

"Doler, miñ, min izan" <strong>Lar</strong> y Añ. "Carecer, ez izan, ez euki" Añ. "Avec le verb transitif, izan a la sens d'avoir.<br />

Izan dut ene dirua, j'ai eu mon argent" Dv. "Izaitekoak ditut oraino haren berriak, je n'ai pas encore de ses<br />

nouvelles" Ib. "Izateko dituenak izanak balitu, aberats litake, s'il avait ce qu'il est en droit d'avoir, il serait riche.<br />

[...] Mila kontsolamendu izateko zaude (He), vous recevrez mille consolations" Ib. "Garhaitu zaitu bainan izatu<br />

du lanik asko, il vous a vaincu mais il (y) a eu assez de peine" H. "Eztet esateko gauzik izan, buruko miñ<br />

puzkatxo bat, besterik ez (G), no he tenido cosa que merezca mencionarse, un poco de dolor de cabeza, nada<br />

más" A. "Eremu handiak izan zituen, il avait possédé de grands biens" Lh. v. ukan.<br />

� Tr. Las formas sintéticas son de uso general en todas las épocas y dialectos. Al Sur, parece que izan tiende a<br />

ser desplazado por eduki (q.v.) en los últimos años, especialmente en textos vizcaínos. En lo que respecta al<br />

participio, al Norte es casi general el empleo de izan, salvo en Dechepare, autores mixanos y suletinos (incluidos<br />

Leiçarraga y Oihenart; aunque hay algún ej. aislado de izan trans. en AstLas y Archu y en construcciones con<br />

verbo alocutivo del tipo: Eliza bat izanen düzü / hiri huntan fundatü. 'Une église [...] sera construite' (Xarlem<br />

660), Praube bat izan düzü / Jaun haien plazan sarthü (Etch 474), etc.), que emplean ukan. Este part.<br />

(alternándolo con izan) se documenta tbn. en algunos autores labortanos, principalmente desde finales del s. XIX<br />

(aunque ya en Duhalde y Goyhetche). En EAEL n.º 51, para la pregunta 'ha tenido un niño' se recoge part. izan<br />

en la mayoría de los puntos guipuzcoanos (junto con eduki), en los labortanos, alto-navarros y en parte de los<br />

vizcaínos (aunque la mayoría de estos últimos emplea eduki). Los bajo-navarros, suletinos y roncaleses emplean<br />

ukan. Para la pregunta 'ha poseído' (n.º 62), hay part. izan (junto con eduki) en aproximadamente la mitad de los<br />

puntos guipuzcoanos y navarro-labortanos, en todos los labortanos y en BN-baig. Para los vizcaínos hay eduki, y<br />

ukan para el resto de los bajo-navarros, suletinos y roncaleses.<br />

� Zuk bezanbat dignitate mundu orok eztuke. E 106. Nehork interesik balu [...]. Lç Ins B 5r. Basoa ta ibaia<br />

auzo / au ez daben etsea gaxo. RS 6. Zure begi ederrok, / Ene lastana, / Katibaturik nabe, / Librea ninzana.<br />

(1615). TAV 3.1.23 (esta construcción es totalmente inusual; cf. Cap 84: barruko pasiño guztiak ilik daukezanak;<br />

v. más ejs. s.v. eduki). Iainkoa bere alde dute. Ax 211 (V 142). Gure jenteak deboziño txito andia dabe. Cb CatV<br />

101. Lurrean zituen onthasunez, karguez, izen handiez [...]. Brtc 123. Non dezu miñ? VMg 77. Mila bihotz eta<br />

mila bizi banintu ere [...]. Dv LEd 87. Eta onen kontra zer esanik bazuten. <strong>Lar</strong>d 526. Arrazoin duzu. Laph 111.<br />

Nok litukean Andres, dituzun umeak. AB AmaE 263. Eztu gustorik gure / matrimoniyuak. Xe 253. 63 urte ditu.<br />

HU Zez 162. Nik aña atzamar dozuez eskuetan. Kk Ab II 170. Itxura hobea du. JE Ber 55. Ikuspegi zoragarri bat<br />

aurrean genuela. Vill Jaink 30. Nik eskola askorik ez nuan. Salav 71.<br />

� (Ejs. de part.). � Bear du izan biotzean, dolore eta damu. Ber Trat 39v. Seme bat izanen duzu. EZ Noel 162<br />

(Man I 69 izatu). Amadu dagigula izan al giñaian ondasunik andiena legez. Cap 24. Fidantzia izan zuen<br />

bitartean [...]. Ax 132 (V 87); v. tbn. 514 (V 331) izatu). Bere bizitze guzian izan duela pobrezia unhide. SP Phil<br />

279. Obligaziorikan ez izan arren. OA 98. Izan egiozu bada debozioa. Iraz 28. Pozik daude zu bezelako Aita bat<br />

izateaz. <strong>Lar</strong> SAgust 16. Izandu zituen dam onek ezkonz andiak Erroman. Mb IArg I 131. Doi-doia izanen duzu<br />

[...] denbora. He Gudu 149. Salomonek izan zituen zazpi ehun emazte. Lg I 336. Aingeruaren bisita izan nuben.<br />

Mih 41 (v. tbn. 110; 88 izatu). Esperantza izan. Brtc 23 (v. tbn. 178; 120 izatu). Izan dozu iños [...] pensamentu<br />

ezainik? Mg CO 152. Izazu konpasione (375). LE-Ir. Izazu, Jauna nitzaz miserikordia. Echve OngiB 72. [Illak<br />

biztu bear dute] izan zituzten gorputz eta arima berekin. CatB 31 (CatAe 13, Legaz 17 izan zituzten). Udaazkenean<br />

amar bat ardi zar izango ditu saltzeko. <strong>Izt</strong> C 170. Indar gehiago izanen du. Dv Dial 116 (It izan, Ur<br />

euki; LEd 195 izatu). Apostoluen berriak izan zituen. <strong>Lar</strong>d 506. Izaiozu amore andi bat. Arr GB 8. Izan didazun<br />

legeagatik eskerrak eman gabe ezin etsi. Ib. 28. Bertsolariyak eztu faltarik izandu / agindu diyotena kantuan<br />

esan du. Xe 291. Santutasunari beti izandu dio infernuak gorrotua. Bv AsL 40. Izan zituan bidean milla eta<br />

milla estrapuzu. Apaol 56. Izatu zituen gizonak izan detzazken ohore guziak. Jnn SBi 7. Lanak izan zituen irria<br />

ezin atxikiz. HU Zez 62. Ixate-ebazan buruko min itxelak. Kk Ab II 20. Eztot astirik izan. Ag Kr 134. Noiz izandu<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

971

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ditut nik onlako grano gorriyak? Iraola 138. Adrianen aideak izan genituen mai-lagun. A Ardi 78. Etxera-bearra<br />

izan zun. Or SCruz 136. Zuk dezun aña edukaziyo izango degu. Tx B I 267. Ganbera hartan ohe bat izanen<br />

zutela. Barb Leg 60. Yaz baino uzta eta mozkin ahulagoak izain dituztela. Zub 62. Pena handia izan zuten. Lf<br />

Murtuts 28. Danontzat izango geunke naikua arto ta ogi. BEnb NereA 53. Onek andrea aukeratzeko / izan du<br />

begi zorrotza. Mattin 140. Pake pixka bat izango diñagu. NEtx LBB 68. Betidanik izan ditugu apez euskalzale<br />

suharrak. Xa Odol 239. Eta badu negarbide oraingoan, inoiz izan badu. MIH 318.<br />

v. tbn. (Sólo para autores septentrionales): Mat 149. Volt 195. Harb 336. Hm 79. Arg DevB 91. INav 17. Gç 135.<br />

Mong 593. Ch I 14, 3. AstLas 55. JesBih 407. MarIl 129. Arch Fab 231. Jaur 405. Bordel 173. Gy 32. Hb Egia<br />

112. Elzb PAd 64. Arb Igand 179. Elsb Fram 92. HU Aurp 53. CatJauf 55. Etcham 236. Iratz 28. JEtchep 93.<br />

<strong>Lar</strong>z Iru 28. Ardoy SFran 277. Izatu: Volt 203. Gç 43. ES 87. Ch I 18, 5. JesBih 453. Gy 236. Hb Esk 91. Zerb<br />

Azk 115. Mattin 77.<br />

� "En la frase Aita det gizon ori, 'ese hombre es mi padre', litm.: 'padre lo he yo ese hombre'. [...]. Estas<br />

locuciones, punto menos que intraducibles y difíciles de concebir en otra lengua, son muy usuales entre autores<br />

que al escribir piensan en vascuence. Beti izango dozu (zuk ori) makal ta gauza eza, 'siempre será ese débil e<br />

inútil (con relación a usted)' (Mg PAb 204). Nor dozu (zuk) lagun ori? '¿quién es (con relación a usted) esa<br />

persona?' (Ib. 153)" A. "Certains emplois du verbe ukan 'avoir', constituent des tournures enveloppantes plus<br />

polies que les formes directes du verbe izan 'être'. Ex.: nor zaitut, qui vous ai-je (au lieu de: qui êtes-vous?); nor<br />

zaitugu; [...] hor dut, hor dugu, il est là; hobe du, il vaut mieux pour lui; on duzu ikastea, il est bon que vous<br />

appreniez; [...] harri bat emana zuen gainean, on avait mis une pierre par-dessus; semea nun duzu, où est votre<br />

fils?" Lf Gram 691. "Nor zaitugu, qui êtes-vous? (litt.: qui vous avons-nous?); haurrak Baionan nituen, mes<br />

enfants étaient à Bayonne [...]. Bidarteko Joanes zaitut zu, vous êtes bien Joanes de Bidartea" Ib. 541. � Tr. De<br />

uso general. � Saira nozu, asper zakidaz. "En la buitrera me teneis, vengáosme". RS 361. Etsairik handiena<br />

geure burua dugu. Ax 563 (V 360). Nor izango ote dau Jaun onek ama? Acto 38. Nor duzue Dabit ura? Lg I<br />

286. Etzinduen hura baizen maite. Zure ume bakharra zinduen. Mih 96. Huna gure bizia zoin laburra dugun.<br />

AstLas 74. Nor dozu lagun ori? Mg PAb 153. Ez dot berbarik bere egingo pekatu lagun izan dodanaz. Mg CO<br />

140. --Nor zaitut, Jauna? --Ni naiz Jesus. <strong>Lar</strong>d 494. Egoitea hobe dugu / beraz, garen lekhuan. Elzb Po 211. Nik<br />

Barthou adixkide dut. HU Aurp 81. Agur, Maripa, berandu dogu. A BeinB 44. Lankide iaioa izan det. Muj PAm<br />

13. Baña, Pernando, non dezu semea? Ib. 50. Gaur Pazko dugu. Iratz 29. Fransa edo española / duzu andria?<br />

Franzesa dut baño da / guziz noblia. Balad 99. Ta noiz degu, ba, egun ori, Ana? NEtx Antz 19. Zu zaitut nere<br />

Iainko. Or QA 174. Orra ba, zein duzun aita: Hegiaphaliako Xalbat. Etxde JJ 242. Zein zaitugu? Lab SuEm 210.<br />

Aren asmorik beinena auxe zenuen: [...]. Zait Plat 60. Auxe ginuen ixtoria! Predikaria etzen [...] Frantses,<br />

bainan [...] Iñigo! Ardoy SFran 104. Aita nuen pixka bat pertsularia. Alzola Atalak 116. Alde huntan Xanpun<br />

dugu, izaitekotz, hortaz dohatua. Xa Odol 58. Aldameneko lankide izana dut luzaro urrutiko irakasle izan nuena<br />

inoiz. MEIG VI 186. Loidi, aspaldiko ezaguna dut. MIH 358.<br />

� "Nahi eta ere, ez du hara joaterik izan. [...] Gaur izan al duzu hara joaterik?" EGLU II 472. � Bertzenaz<br />

etzukeien luze bizitzerik. Hb Esk 37. Zugaz itz egiterik eztot izan joan dan jaiegunerarte. Ag Kr 118. Etzuen<br />

huntan gobernamenduak sartzerik, presuneren buruzagien egitekoa zen. StPierre 30. Ez du igesi egiterik. Lab<br />

EEguna 88. Eztegu Kirikiño-sari artan eskua sartzerik. Ldi IL 147. Ez zuen, ez, atzera egiterik. Mde HaurB 7.<br />

Bederen, emakumeok, tabernetan sartzerik bagenu! Etxde JJ 202. Emen ez diagu nai degunean joaterik. Anab<br />

Poli 45. Orren kontra joaterik eztugu. Vill Jaink 76. Eta orregatik eztuzue neri aserre egiterik. Ib. 85. Or bai<br />

eztutela iges egiterik, or galduko dira. Osk Kurl 50. Ez zaiote ahantziko Platonkeria hori, "roi philosophe" eta<br />

"despote éclairé" baten galdez ez baitzuten ixiltzerik! Lf In Zait Plat XVI. Guhauri ontsa behatzen badugu, ez<br />

dugu espantu egiterik. "Nous n'avons pas de quoi nous glorifier". Ardoy SFran 333. Hek ez dute sartzerik<br />

gerlako gauzetan. Xa Odol 250.<br />

� Llevar cierto tiempo en la cosa que se expresa. Cf. infra (2). � Irur egun ditu judatarren eskuz illik ta ez da<br />

oraindik ageri. Mb IArg I 275. Sei illabete badittuk nere mendean, baño oraindik ez aut ikusi [...]. Inza Azalp<br />

122. Bortz urte bazituen ezkondurik eta bi semeen aita zen. FIr 131. Kirastu da onezkero, lau egun baditu or ta.<br />

Ir YKBiz 359.<br />

�2. (G-nav, AN-gip, BN-arb-lab, S, R-vid; H). Ref.: A; Lh; Gte Erd 240. (Impers.; 3. a pers.). Hacer, haber<br />

transcurrido el tiempo que se expresa. "Badu bi urthe" H. "Badu (R-vid), hace (tiempo). Badu ogei egun elurpe<br />

andi batek pean gazkala, hace ya veinte días que una gran nevada nos tiene debajo" A. "Badü ehün urthe, uil y a<br />

cent ans" Lh. "Batitzü urthiak eztüdala ikhusi" Ib. "Badu lau egun hemen girela (BN-arb-lab, S), denbora asko<br />

du or dagoela (G-nav)" Gte Erd 240. "Aspaldian du hemen izan zela (BN-arb) [...]; eztu orano aspaldi (S); [...]<br />

eztü orano aspaldi jin zela (S), ez du aspaldi jina dela (BN-arb)" Ib. 241. "Urte asko dute esnea emendik<br />

eramaten dutela (AN-gip)" Ib. 241. v. supra (I, 7), DELA, DUELA. � Tr. Propio de la tradición septentrional;<br />

se documenta tbn. en N. Etxaniz (junto a frecuentes ejs. de aux. intrans.). � Ia hirur egun du enekin dagoela. Lç<br />

Mt 15, 32 (TB, SalabBN badu, Ip beitü; Samper irur egun egiten baitu). Noiz handik partitu ziñen? Badu zortzi<br />

egun inguruan. Volt 202. Iakin nahi baduzu illhargia zein den zahar edo zenbat egun dituen hasi dela [...]. EZ<br />

Eliç XXXI. Zenbat denbora du [...] pena horietan zaudela? Ax 602 (V 387). Aspaldi du haren [...] ezagutza<br />

dudala. O Po 39. Egia haur erran zian badu denbora luze Profeta Roialak. Tt Onsa 88. Badu zenbait ere<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

972

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

denbora [...]. Mong 586. Badu lau egun ehortzia dela. Lg II 204. Aspaldi badü [...] / giradiela kanpaiñan.<br />

Xarlem 1006. Zenbeit urthe bazuen Donibanen zela. Hb Esk 125. Hamazazpi urthe badu ez dudala ikhusi. Laph<br />

195. Orai duela bi mila urthe baino gehiago. Elsb Fram 166. Hemezortzi urte ditu [...] lanari lotu ginela. HU<br />

Aurp 157. Badu borz ilabete fan zitzaikugula maistroa. Mdg 122. Bi urthe badu hemen dela. Bar Sup 55. Aspaldi<br />

zuen jastatua nuela heien haragia. JE Bur 14. Sei urte bazittuan erri aren buru zala. Inza Azalp 67. Gure gazte<br />

denboran, baditu urteak, etzen garbitasuna batere edatua. Zub 90. Lau mila urthe bazuen Salbatzailearen beha<br />

zaudela gizonak. Zerb IxtS 81. Amazazpi urte ditu bidetan eskale dabillela. NEtx Antz 89. Gu biak esposatu<br />

ginela / baditu hamabortz urte. Mattin 99. Sei ilabete zuen hor zela. Ardoy SFran 241. Badu aspaldixko<br />

Gamizen euskal testuak berari esker ezagutzen ditudala. MEIG V 109.<br />

v. tbn. He Gudu 114. AstLas 20. Bordel 106. Dh 220. MarIl 76. Elzb PAd 82. Zby RIEV 1908, 609. Jnn SBi 159.<br />

Ip Hil 122. Balad 88. JE Ber 69. Ox 21. Etcham 172. FIr 136. Mde Po 48. JEtchep 72. <strong>Lar</strong>z Iru 98. Ardoy SFran<br />

23. Xa EzinB 91.<br />

�3. (Precedido generalmente de zer). Pasar, ocurrir. � Tr. Documentado tanto al Norte como al Sur. � Lagunak<br />

lurrean ekusi zutenean, zer duk? esan zioten. Mb IArg I 329. Orañ, zer izango dezun jakin bear dezu. Cb Eg II<br />

104. Itandu eutseen zer eban. Eranzun eutseen: zer izango dot? Ez nakutsu danau moztuta, luma bat baga? Mg<br />

PAb 177. Zer dok, gizona, ain ilun ibilteko? Zav Fab RIEV 1907, 531. Ene ikhustiaz jentiak direia izitzen! Zer<br />

dute animale hoiek? Arch Fab 111. Eta negarrez zeudenai esan zien: Orrela zer dezute? <strong>Lar</strong>d 390. Yauna, zuk<br />

zer duzu horla asaldatzeko? Gy 11. Eta ez baduzu ezagutzen zer duen [...] deith zazu abere-barbera. Dv Lab<br />

228. Zer duzu bada, anaia maitea? Eri behar zare izan. Laph 163. Nigarrez zer duzu? / Hola xangrinatzeko<br />

sujetik ez duzu. ChantP 398. Eta nihork etzezaken asma zer zuen. Jnn SBi 164. Zer duk hik gurekin otoitz ez<br />

egiteko? HU Zez 148. --Ez al dago galleta oberik? --Zer dute? --Au zikinkeri bat da. Iraola 46. Nihaurek ongi<br />

dakita zer nuen hala? [...] Dena amets tzar eta hola nintzan! Barb Sup 119. Josetxo Lanberriko, zer dezu<br />

negarrez? / Amak tabernarako dirurik eman ez. JanEd II 138. Gaxo al zaude Iñaxio, edo zer dezu orrela<br />

egoteko? Moc Damu 21. Zer duk bada, zer duk? Nork hola funditu hau? Barb Leg 24. Zer dodan eztakit, baña<br />

gexo nago. "No se lo que sufro". Laux BBa 2. Zer duk horren trixte, Martin? Etcham 200. (Laixterka sartzen<br />

da). Zer dezu, Ramus, garai ontan? Lek EunD 40. Bainan zer duzu? Ze gertatu zauzu, Piarrex? Zub 39. Zer<br />

duen ez dakiela negar egiten duen kuñare-aurra bezela. Or Mi 24. Batere ez baitakigu Martin Chouriok zer zuen<br />

[...] tiroka hasteko. Zerb Azk 62. Zer det? A! Arnasa artzea aztu zait. NEtx LBB 104. Zer dezu Andoni? Itz<br />

egingo bazenduke. JAIraz Bizia 121. Zer duzu? Ez zirea ontsa? <strong>Lar</strong>z Hiru 140.<br />

v. tbn. AstLas 24. Hb Egia 29. JanEd I 137. Elzb PAd 40. Sor Gabon 48. Ag AL 80. Goñi 39. Echta Jos 300.<br />

Urruz Zer 52. A Ardi 48. Ill Testim 19. Ox 197. Muj PAm 68. Const 18. ABar Goi 33. EA OlBe 83. Zait Sof 114.<br />

Lf Murtuts 39. Mde Pr 151. Zerb Azk 40. Bilbao IpuiB 81. Akes Ipiñ 32. Erkiag Arran 192. JEtchep 112. SM<br />

Zirik 118. Casve SGrazi 44.<br />

�4. (Aux. trans. tripersonal). Conceder. � O neure andrea, Iesus digneki errezibitzeko dohaña izan diazadazu.<br />

Harb 206. Othoitzez nagotzu [...] izan diazaguzun geure etsaien kontra biktoria. Ib. 70 (v. tbn. 204). Bide hunez<br />

izan duzu / orai duzun loria. / Izaguzu guri ere / horrako biktoria. Hm 190.<br />

�5. (Aux. trans. tripersonal). Importar. "Eztit, eztik, eztin, eztizu, eztio ezer, no se me da, no se te da, no se le da<br />

nada; eztigu, eztigue [...] ezer. [...] Etzidan, etzizun [...] ezer. [...] Ezteust ezer, ezteutsu, ezteutso ezer [...]. Ez<br />

eustan ezer [...]. En el dialecto labortano se hacen lo mismo, con las terminaciones transitivas que corresponden<br />

a éstas [...]. ¿Qué se me da a mí? Zer zait, zer dit niri? Zer deust? [...] ¿Qué se te da a tí? Zer dizu, deutsu, zer<br />

zatzu zuri? [...] ¿Qué se me da? Zer zatan, zer zatadan, zer didan? Asko zait, zat, asko dit. Lo mismo con el<br />

deust" <strong>Lar</strong> (s.v. dar). "Orri, zer dio, nik egiten detanagatik? (G-azp) [...] zuri zer dizu, ba(da)? (G-azp)" Gte Erd<br />

166s. "--Patxik, ez nabela maitxe esaestan atzo. --Eta zer detza? Topaukozu laster obiagorik" (V-gip). "--Eztot<br />

zure gustokorik arkitxu. --Eztetza, urrenguan izango da" (V-gip). v. supra I (11). � Tr. Documentado en autores<br />

guipuzcoanos y vizcaínos. � Niri zer deust, esan oi da, jentea oñoten egon arren? Añ LoraS 26. Zer deutsa [...]<br />

Teresari [...] mundubaren [...] penagarri guztiak gaiti? fB Ic II 292. Baña zer deutsa difuntubari gure erropako<br />

koloriagaz? JJMg BasEsc 272. Geure aldetik badago / Donzella Marija / zer deusku jagi arren / infernu guztija?<br />

Ur MarIl 127. Zer deutsa egiñ arren joan da etorri / erriaren onen bat ezpada ekarri? AB AmaE 224. Juan<br />

Joseri zer diyo oiengatikan? AzpPr 80 (v. tbn. 117). v. tbn. Itz Azald 116. Zuri zer deutsu lagunen<br />

jardunagaitik? Zuk egizu zeurea. Ag Kr 177. Txomin-txiki esaten deuste, ta zer deust niri orregaittik? Echta Jos<br />

130. --Zergatik? [...] --Eta zuri zer dizu! Iraola 19. --Ta errian esango lutekena? --Guri zer digu? Nor da emen<br />

gure nagusi? Ag G 300. Eurak [...] ondo ibilli-ezkero, enparauakaitik zer dautse? Eguzk GizAuz 106. --Bañan<br />

zu etzera juango. [...] --Ta zer dio? ABar Goi 53. Noiz asi, noiz buka, ezer ez dit neri. "No me tiene cuidado". Or<br />

Poem 556. Zer dio, bada, ari, landakoetaz ebaztea? (1 Cor 5, 12). "Quid enim ei de his, qui foris sunt?". Or<br />

Aitork 406. Zer ete deutse Nikanor-eri ta berari [...] ameslarien jardunak? Erkiag BatB 179.<br />

�6. (L ap. Lh; H). "Avoir, posséder. Nondik dathorzkitzu beharrietako eder hoiek? Izanak ditut, d'où vous<br />

viennent ces beaux pendants d'oreille? Je les ai eu (en cadeau)" H. "(L), recevoir. Ez dut erosia, izana dut, je ne<br />

l'ai pas acheté, je l'ai eu" Lh.<br />

�7. (Como aux. de vb. trans.). � Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos. "Erosi bear izan, dirían en<br />

los dialectos occidentales, en sustitución de erosi bear ukan" A. � Manua hautsi zuen. Ax 56 (V 37). Jaunak<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

973

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

konserba dezala, eman diozola bizitze luze bat. Gç 54. Bekatua atherako dute errotik. SP Phil 31. Sinhesten dut<br />

zure baithan. Brtc 32. Merezi duen pagua ar beza. Cb Eg II 109. Hartuko zutela harri bana uraren erditik. Lg I<br />

187. Sortu ninduzun ezerbere ezetik. Añ EL 1 145. Pekatu mortal egingo dabe. Astar II 143. Irrisku [...] hortarik<br />

athera ninduen! Elzb PAd 46. Arrek joko balu, ilko luke. Iraola 107. Elizak barkatu dezazke pekatu [...] guziak.<br />

Inza Azalp 108. Ederki erantzun duzu. Ir YKBiz 266. Ebanjelioa predikatu du. Zerb IxtS 114. Esku bat hartu nion<br />

eta tinkatu. JEtchep 111. Ura zanga-zanga edan dau. Erkiag BatB 112.<br />

� (Tras part.). Para el empleo de part. izan en autores septentrionales, v. supra (1). � Mesprezatu izan zituen<br />

munduko banaloriak. Gç 196. Haren arte gaxtoetarik libratu izan bainauzu. He Gudu 139. Hori egin izan du<br />

apostoluen printzeak eta elizako artzainek ikhas zezatentzat. Lg II 267. Ene lehen bekatua / egin izan nuena.<br />

Monho 124. Nola [...] Zeruko bidea erakusteko eman izan digun gure Jaungoikoak bere Seme maite Jesu-Kristo<br />

gure Jauna. Gco II 79. Bere gainean hartu izan ditu gizon guzien bekhatuak. JesBih 450. Jubenalek asmatu izan<br />

zebala musika. <strong>Izt</strong> C 216. Ezerezetik atera izan badituz gauza guztiak. Ur MarIl 38. Tribu bateko agintean ipiñi<br />

izan zuen. <strong>Lar</strong>d 215. Harek egin izan duen etxea da mundu hau guzia. Elsb Fram 173. Itsasoan bi seme galdu<br />

izan ditu. Arb Igand 156. Euren erruz galdu izan dabeela on azkenbagako bat. Itz Azald 41. Ollo aundi bat ostu<br />

izan det / Astigarrako bentatik. Tx B II 187. Seillua ipinteko dirurik ez dauka mutillak; eukantxua, tabakutan<br />

eralgi izan zebalako. Erkiag BatB 125. Anartean, hobendun ez zenak pairatu izan dik. <strong>Lar</strong>z Senper 120. Bi aldiz<br />

jan izan det, / ura zan jakia! Uzt Sas 311.<br />

� (Tras part., con valor habitual). Cf., acompañado de adv. de tiempo, askotan etxeden izan didazu. (Cb Eg II<br />

88), ordenak beti agertu izan dio bere esker ona (Bv AsL 178); v. tbn. ejs. similares en <strong>Lar</strong>d 381, A Ardi 111,<br />

Tx B I 206, Ldi IL 43, TAg Uzt 210, Iratz 32, Munita 7, etc. � Tr. Sólo lo hallamos en textos meridionales. �<br />

Eta pekatu benialakgatik bakarrik gero purgatorioan ez eze, mundu onetan ere kastigu arrigarriak egin izan<br />

ditu. Gco II 18. Guk gure legean aditu izan degu, Kristok beti iraungo duela. <strong>Lar</strong>d 431. Ni juan izandu<br />

naizenetan beintzat an billatu izan det. Moc Damu 12. Gazteluzar-en jaio zala ere aditu izan diat. Lab EEguna<br />

86. Zer ote da zahartzea! Ariñago ibilli izan dizkiat bide oetxek... Lek EunD 45. Neskak ikusi izan ditut baserri<br />

otran; baña ez dakit ezagutuko nitukenik. TAg Uzt 207. Askok esan izan didate neri, edo obeto esateko esan izan<br />

zidaten, bertso batzuek jarri bear nituzkeala. Uzt Sas 19. Beste horrenbeste egin izan baitute [...] idazle garai<br />

gehientsuek. MEIG II 131.<br />

III (Sust.). �1. (L, BN, S ap. Lh; SP, <strong>Lar</strong>, Añ, H). Ser; esencia, substancia. "Esencia, izana, izaira, izaitea,<br />

izatea" <strong>Lar</strong>. "Quinta esencia, pikaina, izan gorena, izan txauena" Ib. "Esencia, izatea, izana" Añ. Khiristino<br />

izenarekin izana ere baduzu. Arch (ap. DRA). "Être, nature, réalité. Izana eta ez izena, la chose et non pas le<br />

mot" Lh. � [S. Paul] Elizaren buru ordenatu izan dela, [...] izan guzien gaineko izen bat rezebitu ukhan duela.<br />

Lç Ins C 6v. Aita, seme eta spirituarena / bat da Iongoikotasuna / bat orobat izana. EZ Eliç 126. Alper alperrik<br />

iminikozu / zeure fuerzea ta izana. "Tu fuerza y tu ser". Mic (TAV 3.1.27, 134). Onek dute alegrantzaren izena<br />

eta izana eta gaixtoek izena eta ez izana. Ax 441 (V 288; v. tbn. en contexto similar junto con izen en Tt Onsa<br />

99, <strong>Lar</strong> SAgust 5, LE Prog 120, Mg CO 42, Urruz Zer 103, Alz Burr 17, Ldi IL 37, Or Eus 252, Eguzk GizAuz<br />

125, Erkiag Arran 189, Ardoy SFran 98 izana). Giristino izenarekin, izana duzuenak. Ax 7 (V 3; SP traduce:<br />

"avec le nom de chrétien, vous en avez l'esset"). Ezta hala, iduria du eta ez izana. Ib. 56 (V 37; v. tbn. en<br />

contexto similar Zait Plat 39). Eta Iainko izanareki / eretxeki / ledin gizatarsuna. O Po 55. Da grazia izan dibino<br />

bat. OA 39. --Emen badago Jaungoikoa? --Bai, Jauna, guri itzana ematen eta emanzigun itzanean gu<br />

konserbatzen. CatCeg 29 (28 izana). Ardoaren substanzia edo izana aren odol biurtzen dala. Cb Eg III 245. Ala<br />

da esana ta ala izana, erakasten digun bezela ipui eder onek. VMg 6. Izan zaitez Jaungoikoaren beldurrekoa ta<br />

gorde itzatzu beraren aginteak; au da alabaña gizonaren izan guztia (Eccl 12, 13). "Hoc est enim omnis homo".<br />

AA III 348 (Ker gizona izatea orrexetan dago ta). Gaurko eguneko pillotari, izena bai ta izanik ez duten, itxura<br />

gabeko moldakaizak. <strong>Izt</strong> D 166. Esatia bat da eta / beste bat izana. EusJok 77. Esana ez da izana. Lab EEguna<br />

71. Auxe badakigu; izana, ustearen aldean, ustel oi dala. Ldi IL 102. Emazte-haurra ez da niretzat / nahiz den<br />

nire izanaren zathi. Mde Po 73 (v. tbn. Pr 372). Aukeramenean bai-datza gizonaren izana. Txill Let 28. Ez du<br />

izenak egiten izana (AN-larr). Inza NaEsZarr 401. Zuri zor dautzut naizena: izana eta izena. Xa Odol 83. Izenak<br />

aldatzen dira baina izanak ez. MIH 272. v. tbn. Ag G 257. Gazt MusIx 166. Azurm HitzB 26.<br />

�2. (L, BN, S; SP, Dv, H). Ref.: A; Lh. (Empleado gralmte. en pl.). Bien, posesión. "Bere izan guziarekin ere<br />

badu beharra, avec tout son bien il a nécessité" SP. "(Subst.), avoir. Zer da zure izana? quel est votre avoir?"<br />

Dv. "Ene izana gutia da, mon avoir est peu, petit" H. "La hacienda, posesión" A, que cita a Dv. "Bien,<br />

possession, avoir. Izan handiak bazituen, il avait de grands biens" Lh. v. izantza (3), izate I (3). � Izenok andi,<br />

izanok txipi. "Los nombres grandes, las haciendas pequeñas". RG A 60. Emaiten zuten [...] bere izanaren,<br />

ahalaren eta debozinoaren arauaz. Ax 229 (V 153). Ez dire deus kondatu behar haren iakiñ eta izan guziak. Ch<br />

III 31, 2 (Mst harek dütianak). Bere izanei iosiak ez diren aberatsei. Mih 79. Gaistoágo dá izán ta ez baliátzea<br />

izánas deustáko, oroát nola ezpálu. LE Prog 110. Hiltzerat doanak / zertako tu izanak? Monho 138. Utziko<br />

dituzu emengo izan edo ondasunak, ainbeste nekerekin bildu dituzunak. AA III 457 (v. tbn. 464). Henry<br />

bigarrenak / Nafarroa-Beheran zituen izanak. Hb Esk 78. Lurreko ondasun eta izanetan besterik ez bezelakoa,<br />

eta iñor baño aberatsagoa zan. <strong>Lar</strong>d 255 (v. tbn. 501). Lilitxoekin janik bere izanak. Dv Lc 15, 30 (Lç, He, TB,<br />

Leon ont(h)asun, Ker ondasun). Eta haren izana zen zazpi mila ardi, hirur mila kamelu. Dv Iob 1, 3. Kargudun<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

974

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

hori izen handi baten eta fortuna handi baten jabe da. Bainan ez haren izena, ez haren izana [...]. Laph 80. Ori<br />

baitzinun mundu onetan / izan guzien izaite. "Este era el cúmulo de bienes que poseías mientras viviste en este<br />

mundo". Or Eus 414. Izanak ez du gaitzik egiten; eza da beltza (AN-ulz). Inza NaEsZarr 1061. v. tbn. Arr GB<br />

15. AB AmaE 435.<br />

�3. "Izanak, parejas en el mus" <strong>Lar</strong> DVC 251.<br />

�4. Existencia. � Akabaturik gure izana, gure memoria ere ezdeustarako da (255). LE-Ir. San Grabriel da, bere<br />

izanaz gure Jaungoikoaren indarra [...] aditzera ematen duen Zeruko Prinzipe andietatik bat. Gco I 456.<br />

Aspaldi dute ahantzi jendek haren izena / nork daki ere munduan orain haren izana. Iratz 156. [Alostorrearen]<br />

izanaren ipui zoragarria [...] mamitu det. Etxde AlosT 106. [Aita Goikoak] damotso gure izanari / bizi-bideko<br />

laguntza. BEnb NereA 128.<br />

�5. "Significado, isana" Dgs-<strong>Lar</strong> 6.<br />

�6. "Izan bat (BN-lab) à peine" Lh.<br />

�7. "(L, BN, S), passé. Izana eta ethorkizuna, le passé et l'avenir" Lh.<br />

�8. "Izana, la necesidad (V)" A Apend.<br />

- ...BADA ...BADA, ...BAZEN ...BAZEN, ...BALITZ ...BALITZ. "Bada... bada..., soit... soit" Ith 54. � Iesus<br />

Krist haur bera da [...] gizon guziak iujeaturen dituena, eta batbederari ungia bada gaizkia bada, egin<br />

dukeenaren araura rendaturen draukana. Lç Adv *** 3v. Lehenago eguna luze bazén labur bazén, iguzkiaren<br />

ilkhitetik sartzerano partitzen zen hamabi orenetara, eta orenak luze-laburrean ziraden egunaren araura. Lç<br />

Decl a) 4v. Eguna Iuduek luze baliz labur baliz hamabi orenetara partitzen zuten. Lç Cal a 2v.<br />

- BALITEKE, BADAITEKE... Puede ser, podría ser, quizás, a lo mejor. "Posible es, badate, badateke, balizate,<br />

balizateke" <strong>Lar</strong>. "Puede ser, badate, badateke, balizate, balizateke, izan lei" Ib. "Dable es: (c) badateke, dateke,<br />

baliteke" Añ. � --Uste det nonbait ikusi zaitutala zu. --Ni? Baliteke. Iraola 53. Baliteke --erantzun zion irrikor<br />

illobak. Etxde JJ 12. Badirela zenbait desordenu izadian? Baliteke. Vill Jaink 48. Hiri nausia? Bazitaken. Baina<br />

suak erdi suntsitua. "Peut-être". Ardoy SFran 234 (147 baditake). Badaiteke; are gehiago, horrela da. MIH 228.<br />

v. tbn. Baliteke: Alz Burr 25. Otx 183. Lab EEguna 84. ABar Goi 32. Txill Let 55. Erkiag Arran 194. Berron<br />

Kijote 224. Baleitekek: Ag G 111. Eguzk GizAuz 54. Baditeke: Hb Egia 131. Laph 125. Jnn SBi 45. JE Bur 10.<br />

Barb Sup 82 (184 baditake). FIr 167. NEtx Antz 32. Zait Plat 54. Badaiteke: Ip Dial 91. Baditake: Etcham 105.<br />

Zerb Azk 55. <strong>Lar</strong>z Iru 28. Bazitekek: Mde Pr 102.<br />

� Baditake hori; bainan [...]. HU Aurp 180. Bermeoko konbentuan sortua? Bazitekean ori ere. Lek SClar 120.<br />

Baditeke ori ere, Niko. NEtx LBB 86.<br />

- BIZ HALA. Así sea. v. halabiz. � Hunen ondoan eramanen nauzula zeure ikhusteaz errezibitzen diren<br />

atseginen eta plazeren gozatzera. Biz hala. Mat 257. Idukazu zure eskupean, ta biziko da, amen, biz ala. <strong>Lar</strong><br />

Fueros 8. Sugeak derra: biz hala. / Egiten da erran bezala. Gy 261. v. tbn. Harb 4. SP Phil 548. Ub 167. Dh 87.<br />

- BIZ ARREN. "Biz-arren , bai beraz" Alth in Lander RIEV 1911, 598.<br />

- DAITEKEENA (DA), LITEKEENA (DA)... Es posible. � Adiskide batekin?... Hots, ditakena da. Barb Sup<br />

175. --Anima gorputzaren inguruan ote dago bada? --Ditekena. Or QA 111s. --Lepoa egingo nikek emendik pasa<br />

dala. --Ditekena. --Ditekeena? ta ik ikusia, gañera. NEtx Antz 140. --Litekena dek, ez aiz motela. Ugald Iltz 65. -<br />

-Gau hartan bazina zerbait ikusi edo entzunik? --Ditakena da. <strong>Lar</strong>z Senper 130. � Ditekena da hoi! Barb Sup<br />

119.<br />

- DELA (V-arr-gip, G-azp-goi-nav, AN-gip-5vill, B ap. Gte Erd 240 y 241). Hacer, haber transcurrido el tiempo<br />

que se expresa. (Son frecs. los ejs. con orain). "Orain dela hogei urte etorri zen" Gte Erd 240. "Aspaldi ez dela<br />

(G-azp-nav, AN-gip, B); [...] Atxine eztala (V-arr); [...] Orain dela gutxi (G-azp, AN-gip); [...] oraindik denbora<br />

asko eztala (G-azp)" Ib. 241. v. DUELA. � Tr. Propio de la tradición occidental; lo emplean tbn. algunos<br />

autores navarros. � Irureun urte zala faltatu zanetik konbentu atatik. JJMg BasEsc 82. Orain dala ogei urte. Sor<br />

Bar 72 (v. tbn. con orain en Alz STFer 136, Ag G 191, Tx B II 81, Munita 39, Ugalde Iltz 59, MAtx Gazt 22,<br />

Anab Aprika 23, Gazt MusIx 6, Etxba Ibilt 483, Uzt Sas 21 dala, ABar Goi 19, Mde Pr 85, Etxde JJ 129 dela).<br />

Denbora gutxi dala [...]. Sor Bar 90. Oraindik egun asko eztala. Iraola 39. Orain denbora gutxi dala. Ag G 7.<br />

Orain dala gutxi. Or SCruz 77. Orain 8 urte dala. JMB ELG 99 (v. tbn. Txill Let 27, Erkiag Arran 18). Gaur<br />

dela ez dakit zenbat urte. Txill Let 68. Aspaldi zala, bere amak [...]. Erkiag Arran 178. Denpora asko eztala [...].<br />

SM Zirik 67. Geroago oraindik denbora asko ez dala. Alzola Atalak 107. v. tbn. Bilbao IpuiB 6. Osk Kurl 129.<br />

Berron Kijote 31.<br />

� (direla). "Direla hamabost urte ikusi nuen (BN-ciz)" Gte Erd 240. � Orain pare bat urte dirala [...]. AB<br />

AmaE 253 (v. tbn. con orain Alzola Atalak 73). Orain dirala zortzi urte asi genuen. Ir YKBiz V (v. tbn. con orain<br />

MAtx Gazt 16, Osk Kurl 9). Gaur direla hirur urte. Mde Pr 96. I-k telefonatu dit bulegora, direla lauzpabost<br />

egun. Ib. 60.<br />

� (delarik, direlarik). � Orain dalarik irurogei urte. <strong>Izt</strong> C 181. Orain irurogeita amar urte diralarik, argiratu<br />

zuen [...]. <strong>Lar</strong>d III.<br />

- DELA... DELA... v. dela.<br />

- DELA ETA, DELA ETA EZ DELA. v. eta (4).<br />

- DELA KAUSA. v. kausa.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

975

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

- DELAKO. v. delako.<br />

- DELAKOTZ. Por causa de. � Ikusi dugu ondoan, bekatuan erortzen eta bekatua delakotz, gorphutzeko eta<br />

arimako flakeza guzietarat sumetitua. Lap 152 (V 68).<br />

- DELA MEDIO. v. medio.<br />

- DEN. a) (Como refuerzo de superlativo). "(Por) poco que, dan gitxienez, den gitxienez " <strong>Lar</strong>. "Den<br />

urhatsik ttipiena, la démarche la plus petite que ce soit (EZ Man)" H. "Den est le conjonctif de la 3. e personne du<br />

présent, qui soit: il sert à renforcer tout superlatif, mais il est plus constant dans les expressions que nous venons<br />

de citer. Ex.: den mendrena higi baladi [...]; den gutieneko urrikirik ez du [...]; haurrik den ttipienak bere arima<br />

badu salbatzeko, den jakintsun handienak bezala" Lf Gram 330. v. DENEN, DENIK, DENIK ETA, DEN<br />

GUTXIENA (s.v. gutxi). � Tr. Documentado en autores de todas las épocas y dialectos. � Iainkoaren spirituaz<br />

rejeneratu eztén gizonak, den punkturik xipiena ezin egiten has-ere dezake. Lç Ins E 1r. Guztian bezain oso dela<br />

/ den txipienen zatian (Pamplona, 1609). TAV 3.1.20, 73. Zeren denbora aphur hura, den aphurrena ere, ongi<br />

enplegatzen duela. Ax 156 (V 104). Zen ederrena egin zen itsusienik. Ib. 139 (V 92). Ahoño, mihi ozena, hortzik<br />

den aratzena. O Po 27. Den emaitzarik mendreena estima zazu handi. SP Imit II 10, 5. Den gauzarik xumeenak<br />

ere altaratzen zaitu. Ch III 4, 3. Ezin esan diteke den gezurrik txikiena ere. Mb IArg I 265. Gauzarik dan<br />

errazena Zu gabe ezin badet. Cb Eg II 87. Egin zituzten murru eta antapara den borthitzenak. Lg I 189. Dan<br />

bekaturik txikienarako gairik batere gabe. Ub 130. Dan ez jakiñenak ere erraz txit egin ditzakeanak. AA III 306.<br />

Den andijeenak. JJMg BasEsc 51. Dan lotsagalduko, azartu edo atrebidubena bada bere. Astar II 142. Ez<br />

alperrik yoaten itxi ezta dan apurrik txikienari bere. Añ EL 2 56. Kristaurikan dan gaiztoenak, / biotzik dan<br />

gogorrenak. Echag 218. Ez emon naibagerik dan txikijenik etxekuai. Ur MarIl 5. [Gizon bat] bi kolore yadan<br />

egiña bilhoa / baiña den berdena oraindik gogoa. Gy 19. Ongi edo kalterik / den gehiena / egin duena. Zby<br />

RIEV 1909, 106. Duda guziak, den ttipienak ere, kentzeko. Lap 9 (V 7). [Aurkitu izan dute] den hoberenean ere,<br />

duda trixte bat. Ib. 23 (V 14). Den etsaienari behatuko zion bi begietara erdi-erdi. HU Aurp 90. Itsas alde<br />

hartako berri den hobekiena dakien gizona. Prop 1898, 31. Den itsuenak ikus dezake. JE Bur 49. Nor izan zan<br />

Enpedokel? Izan dan gizonik bitxiena, nonbait, bitxirik izan bada. Zait Plat 75. Izketan izaten dan / kristaurik<br />

gozona. Uzt Sas 262. Den nabarmenkeria apurrenik gabea. MEIG I 143. v. tbn. EZ Noel 152. Tt Onsa 66. Gç<br />

141. ES 83. He Gudu 167. Brtc 111. Dh 184. Gco II 13. MarIl XVI. Elzb PAd 36. Barb Sup 131. Ir YKBiz 120.<br />

Mde HaurB 98. Ardoy SFran 110. Mattin 63. Xa Odol 29.<br />

� Berehala hautsi zituen bere lokharriak, den errexkiena. Lg I 233. Ikhusi izan dut [...] manyura, den<br />

hobekiena, yotzen. Ib. 275. Nola biek elkhar haurdanik baitzuten / den ongiena ezagutzen. Gy 310.<br />

� (Precedido de inesivo). � Orienten zen gizonik miserablena. Tt Onsa 51. Ona non dezun gaia, munduan dan<br />

kontuzena izatez ta egokiz erabilli bear dana. <strong>Lar</strong>, carta a Mb 277. Etxean dan erroparik zatarrena. Cb Eg II<br />

101. Munduan izan dan gaurik illunen ta desditxaduen artan. Ib. III 307. Munduan zan gizonik gaiztoena bezala<br />

lotu zuen. AA I 420. Munduban dan pekataririk andijena izan arren. fB Ic III 298. Eguño munduan izan dan<br />

semerik onena. Añ EL 2 226. Erregeetan dan oberena. Echag 90. Abere guztietan dan eskurakoiena, zaintzen<br />

errazena. <strong>Izt</strong> C 220. Orra nola arkitu zan ganbusietan zan ederrena eta garestiena. It Dial 21 (Ur tinterik<br />

ederrena). Jentetan den ederrena ümen düzü agota. ChantP 174. Ni naiz Trakulu, inguru auetan dan gizonik<br />

sonatuena. Urruz Urz 15. Ah! zer makhila dudana / Mizpira finik-finena / Hesian zen xuxenena! Arb Igand 44.<br />

Arranondon izan dan ezkontzarik onena. Ag Kr 178. Lanetan den gozoena, ogi biltzea. JE Bur 162. Errian dan<br />

bearrena il da. Muj PAm 65. Gipuzkoan zan gizonik aundiena zala. Or SCruz 139 (v. tbn. Eus 192).<br />

<strong>Euskal</strong>dunen edesti-aurrean dan garairik izendatuenetako bat. JMB ELG 23.<br />

v. tbn. Mat 262. Gç 191. Ax 160 (V 107). SP Phil 265. Mb IArg I 196. CatLan 12. Monho 66. LE Prog 106.<br />

MarIl 27. CatLuz 14. Jaur 394. PE 43. Bv AsL 82. Elsb Fram 156. HU Zez 50. Balad 53. Iraola 135. Inza Azalp<br />

143. Etcham 92. Lab EEguna 96. Ugalde Iltz 18. Vill Jaink 7. Berron Kijote 137.<br />

� (Precedido de adv. de tiempo). � Arteraño izan zan gazterik ederrena [...] bear bada, zan. <strong>Lar</strong>d 24.<br />

Egundeino izan den haurrik ederrena. Jaur 358. Egungo egunean den etxe txarrenean bilatzen dugun girgileria.<br />

Ardoy SFran 33. v. tbn. Dh 266. JE Bur 121.<br />

� (Precedido de inon). � Zer neurrirekin jakin al dezakegu? Iñon dan ederrenarekin. <strong>Lar</strong> SAgust 13. Iñon diran<br />

Santurik andienak. Ib. 3. Kisua ere ateratzen da mendi oetan, iñon ere dan oberena. <strong>Izt</strong> C 56. Eskal-herrian<br />

egiten dela nihon den laborantzarik argituena. Dv Lab 263. Hango jendea nihon den pobrena dela. Laph 201.<br />

Bera da bitarteko, iñun dan onena. Xe 160. Kontrabandixta, bai; baiñan iñon dan gizonik zuzen, zorrotz,<br />

zintzoena zan. Alz Ram 28. Iñon dan aurreskugintzarik azkarrena izan zan uraxe. Erkiag Arran 42. v. tbn. AzPr<br />

112. HU Zez 24.<br />

b) (Con adjetivo). "Den ttipiak izitzen zaitu, tout petit qu'il est, il vous fait peur" Dv (s.v. dena). � Argi guti da<br />

gure baitan eta den aphurra ere laster galtzen dugu. SP Imit II 5, 1. Ez dakit nik, Xixili dan azkarrarekin, nola<br />

xalta-periko orretzaz zaletu dan. Alz Txib 85. Aren amabitxia dan mingain-zorrotza, / nabartxo, garbituko zun<br />

iñolaz itza. Or Eus 285. Den jakintsunak ezin tu jakin / orduz iragan berriak. Ox 160. Demoniñoa dan<br />

maltzurregaz, berien bat egingo deusku. Bilbao IpuiB 233.<br />

c) (Con fechas). Cf. infra DENEAN. � Marabilla bat argitu xaku / amabi egun danean. 'Al doceavo día'. Acto<br />

510s. Üztarilaren hamasei denetik landanko lehen igantia. Mercy 9. Gorotzilaren hamirur denian, mila zazpi<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

976

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

egün eta hirur hogei eta hamabi den urthian. Ib. 43. � (Ref. a la edad). � Hogei eta lau denin ama hil zeritan /<br />

[...]. Hogei eta bost denin, banian bihotz min. 'Lorsque j'avais vingt quatre ans'. Etch 180 (v. tbn. más ejs. en la<br />

misma pág.).<br />

d) (En exclamaciones). � Munduba dan ederra! Altuna 75. Lurra zan ederra! "Cúan hermosa era la tierra".<br />

Laux BBa 3. Bere mosuba otza, baña dan gozua! Laux AB 122. Ixadia dan eder / uda-egun argiz! Enb 70.<br />

Soroetatik jeikitzen zan lurrunaren usaia zan gozua! TAg Uzt 133. Izen ona dan eder. Erkiag Arran 181 (tít.).<br />

- DEN... DEN... v. den.<br />

- DENA. "Dana da, il est ce qu'il est (ne peut être autre)" H (s.v. dan). "Dana, realidad, el ser de una cosa, la<br />

verdad de un caso o de una situación. Au ta ori ta bestea esango dute baña, dána au da: alegia..." Gketx Loiola.<br />

- DENA DELA, DENA DEN. v. dena dela, dena den.<br />

- DENA ERE. v. dena ere.<br />

- DENA ETA EZ DENA. Todo; todo y más. v. DIRENAK ETA EZ DIRENAK. � Batetik bestera ibiltzea, dana<br />

ta ez dana arduragabe gastatzea. AA III 625. Norbaitek dei egiten dauskunean, dana ta eztana bertan beera<br />

utzita. Erkiag Arran 172.<br />

- DENARI DENAGINO. A cada cual lo suyo (?). � Ez eiskuzuz egin ez urredunik ez zikirijozkorik, miesa ontxu<br />

bategaz egiñak ixan ezkero guretzat naikua dalako. "Dana dan lez" eta "danari danagiño", jauna. Otx 123.<br />

- DENAZ DEN. v. dena den.<br />

- DEN BESTEAN. "Danbestean (V-ger-arr-m), caer cuan largo es uno, de bruces, litm.: caer hasta lo que es" A.<br />

Cf. BESTEAN.<br />

- DEN DELAKO. "Den delakoa, que ce soit de la nature que ce soit (Gy)" H. v. DENA DELAKO, s.v. dena<br />

dela.<br />

- DEN-DENEAN. Tal como es, íntegramente. � Urkixo jaunak, lehen argitaraldia, den denean, bere<br />

aldizkarian [...] eman zigun. MIH 163. Nork gure gisara moldatua eta aldatua, horrela "politago" delako, ez<br />

den denean. Ib. 83. Hura den-denean konprenitzeko. MEIG VIII 63. � Bertsoak [...] diren direnean daude,<br />

ezertxo ere aldatu gabe. MEIG II 144.<br />

- DENEAN. Hacer, haber transcurrido el tiempo que se expresa. v. DELA, DUELA. � Orain bederatzi milla<br />

urte danean Jaungoikoaz osterontzean etzan ezer ere. AA III 336. Txit anziña ez danean. Ib. 475. Zer giñan<br />

atzenean orain eun urte danean? Ezer ez oraindik. Ib. 346. Orain emeretzi urte danean. Añ EL 2 5.<br />

- DENEAN DENTXOA. v. dentxo.<br />

- DENEN. (Como refuerzo de superlativo). v. DEN. � Konfesore danen jakitun onena. Añ EL 1 76. Euren artean<br />

danen onik onena autu bear dozue. Añ LoraS 38.<br />

- DENGINO. v. 1 gino.<br />

- DENIK. a) (Como refuerzo de superlativo). v. DEN. � Orra emen, Jauna, danik bekatari andiena. Añ EL 1<br />

151. Erraz ifinten gara, gogoz baño ezpada, danik txikienen oñetan. Añ LoraS 58. Danik guzurrik txikarrena<br />

bere pekatu dala. fB Ic II 179. Bada, bai, Jaungoiko bat, / danik justuena, / zerua eta lurra / egin dituena. It Fab<br />

160. Zala ain andia, non izan zitekean zanik andiena. Ib. 177. Pentsamentu neretzat danik tristiena. Bil 157.<br />

Jainkoak danik aberatsena guziz beartsu eta beartsuena txit aberats beñgoan egin litzake. Arr GB 136. Zetozen<br />

guziai, zanik beartsuenak izan arren [...]. Ib. 134. Pekatu guztien aitortze danik damuenetakoa. 'Una<br />

dolorosísima confesión general'. Aran SIgn 19. Egiaz au da konseju bat denik santuanari eman litzaiokiana. Bv<br />

AsL 146. Barriro egingo gaituz gu, gei len dagozanakaz, oneek danik zabalduen aurkitu arren bere. Itz Azald 38<br />

(se refiere a la Resurrección de la Carne). Eta aurpegia agertu bear dite, denik ondarrenean egon ta ere. Or Mi<br />

63. Danik aberats eta altsubena ixan arren bere. Otx 151. Ta Aren dirdaiak, denik / beltzena aizatuko. Or BM<br />

64. Gizonik zirtzillenen zurikeri ta limurkeri gozoak entzutean, ezin uka edozein emakumek, danik ederrenak ere,<br />

barruan senti oi dauan zauskada. Erkiag Arran 100. Iñungo aolkari denik zuurrenak ez zaitzala bildu Boreak.<br />

Ibiñ Virgil 88. v. tbn. Ur MarIl 75. Sor Bar 55. Ol EEs 1919, 26. EA OlBe 40. � An da Buztin, dantzari zenik<br />

ederrena. Or Eus 374.<br />

� (Precedido de inesivo). � Inguruetan danik itz leun da garbieneko abadea. Ag Kr 47. Ludijan danik eresisoñu<br />

/ ederrena sortzen dabe. Enb 38. Txarrena artzen bok, munduan danik astorik andiyena izango az. Kk Ab II<br />

61. Txantxikoren ontzia ta Getarin zanik zarpailenetakoa ta baldarrenetakoa. TAg Uzt 135. Munduko<br />

hizkuntzetan danik bikaiñenetakoa. Onaind in Gazt MusIx 151. Mundu onetan danik sororik onena. Uzt Sas 309.<br />

� (Con verbo principal). � Munduko surren surrik surrena! ikusi danik sur andiena! Azc PB 261 (in Ur PoBasc<br />

291 lengo ta oraingo / sur andijena). Eun urte ontan <strong>Euskal</strong>erriyan / agertu danik onena. EusJok II 160. An<br />

gertatu danik aitagarriena, eranegun Agerreren agotik entzun nuana den. TAg Uzt 273. Erri onetan saltzen<br />

danik onena! Erkiag BatB 31.<br />

b) Iauna, aundia zera; ni / utsa bezain txiki; / biok batean gera / inon denik aundi. "Lo mayor que puede haber".<br />

Or BM 70.<br />

- DENIK ERE. v. dena ere.<br />

- DENIK ETA. (Como refuerzo de superlativo). v. DEN. � Etzuten uste izan zitekianik beren artian iñortxore,<br />

denik eta gauzarik ariñenian gogoz ta naiaz utsegiteko biotza zuanik. Bv AsL 164 (v. tbn. 196). Egurrari, danik<br />

eta estuen pillatuta ere, tarteak gelditzen zaizkio. Munita 151. Danik eta berorik aundienarekin ere antxen<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

977

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ibiltzen dituzu. Anab Aprika 37. � (Con verbo). � Munduko literatur kondairan ezagutzen danik eta olerki<br />

lirikurik ederrenetarikoa. Gazt MusIx 149.<br />

- DENTXO. v. dentxo.<br />

- DEN ZER DEN (PMuj), DEN ZER ERE DEN (H, s.v. den). Cualquier cosa, sea lo que sea. "Que ce soit,<br />

quoique ce soit" H. "Cualquiera, quienquiera" PMuj. � Izpiritu gaxto hark [...] den zer den egiten du haren<br />

ardiestetik gure debekatzeko. Birjin 70. Handizki gutiziatzen duela gure ona ta denzer den egiterat dagola<br />

bere aldetik gu dohatsu egiteko. Dh 268. Haren zorionaz gozatzeagatik, den zer den egiteko liteke. Ib.<br />

178 (v. tbn. 55 y 182).<br />

- DIRENAK ETA EZ DIRENAK. a) Todo; todo y más. v. DENA ETA EZ DENA. � Nork zer dioen, nor nola<br />

mintzo den, direnak eta eztirenak garraiatzen derautza. Ax 358 (V 237). Deitzen ditu bere izenez direnak eta ez<br />

direnak. Deus ez du ahantzi iraganetarik. Hb Egia 13. Diranak eta ez diranak aterarik. Sor Bar 110. Aita, bere<br />

bizi guztian, ziranak eta etziranak eralgitzen ibilli da. Ag G 278. v. tbn. JAIraz Bizia 110. Kontau zetsazen<br />

uezabari ziranak eta ez-ziranak. SM Zirik 13. Diranak eta ez diranak, ementxe zabaltzen dituzte, nesken izen ona<br />

galduaz. MAtx Gazt 72. Beldurtieri hala direnak eta ez direnak aithorarazten. <strong>Lar</strong>z Senper 24. � Perugaitik<br />

iñun direanak eta ez direanak esaten ebazala! Bilbao IpuiB 44. b) Todos. � Diranak eta ez diranak suemalletzat<br />

artzen baditugu [...]. Uste ona izan bear dugu, ta ez beti gaizki pentsa. Lab SuEm 177.<br />

- DUELA (BN-ciz-arb, S ap. Gte Erd 240). Hacer, haber transcurrido el tiempo que se expresa. "Duela bi urte<br />

heben izan zan (BN-ciz-arb), duela mende bat (BN-ciz). [...] Orain diala bi hilabethe zenthü da (S)" Gte Erd<br />

240. (Son frecs. los ejs. con orain). v. DELA. � Tr. Propio de la tradición septentrional; lo emplean tbn. algunos<br />

autores alto-navarros y Villasante. � Hogoi urthe zuela egin zutenaz orhoiturik. Ax 439 (V 286). Bertze lanik /<br />

baduta nik / diela hanbat denbora / zure [...] onhestez kanpora? O Po 4. Orai duela zazpi ehun urthe. ES 160 (v.<br />

tbn. con orai en Brtc 77, HU Zez 27, Barb Sup 29, Ox 160, FIr 183 y Zub 75). Ya denbora duela bertute pean<br />

edo bizio pean [...] bizi ondoan [...]. He Gudu 78. Orra zure estatua nolakoa zen duela zenbait egun. Brtc 77.<br />

Emaztiareki eztudala uken / parterik, aspaldi diala. AstLas 31. Erran baitzautan, duela denbora [...]. Dh 77 (v.<br />

tbn. 105). Hamabortz ehun urthe doiean duela [...]. Hb Esk 9 (v. tbn. Egia 28). Bortz edo sei egun duela<br />

bakharrik, iragan nintzen hemendik. Gy 209 (v. tbn. 308). Diala orai ehün bat urthe. Ip Hil 5 (v. tbn. Egiat 218<br />

diala orain). Duela aspaldi aspaldi, ba omen zen [...]. Barb Leg 26. Duela berrogoi urte gauza bera gertatu zen<br />

Japonian. HU Zez 14. Orain duela ehun urte. Mde Pr 238 (v. tbn. 203). Denpora gutxi duela [...]. Vill Jaink 8.<br />

Aspaldi ez duela, honako galdera hau egin zidaten. MEIG VIII 106. Duela gutxi bilera bat izan zen. MEIG VII<br />

130.<br />

v. tbn. Lg I 264. Dv LEd V. Zby RIEV 1908, 773. Arb Igand 7. CatJauf IV. Ox 193. JE Ber 9. Mde Pr 52. Zerb<br />

Azk 113. JEtchep 61. Mattin 98. Lf in Casve SGrazi 15. <strong>Lar</strong>z Iru 112. Ardoy SFran 32. Xa Odol 11. Diala:<br />

UNLilia 2. Const 13.<br />

� (duelarik). � Hainitz duelarik Iainkoaren bidean zaudela. SP Imit I 25, 6 (Ch hanbat denbora duelarik).<br />

Bitartean Axularrek, duelarik hirur hogoi eta hamabi urthe Jainkoak deithu zuela mundu huntarik, ezin erran<br />

diteke [...]. ES 148.<br />

� (dituela). � Dituela berrogoi ta hamar mende bezala diraute. JE Bur 176. Dituela bi urte [...]. Ib. 144 (v. tbn.<br />

33 y ss.).<br />

- EZ DA IZANGO. (Exclam.). ¡No será verdad! � Ezenduela ezagutu Trikilli? Ezta izango! Bilbao IpuiB 164. --<br />

Neuk emon neuskizu, nai izan ezkero, erremedioa. --Ezta izango!!! Ib. 116.<br />

- EZIN IZANDAKO. "Adj., absurdo, imposible. Oiñ papeletan dabizen Martetarren ipoñak, eziñizandakuak"<br />

Etxba Eib. v. IZAN EZINDAKO.<br />

- EZIN IZANEZKO. a) "Qui ne peut être" Dv. � Hain probetu [zen] non azkenean [...] ezin izanezko<br />

probetasunera ethorri baitzen. Ax 233 (V 156). b) "Qu'on ne peut avoir" Dv.<br />

- EZ-IZAN-ETA-BAI-USTE. Jactancioso. Cf. Inza NaEsZarr 404: Ez izan da bai uste, sasipeko masuste (ANlarr).<br />

� Ez bezate ikus ere ez-izan-eta-bai-uste edo andere-nahi erdi-roxalitu hetarik. Sokorri Gazte 1957 (6)<br />

(ap. DRA).<br />

- GERAN. v. geran.<br />

- IZAN AHAL. a) "Todo lo posible, todas las cosas posibles, izanal guzia" <strong>Lar</strong> (Añ izan al, egin al guztia). "No<br />

es posible que, ezin dateke, ezta izanala" Ib. "Posible, cosa posible, factible, (c.): [...] izan ala, al litekena" Añ.<br />

� Ai Jauna! eta zenbat dihoakidan niri! Guzia eta izan ahal guzia. Dv LEd 57 (Cb Eg II 24 izanal). � "Autant<br />

qu'il peut y en avoir. Han bazen izanahala gizon, il y avait là autant qu'il se pouvait d'hommes" H. "Izanahal<br />

onthasun guziak, toutes les richesses qu'il pouvait avoir" Ib. � Mutill oso ederra eta izan ala ona. Urruz Zer 55.<br />

b) "Posibilidad, medios, caudal, izanalak, anzia" <strong>Lar</strong>. "Au plur. Egiteko hartan ezarri zituen bere izanahalak, il<br />

mit en cette affaire toutes ses ressources, tout ce qu'il pouvait avoir" H.<br />

- IZAN AHALEZ. "Si fuera posible, albaliz. [...] izanalez" <strong>Lar</strong>.<br />

- IZAN DA ETA IZANGO. "A pesar de los pesares (V; Alt)" Zait Sof II 154.<br />

- IZAN DAITEKE (izan daite Ht VocGr 402), IZAN LITEKE... Puede ser, podría ser, quizás. "Puede ser,<br />

badate, badateke, [...] izan lei" <strong>Lar</strong>. v. BALITEKE. � --Eta mundu onetan gertatzen diran ezbear geienak<br />

arreta faltatik datoz. --Izan diteke. It Dial 91 (Ur izan leiteke, Dv hori baditake, Ip badaiteke). Guzurra da? Izan<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

978

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

laiteke. Ag AL 98 (G 41 izan leike). --Testigu onek dio ikusi ziñuzela zu [...]. --Izan diteke. Urruz Zer 62 (Urz 34<br />

izan liteke). Jenden errana [...] da [...]. Izan ditake. "C'est possible". Ardoy SFran 84. Ez dakit, izan liteke. In<br />

MEIG IX 81.<br />

v. tbn. Izan leike: A BeinB 64. Sor Bar 80. Izan leiteke: Echta Jos 282. Izan leitekek: Kk Ab II 177. Ixan leiteke:<br />

Kk Ab I 35.<br />

� --Eta alperkeriz ez du [...] egiten? --Izan liteke ori ere. Sor Bar 17. � --Bere burua hil ote zuen? --Izan<br />

ditekeena da hori. Mde Pr 177.<br />

- IZANDAKO, IZANIKO. a) Ex; (el, lo) que fue. � Hermita zaar, denporeen baten parrokija izanikora. JJMg<br />

BasEsc 279. Anas lenago Apaiz-nagusi izandakoari eramateko. <strong>Lar</strong>d 445. Astorgako eta Malagako Obispo<br />

izandako Don Juan Nepomuceno Cascallana jaunak. Arr May 6. Bultzaka ebiltzan danak soldau izanikuagana<br />

eltzeko. Kk Ab II 35. Farisauengana eraman zuten itsu izandakoa. Ir YKBiz 330. Agurrik ez zion egin senargai<br />

izandakoari. Mde HaurB 61 (41 andregai izandakoak). Leenago basurde leku izaniko Otaio mendia. Erkiag<br />

Arran 11. Monasterioko Abadesa izandako D. Urraka. Lek SClar 138. Dei egin zioten itsu izaniko gizonari. IBe<br />

Io 9, 24. b) "Izandako (G), syn. de izanezkoa" H. v. IZANEZKO (b).<br />

- IZANENEAN (G-azp ap. Gketx Loiola), IZARENEAN (A Apend). "Baserria izarenean, para ser como es<br />

aldea. Beste bat izarenean, en caso de ser otro" A Apend. "De ser, en caso de que sea o suceda, en todo caso.<br />

Izanenean, goizean etorriko da, arratsaldean ez beñepein" Gketx Loiola. � Izanenian izango lizateke guztiz<br />

txikin eta beniala. msOñ 223v. Urraren orijua ez da ain ona argitako ez izanenian. Ur Dial 106 (It argitarako ez<br />

bada). Ez andre, ez. Ez nazu goizollanda-azeria. Izanenean, azari zarra. Lab EEguna 72. Orrela ez izanenean,<br />

gerora ere motel [...] izango degu asterokoa. Ldi IL 75. Iñor izanenean, arrantzaleak izango ziran [...]<br />

epailaririk ikasienak. TAg Uzt 224.<br />

- IZAN ERE (AN-gip), IZAN BE (V), IZAN BERE (V; Añ (V)). Ref.: A (izan); A Apend, Etxba Eib y Elexp<br />

Berg (izan be); Gte Erd 105. En efecto, verdaderamente; realmente. "En efecto [...]. Como partícula para unir<br />

oraciones: (V) [...] izan bere, izateko bere" Añ. "Izan bere! (Vc) ¡ciertamente, no lo hubiera creido! Litm.: ser<br />

también" A. "Ederra da gero, realmente es hermoso (V). Izan be! o izan bere! Realmente!" A EY III 330.<br />

"Equivalente a 'pues si que...'. Izan be erraldoi galanta ago i. Aberatsa zu izan be, dirua jaurtzen ibiltzeko. Ez<br />

dogu zeregiñik izan be, zuk barrixak ekarri dei<strong>sg</strong>uzuzen" Etxba Eib. "Tiene sentido consecutivo. Oso gaixki<br />

jokatu dau. Izan be bezperan juergan ibillitta zeuan. Oso hasarre dago. Izan be majo jo dotse adarra" Elexp<br />

Berg. v. IZATEKO ERE, IZATEZ (b) (s.v. izate). � Tr. Documentado en autores meridionales desde mediados<br />

del s. XIX. Al Norte se encuentran algunos pocos ejs. (no totalmente seguros) en <strong>Lar</strong>reguy, Monho y Elizanburu.<br />

� Hainitzek etzuten ezagutzen [Jesus] Jainkoaren semetzat. Izan ere zuten atrebentzia Jesusi galdetzeko [...]. Lg<br />

II 164 (v. tbn. 201). Izan ere, alako estutasunian, zer ez da egin oi? Bv AsL 23. Izan ere, parregarria zan<br />

Moxolo Potolo. Ag G 170 (Kr 11 izan be). --Dirua itxi dozu emen aiztuta. --Izan be! "¡Efectivamente!". Zam<br />

Man 50. Au pozgarrija da, ixan be, guretzat. Altuna 80. Eztot nik iñor ikusten [...] astua ixan ezik. Eta, ixan be!<br />

[...] geuk diñoguna entzuten adi-adi dago. Otx 174. Ta izan ere, bereala agortu zan aren odol-iturria. Ir YKBiz<br />

96. Errezena orixe da izan be! Eguzk GizAuz 161. Ez da, izan ere, mutil zuzena. Etxde AlosT 36. Nik neuk, izan<br />

be, eztot iñoiz [...]. Bilbao IpuiB 90. Tunantea da gero izan be. Ib. 223. Egia zan, izan ere. Erkiag Arran 56 (13<br />

izan bere). Izan be, gizon bat zaintzeko eztago andrian moduko Guardia Zebillik. SM Zirik 125. Jainkoa orixe da<br />

izan ere: idealaren kategoria. Vill Jaink 148. ["Unai-kantak"] laburrak dira izan ere, errez abestekoak. Ibiñ<br />

Virgil 24. Izan ere, gogoan idukitzeko modukoa zan egun ura. Uzt Sas 159 (v. tbn. Noiz 32). Zaila da, izan ere,<br />

testuak ongi ulertu ahal izatea. MEIG VIII 121. Emakume ederrak, izan ere, maiz xamar aurkitzen dira. MEIG I<br />

157.<br />

v. tbn. Monho 34. Bil 74. Aran SIgn 114. Zab Gabon 33. Apaol 63. Elzb Po 182. PE 77. AzpPr 98. A. Zavala in<br />

Goñi 14. Alz STFer 128. Or SCruz 114. Tx B II 26. Ir YKBiz 242. Lab EEguna 70. Lek EunD 14. TAg Uzt 8.<br />

JMB ELG 89. EA OlBe 92. Zait Sof 116. Mde Pr 372. SMitx Aranz 185. Ol Gen 45, 6. Munita 99. Txill Let 114.<br />

Izeta DirG 22. Anab Poli 71. Salav 107. Osk Kurl 157. Gazt MusIx 46. MAtx Gazt 30. Basarri 125. Berron<br />

Kijote 48. NEtx LBB 12. Izan be: Echta Jos 83. Erkiag Arran 90. Alzola Atalak 79. Izan bere: AB AmaE 245.<br />

Echta Jos 114. Or Tormes 83. Izen be: Kk Ab II 64. Ixan be: Kk Ab I 33. Enb 207. Ixen be: Akes Ipiñ 11.<br />

� (izan ere eta). � Jaun eta jaube bakarra zeu zara ixan be ta. Otx 28 (v. tbn. 118 y 142). Piña zan izan be-ta!<br />

Bilbao IpuiB 117 (v. tbn. 202). Alako jasa eukan izan be-ta, lortu be, lortu eban seme-alabak aztea. Erkiag<br />

Arran 15.<br />

� (izan ere gero). � Izan be gero, emakumea, onean, ona ta zintzoa ei da. Bilbao IpuiB 122 (v. tbn. 138 y 235).<br />

- IZANEZ (c. <strong>sg</strong>. A). a) Por naturaleza. � Zeren iuramentua bere ethorkiz, naturaz eta izanez Iainkoaren<br />

ohoratzeko [da]. Ax (ed. 1864), 81. b) "Izanez s'emploie isolément dans le sens de 'en effet, effectivement'" Dv.<br />

- IZAN EZINDAKO. "Adj., imposible. Izana ez izan izatia, izan ezindakua Jaungoikuentzat be" Etxba Eib. v.<br />

EZIN IZANDAKO.<br />

- IZANEZKO (<strong>Lar</strong>, Añ). a) "Esencial" <strong>Lar</strong> y Añ. "<strong>Lar</strong>ramendi donne à cet adjectif le sens de essentiel; il est<br />

inusité" H. � Dana darabilen sena ezagutzea baita iakitea: ezta errez, egiak adimenaren aurkako baituridi: eder<br />

baitzaio izanezkoari eskutatzea ta ustez ustekabea dan ezkero, hura ezagutzea zail egiten da. (Interpr?). Zait Plat<br />

35. b) "Chose que l'on a eu, reçue en don, en cadeau. Izanezko zaldiari etzaizkio hortzak ikhertzen, à cheval<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

979

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

donné, on ne lui examine pas les dents" H.<br />

- IZAN-GAI. Creable. � Gai eragaia ta izangaia artan naaste daudelako, oraindio nolaerak artu gabe.<br />

"Formabilem, creabilemque materiam". Or Aitork 358.<br />

- IZANGO DENA. "Lo futuro. Sin. etorkizuna. Jaungoikua alde batera, izango-dana aurreti dakixanik" Etxba<br />

Eib.<br />

- IZAN-IZATE. Ser, esencia. � Bere animarentzako atsedenbide ta bere izan-izatearen ginga du olertitza. Gazt<br />

MusIx 168. Autemana nendukan, euskera lur aitorra zala izan-izate, ots metafisirako. "Para expresar la ciencia<br />

del ser". Or in Gazt MusIx 10.<br />

- IZAN-MAILA. Categoría. � Aristotelen "izan maillak". "Decem categorias". Or Aitork 97.<br />

- IZAN-MOLDE. Condición, estado. � Oi, ala haren izan moldearen bainaiz bekhaiztiar!; eman nazazu arren<br />

haren tokian. "Que j'envie son sort!". Birjin 117.<br />

- IZAN-MUIN. Ser, esencia. � Meituago diran eta garbituago, animaren izan-muina areago ukitzen diezu. Or<br />

QA 182. Gai honen izan-muin egina. "Motor y motivo del tema fundamental". MEIG IX 127 (en colab. con<br />

NEtx).<br />

- IZATEAREN IZATEZ. A fuerza de ser. � Dongatsu izatearen-izatez, pozarrenge gaude. Elizdo EEs 1929,<br />

180.<br />

- IZATEKE. Sin tener. � Senarrarekin artu-emanik izateke. Zait Sof 187 (v. tbn. 36 y ss.). Lotsatu bearrik<br />

izateke. NEtx Nola 6. Ardurarik izateke. Zait Plat 89.<br />

- IZATEKO. Próximo, futuro. Cf. Anab Aprika 54: Maiz asko beren gizona izatekoa dana ez omen dute<br />

ezagutzen ezkontza-egun bertaraño. � Legez Bizkaiko Iaun izatekoak lau bidar ziñ (iuramentu) egin bear eban.<br />

A Ezale 1897, 239a. Dion ezkon-anai zuen Dionisiok eta laster bere suin izatekoa. Zait Plat 18. Erriko agintariedo<br />

izatekoak [...] garatz artu-emanetan ez ibilia izan bear zuen. Ib. 113. Au al dezue etxeko maiorazgo<br />

izatekoa? NEtx LBB 36. Izatekoa ez dala oraiño, ez izana ere. "Neque id, quod futurum est, esse iam, neque id<br />

quod praeteritum est". Or Aitork 324.<br />

- IZATEKOA IZAN (V, G-azp). Ref.: A EY III 320; Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 285. a) (Aux. intrans.;<br />

precedido de pronombre pers. o dem. y aplicado a personas). Mira que eres (es, etc.), tú (ese, etc.) sí que eres (es,<br />

etc.). "Zu zara izatekoa! buen pájaro está usted; litm. usted es de ser (Vc)" A EY III 320. "Manera de ser, índole.<br />

Zu zaran izatekua! Ezin dozu apur bat itxain? Mira que tú eres! ¿No puedes aguardar un poco?" Etxba Eib. "Se<br />

dice en expresión exclamativa como éstas: Hori da izatekua hori! Zu za izatekua zu" Elexp Berg. "Zuek zerate<br />

izatekoak! (V-arr, G-azp) [...] bada ori izatekoa gero! (G-azp)" Gte Erd 285.<br />

b) (Precedido de demostrativo o adv. de lugar y aplicado a situaciones). Esto (aquello, etc.) sí que es (fue, etc.).<br />

� --Jakin dozu zer esaten diarduen kale batzuetan? --Ez nik Susane. --Longin etxeratu ei da ontzia galduta. --<br />

Jesus ori da izatekoa! Echta Jos 282. Au dok ixatekua! Onak gaiagozak! Ba, zeozer asmau biar yuagu, mutil,<br />

bestelan galduak gaituk. Kk Ab I 14 (v. tbn. en contexto similar Ag Kr 86 auxe da izatekoa, Otx 76 au bai dala<br />

ixatekua!). Patiñera elduta, uretara begiratu eban. Baña, a zan ixatekua! Arpegija kunkunarena lakua eukon.<br />

Altuna 99 (v. tbn. Otx 34 a zan ixatekua). [Axe bai duako zirkua?] An izan zan izatekoa! Erkiag Arran 56. �<br />

(Pl.). � Onen utsa susmau ta ezautu ebenean, an ziran izatekoak! Ezale 1898, 250.<br />

c) (Pl.). Haber problemas, dificultades. � Biderako laguntasunik gura zenduke? [...] Aspaldin, eguneaz,<br />

Ustaritstik ona eztira ikusi menditarrok. Goialdean izaten dira izatekoak. Baiña bada-ezpada ere. Ag AL 162.<br />

Mutillik onenak neska ziztriñen eskuetan jausi ditunala eta [...] entzungo yonagu gero, ta orduan izango ditun<br />

izatekoak. Or konpon! Erkiag Arran 110.<br />

d) (Aux. trans. tripersonal). "Arek dotse alkarrei ixateku(a). Con esa frase damos a entender que dos personas se<br />

odian. O sea, se tienen un odio mutuo" Etxabu Ond 110.<br />

e) (Aux. intrans.). Ser la cuestión, la situación. � Etzaiteztela arri ta larri orregatik. Izan ere auxe da izatekoa.<br />

[...] Emengo izkera arrotz egiten zait. Zait Plat 86.<br />

- IZATEKO ERE. "En efecto [...]. Como partícula para unir oraciones: (V) [...] izan bere, izateko bere, izatez"<br />

Añ. v. IZAN ERE.<br />

- IZATEKORIK. (Como refuerzo de superlativo). � Itxaso aserratuaren erdian, bakartaderik itzalenean,<br />

izatekorik trebe, zall, zoli ta zimelen, ausardi ta gaitasunik andienean [irme beti, burua gora ebala]. Ag Kr 210s.<br />

- IZATEKOTAN (ERE). "Izatekotan be, en todo caso. Or, izatekotan be, en todo caso, ahí" Zam Man 50. v.<br />

IZATEKOTZ (ERE). � Berotasun aundirik / sentituko eztu, / izatekotan ere / tripatikan puztu. JanEd I 25. Baña<br />

kulparik ez du / gaur emakumiak, / izatekotan dauka / arratoi emiak. Urruz Urz 62s. Eta ori ez da neri<br />

dagokidana, zuri izatekotan. Alz Ram 87. Landare oiek biak lenengo urtetan beintzat babesa nai dute. [...]<br />

Izatekotan, errekondotan edo lur eze ta gizenetan etorri liteke beste babesik gabe. Munita 106. Amak semearen<br />

aldetik akatsik izan zitekeanik etzuan uste. Izatekotan, okerra erraiñarena bear zukean. NEtx LBB 24.<br />

- IZATEKOTZ (ERE). En todo caso. "Izatekos, tal vez, de ser así" LE Doc voc. "S'emploie ordinairement avec<br />

adjonction de ere, aussi, même; tout au plus, au mieux ou au pis-aller, peut-être" H. v. IZATEKOTAN (ERE). �<br />

[Hetikak] ezpaitu erremediorik, mirakuilluz edo baizen, eta izaitekotz ere xoil luzaro. Ax 95 (V 65; v. tbn. en<br />

contexto similar ES 182 izaitekotz ere). Michel Renaud, bere itzalekin eskualdunago zen; Garaztarrago ere;<br />

Giristinoago? Ba balinba, batere izaitekotz. HU Aurp 174. Ederrak gure mendiak, jauna, ederrak? Itsusiz,<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

980

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

izaitekotz! JE Bur 165. Damu-domaiak nik? [...] Ez dut bada uste, muthil. Zuk ba, izaitekotz. JE Ber 45. --Huntza<br />

othe zuan hoi [...]? --Ez... Izaitekotz ere, gau-belea! Barb Leg 147. Debozionea ez omen zen batere ttipitu<br />

Itsasuarren artean. Izaitekotz, emendatu! Lf Murtuts 3. Neke da gradoen biltzea. Ez da ametsik egin behar.<br />

Gogor eta borthitz egon izaitekotz! JEtchep 88. Halere zuen amodioa ez da hautsi, izaitekotz azkartu. <strong>Lar</strong>z<br />

Senper 134. Nola bada nola, Saindu lerro hortan ez den ez lapurtarrik ez xuberotarrik (izaitekotz S. Grat?), eta<br />

aldiz zer nahi nafartar? "Tout au plus". Ardoy SFran 17. Beha ez dezazuen zuen indarra bila jenden estimuan,<br />

izaitekotz ere ahalgetan sartzeko. "Si ce n'est pour votre confusion". Ib. 334. Alde huntan Xanpun dugu,<br />

izaitekotz, hortaz dohatua. Xa Odol 58.<br />

- ZENA (Lecl; zana V-gip ap. Etxba Eib; <strong>Lar</strong>, Añ). (Precedido del sust. al que acompaña). Difunto. "El difunto<br />

mi padre, nere aita zana" <strong>Lar</strong>. "Difunto, defuntua, zana" Ib. "El que era: (c) zana; (G) zena" Añ. "En parlant de<br />

ceux qui sont morts il n'y a pas lontemps, pour traduire les adj. feu, eue, défunt, unte, les Basques mettent zana,<br />

zena qui était, celui qui était. Hire (ou heure) aita zena (ou zana), ton défunt père, feu ton père" Chaho (s.v.<br />

defunktu). "Zen litm.: 'qui était', a la sens de 'feu, défunt'. Nere aita zena, mon défunt père" Lh. � Tr.<br />

Documentado en todas las épocas y dialectos. � N. zenaren arimaren [ürgaztera bildu zireie]. FPrS 30. Lazaro<br />

zanaren bi arrebak ere larri ziran. <strong>Lar</strong>d 426. Oh zu nere esposa zanaren anima! Zergatik zatozkik beste<br />

mundutik [...]. Arr GB 103. Carlos bortzgarrena jarri zen Ferdinan zenaren ordain. Laph 4. Nere emazte<br />

Prudentxi zanarekin. Zab Gabon 68. Donibaneko auzapeza, Goienetxe zena. HU Aurp 104. Nork ez du ezagutu<br />

Oxalde zena? Ox 201. Tolosako apaiza Orkaiztegi zanak. Or SCruz 25 (v. tbn. Mi 46). Gure atta zanak beti<br />

esaten euskun: [...]. Otx 78. Gure aitita zanak ipuiñik asko ekian ba. Bilbao IpuiB 19. Lanean jarduten giñan<br />

amalau [...] mutil: Malmiztegiko Antonio zana, Ortatxikiko Luis zana, [...], Errondoko Antonio, Txabolako<br />

Manuel [...]. Salav 41. Ezagutu zuenak gure aita zana [...]. Uzt Sas 28. Lizardi zenaren denboran bi patroi omen<br />

ziren. MIH 141.<br />

v. tbn. In Ch Pról. Lg I 245. Egiat 238, 161. AstLas 69. Xarlem 1228. Arch Fab 197. Hb Egia 19. Zby RIEV<br />

1908, 89. Elsb Fram 136. Jnn SBi 112. Mdg 126. JE Bur 145. Barb Sup 145. Inza Azalp 11. Const 13. Etcham<br />

70. FIr 178. Iratz 79. Lf Murtuts 40. Mde Pr 184. Izeta DirG 12. Munita 102. Zerb Azk 97. Vill Jaink 174.<br />

JEtchep 61. <strong>Lar</strong>z Iru 100. Ardoy SFran 42. Ibiñ Virgil 119. Xa Odol 31. Zana: fB Ic II 117. Aran SIgn 202. Sor<br />

Bar 24. Urruz Urz 11. Ud 157. AB AmaE 106. A Ardi 2. Ag G 193. Mok 5. Alz Txib 89. Enb 79. Kk Ab II 41.<br />

Lab EEguna 113. Tx B 16. Laux BBa 58. Ldi BB 84. Zait Sof 16. JAIraz Bizia 5. NEtx Antz 81. Munita 103. Lek<br />

SClar 141. Akes Ipiñ 27. Etxde JJ 212. Erkiag BatB 49. Ugalde Iltz 59. Izeta DirG 39. SM Zirik 59. MAtx Gazt<br />

96. Gazt MusIx 5. And AUzta 99. Basarri 63. BEnb NereA 227. Ibiñ Virgil 23. Alzola Atalak 125. Berron Kijote<br />

137. Xa EzinB 45.<br />

- ZENA ZELA. v. dena dela.<br />

- ZENA ZEN BEZALA. dena den.<br />

� Etim. de *e-iza-n; v. FHV 105.<br />

izan. v. izen.<br />

izanaldi. "(L, BN, S), voyage, tournée, visite" Lh.<br />

izanarazgarri. "Acquirendus, [...] izanarazgarria, irabazgarria" Urt I 109.<br />

izanarazi, izanerazi. �1. Hacer ser; convertir. � Kantu orotarik jiten zaitzün thürbürarzünek etzitzela bihotz<br />

aphal izan erazi. Mst III 47, 1 (v. tbn. I 1, 3). Hek atzarriago ta khartsuago izan-arazteko. Dh 62. Bestela<br />

iza[na?]razteko irazalea ager zedin. "Ut appareret causa qua factum est, ut aliter esset". Or Aitork 386.<br />

Jaungoikoaren artze berezia [...], ez-deusetarik egitea, berri-berritik ekairik gabe izan-araztea. Lf in Zait Plat<br />

XXIII. �2. (Urt II 252, Dv � A). "Faire avoir. [...] Izanarazi dio bere hartzekoaren pagamendua, il lui a fait<br />

avoir le paiement de sa créance" Dv. � Nekhe hek xumeak direlarik ere izanaraziko darotzute sosegu eternal<br />

bat. Ch I 25, 1. Izanaraziko darotzu zure araberako adiskide bat. Mih 69. Izanaraziko ditu haurrak bere anaiari.<br />

TB Mt 22, 24. Izan araziko daukute gaztigu bat garratzagoa. Jaur 110. Jainko Jaunak izanaraziko darozkigu<br />

zeruko laguntzak. Prop 1895, 138 (v. tbn. 1892, 110 y 1894, 118). v. tbn. Harb 57. Lg II 166. Brtc 82. MarIl 108.<br />

�3. (Dv � A). "Faire aller. [...] Izanarazi du Baionan artho erosten, il l'a fait aller à Bayonne acheter du ma¨is"<br />

Dv.<br />

izanarazle, izan erazizale. �1. (Lo) que hace ser. � O grazia [...] [berthütez] aberats denaren bihotzez umil<br />

izan erazizalia. Mst III 55, 5. �2. "Celui qui fait avoir" Dv. �3. Creador. � Gauza guztien Egillea<br />

(Izanarazlea). ZArg 1955, 229 (ap. DRA).<br />

izanbide. v. izapide.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

981

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

izandar. "Parte esencial, parte izandarra" <strong>Lar</strong> y Añ.<br />

izandu. v. izan.<br />

izandukatu. � Soler ser, soler estar. "Elkarrekin izandukatu giñen (AN-gip), [...] Beti izandukatu dira<br />

goizuetarrak eta aranoarrak katua eta zakurra bezela (AN-gip)" Gte Erd 193.<br />

izandun (G-azp; G-to, L ap. A; SP, Dv, H). �1. "Riche" SP. "Qui est avantagé des biens de la fortune. Lurreko<br />

izandunak guti dire orhoitzen beren onthasunen emaileaz, les riches de la terre se souviennent peu de celui qui<br />

leur a dispensé leurs biens" Dv. "El dotado de bienes, el rico" A. � Galdetzen darotzudana halaberki indazu /<br />

eta izandun zarela othoi erakuts azu. EZ Man II 53. Espos bat izandun, gazte, gisakoa. Gy 266. [Gizon] gazte<br />

eder eta izanduna. Ib. 267. Izandun edo behar / ez du eskualdunak / utziko ahantzerat zaharren erranak.<br />

Dualdebehere Eskualdun Mintzaira (ap. DRA). Zerbait zezaketenek, nahiz izandunegiak ez izan, fraile-mojen<br />

ikastetxeetara bidali ohi zituzten haurrak. MEIG IX 27. Jende izandun eta ikasiari. MEIG IV 126. Mediku<br />

izandun eta indartsuen [...]. MEIG I 150. � Gizonak dira izandunak edo ukandunak, bihotz zuzena bestek,<br />

gizonek hain zuzen, izana edo ukana da. MEIG VII 110. �2. (T-L). (Lo) que tiene existencia. "Existant" T-L. �<br />

Izatea ta izanduna edo izanez iantzia bat egiten du. Zait Plat 45. [Fruitu, kolore eta triste hitzak] izakiak dira,<br />

noski, izandunak edo izatedunak edo nolanahi ere dela. MIH 77.<br />

izandura. � "(Hb), état, condition" Lh. v. izangune. � Hura da izandura aingeruzkoa, zeinetan nihor hurren<br />

lurrari eztatxeikolarik, bethiraundeko egoille bezala baita. "État". Birjin 93. Nolakoa leiteken gure izandura,<br />

estatua eta situazionea. Revol 120. Begietsazu zoin izandura edo estatu auhendagarritan kausitzen ginen. Dh<br />

473. O egiazko Jainkoa! Zerk ezarri zaitu bada izandura bihotz-erdiragarri hortan? Ib. 485. Jakizu erran den<br />

guzia, hekien egiazko izanduraren aldean, deusere ez-dela. Dv LEd 224.<br />

izanera. v. izaera.<br />

izan erazizale. v. izanarazle.<br />

izanezkiro (<strong>Lar</strong> � H). �1. "Esencialmente" <strong>Lar</strong>. "Essentiellement. En ce sens le mot est impropre" H. �2.<br />

"Gratuitement, en don, en cadeau. Peu ou point en usage" H.<br />

izangabe. � Izan bagea, gerra uts. "El no tener, todo guerra". RIs 47.<br />

izangabeko. � Izangabeko gaiaren barnean. "En lo inexistente". MEIG IX 119 (en colab. con NEtx).<br />

1 izango (V; Dv, que cita a Ur), ixango. Ref.: A; A Apend. �1. Futuro. "El destino (V-m)" A Apend. "Ementxe<br />

amaitu da orren izangoa, aquí mismo ha terminado el destino de ése (V-m)" A EY III 277. Azkue da la acepción<br />

"lo futuro", citando como ej. el pasaje de Zavala, que bien podría interpretarse como "el tener mucho, el haber<br />

más y más": Asko ta asko izangoak / ezer baga itzi dituz. / Eskukoari eutsi zuk / badau zerbait oraingoak. Zav<br />

Fab RIEV 1909, 35 (Ur CancB III 82 asko ta asko izanguak). � Eurena da geure Errija; eurenak, geure etxiak<br />

[...]; eurena geure ixangua (1895). AG 544. �2. ixango. Neol. creado por AG en 1893. � Eskribidu ta bijaldu<br />

eutsen Jaun ixanguari emen beian daguan aurkezpena. "Dirigieron al presunto señor". AG Bizkaitarra 1893,<br />

165 (ap. NeolAG).<br />

- IZANGOAN. a) "Artoa ta indiarra oraintxe dagoz izangoan, a punto de ser (V-ger)" A Apend. b) "Beti<br />

izangun, siempre con la esperanza, sin conseguir nunca" Iz ArOñ.<br />

2 izango. � Concepto. � [Berba asko erabilli daroaguz baserritarrok] Concepto adirazteko, [...] izango.<br />

"Gaurko munduak galdu egin dau pekatuaren izangoa". Aurre-Apraiz Egan 1965, 145.<br />

izangu. � "Resistencia (R-vid)" A Apend. � Emazte bat zegon xostan / bi zare zume batez, / kostura ezaman<br />

pollit / baia izangiua zinez. "No llevaba bien la costura, pero la resistencia de veras". A Ronc 303.<br />

izangune. � "(Hb), condition, profession" Lh. v. izandura. � Debozionea ongi dagotela estatu edo izangune<br />

guzietako presunei. He Phil 10.<br />

izangura (Urt I 376), izakura (Bera), ixan-gura. �1. Ambición. � Ixakereak ixan-gureari geiago egitten<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

982

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

dautso beti. Otx 122. � (Conservando su carácter verbal). � Geure soberbijak. Geure andijen izan guriak. Onek<br />

eratsi eban Luziper zeruti inpernura. fB Ic II 222. Besteak baño geiago izan gura erabagako bat. CatBus 34.<br />

�2. "Izakura (V-ger), aspirante, ambicioso" A.<br />

izangurako. "Ambición" A Apend. v. izangura.<br />

izanki. v. 2 izaki.<br />

izankide. �1. "(He), qualité. Arimako izankideak, les qualités de l'âme" Dv. � Erran deiteke gure hitzak direla<br />

gure arimako izankideen edo kualitaten erakutslleak eta seiñaleak. He Phil 336s. �2. izakide (Bera, T-L).<br />

Consubstancial. �3. izakide. Compañero. � Nik neronez nere izakide bereterrai zerbait oartzeko gogoa banu<br />

[...]. A Itzald II 78. Emen jaioa naiz. Nik / emen osabide, / gogo ta soin basaundi / onen izakide. EA OlBe 52.<br />

izankidin. � "Susceptible d'être possible" Dv, que cita a Hiribarren. � "Ezditeke holakorik" diote hirrikan<br />

senhar-emaztek. "Izankidin baino gehiago da, hala baita" dio hauzoak. Hb Egia 20.<br />

izankizun. v. izakizun.<br />

izan-nahi (AN, B). Ref.: A; A Morf 207. �1. "Ambicioso, aspirante" A. �2. "Ambición" A Apend. v. izangura.<br />

izantsu. "Riche, opulent" H. v. izantsun.<br />

izantsun (L? ap. A; Dv, H), izansun (SP). � "Riche, en mauvais part" Dv, que cita a Lg. v. izandun. � Nabal<br />

hura izantsuna zen; ordean molde-gaitza eta gogorra. Lg I 286 (v. tbn. 339). Urrikalmendurekin gogoratzen<br />

ditu, gizonek handi, izantsun billakatzeko yasan behar dituzten kexaguneak. Mih 19. Gizon izantsuna / egun<br />

aberats dena / [...] biharkotz daiteke / eroria. Monho 140.<br />

izantza (L? ap. A, que cita a He; Ht VocGr (-nz-), Dv, H), izaitza (<strong>Lar</strong> � A). �1. Naturaleza, esencia, carácter;<br />

estado, condición. "Situation" Ht VocGr 425. "Ser, el ser de una cosa" <strong>Lar</strong>. Cf. Dv: "Le traducteur de Liguori dit<br />

izantzia dibinoa (p. 16); ce n'est pas un exemple à suivre". � Gauzaren izanza da ta ez gauzaren hitza ta otsa<br />

[...] billatzen duguna. Mb IArg I 104. Ni naiz besteri deus bat zor ez diodana ta nere izanz eta izaer guzia nerez<br />

dudana. Ib. 149. Bere izantzaz edo kondizionez bizitze arrunter [...] bat [...] eramatera obligatuak direnei. He<br />

Phil VII (v. tbn. 161). Egiazko debozionearen izantza edo naturaleza. He (ap. Dv). Bat bederak behar du beztitu<br />

bere izantzaren arabera. He (ap. Dv). [Semea] iraulgia dela etez egina Aitaganik; izantza ber batekoa dela. Dv<br />

LEd 8. Ona zelakotz denek maite zutela, eta azkenean haren arimako izantza miresten zuten jende batzuek [...].<br />

Mde Pr 85.<br />

�2. izaintza. Imagen, figura, aspecto. � Aphale<strong>sg</strong>unearen izaintza haren azpian [...] maiz gordetzen<br />

baita, hantustearen phozoina. Dh 68. � Retrato. � Hotel onen izantz (irudi) bat bidali nai dizut, or erakusteko<br />

ere. A Ardi 5. Mutiko ederra ago, bidali didakan izantzean (erretratuan) beintzat. Ib. 17 (tbn. 14, 21 y 43).<br />

�3. (Hb ap. Lh), izaitza (L-sar ap. JMB At). Bien, posesión. "Capital en dinero" JMB At. v. izan III (2). �<br />

Horra non, derrate, gure ontasunekiñ / yuye horrek duen yauregi bat egiñ. / Erregek nahi izan zuen / izantzak<br />

ikhusi zoiñ handiak ziren. Gy 319. [Gizon batek] etzuen pentsatzen / karraka eta otxiñez baizen. / Izantza horiek<br />

alfer daudenean / deus eztire nere oldean. Ib. 215. Israelen izantzen eta Ejiptoaren izantzen artean. Dv Ex 9, 4<br />

(Urt azienda). Bere izantzak azken arditeraino suntsitzen ikhusi. Prop 1907, 189.<br />

�4. Cosecha, recolección. � Nun nolakoak izan diran urtheko izantzak edo errekoltak. GAlm 1932, 69 (ap.<br />

DRA).<br />

�5. izantze (S ap. Lh), isantze (S ap. Lh). "Présence" Lh.<br />

iz-aho, iz-ago. � Desembocadura. � Gure Ama, gu Tiberiko iz-agoan giñala il zan. "Apud Ostia Tiberina<br />

essemus". Or Aitork 225.<br />

izape (<strong>Lar</strong> � H). � "Persona" <strong>Lar</strong>. "Hypostasis, persona, supuesto, izapea" Ib. � [Noe] bere emaste, eta bere<br />

iru semeekin, eta oen iru emasteak baizik: guzietara zortzi isape. Ulib 62. [Irutasun guziz saindua] iru presuna<br />

edo izape banak eta Jangoiko egiazko bat bakarra. Legaz 12. Presuna edo izape bat. EE 1884a, 315 (v. tbn.<br />

1885a, 566).<br />

izapear (<strong>Lar</strong> � H). � "Hypostático" <strong>Lar</strong>. "Unión hypostática, bakite izapearra, izapean edo personan egin<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

983

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

zana" Ib.<br />

izapede (<strong>Lar</strong> � H). � "Personalidad" <strong>Lar</strong>.<br />

izapegabe, izapebage (<strong>Lar</strong> � H). � "Impersonal" <strong>Lar</strong>.<br />

izapegabero, izapebagero (<strong>Lar</strong> � H). � "Impersonalmente" <strong>Lar</strong>.<br />

izapeko. "Personal" <strong>Lar</strong>.<br />

izapela. v. isipula.<br />

izapen (BN ap. A; VocBN, H). �1. "Abondance" VocBN. "Avoir, richesse. Zure izapena banu, si j'avais votre<br />

fortune. Izapen handiaren iabe da" H. �2. Existencia. "El ser, el existir" Bera. � Zer dala ta eztit esan nai nere<br />

amaren izapenari dagokion zera ori, ixilpeko ori? EEs 1921, 23. Alkar sakonkiro ezagutu eben ta [...] gure<br />

gazteok euren izapen ta asmoak alkartzenago zituen. Erkiag Arran 176. �3. "El tener, el haber" Bera.<br />

izapentsu. � Rico. v. izantsun, izandun. � [Madeleine-aldiko eiztariak] erti izapentsu eta aundikitu bat piztu,<br />

ugaldu eta garatu zuten. JMB ELG 48.<br />

izapero (<strong>Lar</strong> � H). � "Hypostáticamente, personalmente" <strong>Lar</strong>. � Jaungoikoaren Semeari zor jakan adorazinoa<br />

bera [zor deutsagu Jesukristoren gizatasun donetiyari], bada dago Beragaz izapero alkarturik eta baturik. Itz<br />

Azald 82.<br />

izapetu. � Personificarse. � Gizatasun desanparatuan izapetua Jaungoikoa! Bada ezer [...] justizigillegorik?<br />

Otag EE 1884a, 310.<br />

izapide (V-ger, B, S ap. A), izanbide (L ap. A; Hb ap. Lh). �1. "Pasos para conseguir algo. Izapidean da (S),<br />

está en vías de alcanzar" A. "Trámites, diligencia" Ib. "1.º moyen d'obtenir, de gagner. Syn. irabazbide; 2.º<br />

chance d'avoir, de posséder" Lh. � Tori Faidoko apezarentzat Leabururako izapidea (nonbramentua). A Ardi<br />

93. �2. + ixapide. Forma de ser, forma de comportarse. � Auxe dot neure lanetan artuta daukadan izapidea:<br />

lan al dodan geien ta ondoen egin. A LEItz 134. Badira gixonik asko gorputzez eder izan arren, ixapidez<br />

ezaingarri baño ezaingarrijago diranak. Otx 109. Mutillean bear diran gizontasunak sakon ezagutzea, asmo,<br />

oitura, sinismen, izapide, sendi-zaletasuna, dana. ABar Goi 42. �3. izanbide. (En la expr. izanbidea eman (ref.<br />

a una idea o propósito) 'hacer real', 'dar vida'). � Izugarrizko aldarteak izaten ditut gogo orreri izanbidea nola<br />

eman nere buruarekin asten naizenean. Anab Poli 137. �4. izabide. Ser, esencia (?). � Gizonak eta beste<br />

edozerk, azken muga Iainkoa du, Berak bakarrik baitu bere baitan izabiderik aski. Zait Plat 156.<br />

izapo. v. isipu.<br />

izar (gral.; Lcc, Volt 76, Mic 6v, SP, Deen I 211, Urt I 276, Ht VocGr, <strong>Lar</strong>, Añ, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv),<br />

izer (V-arrig-och-m-gip, G-azp-nav, AN-ulz-erro-olza, B; Dv (V-och, AN-ulz)), ixar, ixer (V-ger-arr, G-azp).<br />

Ref.: VocPir 69; Bon-Ond 137; A; Lh; Lrq; Iz ArOñ, R 400, Ulz (izer); Satr VocP; Holmer ApuntV (ixer); Elexp<br />

Berg.<br />

�1. Estrella, astro, lucero (sentidos prop. y fig.). "Mercurio, planeta, merkurio izarra" <strong>Lar</strong>. "Lapislázuli, piedra<br />

exquisita: arri urdiñ urretantaz, izarrez bezala edertua" Ib. "(L, BN, S), bien-aimée (en poésie)" Lh. � Tr. De<br />

uso general en todas las épocas y dialectos. La forma izer se documenta en la versión de Auza (AN-ulz) Orreaga<br />

(57). Emplean ixar, parece que como simple variante fonética (no expresiva), los vizcaínos Kirikiño, Altuna,<br />

Enbeita (éste junto con izar) y Lauaxeta (cf. infra IXAR). En DFrec hay 46 ejs. de izar. � Y de ulemiça y de<br />

yçarra (1338). Arzam 293. Urtarzando, izarrlegui (1150). Ib. 293. � Itxasoan hur guzia, zeruietan izarra. E 95.<br />

Izarrak eroriren dirade zerutik. Lç Mt 24, 29. Zerua eta izarrak bere. Lazarraga 1169r. Arren, agir zatez, / izar<br />

zuria, / bein Ernandez da / gero Maria. Ib. 1173vb. Kontenplaturen ditu izar xahuak. EZ Man I 89. [Argituren<br />

dik] ilhargi betheak nola izar xeheen gañean. Ib. 135 (138 izar xehe). Eta begiak zeruko izar klaren kideak. EZ<br />

Noel 42. Konde Dukearen izar argia / zu izango zara Domingo Hegia. EgiaK 89. Izar batek bezala [...] du<br />

distiatzen. Gç 138. Izar xuri gustietan. Ib. 134. Arrazoinekin bi saindu izar eder hauk ere deit ditezke Aingiruak.<br />

ES 124. Izarkindea deitzen diogu, izarren egokiak irakasten dituen jakindeari. <strong>Lar</strong> DT XLIX. Zelüko izarren<br />

lasterrak. Mst I 2, 1. Benus izarra. AstLas 12. Izar distirant. Dh 268. Belengo bidean, zeruko izar argi ederra<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

984

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

lagun dutela aurrean. Echag 246. Illargia, izar ederrak eta itxaso andia. It Fab 160. Gogoetan dabillana maiz<br />

da behatztopatzen / izarrer beha zoana, zilhorat erori zen. Gy 16. Badakitzate [...] populuen izenak, [...] izarren<br />

bideak, [...]. Hb Egia 123. Izarra bezala argitzen du haren begitharteak. Laph 229. Adios, izar ederra, eta<br />

khariua, / Neure begietako lili arrarua! ChantP 198. Zu zera nere izarra, / zu nere eguzkia. Iparg 355. Izanen da<br />

[...] lurrean [...] zure haurretarik, zeruan izar bezenbat. Jnn SBi 3. Haur izarran bezain ederra zen harrek. Elsb<br />

Fram 92. Izarren artean izar [...] Baigorriko andreak. JE Bur 140. Izarrak baño gorago dagoan betiko<br />

maitetasun. Ag G 343. Izarra baño ederragoko andria. Tx B II 129. Zeruan ñirñirka ziarduen izar dirdaitsuak.<br />

TAg Uzt 68. Izarrak dirdizka ziarduen. Erkiag Arran 47. Bidea illunpetan. Izarren argia besterik ez. Anab<br />

Aprika 32. Izarren egitamua, izarren ibilkera, lur eta eguratsaren arteko ar-emanak. Zait Plat 71. Aren begiak<br />

izar bi ziran. NEtx LBB 367 (v. tbn. 256). [Begiratu] Saturniren izar otza nundik izkutatzen den. Ibiñ Virgil 76.<br />

Kesaren izarra, uztak igaliz bete ditzaken izarra. Ib. 60. Artur-en izarra. Ib. 74. Gnosiasen izarra. Ib. 81. Zezen<br />

argiak [...] urtea zabaltzen duenean [...] eta Txakurraren izarra aren atzekaldetik itzaltzen denean. Ib. 74.<br />

Andere espos maitagarria / gure etxeko izarra. Xa Odol 289. Gora begira egoten ziren beti, izar dardartiekin<br />

ametsetan. MIH 363. Izar urdinetarainoko asmoak sortarazi. Ib. 29.<br />

v. tbn. ES 122. GavS 19. Gco I 460. AA III 535. JJMg BasEsc 86. Jaur 346. Ur MarIl 124. <strong>Lar</strong>d 368. Dv LEd<br />

176. Bordel 67. Bil 90. ChantP 198. AB AmaE 112 (v. tbn. 384). Itz Azald 46. Echta Jos 303. Xikito 6. ArgiDL<br />

92. Ox 157. Ldi BB 20. Or Mi 123. Etcham 229. Enb 143. EA OlBe 51. SMitx Aranz 59. Basarri 50. BEnb<br />

NereA 205. Xa EzinB 42. Ixar: Kk Ab I 25. Altuna 12. Enb 40. Laux BBa 98.<br />

� Zoaz eta esaiozu Rilke-ri: / izarren hautsa krudela da / eta ilargiaren esneak / goragal[e]a ematen dit. Lasa<br />

Poem 80.<br />

� "Izarrak konda, pousser trop loin sa curiosité" Hb GH 1929, 89.<br />

� Zeru dena izar, hedoi xume bat nihon ez. Hb Egia 38. Zerua dena izar ikusten zuten gazte batzuek zeukaten<br />

badaukala argi pindar ederrik egungo <strong>Euskal</strong> Herriak eta gauzak belzten dituela Xalbadorrek. <strong>Lar</strong>re in Xa Odol<br />

15. � Nafarroa-Beherak izan du ohore; / Haurretan ez du izar eskas orai ere. Hb Esk 75.<br />

� (Como primer miembro de comp.). "Estelífero, izar eramallea" <strong>Lar</strong>. � Izar erregeari zintzo jarraituz. AB<br />

AmaE 392. Mundu-egille ta izar ereille. Aran EE 1880, 389. Izar-erhautsez estalia, izerdiz pelatua banindoan,<br />

noiz eta ere, han nere aintzinean ikusten baitut...parabisua. Barb Sup 14. Elurrezko azal ta izar-begien jabea.<br />

Ag G 291. [Ithurri hotx], egunaz irriz, iguzki mirail / gauean izar-begia. Ox 23. Oztin zan, ixar-eun, zeruba.<br />

"Clámide de astros". Laux AB 43. Izar-kiñuok. Jaukol Biozk 60. Izar-burestun, euzki soñezkoz / Illargijen gain<br />

dizditsu. Enb 108. [Gantelmoko Estepaniren] izar-bekokiak [...] argitzen zuelarik. 'Son front étoilé'. Or Mi 34.<br />

Izar-su beroz sugar zadazu bihotza. Iratz 131. Izar-zeru zabalerat zirimolan joan arte. Ib. 154. Izar-eskukada<br />

baten bilhatzeko gogo bero beroa. Osk Kurl 40. Izar-dantza da zeruan. NEtx LBB 347 (v. tbn. Zait Sof 193). Izar<br />

gaindegietara kantuz iasoko dute. Ibiñ Virgil 60. Izar malkoak gauez zerutik behera. Azurm HitzB 51.<br />

� "Izar, gauza askoren artean ageri diren zenbait dirdiragai: urean diren apar txikiak, arrian diren puntu argiak"<br />

(Comunicación personal de JMB, Ataun, 23-7-1954). "Étoile, ornement sur une étoffe. Soineko izarrez edertua"<br />

H.<br />

� "Ezproinaren izarra, l'étoile d'un éperon" H. � Ikusi izan ziozkalako aitzari urre izar pikorta apur banakaren<br />

batzuk. 'Grano de oro en forma de estrellitas'. <strong>Izt</strong> C 69. [Sutautsezko txirringak] bira-biraka ebillala, ixar<br />

gorrijak botaten euzan. Altuna 77.<br />

� Estación, época del año. v. IZAR-ALDI. � Izarra aldatzerakoan galtzuri orailla erein dezakezu. "Mutato<br />

sidere". Ibiñ Virgil 71.<br />

� Estrella, suerte. � Onek edo ark patu ona edo zeruko izarra duela esan oi da. Cb SIgn 4. Zorionezkoak horrek<br />

bezala izarra kopetan duten gizonak! (Interpr?). JE Bur 111. Bejar-aldean zure izarrak / arbola ederra opa dizu<br />

/ fruitutzat printzeak dituana. "Tu buena estre[lla]". Berron Kijote 25.<br />

�2. (V-ger-ple-arrig-m, G-to, Sal, R ap. A; Lcc). "Catarata de ojos, begian izarra" Lcc. "2.º catarata de ojo. 3.º<br />

mancha blanca del ojo" A.<br />

�3. (H). Asterisco. v. izartxo, IZAR BELTX. � [Kristau Dotriña] Aita Astetek erderaz eta orai Nafarroako<br />

euskaran izarrak adirazten duena erantsirik ateratzen du Fr. Pedro Antonio Añibarrok. Añ CatAN 1. Itz batzuen<br />

gainean izar txikitxo bat ikustea izan liteke. Izardun itzmitz oriek 145garren orrialdeko geigarrian nabaritu<br />

zeneztzazke azalduak. A Ardi IX (145n izardun itz).<br />

�4. "(L), centro por donde parte el pelo" A, que cita a Dv. v. ILE-IZAR. � Badakizu abereen ilea gain-beheiti<br />

etzana dagoela. Bainan izarreko ilea azpitik goiti doa. Dv Lab 246. Izarra hedatuagoa ta behia esnaldun hobea.<br />

Ib. 249. Buztan azpian [...] bi izar ttipi. Ib. 248.<br />

�5. (H). Estrella, lunar blanco en la frente de los caballos. "Étoile, marque blanche que portent les chevaux au<br />

front. Belarrean izarra duen zaldia" H. Cf. TAg Uzt 30: Edurra baizen zuri din soña [txalak] ta kopeta-erdian<br />

izarra bezalokoxe tximita orixta. � [Behia] bere izar pullitarekin kopetaren erdian, adar batzu, xutak. Barb Sup<br />

87 (v. tbn. 88). Buru-beorrak kopetan izar / bi begiek ingurura. Or Eus 329. � Bi zaldi gazte / lau ankak zuri /<br />

izar zuri bekokia. "En la frente una estrella blanca". Or Eus 207.<br />

�6. "Fêlure qu'un coup a faite en forme d'étoile à un objet en verre. Berina eztu hautsi baina izar bat bederen<br />

egin dio" H.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

985

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

- ALBA-IZAR. v. 1 alba.<br />

- ARGI-IZAR v. 1 artizar.<br />

- BOST IZARRAK, BUZTAN-IZAR, DENDARI-IZAR, EGUNSENTIKO IZAR. v. bost, buztan, dendari,<br />

egunsenti.<br />

- GOIZEKO IZAR, GOIZEKO IZARRATERAKO. v. goiz.<br />

- ILE-IZAR, IPAR-IZAR. v. ile, ipar.<br />

- IPARRALDEKO IZAR. Estrella polar. � Arrantzaleak ekaitzaldian Iparraldeko izarrari begira ontziaren<br />

ibilliak zuzentzen dituenez. TAg Uzt 312.<br />

- ITSASOKO IZAR. v. itsaso.<br />

- IXAR. "(Hb), var. izartxo" Lh. � Ixar bat biztu / du nere gau beltzak. 'Mi noche oscura encendió una estrellita'.<br />

Ldi BB 94. Gau beltz artan, Elgoibar-ek eta Mutrikuk ixar bana izeki zuten. Ldi IL 134.<br />

- IZAR ADARTSU (L ap. A; H). "Cometa; litm. estrella cornuda" A, que cita a Haraneder. � Kometek edo izaradartsuek<br />

komuzki badirurite gure begietan handiagoak direla izarrak baiño. He Phil 178 (SP 175 izar adats,<br />

xirlo eta bustan dunek).<br />

- IZAR ADATSDUN. Cometa. v. IZAR ADARTSU. � Izar adatsdunek eta finko dabiltzanek ure iduriz orobat<br />

hurren egiten dute argi. SP Phil 429 (He 433 kometak eta planetak; v. tbn. 175).<br />

- IZAR-ALDI. Estación, época del año. � Zein izar-alditan lurrak irauli, noiz mats-aienak [...] bildu. "Quo<br />

sidere". Ibiñ Virgil 69.<br />

- IZAR-ANDANA. Constelación. v. IZAR-MORDO. � "Ithohoinak" edo "idi-uhiñak" deitzen diren izan<br />

andana. Darric RIEV 1912, 224.<br />

- IZAR-ANTZ (<strong>Lar</strong>, H). "Talismán, figura, izarranza" <strong>Lar</strong>.<br />

- IZAR-ANTZEKO. Estrellado, con forma de estrella. � Ohi ez bezalako lore distiratsu izar-antzekoak. MIH<br />

297.<br />

- IZAR-ARALDE. Constelación. � Bi izar aralde izen berbertsuaz izendatzen direnak. Hetarik lehenbizikoari<br />

erraiten zaio zazpi-izarrak. Darric RIEV 1912, 224.<br />

- IZAR-ARGI, IZARTARGI. Luz de estrellas. � [Maria izenak] esan gura dau itsasoko izarra, bere izartargiak<br />

zuzenduten ditualako munduko itsaso onetan dabiltzeenak. Añ MisE 123.<br />

- IZAR-ARGITAN. A la luz de las estrellas. Cf. Enb 139: "Izar-Argiya". Eleiz-otoitz idaztiñoa. � Bai, ikusi dut.<br />

Izar-argitan nire aurretik igaro da. Or Mi 115. Izar-argitan nentorrenian / Arantzazura bidean [...]. SMitx<br />

Aranz 144.<br />

- IZAR ARIN. "Estrellas fugaces. Udako gau illunetan, izar-ariñ asko, igesika balitzaz letz agertzen dira<br />

lurrerutz" Etxba Eib. v. IZAR IHES, IZAR IHESDUN, IZAR IHESKARI.<br />

- IZAR-HARRI (izarrari Ae ap. A Aezk 294; A Apend). "Cuarzo cristalino; toda piedra preciosa" A Aezk 294. �<br />

Bere itz-laua, izar-arria bezain disdiratsu landu oi zuen Platonek. Zait Plat 5.<br />

- IZAR BEGIDUN. � Gora zirade [...] zelu zohardi, izarbegidun, lurraren gaihestalgi. Chaho AztiB 11.<br />

- IZAR-BELAR (AN; <strong>Lar</strong>, Lcq 57, 69 y 136; -lh- S; Urt II 427, H; i.-berar <strong>Izt</strong> C 45, i.-bedar msLond ap. A).<br />

Ref.: Alth Bot 22; A (izar bedar). a) "Estrellada, planta" <strong>Lar</strong>. "Hierba estrella" <strong>Lar</strong> e <strong>Izt</strong> C 45. "Estrellamar" Lcq<br />

136. "Stéllaire" Alth Bot 22. "Hierba estrellada, estelaria" A. "Stéllaire holostée, izar-belharra" Zerb GH 1931,<br />

323. b) "Estrellamar, marisco" Aizk.<br />

- IZAR-BELAR HEZE. "Izarberar ezea, estrellamar" <strong>Izt</strong> C 45. "(Hb), muguet" Lh.<br />

- IZAR BELTX (<strong>Lar</strong>, H). "Asterisco, estrella pequeña con que en lo escrito se nota alguna cosa" <strong>Lar</strong>.<br />

- IZAR-BIDE. Ruta de las estrellas. � Globo baten neurtuten / neurri ziurragaz, / izar-bide guztiak / dago<br />

konpasagaz. Azc PB 307. Izar-bidea dakiten ezkero, aien ontziak zerura eramanen omen gaitu. 'Qu'elles<br />

entendent aux constellations'. Or Mi 148.<br />

- IZAR BIKI. "Estrella doble. Izar-bikixak badira zeruan" Etxba Eib.<br />

- IZAR BORDUAK. (Pl.). "(Sc), los tres Reyes" A. v. HIRU ERREGEAK.<br />

- IZAR BUZTANDUN (S (Foix) ap. Lh; Dv, H (L, BN); bustandun V-gip ap. Etxba Eib; Gèze (büstandün), T-<br />

L). "(AB EE 1889b, 63), comète" Dv (s.v. buztandun). "Comète, astre à queue" H. "Zeruan alde batetik<br />

besterañoko izar-bustanduna ikusi genduan mayatz artan" Etxba Eib. � Azken denbora hautan izarlariek<br />

segitzen dute zeruan izar buztandun bat beren largabixta bereziekin. Herr 25-4-1957 (ap. DRA). v. tbn. ej. de SP<br />

en IZAR ADARTSU.<br />

- IZAR-DIRDIRA. Resplandor de estrella. � Bazterretan diamant xehe batzuek izar-dirdira batez argitzen dute<br />

erlikiaren untzia. JE Ber 62. Izar-dirdiraren azpian [beltz], egunaz xuriak. Ib. 101.<br />

- IZAR EGITI. "(AN-5vill), cometa" A.<br />

- IZAR EGON (G-to, AN-gip-larr; izer egon AN-ulz). Ref.: A; Asp Leiz2; Iz Ulz; Gte Erd 108. "Izar dago gaba<br />

(G-to), la noche está estrellada" A. "Izar dago, está estrellado" Asp Leiz2. � Zerua izar zegoen dirdizka. Or Mi<br />

99. Zerua / aldenbeste zegon izar. "Estrellado estaba el cielo". Or Eus 326 (v. tbn. 287 y Poem 526). Gaua izar<br />

dagonekoan / aideak-zear pasiatzen da / Mari-gaizto. SMitx Aranz 19. Izar dagon gauean. "En la noche serena".<br />

Or in Gazt MusIx 202 (Onaind in Gazt MusIx 210 izar dan gau narean, Gazt MusIx 195 gauaro izar narean).<br />

- IZAR-EGUZKI. (Pl.). Sol y estrella. � Jatorri gaiñ-gañeko / izar-eguzkiak / parerikan gabeko / leial ta<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

986

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

nobliak; / Nolako gurasuen... / alako semiak. Moc Damu 3. Izarlarien asmakizunetan ere ezta ageri izaten izareguzkirik.<br />

[...] Zenbaki edo zenbaki-sail bat ezarten du oraingo izarlariak. Zait Plat 56.<br />

- IZAR-ERAMAILE. "Astrífero, izareramallea" <strong>Lar</strong>.<br />

- IZAR-ERRAINU, IZAR-IZPI. Rayo de estrella. � Ixar-izpi. Laux BBa 68. Izar-errañu. Gand Elorri 58. Izarizpia,<br />

[...] odeiartetik. Ib. 134.<br />

- IZAR-HERRI. Firmamento. � Iges iges izarrak doaz ezkutetan / [...] Izar-erririk oztaz dogu begiztetan. AB<br />

AmaE 431. Bazijoiazan euren bidean / argikariak oi daben legez izar errian. Ib. 376.<br />

- IZAR-EURI. Lluvia de estrellas. v. IZAR-JARIO. � Etzekian oraindaino izar-euria izendatzen dan fenomenua<br />

zer zan. Osk Kurl 40.<br />

- IZAR-GAUZA. (Pl.). Cuestión referida a las estrellas. � Asko-yakiñak ziran, batez ere izar-gauzetan. Ir YKBiz<br />

24.<br />

- IZAR GELDI (V-gip ap. Etxba Eib; <strong>Lar</strong>, H). "Estrellas fijas, izar geldiak" <strong>Lar</strong>. "Estrella del Norte. Itxasuan,<br />

izar-geldixak erakusten dau bidia" Etxba Eib. � Izargeldietan eta izarbeletan. "Estrellas fijas y planetas". Etxde<br />

Egan 1961 (1-3), 97.<br />

- IZAR-GERRIKO. Zodíaco. � Ustai antzeko izar-gerrikoa ageri baita amabi izar-mordorekin; Aria, Zezena,<br />

Bixkiak [...]. Or QA 189 (v. tbn. 190, 194).<br />

- IZAR GOIZT(I)AR. "Goizeko izarra ou izar goiztiarra, étoile du matin ou matinale" H. � Ez dot sinisten<br />

urtenik dala izar goistarra. AB AmaE 367. Illunabarreko izar goiztarren ñirñirrak artzen. "Estrellas<br />

crepusculares". Mok 21.<br />

- IZAR GORRI. � Aleun illargi, aleun izargorri, aleun izarzoro. Or QA 207.<br />

- IZAR IHES. Estrella fugaz. � Zirrara bat buruan [...] ziri-izar edo izar iges bat bezala. Or QA 173.<br />

- IZAR IHESDUN. Estrella fugaz. � Dantzan pindarra / hala nola zeruan ihesdun izarra. Ox 168.<br />

- IZAR IHESKARI, IHESLARI. Estrella fugaz. � Dantzan pindarra / hala nola zeruan iheskar' izarra. Ox 169.<br />

Izar igeslariak. "Sidera errantia". Ker Iudae 13 (Dv izar bidetik makhurtuak, Ol iraizeko izarrak, BiblE izar<br />

iheskorrak).<br />

- IZAR IHESKOR. Estrella fugaz. v. ej. en IZAR IHESKARI.<br />

- IZAR-IHINTZ. v. izar-ihintz.<br />

- IZAR-IKERLE. "Astronome" T-L.<br />

- IZAR-ILARGI. (Pl.). Sol y luna. � Ortzi berri bat / [...] lilurazko izar-ilargirik gabe. Lasa Poem 89.<br />

- IZAR-INGURUDI (<strong>Lar</strong>, H). "Astrolabio, izar ingurudia" <strong>Lar</strong>.<br />

- IZAR-ITZULI. Movimiento de astros. � [Zoroaster] handizki aitua [zen] izar itzulietan. Hb Egia 72.<br />

- IZAR IZAN. v. IZAR EGON. � Izar dan gau narean. "En la noche serena". Onaind in Gazt MusIx 210.<br />

- IZAR-IZPI. v. IZAR-ERRAINU.<br />

- IZAR-JAKIN (<strong>Lar</strong>, Añ, H (ia-)). Astrólogo.<br />

- IZAR-JAKINTZA, -JAKINDE (<strong>Lar</strong>, Añ, H (i.-iak-), -JAKINDURIA. Astrología; astronomía. � Aien<br />

asmaketa izar-iakintzari ez-eta alabearrari zegokiola iakiteko. "Arte inspectorum siderum". Or Aitork 79 (v. tbn.<br />

107). Izar-jakindurian asko zakiena. "La ciencia de las estrellas". Berron Kijote 134. v. tbn. Izar-jakintza: Etxde<br />

Egan 1961 (1-3), 93.<br />

- IZAR-JAKITATE. "Astronomie" T-L.<br />

- IZAR-JARIO. Lluvia de estrellas. v. IZAR-EURI. � Illunbetan izar-yarioa bai litzan. 'Plu des étoiles'. Or Mi<br />

96.<br />

- IZAR-JARKERA. Posición de las estrellas. � Izar-iarkera bereizirik ezin auteman ukan zuten bakoitzarentzat.<br />

Or Aitork 162.<br />

- IZAR KEINULARI. "Izar kiñulariak: estrellas rutilantes, titilantes" A.<br />

- IZAR KOLOKA (<strong>Lar</strong>, Añ, Hb ap. Lh, H). "Estrellas errantes, izar kolokak" <strong>Lar</strong>. "Planeta, estrella errante,<br />

izarkoloka" <strong>Lar</strong> y Añ. v. IZAR LOKA. � Karguak edo ekindeak dira izar kolokak bezela, orain diranak ta<br />

puntuko eskutatzen diranak. Kortazar Serm 237.<br />

- IZAR KOLOKARI (<strong>Lar</strong>, H). "Planetario" <strong>Lar</strong>.<br />

- IZAR-KORRALE. Constelación. v. IZAR-MORDO. � Urthiak hilabete dian bezainbat izar-korraletan.<br />

Chaho AztiB 11.<br />

- IZAR-LEHOI. "León, signo celeste, izar leoia" <strong>Lar</strong>.<br />

- IZAR-LIBRA (<strong>Lar</strong>, H). "Libra, signo celeste" <strong>Lar</strong>.<br />

- IZAR-LIBURU. Libro que trata sobre los astros. � Galdegin nion ia nola asmatzen ziran izar-liburuetatik<br />

aunitz gauza. Or Aitork 79.<br />

- IZAR-LILI. Margarita. "(Bellis perennis), izar-lilia. Eskualde zenbeitetan uste dugu Phazko lorea erraten<br />

diotela izar liliari" Zerb GH 1933, 96. v. IZAR-LORE. � Aiphatu uhaitzaren hegitik bazohan izar-lili,<br />

margarita loreketa. Etcheb MGaric 30 (ap. DRA).<br />

- IZAR-LIRA (<strong>Lar</strong>, H). "Lyra, constelación" <strong>Lar</strong>.<br />

- IZAR LOKA (V-m ap. A), IXER LOKA (V ap. DRA). "Izar lokak, estrellas errantes" A. v. IZAR KOLOKA.<br />

- IZAR-LORE. a) Margarita (?). v. IZAR-LILI. � Dir-dir eremu legun ilhunetik agertu zitzaitan izar-lore<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

987

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ñimiñoa. SoEg Herr 28-6-1956, 1. b) (Noche) serena. � Gauaro izar lorea. "La noche sosegada". Gazt MusIx<br />

187.<br />

- IZAR-MORDO. Constelación; grupo de estrellas. � Ozkiro gazia, gau beltza, izar-mordo aundia. Ldi IL 50.<br />

Artatik ageri zala garbi, izar-mordoetatik esaten zana etzala egi gertatzen iakiñez, alabearrez baiño. Or Aitork<br />

163. Mundu-gerriko deritzaionaren izar-mordoak [...]: Sunt aries, taurus [...]. Or in Gazt MusIx 20. Izarmordoen<br />

(konstelazioen) izenak. Ibiñ Virgil 80 (v. tbn. 74 et passim).<br />

- IZAR-MORKA. Constelación. v. IZAR-MORDO. � Izar-morkak itsastarrari keñu egiten dioten ordua zen.<br />

'Les constellations'. Or Mi 99.<br />

- IZAR-MULTZO (-molso <strong>Lar</strong>, -moltzo Hb ap. Lh). Constelación. "Bocina, constelación, zeruko izar molso bat"<br />

<strong>Lar</strong>. "Signo del cielo y zodiaco, izardia, izarpilla, izarmolsua" Ib. v. IZAR-MORDO. �Zezen izar-moltsoa,<br />

jorraillaren 17an azaltzen da. Ibiñ Virgil 81 (v. tbn. 44 y 112). Berak sortzen ditu konstelazio / eta zeruko izarmultzo<br />

guztiak. BiblE Iob 9, 9.<br />

- IZAR NARE. (Noche) serena. v. IZAR-LORE (b). � Gauaro izar narean. "En la noche serena". Gazt MusIx<br />

195 (Or 202 izar dagon gauean). Ibai ta iturrietan eta ozkarbi izar narean. Ib. 166.<br />

- IZAR-OR. "Grand chien, constellation" Lh, que cita a SP y H.<br />

- IZAR-ORPO. "Éperon" H, que cita a <strong>Lar</strong> (sin embargo éste trae orpizar).<br />

- IZAR-OTSO. "Lobo, constelación, izarrotsoa" <strong>Lar</strong>.<br />

- IZAR-OZAR. "Grand chien, constellation", H que cita a SP (sin embargo éste trae ozar izar).<br />

- IZARPE. (En casos locales de declinación). Cf. NEtx LBB 93: "Esan dizut basarriaren izena ere: Izarpe.<br />

Izarrak bai zituan bere sapai, gau ozkarbietan". � Izarpean, odeiak baino gorago. A EEs 1916, 110. Izarpean,<br />

mugarri-ondoan itxikiz. 'Instalarme en pleno campo'. Zait Sof 128. � Zumar elkorraren azala egarriz iltzen ari<br />

danean Kanker izarpean. Ibiñ Virgil 63.<br />

- IZAR-PILA (<strong>Lar</strong>, H). "Signo del cielo y zodiaco, izardia, izarpilla" <strong>Lar</strong>. "Casiopea, constelación, izar pilla ala<br />

deritzana" Ib. "Cáncer, signo de Zodíaco, izarpilla bat" Ib. v. IZAR-MORDO.<br />

- IZAR-PILO. Constelación. v. IZAR-MORDO. � Bi izar pillo bardin zazpi izarretakoak. Darric RIEV 1912,<br />

224. Izarpillo edo izarte aunitz. Bera EEs 1915, 164. Artur, Itzaiaren izarpilloko izarrik argi eta aundiena. Ibiñ<br />

Virgil 80n.<br />

- IZAR-PINDAR. Chispa de estrella. � Izar-pindar urdin beroz oro sugar ditezen. Iratz 123. � Hedoi artetik<br />

izar-pindarka zerua hasten zelarik. Iratz 125.<br />

- IZARRAK IKUSI. Ver las estrellas, sentir un dolor físico muy fuerte. � Eta onetan, kaska! Izarrak ikusten<br />

geratu zoazen biak topekadearen indarrez. Bilbao IpuiB 271. � (i. ikusarazi). Hacer ver las estrellas. �<br />

[Ezneak] ago guztie kiskeldu bear eutson ta ixerrak ikusiazoten eutsezan. Akes Ipiñ 29.<br />

- IZARRAK KENDU. � Izarrak kendu zaizka / Don Karlos Borboni / zergati jarri zuen / ainbeste armoni. Lexo<br />

Auspoa 79-80-81, 378 (ELok 318 traduce "bajar los humos").<br />

- IZARREN IHINTZ. Rocío (?). v. izar-ihintz. � Haize eztiak ekharri dio izarren-ihitz nigarra. Garazi<br />

(Donazaharreko) Primadera (ap. DRA).<br />

- IZARRETAN. a) "Izarretan iaikitzea, se lever avant jour, aux étoiles, quand les étoiles brillent encore" H. b)<br />

Estrellado. � Gau ilunari / zerua izarretan da. JEtchep 119.<br />

- IZARRETARA. A la intemperie, al raso. � Auzo herrietarat heldu ahal ez direnak, izarretara, lur has. Eskual<br />

28-8-1908 (ap. DRA). Izarretara lo egiten genian. Or Mi 94. � Agorril-buruil gau izarretara, Getariako urhegian.<br />

HU Aurp 207.<br />

- IZARRETIK IZARRERA. "Izarretik izarrea: todo lo largo del día" Iz ArOñ. � Emen gauzkazu penitentzitan /<br />

izarretik-izarrera / alik lasterren eldu nairikan / zure diñak izatera. SMitx Aranz 156.<br />

- IZARREZKO. (Adnom.). � Izarrezko khoroaz khoroatua. EZ Man II 196. Bere begi izarrezkoak. AB AmaE<br />

134. Gabeko estalkia, izarrezko lorakaz [...] josia. Ib. 383. Izarrezko koroia [...] ta iantzia / zeruko izar urdinez<br />

ereinda. Azc PB 307. [Zerua] izarrezko begiakaz lurrera begira. Ag AL 34. Edegi dirade zeruan / ate<br />

diamantezkuak [...] / bentana izarrezkuak. Balad 193.<br />

- IZAR-SAIL. Constelación. v. IZAR-MORDO. � Izar-sail eta izarbel sorginak asmatu zituzten iakintzaleok.<br />

Zait Plat 71.<br />

- IZAR-TALDE. Grupo de estrellas. � Gau o<strong>sg</strong>arbian, izartalde dizdizlari ederra. Etxeg Itzald II 155. Zerua ta<br />

izartalde guztia. "El cielo con todo lo que en él haya". Or Tormes 21. An goien izartalde bat ageri da. 'Gouffre<br />

de étoiles'. Or Mi 122. Izar-taldea zirudin, dantza-ibillian. "Estrellas que se movían". Berron Kijote 206.<br />

- IZAR-TXORI. "Ardea stellaris, izar xória, izartxória" Urt II 269.<br />

- IZAR-UZTAI. "Absis, [...] izaruztaia" Urt I 46.<br />

- IZAR-ZABALDI. � Arimen gurdia, izar zabaldietan barna leiaka zoaien zerurantza. 'Dans les plaines<br />

étoilées'. Or Mi 99.<br />

- IZAR ZAZPIKIAK. "Les Pleiades, constellations [sic]" H. v. ZAZPI IZARRAK.<br />

- IZAR ZORO. � Aleun illargi, aleun izargorri, aleun izarzoro. Or QA 207.<br />

- NORTE IZAR, NORTEKO IZAR. v. norte.<br />

- OZAR-IZAR. v. ozar.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

988

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

- SUDUESTEKO IZAR (SP), SURUESTEKO I. (A). "Étoile du soir" SP. "Debe ser la estrella Sirio" A.<br />

- ZAZPI IZARRAK. v. zazpi.<br />

izara (V; Mic 9r (is-), H (V, G)), izare (H (V, G); izarea det., <strong>Lar</strong>, Añ), izera (G-azp-nav), ixara, ixera, isara,<br />

isera. Ref.: A; Iz ArOñ (isara), Als (eskúbera); Etxba Eib; Holmer ApuntV; Elexp Berg. �1. Sábana. "Ensabanar,<br />

[...] maindirean, izarean bildu" <strong>Lar</strong>. "Drap dont on enveloppe les morts, linceul, suaire" H. "Izare o izale: sábana<br />

en el León de Sánchez Albornoz. Apéndice IV, pág. 183" Garate 5. a Cont RIEV 1935, 350. "Urdiain aldean izara<br />

eta izaria ohe-estalgiak dituzte" Satr Othoizlari 46, 3 (ap. DRA; la ref. es incorrecta). � Tr. Atestiguado en<br />

autores vizcaínos desde mediados del s. XVII; se documenta tbn. en CatBurg (47), <strong>Lar</strong>dizabal (en éstos dos<br />

izare) y en algunos autores guipuzcoanos del s. XX. Hay ixara en Kirikiño (Ab I 83), Lauaxeta, Otxolua (159) y<br />

Alzola (Atalak 58); ixera e isera en Akesolo (Ipiñ 28 / 29), e izera en Kortazar (Serm 241) y en un ej. de EgutAr.<br />

En DFrec hay 6 ejs. de izara y 1 de izera. � Isara bi, oeko kotxiña bi. Mic 14v. Izara santea zeinegaz batu<br />

ebeen. "El sudario con que fue envuelto". Cap 141. Ez dot ez eunezko ez miesazko izararik biar. Mg PAb 66.<br />

Ogeitamar izare edo maindire. <strong>Lar</strong>d 141. Amabiren bat izara ta beste orrenbeste burko azal. Ag Kr 74.<br />

[Zaldizkoen] txarrantx, burusi ta isara. "Las mantas y sábanas de los caballos". Or Tormes 11 (Eus 332 izara).<br />

Lurpera naramatenean, izan zaitezte nere izara ta kutxa. NEtx Nola 93. Oeko izarak. Erkiag BatB 153.<br />

v. tbn. CrIc 44. fB Ic I 73. Añ EL 2 223. Astar II 128. Mde HaurB 17. And AUzta 46. Etxba Ibilt 467. Alzola<br />

Atalak 60.<br />

� (Usos figs.). � Iparraldeko mendi-saillak ere izara beltzetan bill-bill egitera dijoaz beren tontorrak. Mok 21.<br />

Ibarretan edur zurijak dagijez ixara barrijak. Laux BBa 6. Elur-izara-gañean nere oñatzik ez dago. EA OlBe 36.<br />

[Mari gaiztoa] aidez iruten / sorginkerizko izara. SMitx Aranz 22. Illuntzeak bere izara baltzeranak zabaltzen<br />

ziarduan zeru ta lurrean. Erkiag BatB 87. Eguzkia izera gorrixka batean barrezka sartzean. EgutAr 2-5-1963<br />

(ap. DRA).<br />

�2. (V-gip; FSeg ap. A). Ref: A; Iz ArOñ (isara). Pañal de niño. "Izara: aurra galtzarbetatik beraño biltzeko<br />

oiala" Urkia EEs 1930, 51.<br />

�3. "(G-azp-to), sabanilla de la cabeza" A. v. izaratxo.<br />

�4. "(V-m), primeros funerales, nueve días seguidos después de la defunción" A.<br />

- ANDA-IZARA. v. anda.<br />

- IZARA-GAI, -GEI (V-gip). "Lienzo. Arixa eruan eta izara-geixa ekarri, biar dan sarixa eunliari ordainduta"<br />

Etxba Eib.<br />

- IZARAPE. (Con suf. local de declinación). Bajo la sábana. � Zigarro-kondoa izarapean itxita. Bilbao IpuiB<br />

151.<br />

� Etim. Se trata de un arabismo, introducido, al parecer, por mediación del romance, habiendo sido olvidado el<br />

mediador o caído en desuso.<br />

izaradun. (El) que lleva una sábana. � Kanposantura urreratu zanean, ixaradunak aurrera urten eta [...] esan<br />

eutson: "Hermano, dame la mano". Alzola Atalak 58s (ref. a una persona disfrazada de fantasma).<br />

izar-harrapaketa. "Izar-arrapaketa (G-to), al marro, juego de niños a cogerse" A. Cf. 2 izarka.<br />

izar-arte. v. izarrarte.<br />

izaratu (V-gip ap. A; <strong>Lar</strong>, Hb ap. Lh, H, FSeg ap. A). � "Ensabanar, maindiretu, izaratu" <strong>Lar</strong>. "Couvrir d'un<br />

drap, d'un linceul" Lh. "Izaratu umea (V-gip), envolver en pañales la criatura" A (s.v. izara).<br />

izaratxo, izaretxo (<strong>Lar</strong>). �1. "Sabanilla" <strong>Lar</strong>. � [Beronikek Jesusen arpegia] garbitu artean bere izaratxoaz. Añ<br />

EL 1 192 (v. tbn. 191). �2. (<strong>Lar</strong>, Añ (V)), izaratxu (V-arr ap. A), izeratxo, izaraxo (Hb ap. Lh). "Toca" <strong>Lar</strong> y Añ.<br />

"Sabanilla de la cabeza" Añ. "Sabanilla, beatilla blanca que llevan las mujeres en la cabeza" A. � Gero yantzi<br />

ebazan bere soñekoak, imiñi eban buruan bere izeratxoa, sartu zan oian. EEs 1924, 208.<br />

izarazo. v. izaarazi; izuarazi.<br />

izarbel (BeraLzM), ixarbel. � Planeta. � Izarbelak zer dire? --Berezko argirik ez daukaten izar itzaliak. Bera<br />

EEs 1915, 163. Ixarbel edo planetak. ZA Euzk 1929, 28. Horiek ditugu izarbel edo planetak deitzen. Herr 15-10-<br />

1959, 1. Izargeldietan eta izarbeletan. "Estrellas fijas y planetas". Etxde Egan 1961 (1-3), 97. Saturn izarbela.<br />

Ibiñ Virgil 81. v. tbn. A. Atutxa in Onaind MEOE 677. Mde HaurB 81. Zait Plat 72.<br />

izardakitu. v. ixardekatu.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

989

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

izardatu. � "(L), étoiler" Lh. v. izarratu. � Zeru izardatua. Etcheb MGaric 17.<br />

izardeki(tu). v. ixardekatu.<br />

izardi (<strong>Lar</strong>, H), izarti (<strong>Lar</strong>), ixarti (Bera). �1. Constelación; conjunto de estrellas. "Pléyade, siete cabrillas,<br />

izardi zazpikia" <strong>Lar</strong>. "Signo del cielo y zodíaco, izardia, izarpilla, izarmolsua" Ib. "Escorpión, signo celeste,<br />

lupu izartia" Ib. � [Errazago da kontatzea] zeruko izardia, ondarreko are xea, basoetako ostoak ezen ez [...].<br />

<strong>Lar</strong> SAgust 10. Eguzkijak eta Ludijak / Urtebetian joten dabezan ixartijak (1896). AG 985. Ez legoke Eriorentzat<br />

lekurik, baizik eta bizirik izardietara aldatuko lirake zeru garaiena iristeko. "Sed viva volare sideris in<br />

numerum". Ibiñ Virgil 112. �2. Universo. � Izadia (universo) denboraren bildur da. Etxde Egan 1961 (1-3),<br />

81.<br />

izardi. v. izerdi.<br />

izardun (<strong>Lar</strong>, Añ, H). �1. "Estrellado" <strong>Lar</strong> y Añ. "Cielo estrellado, zeru izarduna, izartua" <strong>Lar</strong>. � Izardun aroz<br />

koronadurik. AB Olerk 322. � ixardun. � Zure bijotza baratza bat zan / [...] zure gogua onoimenezko / ixardun<br />

ortze urdiña. Enb 148. �2. (Dv � A, H). "Qui porte une étoile au front, en parlant des animaux" Dv. "Cheval<br />

qui a une étoile au front" H. �3. "Oficial, jefe, general (militar)" DRA.<br />

izarenean. v. IZANENEAN (s.v. izan).<br />

izargabe. � (Adj.). Sin estrellas. � <strong>Lar</strong>razken-gau bat zen izar gabea. Mde Po 73.<br />

izargar. v. izarkar.<br />

izargar. v. izarkar.<br />

izargarri (H), izartgarri (H). � "Mesurable" H.<br />

izargi. "Faro (neol. Arriandiaga)" A DBols. v. itsasargi.<br />

izargi. v. 1 izarki.<br />

izari (L, BN, S; SP, Ht VocGr 385, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv (BN, S), H (L, BN, S)), isari (BN-ad). Ref.:<br />

A; EI 116. � Medida (ref. a cosas materiales e inmateriales). "Mesure, neurria" SP. "Mahain hunen izariko<br />

harlauza bat, une dalle de la dimension de cette table" Dv. "Izaria har dezadazu, prenez-moi la mesure. Izaria<br />

galdu dut, j'ai perdu la mesure (que j'avais prise). Oinetako hauk zure izarikoak dira, ces souliers sont à votre<br />

mesure. Nere izarikoa da, il est de ma taille, de ma force, de ma capacité. 2. au fig. mesure, modération,<br />

prudence. [...] 4. au fig. Baditutzua bada bi izari? avez-vous donc (deux poids et) deux mesures?" H. Leiçarraga<br />

(Decl a) 7v) da izaria como equivalente suletino de neurria. � Tr. Documentado en autores septentrionales desde<br />

mediados del s. XVII (cf. supra la ref. de Leiçarraga); se encuentra tbn. en F. Irigaray (159), Orixe (Poem 513) e<br />

Ibiñagabeitia (Virgil 88). En DFrec hay 11 ejs., 9 de ellos meridionales. � Eskerdunari mukurru izari. "À celui<br />

qui est reconnaissant, faut donner la mesure comble". O Pr 154. Hantik indazu edatera behar den izariak eta<br />

mesurak gainti eginik ere. Tt Onsa 46 (96 izaria eta mesura). Izari xipiegiz, gaistoa honaren edo kharioegi<br />

gaizak salzen dütienek. Bp I 100. Nik badit nunti zü phaka, izariak oro beno handiago den gisa batez. Mst III 47,<br />

1 (Ip izari; Ch neurri). Bere nahikunder izaririk eta xederik ezin emanez. AR 30. Plazer, gustu, gutiziak / [...]<br />

behar tu tenperantziak / izarian iduki. Monho 96. Bertsuak egitea izarietan ahalik yustuenak. Gy XI. Oh, izari<br />

zuzenean izar bagineza! Dv LEd 155 (Cb Eg II 83 pisu justuan guzia pisatzen bagendu). Ezditeke yakin zein<br />

urrun diren [izarrak] izari guziez goitik dire. Hb Egia 39s. Gizonak gare mintzari ederrak nahi baduzue, bainan<br />

ez dugunak ikusten gizonen izariez urrunago. Ib. 56. Ez dire bi izaritan ikusten egintzak. Gezurra bethi gaizki<br />

da. Ib. 128. Zerbitzatuko dira zientzat besterentzat zerbitzatu zirateketen izari beraz. SalabBN Mt (ap. H).<br />

Nihork ez zezaken erran haren aphaindurak izariz goragokoak zirela edo zela hura urgulusa. Elsb LehE 56 (ap.<br />

DRA). Bada ordea, orotan izari bat; handik goiti, soberak sobera. HU Aurp 202. Izariz goragoko urgulurik<br />

gabe. HU Zez 67. Nolako izari, halako sari. Arb Igand 125. Neurrigabea, deus izaririk ez duena. Ib. 117.<br />

Kabalek badakite gizonak baino hobeki beren indarraren izaria, eta ez dute gainditzen. JE Bur 61. Hil ondoan,<br />

gei diren izarian saristaturen dituelako [ustea]. Ib. 104. Ez dut behinere ikusi haren soin-izari oneko gizonik. JE<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

990

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

Ber 34. Metro bat eskuan, deneer izari hartzen. Zub 116 (v. tbn. Arb Igand 129 izariak har). [Zeru-sundetan]<br />

ezarri dituzte gisa guzietako izarien hartzeko negurgailu bereziak. Herr 15-10-1959, 4. Ez dugu segur hortan ere<br />

Frantsesen apaltzerik, bainan zertako ez izaria atxik? "Pourquoi ne pas garder la mesure?". Ardoy SFran 299.<br />

(Besta Berriz) gazteria, bero xutaren xutaz, bere urhatseko izariaren izariaz. SoEg Herr 17-7-1968 (ap. DRA; la<br />

ref. es incorrecta).<br />

v. tbn. Chaho AztiB 12. Lap 68 (V 152). Ip Hil 138. Barb Sup 186. Etcham 71. <strong>Lar</strong>z Iru 60. Mattin 66.<br />

� Batere izpirituan izari onik duenak ezaguturen du Konfuzius ximino bat dela. Hb Egia 69. � Betha zazie zien<br />

aiten izaria. SalabBN Mt (ap. H, que traduce: "comblez, remplissez la mesure de vos pères"). Izari ona, eta<br />

galkhatua eta iharrosia eta mukurru dohana emanen zaitzue. HeH Lc 6, 38 (Leon izari; Lç, He, Oteiza, Dv,<br />

Brunet, Ol, Ker, IBk, IBe neurri). Menturaz egiten duzien lehemiziko bekatiak beteko du izaria eta ordian ya<br />

ezta erremedioik zientzat (Luzaide, 1869). ETZ 277.<br />

� "Au fig. le dû, le plein, ce qu'on a mérité. Nik behintzat ene izaria ukhenik banohazu, quant à moi, je m'en vais<br />

ayant reçu mon compte" H.<br />

� "Au fig. et au pluriel: mesures, précautions, dispositions. Bakhoitzak har bitza bere izariak, que chacun prenne<br />

ses mesures" H. "Kontseiluak izari hori hartu du, laborariak laguntzekotan (BN-lab)" Gte Erd. 230. � Hartu<br />

zituzten izari batzu, ezin gehiago onak, heien kukuarazteko. Elsb Fram 137s.<br />

- IZARIAN. "Izarian egina, fait conformement à la mesure" H. "Izarikoak ditut (BN-arb), izarian ditut zapeta<br />

hauek (BN-ciz)" Gte Erd 231.<br />

- IZARI EGIN. "Izari oneizu, faites bonne mesure" VocBN.<br />

- IZARIKO (BN-arb ap. Gte Erd; H), IZARIZKO (Dv). a) De la medida, ajustado a la medida. "Qui est de<br />

mesure. Izarizko lana, izarizko jana: travail de mesure, nourriture de mesure, c.-à-d. on mérite d'être nourri<br />

suivant le travail que l'on fait" Dv. "Izarikoak ditut (BN-arb), izarian ditut zapeta hauek (BN-ciz)" Gte Erd 231.<br />

� Guziek entsaiatzen dute [khoroa] / baiñan izariko batek ere ez duke. Gy 95. Zangoeri eman izariko zapatak.<br />

Zerb GH 1936, 417. Batzuk zetabe larriegia [...]. Bertzek aldiz, xehegia. Izariko zetabia emaguzu, izarikoa. <strong>Lar</strong>z<br />

Senper 38. Azkenean denek hatzemaiten dute izariko zapeta (hablando de unas bodas que parecían irrealizables).<br />

DRA. b) Grande, espacioso. � Etxaldeak arras izarikoa izanez, arranda gutiegi zuen haur andana baten<br />

hazteko. Othoizlari 44, 22.<br />

- IZARIRA. (Precedido de gen.) A la medida (de). � Orai goibel, sarri iguzki, / idor orai, heze sarri. / Eta oro<br />

bere izarirat. Gy 141.<br />

- IZARITAN. a) Con medida, con moderación, en su justa medida. � Erreglatzen eta izaritan atxikiten ditü gure<br />

apetitiak. CatLan 65. Haize oro eztiak dire, uri oro aberatsak, otz ala beroa bethi izaritan. Hb Egia 31. b) En (a)<br />

la medida (de). � Herrixka zenbeit bada naski bazterretan / eman ezditekenik bertzen izaritan. Hb Esk 87. c)<br />

"(S; Const), mesure, mètre, vers. Izaritan ezarri, mettre en vers" Lh. � Ihurk ez dütü eretxeki [hitzak], bai<br />

izaritan ezari. Const 17.<br />

- IZARIZ (H). Con medida, con moderación. "Izariz mintzatzia bethi hobe duzu, il vaut toujours mieux parler<br />

avec mesure, en observant la modération, les ménagements et les convenances voulues. Guziak izariz, izarirekin<br />

egitea, faire tout avec poids et mesure. [...] Izariz emaitea, donner parcimonieusement, chichement" H. �<br />

Abertitzen zaitut / andere gaztia, / izariz ar dezazun / banitatia. Bordel 72. Hekin osasunaren beiratzaile ona /<br />

bizi bethi izariz eraman dutena. Hb Esk 186. Jainkoak eman derauko gizonari arnoa, bainan izariz eta<br />

beharorduan edateko. Arb Igand 130. Jan eta edan dezagun xuhurki edo izariz. Elsb LehE 16 (ap. DRA). Badaki<br />

zentzuz mintzatzen eta izariz. JE Ber 47 (v. tbn. Hb Egia 84, HU Aurp 60 izariz mintzo). Airea epel da, baina<br />

izariz. Ib. 90. v. tbn. Dv LEd 85. CatJauf 93.<br />

- IZARIZ KANPO. Desmedidamende. � Beharrik gabe, izariz kanpo, gu izan giten mundu guziaren ziriko<br />

piltzar, ezta zuzen. Eskual 18-9-1908, 2.<br />

izari. v. ezarri; izaira.<br />

hizari. "Izador" SP.<br />

izaridun (L-ain ap. A � Dv). � "Qui a la mesure voulue, en parlant des engins à mesurer; qui a de la mesure, en<br />

parlant des personnes, mesuré" Dv.<br />

izarigabe (Dv, T-L). � Inconmensurable, sin medida. "Qui n'a pas la mesure voulue, qui est sans mesure,<br />

démesuré" Dv. "Démesuré" T-L. � [Salbatzailearen] amodio izari gabean. Lap 26 (V 48). Horrelakoa da<br />

Jainkoa ere, handia eta osoki izarigabea. Arb Igand 153. Zorion bethiereko eta izarigabean. Ib. 58. Jainkoaren<br />

ontasun izarigabea. CatJauf 122. [Jesu-Kristok] Jainko bezala eman dio bere heriotzeari merezimendu izarigabe<br />

bat. Ib. 60. Haur baten zorion izarigabea! JEtchep 66 (v. tbn. 70).<br />

- IZARIGABEKO (L-sar ap. A; Dv). Inconmensurable, sin medida. "Desmesurado" A. � Urrundu zen gizona<br />

bere Yainkoa ganik izari gabeko eremu batez. Hb Egia 38. Bothere izari gabeko hori. Lap 127 (V 278; v. tbn.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

991

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

118 (V 261)). Zure pasionearen merezimendu izarigabekoetan. Giristinoki moldea (1877), 290 (ap. DRA). Jesus<br />

Jaunaren amodio izarigabekoa. Ardoy SFran 256. Parise ez da oraino guk ezagutzen dugun izarigabeko hiria!<br />

Ib. 85. Heien izari gabeko urguluak. SoEg Herr 5-12-1968, 1.<br />

izar-ihintz (L-ain, B ap. A; H), izar-ihitz (BN-mix-baig, Sc ap. A; VocBN, Dv (BN)), izarrintz (L ap. A),<br />

izartihitz (Sc ap. A; Foix (S) ap. Lh). � "Relente" A. "Rocío. Izarrintza goizetan otzaire pizkat duelarik lurrean<br />

agertzen den ezetasuna da: badu oztasun-pizka bat (L-ain), el rocío es la humedad que se nota a las mañanas<br />

[...]" Ib. � Izar ihintz xorta bat bezala, khe guti bat bezala. Jaur 103. [Gizentzeko diren ardiek] goizetan-goizik<br />

nahi dute izar ihintzean alhatu. Dv Lab 276 (v. tbn. 277). Izar-ihitzak uts egin dio, aphirileaz geroz. Prop 1878,<br />

151. Badea xoragarriagorik nola, goizetan, izar ihintzaren usnatzea? JE Med 11. � Zuri eta zure Seme Jaunari<br />

esker oraino, izar-ihintz gozo bat jautsi da nere gainera. Jnn SBi 140.<br />

1 izarka. � Formando estrellas. Cf. izar (4). � Gizentzeko baizik ez badituzu idiak, erosatzu ilea izarka jarria<br />

dutenak. Dv Lab 237.<br />

2 izarka. "(V-arr-oroz-och), al marro, juego de niños a cogerse" A. Cf. izar-harrapaketa.<br />

izarkar (<strong>Lar</strong>, Hb (-kh-) ap. Lh, H), izargar (H). � "Canícula, la estrella mayor del Can" <strong>Lar</strong>. "Caniculares,<br />

tiempo de canícula, egun beroenak, izarkar egunak" Ib. v. <strong>Euskal</strong>dun Nekazarien Adiskidea 1868, 17 (ap. DRA).<br />

izarke (<strong>Lar</strong>, H). � "Cometa en el cielo" <strong>Lar</strong>. v. 2 izarki. � Izarkeak edo kometak izarrak baño andiagoak<br />

dirurite. Echve Dev 208.<br />

1 izarki (BN-ciz, Sal, R; VocBN � Dv), izargi (BN-baig), izarkitu (R; H (BN)), itzarkitu (H (BN, S)). Ref.: A<br />

(izarki); Iz R 291; Satr VocP (izargi). �1. "Izark, izarki, couvrir le feu" VocBN. "Cubrir el suelo con ceniza.<br />

Izarki nat sua (Sal), izarkitu dian sua (R), he cubierto el fuego con ceniza" A. "Izarki dut sua, he envuelto el<br />

fuego" ZMoso 59. "Tapar la brasa con la ceniza" Iz R 291. "Suiain izargitzea, cubrir de ceniza el fuego antes de<br />

acostarse" Satr VocP. � Esperanza txindi bat zema izarkirik biotzean (174). LE-Ir. �2. "(Sal, R), rescoldo. Sin<br />

embargo no se dice izarkian gaztaiñak erre, sino auspean" A.<br />

2 izarki (Hb ap. Lh, H). � "Comète" H, que cita a <strong>Lar</strong>ramendi, pero éste trae sólo izarke (q.v.). "Étoile" Lh. �<br />

Uztargia, ostreliaka, izarkia, argea. <strong>Izt</strong> C 236 (en una lista de palabras relacionadas con la meteorología).<br />

izarkida (<strong>Lar</strong> � <strong>Izt</strong> VocC, H), izarkide (<strong>Lar</strong>). � "Constelación" <strong>Lar</strong>. "Orión, constelación, Orion deritzan<br />

izarkide bat" Ib. � Zeru me eder garbi alaia eta beraren izarkida aiñ da egikari onakikoa, non [...]. <strong>Izt</strong> C 24.<br />

izarkindari. � Astrónomo. � Turkiako izarkindari edo astronomo nagosiak. A Ezale 1899, 8a.<br />

izarkinde. � "Astrología, astronomía" <strong>Lar</strong> DVC 251. � Izarkindea deitzen diogu, izarren egokiak irakasten<br />

dituen jakindeari. <strong>Lar</strong> DT XLIX.<br />

izarkitu. v. 1 izarki.<br />

izarkizun (H), izartkizun (H). � "Qui doit être mesuré; qu'il faut dire ou faire avec mesure, modération,<br />

prudence, convenance" H.<br />

izarkor. v. izerdikor.<br />

1 izarlari, ixarlari. � Astrónomo; astrólogo. � Ixarlarijak irakatsi dauskubezan barririk nabarijenak. ZA Euzk<br />

1929, 28. Nostradamus izarlariak. Or Mi 68. v. tbn. Herr 25-4-1957 (ap. DRA). Eudoxa iakintzale ta izarlariak.<br />

Zait Plat 14. Konon, Samosko izarlari ta geometri jakituna. Ibiñ Virgil 41.<br />

2 izarlari. "(BN, S), arpenteur" Lh.<br />

izarle. "Mesureur" SP. v. izartzaile.<br />

izarne. � "(L; TB) éclat, scintillement" Lh. � Zeren ez nuen deus ikhusten, argi haren izarnea zela kasu. TB<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 992<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

Act 22, 11 (Dv argi haren dirdira).<br />

izarniadura (Dv, H, A). � "Scintillation, rayonnement" Dv (que cita el ej. de He). � Ohoreak eta laudoriak<br />

baititezke harri preziatu batzu bezala, zeiñen arrimutik agerzen baita gloria, izarniadura bat bezala. He Phil<br />

222 (SP 221 distiadura edo pikailladura). Hango leze beltzak, zeruak bezala distira lezake, Jaunaren begiko<br />

izarniadura bat ager balekio. Dv LEd 232.<br />

izarniarazi (Dv, A (ambos citan a He)). � "Faire briller. Izarniarazazu zure arpegia (He), faites briller votre<br />

visage" Dv. � Izarnia arazazu zure bisaia [...] zure zerbitzariaren gainean. He Phil 102 (SP 100 argiaraz<br />

ezazu). [Yaun-doni Yaunik] izarniarazi zuen gure errelijione saindua. Lg II 94. Bere gorputza [...] eraginen du<br />

iguzkia bera baino argiago eta ederrago, dena dirdira ospetsu batez izarniarazten duela. Dv LEd 258.<br />

izarniatu (Dv � A, H), izarnuatu (H). �1. "(Lg, He), briller, chatoyer, scintiller" Dv. � Iauna, gure<br />

trabailluan Zu zaizkigu laguntzen; zuk [...] gaituzu faboratzen, Zuk duzu izarniaturik faborez mugaratzen. Harb<br />

(ap. H: "[...] C'est vous qui faites briller les étoiles et nous faites par faveur atteindre notre destination"). Zeruak<br />

hanbat izar diferenten argiz distiatzen eta izarniatzen du. He Phil (ap. H). Haren bisaiak izarniatzen zuen<br />

argizagi batek bezala. Lg II 285. (v. tbn. 168). Zerua sutan agerturen da, ez du gehiago izarniaturen. Ib. 185.<br />

[Berthuteak] gizonen begiei gordea badago, hanbatenaz gehiago izarniatzen du Jinkoarenetan. Mih 94. [Zure<br />

bihotzak] izarniatzen du iguzki batek bezala. Dv LEd 278. Han zure amodioak izarniatzen du. Ib. 91. Zuhurtziak<br />

izarniatzen du gizonaren ahurpegian. Dv Eccl 8, 1. Iesusen biziaz, haren justiziaz / Izarnuatzen nuen / Zeruez<br />

gorago, aingerutaraiño / ikusia, ikusia, ikusia nintzen. CantIzp (ap. H). Gau eskerge bat baizik ez, ez beltz ez<br />

izarniatua, baina irungia eta uger-kolore. Mde HaurB 82 (v. tbn. 24). �2. Hacer brillar, iluminar. v.<br />

izarniarazi. � Ardoak izarniatzen zizkion begiak. Mde Pr 111. Elgar aditua dute Eguberri gauan [...] karrikak<br />

oro izarniaturik ezarriko dituztela, dir-dir. Herr 25-12-1958, 2.<br />

izarño. � Dim. de izar. v. izartto. � Argi egidazu izarño dardarti. Ldi UO 18. Iru errege [...] / izarñoaren<br />

atzetik. SMitx Aranz 60. v. tbn. Ox 159. Erkiag Arran 30. Gand Elorri 100.<br />

izarñotu. � Llenarse de estrellitas. � Itsas-mendien azken dirdira / [...] eguna izarñotzean. Iratz 169.<br />

izaro. � "Isla (V)" Zait Sof II. Cf. A: "Nombre de la isla situada en la bahía de Bermeo. Según Moguel (PAb<br />

pról.), significa "círculo de mar". Tal vez signifique "isla" en general". � Izaro bat ur artean bezela (R.<br />

Murga, 1894). JFlor. Izaro edo uhartean. Mde Pr 210. Izaro edo uarte. Erkiag Arran 11. Samuko izaro<br />

ederrean. Zait Plat 86. Orra izaroz bakar / dabillen onen lagun-taldea. "Por ínsulas extrañas". Gazt MusIx 187<br />

(Or ib. 199 izaro galduetan, Onaind ib. 206 ugarte arrotz). En DFrec hay 3 ejs. v. tbn. Elizdo EEs 1929, 176.<br />

Onaind in Gazt MusIx 154. Ibiñ Virgil 80. Lasa Poem 117.<br />

- IZARO-SAIL. Archipiélago. � [Elade] izaro sail kopurutsua. Zait Plat 37.<br />

izaroki. � Península. � Breizera, Breizh izarokira (Armorika penintsulara) ekarri zuten V eta VIIgarren<br />

mendeen bitartean [...] lurgin talde batzuek. Mde Pr 282.<br />

izarpen. "Mesurage" Dv.<br />

izarra. "(V-gip), tamujo, mata de la familia de las euforbiáceas" A.<br />

izarralde. �1. Firmamento. v. izartegi. � Egunik geienetan odei ilunez estalirik agertzen zaigu izarraldea. A<br />

EEs 1916, 301. �2. Grupo, conjunto de estrellas. � Noiz da egun berean agertu holako izar alderik zeruan?<br />

"Une telle quantité d'étoiles". Ardoy SFran 271.<br />

izarrarte (L-ain ap. A), izar-arte (BN-baig-lab ap. A; Dv, H), izarrate (Dv). � "Nuit étoilée, sereine" Dv. "Izararte<br />

eder dugu, nous avons une nuit claire, où les étoiles brillent d'une belle clarté" H. "Firmamento estrellado"<br />

A. Cf. izartarte. v. izarzki. � Zein den eder arratsean / izararte garbia! Elzb Po 186. Gau ilhuna; ilhargirik ez,<br />

ez eta ere izar-arte ederrik. Barb Sup 173. Izararte garbi edo gau-alde argietan. Darric RIEV 1912, 224. Holako<br />

gauarekin untziz joaitea? Behazok izar-arte horri! Barb Leg 138. Bildotsaren argiak argi egiten baitu. [...] Ez<br />

din izar-arte illunik izango, orain bezala. Or QA 205.<br />

izarraski. v. izarzki.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

993

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

izarratu (G? ap. A (que cita a Arr); Dv, H (L, BN)). � "S'étoiler, se couvrir d'étoiles (AB)" Dv. "Cubrirse de<br />

estrellas" A. v. 2 izartu, izarreztatu. � Zerua baitzego izarraturik garbi (319). LE-Ir. Zerua izarratu jat. AB<br />

AmaE 22 (v. tbn. 433). v. tbn. Camp EE 1883b, 522. Zeru-sabaia izarratu. Erkiag Arran 21. � (V-gip, BN;<br />

VocBN � Dv). Ref.: A; Elexp Berg. (Part. en función de adj.). Estrellado. "Zeru izarratuai begira" Elexp Berg.<br />

� Zeru izarraturaño zeña baita helduren. EZ Man I 82 (v. tbn. Noel 167, Camp EE 1882a, 34, NEtx Antz 117,<br />

Anab Poli 105 zeru izarratu). Eztezazula sekulan siñets denbora izarratuari . "En temps étoilé".<br />

Volt 167. Udazkeneko gau eder izarratu bat zan. Arr GB 34. Gau illun izarratuan. Echta EEs 1912, 238. � (V,<br />

AN-5vill). Ref.: A; Etxabu Ond 118. "Cielo estrellado" A. "Indica el estrellado del firmamento" Etxabu Ond. �<br />

Egualdi ona, [...] zeru garbia, izarratu ederra. Ag Ezale 1897, 67. Cf. tbn. el ambiguo ej. de Echeita (Jos 90):<br />

Zeru garbi ta izarratu ederraz.<br />

- IZARRATU EGON (V-gip). "Izárratu daó: está estrellado. Izarratu ederra dao" Iz ArOñ. "Estar estrellado.<br />

Gaur gabian izarratu dago eta illargirik ez" Etxba Eib. "Atzo etxera etorri giñanian izarratu zeuan" Elexp Berg.<br />

izarreria (Dv � A). � "Grande quantité d'étoiles. Zeruetako izarreria, l'armée, la milice céleste" Dv.<br />

izarreztatu (SP (sin trad.), H), izarztatu (Urt III 4). � "Être parsemé d'étoiles, en parlant du ciel ou d'une étoffe.<br />

Zeru izarreztatua, syn. izarratua. Soineko izarreztatua [...]. Iainkoak hanbat izarreztatu duen zeru ederra [...].<br />

Egileak ongi izarreztatu du oihal hori" H. v. izarratu. � [Ama Birjina] erregen jarleku izarreztatu batean<br />

jarria baitago. Dih MarH 135 (ap. DRA). � (Fig.). Condecorar. � (Soldaduen) aitzindariak xingolaz eta<br />

galoinez izarreztatuak. Etcheb Zeruari 192 (ap. DRA).<br />

izarreztu. "Cubrirse de estrellas, cubierto de estrellas. Arrats atsegin izarreztua, atseginago eguna (Iraola<br />

Udabarriya)" DRA. v. izarreztatu.<br />

izarri. "Etites, piedra del águila, izarria, arrano arria" <strong>Lar</strong>.<br />

izarri. v. ezarri.<br />

izarrintz. v. izar-ihintz.<br />

izarritu (Dv, H, A), izarriatu (H). � Resplandecer. "(He), luire. Argiak izarritu du ilhunbetan (HeH), la lumière<br />

a lui dans les ténèbres" Dv. v. izarniatu. � Eta argiak izarritu izan du ilhunbeetan, eta ilhunbeek eztute aditu<br />

izan. HeH Io 1, 5 (He argitu).<br />

izarrizti. � "Astronomía" BeraLzM. � --Izarrizti ori zer da? --Izarrak zer eta zertarako diren eta Gaudiari<br />

dakarzkioten onaren atzalketa. Bera EEs 1915, 163.<br />

izarski. v. izarzki.<br />

izartar. "Sidereo" <strong>Lar</strong>.<br />

izartarazi (H, Lander <strong>sg</strong>. DRA), izararazi (H), izarerazi (H), izarerazo (H). � "Faire mesurer, faire essayer si un<br />

objet est à la mesure, faire prendre mesure d'une quantité, faire qu'on se mesure avec quelqu'un, qu'on se<br />

compare à lui, qu'on lutte avec lui" H.<br />

izartargi. v. IZAR-ARGI.<br />

izartarte. � Espacio (interestelar). Cf. izarrarte. � Eta nola egongo gatxik izartarte oietan zintzilik erori gabe?<br />

Or QA 196.<br />

izarte (<strong>Lar</strong>). � Constelación; conjunto de estrellas. "Septentrion, la constelación llamada Ursa mayor o El Carro,<br />

gurdi izartea" <strong>Lar</strong>. v. IZAR-MORDO. � Izartearen gorritoa nontik da jiten? Egiat 224. Izarpillo edo izarte<br />

aunitz ikusten dira. Bera EEs 1915, 164. Ñirñiraz malkotan begira izartea; / Zeruak erruki euskal-oñazea. SMitx<br />

Aranz 147. Erpiñean Saturni [...] / onen atzetik izarte, / kantari-talde aratza. "La muchedumbre del reluciente<br />

coro". Gazt MusIx 109.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

994

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

izartegi (O VocPo � SP, H y A). � Firmamento. "Izartegia, le ciel étoilé; le firmament" O VocPo. � Haren<br />

ahorpegia [...] / zer derrakegu dela / baizik izartegia? O Po 35. Egun orren izenak ostegun, orzegun =<br />

izartegiaren eguna; eguen = eguzkiaren edo izartegiko argiaren eguna. JMB ELG 76 (v. tbn. 77, 78 y 84).<br />

Aietan eguzkia dirdiratzen da ñoto ta zartatsu, izartegi beltz, labur, ganbil batean. "En un breve y convexo<br />

firmamento verdinegro". Amez Plat 36. Zertarako balio digu izartegiaren yaukala betesteak, gero maitatzeko<br />

laguntzen ez ba digu? Txill Let 137. Argizagiak astiro dabiltza izartegian. Arti MaldanB 234. Izartegi garbia<br />

gau ilunean bezain distiatsu. MEIG VIII 58. v. tbn. Echta EEs 1912, 238. Ag EEs 1917, 212. EgutAr 16-8-1963<br />

(ap. DRA).<br />

izarti. v. izardi.<br />

izartihitz. v. izar-ihintz.<br />

izarto (-th- Urt III 388). � Dim. de izar. v. izartto. � Zein eder ditu zure koroiak / amabi izarto brintzatu! Gand<br />

Elorri 137.<br />

izartsu (L, BN, S, R; Dv), izarsu (SP), izarzu. Ref.: A; Lh. � Estrellado, lleno de estrellas. "Qui est plein<br />

d'étoiles. Gaua izartsu, denbora uritsu, nuit chargée d'étoiles, temps chargé de pluie" Dv. � Ezta zer fida ez zeru<br />

izarzuan ez emazte nigarzuan. O Pr 165. Gau izartsua. Azc PB 338. v. tbn. Ag Kr 61. Maitasunaren zeru<br />

izartsua. Or Aitork 37. Zeru izartsuan. Zait Plat 77. Garbi-garbi zerua, laiñu barik, izartsu. Alzola Atalak 81. �<br />

Eguberri gaualdian, bere txabola izartsuaren pean. 'Sous sa tente étoilée'. Or Mi 92. [Don Kijoteren oe gogorra]<br />

zegon aurreneko, ukuillu izartsu artan. "En aquel estrellado establo". Berron Kijote 175.<br />

izartto. �1. Dim. de izar. v. izartxo (2). � Bi izartto ilea beheti etzana dutenak. Dv Lab 247s. �2. "Asterisque"<br />

H.<br />

1 izartu (BN, S ap. A; SP, Ht VocGr 385, Arch VocGr, VocBN, Gèze, H). � Medir (ref. tanto a cosas materiales<br />

como inmateriales). "Izartzea, mesurer" SP. "Izar ou izart dezadazu gaitzuru bat ogi, pitxer bat arno, zur hunen,<br />

bidearen luzetasuna, zenbat daukan untzi hunek. [...] 2. [...] Iakin behar da zer eta nola erran eta nori erraiten<br />

den eta gero hitzak ongi izartuz mintzatu. [...] 3. au fig., mesurer, donner avec mesure et parcimonie. Ogia ere<br />

izartzen diote sehiei. [...] Iainkoak eztu onhesten izarturik baizen emaiten ez dioten amodioa. [...] 5. mesurer les<br />

autres à son aune. Bertzeak bere izariaz izartzea" H. Leiçarraga (Decl a) 7v) da izartzia como equivalente<br />

suletino de neurtzea. � Tr. Documentado en autores septentrionales desde mediados del s. XVII. � Zehe batez<br />

lait'izar / gerri hori, meharrez. O Po 26. Zük izartürik beitütüzü bat bederaren mereximentiak. Mst III 22, 3 (Ip<br />

izartzen; SP neurtuak eta ordenatuak). Izartü faltaz bere aphürtarzüna. Ib. 7, 2 (Ip izartü faltaz; SP neurtugabe).<br />

Gure proximua izar dezagun gihaur izartzen giren izari beraz. AR 419. Izartuko dituzuen neurriaz izartuak<br />

izanen zarete zuen aldian. TB Lc 6, 38 (Leon izartu; Lç, He, Oteiza, HeH, Dv, Brunet, Ol, Ker, IBk, IBe neurtu;<br />

v. tbn. Ip Mt 7, 2). Izar beza beraz, nork bere indarra. Gy 237. Bakhotxari puskaka ontasun izartzen / heldu zen<br />

yanaria guziei hedatzen. Hb Esk 14. Bertzeak [ikhasi du] lur izartzen, bertzeak zakhu pisatzen. Hb Egia 134.<br />

Zuek, Elizaren etsaiek, izartu diotzatzue alderdiak, gainbeherak eta hedadura. Ib. 152. Harturen dut heki<br />

ihardesteko lana, hitzak izartuz. Ib. 129. Senhar-emaztek bihotz bat dute [...], ezeztatu gabe Yainkoaren xedeak,<br />

haurrak galduz edo izartuz sortzean. (Interpr?). Ib. 129. Begi ukhaldi batez izartzen dute gaitz handi horren [...]<br />

hedadura. Laph 180. v. tbn. ETZ 288 (Orreaga, s. XIX) y 283 (Luzaide, 1869). Orratza bezain xuxen lerrokatzen<br />

dauzkitzu behar diren hitzak, iraziz, izartuz. JE Bur 159. Hauta eginikan albaiteruak arta haundiarekin, untsa<br />

ikertu eta izartu ondoan [behiak]. Zub 54. Ohartua zen izar zitakela uhaitz baten oldarra eta neurt haren<br />

joaidura. Lf in Zait Plat XX. Eta nork ditu izartuko saindu bati Jainkoak egin dezozken galdeak? "Qui va<br />

mesurer". Ardoy SFran 130. Frantses, gure denboretako Jondoni Paulo?... Bego Jainkoa, bakarrik, Frantsesen<br />

izartzerat. Ib. 328. Hor ez da denbora izartua [...], ez du galde eginen zonbat denboraz eginak diren. Xa Odol<br />

68. � [Itsuak] emanarazten dauzkitzu eskuak berinaren gainean, eta izarten diotza gora-beherak. Hb Egia X.<br />

� Medir (las fuerzas). "Se mesurer avec quelqu'un, lutter avec lui. Bere etsaiarekin izartu nahi zen (Birjin), elle<br />

voulait se mesurer avec son ennemi" H. � Nahiago bakea pagatu dirutan / ezen ez gehiago izartu gerletan. Hb<br />

Esk 31.<br />

� Comparar. "Se mesurer, se comparer à quelqu'un. Etzira gai enekin izartzeko, vous n'êtes pas digne de vous<br />

comparer à moi" H. � Badire gizon [...] handiak, yainko, gizon edo inkarnazione hoik salbatzailearekin izartu<br />

nahi dituztenak. Hb Egia 49. Nola nahi den, bekhoki behar dute horren izartzeko Yesu-Kristorekin. Ib. 58 (v.<br />

tbn. 65). Bainan Yainkoak beira nazala izartzetik ene soldaduen sua giristinoek Yesusentzat duten amodioarekin!<br />

Ib. 94. � Hainitzen harmak ez dire trufa baizik egiaren kontra. [...] Beren harmekin izartu ditut, batzuetan<br />

hirriz, eta bertzetan hitz gordinekin. Hb Egia 153.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

995

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

2 izartu (AN-larr ap. Asp Leiz2; SP (sin trad.), <strong>Lar</strong>, Añ). �1. Llenarse de estrellas. "Estrellado" <strong>Lar</strong>. "Cielo<br />

estrellado, zeru izarduna, izartua" Ib. "Cubrirse de estrellas. Gaulenen laño zegon, baño goizaldera izartu du"<br />

Asp Leiz2. v. izarratu. � Gau eder bat goi argi ta guztia izartua dagoana. Echve Dev 81. Zeru-sabai urdina /<br />

izartu zanean. Azc PB 141. Ortzi izartuan. Ldi BB 54. Zeru izartuan nausi da illargi. NEtx LBB 333. En DFrec<br />

hay 2 ejs. � Belarmiñez izarturik dagoen lur etzea barna. 'Dans les guérets étoilés d'aurioles'. Or Mi 109. �<br />

"Huevos estrellados: (V) arrauntza orio izartuak; (G) arraultza olio izartuak" Añ. �2. Convertir en estrella. �<br />

[Argi] batzuek izartu, besteak onetan eguzkitu ziran. <strong>Lar</strong> SAgust 9. �3. Centellear. � Eta entzun orduko [...]<br />

[ontzaren] / zantzo zolia, / sasi-pean izartzen / da ariñ ipurtargia. AB AmaE 383. Bekoki-erditik begi biak<br />

izartuaz. "Haciendo centellear los ojos en su frente". Or Eus 59.<br />

izartura. � "Estrellado (G-goi)" A Apend. � Izartura ederra. Udaberriko goizaldea. "Hermoso firmamento". A<br />

Ortzuri 104.<br />

izartxo (<strong>Lar</strong>, H). �1. "Asterisco, estrella pequeña con que en los escritos se nota alguna cosa" <strong>Lar</strong>. �<br />

Izartxoarekin * [...] señalatua dagona da Aita Astetearen jakinbideari egin zaion eraiskiña. Legaz II. Izartxo edo<br />

galdera markaren bat eraman beharko dute [hitz] askok. MEIG VII 60 (v. tbn. VIII 117 y I 62). �2. (Urt II<br />

130), izartxu. Dim. de izar. v. izartto, izarto, izarño. � Zeruan izartxo bat ez da agertuten. AB AmaE 362.<br />

Izartxu gautarrak. A BeinB 48. Izartxo baten dirdira. Jaukol Biozk 60. Ilunabar xamurra, izartxoen keinua.<br />

MEIG II 143. v. tbn. Ldi UO 6. NEtx LBB 222.<br />

izartza. v. izertza.<br />

izartzaile (SP, H), izartzale. � "Mesureur" SP. � Denboraren izartzale, Jainkoak hautatu aingerua jautsi da<br />

lurrerat. SoEg Herr 28-12-1961, 1. Ez gira abian izartzalen gutiesterat. Herr 8-12-1966, 4.<br />

izartzar. "Estrellón" <strong>Lar</strong>.<br />

izartze. "Mesurage, action de mesurer. Izartze hori gaizki egina da, ce mesurage est mal fait" H.<br />

izarzali. "Estrella (S)" EAEL n. 118.<br />

izarzki (L, BN, S ap. Lh; H (BN, S)), izarski (BN ap. A; VocBN � Dv), izarraski (BN-mix ap. A). � "État du<br />

ciel, clair, étoilé" VocBN. "Temps clair avec ciel étoilé, sans lune" Dv. "Izarzki da, izarzki dugu, il fait clair<br />

d'étoile, nous avons nuit sereine" H. "Tiempo claro con cielo estrellado" A. "Izarraski, noche estrellada, serena"<br />

Ib. (s.v. izarrarte). v. izarrarte. � Jainkoa gorets, izarraskitan, gau herdi zilhar, ihitzek. Ox Benedicite montes<br />

(ap. DRA).<br />

izarzu. v. izartsu.<br />

izasi. v. itzasi.<br />

izatasun (L, BN, S ap. Lh). �1. Ser, esencia, naturaleza. Cf. Itz Azald 156: Sakramentu onen izatea,<br />

eginaizantasuna eta egitadeak. � Izakien izatasuna, berekitasuna eta kidetasunak ezagutzeko. "Naturaleza".<br />

Zink Crit 74. Nere [...] biotz, anima, gorputz ta izatasun guztia zure biotz garbi ta santuari oso osorik ematen<br />

dizkat. ArgiDL 134. Euskadiren gogo-izatasuna. "La personalidad espiritual de Euzkadi". Y 1933, 8. Aien<br />

izatasunari berez zor zaion bat egitea. Or QA 100. Haur izatetik eramanen zuen hark, ez emakumetasunera,<br />

baina urteak ukatzen zituen izatasun bakoitz batera. Mde HaurB 59. Gogamenaren beraren izatasun edo muin<br />

ezkutua aztertzea. Vill Jaink 68. [Adimenduak badu] zer-ikusi materiakin aurreko baldinkizunetan eta<br />

ondoriotan, baiña ez bere izatasunean. Ib. 73. Ezkontzako kontratu orren barne-legea, izatasuna eta eskubideak.<br />

Ib. 157 (v. tbn. 56 y 66). �2. Existencia, realidad. � Oldozkuna ta izatasuna kide ezpadira. "El pensamiento no<br />

está conforme con la realidad". Zink Crit 1 (v. tbn. 2). Gauzen izatasunaren ezagutzea. "Conocimiento de la<br />

existencia de las cosas". Ib. 32 (v. tbn. 25). �3. Azkue trae en su diccionario "Izatasun: cualidad de tía", dando<br />

como ref. a Pouvreau. Se trata, sin duda, de una errata por izebatasun, que sí figura en el dicc. de SP. v.<br />

izebatasun.<br />

izate (V, G, B; <strong>Lar</strong>, Añ, Dv, H), izaite (<strong>Lar</strong>, Dv, H), ize(i)te, ixate, ikete. Ref.: A; Etxba Eib.<br />

I (Como sust. pleno). �1. Ser, esencia, naturaleza; forma de ser, carácter. "Jainkoak eman daroku gure izaitea,<br />

Dieu nous a donné l'être" Dv. "Zer da gizonaren izatea Jainkoari bihurtzeko? qu'est l'homme (littér. quel est<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 996<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

l'être de l'homme) pour résister à Dieu?" Ib. "Manière d'agir, de parler, d'être à l'extérieur. Bere aitaren izate<br />

guzia dakhar ibiltzean, mintzatzen, begithartean, il porte la ressemblance de son père [...]. Obeto da iduria baño<br />

izaitea" H. "Gure izatia Jaungoikuagandik dogu. Aren gizonan izatia, bildur emotekua" Etxba Eib. � Tr.<br />

Documentado en todas las épocas y dialectos desde la segunda mitad del s. XVI. Para la distribución de variantes<br />

v. izan. En DFrec hay 92 ejs. de izate, meridionales, y 8 (5 septentrionales) de izaite. � Iainkoa da esenzia<br />

bakhoitz bat [...] bere ethortez izate duena, bai eta bothere. Lç ABC I 2r. [Aita, Seme eta Espiritu sainduak]<br />

naturaleza ber bat, izaite bat eta bothere bat baizen ezpaitute. Mat 40 (v. tbn. en contexto similar ES 200 y Jaur<br />

114 izaite). Laudatzen dut izate bat presuna hiruretan. EZ Man I 11. Izaiteagaz, egoteagaz eta podereagaz. "Por<br />

esencia, presencia y potencia". Cap 35. Herioa [da] biziaren etsaia eta izate ororen pribazionia. Tt Onsa 153. --<br />

Zer da beraz Jainkoa [...]? --Izate, ez hasterik, ez fiñik eztuena. Gç 211 (v. tbn. 212). Egiñen zara gero kardenal.<br />

Kardenaletatik aldian bat egiten da Aita Santu ta izan zindezke Aita Santu ere. [...] Izate andi ta onra orien<br />

buruan illen zara zu ere. Mb IArg I 287 (v. tbn. 213). Alan Semeak izaite edo naturaleza bi ditu: Jangoikoena<br />

bata ta bestea gizonena. Cb CatV 70 (tbn. en CatLlo 18; Añ CatAN 21 naturaleza edo izate; v. tbn. Cb Eg III<br />

213 izate). Transübstanziazionia, erran nahi da izaite batetarik beste batetara egiten den kanbiua. CatLan 131.<br />

Jainkoa da izate bat guzia ederra. Dh 184 (v. tbn. expr. similar en Zby RIEV 1908, 203, <strong>Lar</strong>d 2 y Ag AL 54<br />

izate). Bere izate guziaz maite duten Jainko hura. Dh 176 (v. tbn. 159). Gurari asko dira, geure izatiari berez<br />

noraezian darraikozanak. fB Ic II 251. [Grazia da] izaite dibino bat, egiten duena gizona Jainkoaren seme. "Un<br />

ser divino". CatLuz 21 (CatBurg 34, Cb CatV 48, CatB 54, CatBus 29, CatAe 52, Legaz 36, Itz Azald 126 izate,<br />

CatSal 53 izaite, CatR 53 izatia, CatUlz 37 izete). Agertu zion bere etxearen beeratasuna eta izate umilla. <strong>Lar</strong>d<br />

126. Ogiaren substanzia edo izatia. CatS 72. Sei egunez hola Jainkoa zer ari / izate ematen gauza bakhotxari.<br />

Zby RIEV 1908, 206. [Gauzak] nola diren beren izaite egiazkoan. JE Bur 176. Emengo izkuntza, oitura eta gure<br />

izate guztia. JMB LEItz 89. Diteken gizonik izaite eta yite ezti eta berexikoa zen. Zub 58. Zu ene bizia, ene<br />

arnasa, ene izate guzia zera. Etxde JJ 207 (v. tbn. 182). Bizi modua aldatze orrek bere izate guztia aldatu eban.<br />

SM Zirik 107. Bere izaite guzia Jainkoari eman duena. "Tout son être". Ardoy SFran 283. [Maite dut] zure boz<br />

eztia, / halaber zure irri gozoa, zure izaite guzia. Xa Odol 114. Geure izatearen zatirik barrenena. MIH 16. Lan<br />

askoren izate praktikoa. In MEIG VI 43. Herri baten arnasa eta izate mamitua den ondadea bildu. MEIG VIII<br />

93.<br />

v. tbn. Arg DevB 236. Bp I 43. OA 21. Ch III 37, 4. El 35. Iraz 36. He Gudu 45. Mih 39. Ub 7. Brtc 231. LE Doc<br />

voc. CrIc 42. Mg CC 196. Añ LoraS 128. Gco I 408. AA III 500. JJMg BasEsc 65. Arch Fab 181. Hb Egia 63.<br />

Aran SIgn 22. AB AmaE 459. A BeinB 36. Ip Hil 40. Azc PB 229. Ag AL 166. Itz Azald 164. Echta Jos 114. Ill<br />

Pill 6. KIkV 25. Inza Azalp 52. Ir YKBiz 458. Lab Ram 97. Ldi IL 54. ABar Goi 58. Eguzk GizAuz 91. Mde Pr<br />

350. Or Aitork 343. Txill Let 89. Gand Elorri 112. MAtx Gazt 99. Gazt MusIx 148. BEnb NereA 223. Vill Jaink<br />

131. Basarri 127. Zait Plat 154. Ibiñ Virgil 42. Etxba Ibilt 487. Casve SGrazi 170. Izaite: Harb 40. ConTAV<br />

5.2.11, 35. Arz 31. Egiat 257. Monho 80. Lap 33 (V 18). JesBih 445. Arb Igand 96. HU Aurp 160. Iratz 180.<br />

Zerb Azk 30. Lf in Zait Plat XX. JEtchep 75. Izeite: CatArrig 73 (74 izete). Ixate: Laux BBa 98. Enb 34. Ikete:<br />

ETZ 104 (Ororbia, 1758).<br />

�2. (V-gip ap. Elexp Berg; <strong>Lar</strong>, Añ, Dv). "Existencia" <strong>Lar</strong> y Añ. "Realidad, existencia" Ib. "Existencia, vida.<br />

Bere izate guztian eztau hainbeste diru ikusi" Elexp Berg. � Hemendik haratko gure izate guzia iragan [...]<br />

dezagun hire gloriaren abanzamendutan. Lç Ins A 4r. Sekulako izate gloriazkoan. Lç Adv 7r. Zuk eman<br />

baitarotazu izatea eta bizia. Gç 26 (v. tbn. en contexto similar He Gudu 134, Gco II 78, AA III 348, Astar II 251<br />

izate). Nola korrupzionea baita ene izatearen lehenbiziko hastea [...]. Arg DevB 175. Gure bizia, gure denbora,<br />

gure izatia [...] eztira deus ere. Tt Onsa 98. Izate hunen superbiak. Mst III 20, 4 (SP biziaren superbiotasunak,<br />

Ch bizitzeko orgilleriak). Maria, bere izatearen lehen mementetik begiratua izatu da bekatu oriyinaletik. Mih 4.<br />

Elhe bezala obra / jaunak badüzie egiten / gure izatia egün / ezta irus izanen. 'Notre sort'. Xarlem 785. Lürreko<br />

gaizetarik separatürik zelüko izate irus hartara. UskLiB 70. [Gure indarrak] yuntatü gintuen eta zure izatiari<br />

eztitarzün zerbait ekhari ginüen. "À votre position". Arch Gram 28 (v. tbn. Fab 209). [Langintza orri zor diote]<br />

bealdeko nekazariak beren izate guztia. <strong>Izt</strong> C 143 (v. tbn. 4). Ez girela betiko / mundu hontan bizi. // Munduko<br />

izaitia / izanen da labur. Bordel 199 (v. tbn. 197). Eta Ama ori, izatia daukien beste gauza guztiyen ganetik<br />

ainbestian amau eben ze [...]. Ur BulaAl 2. Aukeratu degu guk pobrien izatia ta munduaren despreziua. Bv AsL<br />

173. Izaite bat jasangarriagoa. Prop 1881, 209 (Dv traduce: "une existence plus supportable"). Beren bizia,<br />

beren izaite guzia gudukan iragan dutenak. HU Aurp 88. [Arimak] emoten deusku izate edo bizitza izatez<br />

gañetikoa. Itz Azald 127. Jabetu zaittezte izatearen asieratik zuentzat paraturik daukadan erreinoaz (Mt 25, 34).<br />

Inza Azalp 83 (Ker munduaren asierarik). Espanul arduak ezari zian kapitaina lürreko izate gozo gozo batetan.<br />

Const 32. Gu ipintzegatik izate obean, biotza zuzenduta zerura bidean. NEtx Antz 110. Geure izate tristea<br />

gogoan artu gabe [...] itxaroz ikusten dogun zerbait ederraren ondoren. Gand Elorri 148. Gauerdian nago<br />

romantikuen ugartean / izatearen mugan, mugaren mugan. Lasa Poem 74.<br />

v. tbn. Bp I 85. AstLas 20. Dh 160. Etch 70. It Fab 170. AB AmaE 173. Ip Hil 39. Xikito 8. Moc Damu 35. EA<br />

OlBe 23. Otx 64. Erkiag BatB 182. Izaite: Mat 112.<br />

� [Gipuzkoatarrai zor zaiote] Canarietako ugarteen agerkera [...] bai ta [...] Marianas deitzen zaioten Ugarteen<br />

izatea beste gauza geiagorekin. 'La existencia'. <strong>Izt</strong> C 431.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

997

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

�3. (V-gip, AN-larr; Dv), izaite (Dv). Ref.: Asp Gehi; Iz ArOñ. Bien, posesión, fortuna. "L'avoir, le bien que<br />

l'on possède. [...] Untzia galdu da barnean zituen izaite guziekin, le navire s'est perdu avec tous les biens qu'il<br />

portait" Dv. "Izate handiak ditu, il a des grands biens" Ib. "Izate, hacienda, posesión" Asp Gehi. "Ango izate<br />

danak paiño kalia gurago, prefiere la calle a todos los bienes de allí" Iz ArOñ. v. izan III (2). � Gora dena<br />

izatean, / munduaren direnez / gutienikan ustean / gabetzen da guziez. Arg DevB 98. Zer atera genuen geren<br />

diru, izate ta ondasun guzitik? Mb IArg I 63. Jainkoaganik ditugu izate hauk. [...] Parti beitez beraz guziak<br />

guzien artean. Lg I 293 (v. tbn. 326). Habitanten fortunaren, aberastasunen eta izatearen eredura. Revol 133s.<br />

[Desamarra ezazu ene bihotza] munduko plazer bano eta izaite faltsuetarik. JesBih 448. Mundu hau bere izaite<br />

guziekin [...] hauts pozi bat baizik ez balinbada. Dv LEd 252 (Cb Eg II 141 bere gauzakin). Ene izaite guzia<br />

untzi bat nuen eta ohoinek ebatsi darotate. Laph 210 (v. tbn. 56). Khentzen dako Frantziari bere izaitea edo<br />

fortuna. Elsb Fram 155 (v. tbn. 179 izaite edo fortuna, 169 izate). Ai seme, naiago nuke munduko izate guztiyak<br />

bañon, orixen egiñgo bazendu. Moc Damu 10. v. tbn. Mih 80. Lap 326 (V 149). Izaite: Jaur 183.<br />

�4. Ser, ente. v. 1 izaki. � Izate oro hon da, omne ens est bonum. Tt Onsa 142. [Jinkoa, zure baitan edireten<br />

ditutzu] ageri diren eta ikusten ezditugun izatiek [sic] ahal dituzketen perfekzione guziak. Mih 55. Jakina da,<br />

jentilak edozein izate artuten ebeena Jaungoikotzat. fB Olg 140. Munduko izaite guziez Jainkoak nahi duena<br />

egiten du. JesBih 450. v. tbn. Gy 170. Gizon edo izate berezia zela. Hb Egia 76. [Yainkoak] izate<br />

bakhotxarentzat dituen arthak. Ib. 41. Izaite gaixto [...] batzuek, nehork ezin erranezko furia bat bazuten noblen<br />

[...] kontra. Elsb Fram 63. Lurraren axaleko ala barnagoko izaite zer guziez: harri, burdina, lur. HU Aurp 97.<br />

Ezerezetik egin zittuan Jaungoikoak izate gorputz gabe ta gorpuztunak. Inza Azalp 41. Erhauts bailitzazke<br />

gogotik bere aztaparren artean [...] lurreko izaite guziak. JE Bur 150. Izaite xume guziak, uli, mamutxa eta<br />

bertze. Zub 122 (v. tbn. 121). v. tbn. Enb 182 (ixate). Izatea azitzean ez baitun azkuz ta esteriz soilki aunditzen.<br />

"Nature". Amez Hamlet 33. Hauek ere izate bitxi batzu dira, zoletan bizi direnak. Mde Pr 266. Arimarik gabeko<br />

izaite deus ezak. Xa Odol 225. Bakea, Zuzena, Egia eta holako izaite astratoak. Lf in Casve SGrazi 10. �<br />

Soñaren izate guztiak edertzen, apaintzen eta nabarmentzen dau izan, buruausterik gogorrena [emakumeak].<br />

Erkiag Arran 42. � Gezur? Egi? Izate? Uste-uts?. NEtx LBB 244.<br />

�5. Naturaleza. v. izadi. � Izate guztia / asarre jarriko balitz. AB AmaE 154. Somatu al duzue iñoiz, izateak<br />

bazterren batean ipiñi duan azitik nola sortzen dan [...]. Ag G 140. Agustin deunaren ustez izate guztiko<br />

gauzarik bikañenak dira Aingeruak. Inza Azalp 41 (v. tbn. 44). Aingeruak poztutzen dira, izate guztia alaitzen<br />

da. Ib. 155. Gorputz zuria biluzik erakutsi zionean [...] ez zekien [...] negar-garraisiaka hasi ala zorionaren<br />

onaz [...] Izatea benedikatu behar zuenetz. Mde HaurB 98.<br />

�6. "Izaite (R), parecido, analogía, aire de familia. Izaitea guztia du karena, todo el parecer lo tiene de aquél" A.<br />

II (Conservando su carácter verbal). �1. (El) ser. � Hura fedearen xipi eta flaku izate seiñale bat da. Lç Ins F<br />

2r. Demandatua izaite hura. Ax 350 (V 232). Zure [...] hun izate müga gabiak. Mst III 8, 3 (Ch ontasun). Eznau<br />

beraz, nere flako izateak lotsatzen. Dh 85. Gure on izate ta deunga izate guztia. fB Ic II 229. Irus izate bethi<br />

irañen diana. CatS 61. Maria eta Josek laztandu zuten pobre izate au. Bv AsL 220. Erbesteko izate au berezkoa<br />

da gizonentzat [...] lekurik geienetan. Ag G 328. Herrikoi ez izate horrek [...]. Mde HaurB 11. Bere kistar izate<br />

bikaña. Etxde AlosT 104. Zar-izate onek ardura ete eutson gero gure Txomiñeri? Bilbao IpuiB 274. On danak,<br />

on izate ori Iainkoari zor dio. Zait Plat 61. Beti gazte izate ori. Uzt Sas 189. Beti haur izate honek [...]. MEIG II<br />

48. Gogoko ez izate hori [...]. MEIG V 102. v. tbn. Arg DevB III. EusJok 41. Berron Kijote 150.<br />

�2. (El) tener, haber. � Lurreko on izate edo interes labur bategatik. Mg CC 233. Basamortuko bideetan<br />

okerrak-izate oriek maiz gertatzen [ziran]. Anab Aprika 71. Batzar-leku berezia izate orrek. Erkiag BatB 94.<br />

Eskasia ontan, aski ez izate ontan. Vill Jaink 124. Eta argirik ez izate horrek [...]. MEIG III 138.<br />

�3. (El) estar. � Besteren pian izate ümila. Mst III 49, 6 (SP azpikotasun humilla). Zuben ondo izate ta izen<br />

ederra balego [...]. Mg PAb 207 (v. tbn. 206). Haurrik gabe izate harrek ematen zioten ahalkea. Jnn SBi 34. v.<br />

tbn. Zby RIEV 1908, 205 (izaite). Lurbirako ondo izate ta maitetasun guztien aurretik. Ag AL 112. Kornubiako<br />

Bardoen Batzarreak on egingo luke bere hor izate hutsaz balitz ere. Mde Pr 262.<br />

- IZATEAREN GAINE(TI)KO. Sobrenatural. � Zer da maitetasuna? Da izatearen gañeko onoidade bat. Itz<br />

Azald 77. Indar izatearen-gañeko baten bitartez. Ib. 167 (v. tbn. 125, 130, etc.; 14 y 52 izatearen gañetiko).<br />

- IZATE-GAINEZKO, -GARAIEZKO. Sobrenatural. � Miragarrizkoa ta izate gañezkoa edo sobrenaturala<br />

izan zela egite au. Legaz 15 (v. otro ej. en la misma pág.). Siñesten dut [...] Jangoiko bat bakarra dela, sari<br />

emalle izategaraiezkoa. Ib. 65s.<br />

- IZATE-MODU. � Jaungoikua bera da [...] naturaleziari izatia ta izate modubak emon deutsazana ta gizon<br />

eta emakume guztiak [...] pormau ditubana. fB Olg 22. Jaungoikuak [lurreko kriatureri] imini eutseezan ordena,<br />

lege ta egitade edo izate modubak [gorde]. Ib. 12. Legez dago illa, zergatik animako izate moduak faltatu<br />

zaizkan eta ori da okerrago gorputz bat iltzia baño. Sor AKaik 130.<br />

- IZATE-MUIN. � Bide egiteko daukan eraren izate-muina. "Más que la substancia de la forma en que se abre<br />

paso". MEIG IX 130 (en colab. con NEtx; v. tbn 140).<br />

- IZATEKO. v. IZATEZKO.<br />

- IZATETIKAKO. "Syn. et plus usuel, izaitezkoa" H. v. IZATEZKO.<br />

- IZATEZ (V, G, B ap. A; Dv), IZAITEZ (H). a) Por naturaleza; de carácter. (Precedido gralmte. de posesivo).<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

998

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

"Gizon hori ez da bere izatez urrikaltzekoa, cet homme n'est pas par lui-même (par son être) digne de<br />

compassion. Ez da bere izatez gaixtoa, il n'est pas méchant par nature" Dv. "Par nature, par caractère, izaitez da<br />

holakoa [...], bere izaitez. Par ressemblance extérieure, port, gestes, paroles et manières en général" H. "Izaitez<br />

dena aita da, il est tout entier, tout à fait son père" Ib. (s.v. izatea). � Tr. Documentado en autores de todas las<br />

épocas y dialectos desde mediados del s. XVII. � [Iainkoarena] baita zer ere onik baituzu zure izaitez. SP Imit I<br />

7, 2 (Ch talendu natural guziak). Danzak eta balak bere izaitez eztira ez on ez gaixto. SP Phil 370 (He 373 bere<br />

izatez; v. tbn. 194 bere izaitez (He 196 funtsean)). Jesus, izatez ona zarena. Gç 192. Sortzepenez edo izatez<br />

bardin. Bp I 98 (v. tbn. Etxde JJ 210 sortzez eta izatez, BEnb NereA 252 jaiotzaz eta izatez). Iduriz [...] ez ezik,<br />

mamiz ta izatez ere. Mb IArg I 95 (v. tbn. 93). Izatez dira pobreak, eta biotzez aberatsak. Gco II 35 (I 459 bere<br />

izatez). Nok erakutsi deutsee? Iñok bere ez; bada dakarree izatez edo naturalezaz. JJMg BasEsc (ed. 1845), 43.<br />

[Zu zara] zure izaitez karitatearen ithurria. JesBih 163. Sagardo edari au bere izatez dalako indar gitxikoa. <strong>Izt</strong> C<br />

138 (28 izatez). Bere izatez duela ur orrek sendatzeko indar ori. Goñi 66. Izatez, menduz zan orrelakotxea. A<br />

EEs 1916, 306. Irudiz txiro, baña izatez aberats. Enb 95. Gizonok izatez bardiñak ei-gara-ta. Eguzk GizAuz 38<br />

(98 bere izatez). Gizona bere izatez gizartekoi da. Vill Jaink 171. Biok bertsolariak giñan gu gere izatez. Uzt Sas<br />

280. Ez dela hizkuntzarik, berez eta izatez beste edozein hizkuntza baino hobe [...] denik. MIH 386. Badirudi,<br />

ordea, euskaldunak izatez [...] integrista garela. Ib. 234n.<br />

v. tbn. Arg DevB 238. Mih 81. Ub 86. Dh 234. AB AmaE 31. Zby RIEV 1908, 209. Ir YKBiz 449. Ldi IL 136.<br />

Zait Sof 128. Mde Pr 332. Gazt MusIx 8. Bere izatez: Ub 132. Dh 187. Arr May 125. KIkV 23. Inza Azalp 41<br />

(beren). JMB LEG 48 (beren). Or Aitork 167 (beure). Euren i.: Itz Azald 115. Zeure i.: BEnb NereA 221.<br />

� (Ref. al lugar de origen). � Bera izatez Alkizakua. Xe 190. Mundakarra zan izatez. Echta Jos 206. Izatez zan<br />

naparra. Ib. 355.<br />

b) (<strong>Lar</strong>, Añ (V), Dv; izaitez H). En efecto, de hecho, realmente. "Realmente, lo mismo que en realidad, izatez,<br />

egiaz" <strong>Lar</strong>. "En realidad, de verdad, izatez ta datez" Ib. "En efecto: (c.) egiaz, izatez. Como partícula para unir<br />

oraciones: (V) [...] izateko bere, izatez" Añ. "De fait, effectivement" Dv. "À la vérité, il est vrai que. Hainitz<br />

irabazten zuen egunean; izaitez lana ere gaitza zuen, [...] il faut dire aussi, que le travail était pénible" H. v.<br />

IZAN ERE, IZATEZ ERE. � Zeren [...] len [...] baño illagoak gelditzen diran; bada izatez bizteko ez dute<br />

egiten egin behar lukeen gisako konfesiorik. Mb IArg I 277. Uste zuten eliza erortzera zoala. Eta izaitez gutitarik<br />

egin omen du ez baita dena erori. HU Zez 15 (v. tbn. 193, 204). Nahiago zuen ezkondu baino eske ibili. Izaitez<br />

bizipide ona izan behar da eske ibiltzea, ezen orori laketzen zeie. Ib. 37 (v. tbn. Aurp 174 y 177). Nere<br />

borondatea ona da izatez, erregiña ziñake nere borondatez. Urruz Zer 85. Itsas-hegitik arras hurbil gitazke,<br />

Zumaian ginen baino hanitzez hurbilago. Izaitez, Zarauzen sartzera goazi. JE Ber 77. Akitua nizalako<br />

estakuruan, banago bakarrik. Izaitez, erabeak nauka legartzarat joaitetik. Ib. 86. Izatez, Helenaren ideia ez zen<br />

txarra. Mde Pr 182. v. tbn. Lf Murtuts 20 (izaitez).<br />

c) "De fait, effectivement, en effet. Izaitez eta egitez, de fait et réellement" H. � [Eliz-Ama Santaren<br />

Sakramentuak] Lenengo bostak bearrezkoak dira, izatez edo borondatez. "De hecho o de voluntad". CatBurg 33<br />

(Añ CatAN 43, CatBus 28, Legaz 36, Itz Azald 123 izatez edo borondatez). Bete zaitu Jaunak bere graziaz /<br />

zurekin da izaitez, zuhurtziaz. 'Il est de fait avec vous par la sagesse'. Monho 74. Ez bakarrik izenez, bainan<br />

izaitez. HU Aurp 189. Itxuraz ederrak eta izaitez ere hala litazkenak. HU Zez 85. Ikazkinak ziren sortzez eta<br />

izaitez. Barb Leg 147.<br />

- IZATEZ ERE. En efecto, realmente. v. IZAN ERE. � Abere guztietan [...] lakarik geiena ematen dabena dala<br />

ardia. Egiazki, alaxen da izatez ere! <strong>Izt</strong> C 220 (v. tbn. 26 y 49). Esanerazo zidan arreba nuela. Izatez ere, alaxen<br />

da: bada, [...] aita bat degu. <strong>Lar</strong>d 22 (v. tbn. 438). Oraindik areagoa zan beren izua, bada izatez ere izugarria<br />

zan bera ikustea. Arr GB 141.<br />

- IZATEZ GAINETIKO. Sobrenatural. � [Arimak] emoten deusku izate edo bizitza izatez gañetikoa. Itz Azald<br />

127 (v. tbn. 179, 180, 181 y 189).<br />

- IZATEZ GOIKO. � Mateo santuak dio: Eman iguzu gaur izatez-goiko ogia (panem supersubstantialem). Inza<br />

Azalp 143 (v. tbn. 144).<br />

- IZATEZKO (L? ap. A � Dv; <strong>Lar</strong>, Añ, H), IZAITEZKO (H). a) Natural; esencial. "Naturel. Bere izatezko<br />

edertasunak ez du edergarri beharrik, la beauté naturelle n'a pas besoin d'ornement" Dv. "Izaitezkoa, qui vient<br />

de nature, de caractère. Izaitezkoa du hori, il a cela de nature, il le tient de son caractère" H (s.v. izatea).<br />

"Izaitezko iaidurak, penchants naturels" Ib. � Amore izatezko, eder beroa. Mb IArg I 105. Erreglakiko<br />

erretorika baño izatezko edo bakoitzak bere naturalezako duen erretorika. Cb EBO 40. Zer da libertade<br />

izatezkoa edo naturala? EConst 18. Errazoe izatezkoa edo berezkoa. Itz Azald 15 (48 izatekoa eta berezkoa).<br />

Zein da eginbide bearrekoa eta izatezkoa [...] alkantzetako [...]? Ib. 65. Nago bere izaitezko zilar bizia deusek<br />

hobeki gorde othe zezoken axaleko zanpailkeriak baino. JE Ber 73. Baña onetan be izatezko eskubide zuzenaren<br />

aurka dabiltz. Eguzk GizAuz 95. [Gorputzaren] izatezko indarrak. Mde Pr 352. Bere baitan ditun izatezko joera<br />

[...] gaiztoen aurka. Onaind in Gazt MusIx 148. b) (G-azp ap. Gketx Loiola; <strong>Lar</strong> � Dv, Añ). "Efectivo,<br />

verdadero" <strong>Lar</strong>. "Real, existente" <strong>Lar</strong> y Añ. "Existente, real, de carne y hueso, no imaginario. Eta gauza oiek<br />

izatezkoak al dira?" Gketx Loiola.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

999

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

izate. v. iztate.<br />

izatedun. � (Lo) que tiene ser. � Izakiak dira, noski, izandunak edo izatedunak edo nolanahi ere dela. MIH 77.<br />

izatekide. � Consubstancial. � Aitta, Semea ta Espiritu Santua izatekide dira, izate ber-bera dutelako iruak.<br />

Inza Azalp 39.<br />

izatekidetasun. � Consubstancialidad. � Orra nola Jaungoiko iru lagunak eztiran iru Jaungoiko.<br />

Izatekidetasun (consubstantialitas) bera dute iruak. Inza Azalp 39.<br />

izatekingo. � Ser, sustancia (?). � Gañerontzezko on ta txarrak, gorputzaren aldarterakoak dira, ta gure<br />

izatekingoari ain garrantziki erazten etzaizkionak. Elizdo EEs 1929, 174.<br />

izatekor. � Común, sustancial, habitual. � Nozbait [...]. Baña au ez da izatekorra eta geienean jazoten dana.<br />

Itz Azald 197. [Pekatuak gizonari] zeruko [...] doe izatez gañetikoak galdu eraginagaz gañera, geratu zan<br />

zauriturik bere izatekorretan. Ib. 189.<br />

izateratu. � Dar la vida, crear. � Jainko Aitak zaitu izateratu / ta Semeak itzalpean artu. Akes Agur Ama (ap.<br />

DRA).<br />

izatetsu. "Absolutum nomen, izen perfeta, [...] izen izatétsua" Urt I 50.<br />

izatetxo, izatetxu. � Dim. de izate. � Nire izen da izatetxuak ezin dabena, Aitalen baten izate ta izen onak egin<br />

bei. A BeinB 36.<br />

izatezkiro. "Esencialmente, izanezkiro, izairazkiro, izatezkiro" <strong>Lar</strong>.<br />

izatiar. � [Amorio izairitsua] dago arima e(re)tzetan, bere gogankidetan ta izatiar dianetan. Egiat 206 (el ed.<br />

explica: "bere gogokidetan ta amoros izatea duenetan (gogoz ala izatez amoros direnetan)").<br />

1 izatu (SP (h-), <strong>Lar</strong>), iza (V-ger-m; Deen I 426 ). Ref.: A (iza); Holmer ApuntV. � Izar. "Terme de<br />

marine, guinder, hausser. [...] Hizatua, haussé, guindé" SP. "Hissa, echar al hombro" Deen I 426. "Hiza hiza, les<br />

cris des matelots [...], iza iza" Ib. "Izar", "arriar" <strong>Lar</strong>. "Belak izateko (V-ger)" Holmer ApuntV ASJU 1969, 178.<br />

� Argi irukotx bi isio ta iza ebazan gero zokondoko txikotakaz. A BeinB 66. Ogei ta zazpi arrua bere /<br />

espaldara iza ditu. EusJok 48.<br />

2 izatu. v. izaitu.<br />

izatu. v. izan.<br />

izatz. v. 2 isats.<br />

izausi(tu). v. itzasitu.<br />

izazdun. v. isastun.<br />

izazi. v. itzasi.<br />

hizbaeza. "Antilogía, contradicción de palabras" <strong>Lar</strong>.<br />

izbai. "(V-oroz), duda" A. v. ezbai.<br />

hizbatalda. "Epanástrofe, otra figura [retórica]" <strong>Lar</strong>.<br />

hizbatea (det.). � "Epanáfora, otra figura [retórica]" <strong>Lar</strong>.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

1000

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

izbazter. v. izpazter.<br />

izbera. v. izpera.<br />

hizbeste. � Esan diote izbeste gabe / ba dala eguerdi-jana. "Sin cumplimientos". Or Eus 235. Izbeste, loiez<br />

gaztanbera, Apezeneko. "Cumplimiento en palabras y lodo en su requesón". Ib. 62 (cf. nota: "Azpirozko etxe<br />

batek 'itzez kunplimentu, loiez gaztanbera'. Ontan ageri da izbeste onek 'kunplimentu' diola. Izbeste 'evasiva' ere<br />

bada").<br />

- HIZBESTE EGIN (G-goi, AN-larr; itz bestea AN-larr). Ref.: A; Asp Gehi. "Cambiar de conversación, por no<br />

querer seguir el tema" A. � Itz-bestea egin ta utzi nau (AN-larr). 'Ezer ez baleki bezela, nik nai nuenaz mintzatu<br />

gabe, beste kontu batera aldatu ta utzi nau'. Inza NaEsZarr 238. Noraren aitaren uste haien aurka egiteko ez<br />

gogorik, ez kemenik, eta, aireari usain eginik, hitz beste egin zuen. A. Lertxundi Azkenaz beste (Irún, 1996), 94.<br />

hizbesteko. "Anagrama, palabra que contiene las mismas letras que otra" <strong>Lar</strong>.<br />

izbide. v. hizpide.<br />

izbide. v. hizpide.<br />

hizbider. "Cacofonía, repetición disonante de unas mismas sílabas" <strong>Lar</strong>.<br />

hizburu. � Título. � <strong>Euskal</strong>-Erria deritzan agerkarian argitaratu zuten izburu auezaz: [...]. Eusk 1919-20 (I),<br />

37.<br />

hizdun. v. hiztun.<br />

izearo. "Tiempo o período de existencia" JMB At.<br />

izeba (V-gip, G, AN-5vill-ulz, BN, Ae; SP, Urt II 47, <strong>Lar</strong>, Añ (G, AN), VocBN, Gèze, H), izaba (L; Lecl, Arch<br />

VocGr, Dv, H), izoa (B (+ izua), Ae), izea (BN-baig), izoba (H), iseba (BN-ciz-baig), ixua. Ref.: VocPir 169; A<br />

(izea, iseba, izaba); Iz To, Ulz, UrrAnz (osába); CEEN 1970, 359; Izeta BHizt. �1. Tía. v. izeko, tia. � Tr.<br />

Documentado desde el s. XVII en textos de todos los dialectos, salvo en vizcaíno. En DFrec hay 7 ejs. de izeba.<br />

� Izeba enea nihaurenzat, zurea elgarenzat. O Pr 509. Izeba andria, or bidalzen dut astuaren eske. ConTAV<br />

5.2.9, 141. Baitzuen Pariseko hirian izeba bat. Jnn SBi 71. Izeba Isabel-i [otu zitzaion]. A Ardi 19 (en contexto<br />

similar (izeba + nombre propio) en Izeta DirG 109, Salav 9 y Xa Odol 31). Violenta izebaren altzoan ikasi<br />

zukela goizik otoitz egiten. "Sa tante Violenta". Ardoy SFran 310 (en contexto similar (nombre propio + izeba)<br />

en Etxde JJ 250).<br />

v. tbn. Cb Just 50. Brtc 60. Laph 3. Aran SIgn 5. Iraola 99. Ag G 367. Alz Txib 102. Tx B II 44. FIr 190. ABar<br />

Goi 24. Mde Pr 84. Arti MaldanB 207. Ugalde Iltz 15. Osk Kurl 91. MAtx Gazt 19. NEtx LBB 138. Izaba: Arch<br />

Gram 16. Zerb Azk 107. Izoba: Or Mi 74. Izoa: Ezale 1897, 141n. Ixua: ADonostia CEEN 1972, 17 (recogido en<br />

Baztán).<br />

�2. "(AN-gip), suegra" A.<br />

�3. "Iseba (BN-ciz-baig), madrastra" A.<br />

- IZEBA-OSABA. (Pl.). Tía(s) y tío(s). v. OSABA-IZEBA. � Ama, aita, anaia, izeba-osabak nabilzkin garbigarbi<br />

buruan. Ugalde Iltz 19.<br />

izebatasun (SP, sin trad.), izabatasun (Dv, que cita a SP). � "Qualité de tante" Dv.<br />

izebatze. Figura en SP, sin trad.<br />

izei. v. izai.<br />

izei(n). v. izain.<br />

izeite. v. izate.<br />

izeitu. v. izaitu.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

1001

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

izeixko. v. izaisko.<br />

izeki (G; <strong>Lar</strong>, Añ (G), Dv), iexeki, exeki, exiki (R-is), eizeki (A), ezeki (H), ixegi (H), ixeki (BN, R), ixekitu<br />

(AN; Dv), ixigitu (Dv (R)), ixiki (R), ixikitu (R-uzt), isiki (R), izegi (A Morf 697), izigi (G-nav), iziki (A), izaki.<br />

Ref.: A (izeki, ixeki, ixekitu, ixiki (que cita a He), ixikitu, isiki, izigi); ContR 531; Iz R 309. �1. Arder; encender.<br />

"Ardieron los montes, izeki zitzaien mendiai" <strong>Lar</strong>. "Ixikitu, quemar" A. "Udan ixikitan gra ta negiuan karroa<br />

(R)" Ib. "Bi bela ixikirik izari, encender dos velas" ContR 531. "Exikán súa, enciende el fuego; íxi béza súa" Iz R<br />

309. AxN explica ia[i]ki zeien [bere konzientzia] (440) por izikitzaien. v. irazeki, piztu. � Tr. Documentado ya<br />

en Leiçarraga (iexeki y formas fuertes como daxekan (Apoc 21, 8), zaxekan (Apoc 19, 20), labe daixekanera (Mt<br />

13, 42)). En RS hay exeki. En sendos textos de ETZ se emplean iseki e isiki. En textos guipuzcoanos de los ss.<br />

XVIII y XIX, encontramos sólo formas fuertes: dizekan, zizekan. En el s. XX se documenta izeki en guipuzcoano<br />

con formas perifrásticas. Hasta el s. XIX se emplea en general como vb. intrans. y con complemento en dativo.<br />

Leiçarraga lo emplea además junto a un complemento en caso instrumental (suz, sufrez). Se encuentra en ETZ<br />

como vb. trans. e intrans., sinónimo de piztu; en el s. XX, se emplea de este modo. � Lastategi zaarra exeki<br />

azkero gatx da atsedeiten. RS 399. Berroari suz iexeki. Lç Decl e) 3r. Hitzetatik agiri dezu, nola dizekan zure<br />

biotzari. <strong>Lar</strong>, carta a Mb 277. Zer tormenta ta pena estu emanen Justizie Dibinoak isiki duen su arek?<br />

(Langarika, s. XVIII). ETZ 155. Isekitzen da geiago luxirieren sue (Id.). Ib. 148. Beti zizekan sua. <strong>Lar</strong>d 327 (ed.<br />

1887, ap. A). Jaungoikuaren amoriuan suturik daukanak biotza, ezin somatuak nekerik ez diseka. (Interpr?). Bv<br />

AsL 102. Iñork eztu argi bat izeki ta gaitzerupean edo oe azpian estaltzen. Ir YKBiz 174. Alako laidokeriak<br />

Usoaren biotzean ugaz-sendiaganako gorrotoa izeki zun. Etxde AlosT 94. Begiak su ta gar izeki (piztu)<br />

zitzaizkion. Etxde JJ 30. Ikusten dezu alako sasiz ta oraz jantzitako mendi ura? Ba izaki zazu, laakitu zazu, garia<br />

erein zazu. <strong>Euskal</strong>erriko Ipuiñak, 59 (ap. DRA).<br />

v. tbn. Cb Eg II 69 (dizekadan). Ldi IL 134. Loram Y 1933, 251. Or Eus 287. Arti MaldanB 192. Exiki: Mdg 122.<br />

�2. (<strong>Lar</strong>). (Part. en función de adj.). Encendido, ardiente. "Ardiente" <strong>Lar</strong>. � Lagun urkoa doatsueraz betetzeko<br />

zeban naitasun izekiak. <strong>Izt</strong> C 457 (v. infra (4)). Aldameneko saskira pospolo buru izekia erori zaio. Ag G 345.<br />

Argi-zuzi izekia ta disditsua zan Yoan. Ir YKBiz 108. v. tbn. Or Mi 62. Gand Elorri 136. � + exetu, isiki, ixiki<br />

(R-is ap. Iz R 302). "Argi bát íxikirik, una tea encendida (R-is)" Iz R 302. � Eguna izanen da, au dio Profeta<br />

Malakiasek, labe bat bezala isikie (Goldaraz, 1833). ETZ 209. Arako sasi, Moisesek exetuta egoala leku santuan<br />

ikusi ebeneian. Ur BulAl 30s. Zeuria baitago odeiztatruk eta ixikirik. Hual Mt 16, 3. Gorroto mina aspaldi<br />

luzeetan izekia izan duen biotz artan. A Ardi 142.<br />

�3. (AN ap. A; <strong>Lar</strong>), ixiki (Sal ap. A). "Ardor" <strong>Lar</strong> y A.<br />

�4. (A, que cita a He), ixiki (A, que cita a He). "Haz de luz" A. Azkue da además "Ixiki [...]. 2.º rayo de luz (<strong>Izt</strong><br />

C 18)", pero lo que se lee en <strong>Izt</strong>ueta es argi izekia (v. supra (2)).<br />

izekigai, ixikigei (R ap. A). � "Cosa propia para reanimar, p. ej. un cordial" A.<br />

izeko (V, G; <strong>Lar</strong>, Añ (V, G), Dv (V), H), iseko (V-gip), ixeko, eseko (V; Mic 9v), iziko (G-goi). Ref.: A (izeko,<br />

iziko, eseko); VocZeg 288; Iz UrrAnz (osaba), Als, ArOñ (iseko); Etxba Eib. � Tía. "(Vc, Gc), tía. En V-geroch...,<br />

es nombre propio, no se le aplica el artículo. Izekok ekarri dau, lo ha traído la tía" A. v. izeba.<br />

� Tr. Propio de la tradición vizcaína desde RS, el en s. XX se encuentra en algún autor guipuzcoano como N.<br />

Etxaniz. Se emplea tanto con artículo (ya desde los primeros testimonios) como sin él.<br />

� Izekoa edo llobea, eztakit zein dan obea. RS 154. Ugazama, osaba, izekuak ta beste señidiak. CrIc 69. Edo<br />

izango zan Kontze / loba ta izekoa / edo leku santuan / beti lupekoa. Azc PB 146 (Ur PoBasc 192 izekua). Ume<br />

aren izekoa. A BGuzur 113. Joan zan Eladi izekoagana jakittera zer igaro zan, bere amagaz egieban<br />

ikustaldian, da izekok esaeutsan gogor egozala bere aittamak. Echta Jos 155 (v. tbn. con art. ib. 156, 153, 199,<br />

295, 296, 297 y 298; sin art. ib. 154, 158, 162, 176, 178, 183, 199, 234, 295, 297 y 344). Eladik eban Eustaki<br />

eritxon izeko bat. Ib. 152. Ni joango naz, izeko. Ib. 158. Izeko Eustakigana. Ib. 176 (en contexto similar (izeko +<br />

nombre propio) Alzola Atalak 148). Laguntzen zioten amak, izekok eta amonak. Ag G 244. Bai, gure ixeko,<br />

Jainkuak zeruan euki daiala, Mari-Baltz-ek be, orixe esan eroian. Kk Ab I 64. Amak eta ixekuak eta senitarteko<br />

enparau emakumiak eskatu eutsoen aitari. Ib. 112. Aita eta ama poztuten dozak / Euri begira jarrita, / Ixeko<br />

bikain zolijak. Enb 198. Eta aren izekoak dei eginda, berealakoan agertu zan mutilla. Erkiag Arran 91. Izeko<br />

Aberatsa (tít.). NEtx LBB 8.<br />

- IZEKO-OSABA. (Pl.). Tía(s) y tío(s). � Ixeko-osabak, lengusu-lengusiñak. Zam RIEV 1907, 425. Itz-erdika ta<br />

aopekotan somatzen zituan izeko-osabak. NEtx LBB 37.<br />

� Etim. Podría tratarse de un diminutivo, litm. 'tiíta', procedente ya directamente de una evolución regular a<br />

partir de izeb(a) + suf. -ko, ya de una sustitución de -ba por -ko.<br />

izekor. v. izakor.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

1002

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

� izekorzinira. Figura () en Ax (ed. 1864). v. ikortzirin.<br />

izekotxo, izekotxu. � Dim. de izeko. � Lekeitioko eskola barrien sartu nendun izekotxuk. A BGuzur 124.<br />

izeli. v. itzali.<br />

izellu. v. zizeilu.<br />

izen (gral.; Lcc, Volt 99, SP, Urt I 50, Ht VocGr, <strong>Lar</strong>, Añ, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H), izan, ixen (Lh<br />

(S)), uzen (V-ger-ple-arr-oroz; Mic 8r , Añ (V)), usen (Dv (V-centr)). Ref.: Bon-Ond 151; A (izen,<br />

uzen); Lrq; Iz Ulz, R 291 y 298; Holmer ApuntV; Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 32, 174. � Tr. La forma uzen<br />

se documenta en algunos textos vizcaínos, gralmte. de la zona más occidental de este dialecto: RS, VJ (13),<br />

Zavala, CatLlo (7), Uriarte (CatArrig 69) y Azkue (Txirrist 143). Hay ixen en autores tbn. vizcaínos del s. XX:<br />

Kirikiño (Ab I 62n), EusJok II 121, Enbeita (122), Otxolua (169), Lauaxeta (BBa 64) y Akesolo (Ipiñ 12). La<br />

forma izan se documenta en ZBulda (65). Itzen, que aparece en CatCeg (24), podría reflejar un hecho de<br />

pronunciación, o bien tratarse de una mera variante gráfica. En DFrec hay 1258 ejs. de izen.<br />

�1. Nombre; denominación. Cf. ezizen, gaitzizen. � Tr. De uso general. � Digne ezpaniz aipatzera zure izen<br />

sainduia. E 73. Iainkoaren izena eta doktriná blasfema eztitezenzát. Lç 1 Tim 6, 1. Silviak Silveroren izena<br />

enzun egian orduan. Lazarraga 1147v. Nola ereizun zeure izenaz. Ib. 1171v. Edozeinek dau uzena. RS 461.<br />

Santifikadua izan dila zure izena. Bet 4. Prinzearen izena. EZ Man I 72. Bere izenaz deitzen zuela [...] oihuz<br />

baitzebillan. Ax 300 (V 200). Izenez Phebus daritzanak. O Po 52 (cf. IZENEZ (c)). Nork eman derio Jesüs<br />

izena? Bp I 33. Koheteen izena dute aizeko soñu-gai argigille oriek. Mb IArg II 353. Oratzalle, zubek tenedoren<br />

izena emoten deutseezunak. Mg PAb 54. Izenik ipiñi etzioben. Gco I 458. Bere izeneko seinduaren bestako. Dh<br />

61. Girixtinoarenik ez dute izena baizik. Laph 201. Franziskoren izena aditu bezain laster. Bv AsL 103. Agosti<br />

izena hartü zian. Ip Hil 50. Nortzuk besterik adietan dira gurasoen izenagaz? Itz Azald 96. Fueroak kendu zituen<br />

ori / izenez ez det esango. Tx B I 53. Aita Santuaren alde izenak biltzen. Or SCruz 14. Gizartekeriaren izenaz<br />

bateatu dogun sozialismua. Eguzk GizAuz 30. Behar zuten atxiki "Jassu" beren aiten izena. Ardoy SFran 42. Ez<br />

du izenak egiten izana (AN-larr). Inza NaEsZarr 401.<br />

� (<strong>Lar</strong>, Dv). "Advocación" <strong>Lar</strong>. � Eliza bat egin zuten / hekien izenean. EZ Noel 170. Pierres Faber Iesusen<br />

izeneko Konpainia sainduko lehen apezak. SP Phil 144s (tbn. He 147). San Sebastianen izenarekin Elizatxo bat<br />

jarri zeban. <strong>Izt</strong> C 452. v. tbn. Mb IArg I 325. Mercy 16. Dh 265. Arr GB 148. Aran SIgn 196.<br />

� Nombre, sustantivo. "Positivo nombre, izen geigarria" <strong>Lar</strong>. � Bertze gainerako izen um akhabantza dutenak.<br />

ES 207. Izen edo nominatiboetan, zer lanak ez dira? Cb EBO 33. Izen oro aditz biurtu ditekela iokaeran. Or in<br />

Gazt MusIx 14. Kasu baten ezaugarria daraman izena. MEIG VI 173. � "Adjetivo, nombre, besteri ditxekan<br />

izena" <strong>Lar</strong>. � (Como primer miembro de comp.). Nominal. � Aditz gabeko izen-esaldiak. MEIG II 84. Lotzen<br />

duela izena edo izen-multzoa. MEIG VI 170.<br />

� Título (de una obra). v. izenburu (2). � Gipuzkoako dantza gogoangarrien izenarekin [...] agertaratu. <strong>Izt</strong> C<br />

217. La France juive du liburu harek izena. HU Aurp 59. Atera zuen "Aritzari" izenarekin zortziko gogoangarri<br />

bat. Munita 36. v. tbn. Anab RIEV 1928, 610. Eguzk GizAuz 78. Osk Kurl 17. MEIG III 85.<br />

�2. (<strong>Lar</strong>, Añ, H), ixen, uzen (Añ (V)). Fama, renombre, reputación. "Nombre, nombradía, fama" <strong>Lar</strong>. "Fama,<br />

[...] izen on edo txarra" Añ. "Nombre y fama" Ib. v. izengoiti (2), ospe, entzute (3). � Tr. Documentado ya en<br />

Leiçarraga, se encuentra tbn. en algunos autores septentrionales del s. XVII, y en Mendiburu en el XVIII; a partir<br />

de principios del s. XIX es general al Sur y muy escaso al Norte. � Gauza honest guziak, iustoak, purak,<br />

amoriotakoak, izen onetakoak. Lç Phil 4, 8 (IBk e IBe izen o.; He, TB fama, Dv, Bibl omen, Ol aipu, Ker<br />

entzun). Ediren bedi liburutto hunetan, Echaus eta Echausen omena eta izena. Ax 10 (V 5). Urte gaitza<br />

aldirano, izen gaitza hobirano. O Pr 469. Dagokan izen ta honra guzia. Mb IArg I 154. Catilinaren soldaduben<br />

izena zabalduko da lurreko bazterretaraño. Mg PAb 205. Izen gaizto eta belzez markatua geratzea. AA II 192.<br />

Izen edo fama txarrekua izango da bere aitari jaramonik egiten ezteutsana. Astar II 87. Zeure izen-on ta kleitua<br />

galtzeko. Ur MarIl 30. Rahab emakume galduaren izenekoa zan. <strong>Lar</strong>d 108. Haren izena herrestan zabilaten. Jnn<br />

SBi 72. Besteri kendutako izen ona. KIkG 59. Ezetariko izenik, ospe ta entzuterik billatu baga. Eguzk GizAuz 49.<br />

Irabazi eudien ixen andi ta aginpidea. Akes Ipiñ 7. Gipuzkoako laisterkariak / zuen izenari eutsi. Basarri 98.<br />

Basaburu barrak bere izena irabazia zeukan Buenos Airestarren artean. NEtx LBB 63. Izena, entzutea, ez<br />

zitzaion batere axola. MIH 131.<br />

v. tbn. (Para autores septentrionales): SP y Leon Imit III 22, 5. Tt Onsa 4. Mde HaurB 79.<br />

�3. "(V-ple-m, G-goi), tocayo (se usa al llamar a uno que lo sea)" A.<br />

�4. "Izen bat, à peine. Arno huntarik emadazu izen bat, donnez-moi une goutte de ce vin" Lh. Cf. AFARI-IZEN.<br />

- IZEN-ABIZEN. (Pl.). Nombre y apellido(s). � Egilliaren ixen-abixenak imiñi barik. EEs 1911, 116. Gure<br />

izen-abizenak. EEs 1916, 235. Etxeko buruaren izen abizenak. JBDei 1919, 307. Sari-emolle baita andra-gixon<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

1003

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

batzuk, / Ixen-abixenakaz eztakidaz nortzuk. Enb 147. Euren izen-abizenak artzen asi zan. Kk Ab II 172. v. tbn.<br />

TAg Uzt 63. Erkiag BatB 188. Alzola Atalak 119. NEtx LBB 204. Uzt Sas 333.<br />

- IZENA EDUKI (V-arr ap. Gte Erd 74 y 174). Llamarse. v. IZENA IZAN. � Perez izena eukan. AB AmaE<br />

460. v. tbn. Tx B III 34. Mde Pr 334. Arti MaldanB 204. And AUzta 47. Alzola Atalak 65.<br />

- IZENA IZAN (gral.). Ref.: A; Gte Erd 74, 174. a) Llamarse. Cf., con izen indet., Lç Lc 8, 30: Nola duk izen?;<br />

O Pr 548: Batak du izen zohegi; Mg PAb 60: Ze izen dau?; Berron Kijote 174: Zer izen du? � Tr. Documentado<br />

desde Oihenart (cf. antes en Axular, con un significado algo diferente), su uso va aumentando desde mediados<br />

del s. XIX; es relativamente poco empleado por los autores vizcaínos. � Izena du Graziana. O Po 26. Zuk<br />

bezala izena duen / presunaren bihotzean. Gç 192. Maria izena zuan [...] donzella. Ub 61. Izena Juan du. <strong>Lar</strong>d<br />

365. Nere maite politak / orla du izena. Bil 114. Nahi nuke jakin hemendik orai athera den gizonak zer duen<br />

izena. Laph 86. Nola du haur hunek izena? Jnn SBi 68. Andiagoen uskeriek "eginkizun" dute izena. Or Aitork 21.<br />

Nola dek izena? Anab Poli 86. Zer duk izena? JEtchep 104. Izena diana Uhaitza. Casve SGrazi 74. Honela du<br />

izena. MIH 311.<br />

v. tbn. SP Phil 251. Hb Esk 104. Gy 62. Aran SIgn 85. JanEd I 96. Sor Bar 90. Bv AsL 25. Elsb Fram 89. Elzb<br />

PAd 7. HU Aurp 93. Mdg 146. Goñi 34. Echta Jos 231. JE Bur 82. Urruz Zer 59. Alz Bern 66. A Ardi 19.<br />

StPierre 30. KIkG 21. Inza Azalp 22. Tx B I 248. Ldi IL 167. JMB ELG 51. Ir YKBiz 189. TAg Uzt 154. Zerb<br />

IxtS 26. F. Labayen in Munita 9. JAIraz Bizia 43. Etxde JJ 242. Mde Pr 282. Anab Poli 85. Bilbao IpuiB 262.<br />

Arti Ipuin 26. Zait Plat 75. Lf ib. XIII. Osk Kurl 151. Vill Jaink 19. Erkiag BatB 48. <strong>Lar</strong>z Senper 98. MAtx Gazt<br />

45. Salav 9. NEtx LBB 138. Lab SuEm 209. Xa Odol 32. Balad 197. Ixena i.: Kk Ab I 80. Otx 93. Akes Ipiñ 12.<br />

Uzena i.: A Txirrist 143.<br />

� Zeren eztiari, nola baita gozo eta izena duen bezala, ezti, anhitz baitarraika. Ax 35 (V 21). Zeren lur ustelak,<br />

izena duen bezala, baitagoka ustelki hainitz. Dv Lab 19s. Izena zuan bezela, Etxe-alai zan era guztitako. Apaol<br />

22.<br />

b) (Aux. intrans. bipersonal). � Bertoldin yako ixena. Otx 117. Zelan yatzu izena? Erkiag BatB 54.<br />

- IZEN HANDIKO (<strong>Lar</strong>, Añ (V); i. aun- G-azp ap. Gte Erd 173; uzen an- Añ (V)). Famoso, célebre.<br />

"Acreditado" <strong>Lar</strong>. "Afamado" Añ. � Orra zure anatomija izen andikuak dakazan mesediak. Mg PAb 84.<br />

Cornelio gizon [...] Juduen artean izen andikoari. <strong>Lar</strong>d 498. Izen aundiko sendagiñ. Sor Bar 55. Izen andiko<br />

aizkolariak. Ag G 90. Izen aundiko ostatu txar batera. JAIraz Bizia 50. Etzerik beteena ta ixen andikoena. Akes<br />

Ipiñ 12.<br />

v. tbn. AA II 42. <strong>Izt</strong> C 99. A BeinB 46. Itz Azald 128. I. aundiko: ArgiDL 6. Inza Azalp 27s. ABar Goi 45. Or<br />

Aitork 103. Anab Aprika 23. SM Zirik 117. Berron Kijote 29.<br />

- IZENAREN, IZENEN JABE IZAN (intrans.). Hacer honor a su nombre. � Alper-andi, izenaren jabe zalarik,<br />

zan ere trabena zaletxoa. Urruz Urz 36. Bere izenen jabe ziran. Urruz Zer 28.<br />

- IZENAZ. v. IZENEZ.<br />

- IZEN-AZALDATZE. Etimología. � Dendatu naiz onelako izen-azaldatze edo, erdera usaian, ethimologietan.<br />

VMg XVI.<br />

- IZEN BATEKO (<strong>Lar</strong>, Añ). Tocayo. "Colombroño" <strong>Lar</strong>. � Tobias aita semeak, izen bateko santu biak orobat.<br />

Cb Eg III 378.<br />

- IZEN-BATZE. Censo. � Israel erri guztiaren izen-batzea egizue. Ker Num 1, 2 (Ol errolde, BiblE izenbilketa).<br />

- IZEN BEREKI (i. beheki Lh). Nombre propio. � Euskarari izen bereki au [España] opa eziñik. <strong>Izt</strong> C 15.<br />

- IZEN BEREZI (-exi Lh). a) Nombre propio. � Lekhuko zirelarik izen bereziak: / Ezpeleta, Garcias, Orthe,<br />

Urthubia. Hb Esk 154. Izen berezi batzuk edo sustratozko hitz bakan batzuk. In MEIG VI 34. b) Nombre<br />

particular, especial. � Leeneolitos garaiak izen berezi bat du: Asturkoa. JMB ELG 57. Ez du izen berezirik,<br />

galdegaia ez den beste guztia ez baldin bada. MEIG VI 148. v. tbn. Munita 56. I. bereizi: Or QA 133.<br />

- IZEN-DEITURA. Nombre y apellido(s). � Haatik, othoi, ez ene izen-deiturarik aipa. Herr 7-12-1961, 1.<br />

Fortebraccio della Rovere-ren izen-deiturez jabetu den orduko. MEIG I 195.<br />

- IZENEAN (H). a) De parte de, en representación de; en nombre de, invocando a. � Tr. De uso general, se<br />

documenta ya en fray Juan de Zumárraga. Belapeyre (I 44), Iturzaeta (Azald 10) e Inza (Azalp 38) relacionan con<br />

la unicidad de Dios el que se diga Aitaren eta Semearen eta Espiritu Santuaren izenean y no izenetan. � Onen<br />

izenean doazala gogoangarriak. fJZ 98. Ene izenian anhitzetan galdeginik limosna. E 67. Eztitugu hire izenean<br />

deabruak egotzi kanpora? Lç Mt 7, 22 (Samper nonbrean, Arriand ixenaz; en las demás versiones izenean). Non<br />

baitirade biga edo hirur bildurik ene izenean. Ib. 18, 20. Aiteen da Semen da Espiritu Santuen izenean. Bet 1.<br />

Iaunaren izenean datorrena. Ber Trat 69v. Jaunaren izenean ta amorez orañ neke puska bat igaro. Cb Eg III<br />

283. Haren izenean predikatzen duena. Lg II 199s. Karidadiak purgatorijoko arimeen izenian egin ezkero. fB Ic<br />

I 85. Ezteuskula ukatuko bere ta gure Aitak bere uzenean eskatuten deutsagun gauzarik. Zav Serm I 19. Guzien<br />

izenean ihardetsi. Laph 160. Jinkoaren izenian manhatü zian. Ip Hil 36. Eskualdunen izenean behar zela norbeit<br />

igorri. Barb Sup 163. Demokraziaren izenean astakeri galantak egiteko. Eguzk GizAuz 98. Legearen izenean,<br />

lotua gelditzen zera. NEtx LBB 115. Anaitasuna-ren izenean egin didan eskabideari. MEIG VIII 39.<br />

� "Jainkoaren izenean egin du, il l'a fait facilement" Lh.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

1004

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

� Jainko bizi denaren izenean, bara hor! Laph 204. Arren! Jaungoikoaren izenean! lagundu eioela. Ag Kr 159.<br />

Ez! Ori ez Jaungoikoan izenian! Etxba Ibilt 464. v. tbn. Apaol 89. Tx B II 65.<br />

b) Bajo el nombre de. � Proximuen izenian aituten dira betiko zorioneko izan leitekezan gustijak. Astar II 22s.<br />

Alargun-izenean agertzen zan nunai. TAg Uzt 172. Gau-jaialdien izenean, joko-txirringari ekiten zioten. Ib. 174.<br />

v. tbn. CatB 44. CatLuz 18. Or Aitork 413.<br />

- IZENEKO. a) (Adnom. de izenean). � Ezen kondemnatuaren izeneko ungiak / deusez laburtzen eztitu haren<br />

pena handiak. EZ Man I 112. Santuaren izeneko bedeikantzarekin. Mb IArg II 288. Gurasueen izenekuak badira<br />

[konbitak]. JJMg BasEsc 256. Erregeren izeneko ontzidi andi <strong>guda</strong>rakoak. <strong>Izt</strong> C 128. Aitaren izeneko zauta<br />

zoritxarrekoak. Zait Sof 19. v. tbn. fB Ic II 292. SMitx Aranz 160. � Jaungoikoaren izenekoa edo eskalea. Inza<br />

Azalp 143. v. tbn. Bv AsL 27.<br />

b) De (mero) nombre, supuesto. � Uts edo bete emoten dituzu osagarri izenekuak. Mg PAb 51. Konfesino iski ta<br />

izeneko bat egin. Mg CO 82. Etxe andi batzuk deukiez, Eleiz-izenekoak onek bere. A BGuzur 125. Adixkide<br />

izeneko arren eskutitza. JAIraz Bizia 105. Emengo negu izeneko ontan. Or QA 122. v. tbn. fB Ic III 343. Muj<br />

PAm 34. MIH 358. � Llamado. � Obeto iritxi deust pranzes euskaldun izenekuak baño. Mg PAb 160. Arekipe<br />

izeneko goxoa. JAIraz Bizia 41. Paperak izeneko gaitza. Salav 75. <strong>Euskal</strong>-kulturaren irakasle izeneko titulu bat.<br />

Alzola Atalak 136. v. tbn. Munita 56. MIH 309.<br />

� (Tras nombre propio). Llamado, de nombre. � Hurbil Lahirigoien, Amand izeneko. Hb Esk 147. Bostgarren<br />

[ikasle] bat andik laster agertu zan Moricoren izenekua. Bv AsL 63. Ana Mari izeneko neskato zabal ogipeko<br />

batek. Ag AL 63 (v. tbn. Kr 190). Montoko izeneko mendi-lepotik. Etxde JJ 83. Murumendi izeneko itxasontzia.<br />

NEtx LBB 38. Euzko Deia izeneko aldizkaria. MEIG IX 78.<br />

v. tbn. JMB ELG 84. Ir YKBiz 268. Mde Pr 257. Zerb Azk 93. Erkiag Arran 192. Bilbao IpuiB 99. JEtchep 97.<br />

Basarri 103. Anab Aprika 12. Zait Plat 19. Osk Kurl 39. Salav 36. Alzola Atalak 144. Uzt Sas 147. Xa Odol 41.<br />

Berron Kijote 221.<br />

� Titulado. � Apostoluen egintza-en izeneko liburuan. <strong>Lar</strong>d 531.<br />

- IZEN-EMAILE. "Souscripteur" T-L.<br />

- IZEN ERANTSI. "(Mal) nombre, apodo, [...] izen goitia o eransia" Añ.<br />

- IZEN-ERRENKA. Lista, nomenclator. � Idazleen izen-errenka orrek. Berron Kijote 21.<br />

- IZEN-ERRESKADA. Lista de nombres. � Izen erreskadak artu ei ditue errizaiñak. Erkiag BatB 187.<br />

- IZENETAN. (Precedido de gen.). En nombre de. v. IZENEAN. � Noren izenetan fundatu den eliza. E 20.<br />

Egin bedi hori zure izenetan. Mst III 15, 1 (SP zure izenean, Ch zure izen sainduaren ohoretan). Jesu-Kristo<br />

gure Jaunaren bidez eta izenetan. Arb Igand 197.<br />

- IZENEZ (<strong>Lar</strong>, Añ), IZENAZ. a) (Precedido de gen.). De parte de; en nombre de. "(De mi) parte" <strong>Lar</strong> y Añ. �<br />

Nik bialiko ditut zure izenez. Ldi in Or BM 14. Goteungiak eure ixenaz iraitzi. Arriand Mt 7, 22 (Lç izenean).<br />

<strong>Euskal</strong>dun danen izenez. SMitx Aranz 158. v. tbn. Zait Sof 127. Ixenez: Enb 151. � Azkatasunen ixenez / egin<br />

lapurreta. Enb 55.<br />

b) (H). (Sólo) de nombre, nominalmente. � Izenez eta obraz debotak. Arg DevB IV. Ez xoillki izenez eta<br />

munduaren mihietan, baiñan oraiño izanez. He Gudu 89. Eztire izenez baizen giriztino. Dh 223. Otseiñak...<br />

izenez; / baña etxean agindu. Azc PB 48. Izenez ez arren, izatez eta benetan sozialistia dala. Eguzk GizAuz 127.<br />

Izenez bederen batzorde horren buru naizenez gero. MEIG VIII 94.<br />

v. tbn. ES 390. CatBus 11. AB AmaE 31. HU Aurp 189. JE Ber 88. Zait Sof 162. Etxde AlosT 71. Ixenez: Kk Ab<br />

II 152. Zait Plat 139.<br />

� (Precedido de beste). Por otro nombre. � Vascueña, bertze izenez Gascueña. ES 112. Jakob, beste izenez<br />

Israel zeritzan seme baten Aita. Ub 18. Amabietako bat, beste izenez Didimo (Bikia) deritzan Toma. Ir YKBiz<br />

533.<br />

c) (Tras o ante un nombre propio). Llamado, de nombre. v. IZENEKO (b). � Gathu bat, Rodilardo izenez. Arch<br />

Fab 95. Zelatari edo ispia bat, izenez Erbiya. Or SCruz 72. Apez batek, Ceffrey Keating izenez. Mde Pr 234.<br />

Izenez, Xirdo. Erkiag Arran 143. Eguiateguy berbera dugu, izenez Juseffe. MEIG I 233s. v. tbn. Ldi IL 40. NEtx<br />

Nola 24. Berron Kijote 97.<br />

- IZENEZ IZEN. a) Expresamente, por su nombre (cada uno). � Agurt zatzu adiskideak izenez izen. TB 3 Io 15<br />

(Lç izengilatuki). b) Nombre por nombre. � Kasuz-kasu eta izenez-izen aztertu ditugu. MEIG VIII 117.<br />

- IZENEZKO. (Meramente) nominal. � Hau gabeko noblezia, xoilki deit baititeke izenezkoa. ES 106. Izenezko<br />

<strong>Euskal</strong>dun, ta sustanzia gabeko aizez beteak. Cb EBO 44. O kristio izenéskoak. LE Prog 104. Izenezko eta<br />

alegiazko <strong>Euskal</strong> herria egiazko <strong>Euskal</strong> herri bilaka dadin. MEIG IX 33.<br />

- IZEN GABEKO. v. izengabeko.<br />

- IZEN-ILARA. Lista de nombres, nomenclátor. � Moldatu degu onako amazortzi Jaunen izen-illera au. Aran<br />

Loyola 8 (ap. DRA).<br />

- IZEN MOTZ (S ap. Lh). "(Lh), abreviadura" Eusk 1919-20 (I), 94.<br />

- IZEN-MUTUR (AN). "Nombres propios abreviados. Lehenago ba ziren izen ederrak; orain, berriz, izen-mutur<br />

batzuek..." Asp ANaf.<br />

- IZEN-OIN, -ONDO. Tema nominal. � Harria-ren tema, izen-oin edo izen-ondoa --esate baterako-- harri da.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

1005

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

MEIG VI 139.<br />

- IZEN ONEKO. "Acreditar [...] izen onekoa [...] egin" <strong>Lar</strong> y Añ. � Ezagutu zutenak izen oneko zure Aita-Aita.<br />

VMg III. v. tbn. Astar II 177. CatBus 51. Erkiag BatB 189. Berron Kijote 22.<br />

- IZEN ORDEZKO. Seudónimo. Cf. izenorde (2). � Izenordezkoetatik bat: "Kalparregi". Lh Eusk 1919-20 (I),<br />

25. � Apodo. � Aintziña baten danak edo geienak ei eben izen ordezko ori. SM Zirik 82.<br />

- IZENPEAN. Bajo el nombre (de). Cf. izenpe. � Zuen izenpean argitaratu ta koxkortu bite nere Ardi Galdua.<br />

A Ardi VII. Espiritismu izenpean. Mde Pr 315. Musikaren izenpean idazten, irakurten, zenbatzen-eta ikasten<br />

zuten. Zait Plat 8. Poesiaren izenpean onartzen den poesi antzeko edo poesi ordeko hura. MIH 240. Fitak [...]<br />

besteren izenpean azaldua. MEIG VII 31. � Bajo el título. � Los Refranes de Garibay izenpean dabiltzan<br />

bildumetan. MEIG VI 188. � Obispo-ordeko egoanaren ixenpean eldu yakon agindu ori. Akes Ipiñ 14.<br />

- IZEN PROPIAL. Nombre propio. � Gizonen izen propialei hala-nola Aeneas, Thomas. ES 206.<br />

- IZEN PROPIO, I. PROPRIO. Nombre de pila. � Eskribitus izén proprioa ta izén gañékoa. LE Doc 70. �<br />

Nombre propio. � Euskarazko izen propioak, pertsona eta leku izenak. MEIG I 241.<br />

- IZEN-SORTZE. Etimología (de un nombre). � Agerturik [mendi, ibai eta iturrien izen euskerazkoen] izensortzea.<br />

EE 1885b, 86.<br />

- IZEN-TITULU. (Pl.). Nombre y título. � Paperetan ageri diren zenbait izen-tituluri bagagozkio. MEIG VI<br />

108.<br />

- IZEN TTIPI. Forma familiar de un nombre. � Hiriart-Urruty kalonjeak Manex emaiten zion izen ttipitzat. Lf<br />

ELit 195.<br />

- IZEN TXAR. "Apodo" Añ.<br />

- IZEN-TXARTEL. Tarjeta de visita. � Atean ots eginda nere izen-txartela bidali nion. A Ardi 56. Izen-txartela<br />

eman zionean [otseñari]. TAg Uzt 177.<br />

- IZEN XAFLA. "Cognomen, cognomentum" Urt V 290.<br />

- IZEN-ZERRENDA. Lista. � Hau da Adanen ondorengoen izen-zerrenda. BiblE Gen 5, 1 (Ol ondorengoak).<br />

- IZEN ZUZEN. Nombre propio. � Izen hori izengoitia zuen ala izen-zuzena? GAlm 1861 [sic], 37 (ap. DRA).<br />

Artzai Pillipe, emen diotenez da nere izen zuzena. Ill Pill 21.<br />

izen. v. izan.<br />

izenadun. v. izendun.<br />

izenbe. v. izenpe.<br />

izenburu (V-oroz ap. A; Añ). �1. Apodo. � "(R-uzt), apellido" A. �2. Título. � Idazti-izenburuaren entzunak<br />

eman zidan poza (Quijote IX). Ldi RIEV 1929, 209 (AIr RIEV 1928, 602 idatzpuru, Anab ib. 610 izen). Olerki<br />

sortatxoari izen-burua ipintzea. Aitzol in Ldi UO 3. The uggly american [...] dauka izenburutzat. Mde Pr 46.<br />

Joan Kurutzeren bertsoen amairu izenburu edo titulu iminten ditu. Alzola Atalak 140. Ipuiei eskerrak... bizi<br />

gaitezen izenburu duan lanari. NEtx LBB 117. Goi-aldean doan izenburu dotore horrekin. MIH 211. En DFrec<br />

hay 25 ejs. de izenburu y 2 de izenpuru. � Batekin gogoratzen da orain: "Loretxuak" izenburudunagaz. Alzola<br />

Atalak 73.<br />

izendagarri. "Qui est apte à être élu, désigné, institué, nommé" H.<br />

izendago (<strong>Lar</strong> � H, Añ). �1. Nombramiento (para un puesto). �2. "Advocación" <strong>Lar</strong>.<br />

izendagoki (<strong>Lar</strong> � H). � "Nuncupativo" <strong>Lar</strong>.<br />

izendaitza (<strong>Lar</strong> � H). � "Colación de beneficio" <strong>Lar</strong>.<br />

izendaki (<strong>Lar</strong> � H). � "Nominativo" <strong>Lar</strong>.<br />

izendakizun. "Qui est à, qui doit être élu, désigné, institué, nommé" H.<br />

izendaldi. "Nomination" Dv.<br />

izendapen (L? ap. A � Dv). �1. Nombramiento. v. izendatze (2). � Errien borondateak egin oi du bere<br />

buruzagien izendapena. Vill Jaink 187. En DFrec hay 4 ejs. �2. Denominación. � [Herrien] izendapen kontuan<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

1006

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

guztiok, han eta hemen, bateratsu ibil gaitezen. MEIG VIII 115.<br />

izendar (<strong>Lar</strong> � H). � "Nominal" <strong>Lar</strong>.<br />

izendarazi. � Hacer nombrar. � Bere buruaren izendarazterat Alemaniaren itzain, "chancellier" edo bidatzale<br />

gisa. SoEg Herr 23-11-1961, 1.<br />

izendari (<strong>Lar</strong>, Hb ap. Lh, H). � "Denominador", "nominador" <strong>Lar</strong>.<br />

izendatu (G-azp-goi, BN-arb; Urt I 72, <strong>Lar</strong>, Dv, H), izentatu (V-gip (-au), S), ixentatu. Ref.: Lrq (izenta); Etxba<br />

Eib y Elexp Berg (izentau); Gte Erd 60, 61, 30. � Tr. Izenta- es la forma propia de las tradiciones vizcaína y<br />

suletina (tbn. en un texto mixano del s. XVII); sólo en el s. XX hay algunos ejs. de izenda- en el suletino<br />

Constantin (23) y en Belaustegigoitia, Alzola y T. Etxebarria. En menor medida tbn. se encuentra izentatu en<br />

textos guipuzcoanos: Cardaberaz, Moguel, Guerrico (II 29), EConst (40), <strong>Lar</strong>dizabal, Beovide (AsL 89), I.<br />

Artetxe (Itzald II 44), J.M. Barandiarán (ELG 76 y LEItz 90), N. Etxaniz (LBB 162), J. A. Irazusta (Bizia 93),<br />

Aresti (Tobera 271) e Ibiñagabeitia (Virgil 93n), en la mayoría de ellos alternando con izendatu. Hay además un<br />

ej. de izenta como participio en Echeita (Jos 264). En DFrec hay 213 ejs. de izendatu y 3 de izentatu. �1.<br />

Nombrar, designar (para un cargo). "Presentar, para alguna dignidad" <strong>Lar</strong>. � Iainkoaz izendatu izanik<br />

Sakrifikadore subirano Melkisedek-en fazoinera. Lç He 5, 10 (TB, IBk e IBe izendatu). Gure manüaren<br />

exeküzionetan izentatürik zoinbait depütatü. (1617). AZTH 22. Erregek hartarakotzat hautatu eta izendatu<br />

zinituela. Ax 8 (V 4). Bere burua Artzaitzat izendatzen duen. GavS 21. Izentatüko düie urthe oroz laur konfrai<br />

pabilluaren eruaiteko. Mercy 30. Izenda daitezke xoilki presidenta, sekretarioa eta tresoriera. JesBih 407. Zü<br />

zira aphesküpü izana izentatü. Etch 604. Jeneral izendatua. <strong>Izt</strong> C 479. Eliza egiteko semea zala izendatua. <strong>Lar</strong>d<br />

189 (480 izentatu). Aita Saindu hilaren ordain izendaturen dena. HU Aurp 135. Hek izendatu aitzindaritzat. JE<br />

Bur 51. Batzordea izendatuko degu. Lab EEguna 79. Ixentetan zittuzala oñordekotzat. Otx 104. Apezpikuak<br />

Bardozerat izendatu zuelarik. Zerb Azk 81. <strong>Euskal</strong>tzaindiak horretarako izendatu nauelako. MEIG VII 161.<br />

v. tbn. Gy 39. Hb Esk 52. Laph 170. Bv AsL 191. Elsb Fram 183. Jnn SBi 168. Ag G 184. Lander RIEV 1914-17,<br />

159. A Ardi 89. Belaus LEItz 115. Barb Sup 37. Zub 33. Ldi IL 99. Zait Sof 91. Etxde JJ 20. Arti MaldanB 196.<br />

JEtchep 90. Vill Jaink 187. Gazt MusIx 143. MAtx Gazt 102. Alzola Atalak 101. Ardoy SFran 242. Mattin 28.<br />

Uzt Sas 288. Izentatu: Xarlem 1395. JJMg BasEsc 51. Ip Hil 202. Echta Jos 363. J.B. Ayerbe EEs 1912, 63. A<br />

LEItz 133. Kk Ab II 169. Eguzk GizAuz 122. Erkiag BatB 144. Ixentatu: Kk Ab I 20.<br />

�2. (G, L-sar-côte, B, BN, S; SP, Ht VocGr, <strong>Lar</strong>, Añ, Arch VocGr, VocBN, Dv, H), izentatu (V (-au), B, S; VocS<br />

138, Añ, Gèze), ixentatu, uzentatu (V-ple (-au); -adu Añ, msOch ap. A). Ref.: A (izendatu, izentatu, uzentadu);<br />

Etxba Eib (izentau); AtBou 386. Nombrar, llamar por su nombre, citar; denominar. � Ezin izenda azaket laztu<br />

gabe adatsa. EZ Man I 32. Premiarik eztelarik hura izenda dezagun. SP Phil 543. Eskümükatia Elizatik izentatü<br />

bada. Bp I 115. Bat banazka nahi nituzke izendatu. ES 116. Zeren Jainkoaren Seme izendatuko diran. CatBurg<br />

44. Zure deboten artian izentatü izatia. Mst III 52, 2. Purgatorioko Anima Santak izentatzen ditut. Cb Eg III 222<br />

(JMJ 71 izendatu). Izenda netzake guziak / zein bere tituluekin. Monho 40. Izentatu baga nor dan. Añ EL 1 135<br />

(CatAN 66 izendatu). Izentau dan kapituluban. fB Olg 165. Izendatu dedan liburu andi artan. <strong>Izt</strong> C 134. Nork<br />

izenda populu han sarthu direnak. Hb Esk 23. San Ignazio, Iñigo ere izendatua. Aran SIgn 1. Izenda ditzagun<br />

beren izenez erhokeria batzu. JE Bur 47. Izendaturiko gizona. Ag G 345. Hitzak hel-meneko gauzen izendatzeko<br />

sortu ditugu. Lf in Zait Plat XV. Izentatzeko zaldunorri emakumezko aren izena. Etxba Ibilt 459. Leengo zaarrek<br />

"urrezko" izendatu zituztenak [mendeak]. Berron Kijote 124. Dakigun xomorroa izendatzeko. MIH 390.<br />

v. tbn. Harb 257. FPrBN 25. Tt Onsa 27 (76 izentatu). Gç 212. CatLav A 6r (V 7). Mb IArg I 262. CatLan 8.<br />

Brtc 162. Ub 79. Mg CC 202 (CO 169 izentatu). AA III 407. Dv Lab 63. ECocin 2. Zab Gabon 85. Bv AsL 129.<br />

Arr May 20. Elsb Fram 117. Zby RIEV 1908, 294. HU Zez 13. Etxeg in Ag AL 5. AzpPr 116. A Ardi 127.<br />

StPierre 26. Zink Crit 5n. Garit Usand 57. Aitzol in Ldi UO 7. Goen Y 1934, 182. JMB ELG 76. Ir YKBIz 192n.<br />

TAg Uzt 65. Mde Pr 257. Zerb Azk 79. Othoizlari 1955, 48. Or Aitork 362 (Tormes 7 izentatu). Osk Kurl 139.<br />

Zait Plat 47. Vill Jaink 139. Ardoy SFran 14. Xa Odol 317. Izentatu: FPrS 25. Egiat 158. Mercy 36. CrIc 15.<br />

Etch 460. CatBus 38. Ur MarIl 66. Itz Azald 167. EusJok II 172. Kk Ab II 66. Erkiag Arran 27. Ixentatu: Ort<br />

Oroig 57. Akes Ipiñ 24. Uzentatu: CatLlo 12.<br />

�3. izentatu (-au V-gip, G-azp; Añ, H), ixentau. Ref.: Etxba Eib (izentau); Gte Erd 76. Indicar, señalar, fijar,<br />

asignar. "Citar plazo [...] izentatu eguna" Añ (tbn. "asignar"). � Tr. Exclusivamente meridional y más frecuente<br />

entre los vizcaínos. � Barijekuak eta beste egun izentadu batzuk. ZBulda 41. Izentauko jatsu dote edo bizi<br />

modurako biar dozuna. JJMg BasEsc 221. Eztau inos izentadu [...] ze modutan pagadu biar dan. Astar II 246.<br />

Oroikarria izendatua / iru Errege eguna. Echag 151. Napoleonek izendatu zion egunerako. <strong>Izt</strong> C 404. Ordu<br />

izentau bat oera joateko. Itz Azald 204. Zeutzat ixentauriko lurrian. Enb 51. Izendatuko dizutegun lanari. Ldi IL<br />

149. Gizarteari izentaten dautsezan zeregin eta elburuak. Eguzk GizAuz 83. Leku bereizi bat zeukan izendaturik.<br />

Etxde JJ 271. Sari bat izentau zan. Bilbao IpuiB 5. Bere zabalerari izendatu zaion tini agindua. MEIG IX 122<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

1007

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

(en colab. con NEtx).<br />

v. tbn. <strong>Lar</strong>d 203. Ag G 101. A Y 1934, 6. Ir YKBIz 57n. SMitx Aranz 47. Vill Jaink 109. Etxba Ibilt 483. Uzt Sas<br />

295. Izentatu: Ur MarIl 24. <strong>Lar</strong>d 24. Azc PB 159. A BeinB 63. Ag AL 111. Echta Jos 325. EusJok II 163. Enb<br />

204. Erkiag Arran 128. BEnb NereA 147. Ixentatu: Akes Ipiñ 17.<br />

�4. (<strong>Lar</strong>, Añ � A). Hacer(se) famoso, afamar(se). "Acreditar" <strong>Lar</strong> y Añ. � (Part. en función de adj.). "Claro,<br />

ilustre" <strong>Lar</strong>. "Afamado" Añ. � Oen artean izendatuena da Urdaide iturria. <strong>Izt</strong> C 493. Salamancako ikasitoki<br />

edo ikasola aiñ izendatuan. Aran SIgn 58.<br />

�5. Pronunciarse. � C, a, o edo u letren aitzinean, izendatzen da K bezala. "[...] se prononce". Arch Gram 3.<br />

�6. isentatu. "Significar" Dgs-<strong>Lar</strong> 6.<br />

- EZIN IZENDATUZKO. "Qu'on ne peut nommer" Dv.<br />

izendatuki (L? ap. A � Dv; H). � Nominalmente, por su nombre; expresamente. "Nommément" Dv y H. v.<br />

izengilatuki. � Zeren Iainkoa izendatuki gezurraren aithor eta lekhuko ekhartzen baita. Ax 255 (V 170). Herri<br />

elkarte izan zen hura ez zuen inork [...] debekatu, izendatuki bederen. MEIG IX 34. Chomsky-ren kontra<br />

izendatuki eta bide batez [...] hizkuntzalaritza sortzaile eta formaldatzailearen kontra. MEIG VI 109.<br />

izendatzaile (Urt II 180, <strong>Lar</strong>, Dv � A), izendatzale (H), izentazale (S ap. Lrq). � Elector, que nombra.<br />

"Presentero, de Beneficios, &c.", "nominador" <strong>Lar</strong>. "Celui qui nomme, nominateur" Dv. � Zenatürren, erran<br />

nahi beita, lege egilen izentazale da. Eskual 6-11-1908, 4. Eliza dugu xoilki, zuzen den bezala, Aphezpikuen<br />

izendatzaile eta egile. GH 1932, 410.<br />

izendatze. �1. "Denominación" <strong>Lar</strong>. �2. + izentatze. Nombramiento. � Presidentaren izendatzeak sal-erospen<br />

guziak baratzen ditik. JE Bur 116. Erri osoak bere buruzagia izendatzean parte izatea. Vill Jaink 187. Beste bi<br />

izendatze baitugu herrian: P. Charriton jaun apheza [...] jaun erretoraren tokian ezarri dute. Herr 18-8-1955<br />

(ap. DRA). Autespen eta izentatze bat. Erkiag Arran 88. En DFrec hay 3 ejs.<br />

izendazio, izentazio (Añ), izendazione, isentasino (V-m ap. Totor Arr). �1. "Nombramiento" Añ y Totor Arr.<br />

� Aitak harat ukan zuelarik izendazione berria. Lf ELit 204. �2. izendazione. Denominación. � Izendazione<br />

zaharrak utzirik bazterrerat, hartzen bagintu berriak. Dv Lab 57.<br />

izende (<strong>Lar</strong> � H). � "Dictado, título de honor" <strong>Lar</strong>. � Zeñen ederki eman zizuten / izende aiñ egokia! EE<br />

1880a, 132.<br />

izendegi (T-L), izentegi (Añ), izendategi (Urt IV 38). � Nomenclátor. "Lista de nombres" Añ. "Nomenclature"<br />

T-L. � Kendu eban zure izena zeruko izentegitik. Añ MisE 53. Onen izenarekin asitzen degu ondorengo<br />

izentegia. Aran EE 1883b, 71. Izendegi jakingarri politak. Ayerb EEs 1916, 190. Izkuntza-izendegi ugaria.<br />

GMant LEItz 71. Geren izenak auteskunde-izendegian ezartzeko. KIkG 55. Izendegitik aukeratutako notiñei<br />

buruz. Ldi IL 152. Gure Herriko udalen euskal izendegia. MEIG VIII 114. En DFrec hay 22 ejs. � Onela<br />

irakurtzen degu Sorarrain-en gutunizentegian (catálogo). Lh Eusk 1919-20 (I), 37n.<br />

izendi. � "Lista (neol.) [...]. Pasar lista, izendia irakurri" A DBols. � Idazle guzien izendi bat. Ldi IL 152. Gure<br />

izendi-orri oiek, gure "listak" aztertu. Ib. 152.<br />

izendru. v. ijendro.<br />

izendu. �1. Firmar. v. izenpetu. � Artu nai orok len-agiri bat izendu bezate. Ldi IL 73s. �2. Denominar, poner<br />

nombre. v. izendatu (2). � Euzkadi izendu zun [ontzia]. JAIraz Bizia 75.<br />

izendu. v. izan.<br />

izendun (T-L). �1. (El) que tiene nombre. "Nominatif" T-L. � --Galiporniako emakumeak izengabeak al dira?<br />

--Ezkonduarte, izendunak. A Ardi 60. Hitzaurrea ale honetan izenduna dugu, San Martin eibartar idazle<br />

langilearena. MEIG III 82. En DFrec hay 4 ejs. � + ixendun, izenadun. � Laurak euzkel-ixendun. Enb 200.<br />

Sensualitate izendun or-eme higuingarria. Mde HaurB 34. General Sherman izenduna bata. Munita 99. "Doctor<br />

honoris causa" izendunak. Erkiag Arran 136. Ech-Chott izenadun erri bat. Anab Aprika 35. �2. "Célebre" A<br />

DBols. � Dulzineagatik izendun zera. Berron Kijote 29.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

1008

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

izeneria. "Nomenclature" Dv.<br />

izengabe (L, BN, S ap. Lh; Urt II 124, <strong>Lar</strong>, Dv, H, Foix ap. Lh), izenbage (L? ap. A � Dv; <strong>Lar</strong>, Añ, H),<br />

ixengabe, izenbako, izenge (L? ap. A � Dv; VocCB), izenga (V ap. A, que cita a Ast). �1. Anónimo; sin<br />

nombre. � Gaboneko kantak Jesus-en Jaiotziaren ganian [...]. Izengabea (anónima). EE 1880, 277. Gure<br />

erlijioneari buruz egiten dituzten jazarkunde izengabeak. HU Aurp 70 ('innombrable, incalificable' ?).<br />

Galiporniako emakumeak izengabeak al dira? A Ardi 60. Illobi baldar ixen gabean. Laux BBa 84. Jendetza<br />

izengabearen golkoan. MEIG IX 92. En DFrec hay 4 ejs. � Erdi-Mendeko egille-izenbako ereduzko ipuiñetan.<br />

Alzola Atalak 148. �2. "Izenga (V; Ast), deshonrado, sin reputación" A. �3. (H), izenbage (H). (Sust.).<br />

"Privation du nom" H.<br />

izengabeko. �1. Anónimo. v. izengabe. � Izen gabeko mustro bat. Gy 108. Ixen bako obijan. Laux BBa 84. �<br />

Anónimo, desconocido. � Izen gabeko iñor uts ezertan ere aintzakotzat artzen etziranak [apostoluak]. <strong>Lar</strong>d 393.<br />

Entzute andiko ta izengabeko <strong>guda</strong>lariak. Ag EEs 1917, 172. �2. izenbako. Retrete. Neol. propuesto por Azkue<br />

para sustituir a komun. � Mutillak eskatu eutsan iagoleari izenbakora ioateko baimena. A Ezale 1898, 10b. �3.<br />

Incalificable. � Bere lagun zaharren aurka izengabeko ankerkeriak egin zitun. Etxde Itxas 31.<br />

izengabetu, izengatu (V ap. A, que cita a Ast). � Deshonrar. � Izengatutea / iñor guzurrakaz. Azc PB 23.<br />

izengain (G ap. A; <strong>Lar</strong>, Añ). � Apellido. � Ori bera izengañetan edo apellidoetan. Cb EBO 25. Lurbira guztian<br />

zabaldurik dauden izengaiñ ondra andikoak. <strong>Izt</strong> C 21. Aldatu zuan bere izengaiña <strong>Lar</strong>ramendirena arturik. Ag<br />

<strong>Lar</strong> 546. --Nola da zure izena? --Artzai Pillipe. --Eta izengaña? --Ez det besterik. Ill Pill 17. � (H). Apodo,<br />

sobrenombre. v. izengoiti, izengoitiko. � Argatik legez ta bidez ifini diote Erraldoi <strong>Euskal</strong>duna-ren izengaña.<br />

<strong>Izt</strong> C 453. Simon, izengainez Pedro. Hual Mt 10, 2 (Samper sobrenonbrez). Lebatza-ren kuadrillia erraiten<br />

zioten batasun huni, agintariaren izengaina gaitik. Osk Kurl 157. � Título (nobiliario, etc.). � Izango dezu<br />

bizia, / izengañ, almen, dinbreak eta / gañera omen aundia. Otag EE 1887a, 57. Titulu edo izengañak ere<br />

bazituban. BPrad EE 1897b, 455. Bakaldun españarretatik izengañ (titulu) aundigarriyak irabazten zitubala.<br />

IPrad EEs 1915, 103.<br />

izengaindiko, izengaintiko (S; H). Ref.: A; Lrq. � Apodo. � Katalina zin izena, Katalinasa izen gaintikua. GH<br />

1927, 251.<br />

izengaineko. � Título, sobrenombre. � Jesus dú izén proprioa, Kristo izengañékoa. LE Ong 121v. � Apellido.<br />

� Eskribitus izén proprioa ta izén gañékoa. LE Doc 70. Ironzo izengañekoak adierazten du argi eta garbi<br />

euskararen bere berekia dala. <strong>Izt</strong> C 499. � (H), izenganekoa (Añ). "(Mal) nombre, apodo" Añ.<br />

izengainerako. � Sobrenombre, título. � Andra Mariari emoten jakazan izen gañerakoakgaitik. Itz Azald 74. �<br />

(H). Apodo.<br />

izengaineratiko. "(AN-5vill, BN-ciz), apodo, sobrenombre" A.<br />

izengaitz, izengatx (V-ger, R ap. A). � Apodo.<br />

izengaizto (V-ple-arr-oroz-m, G ap. A; Añ (-st-)), izengeizto, izengesto. � Apodo. � Ezpadidan, lur orotan, /<br />

zeren hik hil banuken, / aipatu duken / hire izen', izen gaixtotan. 'Surnom'. O Po 25 (quizá 'con mala fama' ?).<br />

Izen gaistoak esaten berak erakusten die umeai. Cb Eg III 362. Bidauak, izen gaistuak, errazoe txaarrak. fB Ic I<br />

app. 15. Lotsatuten daben izen gestoren bategaz. Astar II 103. Mattolo eta izen gaiztoz Bakoitze zeritzaiona. Zab<br />

Gabon 75. Izen geizto asko ezarri ostezan. A BGuzur 124. Arranondora datorren etxadiak an dauka bere<br />

izengaiztoa ogetalau ordu barru. Ag Kr 28s.<br />

izengaraiko. � Apellido. � Sarthü diratianen izen eta izen garaikuak. Mercy 39.<br />

izengaraiti. � Apodo. � Santa-Grazian lege da algarri izen garaiti baten emaitia. Eskual 17-4-1908, 3.<br />

izengaraitiko. � Apodo. � Izen garaitiko hori [Graxi] eman zeroien. Const 36.<br />

izenge. v. izengabe.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

1009

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

izengila (<strong>Lar</strong>, H). � "Mención" <strong>Lar</strong>.<br />

izengilatu (-ll- SP � Dv). �1. "Surnommer" SP. �2. (<strong>Lar</strong>, H). "Nombrar, hacer mención de algo" <strong>Lar</strong>.<br />

izengilatuki (H). � Expresamente, por su nombre. v. izendatuki. � Salutaitzak adiskideak izengilatuki. Lç 3 Io<br />

15 (He zeiñ beregain, TB izenez izen, Dv zeini bere izenean, Ker e IBk banan-banan).<br />

� Etim. Probablemente de izen-ekila-tu-ki, es decir, un adverbio formado sobre un participio (tipo<br />

deliberadamente --cf. vasc. deliberatuki--, posément, markedly) que a su vez se ha derivado del comitativo<br />

indefinido de izen.<br />

izengile. � Inventor de términos. � Edozein gizon eztala izengillea. "Nec quemlibet hominem nominum esse<br />

artificem". <strong>Lar</strong> DT L.<br />

izengoi. � Apodo. v. izengoiti. � Orrelakontzat ondo letorke / izengoi "beti egarri". E. Mujika in Onaind<br />

MEOE 844.<br />

izengoitari (<strong>Lar</strong>, H). � "Apodador" <strong>Lar</strong>.<br />

izengoiti (G, AN-5vill-ulz, L, B, BN, S; SP, Urt V 289, Ht VocGr, <strong>Lar</strong>, Añ, VocBN, Dv, H). Ref.: A; Iz To<br />

(ezizena), Ulz. �1. Apodo, sobrenombre. "Surnom" Ht VocGr. "Apodo, [...] izengoiti jostallua" <strong>Lar</strong>. "(Mal)<br />

nombre" Añ. En Etcheberri de Ziburu aparece izen goiti (por ej., en Man II 23: nola Kristauaren baitut izen<br />

goitia), sin duda con el significado de 'nombre elevado'. v. gaitzizen, goitizen, ezizen, izenburu, izengain,<br />

izengaizto, izengoitiko, izenorde (2). � Kastitateak izena du osotasuna, eta haren kontrakoak izengoitia du<br />

galdura. SP Phil 251. Simon daritzan bat, izen goitia Piarres duena. He Act 10, 5 (Lç izengoitiko). Simoni deitu<br />

zion Jesusek izengoitiz Arria. Ub 77. Itz injuriaskoak, izengoitiak (115). LE-Ir. Jose Barnabas, izengoitiz Justua<br />

zeritzana. <strong>Lar</strong>d 480. Haurrak ondotik zitzohazkon, zer nahi izen-goithi emanez. Laph 38. Amezketarren<br />

izengoitia elbiak da. Muj PAm 73. "Kokotz" izengoitiarekin denek ezagutzen ginuena. Zub 21. Izengoiti ori egoki<br />

ezarria zala. Erkiag Arran 14. Beltza izengoitiko baten bat. Izeta DirG 58. L'Antique eman ziotela izen-goitia. Lf<br />

ELit 111. Ezarri dioten izengoitia, "soinu injenieroa" ederki dagokio. MIH 155. En DFrec hay 8 ejs.<br />

v. tbn. Lg II 217. Oteiza y HeH Lc 6, 14. <strong>Izt</strong> C 505. Gy 181n. Hb Esk 70. Elsb Fram 84. EusJok 139. Mok 14n.<br />

Ir YKBiz 116. Or Eus 234n. JAIraz Bizia 69. Anab Poli 7. Salav 27. Ardoy SFran 286. Berron Kijote 111.<br />

� (<strong>Lar</strong>). Apellido. � Aurrenengo izengoititzat Loiola eramatea. Aran SIgn 4. Mendiolako izengoitia [...]<br />

eroango eben. Ag AL 83. Eta izengoiti edo apellidua? Urruz Zer 60. v. tbn. A Ezale 1897, 141n.<br />

� Seudónimo. � Bakotxak izen goiti bat eman dezala bere hitzaldiaren zolan. EEs 1913, 364. Gurbindo<br />

izengoitiaz emoten ebazan lanak sarritan. Alzola Atalak 106. Lewis Carroll izengoitiaren azpian. MIH 284.<br />

� Subtítulo. � "Novela de Tierra Caliente" izengoitia erantsi zion [Tirano Banderas] bere liburuari. MIH 362.<br />

�2. Renombre, fama. v. izen (2). � Ainbesteko izengoitia eman izan zioten armen eginde batzuek. Otag EE<br />

1881b, 90.<br />

- IZENGOITIDUN. "Cognominatus" Urt V 290.<br />

- IZENGOITI-EMAILE. (El) que pone motes. � Izengoiti-emalle / guztizko andia. It Fab 108.<br />

- IZENGOITIPEAN. Bajo seudónimo. � Izena izengoitipean estaltzeko. MEIG I 215.<br />

izengoitiko (BN ap. A; SP, Dv, H). � Apodo. � Simon izen goitikoz Pierris deitzen dena. Lç Act 10, 5 (He y<br />

Dv izengoiti, Ol goitizen, Ker izenorde). Bere Jainkoarekin / hain zen bat egina / nun izen goitikoa / baikhar<br />

Serafina. Zby RIEV 1908, 414.<br />

izengoititu (<strong>Lar</strong>, H). � "Apodar" <strong>Lar</strong>. � Ekharraraz zazu Simon, zein baita izengoithitua Pierres. TB Act 10, 5<br />

(He izengoitia Piarres duena). Mihi poxoin batzuek ez dutea biltzarra izengoititu: "bazkaltzaleen biltzarra"? Lf<br />

ELit 280.<br />

izenguti (G-nav), izenkuti (G-nav). � "Apodo" Ond Bac. Quizá se trate de una var. de izengoiti.<br />

izenide. v. izenkide.<br />

izenka. � Nombre por nombre, cada uno por su nombre. � Altxa zazue Israelgo semeen balderna guziko<br />

nonbrea ahaidegoka, etxeka eta bakhotxaren izenka. Dv Num 1, 2. Izenka zeaztu bear dituzu, gero, eroateko<br />

zenemazkieken zama guziak. Ol Num 4, 32 (Ker izenka).<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 1010<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

izenkada. � Lista. � Auteskunde izenkada paperak. Erkiag BatB 91.<br />

izenki. � Forma nominal (del verbo). � Aditza darabilgunean, beharrezkoak ditugu, gero eta gehiago, adizkiez<br />

gainera, "izenkiak" ere, hala nola sar, sartu, sartzen, etc. MIH 113.<br />

izenkide (L, B ap. A; Ht VocGr 398, <strong>Lar</strong>, Dv (-kh-), H), izenide (G ap. A � Aq 142 (G)), ixanide (S ap. A; Foix<br />

ap. Lh), ixenide (S ap. A). � Homónimo, tocayo. "Patron" Ht VocGr 398. � Ene sandu izenkideari. Ber Trat<br />

74r. Et-Antonio hagitz prestua zelarik, jarraiki zitzaion ber-izenkide doneari hitzaren ekintzan. Birjin 343.<br />

Kóntra badire izenkídeak, gauza itsúsia da. LE Doc 70. New York Herald izena duen albistari bat, Amerikako<br />

New Yorken irtetzen dan baten izenkide edo homonimo ta semea. Ezale 1899, 22b.<br />

izenkideko. "Qui porte le même nom qu'un autre" H.<br />

izenkuti. v. izenguti.<br />

izenlagun. � Adjetivo. � Etzun ba erabilli urri baizik izen-lagun ta abar. Onaind in Gazt MusIx 154.<br />

izenlekuko. � Pronombre. � Izen lekhuko muga gabeak. "Pronoms indéfinis". Arch Gram 31.<br />

izenondo. �1. Epíteto. � Izkeraren arintasuna [...] izenondoetan ageri dela. Or LEItz 35 (hablando de los<br />

epítetos homéricos). � Adjetivo. � Izenondo edo adiztondo edo adizkien erabilkeran. Zait Plat 120. Izen-ondo<br />

au ["maitagarri"] Nikanor minberaak neurtu egian bere kaizu ta esteri egokian. Erkiag BatB 55. �2. Apodo. �<br />

Artatik dizu / Gerrieder izenondo. Or Eus 86.<br />

izenondoko (V-m ap. A). �1. Apellido. � Aldatu ezta niganaño neure izen ondokotzat etxe onen izena. Mg PAb<br />

91. � Subtítulo. � "Muttiko kaletarrak Bizkaian" izen ondokoa daraman liburu [...] honetan. MEIG III 92. �<br />

Tratamiento, título. � Gaur ordea, ohi ez bezalakoa delako, bitxi xamarra dirudi izenondoko horrek [jaun, tras<br />

el apellido de poetas]. MEIG II 87. �2. Adjetivo. � Adizkia baita <strong>Lar</strong>ramendik izen-ondoko etsi duen hitz hori.<br />

MEIG VII 56.<br />

izenordain. � Pronombre. � Izen-ordainen edo izenaren tokian ezartzen direnen deklinazinoak. ES 211. Izenordainen<br />

jeneroak. Ib. 362 (cf. unas líneas más arriba izenaren ordaina). Adizkiaren aldamenean jar dezaketen<br />

izen-ordaina. MIH 389. v. tbn. EGLU I 75.<br />

izenorde. �1. Pronombre. "Izen-ordea izena eskutata dagonean bere egikizunak beteteko oituten daizan itzai<br />

esaten dautsegu" A Gram 89. � Gaur izenorde onegaz darabilguzan adizpiakerak. Eguzk RIEV 1930, 470.<br />

Izenorde edo prononbre adizkidun baten infixatzea. Mde Pr 219. Istilu larriak ditugula oraindik izenorde edo<br />

izen ordainekin. MIH 112. �2. (H <strong>sg</strong>. Lh, pero no lo encontramos en aquél), ixenorde (Bera app.). Seudónimo.<br />

� Euren ixenakin ala eurek autetsittako ixenordiakin (1897). AG 1066. Olerkariak bere buruari yarritako<br />

izenordea. Aitzol in Ldi UO 7. Kardec izenordeko Rivail jaun frantsesak. Mde Pr 315. Artikuluen behe-aldean<br />

izengoitia edo izenordea ipintzeko ohidura arras hedaturik zegoen. MIH 216. v. tbn. Eguzk LEItz 21. Ldi IL 152.<br />

� Apodo. v. izengoiti. � Kaspar Lekuona. Izen ordea "Txorlero". Lab EEguna 85. Pedro izenordeko arako<br />

Simonen billa. Ker Act 10, 5 (He izengoiti). v. tbn. Osk Kurl 43.<br />

izenordeko. �1. Pronombre. � Izen-ordekuak (pronombres) eztira izentau biar. Mg PAb 201. Izen, eraskin eta<br />

izenordekoetzaz. Eguzk RIEV 1930, 468. �2. "(V-ger-ple-arr-oroz, G), apodo" A. � "(V-m), apellido" A.<br />

izenpe, izenbe. � Firma. Cf. IZENPEAN. � Izenbe bage artu neban idazti bat. Echta EEs 1914, 162. Firmaizenpea.<br />

NEtx Nola 12. Ori bera dala bide, nunbait, kopla ezagunak esku-idatzietan nabari duten berdiñeza,<br />

baita izenpe-urritasuna ere. Gazt MusIx 168. En DFrec hay 9 ejs. de izenpe.<br />

izenpetu, izenbetu, ixenpetu. � Firmar. � Mariñasi emaztiak ixenpetua. Enb 193. Ogei mutiko-nexkaak<br />

izenbetua. Ldi IL 106. Erabagi au guztiek ixenpetute itxi euden. Akes Ipiñ 27. Arantzazun izenpetu genuen<br />

agiriak. MEIG IX 53. Ene ustez bidezkoa zen eskaera bat izenpetua nuen nik ere. Xa Odol 267. En DFrec hay<br />

90 ejs. de izenpetu. v. tbn. Mde Pr 316. Etxde Itxas 175. Alzola Atalak 108. NEtx LBB 116.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

1011

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

izentatu, izentegi. v. izendatu, izendegi.<br />

izentsu. � Famoso. � Luis Vives izentsuak. Aran SIgn 65. Ozama ta Ibaizabal / erreka izentsuak. Azc PB 206.<br />

Jaun izentsu ta sonatu orrekin. M.A. Iñarra Ezale 1897, 274b. Azoka ta demarik izentsuenak. Ag G 80. Yainko<br />

izentsu. Zait Sof 192.<br />

izentsu. v. intsentsu.<br />

izentxo, izentxu. � Dim. de izen. � Josirik bertan izentxoren bat barri barria. AB AmaE 443. Ezarri izan<br />

eutsezan izentxu batzuk. Erkiag Arran 44.<br />

izentza (<strong>Lar</strong>, H). � "Cañas, las que apartan la trama" <strong>Lar</strong>.<br />

izentzaka (<strong>Lar</strong> (-nz-)), izentzagea (det., Añ). � Anónimo.<br />

izepo. v. isipu.<br />

izer. v. ezer; izar.<br />

izera. v. izara.<br />

izerbera. v. izerpera.<br />

izerdi (gral.; Lcc , Mic 9r, SP, Urt II 485, Ht VocGr, <strong>Lar</strong>, Añ, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H), izardi<br />

(V, G-goi-to), ixerdi (V-arr), inzerdi. Ref.: Bon-Ond 139; VocPir 205; A (izerdi, izardi); Lrq; Iz ArOñ y To<br />

(izardi), Als, Ulz; Etxba Eib (izardixa); Elexp Berg (izardi); Gte Erd 67, 174. � Tr. La forma izardi se<br />

documenta en textos meridionales desde el s. XVII, época en que aparece en unos versos alto-navarros (ETZ 51);<br />

se encuentra en Añibarro (EL 1 192), Oteiza, Arrese Beitia, Urruzuno, Apaolaza, Iraola, Inza (Azalp 61), Orixe,<br />

J.A. Irazusta, San Martin, Anabitarte (Poli 81), M. Atxaga (Gazt 92), T. Etxebarria y el septentrional Mattin<br />

(150). Usan ixerdi autores vizcaínos del s. XX, como Kirikiño (Ab I 36), Altuna (64), Enbeita (51), Otxolua (68),<br />

Arriandiaga o Akesolo (Ipiñ 22). Hay además un ej. de inzerdi en UskLiB 57 (cf. intzerka "esfuerzo" en Azkue).<br />

En DFrec hay 42 ejs. de izerdi y 3 de izardi.<br />

�1. Sudor, (fig.) esfuerzo; (por ext.) líquido que rezuma. � Tr. De uso general. � Zuhamuiek dakartela<br />

odolezko izerdi. E 61 (cf. infra (2)). Eta zen haren izerdia odol xorta gatzatu lurrera erorten diradenak bezala.<br />

Lç Lc 22, 44 (Dv izerdi lekak; en las demas versiones izerdi (izardi en Oteiza e IBe, ixerdi en Arriandiaga)). Ari<br />

begira nengoala / ondo disimuladurik, / izerdi batek artu ninduan, / penadu ninduan bizirik. Lazarraga (B)<br />

1199rb. Bere izerdias eta trabajuas. Ber Doc 108r. Eta saindu dohatsuen neke eta izerdiak. EZ Man II 77.<br />

Izerdiz balziturik. EgiaK 89. Bere kopetako izerditik bizitzera. CatLav 77 (V 46). Edozeñ gauza biziro egitera,<br />

izerdiak ematera. Cb Eg III 287. Langiñaren nekea, trabajua edo izardia [...] ez pagatzea. Gco II 7. Gurasuak<br />

ondreetako, izerdi andirik zetan bota ez daukagu. fB Ic I 25. Izerdi batzuak ateraaz. CartAnd 377. Kopetako<br />

izerdiarekin ogia jango zuela. <strong>Lar</strong>d 5. Izerdi hanitz et irabazi guti. Hb GH 1929, 84. Haren akhidurak eta<br />

izerdiak. Laph 107. Para zuan bere tokian neke ta izerdi gabe. Bv AsL 188. Izerdi tantorik gabe. Ag G 10.<br />

Artetan izerdia xukatzen zutelarik. JE Bur 80. Lurra beltz gizen, izerdia dariola. Ib. 84. Izerdi bat baino gehiago<br />

gosta zitzaion. Barb Sup 37. Izerdi ederrak atera ditu. Ldi IL 25. Arek irabazi zun / izardi-bidez janari. Or Eus<br />

194. Izerdia ateratzen digun eguzkia. NEtx Antz 108. Hortaratzen ahal zela bere izerdiaren gostuz. JEtchep 53.<br />

Danbolina jo eta izerdia atera. MEIG I 59.<br />

�2. (B, Sal, R; Dv, H), izardi (V-gip, G-goi-to). Ref.: A; Iz ArOñ, To y Elexp Berg (izardi). Savia. "Mahastiak<br />

izerdi betean dira, les vignes sont en pleine sève" H. � Trunkuala biltzen düten izerdia. Arch Gram 93. Izerdia<br />

haritz kapetaraino igan denean. Dv Lab 375. Zugatzen izardia noiz leiarazten noiz geldiarazten duen. Or Mi 90.<br />

Nundik ukaiten du iratzeak izerdia [...]? SoEg Herr 17-12-1959, 1. [Udaberrian] zugaitz-barruan izerdi berri bat<br />

sortzen da. MAtx Gazt 37. Eihar zorian zen landarea izerdi berriz freskatu. Xa Odol 198. Belarri-belarran<br />

izarditik lau tantan belarriin sartu (G-goi). Arin AEF 1980, 65.<br />

�3. (L, BN-baig, Sal, S, R; SP, Dv, H). Ref.: A; Lrq. Sudando. "Izerdi naiz, je sue" SP. "Izerdi izan, être en<br />

sueur, suant" Dv. "Paretak izerdi ditugu, les murs sont humides" H. v. IZERDITAN. � Aberia berotürik bada<br />

edo izerdi. "En transpiration". Ip Dial 75s (It izerditua, Ur izerditurik, Dv izerditan). [Aziendak] izerdi edo<br />

nekhatuak direnean. Dv Lab 229. Biamonez ikusiko odol-izerdi dena. Or Poem 543. Eztugu ortzak izerdi ta<br />

esteak igeri egon nai. Zait Plat 1 � "Izerdiz geroztik, depuis avoir sué. Izerdi ondoan, après avoir sué" SP.<br />

- IZERDI-ANPULU (V-m; izertanpulu V-ple-arr-oroz). "Gruesas gotas de sudor" A.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

1012

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

- IZERDIAREN IZERDI. Intens. de izerdi. � --Ogija kendu eutzuben? --Ez, emon eusten; baña lortuteko<br />

ixerdijaren ixerdija bota, ta nekiaren nekia jasan biar-ixan neban. BAizk Ipuin 19.<br />

- IZERDIAREN IZERDIZ. De puro sudar, con gran esfuerzo. � Izerdiaren izerdiz irabaziriko diruz. Erkiag<br />

BatB 124.<br />

- IZERDI-ARRAKA (AN-gip ap. Gte Erd 175). Sudando en abundancia.<br />

- IZERDI-HATS. "(R), vaho del sudor" A.<br />

- IZERDI-BAHE (AN-5vill ap. A). Sudor copioso.<br />

- IZERDI BASA (V-m ap. A). Sudor copioso.<br />

- IZERDI BASATAN (V-m ap. A; Zam Man 50). Sudando en abundancia.<br />

- IZERDI BATEAN (V-m ap. A Apend; Zam Man 50). "Izerdi batean dabil, anda en sudor continuado" A<br />

Apend. � Ankiari gora ta bera eragiñaz, izardi batian. SM Zirik 107.<br />

- IZERDI BELTZETAN. Sudando copiosamente. "Ixerdi baltzetan nago (V-arr)" Gte Erd 174.<br />

- IZERDI-BITS. Sudor copioso. � Izerdi bitsa darijola dator ona gizon bat eskopetiaz. Mg PAb 189.<br />

- IZERDI BITSETAN (V-ple-arr, G-goi). Ref.: A EY III 338; Gte Erd 174. Sudando en abundancia. � Izerdi<br />

bitsetan, alkarren leijan. Mg PAb 151.<br />

- IZERDI-BURBUL. v. IZERDI-PURPUILA.<br />

- IZERDI ERAGIN. "Assudare, izerdiarazi, izerdieragin" Urt II 484.<br />

- IZERDI-GARO (V-ger-oroz ap. A; izerkaro V-ple ap. A). Sudor copioso.<br />

- IZERDI-JARIO. a) Emanación de sudor. � Bekokiko izerdi-jarioa txukatu. TAg Uzt 81. v. tbn. Gazt MusIx<br />

101. b) (Adv.). Sudando. � Borontzea izerdi-iario. Ibiñ Virgil 79.<br />

- IZERDI KOIPETAN. Sudando abundantemente. � Zuri ta beste onako izerdi koipetan dagoan oni. Ag Kr 144.<br />

- IZERDI-LAINO (-lano L-ain, B ap. A). Vaho del sudor.<br />

- IZERDI LAMATAN. Sudando copiosamente. � Lina jailla gaixuak / izerdi lamatan. Mg PAb 144. Da non<br />

ikusten doten izerdi lamatan, mutille albuen dauela. Ort Oroig 73.<br />

- IZERDI-LAPA (AN-5vill ap. Gte Erd; H; izerlapa Lh). a) Gota gorda de sudor. "Izerdi lapa atera dut (AN-<br />

5vill)" Gte Erd 174. b) "(Loc. adj.), inondé de sueur" Lrq. "Izerdi lapa niz (S)" Gte Erd 67. � "Izerdi lapa egin<br />

da (oso izerditurik) (AN-5vill), izerdi lapa egin du (AN-5vill)" Gte Erd 174.<br />

- IZERDI-LAPASTU. "Izerdi lapastuta nago (G-azp)" Gte Erd 174.<br />

- IZERDI-LAPATS (B, BN-mix, Sal ap. A; Foix ap. Lh). Sudor copioso.<br />

- IZERDI LAPATSEAN (L, BN-mix, Sal ap. A). a) Sudando en abundancia. b) Sudando ligeramente. "Izerdi<br />

lapatsetan dago (pixkat) (G-azp)" Gte Erd 174.<br />

- IZERDI LAPETAN (AN-5vill (-patan), B ap. Gte Erd 174; H). "Izerdi lapetan da, il est trempé de sueur" H. �<br />

Izerdi-lapetan emaiten nu xapa horrek. Lf Murtuts 11.<br />

- IZERDI LARRI (izardi- V-gip). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. Sudor frío. � Bereala larritzen naiz, izerdi larri<br />

batek irtetzen dit. Mg CC 181. Izardi larriz egoan izoztua. AB AmaE 453. Ikustiagaz Zaldunan izardi larrixak.<br />

Etxba Ibilt 482. v. tbn. Ag G 357. Kk Ab II 58. Erkiag Arran 173. Bilbao IpuiB 106. BEnb NereA 236. Izardi l.:<br />

Apaol 40. � Izerdi larri otzak. AB AmaE 319. v. tbn. Ag AL 92.<br />

- IZERDI LARRI(T)AN, LARRETAN. Sudando sudor frío. � Ikara gorrian da izerdi larritan. A BeinB 76.<br />

Azkenetan eguan, ixerdi larritan, zotinka ta bildurturik. Kk Ab I 43. Dardarka ta izerdi larrian nengoan. Bilbao<br />

IpuiB 107. v. tbn. I. larritan: Zait Sof 167. Izardi larretan: Urruz Zer 21.<br />

- IZERDI-LATS. a) "(V), sudor copioso" A. b) "Izerdi lats nüzü (Sc), estoy sudando copiosamente" A (s.v.<br />

izerdi).<br />

- IZERDI-LEKA, -LIKA. v. izerleka.<br />

- IZERDI LIKIN (V-ger-m, izerlikin V-ger-m). Ref.: A (izerleka, izerdi-likin); Etxabu Ond 106. Sudor pegajoso.<br />

� Egunean eguneango izerdi likin onek. Erkiag BatB 198.<br />

- IZERDI LIKITZ. "(V-ple), sudor pegajoso" A.<br />

- IZERDI-LINKATXA (H (S)), I.-LINTXA (H (S)). Sudor ligero.<br />

- IZERDI MARA-MARATAN (V-m ap. A). Sudando en abundancia.<br />

- IZERDI-NEKE. (Fig.). Esfuerzo. v. NEKE-IZERDI. � Lenagoko bizibideko izerdi-nekeen gomutaz. Or<br />

Tormes 123. v. tbn. Vill Jaink 101. Erkiag BatB 130.<br />

- IZERDI-OLIO. Sudor. Cf. IZERDI-KOIPETAN. � Askotan estu oi bearko dau / errelleagaz goldea; / izerdiorio<br />

franko bear dau / oi bere bular artean. Lazarraga 1196r.<br />

- IZERDI HOTZ (AN-gip ap. Gte Erd 276; Urt). Sudor frío; (fig.) miedo, angustia. "Assudat, izialduraren<br />

podorez izerdia dario, izerdi hotz bat dário" Urt II 485. � Eriotzako izerdi otzak ematen dit. Cb Eg II 90. Izerdi<br />

hotzaz bustatzen. Egiat 249. Ikaraz ta izerdi otza erijola gorputzeti. Mg CO 180. Odolezko izerdi otzak eman<br />

zion lurra bustitzeraño. <strong>Lar</strong>d 443. Aiek larritasunak, aiek izerdi otzak! Ldi IL 29. Izerdi otzak artzen nau. NEtx<br />

LBB 352.<br />

v. tbn. Ur MarIl 66. Dv LEd 165. EE 1885b, 234. Elzb PAd 42. Arr May 78. Iraola 130. Ill Pill 8. Or Poem 543.<br />

Txill Let 141. Bilbao IpuiB 49. Ugalde Iltz 52. Balad 235. Izardi otz: Apaol 112.<br />

- IZERDI HOTZETAN. Sudando sudor frío. � Kordegabe egon zan luzaro, izerdi otzetan. Or Aitork 81.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

1013

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

- IZERDI-PATS. Sudor abundante. "Hark zeukan izerdi patsa (G-azp)" Gte Erd 175. � Izerdi-patz ugaria. EA<br />

Nere bidean 33 (ap. ELok 30). Izerdi patza erion bekokitik. Erkiag Arran 169. � "Izerdi patsa egina nago (ANgip)"<br />

Gte Erd 175.<br />

- IZERDI PATSETAN (G-goi-azp, AN-gip-larr; T-L (s.v. sueur); izardi-patzetan V-gip). Ref.: Iz ArOñ (patz);<br />

Asp Gehi; Gte Erd 175. Sudando en abundancia. � Yuiea bere foteillan / zagon izerdi-patsetan. Gy 325. <strong>Lar</strong>rilarri<br />

esnatu zan, izerdi-patzetan. Ag AL 41. Batari, izardi patsetan dala, / bizkarra busti nai urez. Or Eus 305.<br />

v. tbn. Arr Bearg 302 (ap. DRA). Ag G 155. A Ardi 94. Ldi IL 145. A EY IV 146. Zait Sof 150. Loidi 212. NEtx<br />

LBB 74. Lab SuEm 197. Izerdi-patzetan.: Iraola 132 (25 izardi-p.). Izardi-p.: Anab EEs 1919, 86. JAIraz Bizia<br />

28. SM Zirik 117.<br />

- IZERDIPEAN. Bajo el sudor. � Zeinen ilean / izerdipean / batuten dira gariak. Azc PB 288.<br />

- IZERDI PELETAN (B ap. A). Sudando en abundancia.<br />

- IZERDI-PURPUILA (L; -burbul Sal; izerpulpul R). "Gota de sudor" A.<br />

- IZERDI-SARTU. Enfriamiento del sudor (?). � Banu bederen su ttipi bat idortzeko, izerdi-sartu bat hemen<br />

atxeman gabe! Zerb Bahnar 80.<br />

- IZERDI-SARTZE. Enfriamiento del sudor (?). � Izerdi sartze bat egin zitzaioen bidean, eta egun laburrik<br />

artean eri handi gerthatu zen. Prop 1896, 251.<br />

- IZERDITAN (V, G, B, BN-arb; Dv; izarditan V-gip). Ref.: A; Iz Als (urrengo), R 309; Elexp Berg (izardittan);<br />

Gte Erd 67, 175, 276. Sudando, en sudor. Cf. SP Imit IV 4, 5: Ni segur trabaillatzen naiz ene kopetaren<br />

izerditan. � Burua minberatzen dio, iragaiten dio, izerditan ibentzen dio. Ax 582 (V 374). Lan ta lan ta<br />

izerditan haritzea. Mb IArg I 108. Izerditan añ urtu edo desegiña. Cb Eg II 199. Izerditan denean aberea estali<br />

behar da. Dv Dial 75. Izerditan da lurrunetan egoten dira. Ag Kr 47. Dena izerditan, umatua. Barb Sup 143.<br />

Kolkoa zabalik eta izarditan. Or Mi 49 (QA 48 izerditan). Or dabiltz izerditan blai. Basarri 190.<br />

v. tbn. Gç 90. JJMg BasEsc 172. Zav Fab RIEV 1907, 97. Hb Egia 133. A BeinB 90. Ox 56. Iratz 51. SMitx<br />

Aranz 54. Mde Pr 159. Ugalde Iltz 33. Erkiag BatB 120. Lab SuEm 196. Xa Odol 147. Berron Kijote 179. MIH<br />

310. Izarditan: Iraola 58. Urruz Zer 143.<br />

� Odol izerditan. Harb 292. Jartzen da odolezko izerditan. AA I 520. � (Ref. a plantas). Rezumando savia. �<br />

Gaztaina on bat izerditan denean. Dv Lab 386. Landara izarditan astean. EEs 1917, 53. � "Arrautzak izerditan,<br />

huevos calentados en baño María o sobre el rescoldo" DRA, que cita a Lh, pero no lo encontramos en su dicc.<br />

- IZERDI-TANTA (V ap. A). Gota de sudor. "Izár(di) tantanak" Iz ArOñ. � Ez izerdi tanta ta bero asko<br />

botabaga. Mg PAb 127. Ainbeste negar eta izerdi tanta gu gaiti emon ezkero. Añ NekeA 238. Begi-belarraan<br />

izardi-tantanak bota begiko miñe sendatzeko (G-goi). Arin AEF 1980, 65. v. tbn. CrIc 44. Or Mi 95. TAg Uzt<br />

274. I.-tanto: Ag G 10.<br />

- IZERDI-TANTAKA. Sudando abundantemente. "Izerdi-tantaka dago (AN-5vill)" Gte Erd 175. � "Izerdi<br />

tantaka baten dago (G-goi)" Gte Erd 175.<br />

- IZERDI-TOKI. v. izertoki.<br />

- IZERDI-TRENPAN. Sudando abundantemente. "Izerdi trenpan nüzü (S)" Gte Erd 175.<br />

- IZERDI-TZIRRAKA. "Izerdi tzirraka, izerdi-tzurraka (Sal), sudando en abundancia" A.<br />

- IZERDI-UHAR. "Izerdi-uar (R), izerdi-uhar (Lc, BN), sudor copioso; litm. torrente de sudor" A.<br />

- IZERDI UHARRETAN (BN-mix-lab). Ref.: A; Gte Erd 175. Sudando en abundancia. � Ene gorphutza izerdi<br />

uharretan da. Laph 219. Izerdi uharretan izigarri bero zen labeteian. JEtchep 21. v. tbn. Elsb Fram 138. Barb<br />

Sup 74.<br />

- IZERDI-UHARREZ (R ap. A). Sudando en abundancia.<br />

- IZERDI-URETAN (AN-larr, B). Ref.: Asp Gehi; Izeta BHizt. Sudando en abundancia. � Jo harat eta jo hunat,<br />

izerdi-uretan. Arb Bok 344. Hatsik ere ez nuen gehiago, izerdi uretan. Barb Sup 20.<br />

- IZERDI-UR-UREAN (R ap. A). Sudando en abundancia.<br />

- IZERDI-XORTA (-txorta L, B, BN, S, R ap. A). Gota de sudor. � Ez baitute oraino kopetan izerdi xortik<br />

ezagun. JE Bur 29.<br />

- IZERDI-XURRUPITA (H s.v. xurrupita). Chorro, gran cantidad de sudor.<br />

- IZERDIZ. Sudando; con mucho esfuerzo. � Eta segura izerdiz moian irabazia. EZ Man II 129. Ageri da gizon<br />

bat athorras izerdiz. Egiat 205. Ibili behar zuten haintzurra izerdiz. Hb Esk 100. Ixerdiz uioldurik / goi ta be<br />

gorputze. Enb 168. Euren ondasuna nekez eta izerdiz irabazi dabe. Eguzk GizAuz 120. Arnaska, izerdiz,<br />

aurrera, alare, / gure bidazti leiala. SMitx Aranz 129. Nekez eta izerdiz bakarrik hurbil gakizkiokeen eredutzat.<br />

MEIG VI 98. v. tbn. Arch Fab 99. Bordel 59. Ag G 276. ABar Goi 49. Or Eus 298. Iratz 124.<br />

- IZERDI-ZAPI, IZERZAPI. Sudario. v. izerkari. � Arpegia izerdi-zapi batekin estali zioten. <strong>Lar</strong>d 464.<br />

Maindirea eta izerzapi tolestua bakarrik obian aurkitu zituzten. Arr Bearg 217 (ap. DRA). v. tbn. Arr Orac 378<br />

(ap. DRA). Or Aitork 224. � Pañuelo para el sudor. � Izerdi-zapiak kapelapean ebezala. A Ezale 1899, 14a.<br />

- IZERDIZKO. (Fig.). Trabajoso. � Zabiltze idi bat legez lan bear izerdizkoetan. Añ MisE 136. Gizonaren neke<br />

izerdizkoari ondo erantzuten dakien lur leial maitagarria. <strong>Izt</strong> C 180. v. tbn. Ldi IL 47. � San Isidrok, bere<br />

izerdizko pobrea bazan ere, [...]. Cb Eg III 336.<br />

- IZERDI-ZURRUTAN, IZERDI-ZURRUSTAN. "Izerdi-zurrustan, sudando copiosamente" A (s.v. zurrusta).<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

1014

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

� Nere balota bizkarrean, izerdi zurrutan. HU Zez 138.<br />

- NEKE-IZERDI. v. neke.<br />

izerdiarazi (B ap. A; Urt II 484, Dv), izertarazi (Dv � A), izerterazi, izerdi(e)razi, izerdiazi. � Hacer sudar. �<br />

Khorpitzaren lanetzaz izert erazitziaz. Mst I 25, 11 (SP, Ip izertu). Nere Jainkoa odolez izertarazi dudana. Dh<br />

482. Errumatismen sendagailu ona da nasailore (reine-des-pois), izertarazten baitu eta ixurazten 50 grama<br />

pinta bat ur irakituan. Egunaria 2-8-1971 (ap. DRA s.v. nasailore). Berakoa gelditzeko eta gogotik<br />

izerdierazitzeko. EE 1885a, 134. Marranta, mintzoa erlats, gorputza gogor balinbada, izerdiraztea on da.<br />

Almanaka Berria 1885, 22 (ap. DRA). Jo zazu bizkarrian, izerdi-azteko. Iraola 95. Lanho bero harek izertarazten<br />

kexaturik. JE Bur 87. v. tbn. Hb Egia 126. Lf Murtuts 25. Izerdiarazi: JesBih 204. Izerdiazi: Sor Bar 33.<br />

izerdiarazle, izerdierazle. � Sudorífico. � Edari izerdierazle zenbait. Arch Gram 122.<br />

izerdibera. v. izerpera.<br />

izerdi-elika. v. izerleka.<br />

izerdika. � Sudando. Cf. intzerka. � Goranaietan aizeka ta txorabiotan izerdika. Berron Kijote 189.<br />

izerdikor (AN-5vill, B), izerkor (H, Lander ap. DRA), izardikor (V-gip), izarkor (V-gip). Ref.: A; Iz ArOñ<br />

(izár(di)korr). � Propenso a sudar. "Esne hutsez hazia izerkor-izerpera, qui est alimenté de lait seul, est sujet a<br />

suer aisément" H s.v. haztea.<br />

izerdi-lika. v. izerleka.<br />

izerdiño. � Dim. de izerdi. � Izerdiño bat [erregebideari] badario bere azal beltzetik, iguzkiaren beroak<br />

jauzarazia. JE Ber 84.<br />

izerditsu (V-ger-arrig, G, L, B, BN, S), izarditsu (V-gip), izertsu (V). Ref.: A (izerditsu, izerti); Lh; Etxba Eib<br />

(izarditsua). �1. "Propenso a sudar" A. � Sudoroso. � Udako bero galdatan, izerditsu. Ag G 5. Bular<br />

izerditsura. Or Mi 78. Jente-arte izerditsuan. Erkiag BatB 146. � Sudado. � Yipoe izerditsu bat edo kapa<br />

murriztu bat emongo deutsue. Or Tormes 95. �2. "Plein de sève" Lh.<br />

izerditu (V, G, AN, B, S; Lcc , Mic 8r, SP, Urt II 484, Ht VocGr 428, <strong>Lar</strong>, Añ, Dv, H), izertu (V-plearrig-oroz,<br />

G, AN-erro, L, BN, S, R; SP, Urt I 360, Ht VocGr, <strong>Lar</strong>, Añ, VocBN, Gèze, Dv, H), izarditu (V-gip),<br />

izartu (V-gip), ixerditu. Ref.: Bon-Ond 160; A (izerditu, izertu); Lrq (izert); Iz ArOñ (izárdittu), Ulz (iltzen), R<br />

309; Etxba Eib y Elexp Berg (izardittu); Gte Erd 67. �1. (Aux. intrans.). Sudar; (fig.) rezumar humedad.<br />

"Harriak eta paretak izertzen dira" Lh. � Zure abrea izertu da. Volt 160. Zuengatik gintezela hanbatetan izerdi.<br />

EZ Man I 122. Odolez izertua. Mb IArg I 109. Jesus zuretzat izertu dela. Brtc 192. Izerten zala odolez. Añ EL 1<br />

221. Odóles izerdítzen. LE Ong 77v. Izerditu, birrindu eta gustiz nekatuten dirianak. Astar II 242. Gü lotsaz<br />

izertüren. UskLiB 216. Izerditu ondorean ez da jarri bear onelako aizetan. It Dial 77 (Ur izerditu, Dv e Ip<br />

izertu). Unhatua, izerditua. Elzb PAd 56. Eskuak izarditzen zaiozkan aitzakiyakin. Iraola 24. Nekatuta,<br />

ixerdituta. Kk Ab I 9. Lur izerdituetan ['regadas por el sudor de los trabajadores']. Or Mi 89. Izerditu beharko<br />

dute ezer ostuko badute. MEIG I 185.<br />

v. tbn. <strong>Izt</strong> C 76. Itz Berb I 73. Barb Sup 42. NEtx Antz 38. Mattin 51. Izertu: SP e Ip Imit I 25, 11. Arg DevB 179.<br />

Elzb Po 219. Mdg 163. Balad 201. Izarditu: Anab EEs 1919, 86. Inza Azalp 52. Monzon Urrundik 197 (ap.<br />

DRA). JAIraz Bizia 53.<br />

� Zegolarík odolizerditzen kongojarén útses. LE Ong 45v. � (Aux. trans.). � Zere naigabe beltz oien erdian<br />

odolik izerditu al dezu? Ayerb EEs 1912, 180. � Hacer sudar. v. izerdiarazi. � Otzakin bildurtu, / eskuak<br />

gogortu, / beroak izertu. And AUzta 135.<br />

�2. (H). Ser recorrida (una planta) por la savia. "Mahats aihena laster izerdituko da" H.<br />

�3. izertu, izarditu (V-gip ap. Elexp Berg), izartu (V-gip ap. Elexp Berg). (Sust.). Sudada. � Izertu eder bat<br />

atera genduan gorakoan. BasoM 93.<br />

- IZERDITU ERAGIN, IZER ERAGIN. Hacer sudar. v. izerdiarazi. � Ondo izerditu eragiten eutsala gizonari.<br />

JJMg BasEsc 34. Moldeari izer eragitea. "Hacer sudar a la prensa". <strong>Izt</strong>, carta a JJMg 43.<br />

- IZERTU-LAPATUA (det.). Sudoroso. � Donapaleorat izertu lapatua etorri zen. Leon GH 1924, 299.<br />

izerdixka (B, R ap. A), izerdizka (R ap. A). �1. Sudor ligero. �2. (Adv.). "Un peu en sueur" Lrq.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

1015

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

izerdura (Hb ap. Lh), izerdidura (T-L). � "Sueur, transpiration" Lh. "Exsudation" T-L.<br />

izeregi. "(AN?), encender" A. v. izeki.<br />

izer eragin. v. IZERDITU ERAGIN.<br />

izergaitz. v. izerkaitz.<br />

izergale. "(S; Foix), sujet à suer" Lh.<br />

izerikatu. "Trasudar" <strong>Lar</strong>.<br />

izerka (V-ger ap. A EY IV 303). � (Jugando) a la gallina ciega.<br />

izerkaitz, izertgaitz (Dv). �1. (Adj.). "Qui sue difficilement" Dv. �2. (AN-araq), izergaitz (AN-araq), izerkeitz<br />

(AN-araq). Ref.: BU Arano; Satr VocP (izerkeitz). (Sust.). Desmayo.<br />

izerkaiztasun, izertgaiztasun (Dv). � "Mauvaise disposition à suer" Dv.<br />

izerkara. "(Hb), sujet à suer" Lh.<br />

izerkari (V-arr-oroz, G ap. A; <strong>Lar</strong>, Añ, Hb ap. Lh). � Sudario. v. IZERDI-ZAPI. � Kristo Sepulturan batu eben<br />

izara ta izerkaria. Añ EL 1 89. v. tbn. Legaz 65. Otag EE 1881b, 114. Ir YKBiz 359.<br />

izerkaro. v. IZERDI-GARO.<br />

izerkitu. "(Lf), couvrir" Lh.<br />

izerkoi. "(msLond), propenso a sudar" A.<br />

izerkor. v. izerdikor.<br />

izerlapa. v. IZERDI-LAPA.<br />

izerleka (O-SP, SP, A), izerlika (V-gip, G-to ap. A; <strong>Lar</strong>), izerliki (AN-araq ap. A), izerdi-lika (<strong>Lar</strong> s.v. licor),<br />

izerdi-leka. �1. Sudor pegajoso. "Grosse sueur qui engendre crasse" O-SP 229. Los ejs. que citamos en esta<br />

acepción podrían incluirse tbn. en la segunda o incluso en la tercera. � Han dira zinak eta minak, han dira<br />

kexadurak, izerlekak, hats-beherapenak, intzirinak eta maradizinoak. Ax 282 (V 188). Zer infernuko izerlikak<br />

[...] zer larriak emango dioten! Cb Eg I 197. Oi zer beltzuriak, zer izerdilikak, zer bildur ta naigabeak sentituko<br />

dituzun! Cb Eg II 110 (Dv LEd 198 izerdi-lekak). Eginik negu ta uda / izerdi-lekea. Azc PB 332. Illeak laztu edo<br />

izerleka sorrarazi egiten die. Vill Jaink 148.<br />

�2. izerlika (<strong>Lar</strong>, Hb ap. Lh), izerdi-leka (L, BN ap. A; Dv, H), izerdi-elika (AN-5vill ap. A). Sudor ligero.<br />

"Trasudor" <strong>Lar</strong>.<br />

�3. "Izerdi-lekak arthikitzea, suer à grosses gouttes" Dv. � Eta izerdi lekak atheratu zitzaizkon, iduri odol<br />

xortak. Dv Lc 22, 44 (Lç izerdi). Izerdi-lekak eta odola dariotza. Dv LEd 13.<br />

�4. "Izerlika, sève des arbres" Lh.<br />

- IZERLEKA BATEAN. Sudando ligeramente. "Izerdileka batean da, il est en moiteur" Dv.<br />

- IZERLEKAN. "Izár-likaan nago, con sudor ligero" Iz ArOñ.<br />

- IZERLEKETAN. Sudando abundantemente. � Bada ni, izerdi-leketan hari naiz lanean. Dv Imit 290 (ap.<br />

DRA).<br />

izerlika. v. izerleka.<br />

izerlikin. v. IZERDI LIKIN.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

1016

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

? izero. � Cero. � Baldin partizionearen gaiñeko aldean ezpada deus errestatzen edo heldu bada izero. INav<br />

145 (podría tratarse de una errata).<br />

izerpera (V, G, L, B, BN-baig; Dv, H), izerbera (V-ger-ple, AN-5vill, S; Foix ap. Lh), izerdibera (G-bet),<br />

izarpera (V-gip). Ref.: A (izerpera, izerbera); Iz ArOñ (izarperia); Elexp Berg (izarpera); Zt (comunicación<br />

personal). � Propenso a sudar. "Esne hutsez hazia izerkor-izerpera, qui est alimenté de lait seul, est sujet a suer<br />

aisément" H s.v. haztea.<br />

izerperatasun (Dv � A). � "Disposition à suer aisément" Dv.<br />

izerperatu (Dv � A). � "Devenir sujet à suer aisément" Dv.<br />

izerpulpul. v. IZERDI-PURPUILA.<br />

izertagaitz, izertagatx (R ap. A). � Persona que suda difícilmente.<br />

izertakoi. "(R), persona que suda mucho" A.<br />

izertaldi (L, Sal, S, R ap. A; Dv), izertalde (S ap. Lh, que cita a Const). � Rato de sudor, sudada. "Zer izertaldia<br />

hartu dugun! quelle sueur nous nous sommes donnée!" Dv. � On dira izertaldi bat hartzen denean, izerdiaren<br />

xukhatzeko. EGAlm 1892, 42. Izertaldi on zenbeit hartzen duzuelakotz. EGAlm 1896, 17 (ap. DRA). Han<br />

hartzen zütian akidüra eta izertaldi handiek goizik ezintü zien. Const 36. Zer partida eta izertaldiak trinket zahar<br />

hartan! GH 1925, 508.<br />

izertanpulu. v. IZERDI-ANPULU.<br />

izertarazi. v. izerdiarazi.<br />

izertatu. "(Sal, R), sudar" A. v. izerditu.<br />

izertazale (Sal, R ap. A). � Propenso a sudar.<br />

izertegi. "Calidarium, [...] izertégia, izertzeko tókia" Urt IV 69.<br />

izerteragile (<strong>Lar</strong>, H). � "Sudatorio" <strong>Lar</strong>.<br />

izerterraz, izerterrex (Lc ap. A; Dv). � Propenso a sudar.<br />

izertgaitz. v. izerkaitz.<br />

izertgarri. �1. "(Adj.), propre à faire suer" Dv. �2. "Izertgarri [...] (subst.), sudorifique" Dv.<br />

izerti (Sal ap. A). � Propenso a sudar.<br />

izertoki (<strong>Lar</strong>, H), izerdi-toki (Urt). � "Calidarium, izertókia, izerdi tókia" Urt IV 69. "Sudadero, donde se suda"<br />

<strong>Lar</strong>.<br />

izertsu. v. izerditsu.<br />

izertu. v. itzarri.<br />

izertza (V-ger-ple ap. A), izartza (V-ger ap. A Apend). � Sudor copioso.<br />

- IZERTZAN. "Sudando a mares" A. � Eginkizun onen ostean, izertzan egozan gure gizonok. Bilbao IpuiB 167.<br />

izerzale (S). Ref.: A; Lrq. � Propenso a sudar.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

1017

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

izerzapi. v. IZERDI-ZAPI.<br />

1 izeta (<strong>Lar</strong> � H). � "Naturaleza, agregado de todo el universo" <strong>Lar</strong>. v. izadi. � Lurra gau illun baten<br />

geldituko da, eta izeta guzia ikaratuko da. Kortazar Serm 6s.<br />

2 izeta. "Nom de la lettre z" H. � Han da Akademia, oro dakitzana Abezetik izetaraino. Hb Egia 145.<br />

izetagarai (<strong>Lar</strong> � H). � Sobrenatural.<br />

izetagarairo (<strong>Lar</strong> � H). � Sobrenaturalmente.<br />

izetakinde (<strong>Lar</strong> � H), izetakindi. � Física. � Izetakindi edo Fisika. Aran SIgn 64.<br />

izetakintsu (<strong>Lar</strong> � H). � Físico.<br />

izete. v. izate.<br />

izetu. v. isiotu.<br />

izetxa (<strong>Lar</strong> � H), izeza (H). � Duende.<br />

izetxatu (<strong>Lar</strong> � H). � "Tra<strong>sg</strong>uear" <strong>Lar</strong>.<br />

izexka. �1. "(Sc, R), sudor ligero" A. � Gero xukatu bekokian zarion izexka. Lf GH 1926, 274. �2. ixexka.<br />

"Esfuerzo (Anu [= Anue, AN-ulz?])" A Apend. v. intzerka.<br />

izeztxo (<strong>Lar</strong> � H). � "Duendecillo" <strong>Lar</strong>.<br />

hizgai. v. HITZ-GAI.<br />

izge. v. HITZ GABE.<br />

izgora. � "Marea alta (V-m)" A Apend. "Itsasoak egunero izaten ditu bere gora-berak. Goruntz dijoanean izgora<br />

deitzen zaio" LzM Xabi 93. Cf. izbera, izkora. � Izgora danean ibaia betean gora igotzen dan itxas-adar<br />

batean. Ataño MLanak 186. v. un ej. de DRA, s.v. izbera.<br />

izgune. � Rada. � Une artantxe ertetzen zan Brest-eko iz-gunetik (rada). Etxde Itxas 142.<br />

izi. v. ehiza; izu.<br />

izialdura (L-ain, B, BN-arb-baig-lab; SP, Urt I 391, <strong>Lar</strong>, Dv, H). Ref.: A; Satr VocP; Izeta BHizt; Gte Erd 278.<br />

� Miedo, terror; susto. v. izu (3), izualdi, izidura, iziapen, izieri. � Zenbait izialdurak hartzen gaituenean. Mat<br />

44. Deabruen izialdura. Harb 209. Bozkarioa aingeruei, / deabruei izialdura. Gç 29. Ikharak hartu zituen ezen<br />

eta izialdurak. He Mc 16, 8 (Lç iziapen). Humiltasunak izialdura zuhur bat emanen zioten. Mih 37. Horiek oro<br />

izialduran eta ikharan ezartzen dute. Jaur 175. Izialdurak odola osoki gatz-araziko zioten. HU Zez 211. Amets<br />

harek ezari deitadan izialdüra. Const 20. Ze izialdura eman daut! Zub 71. Pasatu al zaizu atzoko izialdure?<br />

Izeta DirG 37. Turkoen alderako izialdura. Lf in Casve SGrazi 10.<br />

v. tbn. EZ Man I 78. Ax 195 (V 131). SP Phil 51. Ch III 30, 2. Lg II 285. Revol 145. Dh 134. Gy 209. Dv LEd<br />

202. Prop 1876-77, 60. Elzb PAd 50. Elsb Fram 65. Jnn SBi 139. Arb Igand 77. CatJauf 128. JE Bur 136. Barb<br />

Sup 126. Ox 81. Etcham 147. Mde Pr 156. JEtchep 37.<br />

- IXIALDURA. (Forma con palat. expresiva). Sorpresa. "Ixialdura pasatuz geroz (BN-arb)" Gte Erd 275.<br />

� Etim. Probablemente compuesto de izi y ardura, con disimilación.<br />

izialduraño. � Dim. de izialdura. � Izialduraño bat behar dun gaur, uste ez dunan bezalakoa! Barb Sup 97.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

1018

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

iziapen (SP, H, A). � Miedo, terror. � Ezen ikharak eta iziapenek har zitzan. Lç Mc 16, 8 (He y Dv izialdura,<br />

Ker bildur).<br />

� Etim. De izi + suf. -tzapen, con pérdida disimilatoria de la segunda sibilante.<br />

iziarra (det.; <strong>Lar</strong> � Lcq 146). � "Tamujo, arbusto espinoso" <strong>Lar</strong>. "(Colmeiroa buxifolia)" Lcq 146.<br />

izibera. v. izipera.<br />

izidura (L, BN ap. A; SP, <strong>Lar</strong>, Dv), izitura (H). � Miedo, espanto. v. izialdura. � Eta izidura ethor zedin aldiri<br />

hetako guzién gainera. Lç Lc 1, 65 (He izialdura, Dv laztura). Izidura guti bat. SP Phil 431. Izidura joantxe<br />

zitziezun. AR 250. Ikhusi zien izidürarekin haurra galdü zela. Ip Hil 134.<br />

izieri (S ap. A; Dv y H (S)). � Miedo, espanto. Harriet copia erróneamente de Maister izieria. v. izialdura. �<br />

Herioaren izieriak eta aprehensioneak. Tt Onsa 18. Ene arima izieri handi batetan diagozü. Mst III 14, 1 (Ch<br />

izialdura).<br />

izifrina. v. diziplina.<br />

izigai, izigei. � (Precedido de gen.). Espanto, cosa que espanta. � Lürtiarren izigarri eta izigei, lürpeko zazpi<br />

leziak zazpi bürüreki bethatzen. Chaho AztiB 6.<br />

izigailu. � Espantajo. v. izugarri (7). � Haren sotanak iduri baitzuen urrunerat landetan pika haizatzeko<br />

ezartzen diren mamuka, izigailu heitarik. Etcheb MGaric 128 (ap. DRA).<br />

izigaitz. v. izukaitz.<br />

izigarri. v. izugarri.<br />

izigarridura. � (Lo) que produce temor. � Etzara izituren gizonen izigarridurez. SP Imit III 36, 3 (Mst izieri).<br />

izigi. v. izeki.<br />

izigun. � Susto. � Etzeban aberek uste egotzi / zeure ausartzian zerbait izigun. <strong>Lar</strong> Gram 391.<br />

1 hizika (SP � A). � Disputa, discusión. "Hizika dute elkharren artean, ils ont querelle de paroles entre eux"<br />

SP. Sg. Azkue "discutiendo" (cf. 2 hizika). Cf. hisikatu.<br />

2 hizika. "Hizika haritzea, se tutoyer" SP. v. 1 hika.<br />

hizikatu (SP, Dv). � Discutir. Cf. hisikatu.<br />

1 iziki. "(G-nav, AN), espantarse" A. v. izutu.<br />

2 iziki (h- SP � A). � Asustadizo.<br />

iziki. v. izeki.<br />

izikor. v. izukor.<br />

izil. "(Hb), augmentatif de isil, ixil" Lh. Cf. Urt III 370: Habarrots izil bat, de sentido aumentativo no seguro. v.<br />

ixil.<br />

izilari. v. ehiztari.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

1019

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

izileri. v. ehiztari.<br />

izilka. v. ixilka.<br />

izillu, izilo. v. zizeilu.<br />

izin. v. 1 ezin.<br />

izingura (V-ger-m), izungura (V ap. A), ixingira (V-ger ap. A). � Pantano. v. zingira. � Ija urten dogu, neure<br />

kristinaubak, leengo egunetako izungura atsitubetati. fB Ic II 85. Izungura (pantano) batean ondatu zan. EEs<br />

1913, 179. Urek erreka bat zer den ere eztakite. Izingura geldi batean pozoatzen dira. Arti Tobera 274.<br />

izintza. � Romero (planta). v. izkaro. � Izintza-txaparrez estalita dago zuloa. 'Entre les touffes des romarins'.<br />

Or Mi 70.<br />

izioki. Figura en las "Glosas Emilianenses": Izioki dugu. Para las diversas interpretaciones propuestas,<br />

v. TAV 2.2.5.<br />

izior. v. izukor.<br />

iziotu. v. isiotu.<br />

izipen. "(Hb), crainte" Lh. v. iziapen.<br />

izipera (AN-5vill, L, BN ap. A; SP, Dv, H), iziper (A, que cita HeH), izibera (HeH voc � A, H), izupera (G-to,<br />

AN-gip ap. A). � Cobarde, asustadizo; tímido; (animal) espantadizo. v. izukor. � O ene arima izipera! Harb<br />

249. Nekhazale pobre eta iziper batzu. Lg II 143. Jende prestu bainan iziperegi batzuentzat kofesioa lan handi,<br />

egiteko dorphe bat da. Dh 517. Herbi iziper. Gy 154. Zergatik zarete horren iziper? HeH Mc 4, 40 (He izikor).<br />

Izipera delakotz [azienda]. Dv Dial 71 (It izutia, Ur bildurtija, Ip lotsor). Ahalge edo laido jasaiteko izipera.<br />

Leon Imit IV 7, 2 (SP flako, Mst gibel-karga). Zure zaldia erosten dautzut; ez da bederen izipera. Zerb Egutegi<br />

1933 (ap. DRA). Batistak ofizioa ikasia dauku! Eta gaixo jende iziperak tantoz tanto emaiten diozka galde<br />

eginak oro. SoEg Herr 24-1-1959, 1. v. tbn. Barb Sup 152. Ox 126.<br />

iziperati. "(G, AN-5vill, L), asustadizo" A.<br />

iziperatu (Dv � A). � "Rendre, devenir peureux" Dv.<br />

izipertasun, iziperatasun (Dv � A). � "Disposition à la peur; facilité à prendre peur" Dv. � Yuduek<br />

ezaguturik Pilatusen izipertasuna. Lg II 275. Izipertasuna khen dezakeia deusek? Gy 116.<br />

izipu. v. isipu.<br />

izipula. v. isipula.<br />

iziritu. � Asustarse. � Alkhate gehienetan aiphatürik den batek izkiritatü dü iziritürik zela ikhustez oraiko<br />

gaixkigileak oro kasik gazte direla. ArmUs 1895, 79 (ap. DRA).<br />

hizitadura (Dv � A). � "Excitation, stimulation" Dv.<br />

hizitagarri (Dv � A). � "Stimulant, excitant" Dv.<br />

izitaldi, izitarazi. v. izualdi, izuarazi.<br />

hizitari (Dv, A). � "Excitant, provocateur" Dv.<br />

izitasun. v. izutasun.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

1020

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

hizitatu (Dv � A). � "Stimuler, provoquer, exciter" Dv. � Aphezek ordean hizitatu zuten ostea, galdegin zezan<br />

hobeki utz ziozoten Barrabas. Dv Mc 15, 11 (Lç inzita, He zirikatu, Ol y Ker axatu, Leon, IBk e IBe berotu, Or<br />

bultz egin).<br />

izitazi, izitgarri. v. izuarazi, izugarri.<br />

1 izitu. v. izutu.<br />

2 izitu. � Separar. � Orduan Jainkoak berak izitutzen ditu alkargandik argia eta illuna. Divisit lucem a<br />

tenebris. <strong>Lar</strong> SAgust 6.<br />

izitu. v. isiotu.<br />

izitura. v. izidura.<br />

izitx. v. 2 isats.<br />

hizjariokeria (hitzia- H). � "Bavardage, loquacité. Uztazu hitziariokeria hoiekin" H.<br />

hizjariotasun (hitzia- H). � "Caractère d'une personne parleuse, bavarde" H.<br />

izka. v. 1 iski.<br />

hizka (G, AN, L, BN, S, R ap. A; -tz- SP (sin trad.)). �1. Discutiendo. � Abiatu ziren hitzka samurrak bezala.<br />

Elsb LehE 34 (ap. DRA). Amagiarreba-erraiñak beti ai izaten zire asarrez izka (Ae). A EY II 432. �<br />

Compitiendo a decirse pullas. � Eskualdunari hitzka irabazi nahi dion Kaskoinak berritz sortu beharko du. Zerb<br />

GH 1922, 478. �2. (i- Lh (L)). "En paroles (par oppos. à en actes)" Lh. Cf. Lf in Zait Plat XV: Zuhur-hizka<br />

artzen.<br />

izkabe. v. HITZ GABE (b).<br />

hizkai. � Sílaba. Cf. HITZ-GAI. � Itzak izkaiakaz eta aotsakaz eratuten daiz; augaitik Aoskindea ondo ikasteko<br />

lenengo aotsak gero izkaiak eta atzenez itzak astertu doaz. "Las palabras se forman de sílabas y de sonidos". A<br />

Gram 11.<br />

hizkal. � A cada palabra. � Bere ikhastekoa gaizki dakiten haur batzuen balde hizkhal eztula zarioten. Prop<br />

1897, 35.<br />

hizkaldi. � "Controversia", "debate", "discusión" A DBols. � Onelako izkaldietan besteak geroago beroago<br />

egiten ziran artean. A EEs 1916, 306. Izkaldija asi zanian alde-egin eban gogait eginda. Kk Ab I 11. Izkaldi<br />

luzea izan zen, baña erabagirik etzan artu. Eusk 1919-20 (I), 77.<br />

hizka-mizka. �1. Charlando. � An egoten dira biek izka-mizka beren erdaraz. Eskual 27-6-1913 (ap. DRA).<br />

�2. Disputando, discutiendo. � Hizka-mizka ari izan dira bi erresuma horiek. Herr 8-8-1957, 1. �3. (Sust.).<br />

Disputa, discusión. � Mattin zubizainarekin hizka-mizka zerbait altxatu zen. Lf Murtuts 23. Badugu gutarteko<br />

hizka-mizka ttipi bat. Herr 9-7-1959, 3. Liburuzaleen hizka-mizkak. In MEIG VI 38.<br />

hizkamizkatu. � Discutir. � Norbeitek amor eman behar du, hizka-mizkatu gabe desbardingo guzien<br />

xuxentzeko. Etcheb MGaric 37 (ap. DRA).<br />

hizkanbia. "Hitzkanbia (S; Alth), dispute, discussion" Lh.<br />

izkanbilka. v. iskanbilaka.<br />

hizkara. v. hizkera.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

1021

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

hizkari. � Charlatán. � Nere gorthean eztut nik / zaren bezalako hitzkari beharrik. "Babillard". Gy 182.<br />

izkaro. � Romero. Cf. Ibiñ Virgil 119: "Emen izkaro itzuli dugu, ros marinum alegia, Olabide zenak sortu itza".<br />

v. izintza. � Izkaroz (erromeruz) ta lili-pitxiz buruak inguratzekoa. JMB EG 1955 (1-2), 24. Ozta eman oi dute<br />

erleentzako izkaroa (erromerua). Ibiñ Virgil 86.<br />

izkate. v. iztate.<br />

hizkatu. �1. Charlar, conversar. � Emazte edo neskato baten beharrietara hitzkatzera, solhastatzera, legezko<br />

ezkontzan sartzeko borondaterik gabe. SP Phil 303. Hekiekin hizkatzen da eta hekiekin jaten ere du [Jesusek].<br />

Lap 301s (V 138). �2. (L-ain, B, S (-tz-); hitz- SP, VocBN, Gèze, Foix ap. Lh, itz- VocB). Ref.: A; Lrq (hitz).<br />

Discutir, disputar. � Zeren hekin hizkatzeko ezpainuen nahirik. Harb (ed. 1690; ap. H). Zeren gainean hizkatu<br />

izan zarete bidean elkharrekin? HeH Mc 9, 32 (Lç y Dv iharduki, He minzo, Ker jardun, IBk e IBe eztabaida<br />

izan). Izkiribuz edo mihiz erraitera, pheredikatzera, hizkatzera, gudukatzera atrebi ditian. Ip BulaS 5.<br />

Samurtzeraino hizkatzen dire. Laph 30. Frantsesez algarrekin hizkatu ginen gizon hura. JE Ber 70. Gogortsu<br />

izkatu dira. Or Eus 28. Artzaiekin izkatu ziran. Ol Gen 26, 20 (Bibl hizkatu; Urt iharduki). Kisk eta Kosk hola<br />

hizkaturik borthizki, / Nor bere bideari baitziren jarraiki. Leon GH 1953, 199. Ez badira egundaino hizkatu ere<br />

eta are gutiago joka artzerat menturatu. JEtchep 46. v. tbn. Arch Fab 153. Ardoy SFran 126. � (Aux. trans.). �<br />

Bidean zer izkatzen zenuten? Ol Mc 9, 33 (v. supra). � "(L-ain, BN, S, R), enfriarse en la amistad" A.<br />

hizkatze. �1. Discusión. � Hizkatzetik eskukara / Jin zaitezkiela. O Po (ed. Michel), 243. Hizkatze bat Indiano<br />

jakintsun batekin. Prop 1904, 152. Hizkuntz, hizkatze eta hitzaldi aro dugu Eskual-Herrian pilota nola begira<br />

edo heda, batasunak eta biltzarrak zoin gehiagoka ari baitira. Herr 20-5-1957 (ap. DRA; la ref. es incorrecta).<br />

�2. Palabrería, charla insustancial. � Hori guzia ezta hitzkatze erhorik eta banaloriazkorik baizen. SP Phil 426<br />

(He 430 hitzunzikeria). �3. Lengua. � Üskara üdüri, eta funtsian frantzes edo biarnes solas eta hitzkatze,<br />

üskaldün sorthü hanitxen ahoan. ArmUs 1900, 62 (ap. DRA).<br />

hizka-xixtaka. � Discutiendo, enfrentándose verbalmente. � "Gerla hotza" erraiten diote hizka-xixtaka eta<br />

azpi-ostikoka egiten den gerlari. SoEg Herr 18-5-1961 (ap. DRA).<br />

hizkelari. � Lingüista. � Menendez Pidal izkelari ospatsuak. Zait EG 1956 (1-2), 3.<br />

hizkelbijatu (BeraLzM), izkerabijau. Neol. de Arana Goiri, creado en 1897, de izkera 'lengua' y -bijau (v. AG<br />

2332). � Traducir. � Gaur argittaltzen dogu gipuzkeraz izkelbijauta be (1897). AG 2404n.<br />

hizkelgai, izkelgei. � Dialecto. v. hizkelgi. � Onetaraxe urteten dau berbeta edo izkera batetik dialecto edo<br />

izkelgeia deritxon berbeta nastauak. A Ezale 1897, 38b.<br />

hizkelgi (A DBols), hizkelki. Neol. creado por Arana Goiri en 1896 (v. AG 909). � Dialecto. � Euskerearen<br />

izkelgijak (1896). AG 1012. Izkera ta izkelgiez (dialektoez) dinoana. A EEs 1916, 107. Euzkeria ta bere izkelgi<br />

oro. Eusk 1919-20 (I), 40. Izkelkiz antz-antzekoak. Belaus LEItz 117. Bonaparte jakintsuak orren maite zuen<br />

izkelgiak. FIr 177. Izkelgi mota askotan zatitu. Lab Y 1933, 254. Eladera, latiñera, Prantziko izkelgi guziak eta<br />

zenbait erbesteko izkera zain-muiñez ezagutzen omen zitun. Zait EG 1954 (5-8), 94. Munsterko irlandar<br />

hizkelkiak. Mde Pr 209. Bi izkelgi artzen dudaz nik Espaiñian, itz-urrenari dagokionez. Or in Gazt MusIx 22. En<br />

DFrec hay 4 ejs. de hizkelgi. v. tbn. GMant LEItz 71. ZA RIEV 1928, 591. Izkelki: A Y 1934, 14.<br />

hizkeltzain. � Académico de la lengua. � Espaiñiako izkelzainen buruak, Maura jaunak. A EEs 1916, 106.<br />

Nonbaitetiko izkeltzain gerta zaitekean. Zait Plat 82.<br />

hizkeltzaindi. � Academia de la lengua. � Bordeleko (Burdeos) Izkeltzaindiaren [...] urgazle. Eusk 1919-20<br />

(I), 31.<br />

hizkeltzaingo. � Academia de la lengua. � Espaiñiako Izkelzaingoak (Akademiak) beraren errenkurak iragarri<br />

dabezanezkero. A EEs 1916, 107.<br />

izkepot. "(V-m), coito, acto carnal" A.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

1022

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

izker. v. ezker.<br />

hizkera (V-arr-arrig-gip, G, B; itz- Aq (G), H (+ iz-)). Ref.: A; EI 296; Iz ArOñ. �1. Lengua. "Lenguaje" Aq<br />

368. � Hizkerak dakitzan batek. <strong>Lar</strong> DT CCIV. Izkera berriak eman ziezten: batari Griegoa, besteari Latiña. Cb<br />

EBO 7. Greziako itzkeran. <strong>Izt</strong> C 61. Eiteko gure izkera. AB AmaE 139. Gure izkera berriok, Italiera, Españiera.<br />

Or LEItz 34. Geure Asaben izkera. Enb 146. Frantses izkera. Etxde JJ 203. Beste bost keltar hizkera. Mde Pr<br />

281.<br />

v. tbn. Aran SIgn 205. Ag AL 120. A Ardi 82. Eusk 1919-20 (I), 40. Belaus LEItz 109. Inza Azalp 86. Muj PAm<br />

9. Mok 17. Tx B 253. Lab EEguna 93. Aitzol in Laux BBa IV. Ldi IL 137. JMB ELG 98. Anab Poli 71. BEnb<br />

NereA 134. Zait Plat 26. Gazt MusIx 165. Berron Kijote 21. Itzk-: VMg 89.<br />

� (Lh, itzk- Dv), hizkara. Habla, dialecto. � Euskeraren izkerak. Cb EBO 11. Erriko izkeran. <strong>Izt</strong> C 494. Eren<br />

itzkerako arauen erara. Jnn RIEV 1908, 584. Oñatiko izkeran. Ag G 353. Eibarko izkeran. SM Zirik 8. Nafarroa<br />

Behereko hizkaratik. Vill BAP 1952, 262. Valenziera katalan-hizkera ahal da? MIH 150. Gernika aldeko<br />

hizkera. MEIG VIII 102.<br />

� (V-gip; i- Lh). Modo de hablar; estilo (de escribir). "Manera de hablar. Aren izkeria, beti negarrez balitz letz,<br />

zan gobaittgarrixa" Etxba Eib. � Joko, jolas, itzkera ta ibillera desonesto. Cb Eg III 386. Darabilte onelakoak<br />

Kristoren odola ostikopean, San Pabloren itzkeran. Mg CC 244. Deitzen ziolarik bere izkera tatalean [...] Atol<br />

onala. <strong>Izt</strong> C 249. Izkera aldatuaz. Lek EunD 36. Ika itz egiten zaie: izkera au bait-da danetan lenagokoena<br />

euskeraz. JMB ELG 86. Loidun izkeraz esaten ziolarik. Etxde AlosT 94. Aho-hizkararen gora-beherai. Vill BAP<br />

1952, 276. Izkera astirotsu eta esan jasekoa zalako. Erkiag Arran 14. Eskolastiko izkeran mintzatzeko. Vill Jaink<br />

170. Gaztelaniako elerti-izkera berria sortu. Gazt MusIx 63. Hemen agertzen den hikako hizkera ikaragarria.<br />

MIH 353. Egunoroko lagunarteko hizkera arrunta. MEIG VII 173s.<br />

v. tbn. Sor AKaik 129. Kk Ab I 115. JanEd II 119. Alz Txib 88. EA OlBe 10. Or Aitork 60. Basarri XIX. Zait Plat<br />

83. Osk Kurl 117.<br />

� Leizarragaren hizkarari. Vill BAP 1952, 263. Hizkuntza, Gamizen hizkera, gelditzen zaizu. MEIG V 109.<br />

�2. Locución, modismo. � Gure itzaldi ta izkera geienetan utsegiten degu. Cb EBO 61. Euskarak usatzen<br />

dituela [...] berariazko izkerarik egokien guziak. Ib. 38. Itzak eta izkerak euzkaldunen aotikan yaso behar dira.<br />

Ol EEs 1919, 26. Arrotz itzez eta izkera maketsez. "Barbarismo aut soloecismo". Or Aitork 32.<br />

�3. Conversación, charla, tertulia. � Etzinake joango Kristoren legea arkitzen ez dan leku ta itzkera<br />

alperretara. Mg CC 233. � Palabras, discurso. � Gure izkera oni batek baiño geiago ezarri lezaioken eraskiña.<br />

Vill Jaink 181.<br />

�4. Letra. v. hizkira, hizki. � Lau izkera edo letra-gaz. Ezale 1897, 312b.<br />

�5. Ortografía. � Izkeraren bardintasuna ikastolan. Belaus LEItz 116.<br />

�6. Gramática. � Izkera, izbidea, erdaldunek Grezitik artuta Gramática esaten dutena, ori da bakoitzerena, ori<br />

da gogoan artu bearrago dena. Or LEItz 32.<br />

�7. Letra (de una canción). � Kantaren izkerak eta musikak, bear bada, erakutsi leikigute zer-edo-zer,<br />

problema jakingarri oni buruz. Lek SClar 110. Saiatu [...] hizkera doinua eta kantuaren arteko egokiera<br />

bilatzen. MEIG IV 101.<br />

- HIZKERA-ADIERAZLE. Intérprete, traductor. � Bertako izkera ez iakitea etzala Eladeko ta Aigitoko<br />

erritarren artean oztopo, izkera-adierazleen bitartez elkar ulertzen zutelako. Zait Plat 14.<br />

- HIZKERA-DOINU. Acento (manera de hablar). � Poliri polita iruditu ondarrabitarren izkera-doinua. Anab<br />

Poli 71.<br />

- HIZKERA-GURASO. Lengua primigenia (?). � Euskerea antxiñetako izkera-guraso, eder, mamintsu ta<br />

sakona da. Ag Kr 95.<br />

- HIZKERA-MODU. a) Lengua. � Zenbat gizon adituk eta zenbat itzkera-modutan Santu onen bizitza eskribatu<br />

duten. Aran SIgn I. b) Modo de hablar. � Gaiñerako guztia, izkera-modua da, azala, muin orren gaiñeko<br />

jantzia. Vill Jaink 60. Esakerei eta hizkera moduei. Osk Kurl 26.<br />

izkerabijau. v. hizkelbijatu.<br />

hizkeralari. � Lingüista. � Izarlari, izkeralari, elezarlari, olerkari ta dana izan baitzan. Zait Plat 118.<br />

hizkerantz. � Dialecto. � Euskaraa bera bere izkerantzakaz. A Gram VIII.<br />

hizkerazale. � Filólogo. � Gaiñera izkerazale bikaiña izan zen Mistral. Or Mi V. Milango uritar eta izkerazale<br />

zan Berekunengana. Or Aitork 194.<br />

hizkeria. � Conversación vana. � Jende gazteek darabillatenean erremangurik, gorgoinamendurik, balakurik<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 1023<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

edo hitzkeriarik. SP Phil 303 (tbn. He 304). Mihia hitzkerietan erabiltea. Ib. 285.<br />

hizketa (SP (-tz-), Añ (-tz-), Dv). � Tr. Al Norte sólo se encuentra en Voltoire y Axular (hizketan), Pouvreau,<br />

Duhalde y Goyhetche; al Sur se documenta desde mediados del s. XVIII, y es más frecuente (al menos hasta<br />

principios del s. XX) en textos guipuzcoanos. �1. Conversación frívola, vana; parloteo. "Caquet" SP.<br />

"Habladuría" Añ. "Quantité de paroles, bavardage" Dv. � Milla desordenu gerthatzen dira dostaketetan,<br />

bankezietan eta hitzketetan. SP Phil 392. Hitzketez ez badiote [bisitariek eriari] bere gaitza berretzen. Gy 100.<br />

� (G, BN; <strong>Lar</strong>, Añ (-tz-), Dv, H). Ref.: A; Gte Erd 154, 177. "Conversación", "plática" <strong>Lar</strong>, Añ. "Diálogo" <strong>Lar</strong>.<br />

v. elkarrizketa. � Hordu osoak hitzket erotan galtzea. Mb IArg I 61. Itzketa amorezkoa. Mg CC 183. Itenzúzten<br />

biék / itzkéta dulzéak. LE Kop 48. Izketa lasaietan. AA I 543. Zenbat hizketa alfer eta funts gabe? Dh 140.<br />

Aurrera dua itzketa edo konbersazinoia. Astar II 188. Hitzketa edo konbertsazioneetan. Gy VII. Izketa onetan<br />

ziardutela. <strong>Lar</strong>d 409. Arekin izketa bat / nai nuela izan. Bil 70. Ezin eban iñok euki aregaz izketa luzerik. Kk Ab<br />

I 51. Izketa aldatu nai balu bezala. Alz Ram 103. Zarauzko izketa artan. Or SCruz 63. Arantzaren eta amaren<br />

izketa surrumurrua entzun. Erkiag Arran 72. Zer zan zuen izketa? NEtx LBB 146. Maitaleen bakarkako hizketa.<br />

MEIG I 154.<br />

v. tbn. Cb Eg III 316. Gco I 433. Aran SIgn 51. PE 87. Arr May 162. Ag AL 99. Kortazar Serm 122. Iraola 79.<br />

Urruz Zer 22. Ill Testim 22. Jaukol Biozk 49. Tx B II 132. Lab EEguna 116. Lek EunD 14. Ir YKBiz 526. TAg<br />

Uzt 189. SMitx Aranz 31. Etxde JJ 88. Mde Pr 62. Txill Let 82. Anab Poli 102. Basarri 174. Osk Kurl 173. And<br />

AUzta 102. Berron Kijote 56. Hitzk-: Ub 179. VMg IX.<br />

� Palabras, frases, alocución. "(Al buen) entendedor, pocas palabras, aditzalle onari, hizketak urri" <strong>Lar</strong>. � San<br />

Kasimiroren Birjiñarekiko jaiera, hizketa eta erregu biguñez betea. <strong>Lar</strong> STomas 2. Jaungoikaren izketa [...]<br />

Hebreoz izandu zala. Cb EBO 6. Onelako hitzketak zer esan nai zuan? Ub 100. Izketa bat [biraua], zeñarekin<br />

adirazten duan batek opa diola norbaiti gaitzen bat. AA II 30. Itzketa hura gezurrezkoa etzan. <strong>Lar</strong>d 33. Buruan<br />

daukan guztia ondoen adierazoten dau bere miña edo izketeaz. A Ezale 1899, 10b. Zure yarduna egiaren<br />

ingurukako izketa dirudit. Ldi IL 90. Anaiak egin zigun hizketaren berri. Mde Pr 297. Orrelako izketa seme<br />

baten ahotan ez genduke iñolare onartuko. Vill Jaink 167s. Elkarrizketa, alde batetik, eta kontaketa bestetik,<br />

nahiz biak hizketa izan. MEIG IV 101.<br />

v. tbn. Bil 73. Ag Kr 119. Or Tormes 9. JAIraz Bizia 126. Basarri 140. MAtx Gazt 85. Berron Kijote 68. Hitzk-:<br />

Mb IArg I 116. Arr GB 123.<br />

� Sermón. � San Pedroren hitzketa edo sermoi hau. Ub 98. Beren izketa ta itzaldi ederrakin. Aran SIgn 209.<br />

� Letra (de una canción). � Badu hunek auhen asko / alegia edo ziñezko: / bethi musika bera da, / bethi bera da<br />

hitzketa. Gy 265.<br />

� Habla (opuesto a 'lengua', en la terminología lingüística). � Hizkuntza dagoela hizketaren atzean. MIH 194.<br />

�2. (V-gip ap. Etxba Eib). Habla, dialecto. � Batean ausaz ere Goierriko hizketa dezula. <strong>Lar</strong>, carta a Mb 279.<br />

Oraindik napar-izketa egiten dan tokia. JMB ELG 96.<br />

� (V-gip, G, BN; Dv, que cita a AB). Ref.: A; EI 296. Lengua. � Gaztelaniaren eta franzes-izketaren sustrai<br />

guziak. Aran SIgn 204. Izketa artian / garbiena da euskera. AB AmaE 11. Euskerazko izketa gozo eta ederrean<br />

[argitara emon]. Itz Azald 6. Ingeles-izketaz batera. A Ardi 7. Gure izketa antze-izketa dittekela. Or LEItz 36.<br />

Euskerak [...] ez dau beste izketaren biarrixanik. EEs 1927, 202. Izketa guztiak alkarri itz asko arrapatzen<br />

dizkiote. NEtx Nola 6.<br />

� (-tz- Aq). Modo de hablar. "Modos de hablar, hitzketa (G), hitzketa gaixtoa daukazu" Aq 368. � Bere hizketa<br />

gozatsu eta eskuerakutsi ugariakin. Arr GB 14. Izketa zakarrekoak. Ag Kr 20. Izketa mordollotuz. A Ardi 125s.<br />

Zer dok izketa ori? / Zein dok lapurtzarra? Enb 178. Saskigilekume izan arren, izketa atsegiña du. Or Mi 16.<br />

Izketa arrontez. "Humillimo genere loquendi". Or Aitork 133. I ta to aritzea ijito-izketa dala. NEtx LBB 208.<br />

Zukako hizketa [erabili] elkarrizketaz kanpora. MEIG II 84. Bertsoetan edo hizketa jasoagoan ari denean. MEIG<br />

III 72.<br />

v. tbn. Xe 351. PE 59. Ud 145. EusJok II 59. Apaol 61. AzpPr 51. Tx B I 140. Etxba Ibilt 463.<br />

�3. Locución, expresión. � Probinziar geienak aditzen ez dituzten hitzketa edo hitz egiteak. Mb JBDev (ed.<br />

1900), 5s. Esazu: badijoa edo badoa, mugaz edo garai onez etorri da, eman diozkat edo dautzat, eta gertatuko da<br />

hitzketan [¿por hitzketetan?] ere hitzetan geniona. Mb IArg I 55.<br />

�4. Hablando. v. HIZKETAN. � Horla zaudela hitzketa. Gy 323. Izketa adituz nor-naik usteko / euskaldun dala<br />

garbia. Or Eus 336.<br />

- BIREN-HIZKETA. Diálogo. � Euskeraz eta neurtitz gabe idatzitako bakarrizketa edo biren-izketa. EEs 1913,<br />

93.<br />

- HIZKETA ASKATU. Prosa. � Bai izketa askatuan, bai neurtuan. Or in Gazt MusIx 22.<br />

- HIZKETA-ASPERTU. Conversación larga y pausada. � Emen izketa aspertu bat egin. Ataño TxanKan 208.<br />

- HIZKETA-BIDE. Medio de comunicación (?). � Ez dela euskara idatzian (gehi orain zenbait hizketa-bide)<br />

etendurarik izan egungo eguneraino. MEIG VII 39.<br />

- HIZKETA-LAGUN. Interlocutor. � Izketa-lagun bezala, iru elkar-izketetan sartu zuen Platonek. Zait Plat 12.<br />

Peruren hizketa laguna ere ez zeukan urruti. MIH 168.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

1024

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

- HIZKETA-LEKU. Lugar donde hablar. � Agureak, Arkaleneko izketa-lekura abitu-aurrez, Martiñi esan oizion:<br />

[...]. NEtx EG 1957 (7-8), 60.<br />

- HIZKETA-MODU. a) Dialecto. � Iru edo lau izketa-modu edo dialekto daduzka. Aran SIgn 200. b) Especie<br />

de lenguaje. � Zer izketa-modua izan zezatekean txapel gorriko egazti oriek. Anab Poli 79. c) Particularidad<br />

dialectal. � Izketa-modu batzuek [...] ez-ezagunak idurituko zaizkionak: biño, euskara, zen, dut, dugu, ta abar.<br />

In Goñi 17.<br />

- HIZKETAN (AN-ulz-olza ap. EI 296; Urt, <strong>Lar</strong>, Añ (-tz-), H). Hablando. "Totum diem argutatur, egun guzia<br />

hizketan darama" Urt II 307. "Dicendo tempus absumere, hitzkétan denbora gáltzea" Ib. I 62. "Conversar [...]<br />

hizketan egon" <strong>Lar</strong> (v. tbn. Añ). "Hantxe dago alferrik eta hizketan" H. � Zure Señoria[k] aurkituko nau labur<br />

hizketan. "Court en propos". Volt 244. Elkharrekin solhasean, hitzketan [...] eta bisitaketan hasiz gero. Ax 404<br />

(V 263). Hitzketan [...] aphur bat errebelatzea. SP Phil 83. H ori izketan batzuek Ge, besteak Jota egiten dute.<br />

Cb EBO 23. Izketan igaro zuela Mezako denbora. AA I 532. Oren bat edo bertze hitzketan iragaitera. Gy X.<br />

Gure kontra izketan / aritu diranak. Bil 31. Aditu det zure aita izketan zure anai Esaurekin. Ur Gen 27, 6 (Ker<br />

izketan; Urt y Dv mintzatzen). Mutuak ez du iñoiz / izketan erratzen. AB AmaE 408. Ezpalitza Kaifasen<br />

neskameaz izketan gelditu. Kortazar Serm 181. Zer arraio dalata idatzi bear ez dek izketan aritzen aizen bezela?<br />

Ldi IL 84. Nere buruarekin izketan. NEtx Antz 103. Penagarri da jakintsu bat ola izketan aditzea. Vill Jaink 53.<br />

Ezer gutxi erabiltzen dira hizketan [hitz hauek]. MIH 189.<br />

v. tbn. Mg CC 149. Echag 98. It Fab 70. <strong>Lar</strong>d 404. Arr GB 114. Aran SIgn 18. Xe 168. PE 36. Noe 47. JanEd I<br />

14. Sor Bar 37. Apaol 112. A BeinB 77. Alz STFer 142. AzpPr 27. Moc Damu 34. Goñi 61. Iraola 71. Ag G 228.<br />

Ill Pill 9. ArgiDL 26. Muj PAm 43. Jaukol Biozk 9. Inza ib. XIV. Tx B II 35. FIr 157. Enb 121. Kk Ab II 8. Lab<br />

EEguna 105. Otx 72. Lek EunD 45. Ir YKBiz 70. ABar Goi 52. TAg Uzt 45. Zait Sof 190. SMitx Aranz 158. Or<br />

QA 140. Etxde JJ 207. Mde Po 21. Txill Let 96. Erkiag Arran 191. SM Zirik 124. BEnb NereA 262. Basarri 76.<br />

Ugalde Iltz 19. Anab Aprika 46. Izeta DirG 69. Osk Kurl 29. MAtx Gazt 96. Salav 25. Uzt Sas 33. Berron Kijote<br />

64.<br />

� (H). (Saber, aprender a, empezar a) hablar. � Hitzketan ikhas etzezaten gatik. ES 384. Itzketan zekitela txakur,<br />

[...] egaztiak. VMg XII. Ez al dezu oraindik izketan ikasi? Iraola 26. Ixilik egon ezin danak eztaki izketan. EgutAr<br />

22-6-1959 (ap. DRA). Zinema hasi zen behin [...] hizketan. MIH 328. v. tbn. It Fab 16. Ag G 337. SMitx Aranz<br />

236. Munita 128. Or Aitork 19.<br />

� (AN-gip; -tz- SP). Parloteando. "Ez duzu izketan bukatzen; autsi zak behin (AN-gip)" Gte Erd 3. � Behar<br />

baitu [...] prometatu dioen fideltasuna berriz firmatu hitzketan iarri gabe. SP Phil 451.<br />

� Asi ziran biak era onetako izketan. Ag AL 93. Eten gabeko izketan. Ag G 246. v. tbn. Berron Kijote 105.<br />

- HIZKETA NEURRIGABE. Prosa. � Izketa neurrigabean ere, asierako azentua emaiten dugu beti. Or in Gazt<br />

MusIx 48.<br />

- HIZKETA NEURTU. Verso. � Izketa neurtuan. Or in Gazt MusIx 18.<br />

- HIZKETA-ORPO. Tema de conversación. � Izket-orpoa beren buruen arriskua izan zan pusketa batean.<br />

Sorarrain Lili 107.<br />

hizketagai. � Tema de conversación. � Egun batzuetan etzan ixan beste izketagairik auxe baño. Kk Ab I 119.<br />

Izketagai guziak erabilli zituzten. Etxde JJ 53.<br />

hizketakide. � Interlocutor. � Liorko zun Gaztek / izketakide. Ldi UO 38.<br />

hizketalari. � Lingüista. � Izketalari bikain eta jakintsuenentzat. EEs 1927, 202.<br />

hizketaldi, izketa-aldi. � Palabras, frases, alocución; sermón, conferencia. v. berbaldi. � Esan dan izketalditik<br />

sei bat egun igarota, Pedro, Santiago eta Juanekin mendi goititu batera igo zan [Jesus]. Arr Bearg 128 (ap.<br />

DRA). "Euzko-Ikaskuntza"-ren aurtengo uda-ikastaroko euskel-izketaldietara. Ldi IL 79. Izketaldi asarre bat<br />

bota zien muttikoei. Osk Kurl 205. Neskatxaren izketaldiak goizari argi berria itxasten zion. NEtx LBB 43.<br />

Izketa-aldi luze samarra / egin nezake bestela. Uzt Sas 121.<br />

� Conversación. � Orrelako izketaldiz naikua minberatuta. Ag G 226. Datorren larunbatean, Jainkoak onez,<br />

egin nezake berriketaldi edo izketaldi bat (ez itzaldi edo mintzaldi edo konferenziaren izenik eman). Or, carta a<br />

Ldi 6-3-1931 (ap. DRA). Egunero hizketaldi berak. Mde Pr 149. Nolako izketaldi-giro izango genduken! NEtx<br />

Antz 102. Izketaldi laburtxoa izan. Herr 8-10-1959, 4. Amaitu dogu gure izketaldi luzea. Alzola Atalak 97.<br />

Bannister letraduak Bannister lekukoarekin izan zuen hizketaldi biziaren berri. MIH 135. En DFrec hay 11 ejs.<br />

de hizketaldi.<br />

v. tbn. TAg Uzt 100. Etxde AlosT 69. Erkiag Arran 24. Basarri 123. Osk Kurl 154. MAtx Gazt 26. Izketa aldi:<br />

JAIraz Bizia 116.<br />

hizketalditxo, izketa-alditxo. � Dim. de hizketaldi. � Izketa alditxo bat egin ondorean joango zera. JAIraz<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

1025

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

Bizia 98. Txit laburra da hizketalditxo bat. MEIG I 109.<br />

hizketaratu. � Entablar conversación; dialogar; entrevistarse. � Ill-onen iruban pasioan izketaratu omen ziran<br />

[...] personaen batzuek. CartAnd 379. Uskeri batzuen gañean izketaratu ziran. Arr Bearg 429 (ap. DRA). Gizon<br />

arekiñ hitzketaratu. Animen Konsolatzalea 535 (ap. DRA). Bidaztiak atsegin zuan Poli. Izketaratu ziran. Anab<br />

Poli 69. Transarteko nagusiarekin izketaratu nintzan El Golearako urrengo txangoa ibiltzeko. Anab Aprika 56.<br />

hizketari. � (El) que habla, conversa. � Izketariakandik alderatu zan. TAg Uzt 83.<br />

hizketarte. � Conversación, diálogo. � Amagaz euki eban izketartea. Ag Kr 109. Ezpañetatik ezpañetarako<br />

izketarte otza izan degu alkarrentzat. Ag G 192. Onako izketarte au pranzes paper batzuetatik zuzen zuzen ia<br />

itzik itz euskeratu det. Sorarrain Lili 47.<br />

hizketatu (G-azp, AN-gip; <strong>Lar</strong>). Ref.: Gketx Loiola; Gte Erd 154. �1. "Dialogar" <strong>Lar</strong>. "Hablarse, trabar<br />

conversación" Gketx Loiola. "Hizketatu ginen, ortik hizketatu ginen (= elkarrekin hitz egin genuen, nork bere<br />

eritziak azalduz) (G-azp, AN-gip), alkarrekin hizketatu ziren zerbait egiteko (AN-gip), eztakit tratua egin ote<br />

duten, baina hizketatu dira (G-azp)" Gte Erd 154. � Onela izketatu ziran andre biak. Ag G 35. Ez naiz eratu<br />

egun oietan izketatzeko moduan. Ill Testim 14. Izketatu zedila Serranorekin, len bai len auzia garbitzen ote<br />

zuten. Or SCruz 33. Lagunekin izketatu gabe. EEs 1931, 46. Bere illoben egonatzaz Mari Josepakin astiro<br />

izketatu zanean. TAg Uzt 159. Egurastuz izketatu gaittezke. Etxde AlosT 62. En DFrec hay 8 ejs. �2.<br />

Comprometerse, convenir en. v. berbatu. � Ostoa kintalka biltzeko izketatu baintza ere. 'Tu te mettais à gages'.<br />

Or Mi 20. Norbait [...] izketatu zan "Saski-Naski"-koekin, euskeraz itzuli ta esan zezaten. Ldi IL 56. Izan nizun<br />

bekoki arekin ondamendirako izketatzeko. Or Aitork 56. Fonética histórica vasca bigarren aldiz argitaratzeaz<br />

hizketatu ginen bezain laster. MEIG VI 137. �3. Enunciar, expresar con palabras. � Baiña gazua bat askotara<br />

izketatuz eta izketa ori askotara ulertuz. "Enuntietur". Or Aitork 409. �4. "Disputar, discutir. Alakorekin izketatu<br />

naiz, he discutido" (B).<br />

hizketeria. � Parloteo, charlatanería. � Inprudentzia eta banitate ariña / hitzketeria eta kuriostasuna. "Babil".<br />

Gy 257.<br />

1 izki (<strong>Lar</strong>, H). �1. "Cuidado, recelo, solicitud" <strong>Lar</strong>. �2. (A, que cita el msOch), iski (V ap. A � Añ). "Pretexto,<br />

causa aparente o simulada" Añ. �3. "Iski (V), ansia, deseo. "Basorako iskia, ansia de ir al monte" A. � Au diau,<br />

mutillak, gure iski ta eginbear aundiena. Eston Iz 170. � Zu, gure zerura bide, / gure biotzen iskia. "Meta nostris<br />

cordibus". Or MB 469. �4. (V-m ap. A). "Ez aren izkirik euki (V-m), no tengáis esperanza de aquél" A.<br />

2 izki. "Cosquillas" A Apend.<br />

hizki (i- Lh). Neol. creado por Arana Goiri en 1897 (v. AG 1064). �1. Letra. v. hizkira. � Kulatzok izkijaz<br />

ordeztuta, irakurri gottik bera (1897). AG 1423. Beste edozein izkiri (letra) jagokonean. Alt EEs 1914, 142.<br />

Iñungo ikastoletan izkirik ikasi gabeko gizon jaiotzetik apala. Zink Crit 20. Azken-izkitzat gelditzen danean d-<br />

beti t- egiten dala. Eguzk RIEV 1924, 593 (v. tbn. LEItz 24). Urrezko izkijakaz urrengo duazen itz-neurtubok<br />

ezarriazo zittuzan. Otx 93. Ukabilla añako izki lodiez. Ldi IL 71. Hizki batzu harrian idatzirik. Mde Pr 118.<br />

Abezedeko hizki itsusienetarik ez dea? Herr 2-6-1960, 2. Batez ere sudur-izki esaten zaienetan. Or in Gazt MusIx<br />

14. En DFrec hay 40 ejs.<br />

v. tbn. BPrad EEs 1913, 214. A Ardi 6. GMant LEItz 74. ZA RIEV 1928, 585. AIr ib. 601. Enb 147. Laux BBa<br />

136. PMuj Y 1934, 164. Etxde AlosT 43. Anab Poli 5. Ibiñ Virgil 41.<br />

�2. Afijo. Cf. A Morf 9: "Nosotros los vascos (no sé por iniciativa de quién) llamamos izki al afijo en general".<br />

� Izki (afijo) bat barru dala. Alt Eusk 1919-20 (II), 51.<br />

�3. Palabras, conjunto de palabras. � Egoki izango litzakela izki edo irakurgaitxo bat jartzea. Garit Usand 40.<br />

�4. Sílaba. v. 2 hizkin, hizkai. � Zoritxarrez aukera izan dugu neurtizkeratzat zorioneko izki-zenbaketa<br />

dalakoa. Gazt MusIx 248. Itzak eta izkiak begiratuki aukeratzen. "Sílabas". Or ib. 28.<br />

- HIZKI LARRI. Letra mayúscula. � Gizon izki larriez ipiñi utsak. Ldi IL 116.<br />

hizkiailetu. "Ra<strong>sg</strong>uear, formar ra<strong>sg</strong>os" <strong>Lar</strong>.<br />

izkiantxa. � Imitación, remedo de gestos. "Izkiantxak egin (BN-ciz)" Gte Erd 165.<br />

izkibatu. v. izkiriatu.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

1026

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

hizkida. �1. "Confabulación" <strong>Lar</strong>. �2. Escrito. � Artu det izkida, zeuk / euskaraz jarria. <strong>Izt</strong> Po 72. Esker<br />

onezko itzkida bat [biraldu]. <strong>Izt</strong>, carta a JJMg 11.<br />

hizkidatu. �1. "Confabular" <strong>Lar</strong>. �2. Escribir. Cf. izkiriatu. � Irugarren karta bedorri itzkidatu diona. <strong>Izt</strong>,<br />

carta a JJMg 39. Zer zala ta izkidatu bear zuban bestela gezurra. BPrad EEs 1913, 214.<br />

hizkidatzaile. � Escritor, autor. � Zenbait izkidatzallek erakusten badigute. BPrad EE 1913, 214.<br />

hizkide. � Interlocutor. � Izkide errikoiari aitortu bear izan zion baietz. Ldi IL 85.<br />

hizkidetegi. � Diccionario de rimas. � <strong>Euskal</strong>-izkidetegi bat (Diccionario de rimas vascas) antolatzeaz aburu<br />

batzuk erabili ziran. Eusk 1919-20 (I), 74.<br />

izkidune. "Tintero (L)" Aq 304.<br />

hizkika. � Letra a letra, deletreando. � Atara beiz kolkotik artu-agerkai batzuk, eta izkika irakurri beiz. Ort<br />

Oroig 117 (ap. DRA).<br />

izkila. v. ezkila.<br />

izkildu. v. iskilutu.<br />

izkilimeri. v. izkirimiri.<br />

izkilimili. v. izkimili.<br />

izkilimin (V-m ap. A), iskilimin (V-m ap. A). � "Hablador" A. "Iskilimiñ (V-m): 1.º badajo de una esquila. 2.º<br />

hablador. Iskilimiña baiño geiago ezta atertzen" Ib. Cf. EZKILA-MIHI; iskilimin.<br />

izkilin, izkilinba. v. iskilinba.<br />

hizkilipaia. "Hablador, charlatán (V-ger)" A EY III 373.<br />

izkilu. v. iskilu.<br />

izkimen, ixkimen (S ap. Lh). � "(Foix), bribe" Lh. � Ez zitiala bara grazia salbagarri hartarik izkimen bat edo<br />

txortola bat berere ardietsi artio. Ip Imit IV 12, 3 (Mst boxinka).<br />

izkimili (V-arr-arrig-oroz-och ap. A), izkilimili (V-arr-och-al ap. A), iskimili (V-arr-oroz ap. A). � "Tropel,<br />

gentío", "familia menuda y numerosa" A.<br />

izkimizki (V-arr-och, B ap. A). I (Sust.). �1. "Hablillas" A. v. izkirimiri. � Amurru ta gurari ta gutar andiago<br />

yon orrek emengoxe izkimizkiak jakiteko. Erkiag Arran 138. � Palabrería. � Aditzalleen kalterako baizik ez<br />

diran izki-mizkiak. Ol 2 Tim 2, 14 (Ker ezerezko eztabaidak). �2. (V-ger ap. A Apend), iskimiski (V ap. A).<br />

"Futesa" A. "Baratijas" A Apend. �3. "(V-m, G-to), golosina" A. �4. "(G-to), nombre de una manzana" A. �5.<br />

"(V, G), entremeses de una comida" A EY III 284.<br />

II (Adv.). �1. "(V-och, B, R), andar de ceca en meca inquiriendo o esparciendo noticias" A. �2. "(R), estar de<br />

esquina" A.<br />

izkin. "(R-uzt), adusto, murriático" A. Quizá relacionado con izkina.<br />

izkin. v. iskin; izkina.<br />

1 hizkin (-tz- SP, H). �1. Hablador, locuaz. "Mihi hitzkina" SP (sin trad.). "Bavard" H. Sg. Harriet, en<br />

<strong>Lar</strong>ramendi aparece tbn. con el significado de "parleur disert, orateur élégant", pero sólo encontramos hizkindea<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

1027

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

"retórico". � Prestutasun ezagunak hauts dezan inbidia, / eta ahoko hitz batek ixill hitzkin mihia. EZ Man II<br />

128. �2. Aparato de radio. � "Uuuuuuit... hiuuuu" egin zuan hizkiñak. Osk Kurl 128.<br />

2 hizkin (T-L). Neol. creado por Arana Goiri en 1897 (v. AG 1064). � Sílaba. hizki (4). � Zeintzuk diran<br />

euzkera bizkaittarren izkiñak ateraten da izkijen iñarkun edo puntziñoietatik (1897). AG 1021. Lerro bakoitzian<br />

amaika izkin (sílaba). LzM EEs 1913, 194. Ele orren izkinak (sílabas). A Eusk 1919-20 (I), 4. Izkiñak alkarrekin<br />

ondo lotuta. Eguzk ib. 24. Abestiko izkin bakotxean. Ort Oroig 129.<br />

- HIZKIN-BAKAR. "Monosyllabe, hizkin-bakhar" T-L.<br />

izkina (G-azp, AN-gip; Arch VocGr, Dv, H), izkin (L), iskin (AN-larr), ixkina (H), ixkin (G-bet), eskina (Lcc,<br />

<strong>Lar</strong> (+ -iñ-), Añ (-iñ-), H), ezkina (H), ezkin, exkina (H). Ref.: A (izkin); Asp Leiz2 (iskin); Gte Erd 145. v.<br />

bazter. �1. Esquina. "Dena zikina izkina guzietan (G-azp, AN-gip)" Gte Erd 145. � Endemas badago autsik /<br />

etxe eskinetan. DurPl 83. Etxearen lau eskiñak oñetik atera. <strong>Lar</strong>d 255. Lurraren laur izkinetarik. Arb Igand 61.<br />

Agertzen zaio lurpetik untzi baten ezkina. HU Zez 54. Karrika ezkina batean. Barb Sup 38. Kale-ixkiña batetik<br />

bestera. Mok 16. Urrengo izkiñan erriko atabalaria ari zan. Anab Poli 121. Ixkina horretatik pasa arte. MEIG I<br />

261. En DFrec hay 3 ejs. de izkina y 1 de izkin.<br />

v. tbn. EusJok II 87. Zby RIEV 1908, 86. Tx in Imaz Auspoa 24, 153. Mattin 119. Txill Let 44. Izkin: Laph 85.<br />

JEtchep 101. Iskina: Bv AsL 50. Ixkina: Sor Gabon 64. Ud 161. Alz STFer 129. Ixkin: Echag 269. JanEd II 123.<br />

Salav 17. Ezkina: EusJok 47. Ezkin: FIr 139. Eskina: Uzt LEG II 88.<br />

�2. + iskina, ixkina (VocBN), eskin(a), ezkin. Borde; lado. "Bord d'un corps quelconque" VocBN. � Leiza zulo<br />

txit beltz izugarri bat ikusi zuen: eta orren eskiñan pekatari biak. Cb Eg II 158. Jarri oi dira mutill edo gizon bi<br />

eskina bijetan, ta neskatilla bat erdijan. JJMg BasEsc 117. Etzen bertze herririk haren ezkinetan. Hb Esk 42.<br />

Ertz eta eskiñ guzietatik zirikatu zituen zenbait persona. Aran SIgn 92. Beste ixkiñan dauden artzaiak. Sor AKaik<br />

112. Eskuineko ezkinan agertzen da Goaña. Barb Sup 53 (v. tbn. 47). Bizkar gainak iduri teilaren izkina. Ox 94.<br />

Portu-eskiñetan. Enb 162. v. tbn. Iskina: Arrantz 156. Ixkina: Tx B II 40.<br />

� Límite. � Emoten jakon alizate altubak [...] ez dauka neurririk, ez dauka eskina baturik. fB Ic III 296. �<br />

Lado, aspecto (de una cuestión). � Ezer badauka onik [liburuak], zeuria da eskina guztietati. fB Olg 3s. Aztertu<br />

daiguzan eskina guztiak. fB Ic I 310. � (Fig.). Extremo. � Olgetiaren gainian berba egiten danian, alderatu<br />

biar dira uts egiteko eskina bijak. fB Olg 13.<br />

�3. izkin (Dv), ixkin, eskina, ezkin. Lugar, paraje. � Hedatzen direnak lurreko ezkin guzietan. Hb Egia 105.<br />

Zabaldua izan dedin izkin guzietara (Concurso de Juegos Florales, 1879). Dv. Asko nai diot eskiña oni. Apaol<br />

34. Guztiak dira maitagarriak / Gipuzkoako eskiñak. Uzt Noiz 63. v. tbn. Ixkin: Uzt Noiz 62. In Xa Odol 292. �<br />

Zortzin bat egun izan biaitu / kuartel-iskiñan ['en el cuartel'] pasiak. Tx B I 182.<br />

�4. (Un) poco, pequeño trozo. � Botuari ezkina baten hausteko doia. Barb Sup 35. Ontasunetik ezkin bat, ho,<br />

ezkin bat bakarrik beregana dezan. <strong>Lar</strong>z Iru 132.<br />

- IXKINA. "Ixkina, dim. de izkina" Dv. Cf. supra formas con palatal sin valor expresivo.<br />

- IZKINA EGIN. Hacer esquina. � Donostiara daraman bidearekin eskiña egiten duena [etxea]. Aran SIgn 84.<br />

- LAU IZKINETAKO. Cuadrado. � Hiria lau izkinetakoa zen. Dv Apoc 21, 16 (Lç karratua, Ip laur hegika<br />

eginik, Echn kuadroan, Ur (V) lau alde bardiñetakua, Ur (G) lau kantoitan egiña, Ol y Ker lauko bat, IBk e IB<br />

lauki). Lau ezkinetako harri bat. Hb Egia 149.<br />

- LAU IZKINETARA (ezkin- H). En forma de cuadrado. � Lau eskiñetara edo kuadroan egiña dago erri ori.<br />

AA III 580.<br />

izkinaka. �1. "Izkinaka jartzea, [...] faire de l'opposition, montrer difficile, etc." Dv. �2. izkinka, ezkinka.<br />

"Torcido, de canto. Harri hori ezkinka da, esa piedra no está derecha (BN-lab)" Lacombe ms. (ap. DRA). �<br />

Marius zen bakarrik [...] mahain baten gainean izkinka jarria. JEtchep 94.<br />

izkinarri, izkina-harri (Dv), iskinarri, eskinarri. � Piedra angular. v. giltzarri. � Ekharriren dik izkina-harria.<br />

"Lapidem primarium". Dv Zach 4, 7 (Ol y Ker erpiñeko arria, seguramente a partir de otra versión). Iskiñ-arri<br />

berri bat jarririk. Aran EE 1885a, 73n. Bere Eleizearen eskinarritzat imini zituzan San Pedrogandik eta<br />

Apostoluakgandik. Itz Azald 46.<br />

izkinatsu. "Anguleux" Dv.<br />

izkinatu, iskindu (<strong>Lar</strong>, H). �1. "Eludir" <strong>Lar</strong>. �2. eskinatu (<strong>Lar</strong> (+ -iñ-)). (Part. en función de adj.). Esquinado,<br />

anguloso, que tiene esquinas. �3. iskinatu. Afilar (?). � Soizie hantxeko hari / nula daguen begia urraturik /<br />

ene bereki eremaiteko / hortz haginak iskinaturik. AstLas 29. �4. izkindu (S ap. Lh, que cita a Alth), izkintu (Ssaug<br />

ap. Lh), iskintu, eskintu (H). "Regarder de travers, d'un mauvais œil. Eskintu dit, il m'a jeté un méchant<br />

regard" H. "Iskintzia, beltzuri edo bekhurunde egitea" Alth in Lander RIEV 1911, 600. "1.º faire des grimaces;<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

1028

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

2.º plisser les paupières" Lh.<br />

hizkindari. "Retórico, el que habla con elegancia" <strong>Lar</strong> (� H itzk-).<br />

izkinde. v. iskinde.<br />

hizkinde (<strong>Lar</strong> � H (-tz-)). �1. "Retórica, arte de bien hablar" <strong>Lar</strong>. � Halarik ere abis eman zeraien lehenik<br />

buka zezatela bere Hizkindea. "Rétorique". Birjin 341.<br />

�2. Gramática. v. hitzekinda. � Izkinde au izkiratu baneu. A Gram VII. Izkindean jarrita dagoen bezela. Jnn<br />

RIEV 1908, 584. Arturo Campion jaunak egindako euskal-izkindea. RIEV 1911, 604. Aditza bakarrik istudiatua<br />

izan da izkindeko gai guziak baino gehiago. Lacombe LEItz 81.<br />

hizkindegi. � Silabario. � Izkindegijan dagoz izkin-mota gustijak (1897). AG 1019.<br />

izkintxo, iskintxo (G ap. A; <strong>Lar</strong>, H). �1. Esquinazo. "Regate, movimiento pronto con que se hurta el cuerpo a<br />

una parte y otra" <strong>Lar</strong>. "Suerte, al toro" Ib. "Quiebro, inflexión de la cintura (se hace para escaparse de alguien)"<br />

A. �2. eskintxo (H), ixkintxo. Dim. de izkina. "Etxearen eskintxoan dagoan zugatza" H (s.v. iskintxo). � Ura<br />

arrapatzeko / billa ixkintxoa. JKort in NEtx LBB 313.<br />

- IZKINTXO EGIN (iskintxo <strong>Lar</strong>, H). "Apartarse sin que lo echen de ver" <strong>Lar</strong>. "Eludir", "(escurrir la) bola" Ib.<br />

"Capear a los toros, kapeatu, kapaz iskintxo egin" Ib. � Jainkoaren itzari iskintxo, aitzakiak billatuaz, egiten<br />

diogula. AA III 596. Nola iskintxo egin al izan diezu [...] agindeai? Arr Bearg 308 (ap. DRA). Senarra atzetikan,<br />

iskintxo egiñik etxean sartzen da. Ant Ezale 1898, 7a.<br />

izkintxoka, iskintxoka (H), eskintxoka. � Evitando, dando el esquinazo; dando quiebros, regates. � Emen eror,<br />

an altxa, / bera eta gora, / eskintxoka dijoa / Karlosen denbora. Echag 163. Idiskoakin iskintxoka. <strong>Izt</strong> C 213.<br />

Bertako biztanleak makurka eta iskintxoka bazterrik bazter zulokuntza ta babesak arrapaturik. Ib. 330.<br />

hizkintzoki (BeraLzM). � Púlpito. � Izkintzokira igon ta asi zan itz-egiten. M. Madariaga EEs 1924, 19.<br />

izkinuso. v. iskinaso.<br />

izkione. � Zertako beraz honbertze izkione? GaztAlm 1934, 54 (ap. DRA, que traduce "disputa").<br />

izkiot (Añ). �1. "Solisticio [sic], eguzkimuga, izkiota" Añ. � Udaberria. Udia. Izkiota. Udarraskia. Negua. <strong>Izt</strong><br />

C 236. �2. (H (V)). "Izkiot dago eguzkia, le soleil est ardent, brûle" H.<br />

izkiota. v. ixkiriot.<br />

izkira (V-m, G, AN, L ap. A; FauMar 129), iskira (Sb-Urq, <strong>Lar</strong>, H), ixkira (G-bet), ixkera (Dv), ezkira (V-germ<br />

ap. A). � Camarón, quisquilla. "Crevette" Dv. � Txangurruak, lapak, iskirak eta beste asko. <strong>Izt</strong> C 204.<br />

Izkirak, dioetena Kafrek, amaren urhats molde bera du. Prop 1900, 126. Izkira, amarratz, olagarro ta beste<br />

janari mueta gozo askok. Ag Kr 139. Ixkirak biltzen polliki. Garbiz EEs 1925, 65. Arrain estalgidunak ditu<br />

hazten; hala nola ostriak (huîtres), muskulioak, ixkirak [...] eta otharrainak. Herr 31-12-1959, 2.<br />

- IZKIRA HANDI. "Quisquilla, camarón" FauMar 129.<br />

- IZKIRATAKO PRAKAK. "Ixkiratako prakak, se refiere a los pantalones que son cortos para burlarse de quien<br />

los lleva" Etxabu Ond 106.<br />

- IZKIRATAN. Pescando quisquillas. � Batzuk izkiratan, atx zuloetako osintxoetan besuak sartuta. Ag Kr 62.<br />

- IZKIRA ZURI. "Camarón gris, quisquilla de arena" FauMar 130.<br />

� Etim. Préstamo de origen gascón; v. BAP 1955, 286.<br />

hizkira (<strong>Lar</strong>, Dv, H). �1. Letra. v. hizki. � Bear diña izkira arkitzen ez dalako (Donostia, 1879). JFlor. Ipiñi<br />

zitezela izkira bere emate libre gogonezkoa adirazten zutenak. Aran Loyola 12 (ap. DRA). Bost izkira / naikoa<br />

dira. Ezale 1899, 200b. Izkira edo letra ederretan. Urruz Zer 127. v. tbn. Arriand Ezale 1898, 32a. �2. Letra (de<br />

una canción, etc.). � Egiten diezatelako benturaz eranpegarriago bakarrik otsankidea lanibeskoa ezen ez<br />

itzkirarekin. <strong>Izt</strong> D (ed. 1895), 78. �3. (Pl.). Letras, literatura. � <strong>Euskal</strong>-izkirak apaindu. Otag EE 1882c, 548.<br />

- HIZKIRA-KIRI. Orden alfabético. � Atsotitzak bezala esakera auek ere izkira-kirian azaltzeko. A EY III 235.<br />

- HIZKIRAZKO. a) Literario, referente a las Letras. "Literario" <strong>Lar</strong>. � Erretore Oñatikoa milla bosteun<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

1029

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

laurogei ta amaikagarren urtean gorputz izkirazko aren zuzenbidea Felipe bigarrenaren aginduz egin zanean.<br />

<strong>Izt</strong> C 467s. b) (Sust.). "Libelo" <strong>Lar</strong>.<br />

izkiraba. � Escrito. � Amak gaineko izkiraba ikhusi. "L'adresse". Birjin 367. Izkiraba doneko errangiak. Ib.<br />

371.<br />

- IZKIRABAZ. Por escrito. � Hunek othoiztu zuen ber-abisuak izkirabaz eman ziotzan. Birjin 69.<br />

izkirabatu. � Escribir. v. izkiriatu. � Bizitze izpiritualaz izkirabatu dutenak. Birjin 92.<br />

izkirabatzaile. � Escritor, autor. � Izkirabatzaile garaiustedunei sobra lothu zitzaiztelakotz. Birjin 237.<br />

hizkiraburu (<strong>Lar</strong> � H). � Prólogo. "Protocolo" <strong>Lar</strong>.<br />

hizkiradun (<strong>Lar</strong> � H). � "Letrado" <strong>Lar</strong>.<br />

hizkiradundi (<strong>Lar</strong> � H). � "Letradería" <strong>Lar</strong>.<br />

izkiraka. v. izkirituka.<br />

hizkirakinde. � Ortografía. � Izkirakindeak iragarkeraan marraakaz ikusmeneratuten dauz oguzkera orrek. A<br />

Gram 28. <strong>Euskal</strong> Erria-k antziñatik darabillen izkirakindea aukeratu dot. Ag Kr 9.<br />

hizkiralari. � Escritor. � Orainarteko izkiralariak legez. A Gram VII. Izkiralari aundienetako batek. Etxeg in<br />

Ag AL 5.<br />

hizkiralege. � Ortografía. � Euskeraz oitu izan diran izkirakinde edo izkiralege (ortografía) guztiak. Ag Kr 9.<br />

hizkiratu. �1. (Part. en función de adj. y sust.). "Letrado", "literato" <strong>Lar</strong>. �2. Escribir. � Goiz atan esan euen<br />

guztia itzkiratu al balitz. Azkue La Abeja 1890, 55 (ap. DRA). Iru, lau edo bost eratara izkiratu dogu<br />

euskaldunak. Ag Kr 9.<br />

hizkiratzaile. � Escritor, autor. � Izkiratzallien lumeak. Ag Kr 8.<br />

izkirialdi, izkribaldi (h- <strong>Lar</strong>). � "Materia, el dictado o escrito de algún maestro" <strong>Lar</strong>.<br />

izkiriant (T-L). � Escritor. � Apez olerkaria eta erdal izkirianta. AIr in Izeta DirG 12. Emaiten ditu zonbait<br />

aholku teatro-izkirianteri. Lf ELit 315.<br />

izkiriarazi, iskribarazi (Dv) izkiribaerazi. � "Faire écrire" Dv. � Othoitzia berari izkiriba erazten. Ip Hil 11.<br />

izkiriari, izkribari, izkiribari (Chaho), izkribalari (Dv, que cita a Aran), itzkribulari. �1. Escritor. � Jose de<br />

Urtezabel, Karmentarra, izkribaria. <strong>Izt</strong> C 493. Bere bizitzaren itzkribulariak. Aran SIgn 45. Ango izkribalari<br />

batek dio. Etxeg RIEV 1908, 193. �2. iskribari (Dv), iskribalari (Urt I 11). "Secrétaire, celui qui écrit" Dv. �<br />

Jaun aphez Landerreche Bilzarreko iskribariak. Lander RIEV 1909, 652.<br />

izkiriatu (Lh (L, BN)), izkribatu (<strong>Lar</strong> � Chaho, Añ, Foix ap. Lh), izkiribatu (S ap. Lrq; VocBN, Gèze, Dv,<br />

Foix ap. Lh), izk(i)ribitu, izkibatu, izkiatu (Foix ap. Lh), iskribatu (Urt II 396, <strong>Lar</strong>, Dv, H), iskiribatu (H),<br />

iskribitu, ixkiriatu, ixkiribatu (Dv, H), ixkribitu, itzkribatu, hitzkribitu. � Escribir. "Infrascripto, bean<br />

iskribatua" <strong>Lar</strong>. v. eskribitu, idatzi. � Tr. Documentado en autores septentrionales desde finales del s. XVII, y<br />

en textos guipuzcoanos desde fines del XVIII; entre los vizcaínos sólo se encuentra en Iturzaeta. Su uso<br />

disminuye en el s. XX, en especial entre los autores meridionales, por la difusión del neol. idatzi. Las formas con<br />

itz- inicial que emplean Ubillos, <strong>Izt</strong>ueta y J.I. Arana (SIgn 10 itzkribatu), son sin duda un intento de<br />

aproximación etimológica a hitz (cf. tbn. hizkidatu (2), hizkiratu (2)). Las formas en -bitu son exclusivamente<br />

meridionales (aunque menos frecuentes que -batu tbn. en éstos). Izkiriatu, aunque sólo se documenta desde<br />

principios del s. XX, es la más usual en los autores septentrionales de la segunda mitad de éste. En DFrec hay 16<br />

ejs. (10 septentrionales) de izkiriatu, 1 de ixkiriatu, sept., y 9 de izkribatu y 2 de iskribatu, meridionales. � Hala<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

1030

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

nola baitire segidan iskiribatuak. INav 3. Lege izkiribatia. Bp II 73. Korinthiotarrei iskiribatu zioten lehenbiziko<br />

kartan. ES 395 (113 izkiribatu). Heben izkiribatürik daudian gaizak. Mst IV. Iskribatu izan zituzten bere<br />

ebanyelioak. Lg II 90. Haren izena heen belarrian iskiribatia. AR 84. Berezko hitz oek hitzkribitzean. Ub 3 (27<br />

iskribitu). Irakurten ta izkribitzen. VMg VI. Errelijione seinduaren kontra iskribatu dutenek berek. Dh 259.<br />

Izkribatu ere zituen deboziozko libru eder onak. <strong>Izt</strong> C 469 (495 itzkribatu). Etortzekotan izkribatu bear zuan. Zab<br />

Gabon 34. Ez detala izkiribitu gaiari dagokion bezala. Bv AsL 19 (14 izkribitu). Izkribatzeko moldeaz. Arb<br />

Igand 17. Irakurtea, iskribidutea. Itz Azald 92. Izkiriatzeko luma (1908). HU Zez 177 (Aurp 203 izkribatu).<br />

Izkiriatzen erakutsiko diolarik. JE Bur 178 (Ber 76 izkribatu). Hitz larri eta beltz batzuetan izkribatuko diotegu.<br />

Barb Sup 114. Lerrotto horik izkiribatüz geroz. Const 14. Danok iskribatu dezagula con sintaxis esaten dana.<br />

Ldi IL 85. Elgarri izkiriatu letra batzu. JEtchep 63. Izkiriatua den bezala: Zoin diren eder Berri ona ekartzen<br />

dutenen oinak! Ardoy SFran 348.<br />

v. tbn. Ox 199. Mde Pr 59 (48 izkiribatu). In Arti Tobera 262. AIr in Izeta DirG 10. <strong>Lar</strong>z Iru 122. Lf in Gasve<br />

SGrazi 15. PPer HarriP 11. Izkribatu: Bil 153. Aran SIgn 15 (196 izkribitu, 104 iskribitu). AB AmaE 103. Urruz<br />

Urz 17. Elzb PAd 38. Elsb Fram 100 (85 iskribatu). Lap 33 (V 19). Alz STFer 109. Moc Damu 34. CatJauf 27.<br />

Iraola 29 (63 iskribatu). Ill Testim 17. Txill Let 137. Izkiribatu: Xarlem 523. JesBih 399. MarIl 66. Jaur 409.<br />

Etch 666. Arch Fab 233. Dv Lab 195. Hb Egia 99. Laph 183. Ip Hil 202. Lrq <strong>Lar</strong>raja RIEV 1931, 233. Zerb IxtS<br />

71. Mattin 15. Izkibatu: Etch 276. Casve SGrazi 42. Iskiribatu: CatLav 159 (V 81). Brtc 8. Iskribatu: Ch I 19, 4.<br />

AstLas 70. Sor Gabon 64. Jnn SBi 81. Iskribitu: Or SCruz 76. Tx B I 24. Ixkiriatu: Othoizlari 1955, 48. Ixkribitu:<br />

Lab EEguna 102.<br />

izkiriatzaile, izkribatzaile (-alle <strong>Lar</strong> � Chaho), izkiribatzaile, izkiribazale (S ap. Lrq; Arch VocGr, Chaho),<br />

izkribitzaile, isk(r)ibatzaile (H), iskribazaile, iskiribazale. �1. Escritor; autor (de un escrito). "Écrivain" H (s.v.<br />

eskribatzailea). "Qui écrit. Ce mot ne précise pas si l'action est accomplie par métier ou non" Lrq. v. idazle. �<br />

Jesüs-Kristen bizitze eta predikien laur izkiribazaliak. Bp II 117. Iskiribatzaille katholikoak. ES 150. Libru<br />

hunen izkiribazale debotaren deseña. Mst III tít (I 5, 1 iskiribazale). Izkiribatzaile edo izpiritudunentzat. Hb Egia<br />

70. Heien bizi moldea zen hain tzarra nun beren arteko iskribazaile publiko batek goraki baitzion, eginak zirela<br />

Sodoma baino ariago. Etcheberry 179s. Izkribatzalle asko, onenak kantari. AB AmaE 412. Elizako izkiribazale<br />

jakintsien arauera. Ip Hil 197. Gure izkiribatzaile zaharrek eta guziz Axularrek. Arb Igand 14 (140<br />

izkribatzaile). Iskribatzalle errezak. Ldi IL 83. Baztandar izkiriazaileak. AIr in Izeta DirG 11. Izkiriatzaile edo<br />

idazlari bat gaitza. Lf ELit 277. <strong>Euskal</strong>-izkribatzaillen indar-neurtzea (1879). In MEIG VI 72. <strong>Euskal</strong>ari eta<br />

euskal-izkribitzaile zen aldetik. MEIG VII 125.<br />

v. tbn. Izkiribatzaile: Lap 362 (V 165). M.A. Iñarra EE 1898a, 56. Izkribatzaile: Arr May 175. Iraola 29.<br />

�2. iskribatzaile (Urt I 118, Dv). "Secrétaire, celui qui écrit" Dv.<br />

�3. Escriba. � Farisauak aldiz eta iskribatzaileak. Jnn SBi 26.<br />

izkiriatze, izkribatze (<strong>Lar</strong>). � "Escritura, acción de escribir" <strong>Lar</strong>.<br />

izkiribaino. v. izkribau.<br />

izkiribaino. v. izkribau.<br />

izkiribatu. v. izkiriatu.<br />

izkiribeltz. "(G, arc.; FSeg), mijo" A. Cf. zikirio.<br />

izkiribina (S ap. A), izkribina (Arch VocGr). �1. "Izkiribiña (S), tintero" A. � Hire kaierak, hire lümak eta<br />

hire izkiribiña. Arch Gram 57. �2. "Écritoire, ce qui contient ou renferme les choses nécessaires pour écrire:<br />

encre, papier, plume [...]" Chaho.<br />

izkiribiz. "Bizco (V-ger)" A Apend.<br />

izkirimiri (V-ger ap. A), izkilimeri, izkirimi. �1. Chiste, chascarrillo. "Conversación ligera y agradable,<br />

chascarrillo" A. v. izkimizki. � Izkirimiriak. A Ezale 1897, 3a. Izkirimiri xorta bat bidaldu zuan. EEs 1911,<br />

117. Edestu eustan izkilimeri bat. Otx 119. Izkirimiri lizunak. Amez Hamlet 77. Esanera sakonak eta izkimiriak<br />

eioten. Zait Plat 17. Avertxenkoren izkirimirietako batean. MEIG I 261. v. tbn. Muj PAm 7. Ldi IL 71. TAg Uzt<br />

148. Lab SuEm 203.<br />

�2. (V, G ap. A), izkilimeri. "Golosina, entremés de una comida" A. � Gatza ta etxerako izkilimeri batzuk<br />

erosten. Otx 171.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

1031

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

- IZKIRIMIRITAN. Como entremés. � Izkirimiritan, azeituna ta bokart gordin ta estebete-zerratxoak. A<br />

Latsibi 147.<br />

izkirimiritsu. � Chistoso. � Guztizko burutsua ta barregarria edo izkirimiritsua zan [Pernando Amezketarra].<br />

A Ezale 1897, 71b.<br />

izkirio. �1. Tipo de escritura, letra. � Izkirio xehe doidoia ikus ditaken batez. JE Bur 160. �2. Escrito. �<br />

Jakintsuek eskuratu dituzte Jesu-Kristo aintzineko izkirio batzu. Othoizlari 1957, 113. �3. Escritura. � Izkirio<br />

lan batzuetan artzeko [mahaina okupatu]. <strong>Lar</strong>z Iru 14.<br />

- IZKIRIOZ. Por escrito. � Jainkoari esker, baditugu Baigorrin herriaren aphaintzeaz [...] grina dutenak.<br />

Ixkirioz segurik: hori ere zerbeit baita. Herr 29-9-1955, 2. Paperean izkirioz emaitea aski. <strong>Lar</strong>z Senper 130.<br />

Izkirioz irakurtzalearentzat on dena ez dela beti teatroan agertzeko on. Lf ELit 315.<br />

izkirione (Lh (L)). �1. "Écriture, façon d'écrire" Lh. � Nikolas Polit zenak bere izkirione ederraz idatzitakoak.<br />

Satr ETZ 11. �2. Inscripción, escrito. � So gelditurik erretaulako izkirioneari. JE Ber 65.<br />

izkiritu (L-sar, BN-ad, Sal ap. A; Dv), ixkiritu (H, A), iskiritu (H), izkirita (Ae ap. Ae Aezk 294), izkirrita (A<br />

Apend). � Grito. "Clameur perçante, causée par la peur" Dv. Harriet da además las var. iskirio e ixkirio, tal vez<br />

por confusión con iskirio 'burla'. v. iskibidu, kizkiritu. � Amen kongojak, nigarrak, iskirituak (156). LE-Ir.<br />

Ixkiritubát lotsagárria emánzue. LE Doc 256s. Bertan ixkiritu handi bat egin zuten. HeH Mc 6, 49 (He oihu).<br />

Nola nigarrez, ixkirituz ari baitzen, Isaaken biotza mugitu zen. Etcheberry 30. Izkiritu bat dirudi. Dv Orreaga 31<br />

(Camp, Iza e Ip intziri). Populuak [...] izkiritu ikharagari bat egiten zuelarik. Jnn SBi 160. Jende izkiritu edo<br />

garrasia handi bat. Prop 1892, 182.<br />

izkirituka (Sal ap. A), ixkirituka, ixkituka (H), izkiraka (Hb ap. Lh). � Gritando, a gritos. "Ithotzera zoala,<br />

hasi zen ixkituka" H. � Ifernuko izpiritu madarikatuak oihuka, izkirituka edo garrasiaka. Jnn SBi 121. Aphezen<br />

printzek eta zerbitzariek oihu ixkirituka zioten. Ducq 333 (ap. DRA). Hari zen [...] oihuka, izkirituka edo<br />

garrasiaka. Prop 1904, 34.<br />

hizkiroi. � Imprenta. � Burgosen. Konpañiako Hizkiroian. CatBurg 1.<br />

izkirrita. v. izkiritu.<br />

izkirritu (AN-5vill). �1. Hacerse un e<strong>sg</strong>uince. "Zangoa izkirritua daukat [...] (Sunbillan hartua)" Izeta BHizt.<br />

�2. (AN-5vill ap. Izeta BHizt). (Sust.). E<strong>sg</strong>uince.<br />

izkitore. � "Izkitore handi, chillón (Darric)" DRA.<br />

izkiz. v. iskiz.<br />

hizkizun. �1. "Izkizun, qui est à dire" H (ap. Lh, s.v. iz). �2. "Proverbe" H (ap. Lh). �3. "Reproche" H (ap. Lh).<br />

izko. v. iski. �1. "(R-uzt), un poquito" A. �2. "(R-uzt), cena muy ligera" A.<br />

izko. v. idisko.<br />

hizko. � Dim. de hitz. � Barber gaztea adi zazu hizko bat, plazer baduzu (S). A EY IV 148.<br />

izkola (L ap. A; Dv). � Grito, clamor. "Grito de queja o de sufrimiento y aún de risa" A. � Botarik airera izkola<br />

miñ bat luzeki. Gy 220. Ez ahantz zure etsaien izkolak. Dv Ps 74, 23 (Ol arao, Or orro, Ker deadar). Eman zen<br />

izkola zorrotzenen adiarazten. Prop 1908, 23.<br />

izkolaka (Dv, A). � Clamando, gritando. � Izkolaka eman zen errege gaizoa. Gy 212. Oste guzia izkolaka<br />

baitzegoen, eta harrika nahi baitzituen hekiek xahutu. Dv Num 14, 10. Lapurtzat izkolaka axatuak. Ol Iob 30, 5<br />

(Ker egiten eben deadar arein atzean).<br />

izkolari (Dv, A). � "Qui se plaît à crier en se querellant" Dv.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

1032

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

izkonga. "(G-goi), lenguaje" A.<br />

izkontgei. v. ezkongai.<br />

izkontu. v. ezkondu.<br />

hizkor (-i Lh (L)). � Elocuente. � Miña moteltzen yat Zure aurrean / maitasun eta ikaraz. / Izkor nagizu, arren,<br />

beti, beti / goretsi zagidazan. Amez in Onaind MEOE 735.<br />

izkora. � Flujo del mar. "Izkora, itsaso-gora, gorako mare (1897)" AG 1015. Azkue (en DBols) atribuye el neol.<br />

a Arriandiaga. Cf. izgora.<br />

izkoren. � Pleamar. "Izkoren, itsaso-goren, plemare (1897)" AG 1015. � Urteko Izkorenak. AG 985.<br />

1 izkortu. "(G-azp), enredarse una cuerda, formársele ojos" A.<br />

2 izkortu. � "(BN-m), crecer, echar cuerpo" A. v. bizkortu. � Izkortzen badiyoaz astiro astiro / olatuak,<br />

zurmur-otsa illuna ateraziz. Zait Gold 82.<br />

izkriba. � Escriba. � Aintzindariak eta populuaren Izkribak. Lap 191 (V 85).<br />

izkribape. "Subscripción" <strong>Lar</strong>.<br />

izkribatu. v. izkiriatu.<br />

izkribau, izkiribaino, iskribau, ixkribau. �1. Escribano; notario. v. eskribau. � Izkribauen lantegietan ez da<br />

topatzen [...] auzi-paper anitz. <strong>Izt</strong> C 229. Gardak ez dire soldadu, ez soldaduak izkribau. Hb Egia 134.<br />

Ixkribabakin bazkaldu. Sor Bar 84. Elizako kantari eta herriko izkiribaino. Const 37. Yezarri zan iskribaua.<br />

"Escribano". Or Tormes 99. Iskribau jaun ezagun bat. MIH 226. Valmasedara etorri nintzen ixkribau. Ib. 147. v.<br />

tbn. Alz Txib 89. Iskribau: Alz Txib 90. Ixkribau: Muj PAm 75.<br />

�2. + iskribau (Dv). Escriba. � Zorigaitz zuei, Iskribau eta Farisau alegia ederretakoak. Dv Mt 23, 23 (Leon<br />

izkribau; Lç, Ur y Echn (e)skriba, He, TB y SalabBN (e)skribau, Ip lege-erakasle, Ol, Or, Ker e IBk idazlari,<br />

IBe lege-maisu). Iskribauek [...] galdu nai likete erru gabe dena. Or Poem 548.<br />

�3. izkiribano (S ap. Lrq), izkiribaino. Escritor. "Écrivain" Lrq. � Sen Jeromek eta beste izkiribano saintü<br />

hanitzek. Ip Hil 65. Xiberutar idazle edo izkiribaino bixkorra. Const 14.<br />

izkribautza. � Secretaría. � Gipuzkoaren Batzarretako itzkribautza eta bertako Alcalde de Sacas izateko<br />

eskubidea. <strong>Izt</strong> C 494.<br />

izkribitu. v. izkiriatu.<br />

izkribu, izkiribu (S ap. Lrq; Arch VocGr, Gèze), iskribu (Dv), iskiribu, itzkribu. �1. Escrito, texto. �<br />

Ebanjelisten izkiribietan. Bp II 119. Axularren eskutik errezibitu tugun iskiribu katholikoak. ES 15. Testament<br />

zaharreko eta berriko izkiribu guziek. Jaur 162. Anziñako itzkribu sinistgarriak. <strong>Izt</strong> C 208 (125 izkribu).<br />

Ezagutzen duzu izkiribu hau, Migel? Laph 179. Ez det arkitu izkribu zarragorik. Zab Gabon 88. Zenbat izkribu<br />

eta gazeta tzar. Lap 27 (V 16). Iskribu batzuen saltzera. Or RIEV 1929, 7. Bertze profeta batzuk badire<br />

izkiriburik utzi ez dutenak. Zerb IxtS 64. Ez da aren izkriburik arkitu. Txill Let 73. Argitara ditudan zenbait<br />

izkribu. MIH 365. En DFrec hay 14 ejs., meridionales, de izkribu y 2, septentrionales, de izkiribu.<br />

v. tbn. Sor Bar 31. AB AmaE 115. HU Aurp 110. Izkiribu: Hb Egia 140. Iskribu: Dh 92.<br />

� (Sagrada) Escritura. � Hargatik dio iskiribu sakratuak ere. ES 120. Nitan sinhesten dianak izkiribiaren<br />

arabera, hur erreka bizikuak turrustatüko dira harenganik. EvS Io 7, 38 (Lç Skripturák dioen bezala). Izkribu<br />

Sainduak. MEIG II 126. v. tbn. Mih 22. Iskribu: Lg I 235. Mih 28. Vill Jaink 106. � (Como primer miembro de<br />

comp.). Escrito. � Izkribu-euskararen, euskara idatziaren ohiturak. MIH 83.<br />

�2. + izkiribu (S ap. Lrq; Arch VocGr, VocBN), iskribu (Dv). Escritura. "Écriture" Arch VocGr, VocBN y Dv<br />

(tal vez con el significado de 'Sagrada Escritura' o de 'escritura pública'). � Izkribua sortu izan zan baino ere are<br />

lenagotanik <strong>Euskal</strong>dunak asmatua. <strong>Izt</strong> C 222. Gizonak bere gogoa [...] agertzen du hirur gisaz: minzoaz,<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

1033

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

izkiribuaz eta keinuz. Arch Gram 1.<br />

- IZKRIBUAN. Por escrito. � Gertaerak nola izandu ziren izkiribuan paratzen. Izeta DirG 34.<br />

- IZKRIBU-KOPIA. "Apographon, [...] iskribukópia" Urt II 169.<br />

- IZKRIBU-LAN. Trabajo, escrito. � Izkribu-lan zunbait egiten ditit bethi uskaraz. Mde Pr 60.<br />

- IZKRIBUTAN. Por escrito. � <strong>Euskal</strong> neurtitzak izkributan ipintzera. MIH 287.<br />

- IZKRIBUZ. Por escrito. "Acta, [...] iskribuz ezarririkako obrak" Urt I 113. � Hala hitzez nola iskiribuz [...]<br />

ihardukitzeko. ES 125. Behar dire izan iskiribuz haur guzien izenak. CatLav A 5r (V 6). Izkiribüz erraiten diren<br />

gezürrak. CatLan 98. Izkiribuz eman duen konsentimendua. JesBih 465. Esaten ziolarik iskribuz. <strong>Izt</strong> C 162.<br />

Moysek izkiribuz ezarri zuen. Hb Egia 46. Bere oniritzi-izkribuz-jarria. Aran SIgn 106. Izkiribüz ützi deizküien<br />

hitz sakratiak. Ip Hil 228. Erakaspenak izkiribuz utzi. Zerb IxtS 64. Beste euskalkiz mintzatzeko, ahoz nahiz<br />

izkribuz. MIH 95.<br />

v. tbn. HU Zez 127. Izkiribuz: Laph 49. Bv AsL 111. Iskribuz: Mih 73. Brtc 21. Dh 46. MarIl 49. Or SCruz 11.<br />

- IZKRIBUZKO. (Adnom.). Escrito. � Halaber lege iskiribuzkoan ere kausiten da. ES 87. Bere iskribuzko obra<br />

handienean. Elsb Fram XI. Izkribuzko batasunaren bitartez. MIH 124.<br />

izkribuki. "Apographon, [...] iskribúkia" Urt II 169.<br />

izkudaburu. � Almirante. � Gizaldi zarretako izkudaburua (almirantea). A Ardi 56.<br />

hizkunde (<strong>Lar</strong>, Añ, Hb ap. Lh (hitz-), H (+ hitz-), A), izkunda (V-gip, G-nav). Ref.: Iz ArOñ, Als. �1. Lengua.<br />

"Idioma" <strong>Lar</strong> y Añ. � Ez beste hizkundeen naspillatik sortua [Euskera]. <strong>Lar</strong> DT CCIV. Izkunde lenen edo<br />

aurrenekoetatik bat Euskara zala. Cb EBO 8. Eguzkiaren jaiot-aldean diraden itzkundeetatik artutako zerrenda<br />

banaka batzukin. <strong>Izt</strong> C 9. Hebreo, Griego ta beste onelako izkundeak ikastera. Aran SIgn 209. � Habla, dialecto.<br />

� Fenizioak itzegiten zuten Fenizia edo Hebrea orduan, edo beintzat beraren itzkundeetako bat. <strong>Izt</strong> C 256.<br />

"Gure izkundiak xi/xau asko dauko" esaten dute oñatiarrak. Vill Egan 1968, 81. �2. (<strong>Lar</strong>, Añ). Elocuencia.<br />

"(Tiene buena) labia, hizkunde ederra du" <strong>Lar</strong> y Añ. � Ez eta [itz] obeagorik adituko ere, biziago, gozoago eta<br />

amorezko itzkundean andiagorik. <strong>Lar</strong> SAgust 15. Au Jangoikoaren izkundea! Ib. 14. Berezko Izkundea<br />

bakoitzagan moldatzeko ta polikitzeko da [Erretorika]. Cb EBO 46. Izkunde eder edo Elokuenziaren erreglakin<br />

landu ta bruñituak bezala. Ib. 45. �3. Palabras, discurso, lo que se dice. � Giputzean hizkunde horiek? <strong>Lar</strong> Cor<br />

153. �4. Expresión. � Lagun txarretatik alako usadio oker edo itzkunde eragaberik zure ume edo mirabeai<br />

eransi. Cb Eg III 386s. �5. Gramática. � Emadazu gaurtik Hizkunde edo Gramatika bat. Lander RIEV 1908,<br />

621. v. tbn. Prop 1908, 10.<br />

hizkundezale. � Lingüista. � Izkundezaleak edo linguistikara emanak. Aran SIgn 204.<br />

hizkundun (-tz- <strong>Lar</strong>, Añ). � Dialecto.<br />

hizkune (Vc ap. A; Añ, H), izkuna (V-ger ap. A). �1. Costumbre. "Abuso, uso malo [...] oitura txarra, izkune<br />

okerra" Añ. � Juramenturik ez egiteko euki usu, kostunbre edo izkunea. Oe 101s. Barre egiteko izkunia. JJMg<br />

BasEsc 103. Onelako itzkunia daukanak. Astar II 36. Azpian zaukazan izkune gaistoari. Añ EL 2 82. Galdu bear<br />

dozuez orain arteko izkune txarrak. Zav Serm I 5. �2. (V-arr-arrig, G ap. A), izkuna (V-ger ap. A). Lengua. �<br />

Badauka euskeriak bere itzkunian ifiniriko ikasbide edo doktrina au. Astar II XV. � Lenguaje especial,<br />

particular. � Eliza santaren izkunian [...] lege [...] zarrari esaten deutsagu. msOñ 22r. �3. (V-arr ap. A Apend;<br />

Mg Nom (-tz-), H (+ -tz-)). Palabras, expresiones. "Frase, expresión" Mg Nom. "Mot, terme, expression" H. �<br />

Itzkune edo berba arinak. Astar II 137. Itxi egizube itzkune guzurti ori. Ib. 170. � Conversación. � Kristinauben<br />

izkune edo konbersazinoiak. CrIc 77. � "(V-ger), muletilla de conversación" A. �4. (V-m ap. A), izkuna (V-ger<br />

ap. A). "Carácter, índole" A. v. izakune.<br />

hizkuntza (G, AN-gip, B; SP (-tz-), Urt III 63, <strong>Lar</strong>, Mg Nom (-tz-), Añ (+ -tz-), Arch VocGr (-tz-), Lecl, Dv, H).<br />

Ref.: A; Gte Erd 154. � Tr. Documentado desde principios del s. XVII en autores septentrionales (no suletinos)<br />

y desde la primera mitad del XVIII en guipuzcoanos; se encuentra tbn. en textos vizcaínos del s. XX (antes<br />

encontramos un ej. en Añibarro y otro en Uriarte). En DFrec hay 778 ejs. �1. Lengua; lenguaje. "Lengua,<br />

idioma" <strong>Lar</strong> y Añ. "Habla, lenguaje" Añ. � Hitzkuntza hunetan dakidana Saran ikhasi dudala. Mat XIV. Nola<br />

bat bedera bere hitzkuntzan baita ezagun nongo den. Ax 259 (V 173). Bere famillen eta hizkuntzen arabera. Urt<br />

Gen 10, 20 (Ur, Ker, Bibl (h)izkuntza; Dv mintzaia, Ol izkera). Hitzkuntza arrotzen jakiteko. ES 169.<br />

Españarren anzinako hizkuntzan. <strong>Lar</strong> Gram 391. Mintzaturen zarete hitzkuntza guziez. Lg II 296. Izkuntza<br />

griegoa (125). LE-Ir. Juduen usadioak eta izkuntza berdiñak etziran Babiloniakoakin. AA III 331. Beren itzkuntz<br />

ederra. <strong>Izt</strong> C 8. Franzes hitzkuntza. Arch Fab 13. Izkuntza ofizialean. Aran SIgn 208. Euskera garbia igelen<br />

itzkuntzarekiñ nasten. Urruz Urz 57. Hizkuntza aberatsa da Eskuara. Arb Igand 15. Hizkuntzaren bai irakurtzen<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 1034<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

bai izkiriatzen erakutsiko. JE Bur 178. Arabe-izkuntza. Kk Ab II 107. Baña nik, izkuntza larrekoa, / nai aunat ere<br />

noranaikoa. Ldi BB 136. Gogoz, bihotzez, hizkuntzaz ezinago euskaldun. Mde Pr 43. Nolakoa ote da<br />

ezkonduekiko loreen izkuntza? Txill Let 29. Kristok [...] erri-iskuntza apala bere iardunetan erabilliaz. Ibiñ<br />

Virgil 22. Sueziatarren izkuntzan. Alzola Atalak 95. Hizkuntza idatzia begiek jasotzen dute. MIH 111.<br />

Hizkuntzak --hizkuntza bakoitzak, alegia, ez gizontzen gaituen mintzatzeko gaitasunak-- [...]. Ib. 386.<br />

v. tbn. Mih 21. Brtc 206. Ub 3. VMg 89. Gco I 451. Dh 232. <strong>Lar</strong>d 499. Bv AsL 207. AB AmaE 143. Ag AL 18. A<br />

Ardi 56. StPierre 13. Inza Azalp 85. Mok 20. Jaukol Biozk 53. Enb 148. Tx B II 170. Laux BBa 142. Otx 5. JMB<br />

ELG 67. Ir YKBiz 479. Or Eus 197. TAg Uzt 180. Etxde AlosT 9. Lek SClar 129. SM Zirik 7. Erkiag Arran 5.<br />

BEnb NereA 100. Akes Ipiñ 4. Arti Ipuin 24. Basarri 178. Ugalde Iltz 18. AIr in Izeta DirG 10. Gand Elorri 24.<br />

Osk Kurl 120. Vill Jaink 20. Etxba Ibilt 465. NEtx LBB 322. Xa Odol 284. Uzt Sas 291. Berron Kijote 80. Hitzk-<br />

: EZ Man II 188. Harb e) 2v. Hm 43. SP Imit IV 17, 5. Mb IArg I 53. RIEV 1925, 552. RIEV 1923, 154. Zub 33.<br />

� + hizkuntz. (Como primer miembro de comp.). Lingüístico. � Irlandako hizkuntza higikundeaz. Mde Pr 242.<br />

Hizkuntza-gaietan. MIH 224. Hizkuntz politikaz. Ib. 395. Gure hizkuntz-jakintza edo hizkuntz-jakite-ren<br />

antzekoak dira azkeneko hauek [jazykoznanie eta jazykovedenie]. Ib. 192. Hizkuntz eredu bikaina da itzulpen<br />

hau. MEIG II 103.<br />

� (SP, <strong>Lar</strong>). Modo de hablar. "Façon de parler" SP. "Anthropología, gizaerako hizkuntza" <strong>Lar</strong>. � Eman diazozu<br />

predikariari Espiritu sainduaren hitzkunza Elizako Ebanjelio saindua sustanzioski eta probetxurekin<br />

deklaratzeagatik. Harb 99. San Basiliok bertze hitzkuntza batez usatzen du gauza hunetzaz mintzo denean. Ax<br />

137 (V 90). Teologoen izkuntza (162). LE-Ir. Nere hizkuntza ta manera harroegiez. Dh 229. Bertze hitzkuntza<br />

bat ere / usatzen du gaizki maizegi halere. Gy 294. Ez da au larregi esatia, eta ain gitxi izkuntza edo<br />

berbaeraren bat, ezpada egija. Ur MarIl 15. v. tbn. ES 106. He Phil 301. Hitzk-: SP Phil 300.<br />

� Habla, dialecto. � Alfabet hunekin Eskuarako hitzkuntzetan diren soinu suerte guziek balukete bakhotxak bere<br />

letra berezia. MarIl XVI. Laphurdiko hitzkuntzan. Gy V. Bizkaiko hizkuntza. JE Bur 145. Giputz-izkuntza eta<br />

bizkaiera. JMB ELG 97. Bere gisako ziberotar hizkuntzan. Lf Murtuts 28.<br />

�2. (G-to, Lc, BNc ap. A; Dv). Palabra, expresión, dicho. "Locución que por lo general se entiende en mal<br />

sentido. Izkuntza itsusi bat erran du horrek" A. "Maiz ditu ahoan hizkuntza itsusiak" Dv. "Izan bedi hunelakoa<br />

zuen hizkuntza (HeH)" Ib. � Iainko Semea, adizazu arren ene hitzkuntza. EZ Man II 78. Nabusiak erran du,<br />

nabusiak manatu du [...]. Haur zen heken hitzkuntza. Ax 323 (V 214). Othoizten zaituztet [...] haren hitzkuntza<br />

beraz. CatLav A 3r (V 4). Doktoren hitzkuntzen batzuetan. Mb IArg I 55. Itz libre edo izkuntza txar batzuek. Cb<br />

Just 24. Ganbiatu [...] ene bihotza, eta ez xoilki ene hizkuntza edo kanpoa. Brtc 166. Akar ta izkuntza gaistoetan<br />

(108). LE-Ir. Zeinen [elizako aiten] hizkuntzan, penitentzia baitatza bekhatu eginez garrazki nigar egitean. Dh<br />

448. Izkuntza suminduetarik. Añ MisE 2. Arranoak izkuntz au / aditzearekin. It Fab 149. --Zertako erraiten da<br />

bada urdea bezain zikhina? --Hizkuntza guziak ez dira zuzenak. Dv Lab 281. Hizkuntza gaxtoak, elhe lizunak.<br />

Laph 199. Aitu dezute gizontxo onen izkuntza? Bv AsL 113. Eliza-dorre batzutako eta hilherrietako hizkuntza<br />

ohartgarriak. Lander RIEV 1909, 653. Gogorra da itzkuntz ori! Ir YKBiz 221.<br />

v. tbn. Mih 65. Hb Egia 85. AzpPr 38. ArgiDL 21. Hitzk-: Hm 79. Legaz 27.<br />

� Conversación. � Konpañia eta hizküntza gaxtuak ebitatüz. CatLan 109. Erregekin badauka letrazko hizkuntza<br />

[d'Abbadie-k]. Hb Esk 127. Bere izkuntza edo konbersazioa zala gauza santuen gañean. J. Goenaga Aita San<br />

Inazio 7 (ap. DRA). Gure ama Ebak ezpalu sugeakin izkuntzarik iduki, etzan eroriko frutu debekatua jateko<br />

tentazioan. Kortazar Serm 181.<br />

�3. "(Lc, BN-ald), modismo" A. � Hitzetan egiten dezuna egizu hitzkunzetan ere ta zure hitzkunza bada<br />

badijoa, mugaz etorri da [...]. Mb IArg I 55. Zoin diren ederrak euskal hizkuntza berezi batzu, kasik oro. HU<br />

Aurp 210. Euskararenak baizik ez diren mintzatzeko molde edo hizkuntzak. Lander RIEV 1907, 432. Nola xuxent<br />

eskuarazko hizkuntza makur batzu. Lf ELit 239.<br />

- BI HIZKUNTZATAKO. Bilingüe. � Naiz [egoile] anitz bi hizkuntzatako ziren. Mde Pr 210.<br />

- HIZKUNTZ ERA. Lengua. � Asi ziran hitz egiten hitzkunz-era askoz. Ub 97.<br />

- HIZKUNTZ-IKASTETXE. Escuela de lenguas. � Julien Vinson, Parisko Eguzkialdeko Izkuntzikastetxean<br />

irakasle izana. Eusk 1919-20 (I), 14.<br />

- HIZKUNTZ(A)-JAKINTZA. Lingüística. � Maiz hizkuntza-jakintzaren aldeko balioaz besterik ez dute<br />

[textuek]. Mde Pr 232. Ea zer ikusi arraio izan dezaketen hizkuntz-jakintza eta matematikek elkarrekin. MIH<br />

191.<br />

hizkuntzadun. � (El) que tiene (...) lengua. � Gure izkuntzadun gizaseme ez, seme-orde edo aizunak baizik.<br />

Erkiag Egan 1956 (3-4), 67.<br />

hizkuntzaizun, izkuntzizun. � Lengua artificial. � Izkuntzaizun bat sumatu ("esperanto"-aren aditzera guziok<br />

dezute) ta uraxe guzioi irakatsi. Ldi IL 138. Izkuntza "teknikoa" [...], ez dala benetako izkuntza bat [...].<br />

Euskeraz, berriz, "izkuntz-izuna" deritzakeguna. Lab Egan 1968, 103.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

1035

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

hizkuntzalari, hizkuntzari. � Lingüista. � Hervas Panduro izkuntzalari ospetsuak. GMant LEItz 71. Bonaparte<br />

printze hizkuntzalaria. Mde Pr 256n. Hatz xuhurrak bilatuz baizik ez baitezakete haien berri jakin hizkuntzariek.<br />

Ib. 222. Mogel izkuntzalari bikaiñetarikoa genduan. SM Eusk 1960, 33. Galda ezaiozu edozein hizkuntzalariri<br />

eta ikusiko duzu. MIH 218. En DFrec hay 13 ejs. de hizkuntzalari.<br />

- HIZKUNTZALARI-KUME. Aspirante a lingüista. � Hizkuntzalari edo hizkuntzalari-kumeren batekin<br />

mintzatzen bagara. MIH 228.<br />

hizkuntzalaritza. � Lingüística. � Chomskyk hurbildu du hizkuntzalaritza aspaldi aldameneko izan behar<br />

zituen jakiteetara. MEIG VI 110. En DFrec hay 2 ejs.<br />

hizkuntzati. "Lenguaraz, lenguajero" <strong>Lar</strong>.<br />

hizkuntzatxo. "Blandiloquentulus, [...] hizkuntzatxo ederra duena" Urt III 353.<br />

hizkuntzaxko. � Dim. de hizkuntza. � Erdi hizkuntza diren hizkuntzaxkoak. MEIG VI 113.<br />

izkur. � Doblez. v. izur. � Agirre jaunaren idaztiyak beti eragingo dizkigute, azaldu datzazkiguken bakoitzian,<br />

abegi ona, txalo aundiya t'agur osoa, izkurrik gabea. Inzag EEs 1912, 268.<br />

hizkurri (<strong>Lar</strong>, A (que cita el msOch)). � Dictar.<br />

izkutamen. v. ezkutamen.<br />

izkutatu. v. ezkutatu.<br />

izkutu. v. 2-3 ezkutu.<br />

izla. v. 2 isla.<br />

izlapur. � Pirata. � Izlapurren nagosi jaunak / ontzi zurija arin eroian. Laux AB 32.<br />

hizlari (-tz- AN-larr). � Orador, predicador, conferenciante; locutor. "Hablista, orador" Asp Leiz2 (s.v. iztun). �<br />

Au izaten da gauzarik onena Arranondoko itzlaria izateko: eztulik ez egin bear. Ag Kr 48. Gabriel aingerua,<br />

Zeruko hitzlari. Ox 64. Beste bi izlari ditut atzetik. Ldi IL 156. Etorri ederreko izlaria. Eguzk GizAuz 66. Andik<br />

[Londreseko B.B.C.-tik] ari dan "speaker" edo izlari euskaldunak. Lab Egan 1955 (3-4), 48. Aita Lasa ta Aita<br />

Agirretxe / izlari trebe zorrotzak. Basarri 17. An agertu zan Gorgia, izlari nagusi bezala. Zait Plat 122. Idazteari<br />

muzin egiten zion hizlari trebea. MEIG III 77.<br />

v. tbn. GMant LEItz 71. Muj EEs 1921, 205. Enb 148. Monzon Urrundik 163. Or Aitork 103. BEnb NereA 128.<br />

Osk Kurl 17. Erkiag BatB 151. Vill Jaink 53. Alzola Atalak 102. NEtx LBB 208. Uzt Noiz 127. Berron Kijote 63.<br />

� "Izlari (L), bavard" Lh. � (El) que habla, hablante. � Badantzu bere baitan hizlari [...] Arima orokorra. Mde<br />

Pr 373.<br />

- HIZLARI-IKASGU. Escuela de retórica. � Isokrate-k, besterik ezinean, izlari-ika<strong>sg</strong>ua iriki. Zait Plat 113.<br />

hizlaritza. � Retórica. � Ez zaio neurriztiaren neurri-ajolarik, ezta izlaritza onaren arrazoi-austearenik ere.<br />

Berron Kijote 21.<br />

hizle. � (El) que habla, orador. � Gizontzat zeukaten itzlea Aingerua zala. <strong>Lar</strong>d 139. Ez al dau oartu izleak<br />

entzuleen begietan dardaratu dan ikara? TAg GaGo 29.<br />

izlegin. v. ISLA EGIN (s.v. 2 isla).<br />

izlerro. v. HITZ-LERRO.<br />

hizmen, hitzmen. � Habla, facultad de hablar. "Izmen, facultad del habla" AG 831. � Mutuai [ematen zien]<br />

hitzmena. Ub 80.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

1036

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

izmendi. � Birtutia izmendirik garaienetara baño ere izarretaraño goitutzen. (Interpr?). Bv AsL 191.<br />

izmiamarta (SP � Dv y A). � Arpón de pesca.<br />

izmitz. v. HITZ-MITZ.<br />

hizmizkeria, hitzmitzkeria. � Contienda, riña. � Halako solhasak maiz pitzten tuzte liskarrak, eta probetxu<br />

gabeko hitzmitzkeriak. "Contentiones inutiles". SP Imit III 58, 2.<br />

hizmizketa. � Diálogo, conversación ligera, palabrería. � Burutik eginda zegokean orrelakoa, asmakeri ta<br />

izmizketan txorabiotuta. Zait Plat 117.<br />

hizmiztari. "Hitzmitztaria, nahastaria, qui parle bien devant, mal par derr[ière]" SP.<br />

hizmizti (SP (hitzmitzti), <strong>Lar</strong> Sup, H (hitz-mizti), A (+ -tz-), T-L). �1. "Hablador, parlón" <strong>Lar</strong> Sup. "Babillard" T-<br />

L. � Presuna bat dela erasle handi [...], hitz mitzti, elha berriti eta salhati. Ax 538 (V 346). Beti-betiko<br />

eztimetxa, izmizti, biguña. A Ardi 31. �2. "Qui attache de l'importance aux paroles sans portée; qui se formalise<br />

et se querelle pour la moindre parole" Dv. �3. "Bavardage, principalement, propos, bruits méchants qui courent.<br />

Mihi gaixtoen hitzmiztiak ez sinhets" H.<br />

� Etim. Para m- en el segundo miembro de la formación reduplicada (con valor expresivo) a partir de hitz, v.<br />

FHV 273.<br />

hizmiztikeria (hitz- H). � Habladuría.<br />

hizmotelkalari, itzmotelkalari (AN-larr). "Fingidor de voz o remedador" Inza EsZarr 177.<br />

hiznaskaldi. � Crucigrama. � Iznaskaldijak (1895). AG 453.<br />

izneurtu. v. HITZ NEURTU.<br />

izo. v. iso.<br />

izo(b)a. v. izeba.<br />

izokiaseme. v. izokinseme.<br />

izokin (V-m, L, B, BN; IC 442v, SP, Urt II 80, Mg PAbVoc, Arch VocGr, VocBN, Dv, H), izoki (G; <strong>Lar</strong>, Añ, H,<br />

Arzdi Peces, FauMar 37), ixoki (FauMar 37), izuzki, uzokin (Darric ms. ap. DRA). Ref.: A; VocNav; Izeta<br />

BHizt. �1. Salmón. "Lats-begi batean zegoan izokia" <strong>Lar</strong> (s.v. arroyo). "(Salmo salar), el salmón, izoki, izotxi"<br />

Labayru Hist I 516 (la segunda forma podría deberse a error). � Arrainik gozandetsuena dalako izokia. <strong>Izt</strong> C<br />

203. Utz nazazu libro, / izokiñ naiten egiñ artio. Gy 46. Libra bat izokin. Azc PB 263. Gero izokia arrautzolioki<br />

edo maionesaz. Ldi IL 45. Arraietan ederrena, izokina. Zerb Azk 50. Izuzki ta beste arraien amaika istori<br />

kontatzen zizkien. NEtx EG 1957 (7-8), 60. Izokiak urean gora igotzeko malladia. Anab Poli 106. En DFrec hay<br />

6 ejs. de izoki y 1 de izokin.<br />

v. tbn. Hb Esk 95. Prop 1906, 164. A Ardi 77. Izoki: JanEd I 76. AJauregi EE 1885b, 176. Ag G 349. Bera EEs<br />

1915, 215. Elizdo EEs 1926, 35. Loidi 131. Uzt Sas 311.<br />

�2. (B). "Tardo, perezoso" Inza RIEV 1928, 152.<br />

- IZOKIN-SARE. Red para salmones. � Arrapatu ez nazaten / izoki-sarian. JanEd I 77.<br />

� Etim. Para las dificultades para considerarlo como préstamo céltico, v. por ej. SHLV 52s.<br />

izokindu (H (L, BN)), izokiatu (<strong>Lar</strong>, H (G)). � "Salmonado" <strong>Lar</strong>. "Devenir saumoné. Anditzera izokiatzen oi da<br />

amurria [...]. Arrai izokiatua" H. v. izokintsu.<br />

izokinkari. "(Hb), pêcheur de saumon" Lh.<br />

izokinketari (Dv � A). � Pescador de salmón.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

1037

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

izokinki (Dv � A). � Carne de salmón.<br />

izokinkume (Hb ap. Lh; FauMar 37), izokinume (H). �1. Cría de salmón. "Saumoneau" H. � izoki-ume. "Al<br />

entrar en el estuario [...] recibe el nombre de e<strong>sg</strong>uín o izoki-ume" VocNav. �2. "(B), salmonete" A.<br />

izokinseme (L-côte ap. A), izokiseme (G-to ap. A; <strong>Lar</strong>, <strong>Izt</strong> C 206, H (G)), izokiaseme (<strong>Lar</strong>, FauMar 68). �1.<br />

"Reo, pez", "salmonete", "trilla, pez, salmonete" <strong>Lar</strong>. "Rouget, trigle, gronin, barbeau, barbotin" H. "Salmonete"<br />

A. �2. (FauMar 37). Salmón (adulto pero antes de la puesta). � "Cuando el salmón, nacido en el Bidasoa,<br />

desciende hacia el mar, se le llama pinto o izoki-semia" VocNav.<br />

izokintsu, izokitsu. �1. Asalmonado. v. izokindu. � Urtearen sasoi guztietan amorrai piñ izokitsuak aiñ iori<br />

ematen dituena. <strong>Izt</strong> C 108. Amarroin izokintsuak. Herr 20-3-1969, 3. �2. "Abundante en salmones. Ibai<br />

izokintsua" DRA.<br />

izokintxo, izokinxo. � Cría de salmón. � Izokintxo eta platuxa. Gy 30. Izokinxo, / goxo, goxo. Ox 127.<br />

izontzi, ixontzi. � Barco, navío. � Ixontzi (bapor) andi baten tantai-ganian. Altuna 20. Zein arin ixontzija<br />

joian! Laux AB 33.<br />

izontzidi, ixontzidi. � Flota. � Ixontzidiko oial zuriak. Arriaga Lekob 8.<br />

izontzitxo. � Dim. de izontzi. � Aurren izontzitxoa. Amez Plat 91.<br />

izor. v. izorra; izorri.<br />

izorbide. � Fornicación. Cf. izorratu (4). � Ezpaizegon ongi bere izorbideetako zipriztiñak etxekoen izen<br />

garbia loitzea. Etxde JJ 98.<br />

izorkeria. � Fornicación. Cf. izorratu (4). � Izorkeriagatik ez bada iñork bere emaztea zapuzten badu. Ol Mt<br />

5, 32 (Lç paillardiza, He adulterio, Ur (G) aragizko bekatu, Ker aragikeria). Izorkeria berez ogen bada,<br />

besteren senar-emazteakin egiten dena areago. Etxde JJ 141. Mauka ta mauka ar-emeak izorkeria egiten. Lasa<br />

Poem 70. � Adulterio. � Iñork bere emaztea zapuzten badu, izorkeritara daragi. Ol Mt 5, 32 (Lç y Ur (G)<br />

adulterio; Dv khutsarazi, Ip theiü-erazi, Ker, IBk e IBe ezkontza nahas-). Beltranek susmoz bakarrik salatu zun<br />

bere emaztea izorkeriz (adulterio). Etxde AlosT 90.<br />

izorketa. � Fornicación. Cf. izorratu (4). � Bi izorketa lotsagarri aiek. Etxde JJ 101. Zuen ezkongabeko<br />

izorketa lotsagarria ['fornicación extramatrimonial']. Ib. 165.<br />

izorkide. � Amante, compañero de adulterio o fornicación. Cf. izorratu (4). � Bere emaztea ene izorkide<br />

eginen dut. Etxde JJ 118. Izorkide biak ene eskuz iratoko ditut. Ib. 187.<br />

izorlan. � Fornicación. Cf. izorratu (4). � Izorlana beste artu-emanik ba al duzute apika zuen artean? Etxde<br />

JJ 142.<br />

izorondu. "Zurrar cueros, &c." <strong>Lar</strong> Sup � H. (Probablemente compuesto con ondu).<br />

izorparri. v. IZORRA BERRI.<br />

izorra (S ap. Lrq; Lcc, Volt 83, SP, Deen I 391, Ht VocGr 368, <strong>Lar</strong>, Añ (V, G, AN), Dv, H), izor (c. <strong>sg</strong>. A), izur<br />

(V-gip ap. Etxba Eib). �1. (Adj.). Embarazada. "Preñada, izorrea" Lcc. "Preñada, mujer" <strong>Lar</strong> y Añ. "Le Basque<br />

est discret dans l'emploi des mots de cette famille: il dit, de préférence, haur esparantxan" Lrq. � Dohain-gaitz<br />

emazte izorrén. Lç Mt 24, 19 (He izorrentzat; Dv e Ip izorra izan; Ur (G), Ol, Or, IBk e IBe haurdun, Ur (V)<br />

seindun, Echn enbraza, Leon haurra behar, Ker seiña egiteko). Galdegiozu emazte izorrari. Ax 119 (V 78).<br />

Emazte izorren desirak. SP Phil 387. Emazte izorra batek egiteko esparanza duen haurrarentzat. He Phil 539.<br />

Hire küñata izorra. Etch 242. Susmau eban zerbait izorrana baño geixago eukala. Etxba Ibilt 478. v. tbn. EZ<br />

Eliç 70. Bp I 111. CatLan 103. � Maria dohatsuaren birjinatasun izorraren bertutez. Hm 124.<br />

� "(Palabras) preñadas, hitz izorrak" <strong>Lar</strong>.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

1038

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

� (<strong>Lar</strong>, Añ). (Uso pred.). (Estar, etc.) embarazada. "(Estar en) cinta, izorra egon" <strong>Lar</strong> y Añ. � Izorra eriden<br />

zedin Spiritu sainduaganik. Lç Mt 1, 18 (tbn. He e Ip; Dv, Ol, Or, IBk e IBe haurdun, Ur (G) sabelean zuela,<br />

Ker seindun). Semeaz izorra zela. EZ Noel 44. Ezi Iainkoaz zar' izorra. O Po 56. Ertikarea du luzakorra<br />

bertzeren hil-nahiaz denak izorra. O Pr 502. Elisabet izorra zen Jondane Batistaz. Bp II 100. Izorra sentitzen<br />

dot neure esposea. Acto 55. Bere ahaidea izorra gerthatzen zela. Lg II 101. Botako zenduen azie izortegira eta<br />

ukutu bategaz gaur izengo zarien izor. Ulib 126. Izor geratu. Ib. 126. Eta izorra egonik, deadarrez ari<br />

zan aurmiñetan. Ur Apoc (G) 12, 2 (V seindun). Izorra gerthatüren zira. Ip Hil 70. Izorra omen zara / ene<br />

arreba Juana (B). Balad 179. Izorra den ahardia. Arti MaldanB 207. Izorra aurkitzen zala. Etxba Ibilt 484. Ama<br />

sabel-aundi, arraiz ta urez izor. NEtx LBB 350.<br />

v. tbn. Harb 57. Hm 81. SP Phil 409. Tt Arima 72. AR 27. Egiat 166. AstLas 48. Erkiag BatB 91.<br />

� (Fig.). Lleno. � Izorra nüzü jakin nahiaz. Egiat Aberatztarzün güzien 4. Irudi-miñez nengoan izorra. Ldi IL<br />

29.<br />

�2. (Mic 8v, VocBN, Dv). (Sust.). Embarazo, preñez. � Zeure izorran kargarik sentitu eztuzuna. Harb 57.<br />

Gizonen sortzepena dela mündiaren izorra, herioak aldiz haren haur-ükheitiak. Egiat 166. Usutuko ditut zure<br />

gaitzak eta zure izorrak. Dv Gen 3, 16 (Ur aurgiteko zauden denbora, Ker seindun izan zaitezan bakotx, Bibl<br />

haur-behar). Bere izorraren seigerren hilabetian düzü. Ip Hil 71.<br />

�3. "Izor (Sc), facultad de procrear" A.<br />

- IZORRA HANDI (Dv, H; izorrandi V, G, AN, L, BN ap. A; Añ (izorandi)). En estado de preñez avanzada.<br />

"Preñada de meses mayores" Añ. "Izorra handi da, elle est enciente avancée" Dv (s.v. handi). � Ezen izorra<br />

handia / hurbiltzen zen ephera. EZ Noel 48.<br />

- IZORRA BERRI (Sal, R ap. A), IZORPARRI (A). Recién embarazada.<br />

- IZOR-DEI. Invitación al coito. � Bere begirakuna bakarrik izor-deia da. Etxde JJ 115.<br />

- IZOR-DENBORA. "Preñado, preñez [...] izor denpora" Añ.<br />

- IZORRA EGIN. "Empreñarse" Lcc.<br />

- IZORRA GABERIK. � Zegaiti eztakien berba osorik / jagoten inox bere izorra bagarik. (Interpr?). EgiaK 87.<br />

- IZOR-GOSE. "Appétit de femme enceinte, appétit bizarre" Hb GH 1929, 83.<br />

- IZORRA-NEKE. Dolor de embarazo. � Hagitz berretuko diñat hire izorra nekea. Urt Gen 3, 16.<br />

- IZORRARIK, IZORRIK. (Estar, etc.) embarazada. � Elduten dan emazteagana dagoanean bere<br />

kostunbreakaz edo izorrarik. Cap 113. Zutaz izorrarik. SP Phil 531. Bi neska izan baitziran izorrik utzi zituanak.<br />

Etxde JJ 97.<br />

- IZOR-URDE. Fornicador. � Izor-urdea! --ekin zion Piarresek. Etxde JJ 153.<br />

izorraldi (S ap. Lrq; Ht VocGr 368, <strong>Lar</strong>, Añ (izor aldi), H). � Embarazo, preñez. "Preñado, preñez" <strong>Lar</strong> y Añ.<br />

izorramen, izurramen (V-gip). � "Izúrramen ederra emun, dar un castigo grande" Iz ArOñ. "Audok<br />

izúrramena!" Ib. "Fastidio, jodienda. Egualdi honek jarraitzen badau, kostako hotelendako izurramen ederra"<br />

Elexp Berg.<br />

izorramendu, izurramendu. � Engaño, fraude. "Izurramendu ederra eman du orrek (AN-gip)" Gte Erd 77.<br />

izorrategi, izortegi. �1. Útero. � Zure barruko arrontzatxuen aziya yautsiko zala izortegira, eta nik isurtsi<br />

neuria eta zeuk zeuria, orduan biyok oraturik edo biyoena bat eginik [...] izor geratu. Ulib 126. Aik gustiek biar<br />

ziriala zure izortegiyan egin. Ib. 126.<br />

�2. izurrategi (-tei V-gip). "Casi en desuso [...] casa de lenocinio. Amen be, izurrateixa, eta amar bat alantxe"<br />

Etxba Eib. Cf. Or QA 85 : Arantzazu agerkarian [...] itsuski maxiatu zunaten euskalduna. Bai elkar-izketa<br />

nazkagarria iru euskaldunen agotan eman zutena! Iru oiek Izurrategi, Amolategi, Ondategi zitxinan asmatuak.<br />

izorratu (gral.; Mic 8v, SP, Lecl, VocBN, Dv, H). Ref.: A; Lrq. �1. Quedarse embarazada; embarazar, preñar.<br />

"Empreñar" Mic 8v. "C'est un terme grossier et malhonnête" H. "Ponerse en cinta. Hoy, por lo menos en V, G y<br />

AN, disuenan estos términos" A. � Huna birjiná izorraturen da. Lç Adv ** 2v. [Banikeo gizonari] ukabilaz<br />

musuetan, / izorradu ezpanaagi. Lazarraga 1190r. Benturaz ez naiz izorratuko. Ax 72 (V 48). Iainkoz izorratua.<br />

Hm 82. Aizez izorra zedina putzez erdi zedin. O Pr 542.<br />

�2. (V-gip), izurratu (V-gip, G-nav, BN-baig). Ref.: Iz ArOñ, Etxba Eib y Elexp Berg (izurrau); Iz Als y Satr<br />

VocP (izurratu). Fastidiar; estropear. "Baztarra jo eta kotxe guztia izurrau dau" Elexp Berg. � Bapo izorratu du<br />

/ orretxek jendia. Ud 100. Izurratu nau ederki. Ib. 21. Eta autobus "Guipuzcoana" / ark [Urola errekak] zuen<br />

izurratua. Uzt Sas 161. En DFrec hay 20 ejs. de izorratu y 2 de izurratu, todos ellos meridionales.<br />

� izurratu (V-gip, AN-larr). Ref.: Asp Leiz; Etxba Eib. (Intrans.). Fastidiarse. � Estomangutik ziero izurrauta<br />

nabin da. SM Zirik 15. Ara aurtengoa guk irabazi... / Danak izorraitezela. MEIG I 42.<br />

�3. "Il s'emploie plus grossièrement encore dans le sens de tromper quelqu'un" H. "Izorratu nu horrek (BN-arb)"<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

1039

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

Gte Erd 77. � Aixa izurratze'izkiek / i bezelako tontuak. In Tx B 158.<br />

�4. (Urt V 271), izortu. Fornicar; adulterar, cometer adulterio. Sobre lo inadecuado de este significado (y esta<br />

forma), v. MIH 347s. � Ez beza kali, ez izortu, ez lapurtu. Or Aitork 398. Entzun duzue esanda dagola: ez<br />

izortu. Ol Mt 5, 27 (Lç adulteriorik iauki, He adulteriorik egin, Dv khutsa, Ip nahasi besteren emazteki, Ur (G)<br />

aragizko pekaturik egin, IBe nahas ezkontza).<br />

izorratzaile, izortzaile. �1. Fornicador. � Yainkoaren errian yarauntsirik ez du iñungo izortzallek. Ol Eph 5, 5<br />

(Ker aragizale). �2. Engañador. � Bidean aurkitzen zen sugea, etsai eta izorratzailea, gizonarendako. Herr 30-<br />

7-1964, 4.<br />

En DFrec hay 4 ejs., con el sdo. de 'fastidioso' o similar.<br />

izorratze (H), izorraite (Lcc). � Embarazo. "Preñez" Lcc. "Le devenir enceinte; l'action d'engrosser" H.<br />

izorrera (<strong>Lar</strong>, H). � "Barriga, preñez" <strong>Lar</strong>.<br />

izorri (BN-baig ap. A), izurri (V-arr-oroz-och-ger ap. A), ixurri (R ap. A), ezurri (S ap. A), uzurri (S? ap. A).<br />

�1. "Crecederas, glándulas" A. "Glándulas. Andixurri, glándulas del sobaco y del pescuezo" Ib. "Izurriak:<br />

okozpean noizik noizera azal-barruan urteten daben troko batzukaitik bere esaten da" Ezale 1897, 54. Cf.<br />

hazizurri, gohenezurri, IZTER-ZORRI. �2. izor (B ap. A). "Orzuelo" A.<br />

izorro (R; Dv (R)). Ref.: A; VocPir 534; Iz R 403. � Raíz (sentidos prop. y fig.). "Erkin zan izórrotik, sácalo de<br />

raíz" Iz R 403. � Erre eta exartu zren, zeren kasi ezbaizein izorrorik. Hual Mt 13, 6 (Lç erro). Zeren baidra<br />

berze bizio ketarik sortan drenen buru, iturri eta izorro bikala. CatR 61. Izorroek iror edo laur urtetakuan<br />

ebakitan dra. Mdg 131.<br />

- IZORROZ. "(R), fundamentalmente" A.<br />

izortegi. v. izorrategi.<br />

izortza (<strong>Lar</strong>, Añ, H). � Embarazo. "Preñado, preñez" <strong>Lar</strong> y Añ. Cf. izorratu (4).<br />

� izorzirin. "Es la voz ikorzirin [...]. El editor de la tercera edición lo intrerpretó mal por izekorzirina, y<br />

Humboldt por izorzirin" A.<br />

izota. v. itsuta.<br />

izotu. v. ixotu.<br />

izotz (V-m-gip, G, AN, L, B, BN-baig, Ae, Sal, S, R; SP, <strong>Lar</strong>, VocS, Añ (G), Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H,<br />

VocB), ixotz (V-m), itzotz (L; Urt I 474, Ht VocGr, H), inzotz (VocB). Ref.: VocPir 82; Bon-Ond 137; A (izotz,<br />

itzotz); Lrq; Iz ArOñ, Als, To, Ulz; Asp Leiz2; Etxba Eib; EAEL 225; Elexp Berg. � Tr. La forma ixotz se<br />

documenta en autores vizcaínos de la primera mitad del s. XX, todos ellos de tendencia aranista. Hay itzotz en<br />

Lizarraga de Elcano (LE-Ir). En DFrec hay 10 ejs. de izotz. �1. Escarcha; hielo; helada. "Helada o hielo" Lcc.<br />

"Escarcha" Is 167. "Gelée" SP, Ht VocGr y VocS. "Helada", "hielo" <strong>Lar</strong> y Añ. "Petite gelée pas assez forte pour<br />

mériter la qualification de kharroin ou horma" VocBN. "Gelée blanche" Arch VocGr, Gèze y Dv. "Escarcha [...].<br />

Muchos lo tienen también por 'helada'" A. "Gelée légère" Lrq. � Libertadea gal ekidan, / aren ordeko baegidan<br />

[amoreorrek] / prendatan etxi izotza. (B) Lazarraga 1201rb. Izotzak ta euriak dakaz eskura gariak. RS 492. Su<br />

inhar handitakoak eta orma zihiak, / izotz eta babazuzak, zorta handi uriak. EZ Man I 103. Hala [ifernuan]<br />

izanen dela halaber hotz handi bat, izotz, horma, elhur. Ax 583 (V 375). Elhurraz gaineti, hotzik, / bai karroinik,<br />

bai izotzik, / badeia deus lurrean? O Po 40. Elur zulo txit otz ta izotzez bete ta beñere urtzen ez diranak. Cb Eg<br />

II 205. Izotza eguzki beruagaz urtu eta desegiten dana legez. Astar II 87. Badakizu izotza ur gogortua besterik ez<br />

dala. It Dial 119 (Ur izotza; Dv horma, Ip kharrua). Izotz eta inziarrak, eguzki eta euriak [...] aragian artuaz.<br />

<strong>Lar</strong>d 310. Izotza jinez geroz / loriak akabo. Bordel 105. Ez izotzegatik, / ez ülhünpegatik / egon herabez. UNLilia<br />

8. Odol guztiak izotz biurtu zaizka. Ag G 309. Izotz gogorra zan gau batean. Muj PAm 53. Lurra gogortuta<br />

ixotzak. Enb 41. Gizartetik bereizten zion izotzeko orma gero eta trinkoagotzen. Etxde JJ 266. An pasau eban,<br />

sekulako izotzakin [...] gau guztia. SM Zirik 34. Ikaragarriko izotz batek zuri-zuria ezarriak zituen mendi kasko<br />

hek. JEtchep 54. Ibaiek izotz mokorrak daramazkitenean. Ibiñ Virgil 76. Izotz aundie, elur-gure (AN-larr). Inza<br />

NaEsZarr 671. Izotzak arbolak zilarrez jantzi zituen. MEIG IX 103.<br />

v. tbn. Hm 93. GavonC Egan 1956 (5-6), 27. ES 88. DurPl 61. Añ LoraS 148. AA III 338. <strong>Izt</strong> C 235. Elzb Po<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

1040

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

217. Hb Esk 86. Apaol 21. Mdg 127. A Ardi 33. JanEd II 23. Etxeg Itzald II 153. Inza Azalp 110. Ox 29. Jaukol<br />

Biozk 34. Lab EEguna 68. Eguzk GizAuz 103. TAg Uzt 58. Iratz 61. Zait Sof 171. SMitx Aranz 234. Munita 19.<br />

Or QA 117. Mde Pr 305. Erkiag Arran 117. Arti MaldanB 196. Gand Elorri 82. Gazt MusIx 91. Alzola Atalak<br />

95. NEtx LBB 215. Uzt Noiz 52. Casve SGrazi 118. Balad 176. Ixotz: Altuna 46. Euzk 1932, 31. Laux BBa 104.<br />

�2. "(R-uzt), rocío" A. � "(L-ain, R-uzt), agua de la niebla" A.<br />

�3. (Dv � A). "Impuissant au mariage" Dv (que cita a SP, pero no lo encontramos en éste).<br />

- IXOTZ. (Forma con palatalización expresiva). "Gelée blanche" Gèze.<br />

- IZOTZ-HAIZE. "Viento glacial" Asp Leiz. � Hartarakotz guardatzatzu bero soberetarik / bai halaber izotz<br />

haize eta hotz aspretarik. EZ Man II 110. Bapatean ekaitza ta izotz-aizea. Or Mi 104.<br />

- IZOTZ-ALDE. Norte. Cf. IZOTZ-HERRI. � Zuk ahizpen dantzak utzi dituzu, / irrikaz jin zara izotz-aldera.<br />

Mde Po 71.<br />

- IZOTZ-HARRI. Pedrisco. � [Onra galdu duen emastekiari] darraio desonra nola izotz-arriari urte gaistoa<br />

(188). LE-Ir.<br />

- IZOTZA ZURI EGON. "'Escarcha' adierazten duen hitzik ez dut uste dagoenik. Izotza zuri dagoela esaten da"<br />

Elexp Berg. Cf. IZOTZ ZURI.<br />

- IZOTZ-BABADA. "(Sal, R), escarcha" A.<br />

- IZOTZ BELTZ (G-goi; <strong>Izt</strong> C 235; i. baltz V-m-gip). Ref.: A; AEF 1955, 71. a) "Helada fuerte" A. b) "Helada<br />

tardía. Bart izotz baltza, izan lekian txarrena baserrirako" Etxba Eib.<br />

- IZOTZ-BITXI. Cristal de hielo. � Itzal-zokondoetan / lore, izotz-bitxia. Ldi BB 160.<br />

- IZOTZ-BURDUNTZI. "Izotz-burruntzi (G-goi), canalón de hielo" A. � Tellatuetako izotz-burruntzi antzo. Or<br />

Mi 80.<br />

- IZOTZ EGIN (SP; itzozgitea Ht VocGr 367; izotza egin V-gip; <strong>Lar</strong>, Añ (G); itzotza e. Urt I 474). Ref.: Etxba<br />

Eib; Elexp Berg. a) Helar. � Biar goizian egingo ditu / garbia eta izotza. Mattin 74. � (Con adj.). � Izotz andia<br />

egin dau. Ag AL 155. Erri aietan izotz arrigarriak egiten bazituen ere. Cb Just 35. b) Helar(se), congelar(se). �<br />

Emendatzen bazaigu izotz egiñikan [amantza]. <strong>Lar</strong> SAgust 16. Ixotz egiñik ekarriko neusketzu [ura]. Otx 13. c)<br />

(izotza e. V-gip). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. "Izotza eiñ, fabricar hielo" Etxba Eib.<br />

- IZOTZ-HERRI. País nórdico. Cf. IZOTZ-ALDE. � Dagigun arraun Izotz-errira. Ldi BB 138.<br />

- IZOTZ-GARRANGA. "Izotz-garrangak txintilixkan, los carámbanos colgando" Iz Als.<br />

- IZOTZ-GUNE (izozgune G-azp ap. Gte Erd 259). Placa de hielo.<br />

- IZOTZ-KANDELA (V-arr-m-gip). Ref.: A; Etxba Eib. Carámbano de hielo. Izotz-kandelak es el título de una<br />

obra de N. Etxaniz (NEtx IzotzK).<br />

- IZOTZ-KARROIN. "Helada fuerte" A Apend.<br />

- IZOTZ-ONDO. Tiempo posterior a una helada. � Izotz-ondo. Neguak / parre eme. Ldi BB 160. Izotz-ondoko<br />

iguzki. Ib. 154.<br />

- IZOTZ-ORRATZ. Carámbano de hielo. � Izotz-orratzak eguzkiaren leinuru baten indarraz bezala [urtu]. Mde<br />

HaurB 23.<br />

- IZOTZ-ZIZTOR. "(Sal), canalón de hielo" A.<br />

- IZOTZ ZURI (x- H (L, BN)). Escarcha. � Izotz zuria eurien mandataria. "Hielo blanco". RS 511. Haren<br />

argiak izotz zuriaren gainean distiratzen zuen. JEtchep 55. Negu latza bere izotz txuriekin ezur-muiñetaraño<br />

sartzen zaienean. Ibiñ Virgil 103 (90 izotz zuriekin).<br />

- IZOZPETIK. De bajo el poder del hielo. � Izozpetik eguzkik / yare dik Euzkadi! Ldi BB 160.<br />

� Etim. Para la posibilidad de que proceda de ihi(n)tz + (h)otz, v. FHV 411. Cf. "izotza, ihintz hotza" ya en<br />

Etcheberri de Sara (88), y la forma inzotz en el vocabulario de Gorosurreta (VocB).<br />

izotzaldi. � Helada. � Edo izotzaldiak edo uzta ugariak zekazten. Or Mi 90. Otzak gauetan izotzaldi gaitza<br />

dakarte berekin. Etxde JJ 38. � (Fig.). � Ekin zion Piaresek iketan, euren arteko izotzaldia ziaro urtu zala<br />

aditzera eman nairik. Etxde JJ 278.<br />

izotzil (AN-araq-ulz-egüés-arce-erro-olza, Ae, Sal; Aq 1193 (AN)), izozkil (V-aster [?]). Ref.: VocPir 18; Bon-<br />

Ond 136; A; A Apend (izozkil); EI 308; VocNav; Echaide Nav 55. � Enero. � Izotzilla (Pamplona, 1501). ETZ<br />

19. Izotzillaren 20.an. San Sebastian Martir. LE Jesus Maria eta Santuen bizitzak 118. Izotzil: onek esan nai du<br />

izotz-illa, benetan franko egiten du-ta. EgutAr (ap. DRA). Elurra nolakoa den: Izotzillekoa (ilbeltzekoa), burnie;<br />

otsaillekoa, altzairue (AN-ulz). Inza NaEsZarr 1888.<br />

izotzño. � (Dim de izotz). Ligera helada. � Biharamunian, goizeko izotzño batek irazarrarazten ditu. Zub 42.<br />

izotzore, isotzora. � Helado. � Isotzora leka usaintzuarekin. (1894). Egan 1955, 45.<br />

izotzorma. � Hielo, helada. � Jainko jaunak lurrerat / izotz hormak igorri. Ox 90. � "(G-goi), costra de hielo"<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

1041

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

A. � Mendi goretako izotzorma eta elur-pillak. Vill Jaink 166.<br />

izotzormate. � Helada. � Hauk aldiz negu latza itzhoitz [sic] hormatetan. Hazparneko Kalbarioa 393 (ap.<br />

DRA).<br />

izozgetu (<strong>Lar</strong> � H). � Deshelar.<br />

izozkeria. � Frialdad, insensibilidad. � Beste euskaldunen biotzetatik izozkeria kentzeko egiñal guziak egin<br />

bear ditugu. GH 6-12-1956 (ap. DRA; la ref. es incorrecta). Berogarri ta babes billa asi naizenean, izozkeria,<br />

gogorkeria eta norkeria besterik eztut idoro. "Frialdad". Etxde Itxas 102.<br />

izozketa. "(Ae), helada" A Morf 155.<br />

izozki (BeraLzM). � Helado. � Aiek parrak valenciano arekin izozkia eskatu genionean. Lab EEguna 74. �<br />

"(L), morceau de glace, glaçon" Lh.<br />

izozkida (<strong>Lar</strong> � H). � Congelación.<br />

izozkidatu (<strong>Lar</strong> � H). � Congelar.<br />

izozkil. v. izotzil.<br />

izozkizun. � Asunto, cuestión fría (ref. a la muerte). � Sutan den [ik] biotza izozkizunetan ere. Zait Sof 163.<br />

izozko. "(R-uzt), friolero" A.<br />

izoztar. � Habitante de las regiones polares. � Kolonek Ameriketan arki-gizadiena, izoztar larruz-yantziena,<br />

eztira erti-era berdintsuak. Ldi IL 125s.<br />

izozte (G, AN-egüés-ilzarb-olza, Ae, Sal; <strong>Lar</strong>, H). Ref.: VocPir 64; Bon-Ond 137; A. � Helada. � Izoztea eta<br />

otza, bedeinkatu ezazue Jauna (G). CantTP 13 (leia (V), leije (V-och), kharruntia (S); en las demás versiones<br />

izotza; (Dan 3, 69) Dv hormate, Ol izotz, Ker karrakaldo). Eguzki-izpi gorietan, izoztean eta ugoldeetan. Or Mi<br />

47. Izozteak elurra debekatua du. Or Eus 129. Agian izozteak / billoixtuko ditu [loreak]. Gand Elorri 82.<br />

Biotzean labe goria ta buruan izoztea ta garranga dutenak. Zait Plat 83. En DFrec hay 3 ejs. � (V-gip, ANlarr).<br />

Ref.: Iz UrrAnz; Asp Leiz2. Temporada de heladas. � "Primaire [mes del calendario republicano], izotzte"<br />

Revol 160.<br />

- IZOZTE-ONDO. "Izoztiondo ederra izan degu aurten (después de la helada) (G-azp)" Vill (comunicación<br />

personal).<br />

izoztegi. � Lugar frío, helado (sentidos prop. y fig.). Cf. el topónimo Izoztegi, citado por <strong>Izt</strong>ueta (C 87ss). �<br />

Etxea ordea izoztegi zeritzaion, bere atsekabeen osin-zulo. Etxde JJ 33.<br />

izoztela. "(V-m), hielo" A.<br />

izoztruma. "(V, arc), canalón de hielo" A.<br />

izoztu (V-gip ap. Etxba Eib; Lcc , <strong>Lar</strong>, Añ (G), H), ixoztu. �1. Helar(se), congelar(se). � Estanke<br />

izostua (337s). LE-Ir. Badira itsasoak neguan izozten diranak AA III 501. Ibai izoztu batera erori. <strong>Lar</strong>d 399.<br />

Iparraldian edur-mendi ixoztubak. Laux BBa 136. Biatzak erdi alderaño izoztuak. Etxde JJ 261. Erro izoztuak<br />

ezin du lurrik artu. Ibiñ Virgil 88. Azal-izoztuz estaltzen dira ibai lasterrak. Ib. 101. Elur goria eta su izoztuak<br />

eta gisa horretakoak. MIH 242.<br />

v. tbn. <strong>Izt</strong> C 72. Aran SIgn 71. Bv AsL 206. Osk Kurl 81. Zait Plat 51. NEtx LBB 161.<br />

� Enfriar(se); quedarse frío. � Ez al gera argi geiegiaz lilluratu, eta ainbeste surekin izostu. <strong>Lar</strong> SAgust 15.<br />

Odol, izardi larriz egoan izoztua. AB AmaE 453. Gorputza izozten digun adiñera iritxi ezkero. 'L'âge nous<br />

glace'. Or Mi 46. Alde gustijak ixoztu ditu / txingor-nastedun aixotzak. Enb 106. Oiñ eta eskuak apurka-apurka<br />

zittuan izoztuaz. Etxba Ibilt 487.<br />

� Cubrirse de hielo. � Izozturik zeudela bazterrak. VMg 9. Baso ixoztuban estalduta agon maitale orrek.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 1042<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

"Cubierto de rocío". Laux BBa 38. Ludi-kazko izoztuetara. Ldi Y 1933, 85. Mendi izoztuan. SMitx Aranz 95.<br />

Oin-utsik zoan Italiko lur izoztuan. Or Aitork 222.<br />

� Congelarse, quedar inmóvil. � Gizonak gelditurik izoztuak mundu guztira etorriko diran gauzaren bildur eta<br />

errezeloakgatik. 'Arescentibus'. Oteiza Lc 21, 26 (Lç hilak bezalakaturen, He, Dv y Leon ihartuko, Ol igartu,<br />

IBk arnasarik gabe, IBe lur jota). Dolorexen abotsa entzutean, biak izoztuak geldituko dira. Alz Ram 53. Ikaraz<br />

izozturik gaude. Or Mi 136. Baña jaio-unean bertan izoztuta gelditzen zan Malentxoren ezpañetan irriparrea.<br />

TAg Uzt 149.<br />

� (H). Enfriar(se) (sentimientos, etc.). � Izozturik topatu nuela an Fedea, / beroagoa ere ez Karidadea. AB<br />

AmaE 286. Otzak ixoztu daroz maite-itzak. Laux BBa 18. Biotza izoztu zait. Zait Sof 147. Epeltzen, ostutzen eta<br />

bearbada izozten ari zait maitasun ori. Etxde JJ 165. Bihotza izoztu zitzaion haren begien pean. Mde Pr 166.<br />

Oztasun ikaragarriak izoztutzen dizkigu bazkal-orduak. Txill Let 90. Arrezkero, ingurukoak oro izozturik ikusi<br />

zituen [Erakleitok]. Zait Plat 31. Horrek berehala hoztu eta are izoztu ninduen. MEIG VII 37.<br />

� (Part. en función de adj.). Muy frío. � Erio-izardi izoztuz bustia. Or Mi 149. Aize izoztua zetorrek. Goen Y<br />

1934, 94. Leize izoztu auetan. Ibiñ Virgil 117. Otsailleko goiz izoztu batean. NEtx LBB 73. v. tbn. Mde HaurB<br />

84. Etxde JJ 233. Lasa Poem 65.<br />

�2. (S ap. Lrq; <strong>Lar</strong>, H (+ -tzt-)). Helar. v. IZOTZ EGIN.<br />

�3. (Sust.). Helado. � Erosten dautse amamak bertan izoztu bana. Kk Ab II 157.<br />

hizpanaldi. � Tipo particular de crucigrama. � Izpanaldi gustijak dira Bizkaiko euskerazkuak (1895). AG 453.<br />

izpar (BeraLzM), izper (BeraLzM). Neol. de Arana Goiri creado en 1897, de itz 'palabra' y barri 'nuevo' (AG<br />

1407). � Noticia. Cf. HITZ BERRI. � Albista edo izpar au ikaslarijei esaten. AG 1478. Nun irakurri, aditu edo<br />

jakindu zuban gauz edo izpar (albiste) ori. BPrad EEs 1913, 215. Izpar au artu ebanian. Kk Ab I 76. Gauzak<br />

bakoitzak bere eraz, bere izpar, obari ta naiari arauz edesten ditu. Zink Crit 53. Izper bat. Ib. 3. Zuei emoten<br />

izpar alaiak. Enb 201. "Opate" bordan zer izpar? JKort in Onaind MEOE 940. Unterwald-eko izparrak yaso<br />

arte. Goen Y 1934, 178. Dakardazan izparrak. TAg GaGo 10. Eguneko gorabera, albista, izpar ta esamesak.<br />

Erkiag Arran 13. v. tbn. JBDei 1919, 180. Garit Usand 54. GMant LEItz 56. BEnb NereA 215.<br />

- IZPAR-ARRANTZUN. En busca de noticias. � Ara emen izper-arrantzun gizona. TAg GaGo 91.<br />

izpardun. � Portador de una noticia. � Juanen barri jakin gura dot neuk be ta, juan biar dot izpardunagaz itzegiten.<br />

Kk Ab I 8.<br />

izparkari (BeraLzM), izperkari (BeraLzM). � Periodista; corresponsal. � Len neu nintzan Karatx-en / lagun<br />

izparkari. Enb 198. Erri bakoitzean izperkari on bat du. Ldi IL 70. Euskel-izperkari-saria. Ib. 148. Izperkari<br />

naizelakoan dik olako itz-etorria. TAg GaGo 71.<br />

izparketa, izperketa (BeraLz). � Información. � Egunkariek idazlek egorri zituzten, izperketa beharrez. Herr 1-<br />

10-1959, 3.<br />

izparki, izperki. � Noticia. � Albistari ta itzaldiyetan beste izperkirik ez dantzugu. J.M. Tolosa EEs 1913, 161.<br />

izparren (BeraLzM). � Golfo. � --Zer da izparren? --Lur barnean sartzen dan itsaso zatia. Izparren da gure<br />

itsaso guzia, au da, Bizkaiko izparrena edo Kantauri itsasoa. Bera EEs 1915, 167.<br />

izparringi (BeraLzM), izperringi (BeraLzM). � Publicación periódica. En Eusk 1919-20 (II), 94 se atribuye<br />

erróneamente el neol. a Arana Goiri (v. NeolAG). En DFrec hay 10 ejs. de izparringi. � Egunero ala aldizka ala<br />

noizean bein argitzen zeraten ingoski ta izparringiak. EEs 1916, 54. Iragarri eben bertako izparringi baten. Kk<br />

Ab I 119. Izper ingi edo periodiko. JBDei 1919, 316 (286 izparringi). El Tiempo izparringiak (periodikuak)<br />

onela zion. Garit Usand 15. Jel-alderdijak beste / izparringi bat dauka. Enb 93. Sei illabete barruko izparringi<br />

bat eskuetan degula. Ldi IL 93. EKIN asteroko izparringian. Eguzk GizAuz 3. Izparringi ontan lanik izango ote<br />

nuken jakitera. JAIraz Bizia 50. Breizerazko idazki eta izparringiak. Mde Pr 283. Izparringiak lurrera bota.<br />

Erkiag BatB 61.<br />

v. tbn. Eusk 1919-20 (I), 24. Zink Crit 55. Altuna 18. Munita 112. AGoen Agurea 18. Izperringi: Markiegi in<br />

Ldi IL 7.<br />

izparringitza. � Periodismo. � Izparringitzak oraingo edestiari on ala kalte egingo dion oso alotetsu da. Zink<br />

Crit 59.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

1043

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

izpartxo, itzpartxo. � Dim. de izpar. � Emain ditut emengo [Elizondoko] itzpartxo edo berri zenbait. Eskual<br />

28-2-1913, 3.<br />

izpazter (V-ple ap. A), izpaster, izbazter. � "Rincón del mar" Aizk. "Costa, litm.: rincón de mar. Sopelanako<br />

izpazterrean (V-ple)" A. Cf. ipazter. � Euskadiko izbazter maitagarri artan. Anab Don 256. Kirise idilarretako<br />

izpazterrean. Zait Sof 17. Ataak legetxe uger egin neban izpasterrera. <strong>Lar</strong>rak EG 1959 (3-6), 208.<br />

Izpazterra astintzen duten uiñen otsa. Ibiñ Virgil 47.<br />

izpazterdun. � (Lo) que tiene costa. � Ontziak laxter ibiltzeko ubide, ibai eta izpazterduna bada [erria]. Zink<br />

Crit 61.<br />

hizpe. �1. "Secreto, confidencia" BeraLzM. �2. "Contrata" BeraLzM.<br />

- HIZPEAN. "(R), en secreto" A. � Izpean artzen dekan. Ldi, carta 3-25 [sic]-1930 (ap. DRA).<br />

- HIZPEZ. "En secreto, en confianza" Bera.<br />

izpei. � Vaca marina. � Ari-larru gorrituak, izpei-larruak eta setin-zura. Ol Ex 25, 5 (Bibl itsasurde larru).<br />

izpektor. v. inspektore.<br />

izpelki. � Marisco, crustáceo (?). Cf. ispel. � Oraindik galdu gabe iraun zuten abere-mota pixkak zeuzkan<br />

janaritzat; itxasaldean berriz izpelkiak. JMB ELG 55.<br />

izpelko. v. ezpelko.<br />

izper. v. izpar.<br />

izpera (Bera), izbera (V-m ap. A Apend). Neol. creado por AG en 1896 de iz por itxaso 'mar' y bera 'abajo' (AG<br />

1015). � Bajamar. "Reflujo , movimiento descendente de las aguas después de la pleamar" Bera.<br />

"Itsasoak egunero izaten ditu bere gora-berak. [...] bera dijoanean izbera [deitzen zaio]" LzM Xabi 93. Cf.<br />

izgora. v. izperen. � Izgora, izberagaitik / ibilten naiz sasoian. Dorralbiz Lapasaltzaillea (ap. DRA).<br />

izperen (Bera). Neol. creado por AG en 1896 de iz por itxaso 'mar' y beren 'lo más bajo' (AG 1015). �<br />

"Bajamar, menguante del mar" Bera. v. izpera. � [Laga ondartza] izperen (marea baja) dagonetan, itxastxori<br />

oneik ibilten dira ankak bustitten. Amilgain Euzk 1930, 447.<br />

izperri. v. HITZ BERRI.<br />

izpi (V, G, L, B, Sal, R-uzt; O VocPo, SP, Urt II 431, <strong>Lar</strong>, Añ, Dv, H, VocB), ispi (H), ixpi (G-to, BN; VocBN �<br />

vEys). Ref.: A (izpi, ispi); A Apend; Etxba Eib; Iz To (belarrixpiya). � Tr. Usan ispi Haraneder (Phil 45) y<br />

Astarloa, e ixpi Lizardi, Labayen, Basarri y Berrondo. En DFrec hay 21 ejs. de izpi. �1. Brizna; hebra. "Fil delié<br />

d'or, d'argent ou de soie" O VocPo. "1.º brizna de leña, piltrafa de carne, filamento, fibra [...]. Ille-izpi (G-to, B),<br />

billo-izpi (R-uzt), mota de pelo. Belar-izpi, mota de hierba. [...] 7.º (G-nav), hebra de hilo" A. "Ileizpi, un<br />

cabello, lo mismo belar izpi, un tallo de hierba" VocB. "Hebra, fibra. Urrezko izpixegaz eiñdako soñekua" Etxba<br />

Eib. � Adats izpiak zituen / urrearen pareak. EZ Noel 42. Badaitso gerrirano [adatsa] / urh' izpiz aberatsa. O<br />

Po 38. Lurren hare izpi bezanbat milla milion mendez. Lg II 191. Agiñen artean gelditu oi diran lengo janaren<br />

izpi edo apurren batzuek. Mg CC 228. Artzen da izpi bat, eta dauden lekutik atera gabe, dijoaz askatzen<br />

[kapuleak]. It Dial 6 (Ur y Dv izpi; Ip hari). Lasto-izpi bat atzemanik. Gy 53. Oihal izpi bat bizkarretik edo<br />

gerrian. Hb Egia 64. Aien [zurmintzen] izpiak artuaz. Arr GB 62. Belar-ixpi batzu. Ldi Y 1933, 86. Lio-izpi bat<br />

bereizi nizun. Or Eus 57. Ille-txintustak, ez al dirudie urre-izpitan austatuak? TAg Uzt 6. Ari izpi ariñena. Zait<br />

Sof 60 (v. tbn. Plat 5). Bere txistun odol izpi bat azaldu zan. JAIraz Bizia 85. Enborrari datxikon goroldi izpi<br />

bat. Lf in Zait Plat XV. Ezta zure soiñekoaren ixpirik ere [ukitu]. Berron Kijote 206. Giza gorputz-arimen<br />

hondar zikinak, urre izpiz nahasiak. MIH 286.<br />

v. tbn. SP Phil 191. ArgiDL 32. Anab Poli 93. Gazt MusIx 191. Txill Let 54.<br />

� Tallo de cereal. � Gariak me eta enredatruk, zomat izpi, kainbat alte. Mdg 141. Izpi-muturra gorri dadukan<br />

garia. Or Eus 274. Gari-izpi erkin batzuk. Munita 146.<br />

� Euri-izpiz josita zegoan belarri-puntetaraño [mandoa]. Anab Poli 99.<br />

�2. (R ap. A; SP, <strong>Lar</strong>, H). Rayo (de luz). "Argiaren izpiak, rayons de lumière" SP. "Fáculas del Sol, Eguzkian<br />

agiri diran argi-izpi batzuek" <strong>Lar</strong>. � O Iongoiko argiaren / izpiz banatzaillea. EZ Noel 36. Guzien gaineko<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 1044<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

egiak bethi bere argi izpiez alde guzietarik inguratzen duena. SP Imit III 48, 1. San Agustiñen argiaren<br />

errañurik eta izpirik ere gelditu etzaigu. <strong>Lar</strong> SAgust 11. Egunaren lenengo argi-izpiakaz batera. Echta Jos 340.<br />

Illargiaren izpiak sartzen dira. Zink Crit 50. Su-izpi batean urturik. 'Rayon de feu'. Or Mi 24. Gandu urratuen<br />

artetik [...] zearkatu du lurgaña lenengo urre-izpiak. TAg Uzt 74. Artizar-izpia. SMitx Aranz 204. Eguzkiaren<br />

goiztar izpi epeletara. Erkiag Arran 191. Argi-izpiren bat sor daitekeelakoan. MEIG VI 81.<br />

v. tbn. Alz Ram 86. KIkV 27. Inza Azalp 57. Ox 126. Altuna 32. Jaukol Biozk 78. Otx 42. Enb 133. Laux BBa 38.<br />

J. Artetxe Y 1934, 325. ABar Goi 50. Zait Sof 13. Etxde AlosT 57. Txill Let 36. Ugalde Iltz 64. Gand Elorri 134.<br />

Anab Aprika 69. Ibiñ Virgil 116. Lab SuEm 176. NEtx LBB 348.<br />

� X-ixpiaz aztertuko dizut. Lab EEguna 73. X izpien bitartez. Kk Ab II 133. � (Fig.). � Ezkara urtzikijak / aren<br />

maitasun-izpi edo mosu baño. Laux BBa 126. Errukizko izpia zeneriodan. Ldi BB 2. Itxaropen-izpi bat bezela<br />

agertu zitzaion. Mde HaurB 83. Adimen izpia iraungi. Lasa Poem 96. v. tbn. Aitzol in Laux BBa VI. Bilbao<br />

IpuiB 222.<br />

�3. (Vc ap. A; <strong>Lar</strong>, Mg PAbVoc, Añ, Dv, H). Poco, ápice. "Apice, un punto, casi nada" <strong>Lar</strong> y Añ. �<br />

[Erresoluzione] hetarik den punturik, den izpirik aphurrena utzi baino lehen. SP Phil 534. Sakrilejio bat egitea<br />

litekela hartarik [amodiotik] ispi bat ere hari idekitzea. He Phil 306 (SP 305 izpirik). [Egunen] izpirik<br />

txikarrenak ainbat balio dau. Añ EL 2 55. Indazu zure indarretik izpi bat. Dv LEd 7. Buruko min izpi bat. HU<br />

Aurp 86. Laborari iduriz gaizoenetik eta jakintsunik bipilenera ez da arte izpi bat baizik. JE Bur 167. Azkenizpiraiño<br />

galdu euskaltasun guzia. Mok 19. Parretxo-izpi bat. SMitx Aranz 23. Lotsa-izpi bat zuen beti. Mde<br />

HaurB 88. Atsegin-izpi billatzera. Erkiag Arran 24. Zenbait izpi bai, baina Arestiren obra osoa ez dugula behar<br />

bezain ongi ezagutzen. MEIG V 132. v. tbn. Elsb Fram 157. Etxde JJ 200. Gazt MusIx 165. Azurm HitzB 59.<br />

� (En la expr. izpi bat, 'un poco', con valor adverbial). � Bere buruaz hartua zela. Eta gero? Izpi bat hala izan<br />

balitz ere, ongi gutiago egin ote du? HU Aurp 114. Izpi bat ikaratuz boza. JE Bur 78. Azalez bakarrik izpi bat<br />

aldatuak. Ib. 176.<br />

� "Gizon izpia, un pigmeo (Darric)" DRA. � Oi estalki aberatsa gizon izpiarentzat, Yainkoaren erriek egina!<br />

Hb Egia 38.<br />

� (G-azp, AN-gip; H). Ref.: Gte Erd 13, 143. (En oraciones negativas, interrogativas o condicionales, tras sust.).<br />

"Adimendu izpirik ez duzu" H. "Lanan izpirik ez duzue egiten (G-azp)" Gte Erd 13. � Tr. En los autores<br />

meridionales va precedido de sust. en caso gen., hasta aprox. 1930, época a partir de la cual se va haciendo más<br />

frecuente el empleo de tema nominal nudo (que es tbn. lo habitual al Norte). Hay además un ej. de sust. + -(r)ik<br />

en Orixe. � Dudiaren ispi baga sinistuten dot. Astar I 25. Ez dala ogi, ez ardauaren izatiaren izpirik. JJMg<br />

BasEsc 65. Kutsuaren izpirikan gabea. Ur BulaG 554. Etzeukaten [...] inbidiren arrazaren izpi txikienik. Bv AsL<br />

163s. Gizon gizontasun izpirik gabeko batzuei. HU Aurp 157. Eztaukazue siñiste onaren izpirik. Ag Kr 100.<br />

Ondoriorik uzteko axola izpirik gabe. JE Bur 98. Lotsiaren izpirik baeukona. Kk Ab I 68. Pastu ziren neke<br />

izpirik gabe. Zub 126. Zorun-izpirik sortuko ba-da. Enb 52. Gezurrik izpirik ez diot. Or Y 1933, 405. Beldurizpirik<br />

ez nik. Ldi IL 8. Gorrotoaren ixpirik gabe. Basarri 67 (20 izpi). Erlijio-izpirik gabe. Vill Jaink 26. Ez<br />

dutela ahaidetasun izpirik. Lf in Casve SGrazi 7. Ez bait nintzen gauza arrazoi izpirik atzemateko. MEIG VII<br />

103.<br />

v. tbn. Arr GB 71. Aran SIgn 57. Alz Ram 86. Barb Sup 100. Ox 64. Eguzk RIEV 1930, 468. Zait Sof 144. Etxde<br />

JJ 7. Mde Pr 338. Erkiag Arran 124. Onaind in Gazt MusIx 156. Auspoa 98-99, 176 (ap. ELok 468). Xa Odol<br />

270.<br />

� (<strong>Lar</strong>, Añ, H). (Sin acompañar a un sust., en contextos negativos). "(Ni un) ápice, ezta izpirik ere" <strong>Lar</strong> (Añ ezta<br />

izpirik bere). � Pizuak xuxen iduki behar tut gauzaren ez emendatzeko izpi batez ere. SP Phil 359 (He 362 ispi<br />

bat ere). Ezin kendu ginaijo izpirik [neurrijari]. fB Ic I 87. Jostatzeko griñak etzion gutxitu izpi batez pobrien<br />

alderako onginai urrikaltsua. Bv AsL 30. Erbestekoen soñuetatik izpirik artu bageak. AB AmaE 120. Izpirik ez<br />

zen ohore gosea. HU Aurp 178. Ehiz izpirik ere zahartzen, mutikoa! JE Bur 92. Erdarara itzuli zitzala, arren,<br />

izpirik utzi gabe ta eratxiki gabe. (Quijote IX). Or RIEV 1929, 7 (Ldi ib. 209 ezer, Anab RIEV 1928, 610<br />

ezertxo). v. tbn. Arr May 73.<br />

�4. (V-ger-arr-oroz-och-gip ap. A; Añ (V), H), ispi (V-arr ap. A). Aguijón; púa. "Aguijón de la abeja, erlearen<br />

izpia" Añ. "Sagarroiren izpiak" H. � Txit barrena sartzen deutse / izpi berenua. DurPl 80. Edendu dabenean<br />

sugeak bere izpiaz. Añ LoraS 115. Bada itzartu ninduanean izpiaz erlabioak. AB AmaE 468. Anderaren izpia<br />

bada ba illteko? Ib. 312. Izpia edo eztena sartu ta il. Eguzk GizAuz 110.<br />

�5. "(G-to), momento. Ezkera errekardaritzan ariko, izpian egingo degu saldu-erosia (G-to)" A. � Zabaldu<br />

zituan, izpi baten, beren ego azkar, luze ta sendoak. Ag Kr 197. Izpi baten igaro zituan Oñatiko kaleariak. Ag G<br />

110.<br />

�6. "(G-azp), torta" A.<br />

�7. "(?), una hierba de hermosa flor y aroma agradable" A.<br />

�8. Radio (de una rueda). � Andik ateratzen dira gurpil-izpiak eta gurpil beteak gurdientzat. Ibiñ Virgil 91.<br />

- IXPI (Dv, H ap. Lh). "Dim. de izpi, une chose extrêmement petite" Dv. Cf. supra ejs. de ixpi, cuyo carácter<br />

expresivo no es seguro.<br />

- IZPI-IZPI (V ap. A; Dv). a) "Izpi-izpi bat (Vc), una cosa muy pequeña, cosa insignificante" A. b) (Precedido de<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

1045

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

sust.). � Ta ez ganorarik, ez zentzun izpi-izpirik be eztaukana. Otx 159.<br />

- IZPIREN. (Forma de gen., seguida de sust., en oraciones negativas). � Ez det izpiren erreparorik esateko ere<br />

[...] ez dala galduko. Otag EE 1883b, 237.<br />

- IZPI-ZALE. Amigo de los rayos. � Zer egin dozu pekatu, / ixarren izpi-zalia? Laux AB 66.<br />

- IZPIZ-IZPI. Poco a poco. � <strong>Euskal</strong>-anaien santutasuna / izpiz-izpi idosten dago. SMitx Aranz 154.<br />

- IZPIZKO. Radiante, lleno de luz. � Jainkuan izpizko eskuban. Laux BBa 44.<br />

izpia. �1. Sonido (?). � Zeintzuk dira euzkera bizkattarraren izpijak? (1897). AG 1019. �2. "Izpiya, fonética"<br />

Bera.<br />

- IZPIA-LEGE. Ley fonética. � Izpija-lagijak dira: ala biarrezkuak, ala gurazkuak (1897). AG 1022.<br />

izpiakera, izpijakera. Neol. creado por Arana Goiri en 1897, de izpijau y -era. � Fonética. � Irazti onetan iru<br />

gai dagoz: Agakea, izkinddegija ta Izpijakerea (1897). AG 1019. <strong>Euskal</strong>tzaindiaren erabakia bezala ekarria dan<br />

izpiyakerazko legea. Eusk 1919-20 (I), 78. Errikietako izpiyakera (fonética) gabe: etxea [...] t'ez etxia. EEs 1920,<br />

86. Euskeraren izpiakerari buruz. Eguzk RIEV 1924, 592.<br />

izpiatu, izpijau, izpiyatu (Bera). Neol. creado por AG en 1897, de itz 'palabra' y -bijau (AG 1064). �<br />

Transformar palabras según leyes fonéticas. � Irazti onetan darakuskuzan izpijetako lagijak (1897). AG 1019.<br />

hizpide (V-gip, G-azp, AN-gip), hitzbide (Hb ap. Lh), itz-bire, izbide (G-azp, AN-gip). Ref.: Iz ArOñ; Gte Erd<br />

27, 81. �1. Ocasión de hablar, motivo para hablar. "Motivo o causa de conversación, de habladurías [...]. Ez<br />

degu izpiderik jarri bear, no hemos de dar qué hablar" SMuj EEs 1921, 55. "Izpidia emun, tirar de la lengua" Iz<br />

ArOñ. "Izpidea jarri dit (G-azp), berak eman zidan izpidea (G-azp, AN-gip)" Gte Erd 27. "Izbidea jarri du (Gazp),<br />

orrekin izbide aundia jarri da (G-azp, AN-gip)" Ib. 81. "Txoferrari ez zaio izpiderik eman bear (AN-gip)"<br />

Ib. 27. � Orretan haritu naz ni, hartarako hitz-bidea izandu dudan aldietan. Mb OtGai I pról. Norbaiten<br />

mingaiñ txarrak jarri du itzbiria. Auspoa 120-21-22, 375 (ap. ELok 299). Itz-bire ederrak jarri dituzte / aurten<br />

da juan dan urtian. Tx B I 261. Juanak etzion izpiderik eman nai, ta artan gelditu zan egun artako alkar-izketa.<br />

NEtx LBB 21. Argatik jartzen dute / oinbeste izbide. Uzt LEG I 216. En DFrec hay 4 ejs. de hizpide. � +<br />

hitzpide (<strong>Izt</strong> VocC), hitzbide (G ap. A; i- Dv (G)). Tema, asunto. AxN explica perpausa (15) por itz bidea. �<br />

Itzbide oni dagokion argibide bat ezarriko det emen. <strong>Izt</strong> C 140. Bersoetan ederki apaindurik jarten dan edozein<br />

itzpide. Ib. 216. Itz-bide onetan aspertu etzediñ jendea. Otag EE 1880a, 111. Aldatu zuan itz bidea. Apaol 109.<br />

Heriotzea berdin, hitz-pide nasaia. Lf ELit 89. <strong>Euskal</strong> eta erdal hitzak baititugu hizpide orain. MEIG VII 28.<br />

Esaten didazuna hizpide harturik. MEIG I 226. � (AN-larr). "Motivo, causa de la discusión" Asp Leiz.<br />

�2. hitzbide. Capacidad de hablar. � Behar zuen hitz-bidea eman zion Jesus maitagarriak [gizon mututuari].<br />

Mb IArg I 243. � itzpide. Modo de hablar. � Egoaldeko edo <strong>Euskal</strong>-dierriaren biyotzeko itz-egiteak, esanak,<br />

erausiak eta itzpideak. Aran SIgn 200. Berba egin dute itzpide eta erausi ederrian beren liburuetan. Ib. 201. �<br />

Medio de expresión; lenguaje. � <strong>Euskal</strong>dunentzat euskera baño / zer da izbide obea? Auspoa 67, 60. Hizpide<br />

bat asmatu zuten jotzailearekiko: ukaldi batek A esan nahiko zuen, ukaldi bik B, e.a. Mde Pr 314. <strong>Euskal</strong>dunak<br />

(odol bera, itz-bide bera). Ugalde Iltz 22.<br />

�3. (AN-gip-araq), itzbide. Ref.: A; Gte Erd 27, 154. Conversación. "Izpideak ekarri duen ezkero, gauza bat<br />

esan bear dizut, ya que lo ha traído la conversación, he de decirte una cosa" SMuj EEs 1921, 55 (cf. infra<br />

HITZAK HIZPIDEA EKARRI). "Beti hizpide berarekin, ongi nazkatuta nago orain (AN-gip)" Gte Erd 154. �<br />

Balio andiko itzbide ari zuzenbidea ematen. <strong>Izt</strong> C 494. Itzpide luzea eta irabazi motza. Ib. 179. Utziogun itzbide<br />

oni. Zab Gabon 66. � (G-to ap. A). Discusión. � Irugarren txandan etorri eta / izpidia zan asiya. PE 87. Itzbidiak<br />

orrela / oi dirade sortu. EusJok II 32. Ta Ixraelen leñu guzietan erri osoaren izpide au zan. Ol 2 Sam 19,<br />

9 (Dv guduka hari zen, Ker eztabaida onetan ziarduen). Izpide luze ta amaigabekoan sartuko giñake. Vill Jaink<br />

119. � Comentario, murmuración. � A zer itzbideak biar errian, bizi dala banatzen danean. Lek in <strong>Lar</strong>z<br />

HilEspos 69 (ap. DRA).<br />

�4. (G-goi ap. A), itzbide (A). "Razón en la discusión. Izpidean zaude, tiene usted razón" A (que no aclara si se<br />

usa como sust. en todos los contextos o sólo en la expresión citada; v. infra HIZPIDEAN EGON). � Epaikari<br />

jaunari kukuak dirautso: / "Neguak izpiderik ezetan be eztauko". Enb 179. Izpiderik gitxien daukonak, iñok baño<br />

garraxi geiago. Otx 89. Baña, ezta izpide, azti batek neuk baño geiago dakian ala ez ebaztea. 'No es un juicio<br />

verdadero'. Zait Sof 70. � Razón, argumento. � Izpideren aurkaz izpidea ezarrita, zenbat on dituen zuzen<br />

izateak esan bageneza. Zait Plat 140. Agerian dago --esan zuen-- zure itz-bideak dakarrenez. Ib. 150. � Motivo,<br />

razón. � Entzun biar ixango dautsazak aobetekuak; eta izpidez esanda. "E avrà ragione". Otx 175. Samaritarra<br />

ta deabruak artua zerala esateko izpiderik (arrazoirik) ez al dugu? Ir YKBiz 325.<br />

�5. izbide. Gramática. � Izkera, izbidea, erdaldunek Grezitik artuta Gramática esaten dutena, ori da<br />

bakoitzerena, ori da gogoan artu bearrago dena. Or LEItz 32.<br />

- HITZAK HIZPIDEA EKARRI, EMAN. Traer a cuento la conversación. � Itzak itzbidea emanda, Festok<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

1046

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

Agripari esan zion [...] zer gertatzen zitzaion. <strong>Lar</strong>d 527. Eta itzak itz-bidea emanaz, esan zion. Zab Gabon 102.<br />

Itzak itz-bidea dakarrela, eta zear-galdera batzuen bitartez mutil aetxen aotik ikasi du. Mok 19. Hitzak hizpidea<br />

ekarri duenez gero, zor zaiona aitortu beharrean aurkitzen naiz. MIH 371. <strong>Euskal</strong>tzaindia aipatu dudanez,<br />

hitzak hizpidea ekarririk, diodan zerbait <strong>Euskal</strong>tzaindiari berari buruz. Ib. 223. Hitzak hizpidea dakarrela.<br />

MEIG I 261.<br />

- HIZPIDEAN. Hablando, en conversación. � Kaspar-ekin izbidean. Lab EEguna 98.<br />

- HIZPIDEAN EGON (G-goi ap. A). Tener razón. � Euzkera maite ori, izpidian zagoz. Enb 127. Orrek eztu<br />

esan nai semea izpiden etzegoanik. Ldi IL 59. Ea nor dagon izpidean. Ir YKBiz 69. Danean izpidean zaude. Zait<br />

Sof 72. Poeta hizpidean bazegoen. Mde HaurB 87. Demagun, ordea, Orixe hizpidean dagoela. MIH 82. �<br />

Izpidean bada. Zait Sof 27.<br />

- HIZPIDEAN JARRI (G). "Dar que hablar" A EY III 297.<br />

- HIZPIDEZKO. Razonable, puesto en razón. � Izpidezkoa egiaren aurkako gertatzen da, ta onuragarria,<br />

izurrite. Zait Plat 33.<br />

hizpidetu (G-to, AN-araq ap. A). �1. Apalabrarse. �2. (AN-larr ap. Asp Leiz), izpiitu. "Discutir. Ama alabak<br />

izpidetu omen dira" Asp Leiz. � Bertako neskak baietz [...] ura ekarri eta besteak ezetz izpiitu omen itukan. AIr<br />

EuskIp 12.<br />

izpidun. � Corchea. � Seikuan [...] sei izpidun [corchea] sartzen dira. LzM EEs 1912, 105. Nolatan guk neurri<br />

bakoitzeko lenbiziko izpidunari arrotzak baño luzetasun pittin bat geiago ematen diyogu? Ib. 130.<br />

izpiitu. v. hizpidetu.<br />

izpika (SP, H). �1. Brizna a brizna; poco a poco. "Brin à brin" SP. "Izpika ilea berextea, séparer la chevelure<br />

brin à brin. Izpika iatea, manger un mets à très petits morceaux" H. � Eta zañak apartatzen gorputzetik izpika.<br />

EZ Man I 102. Min bitartetik izpika sartzen asi jat askatasuna. Gand Elorri 89. �2. (H). (Sust.). Poco, ápice.<br />

"Izpika bat ere eztaut eman, il ne m'a pas donné même la moindre parcelle" H. � <strong>Lar</strong>deria izpika baten<br />

erakusten. HU Zez 209. Golgothako kurutzearen izpika bat. JE Ber 60. � Elgarri lotuak diren izpika batzuek<br />

egiten dutela gure gorputza. Izpika horiek deitzen ditugu zelulak. JE Med 75.<br />

izpika. v. ispiliku.<br />

izpikatsu. "(L): 1.º fibreux; 2.º radieux" Lh.<br />

izpikatu (Dv � A, H). � "Couper en tout petits morceaux" Dv. "Adatsa izpikatzea [...]. Zertako izpikatu duzu<br />

gasna hori?" H. "Izpikatuz izpikatuz azkenean ian daut ene ogi guzia" Ib.<br />

izpiko, -ku. v. ispiliku.<br />

izpiku (B). Ref.: A; Izeta BHizt. � "Muy listo" A. "Hau neskatiko izpikue!" Izeta BHizt.<br />

izpil (V-ger-arr-m-gip ap. A), izpilo (V-oroz, G-azp ap. A), ispil, espilu (V-ger-arr-oroz ap. A), espil (V-ple ap.<br />

A). �1. Pinta, mota. "Ispillak edo pintak" A Ezale 1897, 142a. � Gure edesti aintzalgarriaren orrialde txuri<br />

batzuk izpil beltzaz zikindu. EEs 1928, 17. Gorristea da, ta atzeko iztarrean izpil zuriak ditu. Erkiag BatB 122.<br />

�2. Pinto, moteado. � Ikusi dot txakur izpill bat. Ezale 1897, 86a.<br />

izpildun (A), ispildun, espiludun (V-ger-arr-oroz ap. A), espildun (V-ple ap. A). � Pintado, pinto, moteado.<br />

"Ispilduna da ispillak edo pintak daukazan edozein gauza nai bedarki nai abere" A Ezale 1897, 142a. � Azaltximur<br />

ispilduna. A BGuzur 116. Txakur izpilldun bat. Ezale 1897, 86a. Bizi, nabar, ximen eta izpildun agertuko<br />

digu [mundua]. Zait Plat 48. Astegunetan gona gris izpildunaz eta amantal urdinaz. Baraia 45.<br />

izpilo. v. izpil.<br />

izpiltsu. � Pinto, moteado. � Arditartetik izpiltsu, nabar ta arreak oro, ta auntz artetik izpiltsu ta nabarrak oro<br />

alde bat bilduz. Ol Gen 30, 32 (Ur pintatu, Urt pikotatu, Bibl pikarta). Orein izpiltsu adarduna. Zait Sof 26.<br />

izpilu. v. 1 ispilu.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

1047

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

1 izpindola. v. ixpindola.<br />

2 izpindola. "(Lf), courant d'une rivière" Lh.<br />

izpiño. �1. (Dim. de izpi). (Un) poco, ápice. � Urgulu izpiño bat. JE Bur 73. Min izpiño bat. Barb Sup 35. �<br />

(En la expr. izpiño bat, 'un poquito', con valor adverbial). � Zangoak ere izpiño bat herrestan. Zub 98. Zure<br />

matelak gorriarazi baditut izpiño bat. Ib. 94. Mutikoa izpiño bat edana. SoEg Herr 15-9-1960, 2. �2. Pequeño<br />

rayo de luz. � Etxeetako argi-izpiñoak keiñukadak egiten. Erkiag Arran 46.<br />

izpira. "(?), artesa" A. v. 1 azpil.<br />

izpiritixta. v. espiritista.<br />

izpiritu. v. espiritu.<br />

izpita, zizpita (sis- Deen I 397). �1. Estaquilla, cabilla (en un barco). �2. (A, que cita a LE), ispita (H), zizpita<br />

(BN-mix ap. A). "Rajita de leña que se mete bajo las uñas" A. � Ekusten dira aidean mota, ispita, lauso bestela<br />

ekusten ez diranak. Mg CC 221. Agótza begian edo zur izpita arágian. LE Urt ms. 131r. �3. "Zizpita (BN),<br />

espina de peces" A. �4. izpite (Foix ap. Lh), zizpite (Foix ap. Lh). "Bois pour percer le fromage et lui enlever le<br />

petit lait" Lh.<br />

izpitsu (T-L). �1. "Fibroso" A Ezale 1897, 63b. "Fibreux" T-L. � Aloka izpitsua. Zait RIEV 1933, 63. �2.<br />

Radiante, que emite rayos. � Altxatzen ai zan / euzki izpitsua. TP EEs 1927, 30.<br />

izpitu (V-ger-ple-m-gip, G-to). Ref.: A; Etxba Eib. � "Cortar la carne en hilos" A. "Reducir a hebras.<br />

Zurrukutuna eitteko, bakillaua izpittu biar izaten da" Etxba Eib.<br />

izpitxo. �1. (Dim. de izpi). Pequeño rayo (de luz). � Lortu eban argi izpitxo bat sartzia illundasun ain sendo<br />

artan. Kk Ab I 49. �2. + izpitxu. Pequeña brizna. � Lasto-izpitxu bat artuta. Or Tormes 85. Belar-izpitxo. Or Mi<br />

71. Adimenaren begia lausotzen dun izpitxo bat da ori. Amez Hamlet 20. Soñeko aiek zatituta, izpitxo bat<br />

bakoitzari emateko. Manzi GPatroi 57. Badela horrelako urre izpitxo bat edo beste sakabanaturik Bilintx<br />

arlotearen bertso traketsetan. MEIG III 84. � Apice. � Yota bat ez izpitxo bat ezta legetik kenduko. Ir YKBiz<br />

120.<br />

- IZPI-IZPITXO. (Con reduplicación intensiva). Pequeña cantidad. � --Oba, yan maite, yan zeuk oparo. --Izpiizpitxo<br />

bat, zelangoa dan esateko be. A Latsibi 149.<br />

izpitzeko. "(V-m-gip), bacalao pequeño" A. Cf. izpitu.<br />

izpiune. � Momento. � Txanpon gorri-beltz leunak izpi-une baten egaka bezela ikusita gero. Ag G 72.<br />

izpixko. "(R), racimillo" A.<br />

izpixo. v. ixpixo.<br />

izpizatu (<strong>Lar</strong> Sup, H), izpitzatu (A). � Renegar. � Izpizatzen det aita ez ama dirudian abereaz. "Reniego de la<br />

bestia que a su padre ni madre parece". RS 370 (Azkue transcribe izpitza-). Zure egin-bearra izpizatu ta iñutu<br />

ziñun zure aberriarekiko ogen dagizu. Zait Sof 66.<br />

� Etim. Tiene el aspecto de ser un continuador indirecto del lat. despicere: cf. fr. ant. despire, inglés despise<br />

(REW 2601, FEW 3, 54a).<br />

izpiztatu. � Alumbrar con rayos. � Erdiko bide argi bat, eguzki gozoak izpiztatua: biotzarena. Erkiag Arran<br />

131.<br />

izpligu. v. ispiliku.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

1048

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

izportu. "(V-arr-oroz), cortarse la leche" A.<br />

hizpotrika (<strong>Lar</strong>, H (+ hitz-)). � "Parlador" <strong>Lar</strong>.<br />

izprintza. � Rayo de luz. � Ontasun Utsaren ariño, leiñuru ta izprintza baiño ez da. Ibarg Geroko 11 (ap.<br />

DRA).<br />

izpura. �1. "Hizpura (L; Hb), étang, marais" Lh. �2. Corriente de agua; corriente marina. "Aguaje corriente" A<br />

(que cita a Lcq). � Ugarte-alde dagon izpurak / kenduko dio indarra [ontziari]. Or Eus 393.<br />

izraeldar. v. israeldar.<br />

izt. "(V-ger), exclamación para llamar la atención de alguna persona" A.<br />

izta. � Pierna. (Quizá "derivado" de istape, iztazain...). � Ederra zalako ta izta (anka) ariñak eukozalako.<br />

Altuna 95.<br />

iztagorri. "(BN-baig), glándulas de la ingle" A. v. IZTER-ZORRI.<br />

1 iztai (V-m ap. A), iztei (V-m ap. A), iztegi (<strong>Lar</strong> Sup, Mg PAbVoc, A, que cita a Ast), istai (V-m ap. A), istei (A<br />

Apend). � "Ingle. <strong>Izt</strong>aietako miña izerdiak erreta eukiten da (V-m)" A. � Istai erreak edo egostuak osatzeko,<br />

Andra Maria Erdotzakora eroaten dabez umeak (V-m). A EY I 81.<br />

2 iztai (Dv, H, A), histai. � "1. descente; 2. vallon, vallée. 3. talus" H. "Cuesta abajo" A, que cita a Oihenart. �<br />

Ezt' ikaia non eztuen bere iztaia. "Devallée". O Pr 164. Ez da ikhaia nun ez duen bere histaia. Zerb GH 1936,<br />

223.<br />

iztal. "(R), calcáneo, hueso del talón" A. v. aztal.<br />

iztalatraka. � A horcajadas. v. ixtaklok. � Ta gu iztalatraka, / kirten gai batean. Olerti 1961 (4-6), 113.<br />

hiztaldi. v. hitzaldi.<br />

iztaloki (H), iztalogi (A), istaloki (V ap. A; <strong>Lar</strong>, Añ (V), Hb ap. Lh, H), istalogi (V ap. A, que cita a Añ),<br />

ixtaloki (H). � Ingle. � Jo zuen lanzaren azpiarekin istalokian. Ur 2 Sam 2, 23 (Dv ixtazakhian).<br />

iztaltolaka. v. ixtaklok.<br />

iztamu (<strong>Lar</strong> � H, Hb ap. Lh). � "Atrición" <strong>Lar</strong>. v. IZU-DAMU.<br />

iztanda. v. eztanda.<br />

iztanda. v. eztanda.<br />

iztao. "Una yerba de cuyas hojas ablandadas al rescoldo con manteca se valen los caseros para hacer reventar los<br />

diviesos y otros humores" Aq 242 (� A).<br />

iztaho, iztabo (Bera Ap). Neol. creado por Arana Goiri en 1896, de iz por itxaso 'mar' y abo 'boca'. �<br />

Desembocadura. � Bere itturrija dauka erdelerrijan, eta bere iztabua, Ibaizabalan, Zorrotza deritxon tokijan<br />

(1896). AG 1013. Ibai txiki baten iztabua (iztabo: ibaiak itxasora daukon abo edo desenbokadurea). Kk Ab I 81.<br />

Liger hibaiaren iztahoa baino beherago doa. Mde Pr 282. � (Fig.). � Euzkadi gustiko bitxabalak eta enparauko<br />

beste basa-bide-zijor gustijak be, gaur Mañarin ixan dabe euren iztabua. I. Uribitarte Euzk 1931, 594.<br />

izta-ondo. v. iztondo.<br />

iztape. v. istape.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

1049

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

hiztaputz. "Conversación trivial" (AN-araq).<br />

iztar. v. izter.<br />

hiztar. "Verbal" <strong>Lar</strong> y Añ.<br />

iztari. v. ehiztari.<br />

iztarpe. v. istape.<br />

iztarri. v. eztarri.<br />

iztarro (AN-larr ap. Arzdi Plant1), isterro (G-nav ap. IzG). � "(Polystichum filix mas), helecho macho" Arzdi<br />

Plant1 276. "Helecho" Iz IzG. Cf. 1 iraztor.<br />

1 iztarte, istarte (SP (sin trad.), <strong>Lar</strong>, Añ, Hb ap. Lh, Dv, H, A Apend), ixtarte (Dv, H). � Entrepierna. "Entre<br />

piernas" <strong>Lar</strong> y Añ (parece que con sentido sust.). "Horcajadura" <strong>Lar</strong>. "Bragadas, las entrepiernas, aplícase a las<br />

de los animales" Ib. "Partie intérieure entre les deux cuisses" Dv. "L'entre-deux de la partie supérieure de la<br />

cuisse" H. � Gure andrea irrikor, iztarten gilikor. "[Elle] a la cuisse chatouilleuse". O Pr 204. Istartia ideki<br />

[Zezenak]. Ip Dial 93 (Dv ixtapea). Halako handitsu gisakoak sortzen zitzaizkion iztarte-galtzarbeetan, hemen<br />

desagertu ahala han agertzen zitzaizkionak. MEIG IX 97.<br />

2 iztarte. "(R), semblante. Zer iztarte zuri-gorri eder du morroin korrek!" A.<br />

iztarteko, istarteko (<strong>Lar</strong>). � "Entrepiernas, en los calzones, ista[r]tekoak" <strong>Lar</strong>.<br />

iztartetu, istartetu (<strong>Lar</strong>). � "Horcajarse" <strong>Lar</strong>.<br />

iztate, izkate (A DBols), izate (A DEV). � Puerto de mar. "Acervo [...], arena amontonada en el fondo de los<br />

puertos y de los ríos, izate ta iraietako ondar batua" A DEV. "Puerto [...] lugar en la costa, izkate (neol.)" A<br />

DBols. � Azartuba ixan biar itxaso asarreagaz iztate edo portutik urteteko. BAizk Ipuin 59 (ap. DRA).<br />

iztatrok (BN-baig). � "Andar los niños a caballo sobre el cuello" Satr VocP. Cf. ixtaklok.<br />

iztatu (AN ap. A). � Corva.<br />

iztatu. v. ihinztatu; ihiztatu; histatu.<br />

hiztatu. "Malquistar [...] gaizki hiztatu" <strong>Lar</strong>. "(L; Hb), se quereller" Lh.<br />

iztazain (BN-mix, Sal, R), iztazai (R-vid), iztezain (L-ain, R-uzt; Gèze (-zañ)), izterzain, istazain (BN-baig, Sal;<br />

O-SP 230, SP), istarzain (AN-egües-ilzarb; H), isterzain (SP), istezain (S, Sal, R), ixtazain (Dv, H), ixtarzain<br />

(Ae), ixtezain (-zañ S). Ref.: Bon-Ond 141; VocPir 298; A (iztazain, iztezain, istazain, isterzain, istezain); Lrq<br />

(ixtezañ). �1. Corva, jarrete; tendón del jarrete. "Les nerfs du jarret" O-SP 230. "Ixtazain onak ditu, il a bon<br />

jarret ou de bons jarrets" Dv. "Garrete, iztazaña" ZMoso 68. � [Lotsak dütü] iztezaiñak xurdunpatzen. Egiat<br />

249. Istar-zaña igartu zitzaiolako, errenka zijoan. <strong>Lar</strong>d 43. Eta orai ezina, ahult' istezaiñak. Const "Anaut<br />

Pettarrak" (ap. DRA). Oxala guk bagindu hen izterzain bera! Const "Zuberoa" (ap. DRA). Nik iztazaiñetan<br />

ugalez yo. Or Mi 114. Aldapa-gora ibillibearrak iztazañai demaien nekearen truke. TAg Uzt 90. Atxo zaharra<br />

zahalo mehe batekin izta-zainetan joka. JEtchep 22. �2. estazain. "(R-uzt), tarso, parte superior del talón" A.<br />

hizte. �1. Conversación. � Ea beraz sar nazazu prestuen solasean, / zure izena ofensatzen non ezbaita hitztean.<br />

EZ Man II 39. �2. (H). Lengua. � Tubaken baitharik dugun hitzte zaharraz. EZ Eliç VII. �3. "Le parler, la<br />

parole. Hiztea galdu du, il a perdu la parole" H.<br />

iztebera. "Declive, inclinación del terreno o de una superficie para abajo, plano inclinado. Landa au eztago<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

1050

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

zelai-zelai; iztebera apur bat badauko (V-arr)" DRA.<br />

- IZTEBERAN. a) Cuesta abajo. "Bein gora artu dogunean, izteberan-izteberan ederto etorri gara (V-arr)"<br />

DRA. b) "Jo orain izteberan (orden al que guía la yunta que ara, para que cambie la dirección en sentido<br />

transversal, al se<strong>sg</strong>o; V-arr)" DRA.<br />

iztegi. v. 1 iztai.<br />

hiztegi (V, G, AN, L, BN, S ap. A; SP, <strong>Lar</strong>, H; -tzt- Añ, Arch VocGr, VocBN). �1. Diccionario, vocabulario.<br />

"Esta palabra es relativamente nueva en esta acepción; pero se ha generalizado, aunque naturalmente no ha<br />

llegado al vulgo" A. � Eskuaraz, latinez, franzesez eta espainolez hitztegi baten moldatzen. ES 400. Bere <strong>Izt</strong>egi<br />

edo Dikzionarioa. Cb EBO 10. Euskarazko itztegia. <strong>Izt</strong> C 9. Hitztegi xumea liburu huntan enplegatuak diren<br />

usaiaz kanpoko hitz batzuen endelgutan. Gy 327. <strong>Izt</strong>egiaren aurreko eskribuetan. Aran SIgn 202. Frantses<br />

hiztegi bat. StPierre 20. Obe litekek iztegia lenbaien argitaratu Sabinoren itzak arturik. Lab EEguna 85. Idazti<br />

onen atze-aldian ezarri dodan iztegira. Otx 7. Voltaire-ren iztegi filosofikoan. Vill Jaink 93. Gure gisako hiztegi<br />

bat moldatu ginuen, hiztegi arrunta biziki. Xa Odol 37. Sakel-hiztegi ttipiago bat. Lf ELit 300. Erdal-euskal<br />

hiztegi baten premia. MEIG I 95. En DFrec hay 192 ejs.<br />

v. tbn. Eguzk LEItz 23. Mok 14. Zub 93. Or Mi V. JE Ber 6. FIr 178. Ldi IL 59. Mde Pr 256. Etxde JJ 272. Zerb<br />

Azk 37. Txill Let 35. Ibiñ Virgil 119. Alzola Atalak 104. Hitzt-: Arch Fab 11. Ardoy SFran 320.<br />

� Vocabulario, léxico de una lengua. "<strong>Izt</strong>egisailla, comisión del vocabulario" Eusk 1919-20 (I), 18. � <strong>Euskal</strong>gramatika<br />

ta iztegiya ondo ta sakon ezagutzen dittuala. RIEV 1928, 654. Olako berba erderatik artuak diranen<br />

ordez beste batzuk asmau zituezan, eurentzako iztegi txiki bat egiñaz. Kk Ab II 171. Germanararen hiztegiari eta<br />

morfologiari so eginez. Mde Pr 211. Hiztegi kontu dira, ez fonologia kontu. MEIG VII 194. � Nere hiztegiko<br />

hitz itsusienak arrosa eta krabelina dira. Lasa Poem 64.<br />

�2. Púlpito. v. hiztoki. � Gizaldi beraren asierako itztegi edo pulpito one<strong>sg</strong>arri bat. AB EE 1896b, 25.<br />

- HIZTEGI-LAN. Trabajo lexicográfico. � Iturburuetara jo behar da hiztegi-lanetan. MEIG VII 48.<br />

hiztegigile, hiztegi-egile (T-L), iztegile. � Lexicógrafo. � Errazago izango dute iztegilleak bere arloaren beste<br />

salla. Ol EEs 1919, 26. Ez bide zuten ezagutu, hiztegigileen artean, ez Pouvreauk ez <strong>Lar</strong>ramandik. MIH 285s.<br />

hiztegigintza. � Lexicografía. � Lehengo eta geroko markak hautsi nahi ez baditugu ere hiztegigintzan. MEIG<br />

VII 28.<br />

iztegile. v. hiztegigile.<br />

hiztegiño. � Dim. de hiztegi. � Hitz ez-ezagunen argitzeko eratxeki dion iztegiñoa. AIr in Izeta DirG 10.<br />

hiztegitxo. � Dim. de hiztegi. � <strong>Euskal</strong> iztegitxo bat ere ba-dakar [Aymeri Picaud-ek]. Vill Jaink 21.<br />

Beharrezkoa dugu, bederen, hiztegitxo bat. MIH 109.<br />

iztei. v. 1 iztai.<br />

izten. v. ezten.<br />

izter (V, G-nav, AN-gip-araq, L, Sal; Lcc, Ht VocGr, H), iztar (V, G; H), istar (gral.; <strong>Lar</strong>, Añ, H), ister (gral.;<br />

Volt 68, SP, Deen I 97, <strong>Lar</strong>, Añ, Gèze, Dv, H), ixtar (VocB), ixter (G-bet, AN-ulz, S; Urt III 413, Arch VocGr,<br />

VocBN, Dv, H). Ref.: Bon-Ond 141; A (istar, ister, iztar, izter); Lrq (ixter); Iz ArOñ (ístar), To (iztar), Als, Ulz<br />

(istérra); Holmer ApuntV; EAEL 15. �1. Muslo. "Cuisse (sens disparu)" Lrq. Leiçarraga (Decl a) 7v) da azpia<br />

como equivalente suletino de ixterra. � Eta zuen bere beztidurán eta ixterrean skribuz izen haur. Lç Apoc 19,<br />

16 (He, Echn y Dv ixter, TB, Ur (V y G) ister, Ol, Ker e IBe iztar, IBk izter; Ip azpi). Otsoaren ahotik ixtar bat<br />

ere on. "De la bouche du loup, il est bon de sauver même une cuisse". O Pr 391. Bronzezko izterra. Mb IArg I<br />

97. Isterrak eta belaunak bear ditu biribillak. It Dial 93 (Ur e Ip ister, Dv ixter). Astoa emanik bere isterren<br />

artean. Gy 34. Nere iztar eta zankoetan. Zab Gabon 102. Kapoi-izterra. Bv AsL 136. Ixterrean barna sartu ziola<br />

bere ezpata. HU Zez 22. Burni diran iztarrak. Laux BBa 138. Ixter erditarainoko tunika bat aski zuketela. JE Ber<br />

73. <strong>Izt</strong>ar erdiraiño da elurra gaiñean. "Hasta medio muslo". Or Eus 146. Haren iztarrak, mardul eta fresko<br />

zirenak. Mde HaurB 18s. Galtza iztarreraño ekarri. Anab Poli 15. Prakak izterretan batuta. Osk Kurl 162 (67<br />

ixter). <strong>Izt</strong>ar lodi aetako galtzerdi-amarrak ikusi eutsazan. Erkiag BatB 77 (v. tbn. Arran 37). En DFrec hay 3 ejs.<br />

de izter y 9 de iztar.<br />

v. tbn. EZ Man I 75. Mong 590. Elzb PAd 83. Tx B 188. Ldi IL 49. TAg Uzt 92. Berron Kijote 218. <strong>Izt</strong>ar: Bv<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

1051

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

AsL 137. Apaol 73. Iraola 66. Tx B I 112. Zait Sof 189. NEtx Antz 138. Bilbao IpuiB 77. Ugalde Iltz 53. And<br />

AUzta 66. Lab SuEm 208. Istar: Otx 160. Ister: Arti Ipuin 46. Ixter: Jnn SBi 87. Barb Sup 98. Etcham 66. FIr<br />

190. 67. <strong>Lar</strong>z Iru 58. Mattin 138.<br />

� (V-m, G-nav, L-côte-sar, BN-arb-baig-lab), iztar (V-gip, AN-larr-araq-ulz, BN-baig), istar (V-gip), ixter (Vgip),<br />

ixtar (AN-araq). Ref.: Etxba Eib (istarra); Elexp Berg (iztar); AtBou 11; EAEL 15. Pierna. � Besua edo<br />

iztarra galdu. fB Ic I 80. Ez naski ixterrez on direlakotz, gauza ezin ikusia, galtza luzeak ethorriz geroz. Hb Egia<br />

73s. Atara neban dantzan / ezkerreko iztarra. Azc PB 340. Azpantarrez izterrak estaldu. Ag G 1 (162 ister, 184<br />

iztar). <strong>Izt</strong>er bijak apurtu / badautsoz astuak. Enb 178. <strong>Izt</strong>errak buluzirik bazabiltzan. Zub 21. <strong>Izt</strong>ar bat,<br />

ezkerrekoa, iragan eban kataliñeaz gain. Erkiag BatB 75.<br />

v. tbn. Goñi 69. <strong>Izt</strong>ar: Kk Ab I 21. JanEd II 85. Bilbao IpuiB 175. Salav 82. Etxba Ibilt 462. Istar: Astar II X.<br />

Otx 11s.<br />

� Praka izterrean dauz atzak igortziten. AB AmaE 217.<br />

� ixter (Ae ap. VocPir 288). Ingle. v. 1 iztai.<br />

�2. (G, S), iztar (G), ister (G-nav, AN-5vill), ixter (S; Foix ap. Lh). Ref.: A (ister, ixter, iztar, izter) Lrq (ixter).<br />

Gajo; diente (de ajo). � Zaphatzen dira intzaur isterrak. Ip Dial 103. Baratxuri ister bat zaphatüz. Alth Bot 3.<br />

�3. "Ister (AN-gip), piezas de madera entre las cuales se mete el mástil formando para ello un agujero llamado<br />

fogonadura" A. � "Orga isterrak, deux pièces sur lesquelles s'appuie l'essieu d'une charrette" H.<br />

- IZTER-ARAN (ixterahan S). "Petite prune vert jaunâtre" Lrq. "Prunes en grappes de trois" Lh.<br />

- IZTER-ARTE (iztarrarte V-gip. ap. Elexp Berg; istar-arte A). Entrepierna. v. 1 iztarte. � Azienden ixterarteari<br />

gibeletik ongi begiratuz. Dv Lab 245. Jabe zanak pasatzen zion eskua iztar artean. Sor Bar 84.<br />

<strong>Izt</strong>arrarteko zauria. Erkiag BatB 99.<br />

- IZTER-BAKAR. "Istar-bakarra, manco de una pierna. Bizkai aldetik agertzen ziran istar-bakarrak ango<br />

meatzetan lagarik bizi erdixa" Etxba Eib.<br />

- IZTER-BARRABIL. "Ixtarbarrabil, en lechones gordos imitando ovarios y entre piernas" VocB.<br />

- IZTER-BARREN. Parte interior de los muslos. � <strong>Izt</strong>ar-barrena gorri [ardiak]. Or Eus 247.<br />

- IZTER-BURDIN. "Ciussard, ixter-burdin" T-L.<br />

- IZTER-EZTIKA. a) "Istar-eztika (V-ple), llevar a un niño a horcajadas" A. b) (istar- V-ple ap. A). (Montar) a<br />

la mujeriega.<br />

- IZTER-HEZUR (ixter- T-L; izta-ezur L ap. Lh). Fémur. � Apurtuta iztar-azurra. Azc PB 194. <strong>Izt</strong>ar-azur atala<br />

kendu. Kk Ab I 20. Horra ixter-hezurra. JE Med 21. Sortu zitzaion belaun batean gaitza, ixtar ezurrean gora<br />

joan zitzaiona. JAIraz Bizia 72.<br />

- IZTER-LARRU. "Cuissière, ixter-larru" T-L.<br />

- IZTER-LEHENGUSU (istar- V-arr, G ap. A). a) "Pariente lejano" A. v. IZTER-SENIDE. � Aitor-en iztarlengusuak.<br />

Lab EEguna 64. Eta anaia ez bada ixtar-lengusua. EG 1957 (7-8), 104. Askazi kontuan esan daiteke<br />

ez dugula artean [euskararen] izter-lehengusu ezagunik ere aurkitu. MEIG VI 126.<br />

� (iztar- G-azp, AN-gip ap. Gte Erd 211; ixter- G-bet). Primo tercero. v. herengusu.<br />

b) "Primo hermano, primo carnal. Bixen aittak anaiak ziranetik eurak istar-lengusuak" Etxba Eib.<br />

- IZTER-MAMI (izter-mamin V-ple, izter-mamu L-ain ap. A; ixtermami H, ixtarmami VocB). Muslo.<br />

- IZTER-MIN (ister- V-m-gip). a) "Enfermedad de terneros" A. "Istermiña, lipua, carbunco sintomático" Iz<br />

ArOñ. b) "<strong>Izt</strong>armin (V-m), gangrena" A.<br />

- IZTER-MOTZ. "Cul-de-jatte, ixter-motz" T-L.<br />

- IZTER-MUGAZ. En este momento (?). � Beaztopo zatzakit iztar-mugaz. Zait Sof 69. Ez dagokidanetan iztarmugaz<br />

diardudala badazagut. Zait Sof 27.<br />

- IZTER-OKER (istar- Gc ap. A). Zambo.<br />

- IZTER-ONDO (L-ain ap. A; SP; ixt- Dv). "Le gros de la jambe" SP. "Partie de la cuisse près du tronc, aine"<br />

Dv. v. iztondo.<br />

- IZTERREKO. (Primo, etc.) segundo. "Gure exian lengusu bigarrenantzako ixtarlengusuba eo ixtarrekua esate<br />

diu, biyak igualak dittuk gutzako" (G-bet).<br />

- IZTER-SAGU. "Ixter-sagu (L-côte), testículos" A.<br />

- IZTER-SENIDE (istar- V-arr ap. A). Pariente lejano. v. IZTER-LEHENGUSU.<br />

� (iztar- V-arr ap. Gte Erd 211). Primo tercero.<br />

- IZTER-TXOKO (AN-gip). "Ixter-txoko, ingle" Garbiz Lezo 123.<br />

- IZTER-URKULU. A horcajadas. � Onek esan ta iztar-urkulu iarri zan txarri-ganean. Azc PB 329.<br />

- IZTER-ZABALKA. "Zanqueamiento, istazabalka ibiltea" <strong>Lar</strong>. � Istar-zabalka Eliza-barrualdetik etxe-atarira<br />

joan zan. A Ardi 49.<br />

- IZTER-ZABAL (T-L; ister- <strong>Lar</strong>, Añ; istar- V, G, AN ap. A; Añ; istazabal <strong>Lar</strong>, H). "Zambo", "patiabierto" <strong>Lar</strong><br />

y Añ. "Cagneux" T-L. � Eskualdun itzain ixtazabal, zangoa herrestan bere idi eta orgen aitzinean [...]<br />

doanaren mintzotik. HU Aurp 200.<br />

- IZTER-ZAPI. Calzón corto. � Lotsagarriak estaltzeko, gerritik beleunetaraño iztar-zapiak liñoz egizkiezu. Ol<br />

Ex 28, 42 (Dv y Ur galtza motxak, Ker prakak, Bibl galtzoinak).<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

1052

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

- IZTER-ZORRI (ixterzorri BN-lab ap. A; ixtezorri AN-ulz ap. Iz Ulz; izti-zorri B ap. Izeta BHizt; ixtizorri H<br />

(L)). "Adenitis, inflamación de las glándulas" A. "Atra zaió ixtexorríe, el bulto duro que sale en el sobaco, bajo<br />

el vientre, etc." Iz Ulz (s.v. atra). "Golondrino que sale en la ingle" Izeta BHizt. (¿Relacionado con izorri?).<br />

- IZTER-ZORRO (ister- <strong>Lar</strong>, H; ixter- H). "Quixote, armadura del muslo" <strong>Lar</strong>. - IZTER-ZULOKA (istar- V-ger<br />

ap. A). A horcajadas. v. istapeka.<br />

izterbegi (B, Sal, S; Ht VocGr 352, H), isterbegi (SP (sin trad.), Urt I 259, Gèze, H), ixterbegi (AN, BN, S; Urt I<br />

259, VocBN, Dv, H). Ref.: A (izterbegi, ixterbegi); Lrq (ixterbegi). �1. Enemigo. � Zertan iuia hik baitazak<br />

eure izterbegia, / hartan kondemnatzen dukek ihaurk eure buruia. E 247. Zeren garaitu ditutzun hirur<br />

ixterbegiak. EZ Eliç 11 (Man II 205 izterbegi). Ene izterbegien, ixilen edo agerien eskuetarik salbatu. Harb 295.<br />

v. tbn. O Po 45. Khorteko isterbegiek hilerazi behar ziela erabakirik. Egiat 271. Ene izterbegia, bahin emaztia.<br />

Etch 80 (244 ixterbegi). Bil giten ixterbegiz / mendekatzera (BN-baig). NafEKZ 126. Anaidian sartu ezin zutenak<br />

ere izterbegi edo etsai gorri bide zituen. Zait Plat 53. � (Sc ap. A; H), ixterbegi (H). "Envieux, jaloux,<br />

calomniateur" H. "Baten ütser bihotz gaiztoz so denari izterbegia erraiten ziozü (Sc)" A. � Handik ene<br />

izterbegiek erraiteko suiet hartu dute eztela ni senda ahal nazaken midikurik. Harb 255. <strong>Izt</strong>erbegia minzatzen /<br />

delakoz guzaz. O Po 43. Ixterbegiak zaudelarik eia nun sarthüren nintzan. Etch 234. Beitzakian bazütiala<br />

isterbegiak, bekhaitzak eta etsai handiak. Ip Hil 161. �2. Enemistad. � Gorrotoa, izter-begia, odola... Erkiag<br />

BatB 89. [Epaille artezaren] eskuan bai ez dagoala larregikeririk ez izterbegirik. Ib. 199.<br />

� Etim. Para la posibilidad de que se trate de ezker + begi, v. FHV 476.<br />

izterbegigo, ixterbegigo (H). � Enemistad.<br />

izterbegitasun, ixterbegitasun (Dv). � Enemistad.<br />

izterburu. � Corva. � <strong>Izt</strong>erburuko lokezurrak belaunekoa galerazten ez dun bezela. EG 1958 (3-4), 202.<br />

iztergain, ixtergain (Dv), iztargain. � "Dessus de la cuisse" Dv. � <strong>Izt</strong>argaiña arri dute [lioa igurtzitzen<br />

dutenak]. Or Eus 101.<br />

- IZTERGAINEKO. "Ixtergaineko, cuissard" Dv.<br />

iztergaitz. v. eztarrigaitz.<br />

iztergoratu. � Recoger (la ropa, las faldas) en la cintura. � Bere arropa iztergoraturik jarraraziko dituela<br />

haiñak mahaiñean eta ibilliko dela hekien zerbitzatzen. He Lc 12, 37 (Dv gerria tinkatuko, traduciendo fielmente<br />

"praecinget se" de la Vulgata).<br />

1 izterka. "(Sal), solomillo" A.<br />

2 izterka (Sal ap. A), ixterka (Sal ap. A). �1. (Sust.). "Gajo de nueces, ajos, naranjas, etc." A. �2. (Adv.).<br />

"Ixterka, par quartier, par tranche" Lh.<br />

izterkatu, ixterkatu (BN ap. Lh), � "Partager en tranches" Lh.<br />

izterki, ixterki. � Muslo (comida). � Anzara ixterkiz. ECocin 25.<br />

iztertxo. "Cluniculus, hankátxoa, ixtertxoa" Urt V 227.<br />

izte(r)zain. v. iztazain.<br />

hizti. �1. Gramática. � Euzkel-iztiak (gramatikak) dakarren arauaz idaztea. Ayerb EEs 1914, 237. Egia itz eta<br />

izti zertzelada batsuetan, bere irakatsiak eukon yakituriari ezeutsola erantzun. GMant LEItz 74. Mikoletaren<br />

euskalizti au laburregia da. Eguzk RIEV 1930, 468. Kanpion-ek idatzitako euskal-iztia. N. Tauer in MEIG III<br />

115. v. tbn. Osk Kurl 218. �2. Tratado. � Descartes-en Gizon-iztia eskutaratu zitzaionean. "Tratado del<br />

hombre". Zink Crit 14. �3. (Pl.). Letras, estudios. � Mundu ontako iztietan eskolatua. "Erudito en letras<br />

humanas". Berron Kijote 20. �4. <strong>Izt</strong>i aundia du mingaiñean, orrekin ez fiatu (AN-5vill). Inza NaEsZarr 1493.<br />

iztika. v. eztika.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

1053

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

iztikatu. v. istikatu.<br />

iztil. v. istil.<br />

hiztimizti. � Murmurador. v. hizmizti. � Emakumeak ere gorgots, ez iztimizti: elikuti ta orotan zintzo bitez. Ol<br />

1 Tim 3, 11 (Lç gaitzerraile, He gaixki erraille, TB medisenta, Dv mihi gaixtoko, IBk berriketari, IBe<br />

maiseatzaile).<br />

iztin. v. istin.<br />

iztinga. v. 1 istinga.<br />

iztirriatu. "(Sal), reprender" A.<br />

iztizorri. v. IZTER-ZORRI.<br />

iztoki. v. ihiztoki.<br />

hiztoki. �1. Púlpito, estrado, lugar desde donde se habla. � Pulpitu edo iztokietatik adierazo. Aran SIgn 99.<br />

[Izlariak egon bear zuaneko] iztokia lurra baño bi arrabete gorago zegoan. Anab Don 117. �2. Locutorio. �<br />

Mojaekin ordu osoak parrez eta algaraz iztokiyan igarotzen zituzten. Aran SIgn 51.<br />

iztondo (BN-baig ap. A), izta-ondo, istondo (Sal, R ap. A; T-L). � Ingle; zona próxima al muslo. v. IZTER-<br />

ONDO, iztaloki. � Donzelleai egin jakak / izta ondoan anditua. Lazarraga 1193v.<br />

iztor. v. istor.<br />

hiztor. "(L, BN), perro de caza" A. v. EHIZA-OR.<br />

iztorio. v. istorio.<br />

iztrepu. "(V-ger), arco iris" A.<br />

hiztsu. � Hablador, charlatán. � Mingaiña daukazu iztsu, biotzean zerbait daukau. Euzkel Egutegia 3-12-1923<br />

(ap. DRA).<br />

hiztu (-tz- SP (sin trad.), Añ, H). �1. Hablar. "Tratar, confiriendo, (c.) tratatu, zerbaiten ganean [...] itztu (G)"<br />

Añ. Tanto Pouvreau como Harriet citan el ej. de Etcheberri de Ziburu (Man), aunque Harriet lo cita<br />

incorrectamente como trans. � Beharriak eztu aditzen, ezta hitzten ahoa. EZ Man I 46. Ahoan [gurutze egitea],<br />

berriz, begira / azan gaizki hitztetik. EZ Eliç 88. �2. (G ap. A). "Apalabrar, convenir de palabra dos o más en<br />

alguna cosa" A. � Baldin iñork engañatuko balu neskatx bat ezkontzaz iztu gabea. Ur Ex 22, 16 (Dv hitzemana,<br />

Ol itz artuta, Ker itza emonda).<br />

hiztu. v. 3 histu.<br />

hiztun (G-goi-azp-bet ap. A; SP (hitzt-), <strong>Lar</strong>, Añ, H), hizdun (H). I (Sust.). �1. (Seguido de adj.). (El) que habla<br />

(bien, mal, etc.). "Hitztun sotilla, poli en ses paroles" SP. "(Pico de) oro, hiztun ederra" <strong>Lar</strong>. "Elocuente [...]<br />

iztun-ederra (G)" Añ. "Hablista, orador. <strong>Izt</strong>un arritua (G-bet), excelente hablista" A. � Alferrak xoil dira hitztun<br />

eder, solhasturi handi. Ax 44 (V 27). Hitztun letranta da. SP Phil 285 (He 283 hitzdun eder). Ni hiztun motel bat<br />

naiz. Gco II 116. Gizon argi eta iztun ona. <strong>Lar</strong>d 507. Ez naiz hizdun eder. Dv Ex 4, 10 (Ur iztun ona; Urt hitza<br />

aise duen gizona, Ol itz egiteko gizona, Bibl gizon hiztuna). Pillipe iztun iaioa zala. Ag G 343. Itz ezezagunak<br />

biltzeko, iztun berritxua aukeratuko nuke. Ayerb EEs 1914, 72. Ez dira izdun itsusiyak. Tx B III 134. Oraindik<br />

gizon gordiña ta iztun ederra. Lab EEguna 84. Gizon bizkorra, baiña aula ere ez iztuna. Or Eus 35. Jakintsutzat<br />

eta iztun ontzat artzen dituztelarik beren egilleak. Berron Kijote 18. Hiztun atsegina. MEIG III 78.<br />

v. tbn. Aran SIgn II. PE 113. Urruz Urz 13. Arr May 55. EEs 1908, 111. Inza Azalp 90. TAg Uzt 148. Zait Plat<br />

151. NEtx LBB 209. Hitzt-: Ant EE 1884a, 423. Hizdun: Bv AsL 19. AzpPr 100.<br />

� (SP (hitzt-), <strong>Lar</strong>, Añ (G)). "Parleur, discourseur" SP. "Declamador, orador" <strong>Lar</strong>. "Predicador" Añ. � Bere<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 1054<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

burua iñor ez bezalako iztuntzat jotzen zuena zan. <strong>Lar</strong>d 505. <strong>Izt</strong>un berrizale zenbaitzuek. 'Predicadores<br />

noveleros'. Aran SIgn 99. Nola da iztuna, ala da enzuna. "Como canta el abad responde el monacillo". Mant<br />

EAlde 1911, 459. Zizero erromatar iztun ospetsuak. Lh EEs 1915, 235. Lenengo iztuna Alkatea zan. A Ardi 34.<br />

<strong>Izt</strong>una (sermolaria) Adrianen apaizlagun bat zan. Ib. 46. Au geratzen zaie iztun erritarrai beren itzaldiitan. Or<br />

LEItz 34. <strong>Izt</strong>un bakarrik? Idazlea ere. Lab EEguna 84. Ni baino (oh! zonbait!) goragoko hiztun, solastiar bati.<br />

Etcheb GH 1976, 347 (ap. DRA; la ref. es incorrecta).<br />

� Locutor. � Mikrosoiñura iztuna aurreratzen da. NEtx LBB 199.<br />

�2. Hablante. � Hiztunen ergelkeriaz. <strong>Lar</strong>, carta a Mb 280 (quizá 'charlatán'). Gizartean bizi da [hizkuntza],<br />

hiztunengan; hiztunak ditu jasaile, hiztunek bizi dute. MIH 392. � (El) que dice algo. � Gobearen biotza<br />

arrazoi oien indarrak, eta iztunak berak mugitu. 'La persona que la decía'. Aran SIgn 68.<br />

II (Adj.). �1. (H). Parlante, que tiene la facultad de hablar. � Fiñean kreatura mutu, eta are hitztunak, / Iaun<br />

puxantaren laudatzen ematzitzue egunak. EZ Man II 18. Konfesatzen diran bekatari mutu guziak ez dira betiko<br />

hitzdun gelditzen. Mb IArg I 244. Indietako egazti hiztunak. Gco II 265. Gau-erdiko isiltasun hiztunean. Mde<br />

HaurB 24. Baso ozen eta lerrondo iztunak. Ibiñ Virgil 54. Irudi bizi eta hiztun horiek. MEIG III 126.<br />

�2. (G-azp, AN-larr; Aq, A Apend). Ref.: Asp Leiz; Gketx Loiola. "Persona abundante en palabras pero no en<br />

mal sentido, hitztuna (G)" Aq 296. "Que conversa con todos, sin acepción de personas; no rehuye la<br />

conversación en el trato social" Asp Leiz. "Abierto, afable, comunicativo, fácil de dar conversación" Gketx<br />

Loiola. � Halaber begiratu behar duzu emaztekin sobera solhastatzetik, konbersatzetik eta hitztun izaitetik. Ax<br />

397 (V 259). Atzeka, lotua, itz gutxikoa dirudi ezezagun ta andikien aurrea, baño iztuna, edegia, ausarta da bere<br />

ideko adiskidien ondoan. Ag G 80. Mutil alai ta iztuna zan. Etxde JJ 55. Ain zan gizon iztuna eta jatorra ura.<br />

Uzt Sas 333. � (H; istun V-gip; izdun A). Charlatán, locuaz, hablador. "Istun, oso istúna, (el) muy hablador" Iz<br />

ArOñ. � [Edanarekin] batzuek mututurik, ta besteak txit iztun. AA III 378. Lekaro gorri artan, gazte iztun bat<br />

yaiki da. Ldi IL 21. Zu zerea txantxan-iztuna. EA OlBe 13. Atso ergel hiztun bat. Mde Pr 153. Aldra bateko<br />

andrerik iztunenak. Etxde JJ 136. Zaharra hiztuna izaki nonbait. MIH 318.<br />

� Elocuente. � Izate arren iztun, ernai ta trebea, / ai banitza abade, edo bai praillea! AB AmaE 396. Atxular,<br />

Oihenart hitzdunak. Zby RIEV 1909, 400. Ez naiz gizon hiztuna, ez atzotik ez herenegunetik [...] aho motela eta<br />

mihi totela naiz. Bibl Ex 4, 10.<br />

hiztunde. "Declamación", "elocución", "elocuencia", "floreo en las palabras" <strong>Lar</strong>.<br />

hiztundu. �1. "Declamar" <strong>Lar</strong>. �2. "(G-azp), reconciliarse" A.<br />

hiztunkeria (hitzt- SP, sin trad.). �1. Murmuración. � Hobenik ezagutzen ezpaduzu zure baitan, orhoit zaite<br />

zure kontrako hitztunkeria gogotik pairatu behar duzula Jainkoa gatik. SP Imit III 46, 1 (Ch erran gaixto). �2.<br />

Palabrería engañosa. � Zenbait sugek hitz itsusirik, balakurik, hitztunkeriarik ekhartzen badu danzariaren<br />

beharrietara. SP Phil 372.<br />

hiztunketa. En SP figura hitztunketa, sin trad.<br />

hiztunlari. �1. Hablador. � Gizon iztunlari, gero damugarri. Ayerb EEs 1916, 145. �2. Orador. � Omen<br />

aldiyan merezi dezu / iztunlari neurritsua. J. Zabaleta Bertsolariya 10 (ap. DRA).<br />

hiztunle. � Orador. � Bejondaigula! --esaten du bigarren iztunlea jaikitzean. Ag G 353.<br />

hiztuntasun. En SP figura hitztuntasun, sin trad.<br />

iztupa (H), istupa (B, BN-ad; Ht VocGr, <strong>Lar</strong> Sup, H), ixtupa (BN; SP, Urt III 413, VocBN, Dv, H), eztupa,<br />

uxtupa (üxtüpa Foix ap. Lh), uztupa (S, R-is; Gèze, Alth in Lander RIEV 1911, 597). Ref.: A (istupa); Lh<br />

(üztüpa); EI 385; ContR 522; Iz R 313. � Estopa. "Étoupe" Gèze. v. amuko, arkola. � Zeren gizona eta<br />

emaztea sua eta istupa bezala baitira. Ax 400 (V 261; v. tbn. 418 (V 271)). Uzkia iztupaz duiana, suiaren<br />

beldur. Saug 167. Ez eztupa itxindien aldean, ez neskatoxea motil gazteen artean. O Pr 158. Ezko gutti batez<br />

gantzutu ixtupatik du argia. Gç 29. Hainitz luzatu gabe bazuan berria, / brankaren azpitikan zela ithurria, /<br />

halaber orain bazela aborreko aldean / istupak utzia beso bat hartzean. BertsZB 104. Haren aldean, linho eta<br />

sedak iztupa dire. Hb Egia 132. Istupasko ari batetik. LE Prog 108. Istupa amoka bezala moldatua [norbait<br />

hura]. Elsb Fram 165. Erhi luze batzuetan ixtup'itzulirik. Barb Sup 186. Napar apaizak iputz iztupez, ta iputz<br />

apaizak napar iztupez atorra (AN-larr). 'Siempre se busca lo del vecino como mejor'. Inza Eusk 1926 (3-4), 6.<br />

<strong>Izt</strong>upa piztuak garretan iresten zituen. Zub 112. Xamar üztüpa berria. GH 1930, 418. <strong>Izt</strong>upez suur-mizpil<br />

mugikorra lotzen dio. Or Eus 136. Ez ezar ixtupa itxindien aldean, ez-eta neskatxa muthilen artean. Zerb GH<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

1055

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

1936, 223. Balearesko ixtupazko abaillari. Ibiñ Virgil 76.<br />

- IZTUPA-FUSULA. "Üstüpa-füsüla (S-saug), besace du pauvre" Lh.<br />

- IZTUPA-IRULE, IXTUPIRULE (Hb ap. Lh). "Fileuse d'étoupe" Lh.<br />

- IZTUPA-SU. Fuego de estopa. � Orra nola akabatu den ala nola istupa-sua ta txintxain soñua (274). LE-Ir.<br />

� Etim. Del lat. stuppa.<br />

iztupatu, ixtupatu (Dv). � "Se convertir en étoupe. On le dit du lin peigné qu'on laisse détériorer à l'air, faute de<br />

le serrer" Dv.<br />

izturi (Bera). Neol creado por Arana Goiri en 1897, de iz por itxaso 'mar' y uri 'villa'. � Puerto de mar. �<br />

Laburdik egitten dau Ondarribian Gipuzkoagaz ta Españako portu edo izturi batzugaz bake-ittunben bat (1897).<br />

AG 1617.<br />

izturi. v. ehiztari.<br />

hizturi (SP (hitzt-), Hb ap. Lh). � "Qui a beaucoup de paroles" SP. "Disert, hableur" Lh. v. hiztun.<br />

hiztxo. v. hitztxo.<br />

izu, izi (Ht VocGr 402, H, A). � Tr. Documentado al Norte en Leiçarraga, Materre, Axular, Harizmendi,<br />

Mihura, Goyhetche, y ya en el s. XX, en J. Etchepare (cf. izigarri e izitu). Al Sur se encuentra desde mediados<br />

del s. XVIII, aunque son escasos los testimonios vizcaínos. Izi es la forma propia de la tradición septentrional e<br />

izu de la meridional. Hay además uzu (sólo para la acepción 'fiero, indómito, arisco'), en autores vizcaínos del s.<br />

XIX (no en f. Bartólome), Eguzkitza y algunos autores guipuzcoanos modernos, alternando en algunos de ellos<br />

(V. Moguel, Etxaide y Zaitegi), para otras acepciones, con izu. En DFrec hay 10 ejs., meridionales, de izu. �1.<br />

(Estar, etc.) asustado. � Zergatik zarete izi fede xipitakoak? Lç Mt 8, 26 (He e Ip izitu, Ur (V y G), Samper, Ol,<br />

Or, Ker e IBk beldur (bil-) izan, Dv beldurti, Hual lotsatu, IBe beldurrez). Gu ikharaz gabilza, izi eta beldur<br />

gara. Mat 300. Segurantzarik gabe, izi ibiltzea. Ax 433 (V 282). Izi zen, beldur zen. Ib. 287 (V 192). Hain argi<br />

handiaz izi / badakusa birjina. Hm 78. O zuhurtzia eternala, izi izanen naiz zuk zeronek gidatzen nauzunean?<br />

Mih 105. Erri atako gizadi onak izu ta baltz egozan. Ag Kr 206. Oin, gerri ta beso, izaretan erdiz, beroaren izu.<br />

"Por temor al calor". Or Poem 526. Iñungo laguntzarik gabe ta txit estu / bi illabete luzean, esi-pean, izu... /<br />

Kañoiak, jo ta su. SMitx Aranz 212. Txistuka, goian, miruak. / Sasitzan, izu, olluak. Gand Elorri 62. Batzuk<br />

pozik bestêk izu. "Con espanto". Gazt MusIx 135. Leize ta trokartean otsoaren gisa dabil izu. Azurm HitzB 63. �<br />

(Con reduplicación intensiva). � Izu-izu ta bere onetatik at [...] oera sartu zan. Berron Kijote 180.<br />

�2. (V-gip, G-to), izi (Ht VocGr 402, Dv, H). Ref.: Iz UrrAnz, To. (Como adj. pleno). Atemorizado; (animal)<br />

silvestre, huidizo. "Peureux" Ht VocGr 402. "El espantadizo" Iz UrrAnz. � Zer eginen du orduan arima izi<br />

hark? Ax 559 (V 357). Arraza ergel eta izia. Gy 110. Laur atzetako guziak / gutien iziak berak. Ib. 109.<br />

Pernandok bere artaldean, ardi bat oso izua zuan. [...] Kaikuak bildurtzen zuan. Muj PAm 74. Basoetako<br />

katamotz nagusiak iize izuaren erraiak urratzen dituen bezala. 'Tremblante victime'. Or Mi 81 (v. tbn. en<br />

contexto similar Etxba Ibilt 462). Basurde izua. "Asustadizo". Or Eus 75. An joan zaio txerritalde izua igesi.<br />

TAg Uzt 24. Mayi, arpegi izu alderatu zitzaon. Etxde JJ 276.<br />

�3. (V-m-gip, G; <strong>Lar</strong>, Mg PAbVoc, Añ, VocCB � Dv (G), H (V, G)), izi (AN, L, BN, Sal, S, R; Ht VocGr 402,<br />

<strong>Lar</strong>, Añ, Dv (G), H), uzu (H (V, S)). Ref.: A (izi, izu); Etxba Eib; Gte Erd 278, 52. (Sust.). Espanto, terror,<br />

miedo; asombro; susto. "Izua eta zurkatxan bittartez pentsatzen eban jendia apaltzia" Etxba Eib. "Ura izia eman<br />

zigun aretxek (AN-5vill)" Gte Erd 278. "Izia ematen dit oianera eramateak (AN-5vill)" Ib. 52. v. izialdura,<br />

iziapen. � Nere orduko izu edo bildurrak orañ ere badirau. Cb Eg II 165. Beldurra ta izua sartuaz ez dala<br />

adiskiderik egiten. VMg 19. Au gogoratze utsak izu gorria ematen dit. Arr May 44 (v. tbn. GB 41). Izu andiak<br />

artu zuen / gura antxe ikusi zuenean (Ae). Balad 185. Halako izi bat sartzerainokoan. JE Bur 29. Lotsa eta<br />

batzutan izia bera gainditzen dauzkizu. JE Ber 10. Ta an izua artu zulako. "Susto". Or Eus 159. Izu aundiz izutu<br />

ziran. Ir YKBiz 21. Izu ta harridura bere begi borobilduetan. Mde Pr 100. Nietscheren izu deia. Ib. 42. Emakume<br />

batzuk, izuak eraginda karraxiai ekin zioten. Etxde AlosT 102. Ango bildur-izu, txilio ta didarrak! Erkiag Arran<br />

145. Nabaitzen diñat nere barrenen ikarrizko izua formatzen ai dela (AN-gip). PPer FLV 1987, 189. Ez gara<br />

gutxi izuaren hotzikara larria suma-nahian ibiltzen garenok. MEIG I 174.<br />

v. tbn. Añ NekeA 219. AB AmaE 70. A BGuzur 137. Sor AuOst 99. Goñi 98. Ag G 158. Etxeg Itzald II 150. Ldi<br />

UO 20. Zait Sof 61. Anab Poli 115. Akes in Onaind MEOE 774. Ibiñ Virgil 116. Arti MaldanB 202. Azurm<br />

HitzB 34. Berron Kijote 55.<br />

� (Pl.). � Irriz eta kantuz izuak oro uxatu nahian. Mde Pr 163. � Oiuak berriz entzuteko izu betean. Txill Let<br />

105.<br />

�4. (G ap. A; H), uzu (V-m ap. A; Ast Disc 597, Mg PAbVoc, Añ (V), <strong>Izt</strong>), uxu (V-ger-ple-arr-oroz-m ap. A).<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

1056

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

(Como adj. pleno). "Arisco", "indómito" Añ. "Fiero, indómito" <strong>Izt</strong> 51r. "Fiera [...] abere uzua" Ib. "Fiero,<br />

arisco" A. "Arisco, indómito, espantadizo, incivil" Ib. � Gorputz uzu ta gatxera obenduba. Mg CO 223. Zelan<br />

kastigetan ditu [...] bere kontra jarkiten dirian seme uzu ta lotsabagaak? CrIc 28. Gazte uzu, natu txar ta aziera<br />

gaiztokoak. VMg 86. [Idiak] izuak ote dira edo jotzerako griñarik badue? AA II 185. Animalijarik uzu edo<br />

ferozenak otzandu. Astar II 98. Piztia uzuak. Zav Fab RIEV 1907, 93. Sasi-bei ta idisko izuak [...] menderatu oi<br />

zituela. <strong>Izt</strong> C 247. Zezen izu igestuari etziola laga bear. Ib. 250. Ah, aragi uzu, ezibagia! Ur MarIl 20. Zezen-itea<br />

zuen, eta begi izua ta kolore illuna. 'Sauvage'. Or Mi 47. Arlesen zaldi izuak baditun. Ib. 103 (v. tbn. Eus 416).<br />

Ori da mantso egon daiten, onetariko aberiek uxuek ixeten die ta. Kk Ab II 152. Otso-zaunka izua ate zirrituan /<br />

ardi danak beeka, gose bait-nituan. Lek EunD 31. Piska bat uzu ta basati zan Lasalle. Eguzk GizAuz 66. Iize<br />

uzu. 'Agrestes fieras'. Zait Sof 170. Garibai eta Gebaren kontra / gudu izuan zetozen. SMitx Aranz 69. Pizti uzu<br />

(fiera indómita). Etxde JJ 198. Aize-burrunda barruan zaldi talde izuen azkazal-ots aundia nabaitu oi da. NEtx<br />

Antz 12. v. tbn. Zink Crit 57. BAizk Ipuin 6 (ap. DRA).<br />

� Terrible, espantoso. � Ots oiekin ta alako itz-izuakiñ arri-egiñik gure gaztea. 'Gritos y amenazas'. Aran SIgn<br />

72. Orduan ere, gauza bat zeukan oker ta izua: ai! biotza eziñ jaurtigi, norberarekiñ eraman bear [...] eri ta<br />

negarti. Ag G 322.<br />

- IZU-HAIZE EDERRA EMAN. "Bero bero egin, dar somanta (V-gip) [...]. Izu-aize ederra eman ion (V)" A EY<br />

III 338.<br />

- IZU-ANTZ. Atemorizado. � Zer zatozkit [...] begiak lausotu ta izu-antz? Ldi IL 41.<br />

- IZUAREN IZUZ. De puro espanto. � Kondesa, izuaren izuz hilla zirudiela. Arr GB 17. Txoriak urrun<br />

aldegiñik, izuaren izuz. Ldi BB 98. v. tbn. Zait Sof 109. Mde Pr 121.<br />

- IZU-HARRITU. � Izu arriturik zeudela. 'Con estupor'. Aran SIgn 68.<br />

- IZU-BELAR. "Achilleum achimenis, izibelhárra" Urt I 99.<br />

- IZU-BELDUR. Cf. Erkiag Arran 145: Bildur-izu. � Izu-beldurra ematen die bera dakusaten guziai. Arr Orac<br />

92 (ap. DRA).<br />

- IZU-BELDURGARRI. Espantoso, terrible. � Zure begitartea [...] izu-beldurgarria baita. Zait Sof 180.<br />

- IZU-BELDURTU. Espantarse, atemorizarse. � Izaten badu eritasun [...] andiren bat izu-beldurzen da. Mb<br />

IArg I 199. Ea bada, ez izu-bildurtu. Añ LoraS 142.<br />

- IZU-BIDE. � Izutzen bagaituzu sulezearekin ta ara daraman erio gaistoarekin, izu-bide galgarri orietatik gu<br />

atera naiez da, ta amoriozko zere bide zuzenean gu sarrerazteagatik. Mb OtGai III (ed. 1905), 362.<br />

- IZU-DAMU (<strong>Lar</strong> � Chaho, Añ, A), IZI-DAMU (<strong>Lar</strong>, Hb ap. Lh). "Atrición, izidamua, izudamua. [...] ala<br />

deritza, izuak edo ikarak diakargun damuari" <strong>Lar</strong>. v. BELDUR-DAMU. � Izu-damua, infernuak izutu eta ara<br />

erorteko bildurrak bekatariari ar-erazten diona. Ub 208. Izidamu edo atriziozkoaren doloriakin. Kortazar Serm<br />

45.<br />

- IZU-DAMUTU. "(Hacerse) atrito" <strong>Lar</strong>. � "Atrito, [...] izi damutua" <strong>Lar</strong>.<br />

- IZU ETA IKARA JARRI. Atemorizar, espantar. � Onek jarri zituzan izu ta ikara. AB AmaE 346.<br />

- IZU-IKARA (BeraLzM (+ ixu-)). a) "Terror, espanto, consternación" BeraLzM. � Sartu zitzaien izuikara<br />

gogorrak [...]. <strong>Izt</strong> C 446. Eta Filistintar guziak izu-ikara andiak artu zituen. <strong>Lar</strong>d 165 (56 izu-ikara gorriak). Eta<br />

guzien biotzetan izu-ikara gogorra sartu zuen. Ib. 92 (187 izu-ikara latz). Gorputz guziko izu-ikara laborriak<br />

artu eta estutasunaren indarrez ito-bearrean. Arr GB 89. Izuikara (pathos) eta pozkarioa (sofroshyne). Lab Y<br />

1933, 193. Buru-illeak izu ikaraz lazturik ditut. Zait Sof 147. Izu-ikaraz ola mintzatu zitzaion semeari. Ibiñ Virgil<br />

118. Izu-ikaraz dardar ipiñiko dut. Ib. 95. v. tbn. Amez Hamlet 40 (ap. DRA). Or Aitork 28. Erkiag BatB 143.<br />

Berron Kijote 227.<br />

� (izu-ikaran). Sobresaltado. v. infra (b). � Izu-ikaran arkitzen zala / etsaiaren talderia. <strong>Izt</strong> Po 144. Izuikaran<br />

esnatu eta berriz ere loak-artu zuen. <strong>Lar</strong>d 53.<br />

b) (Pred.). (Estar, etc.), espantado, sobresaltado. � Otsaren zakarrez izu-ikara nintzan. 'La aspereza del rumor<br />

me sobresaltaba'. Ldi BB 162. Gurasoek izu-ikara dagozkio begira. 'Atterrés'. Or Mi 149. Ire arpegi maiteak, /<br />

izu-ikara, / ildakoen itxura / artu ziñan. NEtx LBB 233.<br />

- IZU-IKARA EGIN. Espantarse. � Txerrizaiak, izu-ikara egiñik, nagusietara joan ziran. <strong>Lar</strong>d 388.<br />

- IZU-IKARATU (BeraLzM (+ ixu-)). Espantarse. "Aterrar, espantar, consternar" BeraLzM. � Baña<br />

Israeltarrak izu-ikaraturik, etzuten zeuden lekutik oñik aldatzeko biotzik izan. <strong>Lar</strong>d 77. Ainbesterañoko<br />

karidadeaz izu-ikaraturik [...]. Aran SIgn 55.<br />

- IZU-IPUIN. Cuento de terror. � Irakurri izan zuen izu-ipuin bat. Mde HaurB 38.<br />

- IZU-ITSUTU. � Argaltasunez jausten banas bekatu arinetan, bertatik biurtuko nas Jangoikoagana (baña izuitsutu<br />

baga), eta nagoanean bakarrean, etxungo nas, parkeske, lurrean. Añ LoraS 154.<br />

- IZU-IZUAN. � Yo dizut begiz ortzia, izu-izuan. 'Con espanto'. Ldi BB 2.<br />

- IZU-IZU EGIN. Espantarse. � Ikusten zuan artaz arriturik eta izu-izu egiña. Berron Kijote 105 (v. tbn. 113; 45<br />

izu-izu egin-ta).<br />

- IZU(-IZU) JARRI. Espantar, atemorizar. � Oi-ezko agerkari au [...] aski zan Santxoren barrena izu-izu<br />

jartzeko. Berron Kijote 209. Españolakin ez dituk oiek piatzen! Izu jartzen dituk! BasoM 145.<br />

- IZU-LABORRI. "(G; Ur), espanto, apuro extremado" A. � Zer izu laborria bera ikusteak emango duen! Arr<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

1057

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

May 46. Guziak izu laborriak artu eta [...] lasterka joan ziran. Ib. 108 (v. tbn. la misma expr. en Ataño TxanKan<br />

230). Mutu eta izu-laborria sartuta geratu giñan. Arr EE 1882a, 98. v. tbn. Ayerb EEs 1912, 178. Zer zion ere<br />

etzekien, izu-laborriak arturik zeuden ta. Ir YKBiz 243. Eta zergatik itzal eta izu-laborri ori jakintsuarekiko? Vill<br />

Jaink 128. � (izu-laborritan). � Ene bada! Izu-laborritan nago! Zait Sof 112 (73, 198 izu-lauorritan).<br />

Berealaxe, izu-laborritan [...] aztatu nun. 'Temeroso'. Zait Sof 189.<br />

- IZU-LABORRIGARRI. Espantoso, terrible. � --Izu-laborrigarri!! --Biotz-erdiragarri! Amaika zantarkeri<br />

berriz ni astintzen! Zait Sof 121.<br />

- IZU-LARRI. "(FSeg), espanto, apuro extremado" A.<br />

- IZUZ. Asustado, aterrorizado. � Artoz asetzeko atseginez / ez izuz, ikaraz ta beldurrez. Mg in VMg 99.<br />

Mokozko bat eman ta izuz iges-egin. "Se retira asustada". Or Eus 114. Izuz, neskatxen besoetan etzanaz, konortea<br />

galdu dut. Zait Sof 194. [Itsasoaren] beteak izuz eta herriminez batera jotzen zuen aita besoetakoa. Mde HaurB<br />

98.<br />

- IZU-ZAPARRADA. Terror, espanto. � Ondo begiratu ezazu nola izuzaparrada eta beldur larriak ingurutuko<br />

duten. Arr Orac 88 (ap. DRA, que traduce "sudación copiosa").<br />

- IZU-ZAPARREAN. Espantado. � Gonbidatu guziak asaldatu eta izu-zaparrean maitik altxa ziran. Arr GB 94.<br />

� Etim. La forma primitiva parece ser izu, siendo izi y uzu debidas a asimilación.<br />

izualdi (<strong>Lar</strong>, Añ), izialdi (B ap. Izeta BHizt; Dv � A, H) izitaldi. � Susto. "Pánico, terror, [...] izualdi andi bat"<br />

<strong>Lar</strong> y Añ. "Emozu izialdi on bat, donnez-lui une bonne peur" Dv. AxN explica hotz ukhaldi (515), por izualdi. Cf.<br />

izutaldi. v. izialdura. � Lenengo izualdi eta zukurutzak zerbait aldegin zionean [...]. Arr GB 19. Behar niotela<br />

eman izitaldi on bat. Prop 1893, 215. Zure izualdi, pozaldi [...] guziak. "Omnes terrores". Or Aitork 304. Amaalabak<br />

artu daben estutasuna ta izualdia ezta edozelakoa izan. Erkiag Arran 74. Alik eta gutxien erantzun nion<br />

nik nere izualdian. Txill Let 105. v. tbn. Mb OtGai 9, 242. Inza Azalp 35. Etxde JJ 196.<br />

izualdiño, izialdiño. � Dim. de izualdi. � Izi aldiño bat on lukete artetan. HU Zez 34.<br />

izualditu, izialditu (H). � "Faire ou éprouver une peur subite" H (que lo atribuye a <strong>Lar</strong>ramendi, donde no lo<br />

encontramos).<br />

izuarazi (<strong>Lar</strong>), iziarazi (BN-arb ap. Gte Erd 167; Urt I 384, Dv � A, H), izierazi, izitarazi (BN-ciz ap. Gte Erd<br />

18), izitazi, izierazo (H), izuerazo (Añ, H (V, G)), izurazi, uzuerazo (H (V, G)), izarazo (V-arrig ap. A). �<br />

Atemorizar, aterrorizar, asustar. "Estremecer" <strong>Lar</strong>. "Estremecer a otro" Añ. � Lotseri bano bat zü izi erazitzen<br />

zütiana. Mst III 30, 2 (SP izitu, Ch altaratu). Noiz edo nola oriek beldurtuko dira, edo nork edo zeinek oriek<br />

izurazi ote litzake? Mb OtGai III (ed. 1905), 93. Ihurtzuriak ezkinetzazke hala nahas eta izitaraz. Jnn SBi 137.<br />

Ifernia izierazi zian. Ip Hil 22. Bele-fiken iziarazteko. Barb Sup VII. Boz-emaileak iziarazi nahiz. EOnAlm 1927,<br />

30 (ap. DRA). Deusek ere izitazi gabe [basurdia]. GaztAlm 1934, 49 (ap. DRA). Etsaiaren garbitzeko, edo<br />

bederen iziarazteko. JEtchep 37. v. tbn. Izitarazi: Prop 1904, 6. Izierazi: Mde Pr 154.<br />

izuarazle, iziarazle (Dv � A), iziaraztaile. � Atemorizador. � Ezarriko dut bakea zuen bazterretan, lo eginen<br />

duzue, eta ez da iziaraztailerik. Ducq 269 (ap. DRA).<br />

izudarraio. � Espiritista. � Gurasoen animak dirala ta (izukariak esan), edo aideenak [...] eta aien mintzoa<br />

entzun nai duten izudarraio edo espiritista oiek. Or EG 1954 (11-12), 173. Zer erlijio da izudarraio oiena? Or<br />

Jaink 18 (ap. ELok 60).<br />

izugarri (V, G; <strong>Lar</strong>, Añ, Dv (G)), izigarri (AN-gip, L, B, BN, S; SP, Urt III 20, <strong>Lar</strong>, VocBN, Gèze, Dv, H,<br />

VocB), izitgarri, ixugarri. Ref.: A (izugarri, izigarri); Lrq (izigarri); Iz Als (eyiz); Gketx Loiola (jazkuntza);<br />

Etxba Eib; Gte Erd 285; Elexp Berg. � Tr. De uso general al Norte desde Dechepare; al Sur se documenta desde<br />

mediados del s. XVIII y su empleo es general en autores no vizcaínos, de quienes no se encuentran ejs. hasta<br />

finales del s. XIX, con excepción de algún testimonio aislado de Añibarro y J.J. Moguel. Izigarri es la forma<br />

propia de la tradición septentrional (tbn. en Lizarraga de Elcano, los baztaneses CatB, Legaz e Izeta y en<br />

Gaztelu), e izugarri de la occidental (tbn. en Mendiburu, Lizarraga de Elcano, Inza, Iraizoz, Irigaray y Mattin<br />

(131), en éste junto con izigarri). En B. Aizkibel, Kirikiño y Otxolua hay ixugarri (junto con izugarri en los dos<br />

últimos) y, salvo errata, hay izagarri en Zubiri (59) y Labayen (SuEm 173), que por lo demás emplean izigarri e<br />

izugarri respectivamente. En DFrec hay 155 ejs., meridionales, de izugarri y 19 (15 septentrionales) de izigarri.<br />

�1. (Adj.). Terrible, que infunde pavor; horrible, terriblemente desagradable, feo, etc.; asombroso, enorme,<br />

increíble, impresionante. "Bravo en las cosas y acciones que indican fiereza, izugarria, eskergea, ikaragarria"<br />

<strong>Lar</strong>. "Torvo" Ib. "Ululato, oju izugarria" Ib. "Horrible" Añ. "Temeroso, que causa temor, miedo", "formidable"<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

1058

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

Ib. "Effrayant" Dv. "Admirable. Hori da gauza izigarria! (Ip), quelle chose admirable!" Ib. "Espantoso. Gaur<br />

egualdi izugarrixa eiñ dau" Etxba Eib. "Rosa, sagarrakin jazkuntza izugarririk ez det" Gketx Loiola (s.v.<br />

jazkuntza). "Enorme, impresionante. Zaparrara izugarrixa bota dau" Elexp Berg. � Pena handi izigarri ezein<br />

pausu gabia. E 39. Majistratuak eztirade izigarri obra onak gatik, baina gaixtoagatik. Lç Rom 13, 3 (Ol<br />

izugarri; He, IBk e IBe beldur izateko, Ker y Bibl beldurgarri (bil-)). Penitenzia borthitz izigarri bateki. Bp II<br />

113. Nere azken tranze izugarri artan. Mb IArg I 191. Muru andi izugarri bat. Ib. 294. Armak artu ta ejerzitu<br />

izugarri bat egin. Mb IArg II 300. Satanas izugarria. Cb Eg III 269. Leiza zulo txit beltz izugarri bat. Cb Eg II<br />

158. Soldaduak eta populua izigarri den bezala agertu ziren hobendun. Lg II 279. Zenbat sakrilejio izugarri! Mg<br />

CC 172. Leoitzar izugarri bat. VMg 40. Etsai izugarri au. AA III 628. Bere bekhatu-oste izigarria. Dh 146.<br />

Gizon biotz-gogor, izugarri, gozakaitz. <strong>Lar</strong>d 163. Partidu izugarri bat nola jokatu dan. EusJok II 21. Jendetza<br />

izugarri aren erditik. Arr GB 120. Mostru izugarri. Arr May 37. Malefizio izigarria. Elzb PAd 21. Birau izugarri<br />

bat boteaz. Apaol 41. Nevadako mendi eskerga, izugarri. A Ardi 2. Gu salbatzeko [...] deseo izugarriya. Ud 144.<br />

Kolpe izugarri bat artu du burutik. Noe 128. Salto ta marruak ziran / izugarri ta ikaratzekuak. Arrantz 106. --Ze<br />

indarra duten mokuak oiek! --Izugarriya. Sor Bar 70. Izigarri dira egiazki erraiten deiztatzün gaizak.<br />

"Étonnantes". Ip Dial 111 (Ip arrigarrizko, Ur miragarrijak, Dv harrigarriak). Bide illun-edurtsu orretan<br />

bidekatutako bidazti gaxua naiz, eta gau ixugarrija dala-ta, zaindoki-eske natorkixube. BAizk Ipuin 17s. Bi<br />

neke, izugarri baño izugarriagoak. Inza Azalp 116. Soldata izigarri bat hitzemanik. Barb Leg 141. Ni ezkontzean<br />

izango dira bankete izugarriyak. Tx B 89. Oiu izigarri bat. Zub 38. Aize-furrunda izugarri aiek. Or Mi 129.<br />

Legen-arra gaitz izugarri bat da. Ir YKBiz 142. Agura-itxura izugarria artzen zijoan. TAg Uzt 202. Gosete<br />

izugarria etorri zan. Eguzk GizAuz 131. Zer erio izugarri! Or Aitork 48. Gurutze pixu izugarri bat / [...] soñean.<br />

SMitx Aranz 127. Bero izugarri artan. JAIraz Bizia 45. Abillidade izugarria zun. Ib. 69. Indar izugarria artzen<br />

dute. Txill Let 125. Olatu edo bagak eskerga ta izugarri agiri ziran. Erkiag Arran 163. Euri-jasa izugarria.<br />

Anab Poli 124. Kontrol izugarria daramate. Arti Tobera 282. Arrakasta izugarria. Vill Jaink 131. Mesede<br />

izugarria. Ib. 77. Itsasoak bazuela samurgo bulta bat izigarria. "Terrible crise de fureur". Ardoy SFran 245. Au<br />

da poz izugarria! Uzt Sas 185. Afrontu izigarria hartu nuen. Xa Odol 267. Lan izugarria eta trebea egin du.<br />

MIH 149. Izugarriak eta inor gutxirentzakoak ziren antzina urrutiko bidaiak. MEIG III 102.<br />

v. tbn. (Sólo para autores navarros y vizcaínos): LE-Ir (311). Añ LoraS 35. JJMg BasEsc (ed. 1845), 280. AB<br />

AmaE 52. Echta Jos 254. Kk Ab I 47. KIkV 64. Otx 105. Etxba Ibilt 489. Izigarri: LE Kop 92. CatB 73. Legaz<br />

45. Izeta DirG 33. Ixugarri: Kk Ab I 52. Otx 156. And AUzt 83. Izitgarri: VocBN (ap. DRA).<br />

� (Det., precedido de gen.). � Egiaren izugarria! Mb IArg I 284. Ausardiaren itsusi ta izugarria! AA I 430. O,<br />

itsumenaren izugarria! AA III 266. Oh, pekatuaren izugarria! Arr May 125.<br />

� Irabazten dute ba, nahi baduzu, bainan ez halako izigarririk. JE Ber 72.<br />

� (Pl.). � Euskeraz eta erderaz izugarriak esaten asi zitzaizkioten. Ugalde Iltz 34. Horien eskuetan, izigarriak<br />

behar baihuzkek pairatu. <strong>Lar</strong>z Senper 66.<br />

�2. + izigarri (L, BN, S; Gèze, Dv, H). Ref.: A; Lrq. (Adv.). Terriblemente, enormemente. "Bestak ederrak<br />

ziren izigarri, ou izigarri ederrak ziren" H. "Izugarri ederra, muy hermoso; litm. espantosamente hermoso (V,<br />

G)" A EY III 316. v. IZUGARRITAN, izugarriki, izugarriro. � Eta lurra izigarri [ebiliren] oro ikharaturik.<br />

'Formidablement'. E 61. Nazaroaz zen izigarri amoros. Egiat 218. Zu izugarri engañatua ez izatera, zere semea<br />

eta Jenobeba hilltzeko aginduko etzenduela seguru nago. Arr GB 29. Ez dezute ikusten zeñ izugarri zuhaitzak<br />

ikaratu eta ostoak danzatzen diran? Ib. 37. Arrok izugarri andi bat. <strong>Izt</strong> C 101. Izugarri ederki allegatu gera. Ud<br />

123. Zankabera dezula / indar sobratua [...]. // Zankabe omen zaude / ona izugarri. Xe 288. Eztarri klariña /<br />

izugarri fiña. AzpPr 113. Ni nago izugarri aberatsa. Apaol 103. --Aberatsa etorri al da? --Izugarri! Ib. 39. Ehait<br />

interrunpitü izigarri ardüra. ChantP 384. Iru anaiak ziran izugarri langilleak. Ag G 21. --Ederra beia. --<br />

Izugarri! Ib. 89. Bi aldietatik esperantza / aundiya zan izugarri. EusJok 155. Jendia arritu zan izugarri. Ib. 53.<br />

Izugarri famatzen dute ikusi duten guziyak. Iraola 56. Izugarri dotoria. Tx B I 34. Izugarri astuna da. Or Mi 107.<br />

--Mina batzuen jabe zala bagenekigun, aberats zegola're bai. --Izugarri! Alz Txib 84. Maite ditu izigarri [...]<br />

itsas-gizonak. Iratz 116. Izugarri gogorki mintzatu zitzaitan. Mde Pr 46. Poztu nintzan izugarri. Or Aitork 234.<br />

Izugarri ausarta. Lek SClar 119. Kafetxe izugarri edatsuak. Erkiag BatB 170. Izugarri gaizki, eskerrik asko! Lab<br />

SuEm 193. Izugarri indartzen doa. Ib. 189. Izugarri garesti dituzu. Ib. 196. Asarratzen zaio aljeriarra, ortzak<br />

izugarri erakutsiz. Anab Aprika 80. Izugarri ederra. Salav 98. Izigarri bero zen labeteian. JEtchep 21. Turutak<br />

izigarri derauntsan [...] deadar. Gazt MusIx 99. Luzea da izugarri. MEIG VII 52.<br />

v. tbn. JanEd II 123. Vill Jaink 180. Izigarri: Etch 278. JE Bur 66. Ox 121. Lf Murtuts 22. <strong>Lar</strong>z Senper 48.<br />

� (Con comparativo). � Uste zen baiño izugarri aundiagoa zela. Vill Jaink 43.<br />

�3. (Tema nudo, precedido de gen.). (El, lo) que atemoriza, espanta. � Hark egiten baitu gizona [...] deabruen<br />

izigarri eta fidel guzien maite. SP Imit III 10, 6 (Mst debrien lotsaerazizale). Lürtiarren izigarri. Chaho AztiB 6.<br />

Begitarte hotza izanen da bizi direnen izigarri. Dv LEd 184.<br />

�4. (G-goi ap. JMB At; <strong>Lar</strong>). "Estantigua, mamua, izugarria" <strong>Lar</strong>. "Alma de difunto" JMB At. "El aparecido<br />

recibe el nombre de izugarrie. Alguna vez he oído el nombre de anima erratu (Ataún)" JMB AEF 1923, 125. �<br />

Animak eta izugarriak. JMB LEItz 99. Apostoluak, gizon ura uraren gañean zebillela ikustean, ikaratu ziran;<br />

mamu edo izugarri edo ireltxo bat zalakoan. Ir YKBiz 213n. "Izugarriak" eta "pamerialak" eta olako beste<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

1059

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

munduko bildurgarriak, galduxe dira <strong>Euskal</strong>errian. Or Eus 60n. Izugarriak. "Los espíritus del espanto". Ib. 60.<br />

�5. "Espantable" <strong>Lar</strong>.<br />

�6. "Portento: (c.) miraria, miragarria, izugarria" Añ.<br />

�7. (V-m, G-to, AN-gip, Sal ap. A), izigarri (H). "Épouvantail. Baratzetan ezartzen dire xori-izigarriak" H.<br />

"Espantajo de pájaros" A. v. izigailu. � Soloetan ikusten diran txoriak izutu ta uxatuteko gizon-irudiko papao<br />

batzuk. Izen asko daukez: artakusoa, izugarria, txori izugarria, txorizua. Ezale 1898, 127.<br />

- EULI-IZUGARRI. v. euli.<br />

- IZUGARRIKO (V-gip ap. Iz ArOñ), IZIGARRIKO (BN-arb ap. Gte Erd; Dv). Terrible; enorme, increíble.<br />

"Izugarriko garramillak eon dira or" Iz ArOñ 118. "Izigarrikoa egin du hori (BN-arb)" Gte Erd 285. v.<br />

IZUGARRIZKO. � Pistia mota guziak, izugarriko itxurak, aginka ta atzaparka. Cb Eg II 205. Izigarriko<br />

eritasun bat. HU Aurp 161. Izugarriko olatuakaz. Echta Jos 266. Izugarriko gertaera ori. Ib. 253. Izigarriko<br />

zakur ederra. JEtchep 31. Borrokoa izigarrikuan. Casve SGrazi 26. v. tbn. Izigarriko: Ip Hil 217. Barb Sup 30.<br />

Ox 202. Zub 112. Iratz 26. Lf Murtuts 11. Xa Odol 67.<br />

- IZUGARRIPE. (Con suf. local de declinación en sing.). � Ugolde izugarripean ondatu ziren erraldoi<br />

arroputzek. Or Mi 100.<br />

- IZUGARRITAN. Terriblemente, enormemente. v. supra (2). � Bertha izugarritan beldur zen. Mde Pr 92.<br />

Egin zion aitormen ergelak sumindu zuelakotz izugarritan. Ib. 180 (v. tbn. 297). Horrengatik, bardoen antzea<br />

gatzoztu zen izigarritan. Ib. 235.<br />

- IZUGARRIZKO (BeraLzM), IZIGARRIZKO (SP). Terrible; enorme, increíble. "Qui est capable de faire peur"<br />

SP. v. IZUGARRIKO. � Oren izigarrizko hartan. Harb 81. Izugarrizko balsa andi bat. Cb Just 66. Jigante<br />

izugarrizko bat. Aran SIgn 94. Izugarrizko ondasunak ditut. Apaol 115. Ikasteko izugarrizko gogoa. Goñi 9.<br />

Izugarrizko indarraz. Echta Jos 275. Izugarrizko aldaketea izan du. Ag G 369. Izugarrizko arrera egin zioten.<br />

Ib. 222. Izugarrizko azartasunik andienagaz. Ag Kr 30. Izugarrizko arriskuan gaude. JanEd II 120. Eman diyote<br />

izugarrizko golpia. Tx B I 106. Izugarrizko amorrua. Anab Poli 24. Izugarrizko zubi ederra. Ib. 52. Idiskoak,<br />

dartada izugarrizkoa egiñaz [...]. Erkiag BatB 25. Izigarrizko etxe handiak. <strong>Lar</strong>z Iru 136. Izugarrizko abarrotsa.<br />

Ibiñ Virgil 99. Izugarrizko jendetza zegoen pilatua. MEIG I 60.<br />

v. tbn. Arrantz 15. PE 130. Bv AsL 69. EusJok 54. Noe 76. KIkV 42. KIkG 27. Enb 199. TAg Uzt 197. FIr 136.<br />

EA OlBe 74. Mde Pr 74. Or Aitork 33. Munita 63. Arti Ipuin 28. SM Zirik 99. Vill Jaink 105. Salav 64. Etxba<br />

Ibilt 488. Lasa Poem 107. Berron Kijote 217. Uzt Auspoa 22, 84. Izigarrizko: SP Phil 438. Legaz 55. Zub 110.<br />

Barb Leg 129. Lf Murtuts 10. Izeta DirG 122. Mattin 104. Ixugarrizko: Otx 150.<br />

� (Pl.). � Arestian gizon onegandik izugarrizkoak yasan ditut. Zait Sof 132.<br />

izugarrikeria, izigarrikeria (L, B, BN, S ap. A; Dv, H, VocB). � Atrocidad. v. ikaragarrikeria. � Egundaino<br />

ez da hulako izigarrikeriarik gerthatu Israelen. Lg I 239. Egin ditudan bekhatuen izigarrikeria. JesBih 452.<br />

Beste izigarrikeria bat [...]: Errepublikanoek nahi luketela ezeztatu errelijionea. Almanaka Berria 1880, 22 (ap.<br />

DRA). Ibaiaka odol ixurtze eta gainerako izigarrikeriak. Elsb Fram IX. Bihotzaren zolan pulunpatzen diren<br />

itsuskeria ala izigarrikerietaraino. JE Bur 97. Aren kontra paperetan zabaldu zitun izugarrikeriak. Or SCruz<br />

139. Laztantxuk etzuan uste gizonak ain gaizto izan litezkeanik, alako izugarrikeriarik egin litzaketenik. Alt LB<br />

36. Ene pekatuaren izugarrikeria. Etxde JJ 278. Izugarrikeri au buruan sartuta aspalditxotik zebilkion. Ib. 116.<br />

Izigarrikeria... ez... ez dugu behin ere phitsik pasatu Mixelekin. <strong>Lar</strong>z Senper 76. Nahiago dute diru ugaria<br />

dirurik eza baino. Nazka-izugarrikeriak literaturan maite dituzte. MIH 363. Izugarrikeriekin batera ere sarritan,<br />

sentiberatasun belaxkaz inguraturik azaltzen zaigu [Aresti]. MEIG V 133. En DFrec hay 1 ej. de izugarrikeria y<br />

3 de izigarrikeria.<br />

v. tbn. Izigarrikeria: Dh 138. MarIl 72. Dv LEd 113. Prop 1893, 101. Arb Igand 79. HU Aurp 46. Zerb IxtS 100.<br />

izugarriki, izigarriki (Dv � A, H). � Terriblemente; enormemente. "D'une manière affreuse, horrible" Dv. v.<br />

izugarri (2). � Doktor guztiak hain herstuki eta izigarriki mintzo dira orduko penitenziaz. Ax 199s (V 134).<br />

Kruelki eta izigarriki persekutatua. CatLav 57 (V 37). Ezin ikhus zezaketen izigarriki handia zen gizon hura<br />

laztu gabe. Lg I 276. Tratatu dudan bezain izigarriki tratatu nahi duenik. Dh 189. Geroago gutituz doazila,<br />

itsuski, izigarriki. JE Bur 46. Anglesek harrotu gintuzten izigarriki beren aireplanekin. StPierre 18. Izigarriki<br />

sarraskiturik. Zub 31. Haurren axola [...] berehala hasi zen ilauntzen; bazirudien ipuin guztiak izugarriki<br />

elkarren antzeko zirela, edonork kondaturik ere. Mde Pr 87. Jende-pilla ikaragarria; ori eta geroagoko<br />

illabeteetan beste erri batzuetan fusillatuakin izugarriki geitzeko jendetza. Alt LB 107.<br />

izugarriro (H, s.v. izigarriki). � Terriblemente; enormemente. "D'une façon épouvantable, terrible;<br />

affreusement, détestablement" H. v. izugarri (2). � Izugarriro oiuka, norbaitek bultzaturik edo, ate bikoitzari<br />

buruz bere burua yaurti zun. Zait Sof 93. Aur asko izanez, izugarriro ugaldu ziran. Ol Gen 47, 27.<br />

izugarritasun (H), izigarritasun (Dv � A, H), uzugarritasun (H). � Atrocidad, carácter atroz; atrocidad,<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

1060

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

hecho atroz. "État de l'homme ou de la chose affreuse. Egitatearen izigarritasunak ez du gibelatu" Dv. "État,<br />

nature, qualité de ce qui est terrible, affreux, abominable" H. v. izugarrikeria. � Ez da desmasiarik eta<br />

izigarritasunik eragin ez dezakenik. Lg II 161. Bere hobenaren izigarritasuna sentiarazterat. Mih 22. Eriotzako<br />

orduan igaro bear degun juizioaren izugarritasuna ezagutzeko. AA III 456. Bekhatuaren izigarritasuna. Jaur<br />

396. v. tbn. Brtc 221 (izigarritasun).<br />

izugarritu, izigarritu (Dv � A). � Hacer(se) horrible. "Devenir énorme, difforme, affreux, horrible" Dv. �<br />

Kontsideratzean gorphutz [hil] hura izigarritua eta desegina. Jaur 411. Etxe artako bakartasun osoa [...] gaizki<br />

itxitako iturri baten tantoak [...] aunditu ta izugarritzen zuten. Ugalde Iltz 17.<br />

izugeslia (det.; <strong>Lar</strong>), izugesle (Aizk), izugeisle (H), izukesle (Lcq 115). � "Anagálide, planta" <strong>Lar</strong>. Tanto<br />

Aizkibel como Harriet dicen tomar las variantes de <strong>Lar</strong>ramendi. Lacoizqueta dice tomarlo de Aizkibel.<br />

izugo. � "Espectro" <strong>Lar</strong>. � [Alabaren parre goxoak] kemerazten zituen agurearen burmuiñ erbalean batean<br />

bildutzen ziran izugoak. "Disipaba las sombras". Otag EE 1882c, 447.<br />

izuka. "Izukia, tímido. Baserriko ume izukia kriau etorri zanian, baña gero ondo kaletartu zan" Etxba Eib.<br />

izukaitz (G ap. A; -kaiz <strong>Lar</strong>), izigaitz (Hb ap. Lh, H). � "Denodado, ausarta, alaia, izukaiza" <strong>Lar</strong>. "Intrépido" A.<br />

� Izukaitz batek toki galtzoritsu bat bere gain artzen du. Zink Crit 244. Itsas-gizon izukaitzak. Or Mi 103 (v.<br />

tbn. 9). Almanzor, morotar buruzagi izukaitza (intrépido). Etxde AlosT 38 (v. tbn. 43). Langille ta izukoitz [sic],<br />

bulartsu, eleizkoi, garbi. EG 1959, 63. Izukaitz baino bildurtiago. MEIG I 130.<br />

izukari (G? ap. A; <strong>Lar</strong>). �1. Milagro, prodigio; aparición. "Portento" <strong>Lar</strong> y A. � Zure eskuan jarri ditudan<br />

izukari guztiak. "Omnia ostenta". Ur Ex 4, 21 (Ol alatz). Iduritu liluragarria itzaltzen zoakion [...]. Amets utsa,<br />

izukari utsa. 'Œuvre vaine, subtile, ailée'. Or Mi 120. Izukariak ta ezaupide gaitzak [izango dira] zeruan. Ir<br />

YKBiz 407. Bazterrik bazter argiontzia eskuan zula [...]. Gau-agerkun edo izukari bildurgarria iduriko<br />

litzaiokean. TAg Uzt 19. Orri igarrak, alkarren igortzian, ateratzen duten otsak, ez al dirudi gaberdian sorgiñak<br />

izukariz dagizkienetakoa? Ib. 278. Gurasoen animak dirala ta (izukariak esan), edo aideenak [...] eta aien<br />

mintzoa entzun nai duten izudarraio edo espiritista oiek. Or EG 1952, 173. [Gizaseme biurtuta ikusi dut Miren]<br />

Jauna, zer izan den izukari ura! Txill Let 88. �2. "Portentoso, mirarikiña, izukaria, miragarria" <strong>Lar</strong>. �3.<br />

Terrorífico. � Eta zer ipui izukari yalki oi zitiguten! Bein illundu ezkero, aren albotik etzala pasa bear, [...]. Or<br />

QA 110. � Lo berean zeudeneri, barnenetik gaiñenera zetorkien gau ezin-yasan ua, batzutan izukari-bildur<br />

zitzaien; besteetan erio-zori. Or QA 58.<br />

izuke. "(Ponerse en) salvo, izukean, seguruan jarri, ifiñi", "(a su) salvo, bere erara, izukera" <strong>Lar</strong>.<br />

izukendatu. "Salvar, librar de algún peligro", "salvarse de algún rie<strong>sg</strong>o" <strong>Lar</strong>.<br />

izukende. "Salvamento" <strong>Lar</strong>.<br />

izukeria. �1. Espanto, terror. � Gazteak, bide eder guzik ba du bere nekea. Izazue biotz! <strong>Lar</strong>unbateko izukeriak<br />

igaro bear ditugu. 'Du Sabbat, nous allons maintenant [...] franchir les épouvantes'. Or Mi 73. �2. Aspaviento. v.<br />

izutaldi. � Mari Pepak egin eban ziñurik eta izukeririk! "Joseuss, Praisku! Esan be olakorik!!". Bilbao IpuiB<br />

85.<br />

izukesle. v. izugeslia.<br />

izukida. � "Consternación" <strong>Lar</strong>. � Izukida edo beldur ikaragarri bat. Kortazar Serm 6.<br />

izukide. "(Los) consternados, izukideak" <strong>Lar</strong>.<br />

izukoi, ixukoi. Neol. creado por AG en 1897 de ixutu 'espantar' y -koi. �1. Espantoso, terrible. Sg. NeolAG<br />

aparece con frecuencia entre aranistas. � Arri orren [...] edestijak edesten dausku jazopen ixukoi bat. AG 1526.<br />

Orru izukoiak dagizkiela gure ibarrak zearkatzen dituan sugurdi orrek. EgutTo 30-1-1920. v. tbn. JEL 1908,<br />

209 (ap. NeolAG). Euzkadi 1912, 403 (ap. NeolAG).<br />

�2. izikoi (Sal ap. A). Asustadizo. "Cobarde, meticuloso" A. � [Irudimena] beltz-ikusbera uan, izukoi, urduri.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

1061

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

"Mostróse siempre lúgubre, espantada e inquieta". Ldi BB 80 (v. tbn. UO 58).<br />

izukor (V, G; <strong>Lar</strong>, Añ, H), izikor (AN, L, B, BN, S, R; SP, <strong>Lar</strong>, Aq 535 (AN, L), VocBN, Dv, H, VocB), izior<br />

(H). Ref.: A (izukor, izikoi); Izeta BHizt (izikor). �1. Cobarde, fácil de asustar; (animal) silvestre, huidizo.<br />

"Asombradizo" <strong>Lar</strong>. "Espantadizo" <strong>Lar</strong>, Añ y A. v. izipera. � Zergatik zarete horrela izior? nola eztuzue<br />

federik? Lç Mc 4, 40 (He izikor; Dv, Or e IBk beldurti (bil-), Ol beldurtu). Andre xar izukorren ta aur txiki<br />

beldurtien [...]. Mb OtGai III (ed. 1905), 84. [Zure amorea] sendor-bortiz ez-izukorra ere [izandu da]. Mb IArg I<br />

106. Ez dakit nihor zuten gauaz arrobatzen, / bainan argiz etziren izikor agertzen. Hb Esk 208. Nola tzarkeria<br />

izikor baita. "Timida". Dv Sap 17, 10. Zozo, birigarro ta onelako piztiak, izukor ez daudenean, ekaitza berebat<br />

esain nai dute. EgutTo 24-5-1921 (ap. DRA). Gizon izikorra zen. Zub 65. Kastaz du erbiak izikor izatea. Zerb<br />

GH 1936, 304 (O Pr 108 lotsor). --Nun da Usoa? --Gaixorik datza --erantzun zion emazteak izukor. Etxde AlosT<br />

49 (v. tbn. JJ 242). Naizta oraindik aul eta izukor izan eta urteen berririk iakin ez. Ibiñ Virgil 98. En DFrec hay<br />

2 ejs. de izukor.<br />

�2. +ixukor. Espantoso, terrible. � 1801. Bizkaian urijol ixukor bat, Bilbao urez betetan da. AG 1504. Nire<br />

ames ixukorran. Ib. 1018. Aztinddubak eta ukabilkoak artu dozuz, ta bai-be lotsazko erijotza izukorraren epaia!<br />

Eleiz GDBidea 6. Ataz ostotsa entzuten zan gero ta ixukorrago. BAizk Ipuin 18. Bezperako ekaitz gogor<br />

izukorraren ostean. Erkiag Arran 169. Diabrua. (Abots lodi ta izukorrez): --[...] Neroni naiz. (Acot. escén.).<br />

NEtx LBB 177. v. tbn. "Bermeoko Arranzaliari" La Patria 1902, n.º 19 (ap. NeolAG). Euzkadi 1908, 43 (ap.<br />

NeolAG).<br />

izukortasun (H), izikortasun (Dv � A, H). � "Disposition à la peur; facilité à prendre peur" Dv. "Qualité de ce<br />

qui est peureux, craintif, accessible à la frayeur; nature de ce qui s'effarouche aisément" H.<br />

izukortu (H), izikortu (Dv � A, H), uzukortu (H). � "Devenir ou rendre timide, peureux, farouche" Dv<br />

izuma, izumai. � Brisa que sigue al bochorno. � Sargori dagon arrats batean / izuma (bero zakarrean<br />

ondorengo ipar-aize ariña) sortzen dan eraz. EA Txindor 64. Lertxundi polit, xakon, biguna / udaran izuma-toki.<br />

EA OlBe 60. Izumai atsegiñaren / arnasa dator nere kolkora. Ib. 56.<br />

izumen. � Terror, miedo. v. izu (3). � Bere izumen, ikara edo bildurtzeko aitzakiakin. Gco I 418. Naigaben<br />

izumena, / loaren lazua / zugandik iges dabil. JanEd II 11.<br />

1 izun (L, BN, S ap. A; Añ, H), ixun (R, S ap. A; Bera, BeraLzM). � "Hijastro, entenado, alnado: semeizuna,<br />

ugaz-semea" Añ. "Terminaison, suffixe. Il indique que la personne n'est pas la véritable que le nom signifie.<br />

Amaizuna, belle mère, marâtre, [...] iloba izuna, neveu de la femme et non propre du mari, ou neveu propre du<br />

mari seulement" H. "Postizo, falso, pseudo. Se usa en composición. Amaizun, madrastra. Aitaizun, padrastro.<br />

Semeizun, hijastro. Alabaizun, hijastra" A. Cf. A Morf 13 J: "En su Jesusen biotzaren illa quien esto escribe echó<br />

también mano, aunque algo incorrectamente, de izun como "falso", arrancándolo de aitaizun, alabaizun,<br />

amaizun, semeizun [...]. Nuestro compañero Broussain le enteró de que el vocablo en cuestion es aizun. Al<br />

efecto, de ser izun, los compuestos contraídos serían aitizun, alabizun [...] como los de [...] aitorde, amorde<br />

[...]". Cf. alabaizun, amaizun, aitaizun... v. aizun. � [...] uste izanik. Deus ez izunago. "Nada más falso". Zink<br />

Crit 10. Gurtza izunak bastertu ta egizko Yaungoikoaren maitasuna [sarrerazi]. GMant LEItz 67. Atsedenaren<br />

eliz zutoiz bete / osto pillo ta izar izunak abe. 'Fingidas estrellas'. Ldi AB 122. Zoratzalle izuna. EA OlBe 67. �<br />

Erderaz [...] "meta-lengua" izena ematen zaio. Euskeraz, berriz, "izkuntza-izuna" deritzakeguna. Lab Egan<br />

1968, 103. � ixun (BeraLzM). "Prohibido, acotado. Leku ixuna: terreno acotado" BeraLzM. � Aruntzegi zaude!<br />

Leku ixunean zaude! [...] ortik atera! Eurt zaite! Zait Sof 109.<br />

2 izun. "(AN), trucha" A.<br />

izungi. v. itzungi.<br />

izungura. v. izingura.<br />

izuntza, izunz. � Miedo, espanto. � [Zori gaistoko bakedunak ere] izaten dituzte [...] beren kezkak eta beren<br />

naigabenz andiak eta azkenean betiko galzen diralako barruntanzak eta beldur-izunzak. Mb IArg I 302.<br />

izunza (V ap. A). � "Cierta pieza de telar" A, que cita a Mg. � Ona emen euntegijak. [...] Au, garrangia, oneek<br />

izunzak, bestiok ganbelaak. Mg PAb 140.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

1062

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

izur (VocBN, Dv (V)), ixur (G-nav, BN-mix; SP, Urt II 145, VocBN, Dv (BN-bard)), uxur (S; Dv (S)). Ref.: A<br />

(ixur, üxür); Ond Bac (ixur). �1. (Adj.). Doblado; fruncido; arrugado; rizado, ondulado. "Frisé. Hari ixurra" SP.<br />

"Crespo" <strong>Lar</strong> y Añ. "Froncé, ridé" VocBN. "Ensortijado (pelo)" A. "Laino ixur, nube o cielo rizado" Ond Bac. �<br />

Michele izurra (1210); Garcia icurra (1284); Pero Sanchiz icurra (1366) etc. Arzam 294. � Zer zebilan ile izur<br />

haren pean, kopeta beltz eder haren barnean? Prop 1901, 114. Nagusi bilho izurra, zure eskutik desira ginuke<br />

bustitzea zintzurra (BN). "Amo de pelo rizo". A EY IV 116.<br />

�2. (V, G, AN-egüés-olza, L, B, BN; <strong>Lar</strong>, Aq 190 (G), Añ, Hb ap. Lh, H), ixur (V-m, BN; Dv, H), ixurri (Gbet,<br />

AN-gip), isur (H), uxur (H (S)), uzur (S?; H). Ref.: Bon-Ond 139; A (izur, ixur, uzur); Lh; Iz ArOñ; Etxba<br />

Eib; JMB At (ixurre). (Sust.). Pliegue; dobladillo; frunce; arruga; rizo, onda. "Tomado" <strong>Lar</strong>. "Trazos en la<br />

pintura, son los pliegues, izurrak" Ib. "Pliegue" Añ. "Pli qu'on a fait en cousant les vêtements" Dv. "Soinaren<br />

ixurrak, les fronces de la robe. Kopetako ixurrak, les plis du front, causés par un sentiment de colère, de dégout.<br />

<strong>Lar</strong>ruaren ixurrak, les rides de la peau. Iletako ixurrak, les frisures ou crêpures des cheveux. Begithartean<br />

ixurrik, izurrik eztuen gizona, se dit d'un homme franc et loyal, homme qui n'a pas de froncement au visage" H.<br />

"Izurrian: izúrrá: el pliegue de la ropa: en el pliegue (hablando de la palma de la mano); izurrak: los pliegues de<br />

la ropa" Iz ArOñ. "Izurra(k): hacer dobladillos a la ropa" Ib. "Ixurre, fruncido de la ropa" JMB At. � Ixter<br />

arteko larruak ixurrak egiten ditu. Dv Lab 247. Len izurrez beterik / neukan bekokia / eta naibagazkoa / zan<br />

neure zoria. Azc PB 255. Gona luze ta laburra / bardinduteko da izurra. Ib. 161. [Uhina] azkenekotz, lehertzetik<br />

ahuldua, izurrak izurraren ondotik mehatuta [...] legartzaren gainerat [zen hedatzen]. JE Ber 79. [Urak<br />

itsasoari] nun-nahi egiten daizkon izurren hegiak erran zinezake zilar-biziz dituela. Ib. 81. Zirta zirelako hek<br />

ilargitik erori izur edo onda batzu baizik ez zirela. Herr 21-1-1961 (ap. DRA; la ref. es incorrecta). � (Uso fig.).<br />

� Ez al dakigu beste askoren berri gure aurrean lau itz esan orduko? Ez al ditugu ikusi, ainbat aldiz, norbaiten<br />

tolestura ta izurrak? Ag G 331.<br />

- IZUR-IZUR EGIN. Doblar. � Terziopeloko toxa bat aurkitu neutson izur izur egiña. "Hecha cien dobleces".<br />

Or Tormes 83.<br />

- IZURRA(K) HARTU (V-gip ap. Etxba Eib; Añ (V, G, AN)). "Fruncir, izurrak artu" Añ. "Izurra artu, tomar un<br />

frunce. Izur bat artixozu barren guztian, apur bat laburtzeko, luzeegi dozu ba gona ori" Etxba Eib.<br />

- IZURREZKO. "Arratixako neskatillak, dana izurrezko gona urdiña erromerixarak, [...] la falda toda de frunce"<br />

Etxba Eib.<br />

izur. v. hezur; izorra.<br />

izurboila (det.). "Papos en el vestido, izurboillak" <strong>Lar</strong>.<br />

izurde (V, G; Volt 74, H), izurda (V; <strong>Lar</strong>, <strong>Izt</strong> C 206, H (G)), izurdi (Giménés 131 ap. Lh). Ref.: A (izurde,<br />

izurda); AEF 1960, 21; Etxba Eib (izurdia); Holmer ApuntV. �1. "Delfín " <strong>Lar</strong>. "Porc marin, dauphin,<br />

poisson cétacé" H. "Tonina, delfín, cerdo de mar" A. "Marsouin" Lh. � Izurde eta balea, baita kume antxoa. EZ<br />

Man II 145. Basaurdia, basoko urde edo txarrija, ta izurdia, itxasokua. Mg PAb 175. Etzaitez ioan [...] izurdak<br />

legez itxasoz. Azc PB 127. Atuna baño azkarrago, izurdea baño gogorrago [ibilli zan]. Ag Kr 211. Saña,<br />

izurdearen orioa. Ib. 131. Arrapau eben mutikoa guztiz nekaturik, izurdeak baño putz zoliagoak egitten ebazala.<br />

Echta Jos 78. Izurdeak bezala jauzi egiñik, murgildu zan Balendin. TAg Uzt 40. Itxas-izurdeak. Ibiñ Virgil 58 (v.<br />

tbn. 55).<br />

v. tbn. Iraola 34. Inzag RIEV 1923, 504. Elizdo EEs 1926, 34. Tx B II 96. JAIraz Bizia 32. Erkiag Arran 24.<br />

Ixurde: Laux AB 32.<br />

� (Ref. a personas). � Panparroi, judio, ustel, izurde, zorribiztua. Ag Kr 137. Ta milloiagaitik, zimarroia edo<br />

izurde ustela artu bear da senartzat? Ib. 34.<br />

�2. Tiburón. � [Itxas-bazter hori] izurdez (requins) irakitua dela, eta ez diotela itsas-abre hoi[k] urerat<br />

erortzen den gizonari barkhatzen. Prop 1910, 235.<br />

- IZURDE-BELAR. "Cepea, izurde belharra" Urt IV 408.<br />

� Etim. Para la posibilidad de que proceda de giza- + urde (litm. 'cerdo humano'), v. FHV 116.<br />

izurdun. v. izurridun.<br />

izurdura (V-gip; H), ixurdura (BN; SP (sin trad.), Dv), izurtura (V-ger-ple-arr-oroz-m-gip), izurradura (Vger),<br />

isurdura (H), uxurdura (H (S)). Ref.: A (izurdura, ixurdura, izurtura, izurradura); Lh (üxürdüra); Iz ArOñ<br />

(izurdura, izurtura). �1. Pliegue; frunce; rizo, onda. "Fruncimiento, p. ej. de vestidos" A. � Zeinén ornamendua<br />

eztén lekhoreko bilo izurduratan edo urrhezko paramendutan. "Tortillement". Lç 1 Petr 3, 3 (He illeen<br />

izurduran; TB biloen kizkurdura, Dv ile kuskuilatu, Ol ille kizkur, Ker ule kopeta, IBk ile-orrazketa). Italian jaz<br />

ukan dituzte 230 lur-daldara; ez da harritzeko: Apennins direlako mendien izurdurak bidean dira, egunetik<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

1063

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

egunerat hantzen ari direla. Herr 7-7-1960, 4. � (Uso fig.). � Aztertu ta aratu ondo zeure bijotzen izurturaak.<br />

Bijotza da pekatu tokija. fB Ic III 116. Uragaz garbitu ebala Jesukristok Elexa guztia. Pekatubaren izurtura, loi<br />

edo mantxa bagarik, guztia [...] grazijaz apainduba erakusteko. Ib. 37.<br />

�2. uxurdura (üxüdüra Foix ap. Lh), uxurda (üxürda S ap. Lh). "Ourlet de vêtement" Lh.<br />

izurduratxo. "Eskuko izurduratxuak, pequeños pliegues de la palma de la mano y cara" Iz ArOñ.<br />

izurgabetu (T-L), izurgetu (<strong>Lar</strong> � H). � "Desdoblar" <strong>Lar</strong>. "Défroncer" T-L.<br />

izuri. "(L-ain, B), refresco de leche y agua" A.<br />

izuri. v. 1 isuri; 1 itzuri.<br />

izurka (T-L), ixurka (Hb ap. Lh). � "Tout en plis. Arropa ixurka emana zuen, sa robe était toute plissée" Lh. �<br />

"Ondoyant, ondulant, izurka, kizkolaka" T-L.<br />

izurle, ixurle (SP (sin trad.), Dv). � "Celui qui [...] fronce, qui plisse" Dv.<br />

izurmendu. � "Ondulation" T-L. � Onda. � Gainerateko indar hori galtzean jalgiko zela izurmendu (onde)<br />

berezi bat. Herr 8-12-1966, 2. Biziki usu diren izurmenduen teknika. "Très hautes fréquences edo very high<br />

frequency". Ib.<br />

izurradura. v. izurdura.<br />

izurrarazi, ixurrarazi (Dv). � "Faire froncer, plisser" Dv.<br />

izurrari. � Problema (?). � Izur-ariau baekidan / sentidu baga askatu; / guztizko uzkar terrible bat / nik<br />

banegion pulzatu. / Esan negion: "Ene laztana, / ez onegaiti penadu, / zegaiti orain zu ta ni gara / biok igual<br />

geratu". Lazarraga (B) 1180rb. Tal vez compuesto de izur y ari 'hilo'; cf. los usos fig. de mataza.<br />

izurrarte (<strong>Lar</strong>), ixur-arte (H). � "Trape, entretela de los pliegues de la casaca" <strong>Lar</strong>. "Le renfort que l'on met à<br />

un pan de vêtement, compris entre deux fronces, pour le tenir sans plis" H. � "Ixurrartekoa. v. ixurrartea" H.<br />

izurratu. v. izorratu.<br />

1 izurri (gral.; Volt 105, SP, Urt I 273, <strong>Lar</strong>, Añ, <strong>Izt</strong> C 516, Lecl, Arch VocGr, Dv), ixurri, uzurri (S; Arch<br />

VocGr, Gèze, Dv (S), H (S)). Ref.: A (izurri, üzürri); Lrq (üzürri); Gte Erd 174. �1. Peste, epidemia, plaga.<br />

(Sentidos prop. y fig.). "Tocado de algo, v.g. del mal [...] de peste, [...] izurriak joa" <strong>Lar</strong>. "Apestado, izurritua,<br />

izurriaz eritua" Ib. "Contagio, peste" Añ. "Peste, maladie contagieuse. [...] Il se dit d'une chose pernicieuse. Mihi<br />

gaixtoak bakearen izurria, mauvaises langues, peste de la paix" H. v. izurrite. � Tr. Documentado desde<br />

Leiçarraga en autores de todas las épocas y dialectos. Los suletinos emplean la forma üzürri (Tartas (Arima 126)<br />

uzurri); hay ixurri en Lauaxeta (BBa 22) y Enbeita (87). En DFrec hay 8 ejs. de izurri. � Hik izurriz edo gerlaz<br />

edo gosetez aflijitzen dituan populuak. Lç Ins A 2v. <strong>Lar</strong>rin guztiak beterik / persona askoz / izurriagaz gaxorik.<br />

Lazarraga 1202v. Jauna: ezta izurririk eta ez beste gauzarik. (c. 1597). FLV 1993, 455. Itzurientzat dagoke gerla<br />

eta izurri / ezen ihes egitea gaitz da Iongoikoari. EZ Man I 76. Dohatsua zein ezbaita / [...] hekin izurriz bethe /<br />

alkhian nihoiz iartzen. EZ Eliç 174. Ezta izurririk eta ez pozoinik nagitasunak edo alferkeriak bezanbat kalte<br />

egiten duenik. Ax 41 (25; v. tbn. ES 183). Beharrak izurriaren manak ditu, askazi-adiskidez gabetzen gitu.<br />

"Peste". O Pr 82. Egiaz banaloria izurri perillos bat da. Ch III 40, 4 (SP, Ol, Pi, Leon izurri, Mst, Ip üzürri).<br />

Bata hiltzen da izurriz, bertzea manduleren eskuz. Ch I 23, 7 (Mst, Ip üzürriaz, Leon izurriak ereman; SP<br />

izurritez, Ol izurritean). Izurri edo pesteaz iltzen ziranai. Cb Just 11 (v. tbn. Arr May 156 izurri edo peste). Gure<br />

Obispado geiena aurkitzen da izurri kutsusko eta eriozko enfermedade goneki eriturik (Orrio, 1750). ETZ 80.<br />

Zabaldu gurarik [...] guraso-errijan izurri ondagarrija. Mg PAb 214. Enbidiaren izurri gaiztoak. Gco II 68. Ni<br />

nabill, [...] nai dedan bezela. Zu berriz beti arrastaka. A izurri zitala! VMg 34. Eta miñanze au izurriaren eran<br />

zabalduaz joan da. AA I 549. Aserreak beti du / berekin nekea / gose, egarriz eta / izurriz betea. <strong>Izt</strong> Po 140.<br />

Izurri oni omen deritza kolera. It Fab 49. Izurriak, gatxak, [...] kendu deutsuen eikizun ta ogibidea. Ur MarIl<br />

(ed. 1885), 44 (ap. A). Gortheko izurri diren / milla amarru gorde [darabilzkate]. Gy 319. Ordukotz [...]<br />

aziendak odolean sarthua dutela izurria. Dv Lab 215. Italian sasoi artan zebillen izurri eriotzakorra. Aran SIgn<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

1064

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

35. Alderandu zan anaiarengandikan, izurriaz edo atzez beterik etorri balitz bezela. Apaol 112. Reatiko iraeta<br />

artan zituzten bi izurri: otsuak eta arria. Bv AsL 180. Aizea izaten dan lez izurri-zaldia / bardin atrapaten dau<br />

pobre nai eukia. Azc PB 277. Urietan izurri txarra dago euskerarentzat. Ag G 95. Gizon eriak eman dezoke [...]<br />

bere odoletik barna, emazteak datorren haurrari helduko duen izurria. JE Med 132. Izurri eta gaitzak uztatik<br />

aldentzeko. JMB ELG 80. Ijitoko amar izurri aietaz. Or QA 58. Nonai zabaldurik dagon bekatuzko izurri<br />

lazgarri au. Or Aitork 230. Bekaizkeria, giza-arteko izurria. NEtx LBB 163. Etimolojiak gure artean askotan<br />

izurriak baino kalte gehiago egiten baditu ere. MEIG VII 128.<br />

v. tbn. Harb 78. Gç 216. Mong 593. CatLav 114 (V 63). He Gudu 127. Lg I 322. Brtc 146. msOñ 15v. Monho<br />

108. LE Ong 67v. Añ MisE 110. Dh 271. <strong>Lar</strong>d 205. Hb Esk 159. EE 1884b, 205. AB AmaE 349. Arb Igand 109.<br />

Inza Azalp 82. Ldi IL 28. A Y 1934, 9. Zait Sof 193. SMitx Aranz 216. Gand Elorri 96. Arti Tobera 267. Ibiñ<br />

Virgil 103. Berron Kijote 139. Üzürri: Bp II 59.<br />

�2. "Veneno" A, que cita a Mb. � Sugeak bere izurria edo pozoia bezala. Mb OtGai III 306. [Zirauaren] izurri<br />

ta pozoi-beneno guzia. Mb IArg I 230. Jan duen izurri-pozoiak barren-odola artu ezkero [...]. Ib. 302.<br />

Bekatuaren izurri guzia. Ib. 278.<br />

�3. "Infection, puanteur. Izurria dario ahotik, la peste lui coule [...] de la bouche" H.<br />

�4. uzurri (üzürri Foix ap. Lh). "Désastre" Lh.<br />

�5. "Abondance, grand nombre, grande quantité. Gizonez izurria bazen bilkhura hartan [...]. Sagarrez izurria<br />

bildu dugu aurthen [...]. Id. gizonezko, sagarrezko izurria" H.<br />

�6. "(Adj.; Hb), sale" Lh.<br />

- IZURRI-BELAR. "Asclepias, izurribelharra, izurrikontrabelharra" Urt II 395.<br />

- IZURRI BELTZ. Peste negra, peste buvónica. � Badugu Indietan izurri beltza deitzen dugun eritasun bat.<br />

Prop 1905, 62.<br />

- IZURRI-DENBORA. Tiempo de peste. v. izurrite. � Zaharrek diote, izurri denboran / besterentzat norbait<br />

hil dela batzutan. Arch Fab 205.<br />

- IZURRIZKO. a) (Adnom.). � Mundu gaistoak ar-erazten dion bazka ta jaki zikin izurrizkoa. Mb IArg I 162.<br />

Zeren arkitzen ziran pozoi-izurrizko eritasunez beteak edo peste deitzen zaion gaitzez galduak. Mb IArg II 302.<br />

Atsegin galgarrien izurrizko iturritik. Mb OtGai I (ed. 1904), 72. b) Apestado. � Gaxo apestatu edo izurrizkoak<br />

serbitzera. Cb Just 53.<br />

2 izurri. v. izorri.<br />

izurriarazi, izurrirazi. � Apestar. � [Txerren-otseñak dabiltz] urgetasun eta gorrotoz izurrirazten odola. Enb<br />

55.<br />

izurridun (Dv � A). �1. Apestado, enfermo de peste. "Qui a la peste, pestiféré, pestilentiel" Dv. � Izurridunak<br />

/ asko eukaen llanturik. Lazarraga 1202v. Denetarik urrun, bakarrik, izurridun baten pare. Etcheb MGaric 165<br />

(ap. DRA).<br />

�2. izurdun. Venenoso. � Sierpe izurdunak sartu zuten gaitz eta ill-gai pozoitua. Mb IArg I 339 (v. tbn. 230).<br />

Suge izurdunak. Mb IArg II 277.<br />

izurrigarri (<strong>Lar</strong> � H). � "Pestilencial, pestífero" <strong>Lar</strong>.<br />

izurrigarriro (<strong>Lar</strong> � H). � "Pestilencialmente" <strong>Lar</strong>.<br />

izurrigetu (<strong>Lar</strong> � H). � "Desapestar" <strong>Lar</strong>.<br />

izurrikai (<strong>Lar</strong> � H). � "Pestilencial, pestífero" <strong>Lar</strong>.<br />

izurrikairo. "Pestilencialmente" <strong>Lar</strong>.<br />

izurrikeria (Dv � A). � "(Dh) langage, doctrine propre à corrompre" Dv. � Sumindurak minkhartzen nau;<br />

lohikeriak izurrikeriez bethetzen nau. Dh 83. Zenbat bekhatu mortalez, zenbat izurrikeriaz kargatua kausitzen<br />

den. Ib. 145 (v. tbn. 146 y 147).<br />

izurrite (gral.; SP, Dv, H), ixurrite, uzurrite (S; H (S), Foix ap. Lh), izurte (Urt). Ref.: A (izurrite); Gte Erd 174.<br />

� Peste, epidemia. "Pestilence" SP. "Exercitus pestilentia affectus, armada izúrtez, izúrriz phozoátua" Urt I 381.<br />

"Peste [...]. Siendo general, y en tiempo de peste, izurritea" <strong>Lar</strong>. "Pestilencia" Ib. "Peste, temps de peste. Izurrite<br />

hark iraun zituen bi urthe" H. "Temporada de peste" A. v. 1 izurri. � Tr. Documentado al Norte desde<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 1065<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

Leiçarraga. Al Sur lo encontramos en Lazarraga, <strong>Izt</strong>ueta, <strong>Lar</strong>dizabal, Uriarte, Antia y algunos autores modernos.<br />

En DFrec hay 4 ejs. � Eta izanen dirade izurriteak eta goseteak. "Pestilences". Lç Mt 24, 7 (TB, Dv, Ur,<br />

SalabBN, Leon, Ol izurrite; He izurritze, Ip üzürriak, Hual, Samper, Echn peste(ak)). Zerren ez dago / nork<br />

sokorridu jenterik, / zerren eozen / izurriteaz urtenik. Lazarraga 1202v. Izurritea bezalako eritarzuna hekien<br />

azindetan hedatua dela. Mong 586. Izurritea sartzen denean herri batean [...]. Lg II 239. Beste leku askotan<br />

sortu oi dan bezalako izurrite likits gaizto. <strong>Izt</strong> C 24. Moisesi esan zion [...] izurrite batekin jo eta ondatu bear<br />

zuela. <strong>Lar</strong>d 91. Italia gainean izurritea ari zelakotz. Laph 58. Kargudun handi baten fama [...] izurrite bat dela<br />

arimentzat. Ib. 80. Izurriteko denbora guzian. Ib. 199. Izurrite gorria baitzen aberetan. Zby RIEV 1908, 762.<br />

Bazen Erromako hirian izurrite handi bat hainitz jende hilarazten zuena. Jnn SBi 134. Izurritea edo hezkabea<br />

dutenek [khosatzen dituzte]. Elsb Fram 134. Kabale üzürriten, süiaren eta garhiaren aitziko asürantzak. ArmUs<br />

1896, 122. Izurrite edo gaitzaldi edo oker aundien bat. Inza Azalp 124. Baeza, Andaluziako hirian, izurrite<br />

izigarri batek yendeak xautzen zituen. Zub 33. Izurritean ukullukoak / ager ditute plazara. "Cuando hay<br />

epidemia". Or Eus 261. Begirada gaizto bat eman zien [...] izurrite batek joak izan balira bezala. Mde HaurB<br />

44. Gudu ikaragarriaren ondoren, izurrite lazgarria zabaldu zan. Zait Plat 119. Izurrite izugarri batek ilunduak<br />

dauzka Sueziako lurrak. MEIG I 197.<br />

v. tbn. SP Phil 351. He Gudu 150. MarIl 88. Gy 77. Hb Egia 9. Prop 1876-77, 106. Arb Igand 23. Ir YKBiz 407.<br />

Zerb IxtS 35. Vill Jaink 86. Mattin 36. Ibiñ Virgil 94. Ixurrite: Ant EE 1884b, 286. Üzürrite: Meditazioniak<br />

(1844), 74 (ap. DRA).<br />

- IZURRITE-DENBORA. � Behar-ordu handietan eta bereziki izurrite denboretan. Jnn SBi 134.<br />

- IZURRITE-GAI. Foco de epidemia, de infección. � Behartu zitzaion [...] bitima sakrifikatuak [...] usteltzen<br />

metaka ari ziren lekhuan iragan. Izurritegai haren erdian [...]. Prop 1896, 237.<br />

izurritsu (Dv � A). � Pestífero, pestilente; apestado (sentidos prop. y fig.). "(Dh), pestilentiel, infecté de peste"<br />

Dv. � Adiskidetasun izurritsu hek, onthasun gaizki bildu hek. Dh 212 (v. tbn. 161). Ilkhi lehen bai lehen halako<br />

konpainia izurritsuetarik. Ib. 74. Liburu izurritsu frango. Arb Erlis 104 (ap. DRA). Gaixtaginen mihi izurritsuek.<br />

Jnn SBi 74. [Eritegian] alderdi berex bat izurritsuentzat. Prop 1899, 38.<br />

izurritu (L, BN, S ap. A; <strong>Lar</strong>, Añ (G), H). �1. Apestar. "1. empester, donner la peste. [...] 2. infecter, empuantir.<br />

Bazterrak oro izurritzen dituen kiratsa, [...]. 3. au fig., corrompre. Pekatuaren pozoiak izurritua (Cb Eg), [...]. 4.<br />

contracter la peste, s'infecter" H. "Se changer en épidémie" Lh. � Guarda ditzagun bada gure belarriak itz<br />

eroen aizetik, zergatik bereala izango da bestela izurritua edo apestatua. Echve Dev 347. Burutik oinetara guzia<br />

legenez eta gaitzez izurritua nago. Dv LEd 66. Beltzeriaz izurrituak ginen geldi. Azurm HitzB 61. � (<strong>Lar</strong>, H (V,<br />

G)). (Part. en función de adj.). "Apestado, izurritua, izurriaz eritua, gajotua" <strong>Lar</strong>. "Izurritu batek guztiak izurritu<br />

zituen" H (s.v. izurritzea). "1. [...] Iges egin behar zaio izurritu bati bezala. 2. infecté, contaminé et qui<br />

communique la contagion. Erre bear izan zan ontzi izurritua [...]. 3. au fig., pestilentiel, corrupteur, pernicieux.<br />

Solas izurrituak" H. � Danak beragandik igesi zebiltzan, izurritu batengandik bezela. Aran SIgn 35. �2. "(Hb),<br />

salir" Lh.<br />

izurritze. � Peste, epidemia. v. 1 izurri, izurrite. � Izanen dire izurritzeak, goseteak eta hainitz lekhuetan lur<br />

ikharatzeak. "Pestilentiae". He Mt 24, 7.<br />

izurriztari. ""Izurriztatzaile, corrupteur. Syn. izurriztari" Dv.<br />

izurriztatu (L, BN ap. A; SP, Dv, H), isuristatu, uzurriztatu (H (S)). � Apestar. "Empester" SP. "Infecter de la<br />

peste; au fig. corrompre" Dv. "1. empester, donner la peste. Hain da gauza beldurgarria, non ukitze hutsak<br />

izurriztatzen baitu, [...]. 2. empester, infester, empuantir. Behin izurriztatu gelatik gaitz da khiratsaren khentzea,<br />

[...]. Deusek eztu hala okhatzen eta izurriztatzen nola hats khiratsak, [...]. 3. au fig. corrompre. Lagun tzarrek<br />

izurriztatuko zaituzte, ihes egiozute, [...]. 4. [...] Izurrizta zaiteke, vous pouvez vous [...] empester, infecter,<br />

corrompre" H. � Ihes egizu, hura da ez izurriztatzeko erremediorik hoberena. Ax 398 (V 260). Aire hartaz gure<br />

bihotza izurristatua liteke. He Phil 306 (SP 305 laster har lezake hekin izurria). Itzulia baitzen [...] Calviñen<br />

sekta izurriztaturat. He (pról. del Evangelio). [Urgulluak] izurriztatzen tu askotan, obrarik berenaz sainduenak.<br />

Lg II 234 (v. tbn. 244). Ezin munduko aire isuristatua har daite haren kutsu gaixtoa sentitu gabe.<br />

Mih 20. Laster bazter guziak phozoa eta izurrizta letzakena. Dh 119. Hitz hunen maleziak / izurriztatzen oi tu<br />

laudorio guziak. CantIzp (1829), 55 (ap. DRA). Hainbertze dire lekhu hek usteldurak izurristatuak, non milaka<br />

hiltzen baitire. Prop 1896, 237. � (Part. en función de adj.). "Pestiféré, empesté, corrompre et corrupteur. [...]<br />

Lekhu izurriztatua, lieu infesté. Elhe izurriztatuak, paroles pestilentielles" H. � Nihork ezin hauta zirok hire<br />

minaz zaurthua, / bañan largatu behar dik nola izurriztatua. EZ Man I 32 (Harriet traduce 'pestiféré').<br />

izurriztatzaile (Dv, H). � "Corrupteur. Gazteriaren izurriztatzaile, corrupteur de la jeunesse" Dv. "Il ne<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

1066

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

s'emploi qu'au figuré. Ene bizitzearen izurriztatzaile haiz. [...] Dohakabe zaharrak, barnean berak ustelduak eta<br />

gazteen izurriztatzaileak" H.<br />

izurrune, izur-une. � Arruga. � Bekokia zuri ta launa / izur-unerik bakoa. Azc PB 122.<br />

izurta. "Fruncimiento" <strong>Lar</strong>.<br />

izurtargi. "Delfín , constelación" <strong>Lar</strong>.<br />

izurtasun, ixurtasun. En Pouvreau figura ixurtasun, sin trad., tras ixurra 'frisé', ixurdura, etc.<br />

izurtegi (<strong>Lar</strong>, H). � "Cuajar, nombre, es en el animal lo que corresponde al estómago en el hombre" <strong>Lar</strong>.<br />

izurti, uzurti (üzür- S). "Floconneux, plissé, froncé. Odei üzürti, denbora gezürti (Prov. prop.), nuages<br />

floconneux, temps trompeur" Lh.<br />

izurtsu (T-L). � Rugoso, lleno de arrugas. "Onduleux" T-L. � Arpegiz baltz, zikin ta izurtsu izan arren. AB<br />

Negu agura zar (ap. DRA).<br />

izurtu (V-gip ap. Iz ArOñ; <strong>Lar</strong>, Añ, VocBN, Dv (V, G), H), ixurtu (BN ap. A; SP, VocBN, Dv, H), uxurtu<br />

(Gèze, H (S), Foix ap. Lh), uzurtu (S), isurtu (H). Ref.: A (ixurtu, uzurtu); Lrq (üzürt). � Fruncir; doblar;<br />

arrugar; rizar, ondular (ref. al cabello). "Athorra baten ixurtzea, froncer une chemise" SP. "Arrugar el vestido"<br />

<strong>Lar</strong> y Añ. "Fruncir" <strong>Lar</strong>. "Crespar", "encrespar" Ib. "Gerrian nasaiegi den soinak badu nondik xuxen, ixurtzea<br />

aski du; hertsiegiak eztu zertaz zabal, ixurrik ezpadu urra ditekenik" H. "Zahartzeak larrua ixurtzen du" Ib.<br />

"Üxürtü (S; Foix) faire des petits plis" Lh. "Plisser" Lrq. "Dana izurtuta dao: zimurtuta" Iz ArOñ. "Izurtu: hacer<br />

pliegues en la ropa" Ib. � Orrazta zazue izpiritua Minervaren orrazeaz, adatsa izur, eta kroskoilla, pinta eta<br />

ungentuz gantzu. ES 188. Eun zimurrek izurtzen dute bere aurpegia. Otag EE 1882c, 447. Bere mosua izurturik /<br />

itsua egon zan entzuten. Azc PB 52. � (<strong>Lar</strong>, T-L) ixurtu (Urt IV 38, VocBN). (Part. en función de adj.). Rizado,<br />

encrespado, ondulado; fruncido. "Ondulé" T-L. � Zeren illeak nahasiak eta izurtuak baitaude. Ax 547 (V 351).<br />

Bizar ongi orraztatua, xirlo ixurtuak. SP Phil 199 (He 201 ileak ixurtuak eta arrimatuak). Zamari, plumaia,<br />

blanxeta edo koleta hantu eta ixurtu. Ib. 199. Buruko illeak eztetzatela ekhar horreinbat ixurturik, komaturik,<br />

biribildurik eta sugue gisa korapillaturik. Ib. 333 (He 335 ixurtuak). Sedazko belo ixurtuz begitartearen<br />

inguruan. Ib. 417. [Bezti diten] ez bilo izurtu [...] ez arropa kostutsuez. TB 1 Tim 2, 9.<br />

izurtura. v. izurdura.<br />

izurtzaile, ixurtzaile (-aille SP, Urt V 38, Dv). � "Celui qui fronce, qui plisse" Dv. En SP figura ixurtzaille, sin<br />

trad., tras ixurra 'frisé', ixurdura, etc.<br />

izurtze (SP). � Acción de ondular, rizar. "Bilo izurtzeak (Lç)" SP. � [Emazteak] modestiarekin akotra ditezen,<br />

ez bilo izurtzez, edo urrhez edo perlaz. "Tresses". Lç 1 Tim 2, 9 (He ille frisatu, TB bilo izurtu, Dv ile<br />

kuskuilatu, Ol, Ker, IBe ule/ile (h)arro).<br />

izur-une. v. izurrune.<br />

izusta (SP � A). � Verbena (planta). � Izusta au igartzen ari dan lore-ontzia. Zait Gold 182. Izusta (verbena)<br />

guriak. Ibiñ Virgil 56.<br />

izuta. v. itsuta.<br />

izutaldi (<strong>Lar</strong>). � (Pl.). "Aspavientos, izutaldiak" <strong>Lar</strong>. Cf. izualdi. v. izukeria (2). � Gizon gorrototsuaren<br />

deadar ta izutaldiak (aspavientos) entzunda. Ag AL 137.<br />

izutasun (Añ). �1. "Asombro, espanto", "pavor", "terror" Añ. � [Jangoikoak beldurzen dituela] emengo bere<br />

kastiguz ta geroko arrigarri andien izutasunez. Mb IArg I 116. Begiratuko zeñidalako bekaitzarekin,<br />

izutasunarekin eta deskonpiantzarekin. "Horror". Otag EE 1882c, 581. Beldur-damua izutasunetik (dator).<br />

Kristiñau Dotrina (Tolosa, 1889), 14 (ap. DRA). Beren biotzean zeramaten izutasun oiek guztiak menderatzeko.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

1067

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

Etxeg Itzald II 153. �2. uzutasun. Fiereza. � Idiskoaren uzutasun ta ezi eziña. VMg 85. �3. izitasun (B ap. A<br />

� VocB). Cobardía.<br />

izutau, ixutau. (Neol.). Creado por AG hacia 1896 de ixu 'espanto' y -au (AG 2333). v. izutu.<br />

izuti (G ap. A; <strong>Lar</strong>, Dv (G), H (V, G)), iziti (B, R ap. A; Dv, H, VocB; h- O-SP � SP), uzuti (H (V, G)). �1.<br />

Cobarde, asustadizo. "Effrayé" O-SP 229. "Caco, medroso" <strong>Lar</strong>. "Farouche, ombrageux. Abere izutia, animal<br />

ombrageux" H (s.v. izia). "Espantadizo" A. � Izutia dalako. It Dial 71 (Ur bildurtija, Dv izipera, Ip lotsor).<br />

(Izuti). --Ez andrea, ez. Okerrik ez det egin nai. NEtx Antz 20. Neskakin izutia dela esaten dute. Etxde JJ 138. Ez<br />

bai dute atsegin gizon izuti ta koldarrik. Anab Poli 129. Izutia zan mandoa. "Asombradiza". Berron Kijote 210.<br />

Pour épater le bourgeois, beharbada, horren izutia delakoan. MEIG VII 39. v. tbn. Ag G 83. EA OlBe 36.<br />

Erkiag BatB 78. Ibiñ Virgil 105.<br />

�2. Vergonzoso, que causa vergüenza (?). � Kuadro lotsagarri eta izuti oni estalki bat bota nai nioke, iñork<br />

ikusia izan ez dedin. Ant Zerurako bidea 90 (ap. DRA).<br />

izutitasun. "Qualité de ce qui est peureux, craintif, accessible à la frayeur; nature de ce qui s'effarouche<br />

aisément" H.<br />

izutu (V, G, AN-araq; <strong>Lar</strong>, Añ, Mg Nom y PAbVoc), izitu (G, AN-5vill, B, BN, S; SP, Urt I 24, <strong>Lar</strong>, Aq 955<br />

(AN), Mg Nom, Añ (AN), Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H, Foix ap. Lh, VocB), ixutu (Aq 833 (G)), itzutu (H<br />

(G)). Ref.: A (izutu, izitu); Iz Als; Satr VocP (izitu); Izeta BHizt (izitu); Etxba Eib; Gte Erd 223, 229. �1.<br />

Atemorizar(se), espantar(se), ahuyentar; asombrar(se). "Acoquinar", "amedentrar", "amilanarse", "asombrar",<br />

"mosquear", &c. <strong>Lar</strong> y Añ. "Tener miedo", "acobardar", "estremecerse" Añ. "Espantar gallinas y otras aves y<br />

pájaros, ixutu" Aq 833 (Azkue copia erróneamente ixitu). "Lanak izitzen zaitu?" H. "Hotzak izitu ditu mahastiak,<br />

eta gibelat egin dute" Ib. "Démoraliser" Lh. "Izutu nintzan zergaittik barik [...], me asusté sin motivo. [...] izutu<br />

genduzen [...], les asustamos" Etxba Eib. "Ez zan millagro gau artan izututzia" Ib. � Tr. De uso general al Norte<br />

ya desde Dechepare. Al Sur se documenta a partir de mediados del s. XVIII, y es menos frecuente en autores<br />

vizcaínos, de quienes no hay testimonio hasta principios del s. XIX. Izitu es la forma propia de la tradición<br />

septentrional, e izutu de la meridional. Para los autores alto-navarros hay izitu en Lizarraga de Elcano, en un<br />

texto de Ulzama de 1905 (FLV 1988, 274) y en Izeta (DirG 29). Se encuentra izutu en Mendiburu, en una balada<br />

aezcoana, en la traducción al alto-navarro de Araquil del Cantar de Orreaga (Orreaga 46), en Inza (Azalp 35) y<br />

en Iraizoz (YKBiz 407). Hay tbn. izitu en Oskillaso (Kurl 114). Salvo errata, hay además por lo menos dos ejs. de<br />

itzutzen en <strong>Lar</strong>dizabal, junto al frec. izutu (407). En DFrec hay 19 ejs., meridionales, de izutu y 2,<br />

septentrionales, de izitu. � Hango arrainak iziturik ebiliren ialgirik. E 61. Izi zitezen hagitz. Lç Mt 27, 54. Izit<br />

zedin. Ib. 14, 30 (tbn. He; Ur (V) bildurtu, Dv, Ur (G), Samper, Ol e IBk beldurtu, Ip y Hual lotsatu, Echn<br />

beldur izan (trans.), Or ikaratu, IBe beldurra sartu). Arima izitua. EZ Man I 117. Trabailluak tristezten du eta<br />

izitzen. Ax 48 (V 31). Haren [...] ihardeste ederrek güziak izitzen zütiela. Bp II 34. Etzaiteztela izi ez flaka. ES<br />

188. Orga zaramaten idiak iziturik. Lg I 300. Etzaitu izutzen nekeak. <strong>Lar</strong> SAgust 277. Hau aditu ta izutu ta<br />

asaldatu zen errege Herodes. Mb IArg I 160. Obe da bakoitza apartatzea, ta eskribitzea: jan izan &c, orrela<br />

irakurteko begiak ez dira izutuko. Cb EBO 32. Izitu bear da espezialki aragiaren bekatuas (115). LE-Ir. Ez izutu,<br />

eman arpegia etsai guziai. Mg CC 188. <strong>Lar</strong>ri-izuturik, bildur-ikaraturik. Añ EL 1 23. Berri onek itzutzen zuen eta<br />

pensakizun andietan zeukan. <strong>Lar</strong>d 41. Isaias profeta, Akabek ainbeste itzutzen zuena. <strong>Lar</strong>d (ap. H, que traduce:<br />

"qu'Achab obligeait tant à fuir"). Eta au aditurik Herodes erregea izutu zan. Ur Mt 2, 3 (Ker, IBk, IBe larritu).<br />

Turmoiaren otsarekin izutu. AA III 578. Gizon gaitzgille lapur baztar guziak izutu eta larritzen zituen<br />

Maragatoak. <strong>Izt</strong> C 504. Arpegi izutu eta ezagutzen etzituenak. Arr GB 95. Ezta ordian izitzeko egin ohi dütian<br />

itxesez. Ip Dial 118 (It y Ur ez da [...] mirari, Dv harritzeko). Gastuak ordean izituko ditu asko etxeko-jaun ttipi.<br />

Dv Lab 334. Eskuan daramazun txotx hori elbiak izutzeko al dezu? Apaol 73. Ez izi; deus ez omen da gaixtorik.<br />

HU Zez 95. Umeak Axeri ta Otsokoren izenaz bakarrik izutzen ziran. Ag G 63. Gaztia ez dü geruak izitzen.<br />

Const 25. Txori malue! Txorik izutzeko zomorroe diruik! Alz Ber 72. Ez luken gizonak zeren izi atheraldirik<br />

zorrotzenez. JE Bur 99. Xakurño izitu bat. Zub 38. Ez ditu oiek asko izutu, orko aldapa zakarrak. Basarri 93.<br />

Arras izutu nazu. Ikarez erdi illik nago. Lab SuEm 174. Il arteraino bizi, an arte ez izu. Zait Plat 118. Zer hu?<br />

Wizky xorta batek izitzen? <strong>Lar</strong>z Iru 56. Aurpegia zuri-zuri, erabat izutu ta beldurtua. Berron Kijote 102. Gaurko<br />

gehiegikeriek zaharragoren bat izutzen badute [...]. MIH 64. Harriturik utzi nau bere aberastasunak, harriturik<br />

eta izuturik. MEIG III 116.<br />

v. tbn. (Sólo para autores navarros y vizcaínos): Mg PAb 170. AB AmaE 364. Balad 185 (Ae). Echta Jos 321.<br />

Kk Ab II 180. Eguzk GizAuz 106. Erkiag Arran 157. Gand Elorri 104. And AUzt 120. Etxba Ibilt 468. Alzola<br />

Atalak 42.<br />

�2. uzutu (V-ger ap. A). Hacerse bravío. "Enfurecerse" A. � Asko jan ta biar gitxi egin daruan zaldi bat<br />

uzutuko da, ta jaurtigiko ditu ostikadak. CatElg 107. Zelan erraz ezi edo bezau aragi pekatubagaz uzutuba? Mg<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

1068

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

CO 107. Uzutu [jakeezan] animalija otzan edo mansuak. JJMg BasEsc 34.<br />

- EZIN IZITUZKO. "Qu'on ne peut effrayer; inaccesible à la peur" Dv.<br />

- IZUTUXE, IZITUXE. (Forma con suf. -xe, de valor aprox.). � Izituxe zituen nahastura borthitz baten<br />

abiadurak. Prop 1908, 13. Egikizun oien aunditasunaz izutuxe zegoan. Eusk 1919-20 (I), 44. Aska nazazu,<br />

Xalbat --ekin zion Engrazik izutuxe. Etxde JJ 110 (v. tbn. 240).<br />

izutuitz. � Esatea; izutuitza; ataka; langa [...]. <strong>Izt</strong> C 234 (en una lista de vocablos relacionados con la<br />

agricultura; el ed. traduce: 'pasadizo estrecho del seto').<br />

izutuki. � Bildur ikarak geldiarazten ditu [mandoak], belarriek izutuki. 'Je vois le frémissement et l'effroi [...]<br />

qui font arrêter là ma paire et chauvir des oreilles [= aguzar las orejas]'. Or Mi 114.<br />

izutzaile, izitzaile (Dv, A), izitzale. � (El, lo) que espanta, ahuyenta. � Txori izutzalle ipiñi oi dituzten mamuen<br />

antz geiago dutela. <strong>Izt</strong> D 22. Gaixtagin izitzale batzu arrestatu beharrez, lasterkatzen ditu. Herr 3-11-1960, 4.<br />

izuzigar. "Se llama así en Ubera a la ladera izquierda, a la umbría. "Izotz-igar"etik datorrela dirudi. Mutikotan<br />

harrika eitten giñuan izuzigarrekuak Agarre(g)ikuen kontra" Elexp Berg.<br />

izuzki. v. isuski; izokin.<br />

1 ja (V-oroz, AN-egüés-ilzarb-olza, L, BN, S; Dv; ia SP, Ht VocGr 404, H; ya Lcc, Lecl, H), xa (Sal, R; Aq 363<br />

(AN)), ija, txa (Aq 363 (AN)). Ref.: A (ya, xa); Bon-Ond pág. 171. � Ya, para ahora; para entonces. "Déjà" SP.<br />

"Il ne parle plus, ia ez da minzo" Ht VocGr 404. "Ya ez du emaiten, il ne donne plus" Lecl. v. dagoeneko, jada,<br />

jadanik. � Tr. Documentado en todos los dialectos. Hay ija (o iya) en Astarloa (II XI), Añibarro (EL 2 210) y<br />

fray Bartolomé (en los dos últimos tbn. ya); xa en Mendigacha (122). En DFrec hay 3 ejs. de ja. � [Anna] zein<br />

baitzen ia adin handitakoa. Lç Lc 2, 36 (TB ya). Eia zerbait maneraz hel ahal naitenez hilen resurrekzionera; ez<br />

ia ardietsi dudalakotz, edo ia perfekt naizelakotz, baina banerraió. Lç Phil 3, 12 (He ja [...] ja; TB oraino [...]<br />

oraino, Dv oraino [...] oraikoz). Bizi ezeze il dok ya Don Iacob (s. XVI). TAV 3.2.3. Eta, ya joateko egoan<br />

puntuan, atera eben rabel bat. Lazarraga 1146r. Ya eozen euren esperanzea galdurik. Ib. 1154v. Zegaiti<br />

dakutsun nola dagoan / ya bizi onegaz aspertua. Ib. (B) 1154vb. Ia partitu dira Paristik hamabi edo hamaborz<br />

pieza kanon Bloisko alderat. (c. 1597). FLV 1993, 461. Domingo Bizkaikoari zorra deutsazu, / ezpa ya zinean<br />

gustiok Gabatxu! EgiaK 90. Ia ezin gehiago iraun dezakezula ikhusirik. Ax 210 (V 141). U zeinba ulle urdin<br />

daukada, ya noa zartuaz. Mic 12v. Ene aipamenak badirudi ja frogatua gelditzen dela, zeren eskuara Tubal<br />

prinze handi haren umea eta alaba baita. ES 105. Asto lasterrak zer diren eztakinat nik ja. AstLas 62. Ez naiz ya<br />

nerea, ezpada zurea. Cb Eg II 49s (Dv LEd 251 ja). Ezi ya beldurrak nago nekatu zaratela. LE Prog 102. Ia<br />

erran dut. Brtc 33. Ja bidetan zen Temistokla. Egiat 271. Zuek ya munduarenak etzerate. Gco II 2. Ya ez dira bi,<br />

ez bada aragi bat. fB Ic III 345. Illtera doianak, munduko gauzak ija ez ditu beriak. Ib. 269. Ilteko etsita ya<br />

egoan guraso batek. Zav Fab RIEV 1909, 35. Iraungi da ja azken ephea. Dv LEd 179. Zurrungan hasia zen ya.<br />

Hb Egia 31. Zer ez du ja sinaturik? HU Aurp 143. Ederki hasirik, ja leher egina du xede horrek. StPierre 21.<br />

Eztitut ja iraganen berro ziloak jauzian. Etcham 163. Ja, bide puska bat egina eta gosetzen ere hasiak. Barb Leg<br />

130. Bat ia jan diat; amairu geatu. Lek EunD 37. Isokrate eta Demosthene hasiak ziren ja kezkatzen<br />

Makedoniatik heldu zen ekaitzaz. Zait Plat 251. Eta gu be ez gara ia denpora askorako. Alzola Atalak 94.<br />

Gureak ja egin du, gaiten garbi mintza. Xa Odol 179. Ur lasterraren erdian goaz, ez gaude ia ertzetik begira.<br />

MIH 229.<br />

v. tbn. DurPl 63. Xarlem 784. Arch Fab 13. ChantP 348. Arb Igand 204. JE Bur 123. Iratz 42. Mde Pr 187.<br />

Casve SGrazi 108. Ia: EZ Noel 43. O Po 15. Gç 193. Noe 69. Gand Elorri 126. Lab SuEm 181. Ya: Ber Doc<br />

127r. VJ 11. OA 139. He Gudu 33. Acto 10. Mih 64. Añ LoraS 29. AA III 382. <strong>Lar</strong>d 457. Gy 66. AB AmaE 20.<br />

� (Con adv. (gralmte. de tiempo) o similar). � Muthaturik bazabiltza ia aspaldi handian. E 163. Spirituz ia<br />

oraindanik iarriak baikara zeruetan diradenén artean. Lç Adv ** 8v. Ia anhitz urthez geroztik zuetara ethortera<br />

desir dudanaren gainean. Lç Rom 15, 23 (He ja; Ol dagoneko). Profetak hala zuela ia aspaldi kantatu. EZ Noel<br />

66. Zeren ia ordukotzat neurria bethe baitzuten. Ax 125 (V 82). Orai baitakusagu, ezen ia adinaren arauaz,<br />

heriotzeko portura hurbiltzen garela. Ib. 169 (V 114). Duela ya aspaldi, / nik ongi dakit zuen bien berri. Gy 325.<br />

Ia aspaldian ez dira entzuten / gautxori ta saguzarrak. AB AmaE 22. Zenbeit egun huntan ja, piru batek zaukala<br />

erran diteke haren bizia. HU Aurp 132. Hiltzekotz, hila litake aspaldi ja. Ib. 210. Len ia esanda daukat / guztien<br />

izena. Azc PB 298. Orai xa kontan baratan naz aiketa abentu xikerrekoaraino. Mdg 129. Hori goizean zen.<br />

Eguerdiko ja, [...] minik ttipiena ere ez zuen gehiago sendi. Barb Sup 34. Bertze jaunak ja aspaldiskoan loa ezingaraituz<br />

zabiltzan. JE Ber 36.<br />

� (Con adj. o part.). � Eta fedean flaku ez izanez, etzezan behá bere gorputz ia hilera, [...] ezeta Sararen<br />

umunzi ia hilera. Lç Rom 4, 19 (TB ya; IBk ordurako). Sorthu ziñen aitziñetik / profetek kantaturik, / buraso<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

1069

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

esteril eta ia zahartuetarik. EZ Noel 162. Zarraizko San Augustino ia zaharrak Auxilio ipizpiku gazteari emaiten<br />

zioen abisuari. SP Phil 234. Nere urdea, ya ttarroa, yangabe haiñitz bihi / arthatuz ongi, zait niri egiñen urde<br />

handi. Gy 15. Jesusek ja errana gogora dohako. Zby RIEV 1908, 212.<br />

� Ja bortzpasei eraikirik dagozi. JE Bur 211.<br />

� Ya, una vez (con ines.). � Begiak ta besoak zerura jaso ta [...]. Ya lurrean: non Zu bilatu, nora Zuri jarraitu<br />

eztakit, Jauna. Cb Eg III 329.<br />

� Altzürükü Urrutia / ala lekhü famatia / enetako ia izan düzü / phenaz hiltzeko lekhia. Balad 175.<br />

- EZ JA. No ya. � Ezen baldin heretajea Legetik bada, ez ia promesetik. "Il n'est plus par la promesse". Lç Gal<br />

3, 18.<br />

- JA... JA... (Distributivo). � Nekazálgoan dú okásio espeziála salbatzekó, yá zerén baita ofiziobát llánoa ta<br />

humila, yá zerén baita trabajósoa, ta baliarazidaikéna arimaindáko, ya ere zerén baita erretiratuágo okasioetáik<br />

[...] yá ere zerén [...]. LE Prog 96. Librátzeas ásko peligro, lánze ta gaitz beréxs, ya izantúten, ya<br />

izannuzkenetáik, nola eztakitéla. LE Ong 36r. Emon ta itxi euskuen ejenplu ta ikasbidea santuak eurak, ya<br />

martirak, ya konfesoreak, ya birjiña argalak. Añ LoraS 126. Era askotako afekto labur, baña bero exetuakaz, ya<br />

amorezkoak, ya damuzkoak, ya konfianzakoak, ya humiltasunezkoak. Ib. 99. Batzubetan dago umia negarrez,<br />

beste batzubetan diadarrez; ija nai dau alzuan edo lepuan egon, ija nai dau batetik bestera ibili. Astar II 201.<br />

- JA-JA. (Con reduplicación intens.). � Ya-ia kasi txitez il naiz; / eztakust begietati. Lazarraga (B)<br />

1200vb.<br />

2 ja. �1. Si, a ver (si). "La palabra 'a ver' en castellano, sustituye a la ya en bascuence; para decir 'a ver si me da<br />

la mano' se dice ya eskiua emoiten daitadanez" Mdg 153. v. ea. � Eman errepasobát konzienziai yá zer indén<br />

Jangoikoaren kontra egun gártan. LE Prog 102. Galde bezote aditu nautenei, ja zer mintzatu dioteten. LE (ap.<br />

Dv). Pensau egizu, bada, kristinaubak, ya Jaungoikuak mereziduten daben geuk beste gauza guztiak baino<br />

geijago ameetia. fB Ic I 44. Orraitino bere, ez dakit zergaiti azartuten dan Salomon itandutera ya emakume<br />

sendo bat nok topauko daben. fB Ic II 284. Ez da kasurik egiten ya soberbijosia dan, ya nezijua dan, [...] ya<br />

beste tatxarik daukan. fB Ic III 333. Ya tximitx abek akabatzen diran beiñ edo beiñ. Iraola 89. Ya oyian sartzen<br />

degun. Iraola 95. �2. ya. Ea (exclam.). � Egizuz ya, umia, esanak ondo ondo, neuk aginduko deutsut piestara.<br />

fB Ic I 318. Ya... ba, Juane, [...] emen... argi itz egin bear degu. Apaol 37. Ya mutillak --asi zan esaten eldu<br />

ziranerako-- ekin danok lanean. Ag Kr 140.<br />

- JA BERAZ. Por consiguiente. � Ya berás nor dá Jesu Kristo? LE Doc 135.<br />

3 ja. (Con la fricativa velar sorda: /xa/). �1. (Ref. al sonido de la jota). � Ja, je, jia ez dabela euskerak berea, ta<br />

bai erderati erantsia. Añ EL 2 8.<br />

�2. (Onomat. de la carcajada; gralmte. repetido). v. ajaja. � Ez berak dion eta zuk uste bezen gaizoa... Ja, ja!<br />

Ez eni erran! HU Zez 193. Algaraz. Ja, ja, ja. Moc Damu 27. Parrez. Ja, ja, ja! Tanbolinteroak? Zera, gu... iru<br />

erregeak gera. Lab EEguna 82. Umeak par eta amak ere par; arek jaaa! ta onek ere jaaa! Sorarrain Lili 34. Ja,<br />

ja, ja, zati baterako izan neban barrea. Bilbao IpuiB 253. A ja ja, au daukazue tontotzat? Zuek zerate tontoak.<br />

And AUzta 49. Ja, ja, ja! Ezin naizela egon. Lertu bear naizela parrez. NEtx LBB 174.<br />

v. tbn. AB AmaE 258. Sor Bar 81. Alz STFer 133. Echta Jos 315. Iraola 93. Ill Testim 21. A Ardi 36. Lek EunD<br />

20. ABar Goi 41. TAg Uzt 283. Lf Murtuts 52. Etxde JJ 126. Erkiag BatB 30. Salav 88. NEtx LBB 174.<br />

� (Empleado como respuesta a otra expr. irónica). � Gurasuak entzun da egin eben ju, ju [...] / Damiak esan<br />

eban: "nai ju, ju, nai ja, ja, / medikuen esana bete egin biar da". Ur PoBasc 333 (tbn. en DRA).<br />

� "[Interjección] de incredulidad, ja-ja (S)" A Morf 729.<br />

�3. (Onomat. de grito, alarido de alegría). � Deadar egin zuen, ujuiiiiii ji-ji-ji a-ja-ja-jaaaaa! Gora Elgoien! A<br />

Ardi 70.<br />

- JA JAI, JAI JAI (H (+ ia)). (Onomat. de la carcajada; gralmte. con ironía). � Ni zurekin ezkondu? / ni zurekin<br />

ja jai! Bil 71. Aja... ja... jai! Ardan-poto egon trabenara joan gabe? Urruz Urz 60. Santxo! Kijote! Ja jai!<br />

Alagalakoak ziran orretarako orkoa ta emengoa. Ag Kr 201. Ja jaiii! Orixen da unoria! Ag G 46. Ja-jai! Don<br />

Adrianek lengusuari alik zeatzen gure jarrialdi arako hura erakutsiko ziola. A Ardi 60. Ja-jai, / goiz abil alai!<br />

Laux AB 37. Gosez hik: ai! ai! / Asez nik: jai! jai! (Interpr?). Ox 40. Urak eroango al zaitu / andratxo gaztea. /<br />

Bedori aurreti dala / bai jauna maitea, ja jai. Balad 127. --'Intxaurpe'-neko nexka yarraitzen ezkongai... / --<br />

Jajai! Kubako osaba dirudunaren zai...! Monzon Urrundik 153. Txomin Zorrigaz ezkondu? Jajai!... Tximiñoi bat<br />

baño motzago zan aregaz! Bilbao IpuiB 274. Ja-jai, / ikusi naiko niken / alako bat, brinko biurriak egiten! MAtx<br />

Gazt 62. � Ja-ja-jai! Gozoa egin genuan biak-ala-biak. Anab Poli 39.<br />

4 ja (AN-ulz-burg, B, R-vid). Ref.: A; Iz Ulz (eztu); Izeta BHizt; Gte Erd 115. � Nada. "(R-vid), mu, nada. Se<br />

pronuncia a la española. Karek eztu erran jarik. Ez auntzik, ez beirik, ez ja (AN-burg)" A. "Eztu yáus kusi, no ha<br />

visto nada; eztu já kusi" Iz Ulz. "Ja, que no es nada, que no hay nada. Zu ja ez zara. Han etzen ja ere. Eztugu ja<br />

in" Izeta BHizt. "Ez dut ja in (B)" Gte Erd 115. � Nik ja ez nakien holakorik. Prop 1882, 157 (Dv traduce "quant<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

1070

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

à moi, je ne sais rien de cela"). Gizon bilgune batian, batek ez badu elerik erran, karentako erraiten da anitx<br />

gisatra, kura ixilik egon da, karek eztu erran jarik. Mdg 125. Enion ja ere ulertu. A Ardi 51. Etzekiten ja ere<br />

aren berririk. Ib. 130. � Eta nai al dezu jakin, berak beñere ja bat etzizula esan? EgutTo 13-12-1920 (ap. DRA).<br />

5 ja (Lc, BN-lab ap. A (ya); VocBN (ya), Dv, H (ia)). �1. "Assez, pas davantage, ia geldi zaite, assez, arrêtezvous"<br />

H. "¡Bastante! interj. de hastío" A. �2. "Ya (Lc, BN-lab), expresión que indica imposibilidad" A. �3. (B<br />

ap. A (ya); Aq 756 (AN)), xa (Sal, R ap. A; Aq 756 (AN)). "Expresión [...] para que paren [los bueyes], xa, ja<br />

(AN)" Aq 756.<br />

jaagi. v. 1 jaiki.<br />

jaaki. v. 1 jaki.<br />

jaantzi. v. erantzi; jantzi.<br />

jaateko. v. jateko.<br />

jaazte. v. jaiste.<br />

jabal (Dv � A). �1. "Bonanza, calma" A. � Ezen etzare gure zorigaitzetan lakhet, alabainan phesiaren<br />

ondotik dakhartzu jabala. Dv Tob 3, 22 (Ol eztialdia). �2. "(L-ain), cobarde" A. �3. "(BN), débil" A. �4.<br />

Tranquilo, sereno. v. 3 bare. � Jabalago barnea, hatsa hobeki hartzen dut. JE Ber 95. Ur-geldi iabala ta<br />

paketsua! Or QA 174. Arratseko aize jabalak / hunki ez arren, zerk zeroan / untzi hori arin aurrera? Mde Po 87.<br />

Esi-barrua pake / iabalean zegoan, / eta zalditeria / ur-begitik zioan. Or in Gazt MusIx 202. Gudari bat bezain<br />

jabal bi oinak bat eta gorputza xuxen. "Tranquille". Ardoy SFran 266. � (Uso adv.). � Mendiak urbil daude,<br />

zugazpeak itzal, ura beratzaldian, itsasoa jabal. Or Poem 535. Pizti ankerrak oiñetan dituzu uzkurrik, ikara. /<br />

Zugandik zaie jabal edatzen barnean zirrara. "Tu les infundes interiormente la impresión de quietud". Ib. 519. �<br />

(Con reduplicación intensiva). � Haizeari eta itsasoari manatu zioten eta jabal-jabala jarri ziren bazterrak.<br />

Leon Mt 8, 26.<br />

jabalaldi (L ap. A; <strong>Lar</strong>, Dv, H (ia-)), jabaldi (<strong>Lar</strong>). � "Vacación" <strong>Lar</strong>. "Intermisión" Ib. "Uriak, ekhaitzak,<br />

sukharrak gaitzerizkoak, ithurri batzuek... etc. badituzte bere iabalaldiak" H. "Momento de calma" A. � Nahiz<br />

aintzineko urthetan baino bathaiatze gehiago egin den, fedearen urhatsak yabal aldi bat erakusten duela. Prop<br />

1899, 5s. Kardal artean ondatzen / urliak batela, aren zai aoa / zabalik orra osiña; / jabaldi-zun sandia. Gazt<br />

MusIx 119. � "Intermitente, jabaldikoa" <strong>Lar</strong>.<br />

jabalarazi (L ap. A � Dv). � "Calmar, hacer que alguien se calme" A.<br />

jabalarte. � Momento de tranquilidad, de sosiego. � Bethi erretzen, behinere yabalarterik ere. Bi, hirur, laur,<br />

borz, milla urthe huntan han direnak. CerBid 4.<br />

jabaldi. v. jabalaldi.<br />

jabaldu (<strong>Lar</strong>, Dv, A � O-SP; ia- SP, H). �1. Calmar(se), sosegar(se); parar(se). "S'adoucir et tempérer. Aroa<br />

jabalzen da, le mauvais temps diminue" O-SP 229. "Vacar, cesar, jabaldu, jabaldia, geraldia artu" <strong>Lar</strong>. "Se<br />

calmer, s'apaiser, s'adoucir" Dv. � Tr. Documentado en autores labortanos y bajo-navarros. Al Sur lo emplean<br />

Azkue (BGuzur 145 ia-), Zaitegi y Orixe. � Ather dakizkigun zuen obren kausaz nigarrak / eta iabal martirio<br />

emanak su inharrak. EZ Man I 122. Hango sukharra eta berotasuna ezta behin ere iabaltzen, eta ez beheititzen.<br />

Ax 601 (V 386). Element horren [suaren] indarrak / noiz behar du jabaldu? Monho 122. Athera dezan hartatik<br />

[otharretik] zertaz yabal gosea. Gy 37. Hari begiratu-eta zure justiziaren hasarrea jabal bedi. Dv LEd 151 (Cb<br />

Eg II 81 bigundu). Eta ordu berean jabaldu zitzaioen odol ithurria. Dv Mc 5, 29 (He, IBk agortu, Ol idortu).<br />

Izurritea jabaldu artean Manrezan egon zadin kontseilatu zion. Laph 34. Nolako astea ez dute han iraganen,<br />

zain eta odol osasunerako segurtamenak egunetik egunera jabalduak! JE Ber 88. Zerk, Aitorren bihotza,<br />

jabalduko zitu? Iratz 40. Aren omenez zure aserre gorria yabaldu. Zait Sof 17. Jabaldu behar zen, ordea, eta<br />

bere buruaren jabe egon. Mde HaurB 77. Arrezkero, etsai aren amorrua iabaldu zan. Or Aitork 224. Eriak<br />

sendatzen zituen, paganoak girixtinotzen, herrak jabaltzen. Othoizlari 1958, 153. Noizbait jabaltzen bazautzu,<br />

lagun, zaramazkien haizea. Xa Odol 295.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

1071

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

v. tbn. Ox 119. Etcham 123. Lf ELit 120. Yabaldu: Lg II 164. Hb Egia 27.<br />

� (Forma con suf. -xe, de valor aprox.). � Hilabethe bat gurekin egon ondoan, eritasuna jabaltzentxe hasi zen.<br />

Prop 1881, 30. Guzien alegrantzia jabalduxe zelarik. Prop 1911, 279 (ap. DRA).<br />

�2. "(B), debilitarse" A. �3. "(L-ain), jabaldu begiak, entornar los ojos" A.<br />

jabaldura (L ap. A; Dv). � "Calma, tranquilidad" A. � Orduan jaikirik, manatu zioten haizeei eta itsasoari, eta<br />

jabaldura handi bat egin zen. Dv Mt 8, 26 (Arb Igand 155 jabaldura). Aurkhituren duzue zuen arimen<br />

jabaldura. Dv Mt 11, 29 (He, Samper sosegu, TB pausu, Leon bake, IBk atseden).<br />

jabalgarri (Dv). � Propiciatorio; lo que calma. "Propre à apaiser" Dv. � Halaber janen dituzte tabernakleko<br />

sartzean saskian diren ogiak, sakrifizioa jabalgarri izan dadientzat. "Placabile sacrificium". Dv Ex 29, 32-33<br />

(Ol eringarri). Jainkoak hura eman baitu, jabalgarri izateko haren odolaren gaineko fedeaz, bere<br />

zuzentasunaren erakhusteko. "Propitiationem". Dv Rom 3, 25 (He aphazegarritzat, Ol ibigarri, IBk bakegarri).<br />

Bere Semea gure bekhatuentzat bitima jabalgarri bidali izan baitu. Dv 1 Io 4, 10 (Ol ogen-eringarri, IBk bakeopari).<br />

jabalketa. "Propitiation. Jabalketako mahaina, table de propitiation" Dv.<br />

jabalkidin (ia- H, que remite a iabalkizun).<br />

jabalkizun. "Qui peut être calmé, apaisé" Dv. "Qui doit ou peut cesser, s'interrompre, dans tous les sens de<br />

iabaltzea" H.<br />

jabalmen. "Apaisement" Dv. v. jabalpen.<br />

jabalpen (Hb ap. Lh, Dv). � "Calme, répit" Lh. "Apaisement" Dv. � Eta hura da gure bekhatuentzat<br />

jabalpeneko bitima. "Propitiatio". Dv 1 Io 2, 2 (Lç apoinktamendua, TB bakezko bitima, IBk ordain-oparia).<br />

jabaltasun (Dv). � Tranquilidad, calma. � Animako osasunaren aztarrenik seguruena, len esan dizudanez,<br />

pake ori da, ur-geldiaren antzeko iabaltasun ori. Or QA 185. Entzun dezagun Iñati Antiokiarrak ziona, Kristoren<br />

ixiltasuna, pakea, iabaltasuna. Ib. 185.<br />

jaban. v. jazban.<br />

jabari (<strong>Lar</strong>, H (ia-)). � "Dominio, jabaria, menpea" <strong>Lar</strong>. "Imperio" Ib.<br />

jabaridun. "Dominante, jabariduna" <strong>Lar</strong>. Cf. tbn. <strong>Lar</strong>: "Dominación, jabaridea".<br />

jabarikari. v. jabaritzaile.<br />

jabaritsuro. "Imperiosamente" <strong>Lar</strong>.<br />

jabaritu (V, ms. ap. A; <strong>Lar</strong>, Añ, H (ia-)). � "Imperar" <strong>Lar</strong> y Añ. "Dominar" A.<br />

jabaritzaile. "Dominador, jabarikaria, jabaritzallea" <strong>Lar</strong>.<br />

jabarri. � "(G), jaspe" VocCB. v. jaspe. � Ez ere arritu mairu jakiñak / egindako urretsu goiak, / jabarrietan<br />

beteidukita / gisa ederrean dagonak. Otag CancB III 329.<br />

jabe (V-gip, G-nav, AN, L, BN, S, R; Lcc, Urt I 139, <strong>Lar</strong>, Aq p. 63, Añ, Gèze, Dv; ia- SP, H; ya- Ht VocGr 410,<br />

Arch VocGr, VocBN), jaube (V; Añ y Dv (V); ia- H), jaba (V, arc.), xabe (Ae, Sal). Ref.: A (jabe, jaba, jaube,<br />

xabe); Etxba Eib; Iz Ulz (yabe), To, Als, UrrAnz, ArOñ; Elexp Berg. � Tr. De uso general en todas las épocas y<br />

dialectos. Jaube es la variante vizcaína ya desde RS; en algunos autores aparece junto con jabe: Añibarro, Arrese<br />

Beitia (AmaE 261 jabe, 298 jaube), Kirikiño (Ab I 15 jabe, II 116 iaube), Enbeita (48 jabe, 167 jaube). Hay tbn.<br />

un ej. de iaube en Ibiñagabeitia (Virgil 37). Capanaga (iaba), Eguzkitza, Erkiaga y Anduaga emplean sólo jabe.<br />

Hay xabe en textos salacencos (CatSal 69) y aezcoanos (CatAe 68). En DFrec hay 247 ejs. de jabe.<br />

�1. Dueño, señor; amo; jefe, superior. "Dueño, por señor, jabea. Dueña, señora, jabeandrea" Lcc. "Maître,<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 1072<br />

mende.

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

possesseur" SP. "La vista del amo engorda al caballo, beiak on deu larre, aldean obe jabe (G, AN)" Aq p. 63.<br />

"Amo, etxeko jabea" <strong>Lar</strong>. "Maître" Gèze. � Egun hartan iuie date mundu ororen iabia. E 55. Eta hek asto-umea<br />

laxatzen zutela, erran ziezen haren iabék, "zergatik laxatzen duzue asto-umea?" Lç Lc 19, 33 (He, Dv, Leon,<br />

IBk jabe, Ol yabe; TB nagusi). Zerren negian berba / neure aide jabe prenzipal batez. Lazarraga (B) 1182vb (tal<br />

vez 'pariente'; v. infra (3)). Tresneak jabea dirudi. RG B 19 (v. tbn. <strong>Lar</strong> s.v. abad: Nolako jabea alako tresnea).<br />

Iaube bat daude asko baratzeak eta emazteak, ze geiago leukee gaxo. RS 54. Kozina gizenegiak iabea du<br />

ahultzen eta etxea aurritzen. O Pr 110. Faltari bai, baiña faltaren iabeari herrarik eta aiherkunderik eduki gabe.<br />

Ax 278 (V 186). Idiakaizko semea, / Insaustiko jaubea. BBizk 8. Gauza guzien yabea, deus-ere gabe, guzien<br />

eskasean aurkhitzen da! Lg II 107. Egingo zituala Kanaango lurren jabe, ta beteko zituala ondasunez. Ub 33.<br />

Idiak ezauntzenduéla bere jábea eta ástoak bere nausiarén ganbéla. LE Ong 117v. Jabe bi batetan ezin<br />

serbituko dituzue. Gco II 2. Ezagutzen du idiak bere jabea. AA I 461. Besteren gauza jabeari biurtzeko. Ib. 418.<br />

Jesus, neure bijotzaren jaubia. fB Ic II 289. Yabea ala astoa daiteke egiña othe garraiatzeko? Gy 201. Baita<br />

kontu egin ere zuzenki [ardiei] alik eta jabe egiazkoa agertu dedin arte guztian. <strong>Izt</strong> C 226. Leku ederra zerulurren<br />

jabea jaiotzeko. <strong>Lar</strong>d 366 (v. tbn. zeru-lurren j. en Ub 72, Monho 42, Dh 116, Xe 358, UNLilia 12, KIkV<br />

15, KIkG 11, ArgiDL 43, Xa Odol 266; zeru-lurraren j. en Echag 239; zeru ta lurren j. en PE 56, Ud 134, Tx B I<br />

253, Enb 95 (jaube)). Ez naizatea berzren gauzarik bere xabearen borondatearen kontra. CatSal 47 (Cap 51<br />

iabeen, CatAe 46 xabein; CatR 47 nausiaren). Zorionekoak, manso edo bigunak, zeren hek izanen dira lurreko<br />

yabeak. Legaz 52 (Cap 18 lurreen iabaak, Iraz 46 lurraren jabeak, CatB 82 lurraren yabeak, AA I 619 lurraren<br />

jabe). Bidian arkitu det festa onen jabia. Sor AKaik 136. Zeruko ta munduko iaubea izan arren. Azc PB 270.<br />

Zeinbat biurtu bear da? Jaubeari kalte egin izan jakon beste. Itz Azald 108. Jabe bakar batena dena. JE Bur<br />

197. Jaungoikoa danaren jabea al da? KIkG 14. Otxagabiko xabea (Sal). EEs 1921, 107. Estadua baño beste<br />

jaberik ez egoala-ta. Eguzk GizAuz 131. Frantziaren jabeak zertako nahi luke eskualde ttipi hau bipildu? Lf<br />

Murtuts 50. Jabea bildurtu egin da galduko ote zaion. Munita 65. Zergatik maite du zakurrak bere jabea? Txill<br />

Let 137. v. tbn. EgutAr (ap. DRA). Eztira iñorenak, eztabe jauberik. Bilbao IpuiB 5. Oinetako saltoki handi baten<br />

jabea Bilbon. Osk Kurl 176. Donak gabe, ta ez donak jabe (G-nav). 'Bestentzat badaki eta beretzat ez'. Inza<br />

NaEsZarr 119. Lagunak borroka bizian ari ziren bitartean jabearen etxeko goxoei ederretsi ziena. MEIG I 175.<br />

� (Con personas, como objeto de posesión). � Zure iabe handia / orotarik lariola odol preziatuia. E 31. Emazte<br />

dollorren jaubea jopu. RS 551. Gizon onaen iaube guztiz emallea (1638). TAV 3.1.26. Gure sabelak, gure<br />

iabeak. O Pr 44. Ai, zeñ galanki eman didazun Juanes, nere Jabea. LasBer 576. Erakuskuzu Jaun zerukoa zarala<br />

gure jabea. Acto 397. Zure jaberik onenari ordu onean leku emaiozu. Cb Eg III 242. Nola asko adora zaitzaket,<br />

o, ene jabe soberanoa? Brtc 231. Jauna da, alabaña gure Jabea, gure Egillea, gure Eroslea ta gure Ongille<br />

andia. AA III 620. Gozatuten nas laster neure jaubeagana igaroteko esperantziagaz. Astar II 282. Egunaz<br />

iguzkia dun nere yabea. Elzb Po 188. Nausirik ez jaberik ez diat ni baizen. Zby RIEV 1908, 770. Nere Ama ta<br />

jabea, oroitu zurea naizela. ArgiDL 16. Yaungoiko on, euskaldunon betiko yabea. Ldi UO 48. Gaur euskaraz ari<br />

denak etxean baitu gerra, emazte ederraren jabeak bezala. MIH 140. v. tbn. Monho 80. Gco I 416. Dh 146. Ud<br />

91. Arr May 46. Iabe: Lç Dedic *** 3r. EZ Eliç 305.<br />

� (Ref. a Dios). � O gizon egin-bidera alfer eta beranta, / Iabearen laudatzera ez aizela marranta. EZ Man II<br />

17. Or dago nere Jabe, Errege ta anima garbien Esposoa. Cb Eg II 60 (Dv LEd 115 jabe). Etsaiari eman<br />

diozunean zure anima, kendu diozula Jabe egiazkoari eskergabekeria itsusi batekin. AA III 450.<br />

� (Que tiene cierta cualidad o característica). � Egiazko alegriantzaren iabea. Ax 452 (V 295). Perfekzino<br />

guztien jabea. Arz 30 (56 grazien jaubea). Zu zera zazpi Doaien jabea. Cb Eg III 306. Etziren ez biotz gogorren<br />

jabeak. Mg PAb 171 (en boca del de Baigorri). Ta izan ditezela errukior ta biotz biguñen jabeak premian<br />

daudenentzat. VMg 48. Lotsatu dedin ta erremedijau dedin miin gaistuaren jaubia. fB Ic II 202. Izan daitean<br />

<strong>Euskal</strong>erria / oitura onen jaubea. AB AmaE 467. Begi baltz ederraren jaubea. Echta Jos 148. Ia begietaraño<br />

bizarrez jantzia, okotz biren jabea [...]. Ag G 170 (AL 58 iaube). Izen gaiztoaren jabeak dira. Ib. 217. Ona baño<br />

be obia, / eskar guztijen jabia / zarian Miren garbija. Enb 91. Bera hanbat bertute garbiren jabea. Xa Odol 76.<br />

Bertsolari zar auek dirade / urte askoren jabiak. Uzt ZArg 1-9-1974, 2. Munduan izan den adimendurik<br />

garbienetako baten jabea. MEIG VI 57. v. tbn. Jaube: BEnb NereA 137.<br />

� (Como segundo miembro de comp.). "Piariego, talde jabea" <strong>Lar</strong>. "Etxe jabia, propietario de la casa.<br />

Baserritar asko gaur etxe jabiak" Etxba Eib. v. burujabe, etxejabe, lurjabe, etc. � Othoitz egiozue, bada, uzta<br />

iabeari, irion ditzan langileak bere uztara. Lç Mt 9, 38 (Ol uzta-yabeari, IBk uzta-jabeari; He, TB, Dv, Leon<br />

uztaren na(g)usi). Lino jaubia dator / guri deitutera. Mg PAb 145. Zaintzalle bat bakarra iru edo lau zerrijaberen<br />

artean ifini. <strong>Izt</strong> C 154. Orain, bada, masti-jabea datorrenean, maizterrai zer egingo die? <strong>Lar</strong>d 432.<br />

Kopeta behar batek, korradurik gabe, / ilkhitzeko kanporat, nola urre yabe. Hb Esk 184. Baiña idi-jabiak<br />

ziraden gogortu. EusJok II 95. Josetxo, Eladi ta txalupa-jaubea egozan bizirik. Echta Jos 254. Zalpurdi jabe ta<br />

mandazañak. Ag G 220 (Kr 143 jaube). Galtzadako ostatu-jabe arek be olantxe eukozan ezkutauta. Kk Ab I 73.<br />

Ola-jaun, lantegi-jabe ta salerosleen zeingeiaokea. Eguzk GizAuz 20s. Kaltea ez dio zuaitz-jabeari bakarrik<br />

egiten, baita erriari ere. Munita 26. Diru jabe bagiña, baserri bat erosiko genuke. Etxde JJ 64. Zu guzialdun,<br />

guziegille, guzi-iabe, zeru-lur ederren Egille orrek. "Omnitenentem". Or Aitork 316 (Eus 406 jabe). Kejatu<br />

zaitalako ganadu-jabia. Uzt Sas 238. Torralba izeneko artzai ura, ukullu-jabe aberats baten alaba zan, eta abel-<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

1073

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

jabe aberats au... Berron Kijote 221. Eta saldu, denda-jabeak harritzeko adina. MEIG I 68.<br />

v. tbn. Añ LoraS 162. AA II 191. It Fab 67. Bv AsL 182. Tx B I 249. TAg Uzt 46. NEtx Antz 144. Anab Poli 88.<br />

And AUzta 99. Erkiag BatB 73. Salav 20. Iabe: Ibiñ Virgil 35. Yabe: Ldi UO 27. Jaube: Laux AB 36. Iaube: A<br />

BGuzur 137.<br />

� Zer duk ik neskarekin, aker-buru-jale? / maiztar alderdi-gutxi, etxean eltze-mee, / sorgin ukullutarra, ate-aizejabe<br />

(= 'dueño de nada' ?). Or Eus 38.<br />

� (Con cosas no materiales). � <strong>Euskal</strong>dunaren doai, / atsegiñ betea, / eta Donostiaren / zorion jabea. Echag<br />

212. Zentzu-jabe izan ezkero bere oiuak entzun bearrekoak ziran etxetik. Etxde JJ 251. Biotzak eztaietan, /<br />

maitezko bi labe; / antxe argitan biok / gindezke poz-jabe. NEtx LBB 210.<br />

� "Baserri-jabia, caserío propio. Arrate ballian baserri asko baserri-jabiak" Etxba Eib.<br />

�2. (V-gip, G-azp; <strong>Lar</strong>), jaube, xabe. Ref.: Gketx Loiola; Elexp Berg. (Con izan). Ser dueño (de), estar en<br />

posesión (de). "Asno con oro, alcánzalo todo, asto urreduna edozeinen jabe da" <strong>Lar</strong>. "Es dueño absoluto de su<br />

hacienda, bere ondasunaren jabe da oso ta oro" Ib. (s.v. absoluto). "Bost baserriren jabe omen zan eta" Gketx<br />

Loiola (s.v. jan). "Zazpi etxen jabe da" Elexp Berg. � Tr. De uso muy abundante en todas las épocas y dialectos.<br />

� Gauza guzien iabe eta gobernadore denaz geroz. Lç Ins E 5r. Gilza porra andiaen jabe zan (1599). TAV<br />

3.1.5, 76. Aberatsa hainitz ardi eta idien yabe zen. Lg I 306. Neure eskuban dot, bere jaube naz. Mg PAb 211.<br />

Zure anaia zan bost egun milla errialen jabe. Apaol 37. Zu zaitugu, zu, haren bihotzaren jabe. Zby RIEV 1908,<br />

289. Iñazio Mari etzan ezeren jabe. Ag G 206. Gure garatz orren jabe bakar zu izango zera. A Ardi 52. Bestela<br />

enintzan txuri baten yaube itsu madarikatua oartu barik. Or Tormes 57 (Eus 355 jabe, Aitork 106 iabe). Ta tinko<br />

ditxaro bakotxak / irri orrein jaube-ixan naiez. Laux AB 94. Ango ondasunen jaube ixango zara. Otx 78.<br />

Aundikiak lur-zati aundien yabe ziran. Ldi IL 165. Gizona bere egiteen jabe da. Eguzk GizAuz 92. Etxean, bere<br />

uste-onaren jabe Mattin bere illoba zan. Etxde JJ 39. Zu etzera nere nagusi, ezta ni zure jabe edo agintari ere.<br />

Vill Jaink 163. Hire geroaren jabe haiz. <strong>Lar</strong>z Iru 104. Zu izan zara beti nere pozen jabe. BEnb NereA 264. Au<br />

da pozkida-leku, / emen da pakea jabe. Gazt MusIx 109. Herri poesia ugariaren jabe ginela badakigu garai<br />

hartan, idazten ez zen poesiaren jabe, ordea. MIH 287. Guztiok bagara hizkuntzaren jabe, ez da inortxo ere<br />

hizkuntzaren jabe. Ib. 396.<br />

v. tbn. SP Imit I 18, 2. Mb IArg I 63. Cb Eg III 364 (CatV 64 iabe). Monho 138. Añ CatAN 65. Gco II 79. AA I<br />

620. Dh 211. Echag 156. Xarlem 1538. Jaur 378. Etch 126. It Fab 109. <strong>Izt</strong> C 506. Dv Lab 250. Bordel 190. Laph<br />

80. Xe 273. Ud 130. Bv AsL 64. Urruz Urz 62. AzpPr 77. CatJauf 53. CatUlz 152. Ill Pill 22. Noe 88. KIkV 79.<br />

KIkG 79. Ox 106. Enb 87. Etcham 36. FIr 136. Alz Ram 48. JE Ber 31. JMB ELG 66. ABar Goi 49. TAg Uzt<br />

173. SMitx Aranz 71. JEtchep 70. Basarri 122. Lf in Zait Plat XVII. Anab Aprika 44. And AUzta 131. Ardoy<br />

SFran 312. Lasa Poem 70. Mattin 64. Berron Kijote 105. Iabe: Ax 246 (V 166). O Po 47. SP Phil 189. Ch III 49,<br />

6. Mih 121 (31 yabe). CatLuz 29. Ibiñ Virgil 35. Yabe: Zav Fab RIEV 1909, 34. Gy 285. Legaz 53. Elzb PAd 81.<br />

Kk Ab II 48. Ir YKBiz 335. Zait Sof 133. Jaube: JJMg BasEsc 32. Astar II 164. Echta Jos 327. Itz Azald 105. Enb<br />

94.<br />

� Txaro det nere biotzaren jabe. NEtx LBB 124.<br />

� (Con personas, como objeto de posesión). Ser dueño, protector. � Salina<strong>sg</strong>oa Konde guztien da jabe, /<br />

Gipuzkoa herrian on guztien burua. ConTAV 5.1.1. Zaren bethi ene iabe eta habe sendoa. EZ Eliç 355. Zaren<br />

othoi gure iabe, / hilzean ere utzi gabe. Hm 171. Dama bat maitatzen det / bañan... aren jabe / sekulan izateko /<br />

esperantza gabe. Bil 133. Jaungoikoa izan dedin gure jaun, gure jabe, gure agintzale. Inza Azalp 135. v. tbn. LE<br />

Ong 115r. � Zeren zu iabe zaitudan. Hm 89. Pake ordez laster dezu kezka zure jabe. NEtx LBB 352.<br />

� Ser libre. � Egizü plazer düzüna, / jabe zirate zihaur. Xarlem 1371.<br />

� (Precedido de bere, nere..., usos reflexivos). Se dueño de si (mi...) mismo, ser libre. v. BURUAREN JABE. �<br />

Zerren direan eureen iaba. "Señores de si mismos". Cap 83. Gure jendeen artean batzuek beren jabe dira, beren<br />

buru edo personen kontua baizen ez dutenak. Cb Eg III 357. Osasuna dezun artean, zure jabe zeran artean,<br />

Testamentua egizu. Ib. 220. Ez nintzala izango / gaur ni nere jabe. It Fab 179. Ere yabe aiz. Or Mi 93. Nagusirik<br />

ez duk nehor, hire jabe haiz, Xalbador! Ox 40. An izaten gera geron jabe. Anab Aprika 105. � Nor da bere<br />

bizitzaren jaube? Mg CC 210. Bada, onetan bakotxa da bere borondatien jaube. Astar II 80. Ahulkeriaz,<br />

alferrez, beren mihiaren jabe ezin egonez. JE Bur 177. Neroni ez naiz jabe / nere biyotzaren. Bil 57. Ez nintza<br />

gehiago ene zainen jabe. <strong>Lar</strong>z Senper 10.<br />

� Poseer cierta cualidad, virtud o característica. � Nere indar eta osasunaren jabe ninzanean. VMg 18. Orai<br />

arteo izatu naiz itsu eta esker beltzaren jabe. Dv LEd 240 (Cb Eg II 135 esker beltzaren jabea). Izenaren jabe<br />

izan dedilla. Urruz Urz 31. Emen agertu zitzaizkigun berriro, izen gaiztoaren jabe, iñoiz baño beltzago. Ag G<br />

63. Nola egiaren jabe baitzen. Goñi 42. Zeuk zeure aurrian ikusi dautsazun azikera polittaren jaube dala<br />

erakutsi dau. Otx 147. Esan diñat biotz sentikor baten jabe naizela. Etxde JJ 59. Jakintza ezkutuaren, gordearen<br />

jabe direlako. Mde Pr 268. Urrezko biotz baten jaube zan. Bilbao IpuiB 207. Ortarako beste eskolaren jabe,<br />

nunbait be, ba zan-ta. Erkiag Arran 88. Animaliak, gure gisa ari diren guztietan, guk ditugun bezalakoxe<br />

sentimendu edo asmoen jabe bear dutela izan. Vill Jaink 70. Gure euskaldun arima ta izkuntzaren jabe izan<br />

baziña zu. Alzola Atalak 80. O, zu, edertasunaren jabe zeran andere ori! Berron Kijote 54. Adimendu urriaren<br />

jabe naiz, segur aski. MIH 399s. Gaizki esanak barka bitza, arren, begi zorrotzagoaren jabe denak. MEIG I 237.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

1074

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

Musikagile harrigarria. Orkestatzearen jabe, inor ez bezala. Ib. 50. v. tbn. Urruz Urz 36. JAIraz Bizia 111.<br />

MAtx Gazt 87.<br />

� (Con otros verbos). "(Quedar) Señor del campo, <strong>guda</strong>tokiaren jabe gelditzea" <strong>Lar</strong>. � Gure arimen eta<br />

gorputzen goarda eta iabe erakusten aizela. Lç ABC A 8v. Ifini eban len gozetan zituzan ondasun da hazienden<br />

jabe. El 26. Onela bizi zan Jose, bere nagusiaren borondatearen eta biotzaren jabe. AA III 331. Ikhatz zaku<br />

ederren jabe dabilla. ChantP 90. Utzi ninduan bere ondasun guztiaren jabe. Apaol 103. Sei mendez, hamar<br />

kalonje / Santagrazin egon ziren, / lehenik harroken jabe, / gero laboratu lurren. Zby RIEV 1908, 419. Nere<br />

aginpidiaren jabe ipintzen aut. Ag G 361. Ainbeste ondasunen yaube neure burua ikusita. Or Tormes 45.<br />

Kondiziyu oitan jabe nago ni / iru ordun jokatzeko. Tx B I 223. Banekialako tximist-ortzirien yabe zu zeundela<br />

goian. Ldi BB 2. Eurontzat emoniko etxaguntzaren jaube geldittu ziran. Otx 133. Ez nauk ikusi nai Etxahuniaren<br />

jabe. Etxde JJ 77 (v. tbn. 58). Titirek lurren iabe gelditzea nori zor dion esaten digu. Ibiñ Virgil 31.<br />

v. tbn. <strong>Lar</strong>d 101. Prop 1899, 36. JE Bur 97. Barb Sup 35. Mok 10. Eguzk GizAuz 15. Vill Jaink 15. Xa EzinB<br />

126. Iabe: EZ Noel 56. Zait Plat 16.<br />

� (Con personas, como objeto de posesión). � Hau da gure iabe fina. Hm 56.<br />

� (En ines.). � Hi gure Aita egiazkotan eta ontasun ororen iabetan eta emailetan ezagut ahal ezagun. Lç ABC<br />

B 3r.<br />

� Darse cuenta, enterarse. v. jabetu (3). � Arek buruan zer darabillen / eultzikoak jabe ez dira. Or Eus 341. Ez<br />

nintzan azkeneraiño zer egiten nun jabe. 'No me percaté'. Or Poem 545. Dudarik gabe, Iauna, iabe naiz maite<br />

zaitudala. Or Aitork 249.<br />

�3. "(Sc), pariente, afín" A. � Jauliera zeritan jabeki bat egin / eta ez ikhustera ihur ützi ordin. 'D'accord avec<br />

ma parenté'. Etch 182. Jabek fraudaz bost etxalte ditazie ebatsi. Ib. 608.<br />

�4. "Hitz yabeak, adjectifs possessifs" Arch Gram 22.<br />

�5. Responsable. � Ez det utziko kulparik gabeko emakume garbi au itxura ortan eramatea: ni ateratzen naiz<br />

onen jabe. Ill Testim 24.<br />

�6. (Ref. al autor de una obra, etc.). � Kritikuak begirapena zor ei deutsoe yaubearen idazti yatorrari. Or<br />

Tormes 121. Egillea du jabe. EA OlBe 4 y Etxde AlosT 4. Yabe du. Zait Sof 4. Artola euskal olerkaria da idazki<br />

onen jabe. Alzola Atalak 149. Irakurgai hori ez da sasikoa, badu bere jabea. Eta ezin alda daiteke jabearen<br />

baimenik gabe. MIH 171. Damu dut iritzi paregabe horren jabearen izenaz ez oroitzea. Ib. 392. � Erdelyaubearen<br />

idazti yatorretik yardun au osoa kendu dot. Or Tormes 121.<br />

�7. (El) mejor, (el) primero. � Salaberria, zu zaitugu guk / bertsolariak jabia. Uzt Sas 295. Aundi kontuan<br />

beintzat / gu gera jabeak, / eskuan emen dauzkat / iru erregeak. Uzt Auspoa 10, 100.<br />

- ADI-JABE. � Adi-iabe, aditz-kizun, asmatu duten itz-urren ori irrigarri da. "La sintaxis de sujeto, verbo y<br />

complemento". Or in Gazt MusIx 26.<br />

- BURUAREN JABE. v. buru.<br />

- ELIZAKO JABE. Autoridad de la Iglesia. � [Lanak] Jinkoak debetatzen dütü lehia eta behar handian, baizik<br />

Elizako Iaber ordian solthura galthatürik. Bp I 92. Elizako Iabiak oro eta Jinkoaren popülü güzia. Bp II 63. �<br />

Elizako gehien ageri den Jabe bat baizik eztelarik, zoin baita Errumeko Aita Saintia. Bp I 86.<br />

- HITZAREN, IZENAREN JABE. v. hitz, izen.<br />

- JABE EGIN (V-gip; <strong>Lar</strong>, Añ, H (ia-)). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. a) Hacer(se) dueño. "Se rendre maître" H.<br />

v. jabetu. � Tr. Documentado sobre todo en autores meridionales; hay ejemplos septentrionales de Leiçarraga,<br />

Etcheberri de Ziburu, Pouvreau (Phil 189 iabe), <strong>Lar</strong>reguy (I 200 yabe), Goyhetche (82 yabe) y Barbier (Sup 18).<br />

� Hura egiten zuelarik gauza guzién iabe lurrean. Lç Dedic *** 1v. Heure borondatearen egin nazak ni iabe.<br />

EZ Man I 18. Munduaren jabe egin ziran. Ub 55. Guraso pobre baten umia, deskuiduan zerbaiten jaube egiten<br />

bada. fB Ic I 50. Nire gauza guztien yaube oso-osoa egin tzaitez. Añ EL 2 176. Moises il zanean Josue jabe egin<br />

zan. <strong>Lar</strong>d 120. Nere baserriaren jabe egitera. AB AmaE 284. Zeuek zeurorrek geratuko zare egiaren jaube<br />

eginik. Itz Azald 56. Naigabe ori biotz guztiaren jaube egiten da. Ag Kr 202. Zorionekoak otzanak, lurraren jabe<br />

egingo dira-ta. KIkV 105. Loba au egin eban zorioneko dirutzaren yaube. Or Tormes 121. Sos pilixta bat<br />

bildurik, artalde baten yabe egin zen. Zub 86. Onelan ondasunen eta gizartearen jabe egin ziran. Eguzk GizAuz<br />

23. Zure barreneko pakearen jabe egitean eskerrak egingo dizkidazu. Etxde JJ 189. Gaitz orren jabe egindakoan<br />

ez dira luzaro biziko. And AUzta 118. Tallar aunditxuago baten jabe ein ei ziran. SM Zirik 106. Bizimodu<br />

zikiñari agur-egiñaz, izen onaren jabe egin barriro. Erkiag BatB 179. Ez dira zeruaren jabe egingo. MAtx Gazt<br />

41. Sekretaio au eginda dago biziyo guztien jabe. Uzt Noiz 42. Zu egiñ ziñan gure pamelian jabe. Uzt Sas 295.<br />

Teknika soilaren jabe egin garen euskaldunok. MIH 88. Urrezko giltzen jabe egiten denean. MEIG I 179.<br />

v. tbn. <strong>Lar</strong> SAgust 16. AA I 455. VMg 76. It Fab 29. JanEd I 91. Bil 93. Arr GB 61. Bv AsL 209. Xe 179. Apaol<br />

33. Goñi 109. Iraola 23. Ill Pill 12. Kk Ab I 76. KIkG 6. Inza Azalp 7. Enb 127. Tx B II 85. TAg Uzt 172. Mde Pr<br />

133. Anab Poli 43. Salav 95. Yabe: Zav Fab RIEV 1907, 97. Kk Ab II 82. Ldi IL 20. Zait Sof 91. Jaube: JJMg<br />

BasEsc 219. Astar II V. Echta Jos 363. Otx 11 (130 yaube).<br />

� (Con personas, como objeto de posesión). � Iñor egin eztedin euskaldunen jabe. Xe 398. Egitia espero det<br />

andre baten jabe. PE 91. Engraziren jabe egiteko bi eriotz egin bear zitun. Etxde JJ 116. Ez utzi iñongo atso<br />

ziztriñeri euren alaba ganorabakoren bat Kermanen jabe egiten. Erkiag Arran 90. Emazte eta etxearen jabe egin<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

1075

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

ondoren ere, ez du Elizondon etsiko. MEIG II 105. � Modu orretan geiago sufritu dezazun eta amorratzen ill<br />

zaitezen, Julin edertasunaren jabe egin gabe! Ill Pill 26.<br />

� (Precedido de nere, geren..., usos reflexivos). v. BURUAREN JABE. � Geren jabe egiñik, / ez da erregiñik, /<br />

ez ere erregerik, / gu gabe ezer egin / dezakeenik. It Fab 212. � (Precedido de bere). Independiente. � Lope<br />

Agirrek bere jabe egin / nai zuen Ameriketa. "Conseguir la independencia". Or Eus 203.<br />

� (Con instrumental). � Jerusalengo er-goenaz eta Antoniaren gazteluaz jabe egin ziran. <strong>Lar</strong>d 539. Abraham<br />

koba eta inguruko lurraz jabe egin zan. Ib. 26. Remington eta beste tiro-gai batzuetaz jabe egin ziran. Or SCruz<br />

72. Jakobe gogo onez benedikatu zuen, beraz, eta jabe egin Abrahami nola berari Jainkoak agindu guziez. Zerb<br />

IxtS 23.<br />

� (Como segundo miembro de comp.). � Gizonezkoaren auleri jabe egin ziran. Etxde JJ 89. Euskera kale-jabe<br />

egin nai badegu, gaztediari atsegin zaizkion gaiak arrotu bearko ditugu. NEtx LBB 127.<br />

b) Hacer caso, prestar atención. "Jaube egiozu ume txiki orri, bear eztanen bat egin edo miñik artu ez dagian (Varr)"<br />

DRA. � Ez aren berbai jaube egin. fB Ic II 200. Ez badauka aurrian nok belarrijak zabaldu, nok entzutia<br />

emon, nok barre egin edo nor jaube egin bere gaiski esanai, bere kauten ixilduko da. Ib. 201. � "Yaube egin<br />

yakon, lo reconoció por suyo" msOch 36.<br />

c) "Responsable, el que mueve los peones, mano oculta. Ibilli, Martin zebillak; baño jende danak beste ori<br />

egiten diatek jabe" Gketx Loiola.<br />

d) Darse cuenta. v. jabetu (3). � Lehen askotan entzun izan dut, berriz egiten naiz jabe: / gure Jainkoa gauzak<br />

egiten beti izan dela trebe. Xa Odol 340.<br />

- JABE ETA JAUN, NAGUSI, UGAZABA. Dueño y señor. v. JAUN ETA JABE. � Espantaturik ikusiko duzu,<br />

begi irekian, iarri dela zure bihotzaren iabe eta nausi. SP Phil 290. Jangoikoa gure guzien jaun ta jabe bazterrik<br />

bagekoa da, ta jabe ta jaun, guk egin-al begirun, honra ta errespetu zor zaiona. Mb IArg I 212s. Jainko bera<br />

ezagutzen dute bere yabe eta nausi adoragarritzat. Lg I 227. Zeruko eta lurreko edo mundu guziko jabe eta jaun<br />

soberanoaren ama egiazkoa. Gco I 459. Inguruetako jabe ta jaun bezela bizi naiz. Ag G 6. Bera baita errien<br />

jabe ta jaun. Or SCruz 145. Ekarkor diran gauza guztien jabe ta ugazaba estadua egin nai dabe. Eguzk GizAuz<br />

139. Gizarte osoaren jabe ta nagusi. Ib. 87. Neurea dela diot, ez haren [herriaren] jabe eta nagusi naizelako,<br />

baizik eta ni naizelako herri horretakoa. MIH 212. � Geure bizitzaren ere iaun, iabe eta nabusi baikina bezala.<br />

Ax 66 (V 43). Egiozu ofrenda zure bihotzaz, arren iar dadin haren gainean iaun, iabe eta nausi. SP Phil 523.<br />

Egiten zuelarik alderdi hunetako buruzagi, jabe eta nausi. ES 389. � Gu berriz gure jabe eta nagusiak. It Fab<br />

213.<br />

- JABE IRTEN. "Yaube urten, garantizar; litm.: salir dueño (Vc)" A EY III 295.<br />

- JABE-LAGUN. "Copropiétaire" T-L.<br />

- JAUN ETA JABE. v. jaun.<br />

jabearazi. �1. "Faire rendre maître" Dv. �2. jaberazi. Persuadir. � Zure liburuak siñesten zitutenak obendun<br />

etzirala iaberazi ninduzun. "Persuasisti mihi". Or Aitork 133.<br />

jabede (<strong>Lar</strong>, H (ia-)), jabedi. � Señorío. � Eguerdi-aldera [mugatzen da] Arabako probinzia eta Bizkaiko<br />

Jabedearekin. <strong>Izt</strong> C 24. Bizkaiko Jabedearen alderontz. Ib. 35. On Geronimo Veralli, Jabedi artan Aita<br />

Santuaren aldameneko bialkiña zanak. 'Aquella Señoría'. Aran SIgn 92.<br />

jabedun (V-gip ap. Etxba Eib), jaubedun (Vc ap. A). � (Lo) que tiene dueño. "Cosa sujeta a dominio" A. "De<br />

propiedad particular. Alperrik baso urriñian egon, intxaur onek jabedunak dira" Etxba Eib. � Aiek ez ziran<br />

alkarrekiko jabe ta jabedunak! Anab Poli 22. � (Ref. al autor de una obra, etc.). � Jabeduna da. A Ardi IV.<br />

Jaubeduna. Laux AB 10. Bertsoak, jabedunak eta jabegabeak, diren direnean daude, ezertxo ere aldatu gabe.<br />

MEIG II 144.<br />

jabegabe (Hb ap. Lh), jabebage (<strong>Lar</strong>, Añ). �1. (El, lo) que no tiene dueño. "Mostrenco, bienes mostrencos,<br />

ondasun jabebageak" <strong>Lar</strong> (v. tbn. Añ). � Errebulu ibiliko dirateke, hala-nola ibiltzen ohi baitira zurtz triste<br />

jabegabeen egitekoak. ES 141. Gu hunat aintzinean, gathibotasunetik erosi edo jabegabe gelditu haurttoak<br />

ezarri zituzten misionestek emazte belzetarik baten eskuetan. Prop 1899, 113. v. ej. de MEIG II 144, s.v.<br />

jabedun. � (Con -ko, adnom.). "Jabe bakua, sin dueño, mostrenco. Onek erreka ondoko intxaurrok, jabe bakuak<br />

dira" Etxba Eib. "Jabebeikú, lo que no tiene dueño" Iz ArOñ. � Halatan bada, gure eskuara zurtz jabegabeko<br />

[...] hunentzat nahi nuke bilhatu aitzindari eta buruzagi on bat bakharra. ES 141. �2. "(S; Foix), vacant" Lh.<br />

jabegabetu. � "Desierto (declarar, quedar)" JFlor. � Aitatutako sariak jabegabetua gelditu bear zuela<br />

(Donostia, 1879). JFlor. Saria geldituko da jabegabetua (Donostia, 1881). Ib.<br />

jabegai (AN, L, BN ap. A; Añ, H (ia-)), jabegei (V-gip, G, S, R ap. A), jaubegai, jaubegei (V ap. A; Añ (V),<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

1076

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

<strong>Izt</strong>). � Heredero; futuro dueño. "Heredero, yaubeg[e]i, oñordekoa, gei" <strong>Izt</strong> 59r. v. primu. � [Grazia da] gizona<br />

Jainkoaren seme egiten duena, baita zeruaren jabegai, primo edo heredero. CatBurg 34. Egin ginduan<br />

Jaungoikoaren beraren adiskide ta seme eta Zeruaren jabegai. AA I 541. Arimea da Jaungoikoaren Alabea,<br />

zeruko yaubegei ta herederua. Zav Serm I 22. Zeruko iabe gai gera gu guztiok Jesu Kristogan siniste degunok.<br />

LE Urt (ap. H). Zeruaren erederu edo jaube-gei. CatBus 29. Nere etxean jaio dan mendeko au da nere jabegaia.<br />

Ur Gen 15, 3 (MarIl 16 jaubegei, CatArrig 85 yaubegei). Kondeak bere ondasunen jabegai bidezkorik ez<br />

baitzuen. Arr GB 93. Jaubegeirik bat daukat, bakarrik semea. AB AmaE 420. Ez al naz kristinaua, eta,<br />

beraugaitik, errege andi baten alabea eta erreñu andi baten jaubegeia? Itz Azald 8. Santi, yaubegei yaio zan ta<br />

yaubegei, oiñordeko, azi ta kozkortu. A Latsibi 12. Maizter jarriko al gera etxe on baten jabegai izanda? Etxde<br />

JJ 64. --Badakizu, neuk esanda, neuretzat nai zindukedana. [...] Etxerantz yoan astiro neskatillea, bere<br />

jaubegai-gurakoa alboan ebala. Erkiag Arran 99.<br />

v. tbn. Añ MisE 39. JBDei 1919, 353. KIkV 67. Jabegei: Cb CatV 48. Jaubegai: CrIc 123. Otx 77. Jaubegei:<br />

JJMg BasEsc 47. Garit Veni Mecum 6s (ap. DRA). Yabegai: Legaz 36. Ir YKBiz 386.<br />

jabegaitasun (A). �1. "Herencia" A. � Eramango dituzu barrena eta jarriko dituzu zure bizileku txit sendo zuk<br />

egin zenduen zure jabegaitasuneko mendian. "Haereditatis". Ur (G) Ex 15, 17 (Dv primantzako, Ol ondareko).<br />

�2. + jaubegeitasun (V ap. A). Condición de heredero. � Ez daukazu bildurrik, jakiñik Jaungoikuak kendu<br />

daikezula zerurako daukazun eskubide ta jaubegeitasuna? Ur MarIl 16. Piarresen bildur, ilko ote zun kezketan,<br />

aitaren bildur, baserriko jabegaitasuna kenduko zionetan. Etxde JJ 267. Entzun nuenian aita-jaunak aita<br />

erakarri zula bere iru etxaldien jabegaitasuna neri kentzera. Ib. 51n.<br />

jabego (L-ain, S, R ap. A; Dv � Gèze (-goa), H (ia-)). �1. Propiedad, pertenencia. "Maîtrise, autorité" Dv. "Lur<br />

horren gainean nik daukat iabegoa" H. "Dominio" A. v. jabetza. � Oraikoan galdu duk hire jabegoa. Ox 82.<br />

Jainko-Bildotsak suntsitu digu / akerren jaurerri (jabetza, jabego, erreinu) ori. Or Eus 253. Bere etsaiak<br />

zitalkeriz kendu nai zioten jabegoa. Etxde JJ 62. Bere jabegoaz iduri zaion bezala balia ditakea jabea? Herr 16-<br />

4-1964, 1.<br />

�2. "(S), parentesco de afinidad" A.<br />

- BURUAREN JABEGO. v. buru.<br />

- JABEGOPE. (Con suf. local de declinación en sing.). � Bizkai-Aldundiaren Erri-Irakaskuntza-Batzordearen<br />

arduraz ta yaubegopean egiña. KIkV 1.<br />

jabeke. "Jabeque , embarcación, fragata pequeña de vela y remo" <strong>Lar</strong>.<br />

jabekeria. "Iabekeria, air, façon de maître, de propriétaire. Iabekeria horiek har detzatzun etzaut lakhet, je<br />

n'aime pas que vous preniez ces façons de maître" H.<br />

jabekide (T-L), jaubekide. � Socio, copropietario. "Copropiétaire" T-L. � Langille ta jabekide lez agokien<br />

irabazia. Eguzk GizAuz 33. Untzi-jaubekideak. Erkiag Arran 167 (88 jabekide).<br />

jabekizun. � (Lo) que puede ser poseído. � Milla eskaera ta arren egiten zenituenean ere, etzenizkidan neri<br />

aiertzen, nigan jabekizun zegoenari baizik. Txill Let 90.<br />

jabekunde (ia- H). � "Empire, autorité" H. � Ekusten dezu zer iabekundea ta zein billagarria den bere<br />

buruaren eta lagunen bihotzen iabe izatea? Mb OtGai (ap. H). Niganako zure amodioa jabekunde baten istoria<br />

izan da. Txill Let 90.<br />

jabekuntza. � Toma de posesión. � Oraino ezagutu gabeko lekhu hartaz Aita Sainduaren izenean egin zuen<br />

jabekuntza. Prop 1901, 81.<br />

jabel. v. jaibal.<br />

jabelahadi. "(Boh[èmien]), rendre" Lh.<br />

jabeldu (Dv (<strong>sg</strong>. DRA, pero no lo encontramos), T-L). � "(BN), demander raison, entreprendre quelqu'un,<br />

répliquer, etc. Jabeldu nitzako (BN-baig), je lui ai demandé raison, etc." Lh. "S'adresser à" T-L. � Jakes guarda<br />

xoil-xoila / ixilik baitzagon, / lagunak azkenean / jabeldu zitzaizkon: [...] / zure zentzuak, Jakes, / ea ba zer dion.<br />

Etcham 62. Alde guzietarik (ba eta apezpikutegitik ere), otoizka jabeldu zitzaizkon; ez zezala holakorik egin. Lf<br />

ELit 234.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

1077

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

jabentza, jabenz. � Propiedad. v. jabetza. � Andia da, bai, bere Amari Jesusek gaur eman dion gauza guzien<br />

jauntz eta jabenz hau. Mb IArg II 62.<br />

jabestar. � Natural de Jabes (de Galaad). � Jabestarrak Naasi zazpi eguneko tokia eskatu zioten. <strong>Lar</strong>d 157.<br />

Jabestarrak beste aldetik eraso zieten. Ib. 157.<br />

jabetasun (V-gip; Añ, Dv; ia- SP (sin trad.), H; ya- Ht VocGr 410), jaubetasun (Añ (V)), jabetarzun. Ref.:<br />

Etxba Eib; Elexp Berg. �1. Propiedad, posesión. "Jabetasunak, esaten da, arrixak urre biurtzen dittuala" Etxba<br />

Eib. "Patronato, tutoría. Jabetasunik bako umia, erozer izateko bidian agertzen da" Elexp Berg. v. jabetza. �<br />

Orduan gehiago laudatuko da aberastasunen mezprezioa, ezen-ez munduko tresor guzien iabetasuna eta<br />

posesionea. Ch I 24, 6. Lurreko ontasun guzien jabetasuna ardietsi. Brtc 154. Neure eskuban dot, bere jaube<br />

naz, baña gura dot igaro zugana daukadan jaubetasuna. Mg PAb 211. Ibai onen jabetasunaren gañean sarriro<br />

gertatu oi ziran eztabaida guztiak. <strong>Izt</strong> C 123. Khanbiatü gabe dagolarik jabea nor den erakhusten dien hitza,<br />

jabetarzüneko gauza izanik ere ar edo eme. "La chose possédée". Arch Gram 22. Tellak jabetasuna adierazten<br />

dualako. JMB ELG 66. Gizonok geure gauzetan daukagun jabetasuna, bakotxari kendu ta gizarteari emon nai<br />

dautse. Eguzk GizAuz 7. Noiz irarriko zuen haragi eta arima horietan bere jabetasunaren azkenengo ikurra.<br />

Mde HaurB 73. Karta bat egin eutsan bere etze orren yaubetasuna garbitasunen bitartez erakutsi eien. Akes<br />

Ipiñ 15. Bihotz bihotzean daramazki iltzaturik [kezkak]: nork ukatuko dio, bada, jabetasuna? MIH 300. v. tbn.<br />

He Act 7, 5. AB EE 1896b, 20. Inza Azalp 135. Lab SuEm 190. Iabetasun: Ibiñ Virgil 31. Yabetasun: Gy 233.<br />

Jaubetasun: Ag AL 207. Enb 47.<br />

� (Como segundo miembro de comp.). � Nik lanean ler egin etxe-jabetasuna ik jasotzeko? Etxde JJ 29.<br />

Piarresek gauza guzien gañetik bere etxe jabetasuna maite zun. Ib. 268.<br />

� (Ref. a la propiedad intelectual). � Jaubetasuna dauka. Itz Azald 2. Argitalduko diran idaztiyen jabetasunik<br />

eztubela izango, jabetasun ori idazlien aldez geldituko dala. EEs 1916, 235.<br />

�2. Posesión (ref. al objeto poseído), pertenencia. � Grazia liberala da, hark eztu nahi iabetasunik, balsan nahi<br />

ditu gauzak. Ch III 54, 10 ((III 54, 5) SP eztabilla munduko gauzarik bilha, Mst deüsere theporalik eztü<br />

txerkhatzen). Kendu eutsazan bere aita zeken gogorrak berari etorkion ondasun, jabetasun ta senipartea. Añ<br />

MisE 35. Soñian arabakiz beterik zeramazkin jazki zarpaillak beste jabetasunik gabe. Etxde JJ 247. Noizpait<br />

jabetasun aiek oro bereak izango ziran ustetan. Ib. 268.<br />

�3. (<strong>Lar</strong>, Añ), jaubetasun (Vc ap. A). Soberanía, autoridad. "Dominio" A. � Beste gauza guztien ondoren<br />

egieban gizona, ta oni emoeutsan jaubetasun ta esku osoa. Mg PAb 184. Jesu-Kristok bere izatez duen<br />

jabetasuna bere Amari graziaz komunikatu izan dio. Gco I 459. Autortuten dogu Jangoikoak gizon guztietan ta<br />

gauza guztietan daukan jauntasuna, jabetasuna, poderioa, aala [...]. Añ MisE 57. Egiten deutsaz kurutze asko,<br />

diabrubak euki ez daijan jaubetasunik arima agan. JJMg BasEsc 49. Jaungoikoak baldiñ badauko menpea edo<br />

jabetasuna kriatura guzietan. Kortazar Serm 34. Ezkondu ezkero, ez senarrak ez emazteak dauka bere<br />

gorputzaren jaubetasunik. Garit Veni mecum 135 (ap. DRA). Ontasun bai edertasun, / indar eta bothere, /<br />

nausitasun, jabetasun, / guziak ditu bere. Zby RIEV 1908, 203. Iñok be ezin ukatu izango daust irakaskintzaarazo<br />

batzuetan, izkera gaietan, <strong>Euskal</strong>tzaindi onen eskubide ta yaubetasun yaioa. Belaus LEItz 116.<br />

Gabontzaren diruak emoniko jabetasun ta jauntasuna apaldu ta ezereztu bidean dago. Erkiag BatB 171. v. tbn.<br />

HeH VII. � "Protección tutela, cuidado. Iñoren jabetasunik barik, hablando de la situación del muchacho que se<br />

encuentra emancipado de toda tutela" Vill (comunicación personal).<br />

�4. Entereza, dominio (de sí mismo), control. � Aztu ete zaree leenagoko egun zorionekuetan agertuten<br />

zenduben bijotzen jaubetasun ta bildurrik ezaz? Mg PAb 206. Zuben urte eder loratubak, zuben biotzetako<br />

prestutasun ta jaubetasunak, neu bizkortu ta sututen nabee. Ib. 207. Unetik unera bere ezagueraren jabetasun<br />

galtzen ari zala igarri zion, sukar kiskalgarri batek gorputz osoa alderik-alde igaro balio bezala. Etxde JJ 243.<br />

Asarrerik gabe, izan leikian modurik onenian, esan zetsan [...]. Andra koittauak, ikusirik señorian jabetasun<br />

arrigarrixa, eta eziñ ukaturik egixa, asi zan parka eskeka. Etxba Ibilt 466. � (Precedido de norbere). �<br />

Mingaiñak berriz, nekez gordetzen dizu ixilpekorik zentzuak norbere jabetasuna galdu dunean. Etxde JJ 187.<br />

�5. + jaubetasun (A). Autonomía, independencia. v. burujabetasun. � Biak andiz maite dabelako euren<br />

iaubetasuna. A Ezale 1897, 135b (es una adaptación vizcaína de un poema de Elissamburu: libertatea en el<br />

original). Gaur bere buruaren yabe dira [txeketarrak]. Baña yabetasun ori ezta iritxi lau egunean. Ldi IL 162.<br />

Jabetasuna galdu dulako / dago erri au damutan. / Lurra galdurik, erritasuna / egizu galdu ez dezan. Or Eus<br />

252. Jauntxopetik askatutako beste uri askoren jabetasunari gorasarre bat izan nai dizu. SMitx Aranz 65. Asi da<br />

begien irikitzea, ikusteko nola [...] herri batzuek beren etnia-nortasunaren errespetua irabazi duten, izan dadin<br />

politika jabetasunarekin edo gabe. Mde Pr 44. Antxe zan amai eguna / ta gure jaubetasuna; / bardin bageko<br />

gizabidea / antxe zan gera [sic] zurruna. Atutxa Mugarra (ap. DRA). Zergatik ibilli bear du jaun orrek erriaren<br />

jabetasuna zapaltzen? (Interpr?). NEtx Antz 45. � (Precedido de norbere). v. BURUAREN JABETASUN. �<br />

Askatasunera irixteko, norbere yabetasunera igotzeko, yakintza berria sortu bear. Ldi IL 164. Bene benetan<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

1078

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

aundia baita / nor bere jabetasuna. Basarri 20. � (Precedido de bere). � Egon dedilla [Elexa] eta iraun<br />

dagiyala bake atsegin, aukera eta bere yaubetasun osoan. (Interpr?). Ur BulaAl 56. Odolez bere yabetasuna<br />

idatzi dun erriik ez du <strong>guda</strong>-eresi edo poesi epikarik atera. Or LEItz 39.<br />

- JABETASUNA HARTU. Tomar posesión. � Guri zeruko ateak idigi eta zabalduteko eta bertako jaubetasuna<br />

artuteko [igon eban zerura]. Itz Azald 36.<br />

- JABETASUNEZ. "Autorizadamente, jabetasunez" <strong>Lar</strong>.<br />

jabetu (ia- SP), jaubetu (Vc ap. A). �1. (Aux. intrans. bipersonal). Proteger, salir en defensa (de). "Iabe zakitza<br />

bere herstura handian, prenez-le en votre protection" SP. "Patrocinar, proteger" A. � Spiritu Sainduaz iabetu<br />

izan zaikun Iauna laudatu dela. Lç ABC B 1v. Maleziaz eta arrazoinaren kontra berzeren faltari iabetuz. Harb<br />

34s. Iainko Iauna, iabe bekit / zure izen saindua. Hm 115. Nik errixta egiten diotet umeai, baña ama jabetzen<br />

zaiote (AN). 'Yo reprendo a los hijos, pero su madre sale a su defensa'. Or in MEIG I 222.<br />

�2. (V-gip, G-goi, L, BN; Urt I 180, Ht VocGr 328, <strong>Lar</strong>, Añ, Dv; ia- SP, H; ya- Lecl, Arch VocGr, VocBN),<br />

jaubetu (V; Añ), jabatu (ia- H). Ref.: A (jabetu, jaubetu); JMB At; Etxba Eib; Elexp Berg. (Aux. intrans.).<br />

Adueñarse, apoderarse. "(Hacerse) dueño de algo" <strong>Lar</strong> y Añ. "Apropiarse" Añ. "S'appoprier, usurper la propriété.<br />

Bertzerena denaz iabetzea, [...]" H. "Zeintzuk jabetu dira guk genduzen gauzekin" Etxba Eib. "Neu jabetu naiz<br />

zure erlojuakin" Elexp Berg. � Tr. Documentado en todos los dialectos, salvo en suletino. Los autores vizcaínos<br />

emplean el sociativo (-kin / -gaz jabetu) en lugar del instrumental (-z jabetu), más general. � [Naturalezak]<br />

bereak ditu maite eta iabetu nahi du gauza guziez. Ch III 54, 10. Ofrenda diozozu zure bihotza, othoizten<br />

duzularik, arren iabe dadin osoki. He Phil 530. Hil-arazi duzu Naboth, eta yabetu zara haren ontasunaz. Lg I<br />

361. Jinkoa bera orduan yabetuko da zure bihotzaz. Mih 12 (v. tbn. 5). Zenbat daude jabeturik bertzeren<br />

ondasunes malamente (200). LE-Ir. Judasek urkatu zuen burua jabetu zalako Satanas bere korputz ta<br />

animarekin. Mg CC 250 (PAb 205 jaubetu). Jaubetu gaitian bere amodijuak guretzat prestaurik daukazan neke<br />

laster igaroko diraneen sari amaibagaakaz. JJMg BasEsc V. Erdu, Jauna, nire biotzera, jabetu zaite nigaz. Añ<br />

EL<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 1079<br />

mende.<br />

1 119. Fernando zazpigarrena bere koroaz jabetu zan artean. <strong>Izt</strong> C 507. Burrunban zarabilkan maizenik<br />

haizkora, / geroztik ingurutan yabetzen ikhara. Hb Esk 35. Neguaz primadera zenean yabetu, / sasi baten hegian<br />

apexa zen sortu. Elzb Po 188. Herrietako nahiaren kontra herri-eskolez jabetu zirenean. HU Zez 110. Egin<br />

ahala egiten dute erreferaz jabetzeko. Zby RIEV 1908, 88. Norbeit eskuaraz jabetu nahiz / ager baledi lanetan.<br />

Ox 162 (v. tbn. 76). Ta bein ixen orregaz jaubetu ezkero... Enb 146. Merke jabetuko da txakur baterekin. Ib. 164.<br />

Asiatik hurbil aurkitu uharteez jabetuak ziren. JE Ber 68. Emazteaz jabetzeko ez da asko naitasuna. Alz Burr 11.<br />

Alemanak zearo yabetu ziran txeketarren aberriaz. Ldi IL 162 (v. tbn. BB 134). Antiochus Siriako errege bat<br />

jabetu zen Jerusalemeko hiriaz. Zerb IxtS 75 (v. tbn. Azk 34). Dohatsu eztiak, lurraz jabetuko baitira. Leon Mt 5,<br />

4 (Lç lurra heredaturen baitute, He lurraren jabe izan, Ol lurra yarauntsiko dute). Aurpegia zurbildu zitzaion,<br />

auleria bere soñaz ziaro jabetu. Etxde JJ 34. Azkenekotz izugarrizko damu bat jabetu zen haren kontzentziaz<br />

hilketa horrengatik. Mde Pr 74. Dorregarairen alabeaz jabetu nairik ebillena. Erkiag BatB 84. Zenbateraino<br />

jabetu zen hizkuntzaz, itzulpenek ematen digute aditzera. MIH 261.<br />

v. tbn. Mb IArg I 366. Dh 48. Jaur 199. MarIl 54. <strong>Lar</strong>d 99. Dv LEd 192. Laph 74. Prop 1880b, 14. EE 1882c,<br />

379. AB AmaE 279. Arb Igand 67. CatJauf 33. Barb Sup VI. Inza Azalp 83. FIr 137. Etcham 60. JMB ELG 66.<br />

Eguzk GizAuz 43. TAg Uzt 173. ABar Goi 20. Lf Murtuts 50. SMitx Aranz 31. NEtx Antz 14. Basarri 20. SM<br />

Zirik 12. JEtchep 48. Vill Jaink 150. Gazt MusIx 129. Xa Odol 150. Iabetu: Zait Plat 8. Yabetu: Gy 232. Elsb<br />

Fram 84. Ir YKBiz 421. Jaubetu: CatBus 38. Garit Veni mecum 120 (ap. DRA). BEnb NereA 89.<br />

� (Con gen.). � Zer egin zuen Kanaango erri eskeñien jabetu ziranean? Ub 34s. Zelan lurraren jaubetuko dira?<br />

CatBus 39. Baña besotik sangrau oraiñ egiñ arren, / egingo naz jaubetu ni kapotearen? AB AmaE 219. � (Con<br />

radical en lugar de participio). � Eunkida-lauren gaste azkerik; / buztarriz beste ainbeste: / maitia, zure jaube<br />

nintzala / gaur ogei eta bost urte. Enb 142.<br />

� (Con ines.). � Orra, Jauna, zeure eskuetan nire biotzeko giltzak; jabetu zaite nigan. Añ EL 1 164.<br />

� Hacerse cargo (de), responsabilizarse. "Ene alde jabetu da, il a pris parti pour moi" Dv. "Ortaz ezta iñor<br />

jabetzen, nadie se hace responsable" (G-bet). � Ez aita, ez; ez du orrelako akabera behar gaizu orrek; ni<br />

jabetzen naiz gazte ortaz. Ill Pill 27.<br />

� (Aux. intrans. bipersonal). "Iabetu natzaio, je me suis rendu maître de lui" SP. � Nahi bazaizko bizitze<br />

doatsuari iabetu, mespreza zazu presenteko bizia. "Beatam vitam possidere". SP Imit III 56, 2 (Ch bizitze<br />

dohatsua irabazi nahi baduzu, Leon bizi dohatsuaz nahi bazira jabetu). Orhoitzapen batzuen mina bat-batean<br />

jabetzen baitzait. JE Ber 9. Eta hola, Samsonek indar guziak galdurik, filistindarrak aise jabetu zitzaizkon. Zerb<br />

IxtS 48. Etxekoen arpegi zorrotzak nabaitzean, berriro ere koldakeria jabetzen zitzaion. Etxde JJ 67. Eriotza<br />

jabetu zaio ari arras. NEtx LBB 375. Ikasi zuten ikasi, bide-lagunek, burutik egin-ta zegola, eta zer-nolako eroaldia<br />

jabetu zitzaion. "Del género de locura que lo señoreaba". Berron Kijote 145. v. tbn. Gand Elorri 77. �<br />

Baiña landaratu zan bezaiñ laister, burutapen larri bat barne-jabetu zitzaion. Berron Kijote 41.<br />

� (Aux. trans. bipersonal). � Nun dira gure legeak? / [...] Zetan ez doguz jaubetu biar / ixan ezkero geureak?<br />

Enb 62.<br />

�3. (G-goi-to). Ref.: A EY III 283; JMB At. (Aux. intrans.). Enterarse; darse cuenta, percatarse. "Berri ori

<strong>Orotariko</strong> <strong>Euskal</strong> <strong>Hiztegia</strong> 9. lib.: <strong>guda</strong>-jabota<br />

banekian nik; bart yabetu nintzan (G-to)" A EY III 283. � Asko uste etzuan zerbaitez jabetu da bitartean Peru-<br />

Fermin: erderaz ari ditu inguruko guziak! Mok 17. Ixil-mandatarien bidez jabetu zan etsaia iru aldetatik<br />

zetorkiola. Or SCruz 67 (Aitork 162 iabetu, QA 79 yabetu). Unamuno'tar Mikel, yaun argiari, gure ausardi<br />

gorriaz yabetu dedin. Ldi BB 134. Nola jabetu aiz kiskil oien asmoaz? Etxde AlosT 34. Zure senarra ez dedilla<br />

jabetu emen izan naizenik. Etxde JJ 134. Ortaz iabetu naiz. Zait Plat 92. Kristau erlijioa zer den ez nintzan ondo<br />

jabetu. Vill Jaink 9. Neskatxak, txikitatik, bera jabetu gabe, ama-egarria dakar, ama-sena. MAtx Gazt 29.<br />

Orduantxe iabetu ziren burniaren gogortasunaz. Ibiñ Virgil 72. Jabetu zaite, ene jauna, gauzak oso oker<br />

daudela. Lab SuEm 171. Ez dakit zure arrazoibideaz ongi jabetu naizen. MIH 214. Bere buruaren nagusitasunaz<br />

aspaldi jabetua zen <strong>Lar</strong>ramendi ere. MEIG V 107. � (H). (Aux. intrans. bipersonal). � Iakinez gero, enzunez<br />

gero eta entzunari iabeturik, gaitz da koleratu gabe [gelditzea]. 'Haberse hecho cargo de lo oído'. Ax 313 (V<br />

208). Egin ez iakin iduri, disimula, ez egitekoari iabe, ez gainera har, egin bere burua itsu, mutu eta gor. Ib. 314<br />

(V 208). � "Nihor etzaio jabetzen gizon gaixto horri, personne n'essaie de tenir tête à ce méchant homme" Dv.<br />

"Relever un propos pour le contester ou contredire. Etzautzu nehor iabetuko nik erraten dautzudan gauzaren<br />

gainean, [...]" H. "Jabetu (con aux. intrans.), pedir cuenta de algo. Exigir responsabilidades: aita jabetu zitzaion<br />

semeari" Asp ANaf. � Ataungo ardangelan jardunki berperean ziarduala, jabetu omen zitzaion bertako mendimutil<br />

gazte indartsu bat. <strong>Izt</strong> C 251. Kontrarioa ateratzeko / baldin bazegon errian, / ta Jose Mari jabetu zaio /<br />

esan zun arrazoyian. EusJok II 64.<br />

�4. "Zure izenaz jabetzen da nahi dituen guzien egiteko, il se prévaut de votre nom pour faire tout ce qui lui<br />

plaît" Dv. � Nezesario denean norbeiten erranaz yabetzea eta haren kontra bere ustearen erratea, xoill<br />

eztitasun eta artezia handiarekin hori egin behar da. He Phil 366.<br />

�5. (Aux. trans.). "Rendre maître, donner la propriété. Hiltzerakoan iabetu ninduen bazter etxe batez, [...]" H.<br />

�6. "Jabetü gitüzü holakoekin, nos hemos emparentado con tales" A (s.v. jabe).<br />

- EZ JABETU EGIN. "Ez iaubetu egin (V-ger), hacerse el sueco" A Apend.<br />

jabetza, jaubetza. � Posesión, propiedad. v. jabetasun, jabego, jabentza. � Gordetzen zebala beretzat eta<br />

bere ondorengoentzat konbentu onen nagusi ta jabetza. <strong>Izt</strong> C 506. Mattasun eta jaubetzak, oba lagunik ezak. Otx<br />

28. Jainko-Bildotsak suntsitu digu / akerren jaurerri (jabetza, jabego, erreinu) ori. Or Eus 253. Ogasun<br />

ekarkorren edozein jabetza lapurretea. Eguzk GizAuz 146. Bakotxaren jauntza edo jabetzea errotik eta zearo<br />

kendu bear dala. Ib. 42 (114 yabetza). Erriko elizaren jabetza edo patroitza berak zeukan. Manzi GPatroi 15.<br />

Orduantxe iru eguneko jabetza izan bazezakean ere. Anab Poli 29. Orain, maiz aski, jabetza hutsa, nuda<br />

proprietas, semearentzat gelditzen da. MIH 150. Hitz horiek, adinez nahiz jakitez, besteren, ikasiagoren eta<br />

gazteagoren, jabetza pribatu direla. MEIG IV 100. v. tbn. Ol Gen 23, 4 (yabetza). � (Como primer miembro de<br />

comp.). � Bere aitaren jabetza tokira jostakatzera edo txindi billa bakarrik juaten dan jabe beraren semea.<br />

Zink Crit 49.<br />

jabetze. � Conquista. � Alexander-ak Asian jabetze aundiak egin zituala [...] naiz aspaldiko, naiz arestiko<br />

beste anei ta anei gertatu zalantzan, nork jarriko ditu? Zink Crit 65s.<br />

jabildu (<strong>Lar</strong>, H (ia-)). �1. "Proveer" <strong>Lar</strong>. �2. "Yabildu, adueñarse. Gure gauzetaz yabildu de" Izeta BHizt2.<br />

jabiltza (<strong>Lar</strong>, H (ia-)). � "Provision de mantenimientos" <strong>Lar</strong>.<br />

jaboa. v. xaboi.<br />

jaboaaldi. v. xaboialdi.<br />

jaboan. "(V-arr-oroz), a punto de caerse" A.<br />

jaboe, -boi. v. xaboi.<br />

jabon. v. jagon; xaboi.<br />

jabota. � Chorrera, pechera. � Lephoan mokanesa, yabotan urrea, / bethi ungi dirdiran buruko ilea. Hb Esk<br />

171. Yaun xahar bat, [...] yabota handi-larri bat paparoan, mantxetak esku muthurretan. Hb Egia 137.<br />

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten<br />

mende.<br />

1080

logo

productos

Resources

Compañías

Terms of service
Privacy policy
Cookie policy
Cookie settings
Imprint
Change language
Made with love in Switzerland
© 2024 Yumpu.com all rights reserved

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!