You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
AR DRYWYDD<br />
Y <strong>Lleidr</strong> <strong>Blewgoch</strong><br />
TEITHIAU GERAINT ROBERTS<br />
Heb amheuaeth dengys hanes bod y niferoedd o’r trueiniaid<br />
sy’n byw tu allan i’r gyfraith, y digartref a chrwydriaid ar<br />
ddisberod drwy’r wlad yn cynyddu ar ôl pob rhyfel. Onid ar<br />
ôl ymgyrch y Croesgadau y lleolwyd chwedl Robin Hood a’i<br />
ddynion llon yng nghoedwigoedd Sherwood? Roedd<br />
dyffrynnoedd coediog Mawddwy a’r cyffiniau yn llawn mor<br />
beryglus pan oedd y Gwylliaid Cochion yn bla lladronus yn<br />
dilyn rhyfel y Rhosod. Ac wrth gwrs mae ‘taid’ pawb yn<br />
cofio’n felys yr hen ‘dramps’ oedd yn crwydro’r wlad yn y<br />
cyfnodau yn dilyn y ddau ryfel byd; cofiaf ‘Washi Bach’ a<br />
‘Dried Milk’ i enwi ond dau a welais i pan yn blentyn hyd<br />
ffyrdd Ynys Môn.<br />
Mae’n ddiogel mentro mai cyn-filwyr oedd llawer o’r<br />
cymeriadau hyn; allan o waith mewn gwlad oedd ar ei<br />
gliniau’n economaidd; unigolion oedd efallai wedi bod drwy<br />
brofiadau erchyll, profiadau nad oedd modd llithro’n ôl yn<br />
esmwyth i’w cymunedau. Erbyn heddiw rydym i gyd yn<br />
gyfarwydd â’r term PTSD neu ‘shell shock’ fel y bathwyd yn<br />
ystod y Rhyfel Mawr. Mae hyd yn oed diwydiant Hollywood<br />
wedi elwa ar draul y cyflwr ofnadwy hwn efo ffilmiau fel<br />
‘Rambo’.<br />
Pam y fath gyflwyniad felly? Wel mae pawb sy’n clywed<br />
chwedl yn hoffi esboniad iddi! Dyma chwedl sydd â’i<br />
gwraidd yn gorwedd yn eitha’ cyffyrddus yng nghyd-destun y<br />
ddau baragraff agoriadol.<br />
Prynhawn braf o haf ydoedd llawer iawn o flynyddoedd<br />
yn ôl ar un o esgeiriau isaf mynydd Lliwedd lle mae<br />
coedwigoedd Nant Gwynant a’r llethrau creigiog uwchben<br />
yn cyfarfod mewn cymysgfa o lwyni dyrys. Islaw ar ddolydd<br />
llawr y dyffryn roedd gwartheg Hafod y Llan yn gorwedd yn<br />
y gwres yn cnoi eu cil. Dawnsiai cymylau o wybed yma a<br />
thraw dan ganghennau’r coed ac roedd mwg simdde pob<br />
tyddyn yn codi fel pensal i’r awyr. Roedd pobman yn swrth<br />
ac yn ddistaw wrth i fugail Bwlch Mwrchan weu ei ffordd<br />
adref yn hamddenol drwy’r pinwydd a’r cyll ar ôl cwblhau ei<br />
‘rownd’ ar lethrau Gallt y Wenallt. Gerllaw clywai fyrlymu<br />
swynol afon Merch wrth iddi raeadru’n gerddorol dros<br />
glogwyn bychan; rhyw ‘olaf stranc’ cyn ymuno ag afon<br />
Gwynant oedd yn ei thro ar fin cael ei llyncu gan Llyn Dinas.<br />
Yn sydyn, fe’i gwelodd! Dyn mawr yn cysgu yng<br />
nghysgod coeden llai na hanner canllath i ffwrdd! Ychydig<br />
iawn o ddillad a wisgai ac roedd wedi’i orchuddio â blew<br />
coch drosto! Ai hwn oedd y lleidr fu’n poeni cartrefi’r ardal?<br />
Ers rhai wythnosau bellach roedd trigolion y dyffryn<br />
wedi sylwi fod pethau yn diflannu. Ieir, hwyaid, wyau o’r<br />
cwt, ambell i fowlen bwyd wedi ei rhoi i oeri ar sil y ffenestr;<br />
roedd hyd yn oed gwartheg yn cael eu godro allan ar y<br />
llechwedd. Doedd neb wedi gweld dim ac roedd yr holl<br />
fusnes yn dipyn o ddirgelwch. Cododd storïau ar led, tybed<br />
oedd ysbryd yn y dyffryn, oedd y tylwyth teg wedi digio<br />
ynteu oedd y diafol ei hun ar dro?<br />
Heb betruso hysiodd y bugail ei gi ato ond mewn<br />
amrantiad roedd y dyn mawr blewog wedi neidio ar ei<br />
draed a diflannu i fyny’r llethrau gan adael y ci fel delw.<br />
Dros y dyddiau dilynol ffurfiwyd dwy helfa arall gan<br />
ddefnyddio sawl ci yn perthyn i ffermwyr y dyffryn, ond yn<br />
ofer. Bob tro cafwyd sawr y dyn blewog a/neu ei weld<br />
doedd yr un ci â’r cyflymder na’r gallu i ddod yn unlle’n<br />
agos i’w ddal.<br />
Doedd dim amdani ond ymweld â gŵr hysbys i ofyn am<br />
ei gymorth (rhaid fuasai gofyn i aelod seneddol heddiw!). Ei<br />
gyngor ef oedd chwilio am filgi coch heb yr un blewyn gwyn<br />
Ogof ar lethrau’r Cnicht
arno i hela’r lleidr blewog. Wedi chwilio lled y wlad daethpwyd o<br />
hyd i filgi atebai’r gofynion ar stad y Nannau ym mhlwyf Dolgellau.<br />
Trefnwyd helfa arall.<br />
Y tro hwn aeth pethau mymryn gwell; daethpwyd o hyd i’w<br />
drywydd yn uchel ar Goed yr Allt a gollyngwyd y milgi ar ei ôl. Bu<br />
erlid brwd, efo’r milgi ar sodlau’r cawr blewog drwy’r corsydd, a’r<br />
creigiau, i mewn ac allan o’r coed, ar draws sawl nant a cheunant<br />
nes cyrraedd dibyn go serth. Oedodd y lleidr blewgoch ar wefus y<br />
clogwyn ac roedd y milgi ar fin gafael arno. Ac yna neidiodd i’r coed<br />
islaw ac ni feiddiai’r ci ei ddilyn; roedd wedi dianc unwaith eto!<br />
Y noson honno canfuwyd un blewyn gwyn o dan bawen ôl y<br />
milgi cochl! Hmm!<br />
Parhau wnaeth y dwyn achlysurol; mewn un achos diflannodd<br />
ochr cyfan o gig mochyn wedi ei halltu ac yn hongian ar ddistiau’r<br />
briws o un fferm! Aeth rhai wythnosau heibio.<br />
Un prynhawn roedd gwraig Ty’n yr Ow Allt yn y tŷ ar ei phen ei<br />
hun pan glywodd sŵn rhyfedd yn dod o’r gegin. Aeth i edrych am<br />
achos y sŵn ac fe welodd fraich blewgoch yn ymestyn drwy’r ffenest<br />
am blatiad o gig ar y bwrdd. Yn ei dychryn gafaelodd mewn twca a’i<br />
tharo gan sgrechian. Torrodd y llaw i ffwrdd!<br />
Wedi i’r teulu ddychwelyd a chlywed y cyffro trefnwyd i ddilyn y<br />
diferion gwaed arweiniai i fyny Cwm Merch. Aeth y trywydd ar hyd<br />
ochr y nant ac i fyny heibio rhaeadr fechan ddisgynnai o geunant a<br />
lechai mewn coedlan uwchben. Ac yno ynghanol y ceunant roedd<br />
pwll dwfn mewn cafn tywyll dan gysgod y graig. Roedd y clogwyn fel<br />
petai’n gwgu’n fygythiol ar y pwll ac eiddew trwchus yn hongian fel<br />
llenni drosto. Ym mhen ucha’r pwll roedd yr afon yn diflannu drwy’r<br />
creigiau i syrthio a chwyrnu yn y düwch tu mewn. Yno stopiodd y<br />
trywydd gwaed, ac yno rhywle yng nghrombil y grochan swnllyd<br />
oedd ogof na welodd erioed olau. Nid oedd unrhyw ffordd medrai<br />
neb ei chyrraedd ac nid oedd unrhyw ffordd bod neb am geisio!<br />
Ni fu lladrata wedyn yn Nant Gwynant a phasiwyd fod y dyn<br />
mawr blewgoch wedi marw yno yn yr ogof ddigyrraedd oedd rhywle<br />
rhwng crochan rhaeadr a chrombil craig ar lethrau Gallt y Wenallt.<br />
Rhoddwyd yr enw ‘Ogof Owain Lawgoch’ arni i gau pen y mwdwl.<br />
Ond yn ôl y werin nid dyna ddiwedd y stori!<br />
Mynnai rhai, serch ei anaf, fod y dyn blewgoch wedi mynd dros y<br />
mynydd i dreulio amser yn byw ymysg creigiau Maen Du’r <strong>Ar</strong>ddu ar<br />
lethrau’r Wyddfa. Marian enfawr o greigiau wedi eu gadael gan y<br />
rhew dros 12,000 o flynyddoedd yn ôl sydd yma yng nghysgod un<br />
o’r clogwyni serthaf yn Eryri. Mae’r mwyaf, sef y Maen Du yn llecyn<br />
hudolus iawn ac iddi stori ei hun, digon yn wir i wneud erthygl!<br />
Gerllaw mae llyn yn cynnwys ychydig o frithyll ac adeg honno<br />
cymdeithas fechan islaw yn Nyffryn Brwynog lle medrai ddwyn<br />
ambell i damad!<br />
O fan’ma honnai un traddodiad iddo symud i fyw mewn ogof ar<br />
lethrau’r Cnicht, ac mae sawl ogof addas ar y llethrau cymhleth hyn<br />
fuasai’n cynnig eu hunain fel preswylfa.<br />
A dyna lle mae stori’r gŵr blewgoch yn gorffen; gan adael mwy o<br />
gwestiynau nag atebion.<br />
Tybed, yn y diwedd y cafodd ei dderbyn yn ôl i ryw gymuned yn<br />
rhywle; ynteu marw wnaeth yn ddistaw mewn rhyw ogof anghysbell<br />
yn uchel ar y mynydd? Ai milwr yn wir oedd o wedi ei adael ar y clwt<br />
ar ôl gorffen ei ryfel i geisio byw mewn unrhyw ffordd y medrai tu<br />
allan i’r gymdeithas oedd wedi troi ei chefn arno?<br />
A’r cwestiwn mwyaf pryfoclyd efallai: ydi cydwybod cymdeithas<br />
hyd yn oed heddiw ond wedi esblygu digon i gyfri bocsys cardfwrdd<br />
mewn drws siop fel amgenach dewis dros ogof laith ar lethrau<br />
Eryri?<br />
Geraint Roberts<br />
Cnicht<br />
Tan yr Ow Allt<br />
Hafod y Llan<br />
Maen Du’r <strong>Ar</strong>ddu<br />
Ogof y Gŵr Blewog<br />
Llafar Gwlad | 19
Change language