Barddas Gaeaf 2021 PRINT

Cylchgrawn y Gymdeithas Gerdd Dafod Y traddodiad hardd ydyw,
Rhifyn Gaeaf 2021
Yr hen ddweud o’r newydd yw.
barddas
Rhifyn Gaeaf 2021 | Rhif 348
OND
Yn y tywyllwch ’ma
mae ’na rwbath yn cuddio.
Peth swil ydy o weithiau
er na ddylai fod.
Gobaith ydy ei enw fo.
A does dim lladd arno.
Siôn Aled

Rhifyn Gaeaf 2021
‘The Hill We Climb’
i Amanda Gorman, Bardd Llawryfog ifanc yr Unol
Daleithiau, 20 Ionawr 2021
Serth yw’r rhiw, garw’n briwiau – er hynny
fe ail-drown i’r golau;
anadlu, mwytho’n sodlau
â balm llên ei hawen iau.
ANNES GLYNN
Llun: Kelia Anne

Rhifyn Gaeaf 2021 Rhifyn Gaeaf 2021
Beth am y beirdd byddar?
SARA LOUISE WHEELER
Fel sawl un o ddarllenwyr
Barddas, rwy’n siŵr, rwyf
wrthi ar hyn o bryd yn pori’n
llawen drwy’r gyfrol newydd Y
Gynghanedd Heddiw. I’r darpar
gynganeddwr, mae’n wledd i’r
dychymyg a’r synhwyrau – un yn
benodol: y clyw. Mae gen i Syndrom
Waardenburg math 1 ac o ganlyniad
mae fy nghlyw nawr yn cilio yr un
pryd â’r golled pigment yn fy ngwallt
a’m croen a’m llygaid. Wrth geisio
ymateb yn bositif i’r trawsnewid
hwn, meddyliais mai da o beth
fyddai rhoi cynnig ar feistroli’r
‘gynghanedd’ ddirgelaidd, riniol
rwyf wedi clywed cymaint amdani
ond erioed wedi deall yn iawn beth
oedd hi! Yma cefais epiffani a siom,
wrth gwrs, achos fel mae’r awduron
yn y llyfr yma yn taeru drosodd a
thro, mae’r glust yn hollbwysig yn y
gynghanedd.
Ond mi wnaeth Beethoven
barhau i gyfansoddi er iddo golli ei
glyw! Ac dyma ddechrau archwilio
i sut mae gwneud y gynghanedd
yn fwy hygyrch i feirdd byddar,
yn bennaf trwy wneud gwaith
y glust yn weledol. Hyd yma,
rwyf wedi ystyried defnyddio
symbolau’r Wyddor Ryngwladol
Ffoneteg (International Phonetic
Alphabet - IPA) ac efallai rhai
o system Jefferson (sy’n sail i
ddadansoddiad sgwrs ym maes
Cymdeithaseg a Seicoleg) i greu
Odliadur arbennig. Byddai hyn yn
lleihau’r angen i rywun fod yn gallu
‘clywed’ yr acen - byddai’n amlwg
ar y dudalen, megis ‘Llanrúg’.
Mae’r pendroni hwn wedi
codi’r cwestiwn a fu erioed
gynganeddwyr byddar? Ac os felly,
sut y gwnaethan’ nhw ymdopi?
Prin iawn yw’r dystiolaeth! Mae yna
un bardd sy’n cyfeirio ato ei hun
mewn cyfrol o’r ddeunawfed ganrif,
Cyfaill y Cymro’, fel ‘William Hope,
neu’r Bardd Byddar’. Yn anffodus
nid oes llawer o wybodaeth bellach
am hwn ar gael ond os oedd o’n
fyddar, mae’n debyg mai wedi colli
ei glyw yn oedolyn roedd o, fel fi, yn
hytrach na bod yn ‘fyddar cyn iaith’
(‘prelingually deaf’). Mae hi hefyd
yn debyg ei fod yn cynganeddu cyn
colli ei glyw, ac felly mewn sefyllfa
dra wahanol i mi.
Heblaw am William Hope, yr
wyf wedi clywed sôn am ambell
i gynganeddwr arall oedd efallai
yn drwm ei glyw neu wedi colli
rhywfaint ar ei glyw; da o beth
fyddai cael gwybodaeth amdanynt.
Felly dyma apêl i’r darllenwyr: os
oes gennych unrhyw wybodaeth
am gynganeddwyr byddar,
cysylltwch â mi. Neu os ydych yn
fardd byddar neu wedi colli eich
clyw, beth am gysylltu am sgwrs?
E-bost; gwasgygororau@gmail.
com; Twitter: @GwasgYGororau;
Wefan: www.gwasgygororau.
wordpress.com
Wrth chwilio am feirdd byddar, mi
ddes ar draws hanes Dorothy ‘Dot’
Miles (1931-1993), bardd byddar
o Dreffynnon. Cafodd ei haddysg
dros y ffin mewn ysgol breswyl i’r
byddar, yn ôl trefn y cyfnod, ac yna
aeth ymlaen i Brifysgol Gallaudet
yn America. Nid cynganeddu
drwy gyfrwng y Gymraeg oedd ei
chrefft, ond barddoni drwy gyfrwng
Arwyddiaith Brydeinig (BSL) ac
Arwyddiaith Americanaidd (ASL),
a hefyd yn Saesneg. Yn wir, roedd
Dot yn arloesol yn y maes, ac
mae sawl un heddiw yn ei gweld
fel ffynhonnell rhan helaeth o
farddoniaeth arwyddiaith gyfoes.
Mae hyn yn gamp werth chweil
wrth gwrs, ac mae’n rhywbeth y
dylem ei ddathlu yng Nghymru, yn
enwedig yng ngororau’r gogledd
ddwyrain, lle cafodd Dot ei magu.
Mae angen inni hefyd, felly,
ystyried pam nad oes mwy
o sôn am Dot rhwng cloriau
cylchgronau llenyddol Cymru. Y
mae statws di-glod barddoniaeth
arwyddiaith yn bennaf o
ganlyniad i’r math o agweddau
rhagfarnllyd, nawddoglyd sydd
wrth wraidd mathau eraill o
anghydraddoldebau’r sîn cerdd
dafod, fel y trafodwyd yn rhagair
Y Gynghanedd Heddiw gan y
golygyddion Aneirin Karadog
ac Eurig Salisbury. Wrth ystyried
ysgrif Grug Muse ar y pwnc llosg
fod ‘merched cerdd dafod wedi
ei hesgeuluso’ (t.7) gwnaethant y
datganiad canlynol: ‘Mae llawer i’w
wneud eto, wrth reswm, o ran rhyw,
rhywedd, lliw croen a chefndir er
mwyn adlewyrchu gwir amrywiaeth
y Gymru gyfoes…’
Synnais yma iddynt beidio â sôn
hefyd am ‘anabledd’, sydd wrth gwrs
yn un o’r nodweddion sydd wedi
eu cynnwys o fewn cyfraith y DU
parthed cydraddoldeb. Ac er ei bod
yn bwysig iawn parchu hunaniaeth
a diwylliant y gymuned fyddar, a
Byddaroliaeth (Deafhood), ac felly
hawliau ieithyddol yn hytrach nag
‘addasiadau rhesymol’, mae hi hefyd
yn wir mai clywedol yn bennaf yw
diwylliant ein cymdeithas ni, a’i fod
yn ‘anablu’ unigolion byddar yn
eu bywydau pob dydd. Felly mae
byddardod yn anabledd yn ogystal
â bod yn hunaniaeth ddiwylliannol
ac ieithyddol.
Wrth fynd ati i gynganeddu, mae
unigolion byddar yn wynebu heriau
a rhwystrau corfforol, megis clywed
yr acen a’r glec. Mae yna ffactorau
eraill hefyd, megis y ffaith fod y
sîn yn ffafrio’r radio fel cyfrwng, a
byddwn yn dychmygu mai clywedol
yw’r rhan fwyaf o diwtoriaid
cynganeddol, a’u hyfforddiant ym
maes ymwybyddiaeth o fyddardod
yn brin. Mater arall i’w ystyried yw’r
ffaith fod dosbarthiadau cynganeddu
yn tueddu i gael eu cynnal
mewn tafarnau a mangreoedd
cymdeithasol sydd â sŵn cefndirol.
Yn wir, mae’r elfen gystadleuol yn
dibynnu ar allu cynganeddwyr i
weithredu mewn awyrgylchoedd
swnllyd, lle byddai beirdd â nam
clyw yn cael trafferth dilyn yr hyn
sydd yn mynd ymlaen, heb sôn am
her tinitws a hyperacusis – crochan
hunllefus o sŵn brawychus, a fawr
ddim synau defnyddiol.
Roedd Dot yn rhugl mewn tair
iaith: Saesneg, BSL ac ASL, ac
roedd yn barddoni yn y tair iaith
Bardd beiddgar y bordor
Un o Dreffynnon oedd hi’n wreiddiol,
ond trafaeliodd draw i America bell – a Llundain wedi hynny.
Ei barddoniaeth boblogaidd yn gwirioni’r dyfroedd,
gan wthio ffiniau beth ystyrid yn bosib,
ac ehangu gorwelion ym mhob twll a chornel.
Bu’n gweithio fel golygydd ac ymgyrchydd, gan annog ei thylwyth
i lwyddo yn eu hanturiaethau creadigol ac i ddathlu
eu diwylliant cyfoethog, a’i hiaith leiafrifol brydferth.
O oedd, roedd pawb yn dotio at ‘Dot’.
‘Cynganeddu roedd hi felly?’
Naci! Mi aeth hi dros y ffin am ei haddysg,
i ysgol breswyl, gyfrwng Saesneg;
dyna oedd y drefn bryd hynny.
Dal dan ormes roedd yr iaith ar y pryd –
nol yn y ’50au ’lly.
I Brifysgol Gallaudet yr aeth hi,
a llenyddiaeth y llygad oedd ffrwyth ei llafur.
Bardd byddar oedd Dot,
a barddoniaeth arwyddiaith yw ei chymyn-rodd –
i’r sîn lenyddol Gymreig a thu hwnt.
hefyd. Roedd i’r Gymraeg ar y
pryd yr un math o statws israddol
â BSL, ac roedd hi’n ferch. Ac
felly, ni wnaeth Dot fynd ati i
gynganeddu, a hoffwn ei chynnig
hi fel enghraifft o’r lleisiau coll i’r
sîn dros y blynyddoedd, oherwydd
yr anghydraddoldebau amrywiol.
Diddorol yw ystyried yr amrywiaeth
a’r egni a allai fod wedi perthyn
i’r sîn pe bai’r rhwystrau hyn heb
fodoli, a’r posibiliadau cyffrous wrth
inni geisio symud tuag at ddyfodol
mwy hygyrch a chydraddol. Braf yw
nodi geiriau Aneurin ac Eurig (t.7):
‘Mae’r awydd yna i ddatblygu ac i
newid, a’r dasg ar waith…’
14 | barddas
barddas | 15

ER COF…
Rhifyn Gaeaf 2021 Rhifyn Gaeaf 2021
Mirain Llwyd Owen
Er iddi farw’n rhy ifanc gwnaeth Mirain fyw ei bywyd i’r eithaf ac yn llawn pwrpas. Yn aelod
allweddol o Yes Caernarfon daeth ar yr orymdaith fawr dros annibyniaeth er yn sâl a blinedig ar y
pryd. Yn aelod cynnar iawn o Yes Cymru (aelod rhif 24) roedd yn siwr mai fel gwlad annibynnol y
dylai Cymru fyw.
A glywais di’r wawr yn dod
o bell cyn bod yna sôn na si
am doriad dydd?
a Chymru’n oer mor hir? Y tir
mor oer â neb yn teimlo’r ha’?
Mor dda oedd dy adnabod
wir – y gwybod dwfn tu ôl
i’th wên ac awyr las dy weld;
y sicrwydd tawel, tlws
wrth wraidd dy fod.
Wrth gerdded ’mlaen
ar hyd y daith bydd gwres
dy chwerthin yn ein clyw
a’th enw’n canu’n hardd.
Pan ddaw ein dydd mi fyddi
gyda ni.
GWION HALLAM
Mari Lisa
Bu farw’n ddisymwyth ar
Dachwedd 20fed, 2020.
Fi af yn ôl i Feifod
heno i’r fan lle rwyf fod;
i’w hen fro fu’n wefr i hon
y fedal a’r hanfodion,
Daeth mis du â’r dydd duaf
a phellhau mae’i geiriau gwâr
a’r gân ar ben rhy gynnar
ac un oedd yma gynnau,
yma â’r wên i’r camerâu.
Gwelaf trwy ddagrau galar
ddoe ar ras a llawn hen ddrâr
a sawl tasg ddaw fesul ton;
gair a llên yn fud gerllaw
yn ddiystyr o ddistaw.
Tîm Ymryson Maldwyn, Eisteddfod Sir Conwy 2019
Beunydd rwy’n gweld ble bynnag
neuadd oer ac un sedd wag,
a chael nad yw’n dychwelyd.
Daeth cledd hen Dachwedd y dydd
â chau awen ei chywydd.
Mowldiwyd o fwynder Maldwyn
Llanwrin ei chwerthiniad
a’r wên hardd o gadarnhad,
y bardd anwylaf fu’n bod
na’i hosgordd yn ei disgwyl
eleni, na’i thelyneg,
ni ddaw’i hinc ag iddi ddeg,
na’i dawn; cawn ddweud ‘nos da’
i leisiau Mari Lisa.
GERAINT ROBERTS
Os daeth y nos i’th ddwyn
cyn pryd, gwnest fyw
dy ddyddiau’n haul i gyd
a gwneud pob heddiw’n lôn –
byw i’r dydd a Chymru’n dy galon
yn rhydd.
Bwlch
heb yr awch a’r geiriau’n brin,
yn y llan mae’r dagrau’n lli,
a galargan ei glannau
Un ha’, dychwelaist i’r nyth,
i aelwyd dy wehelyth,
nôl i’r fro a’r haul ar fryn,
i barthau dy hen berthyn,
nôl i warchod traddodiad
a rhoi i’r iaith ei pharhad.
Mis y dwyn a fu’r mis du,
mis glaw oer, mis galaru,
llymhau erwau Llanwrin.
Daeth ysgall dros dir Mallwyd
a’r ardd ir yn lleindir llwyd,
anialdir sydd ym Maldwyn
â’i llais yn fud yn y llwyn.
A ni’n syfrdan! Cân anos
yw’n pryder yn nyfnder nos,
a’n côr heb ei seiniau cain,
alaw wag yw ein plygain.
Yn estyn ennyd ddistaw
â’i hwyl glir dan haul a glaw
daw geiriau gwâr ein Mari
yn wên, yn wanwyn i ni;
mae’i stori am ystwyrian
SIW JONES
22 | barddas barddas | 23

Rhifyn Gaeaf 2021 Rhifyn Gaeaf 2021
Mygydau
Alltud
ti â dy haul oedd yn llenwi’r drws?
Ti oedd yn cael y plant i neidio
i dy freichiau crwn
a’u lapio fel mewn blanced
o gariad a sicrwydd a hwyl.
Ymhle
ti oedd yn gefn pan oedd y byd yn fy mrest,
yn agor y dorau a throi
y merddwr llwyd yn rhaeadrau melyn,
a gyrru’r cysgodion o fy mêr?
I ble’
eiliad orau’r ddynolrwy?
Alltud wyt mewn byd pellenig
a ninnau dy angen fwy bob dydd.
Tybed wyt tithau hefyd yn gwaedu
am gael teimlo cyd-guro calonnau dau,
rhywle yn agos ond eto mor bell.
Wyt ti’
pan oedd Cymru’n sgorio?
Pawb i gyd mewn gwynfyd coch
yn bownsio i fyny a lawr, gan gydio
yn unrhyw un o fewn gafael,
a throi dieithriaid yn frodyr a chwïorydd
yn y llawenydd heb ddiwedd.
Yr Ewros yn ein haros eto, a’r wên
ar wyneb pob un mor llydan â’r Hafren,
fel y nirfana yn Zenica,
a chroeso Ffrainc yn Bordeaux.
Wyt ti’
Be ddaw ohonot, alltud unig,
a be ddaw ohonon ni?
Ai alltudion fyddwn ninnau
yn y normal newydd llwyd, yn bwydo
Oddi wrthym ni’n hunain?
Neu a
cyn i’
Ninnau, wedi ein hannog, a wisgwn
y masgiau dihalog
rhag lledu’r perygl llidiog.
Rhoi croes ei loes o dan glog.
ein rhimyn tawel rwymwn.
‘Siwd ma’ hwn neu honna
ac urddas cymdeithasa,
heb air doeth na bore da.
Bore da fydd bore’r dydd - cawn glywed
a gweled ein gilydd
heb wahanlen na gwên gudd.
Dadleniad o lawenydd!
KERI MORGAN
Y Gwynt
Hwn a’i fwyell fu’n y gelli; - mae ôl
Ei ymweliad drwyddi;
Hwn ddoe a’i sisyrnodd hi
Hwn dorrodd wallt ei deri.
ARWYN EVANS
I Emyr Young
‘Ma Pencâr, bro fy mebyd, fy milltir sgwâr, yn llawn
Yw un gair o’u clochdar
Y ddau sydd yn y ddaear.
TWM MORYS
DEWI PRYSOR
42 | barddas

Rhifyn Gaeaf 2021 Rhifyn Gaeaf 2021
RHODIO BRYNIAU GWLAD ESTRON
George Gumisiriza
Affricanwr ydw i sydd wedi ymgartrefu yng
Nghymru, a phan fyddaf farw fe hoffwn i’m
corff gael ei ddychwelyd i wlad fy ngeni yn
ôl yr arfer. Bydd y cyfrifoldeb am hynny yn disgyn
ar ysgwyddau fy nhylwyth Affricanaidd yn y wlad
yma. Mae arwyddocâd arbennig i fynd â’r meirw adre
ymhlith cymunedau Affricanaidd ar wasgar. Mae’n
cadarnhau pwy ŷch chi a ble rŷch chi’n perthyn, yn
fyw ac yn farw, yn unigolyn ac yn aelod o’r llwyth.
Mae’r Pla wedi codi rhyw felan ddiwylliannol fawr
ar deuluoedd yn Affrica sydd wedi colli perthynas yn
alltud dros y môr. Y traddodiad yw i’r meirw gael eu
derbyn gan eu cyndeidiau, ond mewn gwledydd megis
Uganda, mae deddfau yn erbyn i gyrff covid gael eu
dychwelyd i gael eu claddu.
Am na fydd y defodau angladdol priodol yn
digwydd cyn eu claddu, mae’r meirw alltud ‘ar
goll’. Sut mae eu hadnabod nhw os nad ydyn nhw
wedi eu claddu yng nghanol eu cyndeidiau yn nhir
y cyndeidiau? Yn y diwylliannau Affricanaidd,
mae defodau newid byd fel hyn, mewn bywyd a
marwolaeth, yn peri ichi fyfyrio am pwy ŷch chi a ble
rŷch chi’n perthyn.
Yn ystod y defodau, bydd canu traddodiadol i
gyfeiliant drwm a dawnsio, a holi fel hyn:
Llefara! Pwy wyt ti?
Llefara! Ble claddwyd dy linyn bogel?
Llefara, neu curo ar y drws y byddi di drwy’r nos!
Ac fel hyn y bydd yr unigolyn yn cyflwyno ei hun
er mwyn cael dod i mewn: rhoi ei enw llawn, ei
uned deuluol, ei dylwyth, ei linach yn fanwl, gan
ymhelaethu ar gysylltiadau tir a gwaed. Felly y bydd
pobol Affricanaidd yn olrhain eu hachau a’u perthynas
â’i gilydd. Bydd y meirw yn cael eu cyflwyno gan eu
perthnasau byw yn yr un modd er mwyn i’w heneidiau
nhw gael dod i mewn. Ond rhodio bryniau gwlad
estron y bydd y meirw cofidus am nad ydyn nhw’n
gorffwys ymysg eu cyndeidiau.
Ar ffurf adroddiad llafar y bydd y cyflwyno yma
yn y rhan fwyaf o ddiwylliannau Affrica. Fel hyn mae
gwneud ymysg fy mhobol i, y Batwro yn Uganda:
Fy enw i yw Maguru
Magurugasiganjuranamuyaga. 1
Rwyf yn fab i Makuru
Makurutigabagoomu ddoeth. 2
Rwy’n perthyn i lwyth y Deryn Gwartheg Penwinau.
Ein totem ni yw’r sigl-di-gwt brith.
Rydym yn dod o fryniau Kabarole yn Nheyrnas Twro
Mae’n gwartheg ni yn pori peithiau Rwamwanja.
Mae llwyth y Deryn Gwartheg Penwinau
yn enwog am wneud gwaywffyn,
am eu cyfoeth ac am eu haelioni.
Rhoesom y gwaywffyn gorau i frenhinoedd.
Rwyf yn ŵyr i Rwita.
Rwitankimatatiinamuhoro ddewr 3
sy’n gorffwys yng Nghabarole,
yn gorweddian megis cafn i fragu cwrw.
Mae ein llwyth ni yn helaeth,
mae gwynt y bryniau
yn chwythu ar lawer ohonom.
Mwtwro wyf i, mab i’r pridd.
Mae fy mam yn hanu o lwyth y Byffalo.
Ar fy mhennau gliniau yr wyf yn ei henwi,
o barch at ei gwyleidd-dra.
Y fi yw cyntaf-anedig fy mam, Abwooli Nyamaizi hardd,
merch i bennaeth Bunyangabu, lle mae’r tir yn llifo o laeth.
Mwtwro wyf i, mab i’r pridd.
Mae fy mam yn fyw, a’r morgrug yn cadw sŵn
wrth ddisgwyl amdani o dan y ddaear.
Rwyf yn dod mewn heddwch at fy mhobl
yn ôl traed fy nghyndeidiau.
A wnewch chi agor imi?
Gelwir pobol gan amlaf wrth ffurfiau talfyredig ar eu
henwau, ond yn ystod y cyflwyno traddodiadol, rhaid
defnyddio’r enwau llawn er mwyn goleuo’r gwrandawyr;
maen nhw’n datgelu llawer am yr amgylchiadau adeg
bedyddio’r plentyn. Mae lleoliad tiroedd claddu’r
cyndeidiau neu’r ffarm deuluol hefyd yn bwysig yn y
cyflwyno. Dydi’r llinach ddim yn bod ond ar lafar, a’r her i’r
unigolyn ydi dilyn ei linyn bogel yn dalog drwy ei achau.
Mae’r Pla wedi dieithrio llawer o deuluoedd. Fydd
y meirw sydd wedi marw oddi cartre ddim yn cael eu
crybwyll yn y ddefod ond fel rhai sydd ar goll. A fydd eu
heneidiau am byth yn rhodio bryniau’r wlad estron?
Mwtwro wyf i, mab i’r pridd. (Mwtwro = un o lwyth y
Batwro)
Mae fy Nhad i’n fyw ac mae’r morgrug yn cadw sŵn
wrth ddisgwyl amdano o dan y ddaear.
1 Magurugasiganjuranamuyaga: ‘Coesau sy’n rhedeg yn gynt na’r
glaw a’r gwynt.’
2 Makurutigabagoomu: ‘Mae gwybodaeth wastad yn gyhoeddus.’
3 Rwitankiimatirutiinamuhoro: ‘Fe all nad yw pla’r babŵns yn
parchu pobol.’
barddas | 45

Llyfrau Newydd Barddas!
Ar gael yn fuan:
£12.95
Rhwng Teifi, Dyfi a’r Don
gol. Idris Reynolds a lluniau
gan Iestyn Hughes
Casgliad bendigedig o gerddi am
Geredigion wedi eu casglu gan y Prifardd
Idris Reynolds, ynghyd â lluniau hardd o’r
sir gan y ffotograffydd Iestyn Hughes.
DNA
Gwenallt Llwyd Ifan
£7.95
Cyfrol gyntaf o gerddi’r Prifardd Gwenallt
Llwyd Ifan o Dal-y-bont ger Aberystwyth.
Ar gael
nawr:
£9.95 £6.95
£9.95
Dathlu’r
Talwrn: Pigion
ac Atgofion
Fy Llyfr Englynion
– gol. Mererid
Hopwood
Y Gynghanedd
Heddiw
– gol. Aneirin Karadog
ac Eurig Salisbury
Cofiwch hefyd am danysgrifiad Barddas! Dim ond £25 y flwyddyn!
Cysylltwch ag Alaw Griffiths am fwy o wybodaeth: alawgriffiths@barddas.cymru