Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
NODIADAU<br />
ARCHAEOLEGOL<br />
<strong>Rhys</strong> <strong>Mwyn</strong><br />
Tybiaf fod pob colofnydd yn gobeithio am ‘ymateb’ i unrhyw<br />
erthygl. Efallai fod modd gwthio hyn ymhellach a bod y<br />
weithred o ysgrifennu erthygl bron yn weithred chwyldroadol.<br />
Beth yw’r pwynt os nad yw’r erthygl yn gwneud i bobl feddwl<br />
neu ddysgu neu ddarganfod rhywbeth neu rhywle newydd?<br />
Ceir pleser o ddarllen, deallaf hynny yn iawn a bydd y mwyafrif<br />
yn fodlon ar hynny. Bydd lleiafrif yn ymateb. A dyna chi beth<br />
braf.<br />
Gerallt Pennant oedd ar y ffôn, wedi darllen fy erthygl yn y<br />
rhifyn diwethaf o Llafar Gwlad (149) ac yn benodol gyda<br />
gwybodaeth pellach am ystyr yr enw Rhosbodrual ar gyrion<br />
Caernarfon. Atgof plentyn oedd gan Gerallt fod rhai o isadeiladau<br />
fferm a oedd wedi gweld dyddiau gwell efallai, yn<br />
cael eu cyfeirio atynt fel rhiwal neu hoywal. Cyfeiriodd Gerallt at<br />
Cydymaith Byd Amaeth, Cyfrol 3 gan Huw Jones lle ceir sawl<br />
esboniad i’r enw gan gynnwys amrywiaethau tafodieithol.<br />
Sied fferm gyda drws agored i ddal wageni ac offer fyddai’r<br />
hoywal neu’r hiwal (yr huwal yn Ynys Môn) ac mae’n debyg fod<br />
elfen o hyn yn tarddu o’r gair hofel sef adeilad blêr. Cawn enw<br />
arall gan Huw Jones, sef hual ar gyfer llyffetheirio neu rwystro<br />
anifeiliaid rhag crwydro, ceffylau rhan amla, a hyn fyddai’r<br />
llyffethair ar y ddwy droed blaen.<br />
Esboniad gwahanol a geir gan Glenda Carr yn Hen Enwau<br />
Arfon Llŷn ac Eifionydd (<strong>20</strong>11) lle mae’r hual yn loc ar gyfer cadw<br />
anifeiliad – yn debygach i ‘animal pound’ yn y Saesneg. Ond<br />
mae’r rhwystr neu ‘restraint’ hefyd yn cael ei grybwyll gan Carr.<br />
Rhaid cyfaddef o ran yr enw Rhosbodrual rwyf yn tueddu at yr<br />
esboniad o’r rhos lle cedwir anifeiliaid. Nid arbenigwr enwau<br />
lleoedd mohonof a thros y blynyddoedd wrth drafod safleoedd<br />
archaeolegol rwyf wedi cael budd mawr o lyfrau fel Enwau<br />
Lleoedd Sir Gaernarfon, J. Lloyd-Jones (1928).<br />
J. Lloyd Jones sydd bennaf gyfrifol yn fy marn i am ddatrys<br />
y cwestiwn sawl ‘C’ sydd yn Cricieth / Criccieth gan ddateglu<br />
mai tarddiad yr enw yw’r crug-geith neu’r graig gaeth. Dwy ‘G’<br />
sydd i fod yn Cricieth felly a dyna ddiwedd ar y ddadl honno!<br />
Crug arall sydd wedi bod o ddiddordeb i mi yn ddiweddar<br />
yw Crug Eryr neu Crugerydd, Llanfihangel-Nant-Melan, yn yr<br />
hen Sir Faesyfed a hen gantref Cymreig Oesoedd Canol<br />
Maelienydd. Rwyf yng nghanol ysgrifennu fy nghyfrol nesaf ar<br />
archaeoleg de-ddwyrain Cymru ar gyfer Gwasg Carreg Gwalch<br />
ac yn ceisio canfod safleoedd y cestyll a llysoedd Cymreig.<br />
Tydi’r cestyll Cymreig ddim mor amlwg yma â rhai tywysogion<br />
Gwynedd a Deheubarth. Rhaid gwneud llawer mwy o waith<br />
ymchwil ac unwaith eto dyma enwau lleoedd yn rhan hanfodol<br />
o’r broses.<br />
Castell mwnt a beili yw Crugerydd yn y dull Normanaidd<br />
sydd yn cael ei gydnabod / grybwyll fel castell a adeiladwyd<br />
gan Cadwallon ap Madog, tywysog Maelienydd yn y 1150au.<br />
Cantref i’r gogledd o Frycheiniog rhwng afonydd Gwy a Hafren<br />
oedd Maelienydd. Ymwelodd Gerallt Gymro yn 1188 gan<br />
gyfeirio at y castell fel Crucker Castle. A beth am yr enw,<br />
Crugerydd neu Crug Eryr? Gall fod yr enw yn deillio o domen<br />
neu graig / bryncyn yr aradwr neu amaethwr yn ei ffurf<br />
Crugerydd neu fod hwn yn graig yr eryr yn ei ffurff Crug Eryr.<br />
Wrth deithio ar yr A44 allan am Llanllieni (Leominster) o<br />
gyfeiriad Rhaeadr a chyn cyrraedd Forest Inn mae’r castell i’w<br />
weld ar yr ochr dde i’r ffordd. Rydym rhyw filltir cyn cyrraedd y<br />
gyffordd a’r A481 o Lanelwedd. Dyma ardal dyffrynnoedd<br />
Summerhill Brook ac Afon Arrow ac mae’r castell ei hun yn<br />
rheoli Dyffryn Edw sydd yn tarddu ger Creigiau Llandegley<br />
ychydig i’r gorllewin ac yn un o isafonydd y Gwy.<br />
Mesurai’r mwnt 26m ar draws ac uchder o 4.4m ac mae’r<br />
buarth wedyn sydd i’r de-ddwyrain yn mesur 40m ar draws<br />
gyda ffosydd amddiffynnol yn ei amgylchu. Nid yw hwn yn<br />
gastell mawr ond fe atgoffir rhywun o gastell Tomen y<br />
Rhodwydd, un o gestyll Owain Gwynedd ger Llandegla.<br />
Wrth edrych ar enwau lleoedd, mae’n amlwg fod yr elfen ‘llys’<br />
yn ystyriaeth wrth geisio darganfod safleoedd y llysoedd<br />
Cymreig. Castell Bronllys yw un enghraifft amlwg, lle cawn<br />
gastell Normaniadd ond a oes hanes Cymreig i’r safle?<br />
O ble daw’r enw Bronllys? Does dim cofnod o’r enw cyn y 13eg<br />
ganrif ac er bod ambell drafodaeth wedi bod ynglyn â<br />
tharddiad yr enw fel Llys Brwyn – Brwyn yn enw personol o<br />
bosib does fawr o hygrydedd i’r ddamcaniaeth yma. Cytunaf<br />
fod angen cadw meddwl agored a pharodrwydd i drafod ond<br />
does dim tystiolaeth pendant ar hyn o bryd fod llys Cymreig<br />
yma ar y safle cyn i Richard fitz Pons godi ei gastell mwnt a beili<br />
ar ddiwedd yr 11eg ganrif neu ddechrau’r 12fed ganrif.<br />
Byddai Bronllys oddi fewn i gantref Selyf yn nheyrnas<br />
Brycheiniog fyddai hefyd yn cynnwys cantrefi Talgarth a<br />
Tomen Crugerydd<br />
Crugerydd o bell<br />
10 | Llafar Gwlad
Chantref Mawr, felly dyma chi y<br />
posibilrwydd o dri lleoliad llys<br />
gwahanol. Efallai ei bod yn<br />
anodd ar hyn o bryd gwneud y<br />
cysylltiad Cymreig yng nghastell<br />
Bronllys ond mae’n safle hawdd<br />
i’w gyrraedd ar ymyl yr A479 a<br />
pharcio cyfleus ac mae’r tŵr<br />
crwn werth ei weld. Atgoffir<br />
rhywun o dŵr crwn castell<br />
Dolbadarn gyda’r wal yn ymestyn<br />
allan, sef y batter, yn atgyfnerthu<br />
gwaelod yr adeilad. Ysgrifennais<br />
am ddylanwad y cestyll<br />
Normanaidd ar gestyll Llywelyn<br />
ap Iorwerth yn Cam i’r<br />
Arwydd Talgarth<br />
Deheubarth (Pennod 10). Heb os<br />
mae tebygrwydd yn arddull tyrau<br />
fel Wakefield, Penfro a Bronllys a gorthwr Llywelyn yn Nolbadarn.<br />
Castell mwnt a beili o bren a phridd oedd yma yn wreiddiol ac<br />
mae ardal y beili neu’r buarth bellach ar dir preifat felly does dim<br />
modd ei weld. Walter III a briododd un o ferched Llywelyn ap<br />
Iorwerth sydd mwyaf tebygol gyfrifol am godi’r tŵr carreg yma. Felly o<br />
bell dyma ni y cysylltiad Cymreig – roedd un o ferched Llywelyn yn<br />
byw yma. Priodas wleidyddol dybiwn i rhwng y Normainiaid a<br />
thywysogion Gwynedd. Druan ohoni. Cefnodd Walter ar Llywelyn yn<br />
ddiweddarach gan ochri gyda Harri III.<br />
Atgyfnerthwyd castell Bronllys yn ystod gwrthryfel Glyndŵr er<br />
mwyn gwrthsefyll y Cymry. Roedd cryn gefnogaeth i Glyndŵr yn yr<br />
ardal mae’n debyg ac fel cymaint o gestyll eraill doedd fawr o bwrpas<br />
na galw amdanynt gyda dyfodiad y Tuduriaid.<br />
Canlyniad y gwaith ymchwil diweddar yw sylweddoli fod enwau<br />
lleoedd yn ystyriaeth bwysig os nad hanfodol wrth geisio dehongli<br />
archaeoleg a hanes Cymru a tydi’r ateb ddim bob amser yn amlwg<br />
nac yn hawdd i’w ganfod.<br />
Llyffethair<br />
Rhiwal<br />
Rhual<br />
Castell Bronllys<br />
Llafar Gwlad | 11
Change language