Adfer Enwau Lleoedd Gwyddelig

Adfer Enwau Lleoedd
Gwyddeleg
yn Iwerddon
Sgwrs gyda Niall Comer
Enwau Gwyddeleg wedi’u sillafu drwy ddilyn ffoneteg yr iaith
Saesneg yw mwyafrif enwau lleoedd Iwerddon. Fel mewn
sawl gwlad arall a gafodd ei choloneiddio ar draws y byd,
digwyddodd y newid hwn wrth i fyddinoedd dan lywodraeth
Llundain greu mapiau o’u ‘tiroedd newydd’ ar gyfer eu
defnydd a’u mantais nhw eu hunain. Mae astudio enwau
lleoedd Iwerddon felly yn datgelu hanes a gwleidyddiaeth y
wlad ac yn dangos sut y gwnaeth gormes estron drin y bobl
a’r diwylliant brodorol fel haenau israddol nad oedd yn
haeddu dim mwy na gwawd anystyriol.
Bu dylanwad y Llychlynwyr yn gryf yno am ddwy ganrif a
mwy, cyn iddynt gymhathu gyda’r Gwyddelod yn
ddiweddarach – ond mae olion eu hiaith ar rai enwau
lleoedd yn Iwerddon o hyd. Wedi goresgyniad y Normaniaid,
a ddechreuodd yn 1169, sefydlwyd dosbarth pwerus Eingl-
Normanaidd yn ardal Dulyn. Cadwyd y pŵer yn Llundain a
chyflwynwyd Saesneg fel iaith lywodraethol. Dyfnhaodd y
dylanwad hwn rhwng 1556 ac 1641, pan gafwyd polisi
bwriadol o droi Gwyddelod oddi ar eu tiroedd traddodiadol
a chyflwyno mewnfudwyr Protestannaidd ffyddlon i goron
Llundain. Digwyddodd hyn drwy’r ynys – ond yn y gogleddddwyrain
yn bennaf ac o ganlyniad yno mae’r mwyafrif o
enwau lleoedd Saesneg Iwerddon.
Gan fod yr ardal honno dan reolaeth Llundain o hyd i
raddau, does dim syndod mai yno mae’r frwydr boethaf
wedi digwydd i adfer sillafiad ac enwau lleoedd Gwyddeleg.
Wedi i Iwerddon Rydd ennill ei hannibyniaeth, daeth
arwyddion ac enwau dwyieithog yn rheol drwy’r
wladwriaeth, gydag arwyddion uniaith Gwyddeleg yn y
Gaeltacht. Eto, y tu allan i’r ardaloedd penodedig Wyddeleg,
16 | Llafar Gwlad
dim ond yr enwau Saesneg oedd yn cael eu hystyried fel
enwau swyddogol – hyd nes pasio Deddf Ieithoedd
Swyddogol y Weriniaeth yn 2003. Sefydlwyd Comisiwn
Enwau Lleoedd a chrëwyd Gorchymyn Enwau Lleoedd yn
2005 yn cyflwyno rhestr o 2,000 o enwau Gwyddeleg
swyddogol. Y drefn yno bellach yw bod dau enw swyddogol
– Gwyddeleg a Saesneg – gyda’r ddau yn cael eu trin yn
gyfartal ar arwyddion a phob defnydd swyddogol arall.
Mae Conradh na Gaeilge
(Mudiad Iaith yr Wyddeleg) yn ymgyrchu ar ddwy ochr i’r ffin
ogleddol yn yr ynys. Yng Ngogledd Iwerddon, gwelwyd twf
mawr yn niferoedd yr oedolion oedd yn dysgu Gwyddeleg
yn y chwarter canrif diwethaf. Wrth i unoliaethwyr a
gweriniaethwyr ddod at ei
gilydd i greu llywodraeth
ddatganoledig yn y dalaith
yn 1998, cryfhawyd yr
Wyddeleg yn yr ysgolion.
Mae 6,000 o blant yn
mynychu ysgolion cynradd
Gwyddeleg yn y dalaith erbyn
hyn ac mae dwy ysgol
uwchradd a thair ffrwd
Wyddeleg mewn ysgolion
uwchradd yno. Bydd tua
1500 yn astudio’r iaith at lefel
TGAU yn flynyddol a 300 at
Lefel A. Mae’n cael ei
hystyried fel ‘iaith fodern’ o safbwynt y system addysg, yn
hytrach nag iaith gynhenid sy’n eiddo i bawb – ac mae polisi
addysg Saesneg o danseilio ieithoedd modern o fewn y
cwricwlwm addysg yn niweidiol iddi.
Derry/Doire
Cafwyd mwy o statws swyddogol i enwau lleoedd
Gwyddeleg, ond cafwyd trafferthion gydag ambell enw.
Efallai mai’r enwau sy’n amlygu’r rhwyg rhwng
gweriniaethwyr ac unoliaethwyr amlycaf ydi
Derry/Londonderry/Doire. Fel gyda sawl achos arall yno,
mae’r cefndir hanesyddol yn esbonio’r broblem.
Yr enw Gwyddeleg cynharaf ar safle’r ddinas fodern
oedd Daire Calgaich, sef ‘llwyn derw Clagach’ mewn Hen
Wyddeleg, ar ôl hen bagan oedd yn arfer byw yno.
Sefydlwyd mynachlog yr Eglwys Geltaidd yno yn y
chweched ganrif gan un o brif seintiau Iwerddon a
newidiwyd yr enw i Daire Coluimb Chille, ‘llwyn derw
Columba’. Cofnodwyd yr enw hwn yn gyntaf yn 1121.
Cafodd ei dalfyrru i Doire (sydd â’i ynganiad yn debyg iawn i
‘deri’, lluosog derwen yn y Gymraeg). Seisnigwyd y sillafiad
yn ddiweddarach i Derry.
Wrth greu Trefedigaeth Ulster, cododd y mewnfudwyr
Seisnig ac Albanaidd ddinas newydd y tu ôl i waliau
amddiffynnol ar ochr arall i afon Foyle i’r hen sefydliad
Gwyddelig. Cwmnïau o Lundain ariannodd y coloni hwn ac i
gydnabod y buddsoddwyr, cyhoeddwyd siarter yn 1613
oedd yn cyhoeddi mai enw’r ddinas ‘am byth ar ôl hyn’ fydd
Londonderry.
Yn amlwg, roedd elfen o’r boblogaeth leol yn
gwrthwynebu hyn o’r dechrau un ond ni lwyddwyd i newid
dim hyd 1984 pan basiodd Cyngor y Ddinas mai Derry

fyddai’r enw swyddogol. Yn 2006, gwnaeth Cyngor Dinas
Derry gais i Uchel Lys Gogledd Iwerddon gydnabod mai
Derry oedd enw swyddogol y ddinas a gorchymyn i Swyddfa
Gogledd Iwerddon gydnabod hynny ac arddel yr enw.
Penderfyniad yr Uchel Lys, flwyddyn yn ddiweddarach, oedd
mai Londonderry oedd yr enw swyddogol o hyn, yn unol â
Siarter Frenhinol 1662.
Yn ystod yr achos, eglurwyd mai’r broses gyfansoddiadol
gywir i newid yr enw oedd cyflwyno cais i’r Cyfrin Gyngor yn
Llundain. Gwnaed hynny pan gefnogodd Cyngor y Ddinas
gynnig gan Gerry MacLochlainn yn Nhachwedd 2007.
Dyfarniad y Cyfrin Gyngor oedd cyflwyno tri chynnig
gwahanol: dim newid o gwbl; defnyddio Derry a
Londonderry; defnyddio Derry ar y ddinas gyfan a chadw
Londonderry ar gyfer y ddinas o fewn y waliau. Gwrthodwyd
y tri dewis gan Gyngor y Ddinas.
Comisiynwyd arolwg barn yn 2009 a chanfuwyd – nid yn
annisgwyl – fod 94% o genedlaetholwyr o blaid newid yr
enw a 79% o Unoliaethwyr o blaid ‘Londonderry’. Roedd y
rhwyg mor amlwg ag erioed. Cynnig Cyngor Cysylltiadau
Cymunedol Gogledd Iwerddon ar ôl hynny oedd bod yr
enwau Derry/Londonderry/Doire yn cael eu defnyddio’n
gyfartal ar bob arwydd a delwedd gyhoeddus. Bydd
gwleidyddion yn
defnyddio’r enw sy’n
adlewyrchu eu
safbwynt ac mae
un darlledwr ar
raglenni radio yn
cyfeirio at y ddinas
fel ‘Stroke City’!
Gwerth enwau lleoedd i boblogeiddio’r iaith
Fel yng Nghymru drwy ddefnyddio’r diddordeb mewn
enwau lleoedd, mae’r mudiadau iaith yn llwyddo i bontio at
y rhai nad ydyn nhw’n medru siarad yr iaith gynhenid. Mae
hanes lleol, straeon cymdeithasol, elfennau chwedlonol a
byd natur yn gwneud enwau lleol yn faes eang o ran y rhai
sy’n ymddiddori ynddyn nhw. Drwy ddysgu am enw, maen
nhw’n dysgu rhywfaint o’r iaith ac yn dod yn rhan o gylch y
rhai sy’n ‘medru rhywfaint o’r iaith’. Mae’n gam seicolegol
pwysig a chadarnhaol – yn arbennig yn yr ardaloedd hynny
sydd gyda’r canrannau isaf o safbwynt siaradwyr yr iaith.
Yr hyn sy’n ddiddorol iawn – ac rwy’n deall fod hyn yn wir
am Gymru yn ogystal – yw bod rhai enwau lleoedd yn yr
ardaloedd cyntaf i golli’r iaith frodorol wedi cadw
enghreifftiau o enwau hynafol iawn (er eu bod wedi’u
Seisnigeiddio). Mewn ardaloedd iachach o safbwynt y
defnydd o’r Wyddeleg, mae’r ffurfiau hynafol wedi’u
diweddaru’n naturiol gyda datblygiad yr iaith. Felly mae
enwau lleoedd Ulster ac o gwmpas Dulyn yn eithriadol o
ddadlennol a phwysig i ni y rhai sy’n ymddiddori mewn
geiriau. Yr hyn sy’n ddifyr hefyd yw bod gan Brotestaniaid
Ulster ddiddordeb mawr yn yr enwau hyn ac yn eu hystyron
gwreiddiol – mae’n rhan o dreftadaeth y trefedigaethu. Felly
mae enwau lleoedd Gwyddeleg yn medru cyfannu pobl yr
ynys, yn medru creu dolennau rhyngom a’n gilydd. Mae’r
cyfnod clo diweddar wedi atgyfodi hen chwilfrydedd ac
esgor ar ddiddordeb newydd mewn ystyron enwau lleoedd
Gwyddeleg – mae adran brysur iawn wedi bod ar Facebook
yn trafod hyn.
Kodak Corner a’i debyg
Yn swydd Down, mae'r enw
Baile na Geilte (wedi'i
Seisnigo yn Ballynagelty) ar
fan lle ceir golygfa drawiadol
o fynyddoedd Mourne a
Lough Carlingford. Ond mae
stori drist y tu ôl i'r enw –
Llecyn y Wraig Wallgof. Yn ôl
yr hanes, gwelodd mam ei meibion yn boddi tra oedden
nhw'n pysgota ar y Lough, collodd ei phwyll a chafodd ei
chladdu gerllaw. Gan fod cymaint o ymwelwyr yn oedi yno i
dynnu lluniau, yr enw 'newydd' bellach ydi Kodak Corner.
Yn swydd Silgo mae traeth o'r enw Bun Dubh ('y gilfach
ddu') ond roedd maes carafanau gerllaw ar un adeg ac mae
ymwelwyr yn galw'r traeth bellach yn Mermaid's Cove ar ôl
enw'r gwersyll hwnnw. Mae Loch Airt ym mynyddoedd
Wicklow. Enw un o'r arwyr lleol a fu farw yn y mynyddoedd
hynny wrth ddianc o garchar y Saeson yng nghastell Dulyn
oedd Art Ó Néill. Ond mae'n swnio'n debyg i'r gair Saesneg am
'galon' a gan fod modd dychmygu bod ei siap ar ffurf calon yn
ogystal, mae ymwelwyr yn ei alw erbyn hyn yn 'Heart Lake'.
Mae 'mallacht' yn enw sy'n codi'i ben mewn sawl enw lle
Gwyddeleg. Ei ystyr ydi 'melltith' – ac mae'n dynodi'r mannau
hynny lle'r oedd yr hen feirdd yn bwrw'u melltithion ar eu
gelynion. Ystyr yr enw mawreddog Béal Átha na Mallacht ydi
'aber rhyd y melltithion'. Ond mae'r di-Wyddeleg yn gweld
'mallacht' yn debyg i'r gair Saesneg 'mallard' ac erbyn hyn
ceiliog hwyad ydi'r logo ar grys y tîm pêl-droed lleol. Yn Ros
Earcáin ('coedwig gŵr o'r enw Earcáin') mae gan yr ysgol
gynradd leol lun siarc ar ei bathodyn ...
Dyma’r diwylliant uniaith, un byd sy’n tanseilio
diwylliant, chwedlau ac enwau cynhenid. Dyma hefyd faes y
mae’n rhaid i’r mudiadau iaith Gwyddeleg ymgyrchu’n galed
ynddo y dyddiau hyn.
Maes arall yw gwella ansawdd yr enwau Gwyddeleg ar
fapiau OS. Mae gwaith da wedi’i wneud dros y degawdau i
wella’r mapiau OS yn y Weriniaeth – ond mae gwallau
difrifol yn sillafiad a’r defnydd cyfartal o enwau Gwyddeleg
yn Ulster. Rwyf ar ddeall fod y ddau faes yma yn peri
pryderon mawr yng Nghymru yn ogystal. Efallai fod cyfle
yma inni ymgyrchu ar y cyd, rhannu profiadau a sicrhau
deddfau effeithiol a rheolaeth well ar yr OS Llundeinig sydd
ar hyn o bryd yn awdurdodi’r enwau ar fapiau Gogledd
Iwerddon a Chymru.
Mae ymgyrchwyr
dros enwau Gwyddeleg
yn edrych at batrymau
arwyddion ffyrdd
gwledydd dwyieithog yn
Ewrop i ddefnyddio
lliwiau er mwyn cael
gwell cydraddoldeb i’r
iaith o ran ffont a maint
llythrennau ar arwyddion
Iwerddon.
Llafar Gwlad | 17