Mae'r Stori yn yr Enw

O’R DINAS I’R BALA
– enwau lleoedd ar lwybrau’r Celtiaid
DINAS
Cysylltodd un o wrandawyr Rhaglen Aled Hughes ar Radio
Cymru gan ofyn, ‘Oes modd esbonio ystyr Dinas, y mynydd yn
Llanfairfechan?’ A dyna agor ceg yr ogof ddofn hon.
Yr ystyr fodern arferol i ‘ddinas’ ydi tref gydag eglwys
gadeiriol ynddi. Mae prifddinas gwlad yn ganolfan
ddiwylliannol, weinyddol a llywodraethol i’r wladwriaeth fel
arfer. Ond mae ystyr arall, hŷn i’r enw ‘dinas’ – caer, lle wedi’i
amddifyn, cadarnle. Gwelir Dinas Emrys yn Eryri – y gaer
frenhinol a godwyd i Gwrtheyrn yn y mynyddoedd. ‘Dinas
bychan’ ydi Dinbych a Dinbych-y-pysgod. Din ydi’r enw
gwreiddiol ac mae hwnnw o’r un tarddiad â dunom mewn
enwau lleoedd yn Gâl, lle mae Ffrainc bellach a dun yn
Iwerddon. Mae’n bosib olrhain taith y Celtiaid o’r Dwyrain Canol
ar draws gwledydd Môr y Canoldir a thrwy Ewrop i Gymru drwy
ddilyn fersiynau o’r enw yma – mae’n un o’r ffurfiau hynaf yn y
Gymraeg, ac yn rhan hanfodol wrth gwrs o’r amddiffynfeydd
oedd yn gwarchod hunaniaith ac iaith y siaradwyr Celtaidd ar
hyd canrifoedd maith.
Mae’r enw’n frith ar draws Cymru –
Dinas y Gromlech yn Nant Peris; Llyn
Dinas (wrth Dinas Emrys); Pen y Dinas
ar ben y Gogarth, Llandudno;
Gorddinan ym Mlaenau Dolwyddelan
a Cheredigion. Mae Dinas yn bentrefi
bychain wrth Caernarfon ac yn Llŷn a
gogledd Penfro. Mae sawl Craig y
Dinas, Llŷn
Dinas a Bwlch y Dinas ac mae Dinas
Moch wrth Beddgelert. Dindyrn ydi’r enw gwreiddiol yn sir
Fynwy ond cafodd hwnnw ei galedu yn Tintern yn Saesneg.
Dinas Bach a Dinas Mawr – enwau dwy ynys wrth Anelog, Llŷn.
Mae ynysoedd wedi’u henwi yr un fath ym Môn a Phenfro.
Yn fuan wedi hynny, cysylltodd gwrandawr arall i dynnu ein sylw
at Din Dryfol, siambr gladdu ym Môn ac yn gofyn am esboniad.
Mae Ifor Williams a Glenda Carr wedi rhoi llawer o sylw i’r enw
yma. Mae’n enw fferm Tyndryfol ac yn enw ar ardal lle mae’r
gromlech – sef i’r gogledd o Fethel ac i’r de-ddwyrain o
Walchmai. Gwelir Tyn-dryfwl yn Waunfawr, Arfon hefyd a cheir
cofnod o Ty’n Drowel ym mhlwy Clynnog. Cynnig Ifor Williams
ydi bod tryfwl/trwfwl yn gyfystyr â’r gair pentwr. Mae ymadrodd
‘trwfwl o gerrig’ – pentwr mawr o gerrig. A gan mai dim ond
pentwr o gerrig sydd ar ôl bellach o’r gromlech hon, mae’r
esboniad yna yn agos at ei le faswn i’n meddwl.
Gadewch inni adael ffiniau Cymru a mynd i ganlyn yr enw.
Mae Dinmore yn swydd Henffordd (Din Mawr ydi hwnnw). Mae’r
dun i’w ganfod yn Dundee, Dumfries a Dumbarton yn yr Alban.
Dinas y Brython ydi ‘Dun Breatann (Dumbarton). Yn Iwerddon
gwelir Dungarvan, Dundalk a Dún Laoghaire. Ac ar draws
Ewrop wedyn i Armenia: Virodunum sy’n rhoi Verdun yn Ffrainc;
Lugdunum yn rhoi Leyden yn yr Iseldiroedd a Donobria yn rhoi
Dunbría yn Sbaen.
Mae’r Dinas uwch ben Llanfairfechan – ac ar dir uchel
oeddan nhw’n aml wrth gwrs – yn perthyn i deulu mawr
Ewropeaidd y Gymraeg. Amddiffynfa Frythonig Geltaidd oedd
yno yn ystod yr Oes Haearn.
Mae wedi mabwysiadu ystyr ddelweddol farddonol yn yr
iaith hefyd – mae ganddon ni ddinas noddfa, dinas gadarn,
dinas barhaus a dinas ddihenydd. Mae’n fwy nag enw lle yn
unig erbyn hyn.
Diddorol ydi nodi hefyd mai benywaidd ydi dinas heddiw –
y ddinas; ond yn yr hen ystyr fel caer neu amddiffynfa,
gwrywaidd oedd o. Mynd i’r Dinas mae pobol topia dyffryn Dyfi
o hyd, gan gyfeirio at Dinas Mawddwy. Aelod o un o dimau
Talwrn y Beirdd, Llew Coch y Dinas ydi Rhiain Bebb a hi wnaeth
dynnu ein sylw ni at hyn. Wna i byth anghofio llinell o englyn
wnaeth un o dimau beirdd y Llew Coch i ganmol eu hunain rai
blynyddoedd yn ôl. Dyna lle roeddan nhw yn eu crysau sgwâr
a’u lliw haul cneifwyr a’u brôgs, a’r llinell hunanddisgrifiadol
anfarwol oedd ‘Dynion smŵdd Dinas Mawddwy’!
TAI CORNISH
Gwilym Morris o’r Bontnewydd, un o ffrindiau ffyddlon y
rhaglen a dynnodd ein sylw at yr enw Tai Cornish, enw llafar ar
Resdai Gwyrfai, Waunfawr.
Mae’n debyg mai rhes o ddwsin o dai allan yn y wlad rhwng
y Waunfawr a Betws Garmon ydi’r rhain. Ychwanegodd Gwilym
yr hanesyn hwn: ‘Dywedir, yn ystod dirwasgiad cynnar y ganrif
ddiwethaf, i ddynion o Gernyw ddod i’r ardal i weithio yn y
chwareli bychain o gwmpas. Ymgartrefodd rhai o’r dynion a’u
teuluoedd yn Rhesdai Gwyrfai ac fel “Tai Cornish” y gelwid hwy
am beth amser wedi hynny.’
Roedd hyn yn arferiad reit gyffredin – chwarelwyr yn mynd o
Gymru i Gernyw i chwilio am well byd a gweithwyr o Gernyw yn
dod i amryw o ardaloedd yng Nghymru. Ond digon tlawd oedd
hi arnyn nhw i gyd. Mae ganddon ni dipyn o enwau sy’n dangos
perthynas gyda Chernyw. Roedd yna ddiwydiant mwyngloddio
plwm a thun mawr yng Nghernyw ac roedd y mwyngloddwyr
yno yn enwog am ddyfeisio
dulliau newydd o weithio
danddaear. Creigiau tebyg
iawn i Gymru wrth gwrs a rhai
o lefelau’r pyllau yn mynd
allan filltiroedd o dan y môr.
Mi ddaeth rhai yma i ddysgu
technegau newydd – mae
Cornish Row yn rhes o dai
gwaith plwm ym Mwlch
Cornish Row, Bwlchtocyn
18 | Llafar Gwlad

Tocyn, Llŷn. Mae Cornish Row arall ym Mhort Talbot a Cornish
Shaft yn ardal Dinbych a Threkernyw ym Mhenfro.
Mae ganddon ni Langernyw yn sir Conwy hefyd wrth gwrs
ac un arall yn Ystrad-dour yn swydd Henffordd. Sant oedd
tarddiad yr enw hwnnw – Digain fab Cystennin Gorneu, gyda
Corneu yn amrywiad ar yr enw Cernyw. Yng Ngwytherin, heb fod
ymhell, mae ffermydd Cornwal-uchaf, Cornwal-ganol,
Cornwal-isaf a Chornwal-bach... Ond tarddiad arall sydd i
hwnnw. Mi gawn Gae Cornwall ym mhlwyf Gwnnws Uchaf a
Coed Cornwall-fach ym mhlwyf Caron-uwch-clawdd,
Ceredigion. Mae Waun Cornwall yn Llangathen. Mae ‘wal’ neu
‘gwal’ yn golygu mur neu adeiladwaith ar derfyn cae neu ffordd,
neu mi all olygu cwt neu weithdy bychan fel waliau chwarelwyr
ac yn yr enw Rhosygwaliau. Mae’r ‘corn’ wedyn yn perthyn i
deulu mawr o enwau Cymraeg.
Cysylltodd Marian gyda’r rhaglen i holi am enw ei thŷ – un o
dri Chae Corniog ym Mhenisarwaun – Mawr, Bach a Cae
Corniog. Adroddodd stori ddifyr wrth holi. ‘Fy nealltwriaeth i o
sut cawsant eu henwi oedd bod pobl yr hen, hen, hen oes yn
cysylltu â’i gilydd o un camp i gamp arall drwy chwythu corn
e.e: o Ben Dinas, Llanddeiniolen (Dinas Dinorwig) i gamp mewn
caeau gerllaw i Gae Corniog ac ymlaen i camp arall ym
Mrynrefail. Wedi dweud hyn, roedd Mam o dan yr argraff eu bod
wedi’u henwi yn yr amser pan oedd capeli yn dechrau yng
Nghymru – yr adeg pan oedd crefydd anghydffurfiol yn
anghyfreithlon. Roedd capel wedi’i ‘greu’ mewn ystafell yn Cae
Corniog Bach ac os oedd unrhyw berygl bod y llywodraeth neu
bobl yr eglwys yn dod i weld beth oedd yn mynd ymlaen, roedd
rhybudd yn cael ei rhoi i’r sawl oedd tu mewn yn addoli drwy i
unigolyn chwythu corn yn y cae gerllaw.’
Mae hen gof yn y straeon yma, does dim sy’n saffach. Roedd
hen geyrydd ein cyndeidiau Celtaidd ni ar hyd y glannau yn
cyfathrebu efo’i gilydd drwy gynnau coelcerthi ar y copaon.
Dwi’n byw yn Sgubor Plas – hen sgubor ddegwm oedd hon ac
mi fu dipyn o helynt yma adeg Rhyfel y Degwm. Fel mewn sawl
ardal arall, chwythu corn yr oedden nhw os oedd atafaelwyr a
bwmbeilis o gwmpas. Mae’r cysylltiadau hyn i gyd yn ddifyr
iawn – ond mi all yr esboniad fod yn hollol syml hefyd. Mae
‘corn’ yn rhoi ‘cornel’ inni – pigyn o dir. Mae’n bosib mai cae efo
dipyn o gorneli iddo fo ydi Cae Corniog. Mae Perthi Corniog
rhwng Tregarth a Phont y Pandy; mae lle o’r enw Corneli ym
Morgannwg. Mae Cae Corn yn enw cyffredin am gae sy’n mynd
yn bigyn mewn un darn ohono.
Mi all fod yn cyfeirio at gorn simnai hefyd – mae ambell
Dyddyn Uncorn yng Nghymru. Mae enghraifft o’r math yna o dŷ
i’w weld ar y dde fel dach chi’n mynd i lawr Dyffryn Dyfi am
Lantwymyn – tŷ efo pedwar wyneb i’w do, nid y ddau arferol, a
chlamp o gorn yn y canol. Mae Tŷ Corniog ym Mhentreuchaf –
mae corn ar ddeupen y to a chorn arall yn y cefn a dwi’n amau
mai ‘tyddyn efo sawl corn simnai’ sydd y tu ôl i’r enw hwnnw.
GWYDDEL
Anfonodd Meurig Lloyd Davies y cwestiwn hwn i’r rhaglen: ‘Rhwng
Cefn Meiriadog, Moelfre a Llanfairtalhaearn mae lle o’r enw Pont y
Gwyddel. Sgwn i beth yw’r tarddiad?’
Mi ddaethom ar draws yr enw Pant y Gwyddel yn ardal
Llangollen. Mae hwnnw wrth droed Allt y Badi – llecyn poblogaidd
ymysg tinceriaid o Iwerddon oedd hwnnw. Ym Mhont y Gwyddel
wrth droed fferm Fron Fawr, Llanfair Talhaearn, yn y llecyn braf
wrth gymerau afonydd Aled ac Elwy, fel y clywsom yn gynharach
yn y gyfres, dyna lle’r oedd yr eos yn canu yn yr wythdegau a’r
torfeydd yn tyrru yno gyda’r nos i wrando. Mae pontydd yn cael eu
henwi ar ôl y saer pontydd wnaeth eu hadeiladu nhw weithiau ac
efallai mai Gwyddel gododd hon. Efallai bod yna stori werin am
hanes rhyw Wyddel ynglyn â’r bont yma. Ond unwaith eto, dyma
le yn y gogledd-ddwyrain sy’n gyfleus rhwng Iwerddon a
dinasoedd Lloegr – mi all fod yn cyfeirio at wersyll tinceriaid eto yn
reit hawdd. Rhwng Llanrwst ac Abergele, pont a dolydd braf afon
Elwy, llethrau coediog lle mae’r adar yn canu – lle gaech chi’n well
i gampio ynde?
Mae’r elfen Gwyddel yn ymddangos mewn nifer o enwau
lleoedd Cymraeg. Mae haenau o ystyron i’r enw. Enw arall ar
goed ydi gwŷdd – mae i’w weld ar ddiwedd enwau coed fel
pinwydd, cedrwydd, llarwydd, palmwydd ac ati. Enw ar
brysgwydd neu lwyni isel o goediach ydi Gwyddel. Dyna sydd
yn yr enw lle Gwyddelwern. Yn Uwchmynydd mi gewch chi –
Fynydd y Gwyddel, Trwyn y Gwyddel, Carreg Trwyn y Gwyddel
a dwy ffarm, Gwyddel Bach a Gwyddel Mawr. Prin fod yna
goeden yn Uwchmynydd, a does yna fawr iawn o brysgwydd
yno chwaith, felly mae’n deg dyfalu mae ein cefnder Celtaidd ni
yn rhyw oes sydd wedi gadael yr enwau yma efo ni.
Cofiwch chi, doedd yna ddim llawer o gariad teuluol rhwng
Cymry Gwynedd a’r Gwyddelod am gyfnod. Mae’r enw Gwyddel
ynddo’i hun yn un coeglyd – ‘dyn gwyllt’ ydi ei ystyr o. Yn y
traddodiad Cymreig, os oedd dyn yn mynd i fyw yn y gwŷdd, sef
y coed – roedd o wedi’i cholli hi. ‘Dyn gwŷdd’ felly oedd ‘dyn
coed’ – yn ystyr wyllt, anniwylliedig y gair, nid yng nghyd-destun
yr ymadrodd ‘dod at ei goed’ sydd ganddon ni heddiw. Yn ystod
cyfnod y Rhufeiniaid ac yn sicr ar ôl iddyn nhw adael gorllewin
Cymru, mi wnaeth llawer o Wyddelod wladychu’r tiroedd hynny
ar hyd yr arfordir. Mae olion yr Wyddeleg ar enwau lleoedd fel
Solfach, Clarach, Llŷn, Dinllaen. Ar fryniau Llŷn – Tre’r Ceiri,
Garn Boduan, Garn Fadrun – mae nifer o dai crynion hen
Frythoniaid yr Oes Haearn. Ond yr enw difrïol braidd yn y
Gymraeg amdanyn nhw ydi Cytiau’r Gwyddelod.
Allwch chi ddim mynd llawer nes na Mynydd y Gwyddel at
Iwerddon yn y gogledd yma, felly mae’n siŵr mai cyfeirio at
rywun o’r wlad honno mae’r enwau yn Uwchmynydd. At hynny
mae tyddyn Bach-y-Gwyddel yn Llangeler; fferm Gwyddelfynydd
wrth Bryn-crug, Meirionnydd; Bryn y Gwyddel lle gwelir
hen domen o’r enw Bedd y Gwyddel i’r gorllewin o Gefn Coedy-cymer;
Bryn Gwyddel, Llanddewibrefi; cae Bryn y Gwyddel
Mawr wrth Rhosesmor; Bwlch y Gwyddel uwch Beddgelert;
Cae’r Wyddeles yn Llanddwywe, Meirionnydd a thyddyn
Bryniau’r Gwyddelod ar lethrau Moelyci ger Bangor i gyd yn
swnio fel petaen nhw’n cyfeirio at bersonau a hanesion go iawn.
Efallai fod y straeon gan ambell hanesydd lleol. Mae pentref
Trewyddel ar arfordir y de-orllewin; Hewl y Gwyddel yn
Nhreuddyn ac Erw’r Gwyddel yn Llangwm ac awgrym wedyn o
hen sefydliadau yn Pentre-Gwyddel, Rhoscolyn a’r Fenni;
Muriau’r Gwyddel, Llandecwyn a Muriau’r Gwyddelod,
Llandanwg.
Yn Felindre Farchog mae Wern Gwyddelig – mae’r enw hwn
yn awgrymu mai cyfeiriad at goed sydd yma. Felly hefyd Cwm
Gwyddel yn Nantmel, Maesyfed; Nant Gwyddel yn Llanwrin a
chae Cebyst Gwyddel yng Ngwyddelwern a Dolwyddel yn
Llanwrin a Threfeglwys.
Roedd Gwyddelan yn enw person mewn hen Gymraeg –
dyna enw’r sant a gaiff ei anrhydeddu yn Nolwyddelan a
Llanwyddelan.
Ffurf luosog ar ‘Gwyddel’ ydi Gwyddyl. Cerrig y Gwyddyl
oedd yr enw Cymraeg ar y fan lle cododd y Normaniaid dref a
chastell Biwmares. Tua’r flwyddyn 440 mi ddaeth arweinydd
Brythonig o dde’r Alban heddiw, Cunedda Wledig a’i wyth mab
a’i ryfelwyr i fyw i Wynedd ac ailwladychu’r wlad gyda rhai a
ddaeth i siarad Cymraeg. I’r dwyrain o Berffro ym Môn mae
Llafar Gwlad | 19

ardal Cerrig y Gwyddel ac yn fan’no yn 470 dyma Caswallon
Law-hir, ŵyr Cunedda, yn trechu’r Gwyddelod yn derfynol yng
Ngwynedd a’u gyrru’n ôl i’r Ynys Werdd. Mi fu gwell cysylltiad
rhwng y ddwy wlad ar ôl hynny gyda llawer o dywysogion
Cymreig yn cael lloches a chefnogaeth filwrol yn Nulyn i ymladd
yn erbyn y Normaniaid. Ceir Rhos y Gwyddyl yn Llangernyw;
Hendre-wyddyl ym Mlaen-gwrach, Morgannwg a thyddyn Twlly-gwyddyl
ar Fynydd y Gwair, Morgannwg.
Ac i gloi’r pwt yma am y Gwyddyl, dyma neges ddifyr gan
Rhys Gwynn: Mi hoffwn nodi fod Parth y Gwyddwch uwchben
Llwyngwril, Meirionnydd. Parth y gwŷdd-hwch, sef hwch y coed,
yr hwch wyllt – ein twrch trwyth lleol – yw’r esboniad, er mai
prin yw’r coed yn y fan bellach.’
DYFROEDD
Derbyniwyd cwestiwn
gan Eryl o Ryd-ygwystl,
Y Ffôr, ‘Ydio’n
wir i feddwl mai Dwfr
oedd yr enw
gwreiddiol ar Dover?’
Mae Eryl ar y
trywydd cywir, yn sicr. Clogwyni gwynion y Dyfroedd
Beth fyddai Saeson
Kent yn ei ddweud tybed, pe baen nhw’n gwybod fod eu
delwedd eiconig o Loegr – clogwyni gwynion Dover – yn enw
sy’n tarddu o wreiddiau’r iaith Gymraeg?!
Mae w ac f yn cael eu cymysgu neu eu cyfnewid yn gyson yn
y Gymraeg – twrw ond twrf sy’n rhoi terfysg inni; cawod/cafod;
tywod/tyfod. ‘Dwfr’ ydi’r hen ffurf ar ‘dŵr’ a’r ffurf luosog ydi
dyfroedd – mae’r ‘f’ i’w chlywed o hyd yn enw afon Dyfrdwy, y
pentref Glyndyfrdwy, y dyfrgi a’r enw personol Dyfrig. Dyfrig
oedd y cyntaf y gwyddom ni amdano o hen seintiau’r Eglwys
Geltaidd oedd yn esgob ar diriogaeth Gymreig lle mae swydd
Henffordd heddiw. Dyfrig – ‘baban y dwfr’ ydi’r ystyr, ac yn ôl y
chwedl mi daflwyd ei fam i afon Gwy am ei bod yn feichiog ac
yn ddi-briod, ond mi’i cafwyd hi yn fyw drannoeth yn magu
baban bach ar ei bron.
O ‘dyfroedd’ y daeth yr enw Dover, a chyfeiriad sydd yn yr enw
at y dyfroedd sy’n cysylltu’r ynys yma efo Ewrop. Dŵr neu dwfr
hefyd ydi tarddiad enwau afonydd Dever a Deverill yn swyddi
Hamp a Wilt, Douro yn Portiwgal ac afon Dubra yn Galisia.
Mae’n ddiddorol bod llawer o enwau afonydd Lloegr yn
Gymreig/Frythonig:
Cammock a Cam – cam neu ddolennog
Derwent – hynt y dŵr rhwng y derw
Don (fel Donaw)
Kyle – cul
Laver – llafar
Lune – llawn
ac wrth gwrs, mae sawl River Avon, sef ‘Afon Afon’.
Pan welwch chi le o’r enw Betws-y-crwyn, Trefonen a Nanty-Gollen
yn Lloegr, rhaid i ni sylweddoli ein bod yn mynd yn ôl
ganrifoedd i adeg pan oedd y mannau hynny yn rhan o
diriogaeth y Gymraeg.
Mae dylanwad y Celtiaid i’w weld ar enwau lleoedd ar draws
cyfandir Ewrop hefyd. Un o eiriau mawr y Celtiaid oedd ‘gal’ sef
dewrder, gwrhydri – a dewrder mewn brwydr yn fwy na dim,
wrth gwrs. Enw arall gan y Groegiaid ar y Celtiaid oedd y
Galatae a Galli oeddan ni i’r Rhufeiniaid. Mae gen i ryw syniad
bod y gal yn ‘y galon’ yn perthyn i hwn – dan ni’n deud cyn gêm:
‘Digon o galon!’ yn tydan? O dir y Galatiaid yn Nhwrci i Gâl – yr
hen enw ar Ffrainc – i Galisia i’r gogledd o Bortiwgal a’r Galisia
arall sydd ar y ffin rhwng gwlad Pwyl a’r Iwcrain, dyma
diriogaeth sy’n llawn o enwau â’u tarddiad yn hen iaith y
Celtiaid.
Y tro nesaf y byddwch chi’n bwyta sbageti Bolognesia,
cofiwch mai ffurf ar y gair Cymraeg bôn ydi Bologna. Os ewch
chi i Nijmegen yn yr Iseldiroedd, mi ddylech deimlo’n gartrefol,
oherwydd mae gwreiddiau’r enw’n perthyn i Maes Newydd yn y
Gymraeg ac mae’r Wien, y ffurf frodorol ar enw Vienna, o’r un
tarddiad a gwyn/gwen y Gymraeg.
Mae gan y Gymraeg – fel pob iaith arall – eiriau y mae’n eu
rhannu gyda ieithoedd eraill megis ‘pont’ neu ‘eglwys’ neu
‘porth’.
Ond mae rhai enwau lleoedd yn fwy anarferol ac annisgwyl.
Ar Ynys Fuerteventura (Canarias) mae lle o’r enw La Pared.
Gofynnodd Arthur Thomas am yr ystyr pan oedd ar ei wyliau
yno a’r ateb oedd mai ‘wal neu glawdd rhwng dau blwy’ oedd
‘pared’. Perthynas amlwg i glogwyni’r Pared Mawr (Porth
Ceiriad) a’r Parwyd (Uwchmynydd) yn Llŷn. Nid yw’n rhyfeddod
felly cael ar ddeall yng Ngeiriadur y Brifysgol Ar Lein fod
pared/parwyd yn tarddu o’r Lladin paret.
Mae maharen/meheryn (hwrdd) mewn ambell enw lle –
Bryn Meheryn yn Lledrod, Ceredigion, Cae Meheryn yng
Nghorwen, Parc Meherin yng Nghenarth ac mae Cwm yr
Hyrddod ym Meddgelert.
Roedd criw o gneifwyr o Nant Conwy yn cneifio yn Norwy ac
roedd y gorlan yn gwagio’n arw. Ychydig ddefaid ac un
maharen oedd ar ôl. Clywodd Gwyn Eidda, un o’r tîm cneifio, y
ffermwr lleol yn dweud rhywbeth i’r perwyl hwnnw yn ei
dafodiaith ei hun wrth ei fab. Bu bron iddo neidio wrth glywed y
brodor yn galw’r anifail gwryw yn y gorlan wrth enw oedd yn
swnio ar lafar yr un fath yn union â ‘maharen’. O holi, cafodd
fod y sillafiad yn bekaren, gair yn nhafodiaith de Norwy – ond
roedd yr ynganiad a’r aceniad yr un fath â maharen Nant
Conwy. Gair a ddaeth i ganlyn rhyw ddiadell a gludwyd ar
longau’r Llychlynwyr rhyw dro efallai?
BALA
Ar raglen Aled, cyfeiriodd John o Lanberis at gân Hogia’r
Wyddfa ‘Hen Ŵr ar Bont y Bala’ ac roedd yn awyddus i wybod
sut bod yna Bont y Bala yn Llanberis?
Cwestiwn difyr dros ben ydi hwn. ‘Bonheddwr Mawr o’r
Bala’ – pan dan ni’n clywed yr enw ‘bala’, am un Bala penodol
rydan ni’n meddwl amdano fo, ynde? Y Bala ar lan Llyn Tegid. Y
Bala-wa a roddodd ei enw i Iwan Bala a Gwil Bala a Iolo Bala a
Catrin Bala a Mali Bala a degau o rai eraill. A sylwch hefyd mai Y
Bala ddwedwn ni – mae’r fannod yn dangos mai enw cyffredin
ydi o, nid enw lle yn unig – fel y byddwn ni’n dweud Y Gyrn neu
Y Foel neu y Gelli. Dŵr yn llifo o lyn ydi ystyr ‘bala’ yn y
Gymraeg, medd yr ysgolheigion. Y Bala felly ydi’r darn gwlyb
corsiog yn aml lle bydd hynny yn digwydd, neu’r tir corsiog
rhwng dau lyn.
Hen fap yn dangos ‘Afon y Bala’ rhwng y ddau lyn yn Llanberis
20 | Llafar Gwlad

Gan mai enw cyffredin ydi o, dydi hi ddim yn syndod felly
fod ganddon ni fwy nag un Bala yng Nghymru – Baladeulyn
oedd yn arfer cysylltu llynnoedd Nantlle; mae Pont y Bala yng
ngwaelod Llynnau Mymbyr yng Nghapel Curig ac mae’r bont
hon mae John yn sôn amdani wrth Llanberis. Afon y Bala neu
Baladeulyn ydi enw’r lli rhwng llynnoedd Peris a Phadarn. Uwch
afon y Bala y saif castell Dolbadarn. Bryn y Bala oedd yr enw ar
y fan lle mae afon Saint yn llifo o Lyn Padarn – Pen-llyn ydi’r
enw bellach. Mae ganddon ni hefyd Gwern y Bala yn Llandysul
ym Maldwyn; mae Phen y Bala yn enw ar gae yn Llanenddwyn,
Meirionnydd ac mae Cerrig y Bala yn Ysbyty Ifan.
Roedd Thomas Roberts wedi canfod perthynas rhwng y gair
Cymraeg ‘bala’ a’r gair Gwyddeleg bél, sef ‘bwlch neu aber’.
Mae’r gair hwnnw i’w weld mewn enwau lleoedd Gaeleg a
Gwyddeleg – Bellaugh wrth Athlone, Iwerddon a Bellhaven yn
yr Alban. Maen nhw’n cytuno ei fod yn enw eithriadol o hen – yn
cymharu efo ‘dinas’ ac yn olrhain y Celtiaid yn ôl at eu
gwreiddiau ar draws Ewrop a hyd yn oed at y gwreiddiau Indo-
Ewropeaidd. Mae lleoedd o’r enw Baladeh, Balaghab, Bala
Gabri a hyd yn oed Bala Bala yn Iran.
Yn Hwngaria mae llyn mwyaf canolbarth Ewrop – Balaton
ydi ei enw o a dwi wedi cael hanes hwn gan Jordan o Benrhos.
Neu yn fanwl gywir a Balaton – achos maen nhw yn rhoi’r
fannod o flaen yr enw fel Y Bala yn y Gymraeg. Mae’n enw Indo-
Ewropeaidd/Geltaidd medd yr ysgolheigion – yr ystyr yn yr
ardal yna ydi tir mwdlyd, corsiog wrth ymyl llyn. Mae a Balaton
bron yn hanner can milltir o hyd ac o amgylch y glannau mae
yna rhyw ddwsin o leoedd sy’n dechrau gyda’r elfen Bala.
Yn ddiweddar mae myfyrwraig o Kasakhstan sy’n ymchwilio
i hanes y Welsh Not yn adran hanes Prifysgol Abertawe wedi
bod yn e-ohebu am fwy o wybodaeth.
Mae poblogaeth o dros 18 miliwn yn byw yn Kazakhstan ac
Llyn Balaton yn Hwngaria
Map enwau Balaton
mae dwy iaith swyddogol – Rwseg a Kazakh. Wrth i
Ymerodraeth Rwsia dyfu, daeth Kazakhstan dan fawd honno o
ddechrau’r ddeunawfed ganrif. Ar ôl 1936 a sefydlu
gwladwriaeth fawr yr USSR, dechreuwyd polisi bwriadol o
geisio dileu ieithoedd brodorol a chreu ymerodraeth ganolog
Rwsiaidd ei hiaith a’i diwylliant – sathrwyd ar bymtheg o
ieithoedd a diwylliannau gwledydd llai a chreu un system
ariannol, un iaith gyfathrebu gan ledaenu’r meddylfryd bod
popeth yn israddol i’r Rwsieg. Roedd yn rhaid siarad Rwsieg ‘i
fynd ymlaen yn y byd’ a honno oedd iaith y mwyafrif oedd yn
byw yn y brifddinas, Almaty. Ond roedd cefn gwlad wedi cadw’r
iaith a’r traddodiadau cynhenid
ac wedi adennill ei rhyddid yn
1991, ailsefydlwyd yr iaith gyda
hawliau cyfartal i’w siaradwyr.
Bellach mae 74% o’r wlad yn
medru siarad Kazhakh ond mae
prinder llyfrau, geiriaduron,
teledu ac athrawon yn ei
llesteirio o hyd. Fel yng
Nghymru, mae’n cymryd
cenedlaethau i ddileu effaith
gormes ieithyddol tebyg i’r
Welsh Not a brofwyd yn
Kasakhstan yn ogystal.
Balaussa ydi enw’r ferch ym Balaussa Shaim o Kazakhstan
Mhrifysgol Abertawe ac ar ôl
dipyn o ebyst mi wnes i ofyn
iddi tybed fasa hi’n deud wrtha i
be oedd ystyr ei henw hi, enw
yn yr iaith Kasakh. Mi rois i’r
esboniad Cymraeg am ‘bala’
iddi ac mi roddodd ei
hesboniad hithau wefr fawr i mi
– ystyr Balaussa, meddai yw
‘dŵr yn llifo o eira’r
mynyddoedd yn y gwanwyn ac
yn adfywio’r ddaear’. Roedd
Alisa Ganieva
hithau wedi dotio bod ‘bala’ yn
y ddwy iaith yn golygu dŵr yn
llifo. Nid yn unig hen ŵr sydd ar Bont y Bala, ond hen, hen iaith
a hen ddolen rhwng y Gymraeg â’i gwreiddiau cynnar ar draws
gwledydd Ewrop, drwy’r Dwyrain Canol a hyd yn oed cyn belled
â chanol Asia. Mae’r stori yna yn gyrru ias i lawr fy asgwrn cefn i.
Wrth ymateb i’r sgwrs a’r wybodaeth hon, cyflwynodd Gruff
Rhys y Super Furries hanesyn diddorol arall imi. Yn 2016 bu ar
daith drwy Rwsia gyda chriw o sgwenwyr a beirdd ar drên y
trans Siberia. Un o’r awduron oedd Alicia Ganieva yn wreiddiol
o Dagestan ac yn un o’r Avariaid, sy’n siarad Afareg. Mae tua
miliwn o siaradwyr yr iaith honno, yn bennaf yn Dagestan gyda
rhai yn y gwledydd Caucasus eraill, Azerbaijan, Georgia a
Kasakhstan yn bennaf.
Deallodd hi fod Gruff yn siarad Cymraeg a gofynnodd am
enghraifft lafar. ‘Nant y mynydd groyw loyw yn ymdroelli tua’r
pant,’ meddai Gruff.
‘A! “LL”,’ meddai hi. ‘Mae gennym LL mewn Avar hefyd, er
enghraifft ein gair am ddŵr ydi “Llym”.’
‘Iesgob,’ meddai Gruff (yn Saesneg). ‘Llym-ed ydi’n gair ni
am ddiod – a Llyn ydi lake!’
Sawl iaith Ewropeaidd sy’n defnyddio’r sain ‘Ll’ o hyd
tybed? Fel y dywed Gruff. ‘Diddorol ein bod yn rhannu geiriau a
llythrennau gydag iaith fynyddig arall o gyrion y Caspian –
cysylltiad arall â thaith hir y Gymraeg o India?’
Llafar Gwlad | 21