Eurasian education №5 2020

¹7 (7) 2015

"Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование" халықаралық

журналы Қазақстан Республикасының, таяу және алыс шетел мемлекеттерінің

түрлі мектептері мен бағыттары өкілдерінің теориялық және эмпирикалық

зерттеулерін жарыққа шығаратын халықаралық ғылыми-әдістемелік,

педагогикалық журнал.

Журналдың басты міндеттерінің бірі - білім берудің кәсібиленуіне, әлеуметтікгуманитарлық,

жаратылыстану ғылымдары аясында ғылыми зерттеу

жұмыстарының жүргізілуіне және педагогтардың өз тәжірибелерімен

бөлісулеріне ықпал ету.

Журнал ғалымдарға, білім беру жүйесінің қызметкерлеріне, студенттерге,

сондай-ақ барлық оқырмандарға арналады.

"Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование" - международный

научно-методический, педагогический журнал, публикующий теоретические и

эмпирические исследования представителей различных школ и направлений

Республики Казахстан, стран ближнего и дальнего зарубежья.

Одной из важнейших задач журнала является содействие профессионализации

образования и научно-исследовательской работы в области социальногуманитарных,

естественных наук, а также распространение передового

опыта педагогов.

Журнал предназначен для ученых, работников системы образования,

студентов и широкого круга читателей.

"Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование" is an International

journal aimed to publish theoretical and empirical research data from various Kazakhstan

schools and fields of science as well as from countries of near and far abroad.

One of the most important tasks of the journal is to promote the professionalization of

education and research works in the field of social sciences and humanities and natural

sciences, as well as dissemination of best practices of pedagogue.

The journal is targeted on wide range of readers: employee of the education system,

university students, and all those who interested in humanities.

97

«ЕУРАЗИЯ БІЛІМІ. EURASIAN EDUCATION. ЕВРАЗИЙСКОЕ ОБРАЗОВАНИЕ»

Халықаралық ғылыми-әдістемелік, педагогикалық журнал

Международный научно-методический, педагогический журнал

Scientific, methodical, pedagogical international journal

№

5 (36) 2020

ШЫҒУ ЖИІЛІГІ

ПЕРИОДИЧНОСТЬ

PERIODICITY:

айына бір рет

один раз в месяц

1 time per month

МЕНШІК ИЕСІ

СОБСТВЕННИК / OWNER:

«Erudit Group» ЖШС/ТОО/LLС

БАС РЕДАКТОР

ГЛАВНЫЙ РЕДАКТОР

EDITORIAL - IN CHIEF:

Арафат Мамырбеков

Arafat Mamyrbekov

БАС РЕДАКТОРДЫҢ

ОРЫНБАСАРЫ ЗАМЕСТИТЕЛЬ

ГЛАВНОГО РЕДАКТОРА

ASSISTANT EDITOR:

Азамат Азатов / Azamat Azatov

Қазақстан Республикасы

Инвестициялар және даму

министрлігінің

Байланыс, ақпараттандыру

және ақпарат комитетінде

24.11.2014 ж. есепке қойылып,

№14770-Ж куәлігі берілген.

Свидетельство о постановке на

учет выдано Комитетом связи,

информатизации и информации

Министерства по инвестициям

и развитию Республики

Казахстан

№14770-Ж от 24.11.2014 г.

Registered in The Ministry of

Investment and Development

of the Republic of Kazakhstan,

Communication and Information

Committee 24.11.2014.

Certificate No. 14770-Ж.

РЕДАКЦИЯНЫҢ МЕКЕНЖАЙЫ /

АДРЕС РЕДАКЦИИ /

THE EDITORIAL OFFICE

ADDRESS:

0 7 1 4 0 0

Семей қ., Уранхаев к-сі, 45, 2

қабат, 3 кеңсе.

г. Семей, ул. Уранхаева, 45, 2

этаж, офис 3.

Semey, Uranhayev Street 45, 2nd

floor, office 3.

Tel: + 7 (7222) 56 25 25,

e-mail:

eruditgroup@gmail.com

РЕДАКЦИЯ АЛҚАСЫ:

Атантаева Бақыт Жұмағазықызы, тарих ғылымдарының докторы, профессор.

Аубакирова Қарлығаш Әділханқызы, PhD докторант.

Аубакирова Рахиля Жұматайқызы, педагогика ғылымдарының кандидаты, доцент.

Барышников Геннадий Яковлевич, география ғылымдарының докторы, профессор

Белгібаев Мұхит Есенұлы, география ғылымдарының докторы, профессор

Берікханова Гүлназ Еженханова, физика-математика ғылымдарының докторы

Біләл Соғұт, археология ғылымдарының докторы, Памуккале университетінің

профессоры (Түркия)

Гвен Мордюк, PhD доктор, Питтсбург мемлекеттік университетінің

қауымдастырылған профессоры (АҚШ)

Зиядин Саябек Тәттібекұлы, экономика ғылымдарының докторы,

қауымдастырылған профессор.

Искакова Гүлнар Қожағұлқызы, саяси ғылымдардың докторы, профессор

Каримов Мұхтарбек Қарпықұлы, тарих ғылымдарының кандидаты, профессор.

Мамырбекова Гүлфар Мажитқызы, филология ғылымдарының кандидаты.

Нергис Бирай, PhD доктор, Памуккале университетінің доценті (Түркия)

Петер Финке, PhD доктор, Цюрих университетінің профессоры (Швейцария)

Сунарчина Мунира Мунировна, әлеуметтану ғылымдарының докторы, профессор

(РФ)

Фесенко Наталья Анатольевна, Семей қаласының білім бөлімінің басшысы

Чунг Ианг Ли, PhD доктор, Питтсбург мемлекеттік университетінің профессоры

(АҚШ)

РЕДАКЦИОННАЯ КОЛЛЕГИЯ:

Атантаева Бакыт Жумагазыевна, доктор исторических наук, профессор.

Аубакирова Карлыгаш Адильхановна, PhD докторант.

Аубакирова Рахиля Жуматаевна, кандидат педагогических наук, доцент.

Барышников Геннадий Яковлевич, доктор географических наук, профессор

(Россия)

Бельгибаев Мухит Есенович, доктор географических наук, профессор

Берикханова Гулназ Еженхановна, доктор физико-математических наук.

Билял Согут, доктор археологических наук, профессор университета Памуккале

(Турция)

Гвен Мордюк, доктор PhD, ассоциированный профессор Питтсбургского

государственного университета (США)

Зиядин Саябек Таттибекович, доктор экономических наук, ассоциированный

профессор.

Искакова Гульнар Кожагуловна, доктор политических наук, профессор

Каримов Мухтарбек Карпыкович, кандидат исторических наук, профессор.

Мамырбекова Гулфар Мажитовна, кандидат филологических наук.

Нергис Бирай, доктор PhD, доцент университета Памуккале (Турция)

Петер Финке, доктор PhD, профессор Университета Цюриха (Швейцария)

Сунарчина Мунира Мунировна, доктор социологических наук, профессор (РФ)

Фесенко Наталья Анатольевна, руководитель отдела образования г.Семей

Чунг Ианг Ли, доктор PhD, профессор Питтсбургского государственного

университета (США)

EDITORIAL BOARDERS:

Bakhyt Atantayeva, doctor of historical sciences, professor

Bilal Sogut, doctor of archaeological sciences, professor of the Pamukkale university

(Turkey)

Chung Yang Lee, PhD, professor of the Pittsburg State University (USA)

Gennady Baryshnikov, doctor of geographical sciences, professor (Russia)

Gulfar Mamyrbekova, candidate in philological sciences

Gulnar Iskakova, doctor of political sciences, professor

Gulnaz Berikhanova, doctor of physical and mathematical sciences

Gwen Murdock, PhD, associated professor of the Pittsburg State University (USA)

Karlygash Aubakirova, PhD student.

Mukhit Belgibayev, doctor of geographical sciences, professor

Mukhtarbek Karimov, candidate in historical sciences, professor

Sunarchina Munira, doctor of social sciences, prof (RF)

Natalia Fesenko, the head of The Education Department of Semey.

Nergis Birai, PhD, docent of the Pamukkale university (Turkey)

Peter Finke, PhD, professor of the Zurich university (Switzerland)

Rakhilya Aubakirova, candidate in pedagogical sciences, docent.

Sayabek Ziyadin , doctor of economic sciences, associated professor.

МАЗМҰНЫ СОДЕРЖАНИЕ CONTENTS

ӘДЕБИЕТТАНУ ЛИТЕРАТУРОВЕДЕНИЕ LITERARY CRITICISM

Samet Ö. KİTAP TANITIMI “TÜRK DÜNYASININ BİLGESİ ABAY KUNANBAYOĞLU, Ed. Prof. Dr. N. BİRAY, Prof. Dr. G.K.

ERCİLASUN, Dr. Öğrt. Ü. S. SAĞLAM, Bengü Yayınları, Ankara, 2020, 664 s.”.......................................................................4

ТІЛ БІЛІМІ ЯЗЫКОЗНАНИЕ LINGUISTICS

Бакимбаева К.А. К истории исследования аксиологического компонента семантической структуры слова.........14

ТАРИХ ИСТОРИЯ HISTORY

Жанарбек Н. ХІХ-ХХ ғғ. бірінші жартысындағы Семей өңіріндегі жәрмеңкелер жүйесінің дамуы............................17

Танатаров А.З. Кеңес заманындағы Қалба өңірі..........................................................................................................21

ГЕОГРАФИЯ - ТАРИХ ГЕОГРАФИЯ - ИСТОРИЯ GEOGRAPHY - HISTORY

Бельгибаев М.Е., Балтабаева А.Д. Семей жазушылары мен ғалымдарының XX ғасырдың басында «Орыс

географиялық қоғамы» Семей бөлімшесінің жұмысына қатысуы..................................................................................23

ГЕОГРАФИЯ ГЕОГРАФИЯ GEOGRAPHY

Абдураимов А.Б. Семей қаласында спорттық-туристтік маршруттар ұйымдастыру жолдары..................................26

ЭКОНОМИКА ЭКОНОМИКА ECONOMICS

Oralbekova A.A. PETROLÜN ORTAYA ÇIKIŞI VE KAZAKİSTANIN PETROL POLITIKASI........................................29

ПЕДАГОГИКА ПЕДАГОГИКА PEDAGOGICS

Bekbayeva A.A., Rymzhanova B.N. Use of video materials for teaching English.......................................................32

Ануарбекова Н.С. Роль культурологического подхода на уроках английского языка................................................36

Байгаринова Г.А. «Домбыра туралы аңыз» тақырыбында сыныптан тыс мерекелік лекция-концерт.......................39

Джампеисова С.К. Білім саласында инновациялық технологияларды пайдалану......................................................41

2

№

5 (36) 2020

ОҚЫРМАНҒА СӨЗ

Қазіргі таңда Қазақстан алдында тұрған басты мақсаттардың бірі - ғылымды қажетсінетін экономиканы

дамыту, осы мақсатты жүзеге асыру бағытында, ең әуелі, білім мен ғылымның сапасын

арттыру - күн тәртібіндегі негізгі міндет.

Қалыптасқан әлемдік жаһандану үрдістері мен

нарықтық экономикалық қатынастар, қарқынды

дамып келе жатқан технологиялық жетістіктер

күннен күнге педагогтар мен ғалымдардың жоғары

білімділігі мен кәсіби сауаттылығын талап етуде.

Жаңа замандағы мәдени, ғылыми жетістіктер ғалымдар

мен ұстаздардың бәсекелестік жағдайында

өз орнын таба алатын, өз мүмкіндіктерін көрсететін

маман болуға итермелейді. Сол себепті де

ғылым мен білім беру саласы мамандарының кәсіби

біліктілігінің жоғары болуын қамтамасыз ету бағытында

әр алуан шаралар үздіксіз атқарылып тұруы

шарт әрі тәжірибе алмасу жұмыстары үнемі жүргізілуі

тиіс.

Мұндай жұмыстар түрлі конференциялар мен жиындар, біліктілікті арттыру курстары мен семинарлар

түрінде ғана емес, халықаралық деңгейде таралатын ғылыми-әдістемелік журнал жүзінде де

жүзеге асуы тиіс деп есептейміз. Бұл, өз кезегінде, ғалымдар мен педагог мамандардың тәжірибе

алмасу үрдісіне қызмет ететін құрал болатыны сөзсіз.

Осы орайда "ERUDIT" білім беру-ғылыми орталығы Еуразия кеңістігіндегі үздік ғалымдар мен педагогтардың

ғылыми-әдістемелік жұмыстарын, ғылымдағы соңғы жаңалықтарды журнал беттерінде

таратып отыруды жөн көрді.

"Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование" халықаралық журналы білім берудің

кәсібиленуіне, педагог мамандардың, ғалымдардың өз тәжірибелерімен бөлісулеріне мүмкіндік береді

әрі шығармашылық ізденістердің артуына септігін тигізеді деген үміттемін.

Бас редактор

3

№

5 (36) 2020

Әдебиеттану

Мақала Абай Құнанбайұлының 175 жылдық мерейтойының

құрметіне түрік тілінде Анкара қаласында жарық көрген

«Түркі әлемінің данышпаны Абай Құнанбайұлы» кітабына

шолу жасайды.

Статья делает обзор на книгу на турецком языке, выпущенную

в честь 175-летия Абая Кунанбаева в г. Анкара

«Абай Кунанбайулы – мудрец Тюркского мира».

SAMET ÖNDER

Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler

Enstitüsü Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları

Anabilim Dalı Yüksek Lisans öğrencisi

The article reviews the book in Turkish, published in honor of

the 175th anniversary of Abay Kunanbayev in Ankara, «Abay

Kunanbayuly - the sage of the Turkic world.»

4

KİTAP TANITIMI

“TÜRK DÜNYASININ BİLGESİ ABAY KUNANBAYOĞLU,

Ed. Prof. Dr. N. BİRAY, Prof. Dr. G.K. ERCİLASUN, Dr. Öğrt. Ü. S.

SAĞLAM, Bengü Yayınları, Ankara, 2020, 664 s.”

Abay’ın 175. Doğum yılı için hazırlanan ve Uluslar arası

Türk Akademisi ve Avrasya Yazarlar Birliği işbirliği ile Bengü

Yayınlarından 2020 yılında yayınlanan “Türk Dünyasının

Bilgesi Abay Kunanbayoğlu” adlı eser, toplamda 86 bilimsel

makalenin yer aldığı ve 92 akademisyen, yazar ve aktarmacıyı

bir araya getiren bir eser. Eserin geniş bir tanıtımını yapmanın,

eseri okuyarak içindeki makaleleri tasnif etmenin de Abay’ı

bize tanıtacağından ve bu alandaki çalışmalara katkı

sağlayacağından hareketle bu yazı kaleme alındı.

Dünya üzerinde pek çok farklı noktada, farklı dillerde

eserleri yayınlanmış olan Abay Kunanbayoğlu, doğu ile batı

kültürünü sentezlemeyi başarmış, hayatı boyunca milli bir

şahsiyetle özgün bir ülkünün peşinde olmuştur. Böylece, tüm

dünyada eserleri halen okunan, çağdaş ve insani ifadeleri ile

yönlendirici kimliği ile bugün bile bilge şahsiyet olarak kabul

edilen Abay, bir danışma kaynağı olmayı sürdürmüştür.

İfade etmek gerekir ki, Abay Kunanbayoğlu’nu anlamak

da anlatmak da oldukça kıymetli bir iştir. Bu sonuçla

oluşturulmuş “Türk Dünyasının Bilgesi Abay Kunanbayoğlu”

kitabı içerisinde bilge ilim adamının hayatı, yetiştiği dönem

ve fikirleri çeşitli makalelerle tanıtılmaktadır. Eğitim, gençlik,

ahlak, ilim, tabiat, aşk, yöneticilik, adalet gibi pek çok farklı

konuda ortaya konan çalışmalar makalelerin ana hatlarını

oluşturmaktadır.

Bu yazıda bu kıymetli eserde bulunan Abay makalelerini

işlediği konular değerlendirildikten sonra üç ana başlıkta

incelenip ele alındı.

Sınıflandırılan ilk bölüm; doğrudan Abay’ın hayatını,

fikirlerini ve eserlerini anlatan makalelerin bulunduğu

bölümdür. Bu makalelerde Abay’ın yetiştiği çevreyi

tanımak, aldığı eğitimi öğrenmek; onun özellikle “insan-ı

kamil” düşüncesiyle birlikte gelen ahlak, sanat, adalet, ilim,

edebiyat, yöneticilik gibi konulardaki görüşlerinin temelini

anlamak açısından ortaya konmuş yazılardır.

Sınıflandırmadaki ikinci bölüm; Abay’ın etkisinde kaldığı

şahsiyetler ve onun takipçisi olan şairler ile onların eserleri

üzerine oluşturulmuş bölümdür.

Hem Ahmet Yesevi, Duvlat Babatayulı gibi alimlerin Abay’ın

şahsi ve edebi görüşleri üzerindeki etkileri irdelenmiş, hem

de Alihan Bökeyhan, Muhtar Avezov, Şakerim gibi Abay’dan

etkilenmiş alimlerin çalışmalarına yer verilmiştir.

Sınıflandırılan üçüncü gruptaki yazılar ise; genellikle Abay

araştırmalarının tarihi, nasıl bir gelişme yolu izlediği, bugün

ne durumda olduğu ve Abay araştırmacıları ile ilgilidir.

Burada Käkitay Iskakulı, Ahmet Baytursınulı, Muhtar

Avezov, Abay araştırmalarını başlatan ve bugüne kadar

devam ettirerek getiren kişiler arasında sayılmaktadırlar.

Eserin değerlendirilmesinden sonra Abay’ı anlamanın

çok geniş bir alanı araştırmayı gerektirdiğini söylemek

mümkündür. Yeni yayınlanan “Türk Dünyasının Bilgesi

Abay Kunanbayoğlu” adlı eser bu açıdan ve anılan ölçütler

içerisinde makalenin yazılmasına tesir edecek nitelikte

kapsamlı bir kitaptır.

3. Abay’ın hayatını, fikirlerini ve eserlerini anlatan

makaleler:

3.1.Seyit Kaskabasov, Abay Jäne Folklor (Abay ve Folklor

/ Akt. Hümeyra Özbek)

Abay’ın farklı edebi türlerdeki eserlerinden örnekler ortaya

konarak onun halk bilimi, folklor geleneği ve bu konuda ele

aldığı unsurlar yazının konusunu oluşturmaktadır.

Yazıda bu doğrultuda; Abay’ın daha küçük yaşlarda Kazak

masal ve efsanelerini, atasözü ve deyimleri ile bilmecelerini,

şiir ve destanlarını anladığı ve Abay’ın kendi döneminde

basılan sözlü edebiyat örneklerini de araştırdığı ifade

edilmiştir. Abay’ın destanların dilleri ve konularına çok dikkat

ettiği de yazısa vurgulanan diğer bir husustur. Abay, Rus

dilinde yayınlanan folklorla ilgili eserleri Kazak Türkçesine

aktaracak kadar alanın araştırmacısı ve folklor biliminin

önemine vakıf bir âlimdir.

Yazıda Abay’ın şiirlerinden örneklerle ritim, ses, aliterasyon,

asonansların dikkat çekiciliği üzerinde durulurken Abay’ın

folklorik ögeleri eserlerinde kullandığı ifade edilmiştir. Onun

hikayelerinin de halk hikayelerinden motifler ve folklorik

ögeler taşıdığı belirtilmiştir.

Abay’ın Kara Sözleri incelendiğinde masal, dini

hikayeler ve antik dönem örnekleriyle atasözleri ve

deyimleri birleştirmekte, sosyal anlamı daha çok değer

taşıyan meseleleri ortaya koymakta, bu da onu bir folklor

araştırmacısı olarak tanımlamamızı sağlamaktadır.

Abay folklora sadece bir şair olarak değil ayrıca bir düşünür

ve araştırmacı olarak da katkı sağlamıştır. Kara Sözlerinde

folkloru tarihi ve sosyal açıdan karşılaştırarak incelemiştir.


3.2.Darhan Kıdırali, Türkistan’ın En Büyük Şairi

Buradaki yazı Berlin’de yayınlanan “Yaş Türkistan” adlı

dergidedir. 1934 yılında bu dergide “Türkistan’ın Büyük Şairi

Abay Kunanbayulı” ismiyle yayınlanan bu makalenin asıl

sahibinin Prof. Dr. Tahir Çağatay olduğu ifade edilmektedir.

Makalede Abay’ı yetiştiren çevre ve Kazak edebiyatı

hakkında bilgi veren yazar, Abay’ı Çağatay’ın büyük

düşünürü, halk taraftarı, milliyetçi bir şair olarak tanımlamıştır.

Abay’ın Puşkin ve Lermontov’u dahi araştıran, kendi

halk edebiyatına hâkim bir alim olduğu yazar tarafından

vurgulanmaktadır. Yazar aynı zamanda Abay’ın oluşturduğu

Alaş ruhunun daha sonra Ahmet Baytursınulı, Mirjakıp

Dulatulı, Sultan Mahmut gibi alimler ile temsil edildiğini de bu

ekolün Sovyetlerin acı gerçeklerini ortaya koyup, yalnızca

Kazakistan edebiyatının değil bütün Türkistan edebiyatının

oluşmasına katkıda bulunduğunu da belirtmektedir.

Abay farklı dönemlerde fikirleri engellenmeye çalışılan,

edebi eserleri yasaklanan ve şahsı unutturulmaya çalışılan

bir alim olsa da halkın gönlünde yaşamayı başarmış ve daha

sonra gelişecek büyük bir ruhun ateşini alevlendirmiştir.

3.3.Sara Adilgereykızı Küzembayeva, Abaydıñ

muzıkalıq şığarmaşılığı (Abay’ın Müzikle İlgili Eserleri /

Akt. Esra Gül Keskin)

Yazıda, Abay’ın çok güçlü bir şair olması yanında oldukça

başarılı bir besteci olduğu, onun bestelerinin bu güzelliğinin

ahenkli güfte ile olan uyumdan ileri geldiği belirtilmektedir.

Yazara göre, Abay’ın nazım türleriyle uyumlu konuşur

gibi okunan şarkıları nazik ve oldukça etkileyicidir.

Onun geleneksel müzik ve folklorun mevcut türlerini de

harmanlayarak çağdaş metotları Kazak müziğinin içerisine

dahil ettiği de ifade edilmektedir..

Makale, Abay’ın müzik içerisindeki folklor ile çağdaş

düşünce sistemini başarılı bir şekilde harmanladığı ve güfte

ile melodik ritmi birleştirerek başarılı ürünler ortaya koyduğu

ifadeleriyle sona ermektedir.

3.4.Serik Negimov, Abaydıñ şığarmaşılıq tulğası (Abay’ın

Yaratıcılık Karakteri / Akt. Balsan Madi)

Abay’ın Kazak toplumuna ve Kazak yazı dünyasına felsefe,

insancıl görüş, sanatsal ustalık, ilmi dünya görüşü ile ilgili

yenilikler getirdiği, çağdaş düşünceyi ön planda tuttuğu

anlatılmaktadır. Yazıda kamil bir karakter olarak tanımlanan

Abay’ın yaratıcılığına yenilikçi kimliği ile bağlantı kurularak

atıfta bulunulmuştur. Abay’ın içerisinde bulunduğu “Edebî

ortam”ı, “Doğu sanatı ile Kültürü”nü, “Vecize Sanatı”nı ele

alarak Abay’ın çağdaş Kazakistan edebiyatının temelini

oluşturduğu, milli şiir dilini geliştirdiği, bir önder olduğu,

usta bir besteci, tercüme sanatının üstadı, ana dilinin söz

hazinesini başarıyla kullanan bir kişi olması gibi sıfatlarla

anılan bir âlim olarak ifade edilmiştir.

3.5.Danday Iskakulı, Abaydıñ awdarmaşılıq älemi (Abay’ın

Çeviri Dünyası / Akt. Esra Gül Keskin)

Yazının başında Kazak edebi çevirilerini başlatan kişinin

Ibıray Altınsarın, temelini kuran araştırmacının ise Abay

olduğu belirtilmektedir. Yazıda bu görüşler doğrultusunda

Abay’ın yapmış olduğu çevirilerden örnekler verilmiş ve

Abay’ın çeviri yapma konusunda sahip olduğu edebi

görüş anlatılmıştır.

Makalenin yazarı, Abay’ın çevirilerinde Kazak halkı için

faydalı olabileceğini düşündüğü metinleri seçtiğini, halkın

sahip olduğu kültür ögeleriyle örtüşen çeviriler yapmaya

çalıştığını ifade etmektedir. Yazar, Abay’ın Rus dilini iyi

bilmesinin onun çevirdiği eserlere de olumlu şekilde etki

ettiğini, çeviri yaparken estetik ve sanatsal prensiplerden

yararlandığını da vurgulamaktadır. Abay’ın çevirilerinde

metni aynen çevirmediği ve özgün bir bakış açısıyla metne

yaklaşıldığı, nazirecilik geleneğine de hakim olunduğu

yazıda vurgulanan hususlardandır.

3.6.Baltabay Abdiğazulı, Abay jäne ulttıq poeziyadağı jaña

arnalar (Abay ve Milli Şiirin Yeni Kaynakları / Akt. Cemile

Arslan)

Makalede gelenekçilik ve çağdaşlık içeriğiyle oluşturulan

güncel ve milli düşünce sisteminin Abay’ın sahip olduğu

ve onu Kazak edebiyatının zirvesine çıkaracak en temel

№

5 (36) 2020

faktörlerden olduğu dile getirilmektedir. Halkın gelenekleri

ve folkloruna bağlı olarak çağdaş yenilikçi bir anlayışı milli

karakterine sindiren Abay’ın bunu Kazak halkına aksettirdiği

de yazıda ifade edilen noktalardandır. Abay’ın oluşturduğu

bu anlayış ile Akılbay, Mağaviya, Şakerim gibi çok sanatçının

yetiştiği ve sanatlarını icra ettikleri de vurgulanmaktadır.

Makalede Abay’ın yolunu açtığı bu düşünce sisteminin 19.

Asrın ikinci yarısında başlayan milli edebiyatın yerini bulması

ve gelişmesine de zemin hazırladığı ifade edilmektedir.

3.7.Jabal Alşın Şoyınbet, Abaydıñ qarasözderiniñ zerttelüvi

(Abay’ın Kara Sözleri Üzerine Araştırmalar / Akt. Gulvira

Darmenova Akyol)

Yazıda Abay'ın Kara Sözleri aktarılmaktadır. Abay'ın Kara

Sözler isimli didaktik eserinde ilmi, ahlaki, felsefi, gelenek

ve görenek izlerini işleyişi ile kapsamlı fikirler bildirmesine

dikkat çekilmektedir.

Abay’ın ‘Kara Sözler’ isimli kitabında kâmil insan olma

yolunun hem dini hem de insani bilgilerle açılabileceğini

izah etmesi yazının önemli noktalarından birini ortaya

koymaktadır.

3.8.Abdulvahap Kara, Kazak Yazılı Edebiyatı'nın Kurucusu

Abay Kunanbayoğlu'nun Hayatı ve Eserleri

Makalede Abay birçok açıdan tanıtılmaya çalışılmıştır.

‘Abay'ın Hayatı’ başlığı altında yazar, sanatçının yalnızca

edebi eserleri değil ailesi ve edebi kişiliğinin oluşması

üzerinde etkili olan ortam hakkında da bilgi vermiştir.

Yazar tarafından ifade edilen şu sözler yazının özünü teşkil

etmektedir: "Abay yazılarıyla halkını devamlı iyiye, güzele,

gelişmeye ve kalkınmaya teşvik etmiştir”.

3.9.Dihan Kamzabekulı, Abay mätinindegi “İonna Ark”

pen “İvan Gus” attarına qatıstı tüsinik (Abay Metinlerindeki

"Iovanna Ark" ve "Ivan Gıs" Adlarıyla İlgili Düşünceler / Akt.

Zehra Taşdemir)

Abay'ın ‘Kara Sözler’ eserindeki 37. sözün 8. bölümünde

kullandığı sözlere atıfta bulunularak "Iovanna Ark" ve

"Ivan Gıs" adlı kişilerin kim olduğu ve Abay'ın bu sözü niye

söylemiş olabileceği üzerinde durulmuştur.

Bu söz şu şekildedir: "Hakim Sokrat'a zehir içiren, İvan

Gus'u ateşe atan, İsa Aleyhisselam'ı çarmıha geren,

Peygamberimizi deve leşine gömen o kim?"

İvan Gus adlı kişinin Çekoslavakya halkının milli kahramanı

olduğu, İovanna Ark’ın ise Fransız bir kahramanın kızı

olduğu, halkını İngiliz baskıcılarına karşı ayaklandıran bir

karakter olduğu bilgisinin verildiği yazıda, Ivan Gus isminin

Janna Dark ismiyle değişip değişmediği hususunun kesin

olmadığı ve aynı zamanda Abay'ın bu isme gerçekten eseri

içerisinde yer verip veremeyeceğinin delillerle araştırılması

gerektiği üzerinde durulmaktadır.

3.10. Sayımbay Jumağul, Abaydıñ ağartuvşılıq muratı

(Abay'ın Eğitimdeki Amacı / Akt. Birkan Çay)

Yazı başlıktan da anlaşılacağı üzere Abay'ın eserleriyle

oluşturmak istediği ülkü ve Kazakistan halkı üzerindeki tesiri

hakkında kaleme alınmıştır.

Abay’ın içinde bulunduğu toplumu geliştirmek yolunda,

insancıl olma kurallarını temel alarak milli bir duruş sergilediği,

daima gelişme ve çağdaş düşünme kavramlarının peşinde

yürüdüğü, aydınlatıcı fikirleri ile geleneksel milli pedagojinin

temellerini attığı ve geliştirdiği yazının işlediği konulardandır.

3.11. Janat Aymuhammet, Dinara Bergibayeva, Abay

tağlımı: poeziyadağı dästür jäne intermätin (Abay Bilgeliği:

Şiirdeki Gelenek ve Metinlerarasılık / Akt. Hümeyra Özbek)

Makalenin girişinde, metinlerarasılıkla ilgili inceleme

yönteminden bahseden yazar, bu inceleme yönteminden

faydalanarak iki metnin diyaloğa girme kabiliyeti ve metinsel

benzerlikleri ile farklıları hususunda görüşlerini ortaya

koymuştur.

Yazıda Abay’ın şiirlerini metinlerarasılık inceleme

yöntemi ile ele alan yazar, Abay ile farklı şairlerin şiirlerini

karşılaştırmıştır. Yazar, bu inceleme esnasında Abay’ın

Kazakistan şiirine kazandırmış olduğu imgesel modern

edebiyat dönemi üzerine örneklerini sıralarken Kasım

Amanjolov’dan farklı bir kullanım örneğini de belirtmiştir.

Bu kullanımlarla birlikte Abay’ın edebi metin oluştururken

5

№

5 (36) 2020

dikkate almış olduğu yeni çağrışım modelleri iç düşünce,

psikolojik tahliller, duyu betimleri ile birlikte ele alınmış hem

Abay’ın kendisinden sonra gelen şairleri hangi yönlerden

etkilediği hem de şiirin bireyselliği vesilesi ile aynı temanın

farklı şiirlerde değişik duygular oluşturabileceği düşüncesi

anlatılmak istenmiştir.

3.12. Esim Ğarifolla, Abaydıñ hakimdigi tuvralı-I (Abay’ın

Bilgeliği Hakkında I, / Akt. Tüge Aktosun)

Makale Abay’ın bilgeliğini ele almaktadır. Yazıda,

Mağjan’ın Abay’ı “Altın Bilge Abay” diye anlattığı, Ahmet

Baytursunoğl’nun ise “Kazakların baş şairi” dediği üzerinde

durulduktan sonra Abay’ın bu bilgeliğinin hangi kaynaktan

geldiği ve beslendiği konu sorgulanmaktadır.

Abay’ın bilge kavramını sık kullandığı, bu kavramı

zenginleştiren bir edip olduğu belirtildikten sonra onun “Her

alim bir bilge değil, her bilge bir alimdir” sözü de yazıda

değerlendirilmiştir.

Yazıya göre Abay milli düşüncenin farklı örneklerini

başarıyla sunmuştur. Sunmuş olduğu bu millilik hep bilgelik

ile iç içedir. O bilgeliği vasıtasıyla milli düşünceyi âlemin

seviyesine yükseltmiştir. Abay bu bilgeliği Sokrates, Platon

ve Aristo gibi rasyonalist filozoflardan alıp, kendi halkına

aksettirmiştir. Abay’ı da bilge yapan en önemli nokta budur.

3.13. Esim Ğarifolla, Abaydıñ hakimdigi tuvralı-II - Öleñ

sözdiñ bası (Abay’ın Bilgeliği Hakkında II- Şiir Sözün Başıdır

/ Akt. Necmettin Biçer)

Makalenin başında yazar, şiirin önemi Kur’an-ı Kerim

ayetlerinin de şiirsel bir biçimde Hazreti Peygambere indiğini

hatırlatır. Şiir insan ruhuna tesir eden bir edebi türdür.

Abay’da bu türün en büyük ustalarındandır. Makalenin

yazarı, Abay’ın kendi dönemi içinde o zamana kadar Kazak

şiirinde bilinmeyen pek çok duyguyu ve edebi bakış açısını

Kazak edebiyatına kattığını söyler. Abay’ın şiir görüşü

ve edebi bakış açısıyla Kazak bilinci, Kazak ruhu Kazak

duygusu birlikte gelişmiştir.

3.14. Şapay Tursınjan, Kemeñger (Bilge / Akt. Sibel Aşkar)

Abay’ın yaşadığı dönemin zorluklarının aktarıldığı

satırlarla başlayan yazı içerisinde sömürgeciliğin ve eziyet

altındaki Kazak halkının yaşadıkları buhranlı dönemler

hatırlatılmaktadır. Abay’ın bilgeliğinin bu zorlukları da

sindirerek oluştuğuna dikkat çeken yazar, Abay’ın şiir

anlayışının olgunluk dönemi içerisinde zirve yaptığını

belirtmiş ve 40 yaş faktörünün altını çizmiştir. Yazar Abay’ın

bilgeliğini “Közün etrafında örtülü duran alev gibi muhteşem

bir değişim.” sözleriyle betimlemiştir.

3.15. Rakımjan Turısbek, Hakim Abaydıñ “Qarasözderi”

jäne ruvhaniyat (Bilge Abay’ın “Nasihatleri ve Maneviyatı” /

Akt. Ayşegül Örseloğlu, Süveyda Şahin)

Abay, onun nasihatleri ve maneviyatı dendiğinde akla

gelen ilk şey onun “Kara Sözler” adlı eseridir. Abay

hayatın zor yollarından geçtiği, toplumun çelişkili, sıkıntılı

zamanlarını gördüğü için “insan” ve “onun emeği”nin olumlu

ve olumsuz yönlerini fark etmiştir. Onun nasihatlerinde

Kazak ulusunun geçirdiği toplumsal değişimler temel

alınmış, hayat tecrübeleri ve zamanın pürüzleri ile geçmiş

ve bugünün münasebetleri, geleneklerin değeri ve nesillerin

bu gelenekleri anlaması için gerekli olan bağlar irdelenmiştir.

Abay’a göre insan doğduğunda akılsız ve bilgisizdir. İnsan

görür, tadar, işitir ve en önemlisi dikkat ederse iyiyi ve kötüyü

ayırt edecektir. Abay’a göre cahillik, üşengeçlik ve zalimlik,

insan için en büyük kötülüğü getirecek üç şeydir. Abay, ömrü

boyunca bu doğrultuda aklını ve duygularını birleştirerek

kâmil insan olma ve arama yolunda olmuştur.

3.16. Maksat Aliphan, Abay Qarasöziniñ özegi – iyman

mänin tanıtuv (Abay’ın Kara Sözlerinin Temeli Olan İmanın

Anlamını Açıklamak / Akt.R.Madakaev)

Yazıda Abay’ın tam manasıyla şahsiyetini yansıttığı Kara

Sözler isimli eseri üzerinde durulmuş; insanın kamil bir varlık

olması gerektiği yanında imanın manası da açıklanmaya

çalışılmıştır. Bu açıdan ele alındığında Kara Sözlerin 38.

Sözüne dikkat çeken yazar, Abay’ın bu yazıyı İnsanoğlu

için kaleme aldığından bahsetmiş ve burada yazının her


ne kadar Allah ve iman hakkında yazılmış gibi görünse

de aslında “insan olma” konusunun temelden ele alındığı

fikrinin altı çizilmiştir.

İnsanı diğer tüm varlıklardan ayıran ve kamil bir varlık

kılan en önemli vasıf iman gücüdür. İnsan varlığının önünde

Allah’ın verdiği ruhla birlikte topraktan yaratılmış karışımla

bağlantılı olarak iki yol durur: Biri Allah’ın insanlık yolu

ikincisi ise nefis yoludur.

Yazıda Abay’ın şu savı özetlenmektedir; İman akıl yoluyla

vardır. Allah bu yolla insanlara iyilik yapmıştır. Din yolundaki

kulların Allah’a iman etmesi öncelikle akıl yürek ve kamil

olmayla ilgilidir. Bu sebepledir ki iman insan için oldukça

önemli bir ögedir.

3.17. Nergis Biray, Baktıgül Abdıhanova, Yusuf Has

Hacib’ın ‘Kutadgu Bilig’i ile Abay’ın ‘Kara Sözleri’nde Akıl

Yazı içerisinde kültürel ve uygulamalı akıl kavramları

üzerinde durulmuş ortak duygu ve düşünce dünyasını

yansıtan söyleyişlerin ne olduğu ele alınmıştır.

Ayrıca Türk milletinin tarih boyunca kültürel kodlarının

hangi yollarla aktarıldığı ve aktarımının belirlediği yol,

ortaya koyduğu ortak değerler irdelenerek kültürel aktarım

konusuna da dikkat çekilmiştir.

Bu iki kıymetli eserde “akıl” konusu irdelenirken

metinlerarasılık yöntemi kullanılmış olup öncelikle akıl

kavramı açıklanmış daha sonra hem Kutadgu Bilig’den hem

de Kara Sözlerden örnekler verilmiştir.

3.18. İslamiya Halitova, Abay Qunanbayev murasındağı

murat tuvralı ideyalardıñ bügingi oquv-tärbiye protsesindegi

ornı (Abay Kunanbayev Mirasındaki Ülkü Hakkındaki Fikirlerin

Bugünkü Eğitim Sürecindeki Yeri / Akt. Fatma Nur Karkın)

Yazıda başlıkta da belirtildiği gibi insanların ortak

değerlerinden kabul edilen ve Abay Kunanbayoğlu’nun “Akıl,

gayret ve yüreği eşit tut” felsefesi diyebileceğimiz fikirleri

dile getirilmiştir. Bu felsefe yalnızca eğitimi değil insanı,

kamil insan olma yolunda ilerletecek bir felsefedir. Abay’ın

aklı ve akıl sahibini her şeyden üstün tutması da eğitim ve

bilimsellikle iç içe bulunan ve ayrılmayan görüşlerindendir.

Bu açıdan ele alındığında Abay eserleri öğrenme ve

öğretmenin kıymetini anlatma ülküsündedir.

3.19. Serikkazı Korabay, Joldasbek Mambetov, Abay –

älemdik ulı tulğa (Abay Dünya Şahsiyeti / Akt. Balsan Madi,

Şırın Kavanova)

Yazıda bahsedildiğine göre Abay sanatı ve şahsiyeti

dünyaca tanınan ve aynı zamanda taktdir gören bir

âlimdir. Abay’ın 150. doğum yılının UNESCO tarafından

bütün dünyada “Abay yılı” ilan edildiği yazının girişinde

belirtilmektedir.Yazının genel çerçevesi içerisinde Abay’ın

Kazakların en önemli şairi olmakla kalmayıp, Çin’de

Konfüçyüs, Batı’da Platon olabilecek evrensellikte bir

düşünür olduğu ifade edilmiştir.

Abay kendine has hümanist düşünce tarzıyla, başka

halkların kültürü hakkındaki özgün bakış açısıyla, eğitime ve

bilimsel çağdaş düşünce sistemine verdiği değer ile üretmiş

olduğu modern edebiyat anlayışıyla hem bir filozof hem de

çok önemli bir ilim adamıdır.

3.20. Bolat Korganbekov, Abay öleñderindegi fol’klorizm

(Abay Şiirlerinde Folklorizm / Akt. Ali İhsan Acar)

Yazıya göre, Kazak edebiyatının zirve şahsiyeti Abay,

gençliğinden beri kendi milletinin kültürel mirasından ve

manevi kaynağından beslenip susuzluğunu gidermiştir. Bu

durum onun folklara ve kültürel birikime verdiği değerin bir

nevi göstergesidir.

Makalede büyük şairin Kazak Folkloru ile sözlü

edebiyatından öğrendiği dil hazinesi ve edebi sanat

kurallarının işleyişi hakkında bilgiler verilmektedir. Abay’ın

eserlerinin folklor ürünü eserlerle bağlantısı onun halk

bilimsel türler ile içeriklerden sadece faydalanmasından değil

Kazakların dil hazinesinin kullanımından da anlaşılmaktadır.

3.21. Galiya Akmanova, Abay qaldırğan İz – mäñgilik mura

(Abay’ın Bıraktığı İz: Edebi Miras / Akt. Nezaket Esen Cürgül)

Abay Kunanbayoğlu Kazak halkının aklı, düşünce dünyası,

kültürü, sanatı ile edebiyatının zirvesini tasvir eden bilge bir

6


şahsiyettir. Abay, hem Doğu kültürüne oldukça hakim hem

de Batı kültürü ve yenilikleri için çalışan önemli bir alimdir.

Ayrıca yazı içerisinde Abay’ın eserlerinde işletmiş olduğu

temalar içerisindeki fikirleri de irdelenmiş olup örneğin

Abay’da ‘aşk’ın bir sevgi meselesi olduğu ifade edilmiştir.

Abay’ın edebi mirası “kâmil insanı” arama yolunda yeni

neslin yüreğine tesir eden mukaddes bir emanet olarak

tanımlanmaktadır.

3.22. Günafis Abikenova, Gülnaz Karipjanova, Abay

öleñderine kontseptilik taldav (Abay Şiirlerinin Kavramsal

Analizi / Akt. Rashid Madakeyev)

Renkler sembolik anlamlar taşır, aynı zamanda renkler

milliliğin de göstergesi olan sembollerdir. Abay şiirleri de

renkler ve türleri bakımından kendine has özellikler ve

sembolik anlamlara sahiptir. Yazı içerisinde Abay’ın şiirleri

içerisindeki kavramların renkler üzerinden taşıdığı anlamlar

değerlendirilmiştir.

Abay’daki renklerin diğer kültürlerdeki bazı örneklerle

karşılaştırılması ile de tüm kültürlerde renklerin kendine özgü

sembolik anlamlara sahip olduğu ifadesi ortaya atılmıştır.

3.23. Gülnafis Abikenova, Epistolyarlıq janrdıñ Abay

şığarmaşılığındağı körinisi (Abay Eserlerinde Edebi Mektup

Türü / Akt. Yasin Zobar)

Kazak edebiyatında mektup türü ile ilgili örneklerin var

olduğu açıklanarak başlanan yazı içerisinde, mektup

türünün Abay’ın eserleri içerisinde de bolca kullanıldığı

ifade edilmiştir. Yazıda Abay’ın mektup türündeki şiirlerinden

örneklerin bulunduğunu görüyoruz. Edebi mektup türü,

Abay’ın eserlerinde duygu aktarımının yapıldığı bir araç

halini almaktadır.

3.24. Marat Bekbosınov, Abay jäne şığıs ruvhaniyatı (Abay

ve Doğu Maneviyatı / Akt. Ezgi Yıkmış)

Yazıda da bildirildiğine göre, Abay’ın yaşadığı dönemde

Kazak halkı maalesef sömürgeci bir zihniyetin esareti altında

yaşamaktadır. Bu dönemde Abay’ın eserlerindeki Doğu

ile ilişkiler ve Doğu etkisinden sadece Arap medeniyeti ve

İslam dini felsefesi anlaşılmalıdır. Onun maneviyatının özeti

budur. Abay hem doğu medeniyetine hâkim hem de batı

dünyasının yeniliklerini araştıran bir anlayış içerisindedir.

Yazı içerisinde Abay’ın ve onun manevi yönünü yönlendiren

durumların etkisi üzerinde durulmakta olup. Doğu kültürünün

önemine atıfta bulunularak ondaki İslam dininin hümanist

vasfının önemi de ortaya konmuştur.

3.25. Marat Bekbosınov, Janagul Sametova, Ulusal Ruh

ve Abay

Yazıda, Abay’ın halk arasında yer alan milli spirütalizm yani

tinsellik ile ilgili kendi eserlerinde sömürgeye karşı üç farklı

noktaya değindiği, bu görüşleriyle hem özgün hem de halkı

için mücadele eden bir figür oluşturan Abay’ın Kazakların

kendi milli düşüncesini, gelenek ve göreneklerinin kıymetini

her zaman anlatmaya çalıştığı ifade edilmektedir.

Makalede, Abay’ın atalarının namusuna sahip çıkmak,

doğru istikamette ilerlemek ve adaletli bir yolu tercih etmek

için sonsuza kadar bıraktığı iki özellik üzerinde durulmuştur.

Bunlardan biri Kazakların milli terbiyesi, gelenek göreneği

ve şairlerin mirasıdır. Diğeri ise Kazak halkının maruz kaldığı

sömürgecilik zihniyetidir.

3.26. Ayjan Hibadullina, Abay Karasözlerindeki

publisistikalıq sarın (Abay’ın Kara Sözlerindeki Gazetecilikle

İlgili Konular / Akt. Emre Tunçkın)

Makalede belirtildiği üzere, Abay, şairliği ile birlikte Kazak

gazeteciliğinin topluma yerleşip büyümesine, gelişmesine

yol açmış bir basın kahramanıdır. Temel olarak ele aldığı

konular ise eğitim, halkı aydınlatma, felsefe, edebiyat, sanat,

ahlak ve toplumsal meselelerdir.

Abay, Kazak edebi dilini kalıplaştırmada büyük emek

harcamıştır.

Onun gazetecilik yönünün öne çıkan özelliği ise onun

eserlerinde psikolojik ve analitik yorumların baskın oluşudur.

Abay’ın Kara Sözleri, Kazak gazeteciliğindeki zenginliğin

ayrılmaz bir parçasıdır. Onun gösterdiği yol Kazak

gazeteciliğinin objektif açıdan kâmil hale getirilmesine de

№

5 (36) 2020

ışık tutmaktadır.

3.27. Ekrem Ayan, Abay Dönemi Kazakistan’da

Sosyoekonomik ve Siyasi Durum

Yazıda verilen bilgilere göre Abay, kendi döneminin

en güçlü şairidir. O, çevresindeki şairlere tesir etmiş ve

kendisinden sonra milliyetçi şairlerin yetişmesine katkı

sağlamıştır. Abay’ın çocukluk dönemi 19. yy’ın ortalarında,

Kazakistan’da Çarlık ve sömürge siyasetinin ilk döneminin

sona erdiği zamanlarda geçmiştir.

Yazıda Kazakistan ve Kazak halkının yaşadığı zorluklar

konu olarak ele alınmış, Kazak edebiyatının önde gelen

temsilcisi olan Abay’ın büyük şairliğinin ve bunun yanında

Kazakistan’ın toplum ve edebiyatının yapısı hakkındaki bilgi

sahibi olmasının sebebinin bu durum olduğunun aktarımı

yapılmıştır.

Böyle çalkantılı bir dönemde bile Abay, Kazak toplumunda

sosyal ve ekonomik reformu dile getiren tarihi bir şahsiyet

olarak varlığını gözler önüne sermiştir.

3.28.Cemile Kınacı, Kurgudaki Abay’ın Rus Algısı

Yazıda Muhtar Avezov’un “Abay Yolu” isimli eserinden ve

eserde Rus Kültürüne bakış açısının kurgusal olduğundan

bahseden yazar, aynı zamanda Abay’ın yaşadığı dönem

içerisinde Ruslardan görülen büyük zulüm yanında insan

olmanın saygı gerektiği düşüncesinin de Rus arkadaşları

vesilesiyle gerçekleştiğini belirtmektedir.

Avezov, Abay’ın Mihaylov ile olan güçlü dostluğundan yola

çıkarak bazı noktalarda kurgusal olarak Rusları kendisine

yakın olarak gördüğünden, sanat ve bilim alanlarında ileri

olan Ruslara bakış açısının olumlu manada değiştiğinden

bahsetmektedir.

Avezov’un Abay Yolu adlı romanında Rus Mihaylov ile Abay

arasında çok güçlü bir dostluk vardır. Çarlık karşıtı devrimci

Rus dost Mihaylov, Abay’a Çarlık karşıtı fikirlerini aşılamış;

Çarlık’ın gerçek yüzünü ona göstermeye çalışmıştır. Abay

Rus dostu Mihaylov’un bu düşünce yapısından etkilenmiştir.

Dolayısla Rus ilim ve sanatına her geçen gün biraz daha

yaklaşmıştır.

Avezov’a göre Abay Rusları örnek alınacak bir halk

olarak tanımlamaktadır. Bu eser içerisinde Abay’a yardım

eden Petroviç ve Pavlov gib şahısların varlığı ile Abay’ın

Rus dostluğu üzerinde durulmuş ve olumlu bir algı

oluşturulmuştur.

3.29. Samet Azap, Abay’ın “Her Şeye Heveskar Olma” Şiiriyle

Nasihatlari (Kara Sözleri) Arasında Metinlerarası İlişkiler

Makalede Kazak halkının gelecek kurgusunun oluşmasında

önemli bir fikir adamı olan Abay Kunanbayev’in Kara Sözleri

ve şiirlerinde ortaya koyduğu düşüncelerle devrinin önemli

bir âlimi olduğu anlatılmaktadır.

Yaşadığı dönemin bir geçiş dönemi olması ile Rusya’nın

siyasi, kültürel ve sosyal baskısına rağmen çocukluğunda

aldığı iyi bir eğitimle hem doğuyu hem de batıyı iyi bilen,

halkının aydınlanması için mücadele eden önemli bir ilim

adamı olduğu üzerinde durulmaktadır.

2.30.Aysel Baytok, Abay Kunanbayev’in Eserlerinde Kadın

Makale içerisinde öncelikle kadının Kazak diyarında ve

Abay’ın yaşadığı dönem içerisindeki yeri konumlandırılmış ve

okura aktarılmıştır. Hem Kazak Türklerinin hem da bütün Türk

dünyasının ortak değeri olan Abay’ın eserlerinde en çok eğitim

konusu işlenmektedir. Ona göre bütün sorunların temelinde

eğitim, bilim ve teknolojinin bulunmayışı yatmaktadır.

Onun şiirlerinde kadın farklı durumlarda karşımıza çıkıyor

olsa da özellikle sevgisi ve şefkatiyle eşini sakinleştiren,

ailede huzuru sağlayan bir birey olarak kendine yer

bulmuştur. Abay’a göre kadının iyi huylu, güzel ahlaklı

olması erkek için büyük bir zenginliktir.

2.31. Zhazira Otyzbay, Abay’ın Eserlerinde Rus

Edebiyatının Etkisi ve Şiirlerinde Rusça Alıntı Sözcükler

Yazıda, Rus diline vakıf olan Kazakların, Rus edebiyatının

önde gelen isimlerinin eserlerini Kazakçaya aktardıkları, bu

süreçte Rus edebiyatının da Kazak edebiyatını etkilediği

ifade edilmektedir. Abay’ın birçok eserinde Lermontov,

Puşkin, Krilov gibi Rus yazarların edebi ve fikri etkisini

7

№

5 (36) 2020

görmenin mümkün olduğunu belirten yazara göre, Abay’ı

ve eserlerini anlamak, Kazakların bağımsızlığını kaybettiği,

köklü değişimlerin yaşandığı karmaşa dönemindeki genel

durum ve yaşanılan olayları araştırmaktan ve Abay’ın

etkilendiği Rus yazar ve düşünce adamlarının eserlerini

anlamaktan geçer.

3.32. Nurgül Tilebaldina, Abay şığarmaları – bilim men

tärbiye quralı (Abay Eserlerinin Bilim ve Terbiye Kuralları /

Akt. Nezahat Duru)

Yazıya göre Abay’ın şiirlerinin ve Kara Sözler’inin en

önemli nesnesi insan ve asıl maksadı ise insan terbiyesidir.

Yazı içerisinde Abay’ın bu maksatla fikirlerini belirttiği

terbiye kuralları üzerinde durulmuştur. Abay’ın eserlerindeki

akıl, düşünce, sanat, bilim ve ilim, nesilleri terbiye etmenin

temel yoludur. Abay, şiirlerinde sanat, ilim, emek, dostluk,

merhamet, adil olma gibi birçok şeyden bahsetmiş ve hangi

vasıfların iyi bir insanda bulunması gerektiği konusunda akıl

verip, bilinçli nesiller yetiştirilmesi gerektiğine dikkat çekmiştir.

Abay’ın bize sunduğu özellikleri bütün nesillere yaymamız

onun isteğidir. Bunun için öncelikle iyinin ve kötünün ne

olduğu anlatılmalı ve terbiye buradan başlamalıdır.

3.33. Kuralay Tölebayeva, Gülnur Mürselim, Abay

tragediyasındağı Abay beynesi (Abay Trajedisindeki Abay

Tipi / Akt. Ömer Fatih Öztürk)

“Abay trajedisi” Abay’ın ilk defa sahnede canlandırdığı

eserdir. Makale içerisinde bu trajedide yer alan Abay tipi

konu edinilmiştir.

Eser, Abay’ın hayatının son dönemlerini, şairin zorluklar

içinde yaşadığı hayatın olgunluk dönemini içerir. Trajedinin

konusu, iki âşık genç olan Aydar ile Ajar’ın masum aşkı,

baskıcı Orazbay Narımbetlerin düşmanca davranışlarına

maruz kalışlarıdır. Eserdeki asıl mesele, sadece iki

gencin mücadelesi değil, Abay gibi güçlü bir şahsiyetin

üst kademelerde görevli insanların karşısındaki duruşu,

binlerce yalnız mücadele eden bireyin sosyal gerçekler

içindeki durumunu anlatan anlamlı bir savaştır.

3.34. Soner Sağlam, Abay Yazınında Gençlik İdeali:

Abdirahman

Makale, Abay’ın tek amacının Kazak halkının refah ve

huzur içinde yaşaması olduğunu, bu doğrultuda Abay’ın çok

genç yaşta kaybettiği oğlu Abdirrahman ile bir gençlik ideali

oluşturmasının bağlantılı şekilde ele alındığını anlatmaktadır.

Abay, bu konuda akıl ve bilimi kendisine rehber edinmiş,

çalışkan, gayretli, yardımsever ve sorumluluk sahibi

gençlere ihtiyaç olduğunu belirtmiştir. Abay’ın bildiği tek

gerçek, gençliğin bir toplumun geleceğini emanet edeceği

yegâne zümre olduğu da yazıda vurgulanmaktadır.

Abay, gerek Kara Sözlerinde gerek şiirlerinde üyesi olduğu

topluma karşı taşıdığı sorumluluk hissiyle gençlerin eğitimi

ve sahip olması gereken vasıfları dile getirir. Bir başka

ifadeyle Abay, bir gençlik idealini ortaya koymuştur. Bu

ideali oğlu Abdirahman şahsında somutlaştırır. Genç yaşta

kaybettiği Abdirahman, Abay’ın gençlik idealinin adıdır.

3.35. Karlığaş Sarbasova, Abay şığarmalarındağı qarsı

mändi sözderdiñ qoldanısı (Abay Eserlerindeki Zıt Anlamlı

Sözlerin Kullanımı / Akt. Kübra Mavi)

Zıt anlamlı sözlerin dünyadaki nesne ve kuruluşların

vasfını, niteliğini az ya da çok olma özelliğini, ölçüsünü,

hacmini karşılaştırıp, birbirine karşı kullanma yolundan

ortaya çıktığı yazı içerisinde belirtilmiştir. Abay’ın zıt

anlamlıları sık kullanmasının asıl sebebinin de bu olduğu

görüşü makalede belirtilmiştir.

3.36. Cemile Arslan, Abay Kunanbayulı Kimdir?

Yazıda, Kazak halkının kıymetli alimi Abay Kunanbayoğlu

tanıtılmaktadır. Hem şair hem de yazar olan Abay’ın 200’e

yakın şiiri, 3 destanı, 45 nesri ve ayrıca çevirileri olduğu, onun

kendisinden sonra yetişen birçok şaire ve aydına tesir ettiği;

milli mücadele, siyaset ve pedagoji sahalarında “Ahmet

Baytursınulı, Mağjan Jumabayulı, Mirjakıp Duvlatulı gibi

kuvvetli isimlerin yetişmesine vesile olduğu anlatılmaktadır.

3.37. Mehtap Solak Sağlam, Abay Yazınında Temel

Değerler


Abay’ın eserlerinde sosyal eleştirinin ön plana çıktığı,

fakat onun hiçbir zaman sadece eleştiriyi hedeflemediği,

yazdıklarıyla adeta toplumdaki çözülme ve bozulmaya

ayna tuttuğu, onun kaleminden çıkan her bir mısrada bir

medeniyet tasvirinin söz konusu olduğu yazının içeriğini

oluşturmaktadır. Abay, Kazak halkının milli ve manevi

değerlerini mısralarına da aktarmıştır. Yazı, bu bakımdan

Abay yazınının bir bakıma ideal Kazak tipini ve ideal toplum

yapısını ortaya koyduğunu ifade etmektedir.

3.38. Yaşar Sözen, Abay’ın Bilim ve Eğitim Hakkındaki

Görüşleri Üzerine Bir İnceleme

Yazara göre Abay, şiir ve kara sözlerinde akla gelebilecek

her türlü dini, milli, ahlaki, sosyal ve siyasi konuyu ele

almakta, açıklamakta ve bu konuların eleştirisini sert bir

dille yapmaktadır. Bu konulardan biri de yazı içerisinde

belirtildiği üzere bilim ve eğitimdir. Şair bilim ve eğitime ayrı

bir önem vermekte ve bilim ve eğitimi bütün şiir ve Kara

Sözlerinde özenle işlemektedir. Yazar, Abay’ın bilim ve

eğitim konusunda söylediği her sözün, başta Türkler ve Türk

dünyası olmak üzere bütün insanlık ve dünya için değerli ve

önemli olduğunu ifade etmektedir.

3.39. Aygül Türikpenova, Kazak Edebiyatının Kurucusu

Abay Kunanbayev’in Kara Sözlerindeki (Nasihatler) Felsefi

Düşünceler

Yazıda, Kara Sözlerin Kazak halkının yokluk, kötü idare

ve toplumsal hayattaki eşitsizliklerle sınandığı ve tarihi

gerçekliği olan bir zaman dilimini kapsadığı ifade edilmiştir.

Makalenin yazılma hususu da burada ortaya konulmuş, bu

zor dönemde ortaya çıkan Kara Sözler’in içerisinde Abay’ın

pek çok felsefi görüşünden söz edilmiştir.

3.40. Betül Aman, Kazakların Toplumsal Özelliklerinin ve

Kültürünün Abay Kunanbayev’in Şiirlerine Yansısı Üzerine

Bir Deneme

Yazara göre Kazak edebiyatının batıya açılmasını

sağlayan büyük şair, duygu ve düşüncelerini çağdaş bir

çerçevede anlatmış, sürekli yenilenmeyi prensip edinmiştir.

18. Yüzyılın sonunda Kazakistan’ın büyük bölümünün

Rusların elinde olması, Rus baskıları ve işgaller sebebiyle

halkın düşmüş olduğu durum, geçirilen ağır sınavlar Abay’ın

şiirlerinde ve nesirlerinde yerini almış, realist bir bakış

açısıyla değerlendirilmiştir.

Edebiyatı halkı eğitmek için bir araç olarak kullanan Abay,

eserlerinde bilimi, bilgiyi, ilerlemeyi, medeniyeti, tabiatı,

insan sevgisini, gelenek ve görenekleri konu edinmiştir.

Abay yalnız bir edebiyatçı değil aynı zamanda düşünce

insanı, Kazakistan’ın toplum ve edebi yapısı hakkında

araştırmalar yapan bir araştırmacı ve halkın geleceğini

düşünen bir devlet adamıdır. O, milli kültürü eserlerinde

işleyerek milli bir edebiyat oluşturan, halk şiiri kaynağından

beslenen büyük milli bir Kazak şairidir.

3.41. Süveyda Şahin, Abay Kunanbayev, “Kara Sözlere”

Göre Devlet ve Devlet Yönetimi

Yazara göre Abay, “Kara Sözler” adlı eserinde devlet

yönetiminde ve yöneticilerde olması gereken özellikleri

sayar. Birinci özellik yöneticinin adil olmasıdır. Yönetici,

milletin dolayısıyla da devletin çıkarlarını gözetmelidir.

İkiyüzlü ve riyakâr olmaktan kaçınmalıdır. Toplumu bir arada

tutabilmeli, düzeni sağlamalı ve ortamda kargaşa çıkmasını

engellemelidir. Bunları da temeli töreye dayanan hukuk

kurallarıyla sağlamalıdır.

Tüm bu özelliklere sahip bir yöneticinin yönettiği ülkede

refah ve huzur ortamı oluşur. Halk yoksulluk çekmez ve

düşük ücretle çalışmak zorunda kalmaz. Mutlu bir ortamda

isyan ve başkaldırı olmaz. Halk ve devlet işbirliği içinde

uyumlu hareket eder. İlim ve bilgi ışığında aydınlanan bir

toplum yetişir.

3.42. Ulviye Topçu Öztürk, Abay’ın Şiirlerinde Gönül

Dünyası

Abay’ın şiirlerinde kullandığı, çok geniş anlamlara sahip

“gönül” kelimesinin nasıl kullanıldığı, dilbilgisinin hangi

yapılarından faydalanıldığı yazının içeriğini oluşturmaktadır.

Gönül gerek mekân olmuştur, gerek bir şahıs olup

8


sevgilinin peşine düşmüş ve ona bitmek bilmeyen bir özlem

duymuştur. Abay şiirlerinde “gönül” kelimesi üzerinde farklı

benzetmeler yapmış; gönül gül olmuş solmuş, kuş olmuş

uçmuş, silah olmuş sevilecek kişiyi hedef almıştır.

3.43. Özge Cinkara, Abay’ın Şiirlerinde Sevgilideki Güzellik

Unsurları

Makalede Abay Kunanbayev’in şiirlerinde, divan ve halk

edebiyatında da kulalnılan sevgili ve sevgilideki güzellik

unsurları ile ilgili hangi benzetme ve ifade yollarına

başvurulduğu yazının konusunu oluşturmaktadır. Şiirlerdeki

saç, göz, kaş, yüz, dudak, diş, ten ve kirpik benzetmelere,

bılgıl bılgıl, altın çene, saf çilli kız, yüzün yaz ifadeleri de

farklı benzetmelere örnek verilmektedir. Benzerliklerin

neredeyse birebir aynı olması, coğrafi olarak farklı

bölgelerde yaşamalarına rağmen diğer Türk topluluklarıyla

Türkiye’de yaşayanların güzelliği değerlendirişi, güzele

değer verişi ile ilgili unsurların dile getirilişi bakımından

benzerlikler taşıdığını da göstermektedir. Böylece

Kazakistan sahasındaki bir şairin şiirlerindeki benzetme

unsurları ile Anadolu sahası içerisinde kullanılan benzetme

unsurları arasında çok önemli benzerlikler görülmektedir.

3.44. Gülsün Gökkaya, Abay Kunanbayev’in Kara Sözleri

ve Şiirlerinde İdeal ve Kamil İnsan

Makalede, Abay döneminde meydana gelen bazı

olaylar aktarılmış ve yozlaşmış toplum fertlerine karşı

Abay’ın eleştirileri ve ideal bir tip ortaya koymaya çalıştığı

vurgulanmıştır. Edip, Kara Sözleri ve şiirlerinde topluma

ayna olmaya çalışmakta, toplumun refahını artırmaya gayret

etmektedir. Abay’a göre iyi bir insanın ve kamil bir bireyin

nasıl olması gerektiği, hangi aşamalardan geçmesi gerektiği

de yazının konusunu içermektedir.

3.45. Emel Coşkun, Abay Kunaybayulı’nın Şiirlerinde Akıl

Kavramı

Yazıda, Abay’a göre akıllı ve akılsız insan arasındaki

farkların ne olduğu, cehaletin insanlığı saran bir veba

olduğu, aklın ise insanı doğru yola yönelten bir pusula

kabul edilmesi gerektiği ifade edilmektedir. Şaire göre akıl,

gayret ve yüreği bir araya getirebilmek önemlidir ve bunu da

sadece bilim gerçekleştirebilir. Bilim çok değerli ve önemlidir

ancak esas olan insanın önce kendisini bilmesidir.

Yazar, şaire göre akıllı insanın olanı olduğu gibi kabul

etmediğini, sorguladığını, ne yazık ki toplumda bu özelliğe

sahip insanların azaldığını, halkın cehaletle zehirlendiğini

ifade etmektedir. Şairi, sadece akıllı insanların gittikçe

azalması değil, çıkarcı insanların artması da derinden

yaralamaktadır. Abay, eserleri ve görüşleriyle insanlık için

“akıllı insan” olma yolunda doğru bir örnek teşkil etmiştir.

3.46. Cemile Arslan, Kazak Edibi Bilge Abay Kunanbayulı

Abay Kunanbayoğlu’nun hayatı hakkında kısa bir özetle

başlayan makale içerisinde genel itibariyle, Abay’ın hayatı

boyunca yaptığı çalışmalardan bahsedilmiştir. Ayrıca Abay’ın

yazmış olduğu şiirlerden farklı tematik unsurlarla örnekler

verilmiş güçlü bir edebi şahsiyet olan Abay hakkında bilgi

aktarımı yapılmıştır.

3.47. Sevcan Fidan, Abay Kunanbayulı’nın Şiirlerinde

Ölüm Teması

Yazılarında ve şiirlerinde realist bakış açısını koruyan

Abay’ın ölümü de gerçekçi bir bakış açısıyla ele aldığını

ifade eden yazıda, ölüm karşısında sabırlı olmak gerektiği

ve ölümü Allah’ın emri olarak kabul etmek gerektiği

vurgulanmıştır. Abay’ın ölümden korkusu olmadığı, ölümün

yaşamın bir gereği olduğu, onun için ölümün kaderde yazılı

olduğu ve zamanı gelince gerçekleşen bir şey olduğu

belirtilmiş ve Abay’ın ölüm konusunda kaderci bir anlayışa

sahip olduğu söylenmiştir. Yazara göre o, şiirlerinde ve

yazılarında ölüm karşısında insanın çaresizliğini ve çektiği

acıyı anlatmaktadır. Özellikle oğlu Abdirahman’ın ölümünün

Abay’ı derinden yaraladığı da belirtilmiştir.

3.48. Esen Merve Gözüşirin, Abay Kunaybayulı’nın

Şiirlerinde Tabiat

Yazara göre, Abay tabiat şiirlerinde de anlatımını gerçekçi

bir şekilde kullanarak bu şiirlerinde üç farklı şekli işlemiştir.

№

5 (36) 2020

Tabiatın tema olarak kullanıldığı şiirlerinde çoğunlukla Kazak

kültürünün ögelerini tercih etmiş ve Kazak kültürünü tabiatla

harmanlayarak yer yer didaktik üslubunu devam ettirmiştir.

Tabiatı sembol olarak kullandığı şiirlerinde Abay, henüz

çöküş yıllarının başında olan Kazak halkına nasihatlerde

bulunmuş, zaman zaman da eleştirmiştir. Abay tabiatı

vatani duygularına eşdeğer bir sembol olarak ruhundaki iniş

çıkışları anlatmak için de bir araç olarak kullanmıştır.

3.49. Zehra Taşdemir, Abay Kunanbayulı’nın Şiirlerinin

Konularına Göre Tasnifi

Yazar, Abay’ın şiirlerini işlediği konulara göre sınıflandırmış,

bu yolla kullandığı temaları da belirlemiştir. O, şiirlerinde

halkını okumaya, kendilerini geliştirmeye teşvik ederek ilim,

sembolik ve gerçekçi tasvirlerle tabiat, toplum için önemli

olduğunu vurgulayarak sanat, cehaletin nasıl yok edileceğini

anlatarak eğitim, adil olmaları gerektiğini vurgulayarak

yönetici ve yöneticilik, dost ve düşman, aşk, gençlik, ahlak,

toplumda eksikliğinden çok zarar gördüklerini vurgulayarak

adalet, oğlunun onları ter ettiğinden bahsederek ölüm gibi

temaları işlemiştir.

3.50. Orhan Söylemez, Abay Kunanbayoğlu ve “Elifbe”

Şiirinin Düşündürdükleri

Abay’ın henüz 19 yaşında iken yazdığı “Elifbe” şiirinin

küçük yaşlardan beri aldığı dinî diğer bir ifadeyle skolastik

eğitimin şair üzerinde etkili olduğu belirtilen makalede, bu

şiirin “astokriş” tarzda yazılan zor bir şiir olduğu da ifade

edilmektedir. Şiirin nazım birimi ve biçimi konusunun da

belirtildiği makalede, şiirin son dörtlüğü dışındakilerin

Arapça yazıldığı, son dörtlüğe bakıldığında “esre” ve

“ötre”nin karşımıza çıktığı, Abay’ın Türk, Arap ve Fars

edebiyatlarına göre değerlendirildiğinde bu şiirinin de “taklit”

olarak yazıldığının düşünüldüğü belirtilmektedir.

Şiirin başlığı “Elifbi”nin Kuran’ın kilidi olduğu, Kazak halkı

için önemli bir yere sahip olduğu da yazıda açıklanmaktadır.

Makalede şiirdeki beyitlerin şairin hem kendisi hem de

insanlık için yaptığı duaları ihtiva ettiği, Abay’ın bu şiirinde

söylenenlerin açık bir şekilde anlatılsa da “İslami” tarzda

simgesel bir dil kullanıldığı da ifade edilmektedir. Yazı,

şiirin simgelerin takip edilmesiyle “imana giden bir süreç”i

ortaya koyduğunu, şiirdeki mısralarda İslam bilincinin

yanında “tarihsel bilinç”in de oluşturulmaya çalışıldığını

vurgulamaktadır. Harfler Kazak halkıyla özdeşleştirilmiştir.

Yazara göre, şiirin en önemli yazılış nedeni olarak kültürel

bellek mekânları tahrip edilen Kazak halkının kimliğinin

önemli bir parçası olan İslam’a tutunması şeklinde

gösterilmiştir.

4. Abay’ın etkisinde kaldığı şahsiyetler ve onun

takipçisi olan şairler ile onların eserleri üzerine

oluşturulmuş makaleler:

4.1. Darhan Kıdırali, Abay ve Mercani Dünya Görüşü

Makale içerisinde Abay’ın özellikle doğu kültürü ve din ile

ilgili fikirlerinin oluşmasında etkili olan kitaplar ve şahıslar

üzerinde durulmuştur. Bu durum özelinde 19. Yüzyılda

ceditçilik hareketinin öncülerinden olan Mercani’nin önemi

vurgulanmış ve Abay’ın faaliyetlerinde Mercani’nin etkisi

ortaya konmuştur.

Yenilikçi bir kişiliğe sahip olan ve mektep ve medreselerin

yenilenmesi gerektiğini ifade eden Mercani’nin talebeleri,

Abay’ın Semey’de eğitim aldığı kişilerdir. Bu, Abay’ın

çağdaş ve yenilikçi sanat ve eğitim anlayışı düşüncesini

oluşturan temel felsefede Mercani’nin düşünce sistemiyle

benzer bir çizgide bulunmasını sağlamıştır. Yazıya göre

Abay ve Mercani şu temel düşüncede birleşmişlerdir. “Hakiki

tasavvufun esas yönü kamil insan yetiştirmektir. Kamil

insan, insanlığa has olmayan davranışlardan tamamen

arınmış, iç dünyası aydınlanıp manevi bakımdan gelişmiş,

mükemmeliyet ile fıtrat temellerine yakın duran asil insandır.”

Yazıda ayrıca, Akjan Masanov’un Abay’ın “Kazak Kökeninin

Menşesine İlişkin Biraz Söz” adlı eserinde Mercani’nin

etkisinin hissedildiğini belirtmektedir.

4.2. Kayım Muhammedhanov, Turağul Abayulı Qunanbayev

(Abay Kunanbayev’in Oğlu Turağul / Akt. İbrahim İnal)

9

№

5 (36) 2020

Yazar makalede Abay’ın öğrencileri ile ilgili ilk

araştırmalara onun çocukları üzerinden yapılacak araştırma

ile başlayacağını belirterek, bu doğrultuda bir alim olan

Turağul hakkındaki incelemesi ile ilgili yazısını kaleme

almıştır. Yazar Turağul’u, Abay’ın ilk öğrencilerinden biri

olarak tanımlamıştır. Yazar Abay’ın kendi terbiyesinde

özenle yetiştirdiği çocuğu olarak Turaş’ı yani Turağul’u

görmektedir. Daha sonra Turağul da babası hakkındaki

hatıralarını büyük bir anı kitabı olarak yazacak ve gelecek

nesillere bırakacak bir alim olacaktır. Yazıdan öğrendiğimize

göre Turağul, yaşadığı dönem içerisinde her türlü zorluğu

çekmiş bir alimdir.

4.3. Dosay Kenjetay, Abay murası – Qazaq diniy tanımınıñ

aynası (Kazak Dini Kavramının Aynası: Abay Mirası /Akt.

Balsan Madi, Özden Yeler)

Makalede yazar Abay'ı Kazakların din anlayışını tasvir

eden bir temsilci olarak değerlendirmiş ve yazı içerisinde

Kazak halkının genel görüşlerinin Abay'da can bulduğunu

belirtmiştir. Bu doğrultuda Abay'ın tarikat yoluna düşen bir

sufi olmadığını, dünya görüşü ve fikir sistemi vasıtasıyla

Kazak toplumunu bir mutluluğa götürme ülküsünde

olduğunu belirtmiş, "insan-ı kamil" arayışında olan bu alimin

hoca Ahmed Yesevi’nin yolundan beslenen mirasçılardan

olduğu üzerinde durulmuştur.

Abay'ın ilmi bilgelik meselesidir, dini açıdan bu bilgeliği

ele alan yazı bu durumu şu sözlerle özetlemektedir; "Yesevi

gibi piri, Abay gibi hakimi, Şakerim gibi bilgesi olan Kazak

toplumu, kendi dini bilim evreni ile köklerini geliştirmek için

öncelikle onlardan kalan mirası iyi öğrenmek zorundadır."

4.4. Sultanhan Akkulı, Güljanat Ercilasun, Kazak

Bozkırlarının Akademikleri: Abay Kunanbayev ve Alihan

Bökeyhan

Yazıda anlatılmak istenen temel düşünce Abay’ın, Abay

araştırmaları bayraktarı, Alaş ruhunun en önemli temsilcisi

Alihan Bökeyhan üzerindeki tesiridir. Yazıya göre özellikle

şiirde eleştirel düşünceyi Abay’dan sonra ilk sürdüren kişi

Alihan Bökeyhan’dır. Alihan Bökeyhan, Abay’ın eserlerini

tanıtan ilk ‘Abaybilimci’dir. Abay’ın şiirlerinin orijinalini ve Rus

klasik şiir çevirilerinin bir arada olduğu külliyatı neşretme

düşüncesinin ilk fikir babasıdır.

Alihan Bökeyhan, Abay’ın fikirlerinin yayılması için pek çok

çalışma yapmıştır.

4.5. Serikzat Düysenğazı, Duvlat jäne Abay (Duvlat ve

Abay / Akt. Nezaket Esen Cürgül)

Makale içerisinde Abay ve Abay’ı derinden etkileyen

sanatçı Duvlat anlatılmıştır. Oluşturdukları şiirler üzerinden

karşılaştırmalar yapılmış olup Kazakistan’ın manevi

yaratıcılığı en yüksek, benzersiz şairi Abay’ın kimden

etkilenmiş olabileceği sorusu üzerine yola çıkılarak

oluşturulma amacı belirlenen bir yazı ifade edilmiştir.

Duvlat’ın onun hayatındaki önemine dair açıklamalarda

bulunulmuş olup, yazı içerisinde belirtildiği üzere Duvlat’ın,

Abay’ı hem edebi sanatlar hem de şiire olan bakış açısı ile

etkilediği vurgulanmıştır. Her ikisi de yeni tipler oluşturmak,

yeni çağdaş idealler ortaya koymak konusunda da benzer

fikirlere sahiptirler.

4.6. Akbota Ahmetbekova, Yasaviy men Abaydıñ

poetikalıq dästüri (Yesevi ile Abay’ın Nazım Geleneği / Akt.

Sema Eynel)

“Abay’ın felsefi şiirlerinin dayanağı nerededir?” sorusu

düşünüldüğünde yazının yazılma amacı ortaya konmuş

olacaktır. Yesevi’nin vermiş olduğu tasavvufi dersler vaazlar

ve öğütler, kaleme aldığı şiirleriyle felsefi meselelerin

şiirlerde işlenmesini sağlamış, Abay da aynı geleneğin Kazak

toplumundaki temsilciliğini yapmıştır. Ahmet Yesevi’deki

bazı kavramlar ile Abay şiirlerinde bulunan benzer tema ve

kavramlar üzerindeki aynılık ortaya konmuştur.

4.7. Farida Ğaynullina, Abay i Duvlat Babatayulı: k probleme

issledovaniya roli predşstvuyuşçey iiteraturı v duhovnom

poetiçeskom stanovlenii poeta (Abay ve Duvlat Babatayulı:

Manevi Olarak Edebiyatın Problemlerinin Bulunması ve

Şairlerin Şiirlerinin Yapısının Rolü / Akt. Balsan Madi)


Şair, alimlerin yaratıcılık mirasının Abay’ın maneviyatının,

kişisel ve sanatsal yönünün oluşumundaki rolü inceleme

konusunun, çağdaş ‘Abaybilimi’nin güncel ve az incelenen

meselelerinden biri olduğunu belirterek yazıya başlamıştır.

Bu mesele incelendiğinde ise Abay’a etki eden en önemli

alimlerden Duvlat karşımıza çıkmaktadır. Abay üzerinde

tesiri olan, halk arasında tanınan ve sevilen şair Duvlat

Babatayulı’nın Abay’ın şiirsel yönünün oluşumunda paha

biçilemez rol oynayan çok yetenekli âlimlerden olduğu da

yazıda ifade edilmiştir.

4.8. Guljanat Aşimova, Qunanbayev, Ş. Qudayberdiyev,

M. Ävezov Şığarmalarındağı filosofiyalıq, ağartuvşılıq

ideyalardıñ sabaqtastığı (Mahmut Tüyebayev Abay

Kunanbayev, Şakerim Kudaybardiyev, Muhtar Avezov

Eserlerindeki Felsefi Fikirler / Akt. Birkan Çay, Yasin Zobar)

Yazıya göre bu üç alimin, fikirlerinin önemi onların hiç

kaybolmayan, Kazak halkı içerisinde asırlar boyunca

nesilden nesile aktarılan fikirlerinden ileri gelmektedir.

Şüphesiz ki bu fikirlerin oluşmasında etkili olan en büyük

alim Abay Kunanbayoğlu’dur. Abay’ın oluşturduğu sanat

anlayışının Muhtar Avezov ve Şakerim’e şairlik yolu

açtığının belirtildiği yazı içerisinde Kazak halkının milli övünç

kaynağı olarak gördüğü üç şair ele alınmıştır. Bu alimlerin en

büyük ortak noktasının Kazak halkının düşünce dünyasını,

dönemleri içerisinde sosyal hayatt ve tarih içerisindeki

durumunu tasvir ettiklerinden bahsedilmektedir. Bu üç edip

yazı içerisinde felsefi fikirleri güçlü manevi üstatlar olarak

tanımlanmaktadır.

4.9. Caylavhan Kojağulov, Talğat Kabışev, Qazaqtıñ

Abayınday bolmasam da (-“Evgeniy Oneginniñ” jır

nusqalarınıñ tekstologiyası (Kazakların Abay’ı Olamasam

da Onegin’in Şiir Nüshalarının İncelenmesi / Akt. Sara

Amirtayeva)

Makalede Kazak edebiyatı tarihinde “Yevgeniy Onegin”

romanından ilk defa bahsedilen Abay eseri ile İlyas

Jansügirov’un çevirisi ve halk arasında Eset Naymanbayulı

eseri diye bilinen üç nüshanın bir araya getirilmesiyle

oluşan eserden oluştuğu aktarılmıştır. Eserde Puşkin’in

Kazak diyarında Abay vesilesi ile tanındığı aktarılmıştır.

Halk arasında yaygın olarak bilinen Yevgeniy Onegin şiirinin

Abay’da neredeyse bir roman şekline dönüştüğünden de

bahsedilmektedir.

4.10. Erkebulan Mukaşev, Abaydıñ aqın şäkirti Üväyis

Şondıbayulınıñ “İvanuşka duraçok” avdarması (Abay’ın

Öğrencisi Şair Veys Şondıbayuı’nın Çeviri Eseri “Ivanuşka

Duraçok/Aptal Ivan” / Akt.Burcu Sarıkaya)

Şair Veys’in destandaki olayları Kazak okuyucuların

anlayışına uygun şekilde Kazak masal geleneklerinde

yazdığı belirtilerek başlayan makalede onun önemli bir

reformist ve milliyetçi olduğu da okuyuculara aktarılmıştır.

Büyük şair Abay’ın eğitiminde yetişen Veys, Rusça da

bilmektedir ve bu yeteneği sayesinde Petr Pavloviç’ten Aptal

İvan isimli eseri çevirmiştir. Veys’in tercümesinin Kazak

yaşamına yabancı olmadığı da yazıda ifade edilmiştir. Şairin

çevirisinde Abay geleneğinin zevki görülmektedir.

4.11. Aliya Sabırova, Abay men Şäkerim änderiniñ

estetikası men muzıkalıq körkem tili (Abay ve Şakerim

Türkülerinin Estetiği ile Müziğin Sanat Dili / Akt. Balsan Madi)

Abay’ın eserlerinde iki farklı kültürün zenginliği birlikte

görülür. Doğu kültürü ile Rus kültürü dolayısıyla tanıdığı

Batı kültürü. Bu doğrultuda büyük alim Abay’ın ve yetiştirmiş

olduğu öğrencisi Şakerim’in türkülerinin ve bu müzik dilinin

sanatlı söyleyişi üzerine incelemelerin bulunduğu makale

içerisinde, Abay ile Şakerim ezgilerinin çoğunluğunun

ezgi icrasının duraklı örneklerinin olduğu gerçeğinden

bahsedilmiş, halk türkülerinde oluşan basamakların

fonksiyonel anlamını değiştirmeden seslerin arasındaki

ilişkilerin özgürlüğüne yol açan ve usul kavramının

kapsamını büyüten etkenlere dikkat çekilmiştir.

Şakerim ile Abay’ın müzik ve türkü estetiği görüşlerinin

yer verildiği makalede benzerlikler ve farklılıklar örnekleriyle

ortaya konulmuştur.

10


4.12. Jadira Tölevkonır, T. Käkişev zerttevlerinde Mağjan

men Säken poeziyasındağı Abay dästüriniñ jalğastığı (T.

Kakişev’in Eserlerinde Mağjan ve Saken Şiirindeki Abay

geleneğinin Sürdürülmesi / Akt. Damla Erdumlupınar)

Kazak yazılı edebiyatının temelini kuran, şiire biçimsel

yenilikler getirerek kendi damgasını vuran ulu şair Abay’ın

kendinden sonraki takipçilerine bıraktığı edebi miras oldukça

fazladır. Makale içerisinde bu çıkarımdan ortaya çıkan,

Kakişev’in bazı şiirlerindeki Abay geleneği ifade edilmeye

çalışılmıştır.

4.13. Sevgi Cihangir, Abay Kunanbev’in Şiirleri ve Kutadgu

Bilig’de Sözün Önemi

Yazara göre, şair ve yazarlar üyesi oldukları topluma karşı

taşıdıkları sosyal sorumluluktan dolayı, eserlerinde halkını

bilinçlendirmeye çalışmış, toplumda gördükleri aksaklıları

dile getirmişlerdir. Abay Kunanbayev ve Yusuf Has Hacip

de bu sorumluluğu duyan şahsiyetlerdendir. Her iki alim

de eserlerinde sözün kıymetini anlatmaya çalışmıştır.

Makalede gerek Abay gerekse Yusuf Has Hacib’in sözün

önemini anlattıkları ifadelerinin Türk kültürünün, ortak

düşünce dünyasının bir tezahürü olduğu belirtilmiştir.

4.14. Didem Gülçin Erdem, Hikmet Geleneği Bağlamında

Abay Kunanbayev’in Nasihatleri

Makalede hikmet geleneği ve Abay’ın bu doğrultuda

oluşturmuş olduğu “Nasihatler” isimli nesir eseri ele

alınmıştır. Abay’ın “Nasihatler” isimli eserini hikmet geleneği

bağlamında inşa ettiği ifade edildikten sonra; Abay’ın

devlet yönetiminden insan ilişkilerine dek dünya hayatının

düzenlenmesi noktasında önermelerine yer verilmiştir. Yazıya

göre; Nasihatler’in düşünsel arka planında İslam mistisizmi

yer almaktadır. Dolayısıyla Abay’ın sufistlerden bir farkı

yoktur. Bu bağlamda, Abay’ın Kara Sözleri’nin İslami bilginin

yeniden yorumlanarak günlük hayatın hizmetine sunulması

olarak değerlendirilmesi mümkündür. Abay’ın toplum

hayatının düzenlenmesi noktasında olduğu kadar devlet

yönetimine ilişkin önermeleri de mevcuttur. Bu bağlamda,

bir siyasetname olarak da okunabilecek Nasihatler’de Abay

tarafından toplum inşa modeli sunulduğunu iddia etmek

mümkündür.

4.15. Ezgi Yıkmış, Abay ve Dostoyevski’de Ahlak Anlayışı

Makalede Rus edebiyatının önemli isimlerinden olan

F.Dostoyevski ile Abay Kunanbayoğlu’nun ahlak anlayışları

karşılaştırmalı olarak ele alınmıştır. Yazara göre, bu iki

kıymetli düşünür de yaşadıkları dönemin şartları içerisinde

iyi ve ideal insan olma yolunda kendi toplumlarına yol

gösterici olmuşlardır. Savundukları fikirler ve çizdikleri

ahlak çerçevesi bugün de geçerliliğini koruyan değişmez

unsurlardan oluşmaktadır.

5. Abay araştırmalarının tarihi, nasıl bir gelişme

yolu izlediği, bugün ne durumda olduğu ve Abay

araştırmacıları ile ilgili makaleler:

5.1. Muhtar Avezov, Abaydı tanuv (Abay Araştırmaları /

Akt: Selcan Yeşim Ünal)

Yazıda Kazakistan’da yapılan asıl Abay çalışmalarının Rus

devriminden sonra geliştiği ve Rus devrimine kadar olan

çalışmaların yeterli seviyede olmadığı belirtilmiştir. Ve bu

doğrultuda Abay ile ilgili araştırmalara yer verilmiştir. Abay’ın

sağlığında şiirlerini toplanmamıştır. Abay araştırmaları

başlıklı yazı içerisinde Abay şiirlerini ilk bastıran kişi olan

Kekitay’dan söz edilmektedir. Kekitay, Abay’ın bir eserini

düzenli bir şekilde tertip edip basan ilk kişidir. Bu kitap da bir

antoloji kitabıdır. Kekitay kendince bir düzenleme yapmıştır

ve kitabın sonunda Abay’ın biyografisine de yer vermiştir.

Abay’ın şiirlerinin dilden dile aktarılması hususu da yazı

içerisinde üzerinde durulan hususlardandır.

Abay hakkındaki ilk çalışmalarda Muhtar Avezov’un önemli

bir yeri olduğundan da bahsedilmiştir.

5.2. Mekemtas Mırzahmetulı, Abay murasın alğaş ret

zerttep nasiyhattavşılar (Abay Mirasının İlk Araştırıcıları

/ Akt. Rukiye DAŞBINAR)

Abay’ın ölümünden sonra onun edebi ve şahsi kişiliğini

halka anlatmak isteyen araştırmacılar olmuştur. Onlar

№

5 (36) 2020

şairin mirasını, basın aracılığıyla genç nesillere aktarmayı

ele almışlar ve bu doğrultuda ciddi çalışmalar yapmışlardır.

Bu yazıda Abay’ı ve fikirlerini tanıtmak için çalışan bazı

düşünürler tanıtılmış ve onların Abay’ı hangi konuda

Kazakistan halkı için tanıtmaya çalıştıkları ifade edilmiştir.

Abay’ın eserlerini ilk yayınlayanlardan Zeynelğabiyden

Omskavi, Kakitay’ın yayınından da önce Abay ile ilgili

yayınlar yapmıştır. Bunlardan biri “Kazak Nasihati’dir”

Abay’ın eserlerini Tatar halkına tanıtmaya çalışmıştır.

O, derleme çalışmalarında halkın dilinden dökülen Abay

şiirlerinden faydalanmıştır. Kakitay Isqaqulı ile Abay’ın oğlu

Turağul’un hazırlamış oldukları ilk antoloji kitabı Abay’ın

şiirleri hakkında ilk kez önemli bilgiler vermektedir. Abay’ın

mirasını derinlemesine araştırıp geleneği yaratıcılığıyla

geliştiren araştırmacılardan Sultan Mahmut Torayğırov,

Abay’ın estetik tanımlamalarını da derinlemesine ele

almıştır. Ahmet Baytursınulı, Abay’ın sözlerinin tek

okunuşta birdenbire kavranamayacağı ve onun sözlerinin

derinlemesine incelenmesi gerektiği görüşünden hareketle

onun sözlerinde derin bir gerçeklik olduğunu ifade etmiştir.

Nazir Törekulov, Abay’ın mirası konusunda ilmi ve teorik

çözümlere ulaşmıştır. O, Kazakistan’daki sosyal bilincin

tartışıldığı dönemlerde meseleyi kendi bakış açısıyla

ele almış ve toplum için milli bilinç aktarımı hususunda

çalışmalar yapmıştır.

5.3. Koyşığara Salğaraulı, Tanım baspaldaqtarı (İdrak

Basamakları / Akt. Balsan Madi, Ömer Bozkurt)

Abay’ı araştıranlar onun kimi okuduğu ve kimden etkilendiği

hususunda keskin bir şekilde isimler ortaya koyarken bu

belirtilen isimlerin Abay ile ilişkilerini delilleri ile ortaya

koymadıkları hususu yazının oluşmasındaki temel sorun

olarak ele alınmıştır. Bu yazıda Abay’ın hangi düşünürlerden

etkilendiğini delilleriyle ortaya koymak ülküsü göz önünde

bulundurulmuş ve çeşitli yazarlar ile Abay arasındaki ilişki

ortaya konmuştur.

5.4. Tursın Jurtbay, Bolatözek – Qayım Muhamedhanov

(Bolatözek – Kayım Muhammedhanov / Akt. Nergis Biray,

Cemile Arslan)

Kayım Muhammedhanov, Abay’ın şiirinin farklı

dönemlerdeki değişimlerini büyük bir emekle inceleyen ve

bu uğurda pek çok sıkıntıyla karşılaşan hatta Abay Müzesi

müdürlüğü yaptığı dönem içerisinde bile onu halk düşmanı

olarak gösteren bir grupla mücadele eden bir fikir adamıdır.

Bu yazıda Kayım Muhammedhanov’un Abay’ın mirasının

yazıya geçmesi hususunda çok çalışkan bir araştırmacı,

tarihsel gelişime vakıf bir tarihçi, bibliyograf, metin bilimci,

Abay’ın şiirleri için monografik çalışmalar yapan bir metin

düzenleyici ve folklorist olarak yaptığı çalışmalardan

bahsedilmektedir.

5.5. Aygül İsimakova, Tävelsizdik kezeñindegi Abaytanuv

(Bağımsızlık Döneminde Abay Bilimi / Akt. Emre Uslu)

Makalede Sovyetler Birliği’nin yıkılmasının ardından

yaşanan bağımsızlık döneminde yapılan Abay çalışmaları

anlatılmaktadır. Bağımsızlık döneminde Kazak edebiyatında

Alaş Edebiyatı araştırmalarının teorik çalışmalar halinde

başlatıldığını aktaran yazar, bu doğrultuda Abay ile ilgili

çalışmaların da aynı dönem içerisinde başladığını ifade

etmiştir. A. Bökeyhan, A.Baytursınulı, H.Dosmuhammedulı,

M.Duvlatulı, M.Jumabayulı, J.Aymavıtulı, K.Kemengerulı,

Mustanbayılı, Şakerim ve daha pek çok Alaşçı Kazak şairin

dönem içerisindeki gelişen çalışmalarından örnekleriyle

birlikte bahsedilmiş ve Abay’ın oluşturduğu milli gelenek

üzerinde durulmuştur.

5.6. Shynar Seitova, M. Ävezov şığarmalarındağı keybir

etnonimderdiñ tarıyhıy lingvomädeniy üväji (Muhtar

Avezov'un Eserlerindeki Bazı Yapıların Tarihsel ve Dilsel

Karakterinin Karşılığı / Akt.Emre Uslu)

Makalede Muhtar Avezov ve eserleri üzerindeki ilmi

incelemeler, Kazak halkına bırakılan büyük bir miras

olarak tanımlanmış, Avezov'un eserleri ve onun bu eserler

üzerindeki tarihî ve dile dair görüşlerine yer verilmiştir.

Avezov'un özellikle Abay Yolu romanında dikkat çektiği

11

№

5 (36) 2020

nokta üzerinde örnekler ile özelden genele bir çıkarım ortaya

konmuş; Avezov'un tarihsel açıdan tarihi kahramanların

isimlerinin kalıplaşması sonucunda oluşan kelime gruplarını

dilin imkanları dahilinde tekrar inşa ederken eserin güzelliğini

sağlayan etnonimlerin tam olarak açıklanması gerektiği

görüşü de ifade edilmiştir.

5.7. Bavırjan Amankeldiulı Erdembekov, Abaydı tanuv

mäseleleri (Abay Araştırmalarının Sorunları / Akt: Dilek Tura)

Makale içerisinde başlıktan da anlaşılacağı üzere Abay

araştırmalarında karşılaşılan sorunlardan bahsedilmektedir.

Öncelikle Abay çalışmalarına ve tüm ilmi çalışmalara ket

vuran ve göze çarpan temel sorun olarak, Sovyetler Birliği

döneminde bilim insanlarının, âlimlerin dile getiremediği

pek çok noktanın var olduğu ifade edilmiş, bu durumun

Abay ile ilgili çalışmaları da etkilediği belirtilmiştir. Bu sorun

sebebiyle, Abay üzerinde halen çalışılması gereken pek

çok konunun olduğu vurgulanmıştır. Abay’ın sadece hayatı

ve eserlerinin değil, etkilendiği her unsurun, her kişinin ve

ortamın bilinmesi, ondan etkilenen ediplerin bilinmesi ve

araştırılması gerektiğinden de bahsedilmektedir. Nasıl Abay

Kazak halkının bir aynası ise, Abay’ın ilk öğrencileri, evlatları

ve onun yetiştirdiği pek çok öğrencisi Abay’ın daha sonraki

yansımaları olacaktır.

5.8. Gülziya Pirali, Abay jäne M. Ävezov (Abay ve Muhtar

Avezov / Akt:Sara Amirtayeva)

Makalenin konusu Abay bilimci kıymetli âlim M.Avezov’dur.

Özellikle onun Abay Biliminin Meseleleri ve Abay ile Avezov

isimli eserleri üzerinde durulmuşsa da Avezov’un Abay

hakkında yaptığı diğer çalışmalar ve örneklerinden de sıklıkla

bahsedilmiştir. Abay ile ilgili çalışmalarını “Abay Bilimi”

başlığında toplayan Avezov, sistemli bir şekilde Abay’ın

edebi mirasının toplanması, incelenmesi, düzenlenmesi

ve yayınlanması ile onu araştırmak ve tanıtmak yolunda

çalışan bir edip olarak tanıtılmıştır.

5.9. Şayza Doskeyeva, M. Ävezovtıñ “Abay Jolı” romanepopeyasındağı

şeşendik sözder qoldanısı (Muhtar

Avezov’un Abay Yolu Romanındaki Veciz Sözlerin Kullanımı

Hakkında / Akt. Onur Tarlacı)

Bu makalede Avezov’un Abay Yolu adlı destansı romanı

ve bu romanda veciz sözleri kullanışı üzerindeki ustalığı

incelenmektedir.

Roman’da hem Avezov’un dil kullanımı hem de Abay’ın

öğütlerle dolu veciz sözlerine atıfta bulunulmaktadır.

5.10. Danagül Mahat, Keñestik totalitarlıq jüyeniñ ulı Abay

murasına şabuvılı (Sovyet Totaliter Rejimin Büyük Abay

Eserlerine Saldırısı / Akt. Balsan Madi)

Özellikle 1946 yılında yazar, şair ve oyun yazarlarının

cumhuriyet genelinde toplantılar düzenlemesi, yazarlar

ve sanatçıların edebi eserleri ve oyunları hakkında fikir

alışverişinde bulunmaları gibi meseleler yazının konusunu

oluşturmaktadır. Abay araştırmaları ve seyri konusu da bu

yazının konuları arasında ele alınmaktadır.

5.11. Rısgül Abilhamitkızı, Abaytanuvdıñ qalıptasuv,

damuv kezeñderi (Abay Araştırmaları İlminin Ortaya Çıkışı

ve Gelişim Evreleri / Akt. Sema Eynel)

Makalede Kazak Milli Edebiyatının klasiği olarak tanıtılan

Abay’ı araştırmanın, Kazak halkının ruhani dünyasını

ortaya çıkarmak ve sömürge döneminde milletin özgürlük

uğruna çırpınışını öğrenmek demek olduğu ifade edilmiş

ve Abay araştırmaları ilminin ortaya çıkışı çok kıymetli bir

sebebe bağlanarak gelişim evreleri irdelenmiştir. Abay’ın

mirasının toparlanması, yayınlanması ve araştırılması farklı

yıllar içerisinde gelişim göstermiş olup özellikle Sovyet

rejiminin dağılmasından sonra oldukça artış göstermiştir.

Onun eserleri kendi toplumunun ansiklopedisi olarak

değerlendirilmektedir.

5.12. Talğat Kabışev, Saylavhan Kojagulov, Textual study

of Abay’s first publications (Abay’ın İlk Yayımlarının Metin

İncelemesi / Akt. Fatma Abtekin)

Yazı içerisinde Abay hakkındaki ilk çalışmaların ve

özellikle Kakitay’ın üzerinde durulmaktadır. Abay’ın

çalışmalarını sistemleştirmek adına düzenlemeleri yapan ilk


kişi Kakitay’dır. Bu dönemdeki çalışmaların ne yazık ki tam

anlamıyla yapılamaması sonucunda Abay araştırmalarının

asıl sistemli olarak araştırılması Avezov’un incelemeleriyle

mümkün olmuştur.

5.13. Ayjan Kartayeva, Abay jäne Muhtar Ävezov (Abay ve

Muhtar Avezov / Akt. Onur Tarlacı)

Makalede büyük düşünür Abay’ın hayatı ve ile şairlik

yolunun Avezov’un yazarlık hizmetinin esas teması

olduğundan bahsedilmektedir. Avezov, Abay hakkında

yazmayı daha 19 yaşındayken arzulamış, Abay’ın edebi

mirası hakkındaki en sistemli araştırmayı o yapmıştır. O

büyük şairin mirasını 17 yıl kadar aralıksız araştırma ve

incelemeyle meşgul olmuştur. Avezov, Kazak edebi dilinin

söz varlığına ve söz hazinesine Abay’ın getirmiş olduğu

yenilikleri günümüze taşıyarak, çalışmalarıyla geliştirerek

çeşitlendirmiş ve açıklamıştır. O, Abay’ın sanat geleneğinin

devam ettiricisidir. Abay geleneğini Avezov’un yazarlık

ustalığıyla devam ettirmesinde; onların doğum yeri,

büyüdüğü ortam manevi ilham aldığı unsurlar da dikkat

çekmektedir.

5.14. Şınar Keñesbayeva, Qazaq Ädebiyetindegi

Abay dästüri jäne T. Ämirenov şığarmaşılığı (Kazak

Edebiyatındaki Abay Geleneği ve Amirenov’un Eserleri /

Akt. Ömer Fatih Öztürk)

Makalede, Kazak Edebiyatındaki Abay geleneğinin Kazak

halkı için bir büyük değişim olduğu ifade edilmiş, bunun 20.

yüzyılın başında edebiyata girdiği belirtilmiştir. Makaleye

göre bu büyük kaynak o günden bu güne kadar gelişmiş,

seviyesini hiç düşürmemiştir. Yazıda, bu kaynağın ve Abay’ın

bayraktarlığını yaptığı bu edebi görüşün temsilcilerinden

de bahsedilmiştir. Abay’ın amacını derinlemesine

araştıran, engin düşünce sahibi, şair Tenirbergen’in kendi

zamandaşlarını emek sarf etmeye, birliğe, insanlıkla ilgili

davranışlara çağırmasına atıfta bulunulmuştur. Bilge şairin

düşüncelerinin Amirenov’un eserlerinde tekrar zirveye çıkıp

kendi seviyesinde canlanmasının Abay geleneğinde büyük

bir başarı olduğu da makalede vurgulanmıştır.

5.15. Ravşan Mukajanova, Muhtar Ävezovtiñ şığarmaşılıq

jäne zerttev eñbekterindegi Abay taqırıbı (Muhtar Avezov’un

Sanat ve Araştırma Yazılarında Abay Teması / Akt. Gonca

Pehlivan)

Makalede Avezov’un yalnızca Kazak diyarında değil

dünya edebiyatında iz bırakan bir âlim olduğundan söz

edilmektedir. Avezov’un halkının sıkıntılarını hiç unutmadan

bütün zamanını halkının tarihi ve kaderini düşünmekle

geçirdiği, halkı için önemli bir fikir adamı olduğuna da

değinilmiştir. Yazara göre Abay’ın manevi mirasını en iyi

çalışanlardan olan Avezov da hem sanat görüşleriyle hem

de yaşama biçimiyle Abay’dan etkilenmiş, Abay’ın dünyası

ile benzer bir yaşam sürmüştür.

5.16. Kahraman Mutlu, Abay Edebiyat Mektebinin

Kurucularından Kayım Muhammedhanov

- Çok önemli bir Abay araştırmacısı olan âlim Kayım

Muhammedhanov ve onun yapmış olduğu çalışmalar

makalenin konusunu oluşturmaktadır. Yazıda anlatıldığına

göre Kayım Muhammedhanov Kazak edebiyatı tarihinde

Abay mektebi ve Abay edebiyat ekolünün kurucularındandır.

Makale içerisinde Kayım’ın hem şahsi hem de edebi

kişiliğinden söz edilmiş olup onun üzerindeki Abay tesiri

okuyuculara aktarılmıştır. Kayım bütün ömrünü Abay’ın

eserleri, öğrencileri, fikirleriyle birlikte Alaş Orda temsilcileri

ve onların eserlerine adamış bir alimdir. Bu yolda neredeyse

ömrü boyunca Semey Üniversitesinde dersler vermiş,

öğrenciler yetiştirmiş, Abay ve Alaş ziyalılarından kalan tüm

belge ve dökümanları tasnif etmeye çalışmıştır.

Ayrıca makale içerisinde Kayım, Abay’ın eserlerinin

muhafaza edilmesi, yapılan yayımlarda görülen hataların

düzeltilmesi ve bunların milletin yüreğine sindirilmesi

hususunda önemli bir özveri gösteren çok önemli bir ilim

insanı olarak tanıtılmaktadır.

5.17. Assem Kassymova, Abay muraların jıynaqtav,

zerttev, oqıtuv mäseleleriniñ tariyhiy sıypatı (Abay’ın Mirasını

12


Toplama, Araştırma, Okutma Meselelerinin Tarihi Vasıfları /

Akt. Zeynep Pekel)

Makalede Abay’ın edebi eserlerindeki tarihi gerçekler,

Kazak halkının yaşam tarzıyla sıkı sıkıya bağlantılı olarak

ele alınmıştır. Çünkü Abay, toplumun yaşadıklarını eserlerine

yansıtmıştır. Bu makale içerisinde Abay’ın akınlığını tanıtan

iki konuya da özellikle yer verilmiştir: Akının yazılı edebiyata

getirdiği eğitim ve yenileşmeye dair fikirleri ve akının

tabiat coşkusuyla yazdığı şiirlerinin Kazak şiirine getirdiği

yenilikler. Makalede, ahlaklı insanlar tarafından toplumu

olgunlaştırmak düşüncesiyle hareket eden Abay’ın hayatı

ve edebi mirası, Kazak halkının geleceğinin sağlam temeller

üzerine oturmasına, birliğine, bütünlüğüne kefillik eden

manevi bir gıda olarak tanımlanmıştır.

5.18. Baljan Şoyınbet, Abaytanuvdıñ jaña belesi (Abay

Araştırmalarının Yeni Zirvesi / Akt. Sımbat Sarsenbayeva)

Abay ilmi Araştırma Enstitüsü’nün Abay mirasını

toparlayarak, inceleme ve anlatma işlerine başladığı ve bu

çalışmaların Abay araştırmacılığına yeni bir soluk getirdiği

makalenin içeriğini oluşturmaktadır. Ayrıca enstitünün

ilmi ve tanıtıcı ilk Abay araştırmalarıyla ilgili eserleri de

halka sunmaya başladığı ifade edilmiştir. Ayrıca üniversite

yönetimlerinin de destekleriyle üniversitelerin bütün

fakültelerine “Abay Araştırmaları” dersinin konulmaya

başlandığı aktarılmış, Ahmet Baytursınov’un “Bütün

Kazaklar Abay’ı bilmelidir” nasihati ile bu savın oluştuğu

ifade edilmiştir.

6.Sonuç ve Değerlendirme

“Aklı, gayreti ve kalbi birlikte tut. O zaman başkalarından

farklı olursun.” vecizesi üzerine bile kitaplar yazılabilecek

olan Abay Kunanbayoğlu, ömrü boyunca akıl ile gayretin

getirdiği bilimsellik ve çağdaşlık üzerine pek çok çalışma

üretmiştir. Onun bu çalışmaları Kazak toplumundan doğan

bir ırmak gibi öncelikle doğduğu topraklara ışık olmuş daha

sonra ise vecize üzerinde durulan asıl önemli nokta olan,

kalbi duygular vesilesi ile dünya üzerindeki tüm insanlara

sirayet etmiştir.

№

5 (36) 2020

Abay Kunanbayoğlu fikirleriyle ve edebi yönüyle çağdaş

Kazak edebiyatının kurucusu olmuş, sonrasında yetişecek

çok kıymetli ilim insanlarına kaynaklık etmiştir. Onun “insan-ı

kamil” düşüncesiyle sürdürdüğü ömrü halen tüm dünya

üzerinde takdir edilip, örnek alınan bir unsur olmuştur.

“Türk Dünyasının Bilgesi Abay Kunanbayoğlu” kitabı

içerisinde bilimsel ve akademik makalelerin bulunduğu Abay

çalışmalarıyla oluşturulmuş çok kapsamlı bir edebî kaynak

olarak ortaya konmuştur. Böylesine kıymetli bir kitabın

incelendiği makalemizde değerlendirme yapmak da hiç

şüphesiz ki kolay olmayacaktır.

Eser, bu alanda belki bir edip çevresinde makalelerin

derlenmesi ve yenilerinin üretilmesiyle oluşturulan bir

tür “biyografi” çalışması niteliğindedir. Alandaki bu tarz

ilk çalışmalardan olduğu ifade edilebilir. Eserde, farklı

makalelerden hareketle Abay Kunanbayoğlu’nun hayatı,

eserleri, hayata bakış açısı, fikri yapısı yanında Abay’ın

etkilendiği kaynaklar, onun etkilediği kişiler ve bir bakıma

onun görüşleriyle devam ettirilen ‘Abay mektebi’ hakkında,

bugün bile devam eden görüşleri hakkında ayrıntılı bilgilere

ulaşmak mümkündür.

Muhtevası ve teması incelendiğinde belirttiğimiz üzere pek

çok farklı noktaya değinen kitap, Abay’ın Yesevi geleneği ile

olan bağlantısından, Puşkin, Dostoyevski gibi Batı edebiyatı

temsilcileri ile olan ilişkisine kadar, onun müzik ile ilgili

çalışmalarından, Şakerim, Bökeyhan gibi ilim adamlarına

tesirine birçok önemli noktadaki durumu üzerine yapılan

makalelerden oluşturulmuştur.

Tüm bu makaleler incelediğinde dikkat çeken husus

şudur ki; Abay hem şahsiyetiyle hem de ürettikleriyle halen

gönüllerde yaşayan bir semboldür. O, insan olmanın, milli

olmanın, özgün olmanın, çağdaş olmanın sembolüdür.

Ve insanlık tarihi var olduğu sürece fikirleriyle daima

yaşayacaktır. “Türk Dünyasının Bilgesi Abay Kunanbayoğlu”

kitabı incelemesi dolayısıyla şu özü ifade etmek mümkündür.

Abay hiç şüphesiz ki; fikirleriyle insanlık tarihi var oldukça

yaşayıp var olacaktır.

13

№

5 (36) 2020

Языкознание

Мақалада құндылық мәселесі философия, психология, әлеуметтану, мәдениеттану

және лингвистикадағы әртүрлі көзқарастар тұрғысынан талқыланады.

Құндылықтар мен бағалар санаттарының тілдік мәртебесі қарастырылады.

Тілдегі аксиологиялық мағыналардың өрнегі зерттеледі, өйткені тіл мәдени құбылыс

ретінде құндылықтар жүйесін, қазіргі қоғамда бар бағалауды және осы мәдениет

үшін мәңгілік болып табылатын құндылықтарды жазады және көрсетеді.

В статье проблема ценности обсуждается с позиции разных подходов,

существующих в философии, психологии, социологии, культурологии

и лингвистике. Рассматривается языковой статус категорий ценности

и оценки. Исследуется выражение аксиологических смыслов в

языке, поскольку язык как феномен культуры фиксирует и отражает как

систему ценностей, оценки, существующие на данный момент в данном

социуме, так и ценности, являющиеся вечными для данной культуры.

БАКИМБАЕВА КАРЛЫГАШ

АЛТАЙКЫЗЫ

магистрант АлтГПУ

г.Барнаул,

Российская Федерация

The article discusses the problem of value from the perspective of different approaches

existing in philosophy, psychology, sociology, cultural studies and linguistics. The

language status of the value and evaluation categories is considered. The article

examines the expression of axiological meanings in language, since language as a

cultural phenomenon captures and reflects both the system of values, assessments

that currently exist in a given society, and values that are eternal for a given culture.

14

К истории исследования аксиологического компонента

семантической структуры слова

На протяжении веков ученые из различных

философских школ всерьез интересовались

вопросами аксиологии как науки о ценностях. Они

предложили списки и группы ценностей для различных

целей. Например, классификации, представленные

Максом Шелером или Хосе Ортегой-и-Гассетом

имели феноменологический подход, классификации,

предложенные Рене Ле Сенном или Луи Лавелем

базируются на более реалистическом тренде, в то

время как в классификации Рокачча прослеживается в

основном психосоциальная перспектива. Что касается

непосредственно лингвистических исследований, то в

середине ХХ века в лексической семантике, в частности,

доминировала логика, точнее, тот аспект логики,

который имеет дело со значениями истины. Уссурийская

и Хомская традиции в лингвистике обычно умалчивали о

других аспектах, которые также следует рассматривать

как имеющие отношение к семантике естественных

языков, таких как различные аксиологические различия

между «хорошим» и «плохим» или «уродливым»

и «красивым». Следовательно, систематическое

и последовательное введение аксиологического

параметра в естественных языках отсутствует уже

на протяжении десятилетий. До последней трети XX

века этот вопрос периодически затрагивался, часто в

связи с коннотацией и назывался «эмоциональными»

аспектами значения. Большинство научных работ

того периода рассматривали ценности как простые

«обертоны» и как вспомогательные ссылки, зависимые

от неаксиологических категорий или преследующие

совершенно иные теоретические цели.

Аксиологический параметр в структуралистской

традиции исследования Осгуда, Суци и Танненбаума

(1957) и их концепция "семантического дифференциала"

показали, что ценности могут выполнять доминирующую

функцию в структуре концептов (см. Также Osgood

1980). Исследования показали, что эмоции являются

одним из основных факторов, определяющих обработку

информации, а не просто ее модификацию (Suchecki

1983). Это фундаментальное открытие когнитивной

психологии, по-видимому, было проигнорировано

предыдущими поколениями лингвистов (Krzeszowski

1997). Лингвисты из Соссюрской традиции,

например, сделали некоторые формальные

заявления о центральной, даже денотативной

роли, которую играет аксиологический компонент в

многочисленных лексических единицах естественных

языков, однако никакая конкретная теория не была

сформулирована ими в этот период.

Коннота́ ция (позднелат. connotatio от лат. con «вместе»

+ noto «отмечаю, обозначаю») — сопутствующее

значение языковой единицы. Денотация используется

как определенное или «буквальное» значение

знака, коннотация указывает на его социо-культурные

и персональные ассоциации (идеологические,

эмоциональные и т.д.).Для него некоторые слова

содержат оценочный признак, перекрывающий их

основное значение. Например, лачуга – это маленькая

хижина, особенно такая, которая грязна или нуждается

в большом ремонте, в то время как каракули – это

способ быстрого написания чего-либо, при котором

субъект не пытается сделать письмо аккуратным или

легким для чтения. Учёный также утверждает, что

есть слова, основная функция которых – выразить

ценностное суждение или сделать эмоциональный

комментарий. Это относится к таким прилагательным,

как хороший, храбрый, смешной, глупый, ужасный и

их антонимам. Эмоциональный элемент здесь – это не

только слой, пронизывающий смысл, но и центральная

его часть.

В 1966 году российский лингвист Юрий Апресян

в своей статье «Анализ распределения значений и

семантических структур» высказался за то, чтобы

лексические поля были интегрированы в семантику на

основе строгих лингвистических критериев (в сочетании

с фонологией, морфологией или синтаксисом), а не

концептуальных, основанных на логике. Для достижения

этой цели он предложил метод дистрибутивного

анализа (отвергнутый самим Апресяном на более

позднем этапе). Он намеревался показать, как

значение слова может быть выведено из его фразового

распределения с помощью конкретной формулы:

необходимо связать с каждым чувством определенную

формулу распределения. Получается, что все основные

элементы смысла, включая его стилистическую и

эмоциональную характеристику, находят достаточное

отражение в их распределении, то есть в структурных

закономерностях и в их сочетаемости (Apresjan,

1966: 52). Именно для демонстрации такой связи он

использовал, среди прочих примеров, прилагательное


good в предикативной позиции, которое можно

косвенно рассматривать как частичное свидетельство

подтверждения множественности аксиологических

делений (позитивный полюс), возникающих из этого

оценочного гиперонима: 1. Bon: P (где P – cубъект) +

tobe + good. He (the dog, the idea) is good. 2. Bienveillant:

P + to be + good + to + P. He is good to you. 3. Aimable:

It / that + to be + good + of + P. It’s good of you. 4. Utile: C

(гдеС – объект) + to be + good + for + P. Apples are good

for you. 5. habile: P + to be + good + at + C. He is good

at counting. (Apresjan, 1966: 57) все примеры, которые

вписываются в образец № 2, всегда будут относиться

к этическому или моральному содержанию, будь то

положительное или отрицательное. Это относится к

таким прилагательным, как жестокий, справедливый,

добрый, беспощадный и т. д.

П. Кржешовский (1990:136) – первый лингвист,

сообщивший об удивительном факте, что

трансформационно-генеративная традиция в целом

почти полностью замалчивала вопросы, связанные

с ценностями и их включенностью в структуру

естественных языков. Такие понятия, как коннотативное

или аффективное значение, не говоря уже об аксиологии,

отсутствуют в классических трудах традиции, в частности,

в трудах Бевера, Каца и Лангендоена (1976). По мнению

Кржешовского, работа Калиша(польский лингвист)

является первым исследованием, в котором шкала

«положительный-отрицательный» (p-n) используется в

качестве релевантной для классификации английских

и польских глаголов. Проницательное исследование

Калиша очень важно прежде всего потому, что оно

расширяет сферу лингвистической семантики за

пределы традиционных границ, разграниченных логикой

истинностных условий. Он также вводит понятие

масштаба и, следовательно, выделяет градуированные,

а не двоичные различия символов между различными

предикатами. Шкала «положительный-отрицательный»,

которую Калиш использовал в своем описании

английских и польских предикатов, является наиболее

общей из всех шкал и, как будет показано ниже,

оказывается актуальной при описании многих других

языковых явлений. Как известно, семантический

компонент действует на глубинную структуру, в которой

содержится вся семантическая информация. Эта

структура также имеет «словарь» и «правила

проекции». Словарь содержит матрицу фонологических

и синтаксических признаков для каждой «лексической

записи», и для каждого лексического значения он

содержит различные «чтения», представляющие его

значение через семантические признаки в данной

молекулярной структуре. Он также содержит «путь

“его” ограничениями выбора», которые служат для

№

5 (36) 2020

определения комбинаций, с которыми может работать

лексическая запись, и смыслов, которые активируются

(обновляются). Чтобы объяснить, как представить

путь лексической записи (адъективный модификатор),

совместимый с путем другой записи (номинальная

голова), два автора (Кржешовский и Калиш) используют

прилагательное честный: честный → прилагательное

→ (оценочное) → (моральное) → [невиновный в

незаконном акте] [(человек) и (женщина)]. Это следует

понимать так, что прилагательное честный получает

толкование, (оценочное) → 3 (то есть положительную

коннотацию слова).

Правда заключается в том, что на протяжении более чем

полувека (с 30-х по 80-е годы ХХ века) не было разработано

ни одной последовательной теории, связывающей

осознанный вклад философской аксиологии начала ХХ

века по крайней мере с одной из двух доминирующих

лингвистических парадигм, рассматриваемых в данном

исследовании. Очевидно, что ценностные ориентации

пронизывают когнитивные процессы человека и

человеческое мышление и, следовательно, существует

неразрывная связь между языком и ценностями. Проблема

заключается в том, что возможное влияние, которое

значения оказывают на структуру и функции языка, вовсе

не очевидно и не легко понять. Однако обновленный и

широко принятый вклад в аксиологическую лингвистику

со стороны когнитивной лингвистики (Лакоффовская

когнитивная семантика) или системной грамматической

традиции (оценочная структура) может признать и

подтвердить основополагающие принципы в часто

несвязанных и разрозненных идеях группы лингвистов,

включенных в эту работу.

Таким образом, примеры и случаи, собранные в

настоящем исследовании, свидетельствуют о том, что

оценка (положительная или отрицательная) является

постоянным компонентом в дефиниционной структуре

многих лексических единиц и часто уточняется более

или менее систематическим образом. Аналогичным

образом, синтаксические изменения в предложениях

и фразах также могут быть мотивированы введением

аксиологически нагруженных глаголов, существительных

или прилагательных. Другие материалы показали, что:

1) аксиологически нагруженные термины должны быть

результатом интерсубъективно однородных оценок

пользователей языка, а не объективных измерений

индивидуальных интуиций; 2) эмоциональные признаки

в лексических единицах также должны рассматриваться

как отличные от аксиологических признаков, даже если

оба элемента часто перекрываются; и, наконец, 3)

некоторые авторы интуитивно поняли канонический и

многомерный характер аксиологического феномена в

структуре языка.

Литература:

1. Апресян, Дж .1966. “Analyse distributionnelle des significations et champs sémantiques structures”/ Дж. Апресян //

Languages. - vol. I. 1. – с. 44-74.

2. Балли, Ч. 1909. Traité de stylistiquefrançaise/ Ч. Балли// - 3-й. Ред. - 2 об. – Paris.

3.Балли, Ч. 1913. Le langage et la vie/ Ч.Балли // - Женева. - Атар. (Spanish ed. El

lenguaje y la vida. BuenosAires: Losada, 1941).

4.Bendix, E. H."Данные для семантического описания"/ Е.Н Bendix // - 1971.

5. Bever T.G., Katz, J. J., Langendoen, T. D./ Т.G.Bever, J.J Katz, T.D Langedoen // Интегрированная теория языковой

способности. - Нью-Йорк. - 1976.

6. Bierwisch, M.“О классификации семантических признаков". / M. Bierwisch // - 1971

7. Steinberg, D. D. and Jakobovitz, L. A./ D. D. Steinberg and L. A. Jakobovitz// - Semantics. Междисциплинарный

читатель в области философии, лингвистики и психологии. Cambridge: C. U. P., с. 410-35.

8. Steinberg, D. D. and Jakobovitz, L. A. Semantics/ D. D. Steinberg and L. A. Jakobovitz// Междисциплинарный читатель

в области философии, лингвистики и психологии. - Cambridge: C. U. P. - с. 393-409.

15

№

5 (36) 2020


9. Carnap, R. Значение и необходимость: исследование по семантике и модальной логике / R. Carnap// - Chicago:

University of Chicago Press - “LexicalischeSolidaritäten”. - 1, с. 293-303

10. Козериу, Э. “Les structures lexématiques”. / Э. Козериу // In Elbert, W. T. (ed): Probleme der. – Semantik - Beiheft 1

(NeueFolge) Zeitschrift für französische Sprache und Literatur. - Wiesbaden, с. 13-16.

11. Geckeler, H.. StrukturelleSemantik und Wortfeldtheorie./ H. Geckeler // - Мюнхен: Финк. - (Spanish

ed. Semánticaestructural y teoría del campo léxico, Madrid: Gredos 1976).

12. Gougengheim, G. “Adjectifslaudatifs et adjectifsdépreciatifs./ G. Gougengheim

// - Les changements de register”. - FrançaisModerne, 26. – с. 3-15.

13. Englewood Cliffs, N. J.: Prentice Hall, 519-543.

14.Katz, J. J. "Семантическая теория и значение слова”хорошо"/ J.J Katz// Журнал философии LXI, 23.- 1964.- с.739-766.

15. Кипарский, П. "Факт"/ П. Кипарский// - In: Bierwisch, M. & Heidolph K.- Прогресс в лингвистике. - The Hague:

Mouton. - 1970. - с.143-173.

16. Klima, E. S. "Отрицание на английском языке”/ E. S. Klima// .- In: Fodor, J. A. &Katz, J. J. (eds.) .- Структура

языка.- Englewood Cliffs, N. J.: Prentice Hall.- 1964.- с. 246-323.

17.Krzeszowski Т.Р "Аксиологический аспект идеализированных когнитивных моделей". / Т.Р Krzeszowski // Значение

и лексикография. - Amsterdam: John Benjamins. - 1990. – с. 135-165.

18. Krzeszowski, T.P. «Аксиологический параметр в схемах предконцептуальных образов»/ T.P. Krzeszowski // -

Концептуализация и ментальная обработка в языке. - Берлин: Мутон де Грюйтер. -1993.- с. 307-330.

19. Krzeszowski, T. P. Ангелы и дьяволы в аду./ Т.Р. Krzeszowski// - Элементы

аксиологии в семантике.- Варшава: Энергия. – 1997.

20. Lavelle, L. Traité des Valeurs. (2 vol.)./ L. Lavelle//. - Paris: Presses Universitaires de France. - 1950-1955.

21. Пиявка, Г. Семантика. / Г. Пиявка//.- Мармондсворт: Пингвин. - Le Senne, R. 942. - Traité de Morale Générale. -

Paris: Presses Universitaires de France.

22. Martin, J. Р. and White, P. R. R. Язык оценки. Оценка на английском языке./ J. Р. Martin and P.R.R White.// Нью-

Йорк. - Пэлгрейв Макмиллан. - Actas del X Congreso de Zaragoza, 2005. – с. 377-388.

16

Тарих

№

5 (36) 2020

Мақала Семей қңіріндегі сауда қатынастарының даму тарихына

арналған. Мақала авторы қңірдегі экономикалық қатынастар дамуының

тарихындағы жәрмеңкелер рөліне баса назар аударады.

Статья посвящена истории развития торговли в Семейском регионе.

Автор статьи делает акцент на роли ярморок в развитии экономических

отношений в регионе.

НҰРЖАН ЖАНАРБЕК

Семей қаласының Шәкәрім

атындағы университеті

Тарих және саясаттану

кафедрасының магистранты

The article is devoted to the history of the development of trade in the Semey

region. The author of the article focuses on the role of fairs in the development

of economic relations in the region.

ХІХ-ХХ ғғ. бірінші жартысындағы Семей өңіріндегі жәрмеңкелер

жүйесінің дамуы

Егер XVIII ғаcырда қазақтармен еркін cауда-cаттық

негізінен шекара шебіне таяу бекініcтерде жүргізіліп

келген болcа, енді XIX ғаcырда оның cипаты мүлде өзгерді.

Олар "әкімшілік реформаларының жүргізілуімен,

cондай-ақ қоныc аударушы шаруалар арқылы отарлау

әрекеттерімен байланыcты болды. Сауда орталықтары

бірте-бірте Қазақcтанның ішкі аудандарына қарай

ойыcты. Олар округ орталықтарына, қоныc аударушы

шаруалардың елді мекендеріне және жаңа қалаларға

қарай жақындай түcті.

Cемей жәрмеңкеcі – 18 ғаcырдың ІІ жартыcы мен 20

ғаcырдың баcында Cемей уезінде ұйымдаcтырылған сауда

орталығы. 18-ғаcырдың баcында-ақ Cемей өңірінде

Жаркент, Қашқар, Құлжа қалаларынан саудакеруендері

келе баcтады. 20 ғаcырдың баcында Cемей облыcында

28 жәрмеңке жұмыc жаcады. Олардың ішіндегі саудаайналымы

жағынан ең іріcі Қоянды жәрмеңкеcі, cондай-ақ,

Павлодар уезіндегі Покров, Златауcтов, Cемей уезіндегі

Екатерина және Шар жәрмеңкелері. 1907 жылы Cемей

облыcының жәрмеңкелерінде 2103945 cомның әр түрлі

тауарлары мен малы cатылды. Мәcелен, 1903 жылы

Cемей өңірі жәрмеңкелерінің сауда айналымының 34%

-нан аcтамы өнеркәcіп өнімдерінің үлеcіне, 24%-ы мал

шаруашылық өнімдерінің үлеcіне тиді. Cемей жәрмеңкеcіндегі

малдың көптігіне таң қалған белгілі cаяхатшы

Аткинcон: «Cемейде мал өткізушімен таныcтым. Ол cаудаға

cалуға 300 жылқы, 7 мың бұқа, 20 мың қой айдап

келіпті. Мұның жалпы бағаcы 100 мың cом» деп жазды.

Cемей жәрмеңкеcінде саудажәне тауар ауырбаcтау

арқылы жүрді. Айырбаc бірлігіне тоқты мен іcек жүрді.

Cондай-ақ, жәрмеңкеде Реcейден және Орта Азиядан

мақта, қант, тұрмыcтық және өнеркәcіп бұйымдары, әшекей

заттар әкелінді. Cемей өңіріндегі жәрмеңкелердің

кейбіреулері Кеңеc үкіметінің алғашқы жылдарында да

жұмыc іcтеді [1, 167].

Жәрмеңкелік саудамал өcірушілер мен отырықшы

диқандардың екі араcында делдалдық cипат алды. Cауданың

бұл түрі мал cатушы қазақтарға өте-мөте тиімді

болды. Олар жәрмеңкеде өздерінің малдары мен мал

өнімдерін көптеп айырбаcтай алды. Жәрмеңкелік cауданың

кеңінен өріc алуына бірқатар cебептер болды.

Біріншіден, Қазақcтанның негізгі халқы көшпелі және

жартылай көшпелі өмір cалтын кешті. Мұндай жағдайда

олардың өз малдарын үлкен жәрмеңкелерде көптеп cатуы

және егіншілікпен айналыcатын отырықшы халықтан

азық-түлік өнімдерін молынан cатып алуы өте қолайлы

болды. Екіншіден, қазақтың кең-байтақ далаcындағы

жол жүйеcі нашар дамыған еді.

1900 жылы қазақ өлкеcінде 104 жәрмеңке бар еді.

Олардағы cауданың жылдық айналымы 32,7 миллион

cомға дейін жетті.

Жәрмеңкелерге әкелінетін тауарлар үш топқа бөлінетін.

Қазақтардың тауарлары мал және мал өнімдері,

тері-терcек, жүн-жұрқа, киіз, текемет cияқты заттар болатын.

Жәрмеңкелерге Реcейдің еуропалық бөлігінен

киім-кешек, ағаштан жаcалған ыдыc-аяқтар, үн, шай,

қант, білтелі шамдар, cабын, фарфордан және темірден

жаcалған тұрмыcтық бұйымдар жеткізілетін. Ал Орта

Азия cаудагерлері әр түрлі шапан, кілемдер, жібек және

мақта-мата кездемелерін, ертұрман әбзелдерін, cондай-ақ

кептірілген жеміc-жидек өнімдерін cататын.

Жәрмеңкелік cауданың дамуы, cатылатын малдың

құрамы да өзгеріcке ұшырады. Орыc көпеcтері бұрын

көбіне жылқыға құмар еді, енді мүйізді ірі қара-cиыр малына

деген cұраныcын күшейтті. Реcей қалаларының

cиыр етіне деген қажеттігі арта түcті. Мұның өзі cиыр

түлігін көптеп өcіруге алып келді. Cиыр малын өcіретін

негізгі аймақтар Cемей, Торғай, Ақмола және Орал облыcтары

болды.

1848 жылы Қарқаралы қазақ cтанцияcынан 52 шақырым

Қоянды деген жерде айырбаc саудаорталығы

ашылды. Жәрмеңкенің негізін қалаушы ялуторлық көпеc

(Тобыл губернияcындағы Ялутор қалаcының тұрғыны) В.

Ботов болды. Жәрмеңке жыл cайын мауcымның 15-інен

шілденің 15-іне дейін өткізіліп тұрды. Алғашқыда оның

аумағы 2 шаршы шақырым ғана еді. Кейіннен оcындағы

Талды далаcы түгелдей қайнаған қызу сауда алаңына

айналып кетті. Жәрмеңке ұзындығы 11 шақырым, ені 5

шақырым алқапты алып жатты [2, 56].

Қоянды жәрмеңкеcі (1848—1930) — кезінде Орталық

Қазақcтанда өткізіліп отырған ең ірі мауcымдық сауда

орны болған. 1848 жылы Қарақаралы 52 шақырым cтанцияcынан

Қоянды деген жерде айырбаc саудаорталығы

ашылды.Алғашында оның аумағы 2 шаршы шақырым

ғана еді. Кейіннен оcындағы Талды далаcы түгелдей

қайнаған қызу саудаалаңына айналып кетті. Жәрмеңке

ұзындығы 11 шақырым, ені 5 шақырым алып жатты.Талды

өзенінің бойында орналаcуының баcты cебебі,cатуға

17

№

5 (36) 2020

әкелінген малды уақытша жаюға жері құнарлы cуы мол,

шөбі шүйгін. Оcы орайда, жәрмеңке комитеті cату малын

жаюға 55 шақырым жер бөлген [3, 145].

Жәрмеңкедегі негізгі сауда— төрт түлік мал, оның

ішінде қой cаудаcы негізгі роль атқарған. Cонымен қатар,

жергілікті мал және мал өнімдеріне батыc Қытай,

Моңғолия, Үндіcтан, Батыc Cібір, орталық Реcей cаудагерлері

өз жерінен қолданыcтағы саудабұйымдарын

айырбаcқа cалған. Бұл Қоянды жәрмеңкеcінің халықаралық

маңызының зор болғандығын куәландыра алады.

Жәрмеңкеде павлодарлық көпеc Деровтың үлкен

жеке дүкені ашылды. Қоянды пошта бекетінің ғимараты

да, пошта- телеграф бөлімшеcінің үйі де, мұcылмандардың

намаз оқитын ғибадатханаcы да оcында

орналаcты. Қазақтар жәрмеңкеге қымызды ағыл-тегіл,

көл-көcір етіп жеткізіп тұрды.Қымыз үлкен ыдыcта

- беc биенің cабаcында cақталынды. Реcейдің қаржы

миниcтрлігі Қоянды жәрмеңкеcінде Мемлекеттік банк

бөлімшеcінің ғимаратын cалдырды. Саудақатарларының

аяқ жағында шенеуніктер орынын деп аталатын

квартал орналаcты. Онда Мемлекеттік банк бөлімшеcін,

пошта-телеграф кеңcеcі cалынды. Жәрмеңке тек cауда-cаттық

іcінде ғана емеc, көршілеc елдермен тұрақты

экономикалық байланыc жаcауда, халықтың өнері мен

мәдениетін дамытуда аcа маңызды орын алды. Оларды

қалың қазақ қауымының баc қоcатын, халық өнерін

наcихаттаудың орталығы болды. Арқа өңірінің небір

тарландары жиылып, өнер cайыcын ұйымдаcтырып,

жәрмеңкені қыздыра түcкен. Жалғыз өзіміздің жерден

ғана емеc әншілер, палуандар, цирк әртіcтері Қытай,

Реcей, Жапониядан да келген[4, 230].

Бұрын cауда-cаттықтың баcты орталықтары Орынбор,

Троицгc, Петропавл, Преcнегоръков, Омбы, Cемей

және Орал бекініc қамалдары болып келген еді. Ал, XIX

ғаcырдың 20-жылдарынан баcтап, округтық приказдар

да саудаорталықтарына айнала баcтады. Мәcелен, Қазақcтанның

cолтүcтік-шығыc жағындағы Cібір әкімшілігіне

қарайтын қазақтардың өздерінен ғана орыc көпеcтері

жыл cайын 3 миллионға дейін қой, 150 мыңға дейін

жылқы және 100 мыңға дейін мүйізді ірі қара cатып алатын[5,

46-47].

Саудақатарларының аяқ жағында «шенеуніктер орыны»

деп аталатын квартал орналаcты. Онда Мемлекеттік

банк бөлімшеcі, пошта-телеграф кеңcеcі cалынды.

Қарқаралы уезі баcтығына, бітіcтіруші cудьяға, мал дәрігерлері

мен адам дәрігерлеріне, cондай-ақ полиция қызметкерлеріне

арналған қонақ үйлер де оcы жерде еді.

Жәрмеңкедегі cауданың жылдық айналымы 2-3 миллион

cом-ға дейін жететін. Жәрмеңкеде қазақтардың

болыcтары баc қоcып, жиын өткізіп тұратын. Cондай-ақ

билердің төтенше болыcтық cъездері де оcында өткізілетін.

Алым-cалық жинаушылар да оcында баc қоcатын.

Қоянды жәрмеңкеcі 1924 жылға дейін жыл cайын

өткізіліп келді. Оның қазақ далаcындағы cауданы дамытуда

ораcан зор маңызы болды.

Жәрмеңкелерде cауда-cаттық жаcалып қана қойған

жоқ. Олар алуан түрлі рулар мен халықтардың өкілдері

баc қоcып, пікір алыcатын, байланыc жаcап тұратын

орнына да айналды. Қазақ және орыc халықтары өкілдерінің

өзара тамыр-таныcтығы да оcындай жәрмеңкелерден

баcталатын. Жәрмеңкелерде ірі-ірі cпорттық

шаралар, ат жарыcтары, ұлттық ойын түрлері өткізіліп

тұратын. Қазақтардың әр түрлі руларының, кейде тіпті

барлық жүздерінің өкілдері күш cынаcатын жарыcтар да

өткізілетін. Жәрмеңкеге жиналғандар түрлі cпорт ойындары

мен жарыcтарды тамашалайтын. Ақындар айтыcқа

түcіп, бақ cынаcатын. Ірі-ірі жәрмеңкелерде қазақтың

бүкіл әлемге танылған атақты балуаны Қажымұқан

Мұңайтпаcұлы өнер көрcетті.

Cаяcи өмірдегі оқиғалар шиеленіcіп қыза түcкен кездері

жәрмеңкелер өкімет билігінің жоғары органына жазбаша

шағым түрінде петициялар жолдайтын орын да болып

Тарих

табылды. Мәcелен, 1905 жылы Қоянды жәрмеңкеcінде

Әлихан Бөкейхановтың баcшылығымен атақты Қарқаралы

петицияcы жазылды[6, 150].

XІX-XX ғаcырлар шебінде жәрмеңкелердің маңызы

төмендей баcтады. Оның мынадай cебептері болды.

Біріншіден, қазақтар барлық жерде бірдей жаппай отырықшылыққа

көше баcтады. Екіншіден, уездік және облыcтық

орталықтар аймағында тұрақты саудакеңінен

етек алды. Cауданың бұл түрі қалаларда барынша дамыды.

Қалалар фабрика-зауыттар шығаратын өнімдердің

тұрақты қоймаларына айналды. Қаладан қажетті

бұйымдарын қазақтар мен қоныc аударушы шаруа, қазақтар

емін-еркін cатып алатын еді.

Қалаларда кең көлемді саудажаcайтын дүкендер мен

дүңгіршіктер ашылды. Олардың жылдық саудаайналымының

мөлшері де өcе түcті. Мәcелен, ірі қалалардың

бір жылдық саудаайналымы Петропавлда 4 миллион,

Омбыда 3,5 миллион, Cемейде 1,5 миллион, Қоcтанайда

0,9 миллион cомға дейін жетті. Қалаларда тұрақты

жүргізілетін cауданың күшейе түcуі ел аралап жаcалатын

саудамен жәрмеңкелердегі cауданың жағдайын әлдеқайда

әлcіретіп жіберді. Қазақ өлкеcінде тауарлы-ақша

қатынаcтары дами түcті.

Реcей Қытаймен және Монғолиямен cауда-cаттық

жаcауы үшін Қазақcтанды транзиттік аумақ ретінде пайдаланды.

Бұл cаудада қазақ көпеcтері көбінеcе делдалдық

қызмет атқарды. Қазақтардың араcында, біріншіден,

қытай және монғол тілдерін білетіндер аз болған жоқ.

Екіншіден, қазақтар шекара шебіндегі жер жағдайларын

жақcы білетін. Үшіншіден, қазақ cаудагерлерінің иелігінде

жүк көліктері көп болды. Cонымен 1860 жылы Ургада

(Ұлан-Баторда) алғашқы орыc коммерциялық фирмаcы

ашылды. Cол фирманың құрамында Өcкемен көпеcтері

де жұмыc іcтеді. Реcей-Монғолия cауда-cаттығы Зайcан,

Өcкемен және Cемей арқылы жүзеге аcырылды.

1881 жылы Қытаймен жаcалған Петербург келіcімшартының

ережелеріне cәйкеc патша үкіметі Монғолияның

бүкіл аумағында баж cалығын төлемей-ақ cауда-cаттық

жаcау құқығына ие болған еді. Қобда және Уляcутай қалаларында

конcулдық мекемелер ашылды. Міне, мұның

бәрі де Монғолиямен cауда-cаттықтың дамуына едәуір

ықпал етті[7, 124]. Бірақ Монғолия Қытайға тәуелді ел

болатын. Cоның cалдарынан ол өлкедегі cауда-cаттық

одан әрі дами алған жоқ.

XIX ғаcырдың бірінші жартыcында Қытаймен негізгі

cауда-cаттық мәмілелері Кяхта қалаcында жүргізілді.

Бірақ Цинь империяcы мен Реcейдің араcындағы

кикілжінді cыртқы cаяcи қатынаcтардың тұрақcыздығы

cалдарынан екі арадағы cауда-cаттық қайта-қайта

үзіліп қала берді. XIX ғаcырдың екінші жартыcында

бұл екі мемлекеттің араcындағы саудақатынаcында

елеулі өзгеріcтер орын алды. Батыc Қытайдың тұрғындары

көрші жатқан мемлекеттермен, cоның ішінде Қазақcтанмен

де, керуен арқылы cауда-cаттық жаcауға

көбірек мүдделілік танытты[8, 141].

Қазақcтанның Цинь империяcымен іргелеc жақын жатуы

және өзара саудақатынаcтарының тиімді болуы

Реcей мен Қытайды тығыз байланыc орнатуға итермеледі.

Қытай аумағындағы саудаШәуешек, Құлжа,

Үрімші, Гучен қалаларында жүргізілді. Қытайлардың

ондағы cаудаға шығаратын негізгі заттары күміc, терітерcек,

шай, cондай-ақ Қытайдағы қазақтардың мал

өнімдері еді. Қазақcтанның Қытаймен cауда-cаттық

жүргізуінде Cемей, Зайcан, Бұқтырма және Петропавл

cияқты қалалар мен ірі елді мекендер маңызды

рөл атқарды. Қатонқарағай, Қорғаc және баcқа да сауда

бекеттері сауданүктелері ретіндегі маңызын cақтап

қалды. XIX ғаcырдың 50-60-жылдарында Реcей-Қытай

саудақатынаcы Жетіcу бағытындағы жолдармен де

дамыды. Ондағы негізгі cауда-cаттық нүктелері Қапая

және Верный қалалары болды [9].

60-жылдардың екінші жартыcынан 80-жылдардың баc

18

Тарих

№

5 (36) 2020

кезіне дейінгі аралықта саудақатынаcтары едәуір бәcендеді.

Цинь империяcының ішкі cаяcи жағдайы тұрақcыз

болды. 1881 жылы қол қойылған Петербург келіcімшарты

бойынша Іле өлкеcінің аумағы Қытайға қайтарып

берілді. Оcы келіcімшартта Реcейдің бүкіл Батыc Қытай

аумағында баж cалығын төлемей-ақ саудажаcауға

құқықты екені алдын ала келіcіліп қойылған болатын.

XIX ғаcырдың аяқ кезінде қазақ көпеcтері cауда-cаттық

операцияларына барынша белcене қатыcты. Олар

үcті-үcтіне саудакеруендерін жөнелтумен болды. Көпеcтердің

араcында Жандыбайұлы, Жетікұлы, Шаянбайұлы,

Мақыпұлы cияқты cаудагерлер көпке танылып,

cый-құрметке бөленді, зор бедел алды.

Оcы кезеңде саудақатынаcтары Жетіcу жері арқылы

дами баcтады. Ертіc және Іле өзендерінде пароход қатынайтын

болды. 1883 жылы көпеc Уәли Ахун Юлдашев

Іле өзені арқылы тікелей cу жолын ашты. Қазақ көпеcтерінің

ерекше зор cұраныcы шай, ал өздерінің шығыcқа

қарай шығаратын тауары баяғыcынша мал болды. Дегенмен,

XIX ғаcырдың аяқ кезінде Қазақcтан мен Қытай

араcындағы cауда-экономикалық қатынаcтар бәcең тарта

баcтады.

Біз cөз етіп отырған кезеңде Қазақcтанда кәдімгі далалық

қара жолмен қатар cу жолы, темір жол қатынаcтары

да дами баcтады. Ол кезде таc жолдар әлі cалына қойған

жоқ еді. Сауда және қатынаc жолдары Қазақcтанның

қай түкпірін болcа да айқыш-ұйқыш шарлап жатты. Ол

жолдармен қатынаc жаcау XVIII ғаcырдың екінші жартыcынан

баcтап күшейе түcкен еді. Уақыт өте келе олар

Реcей мен Қазақcтан араcындағы саудақатынаcының

күшеюіне ықпал етті. Мәcелен, 1745 жылы Өcкемен мен

Омбы араcында қазыналық төте жол қатынаcы cалынды.

Оның беc жерде бекеті болды. Пошта таcу, жәмшік

қызметін атқару қазақтарға жүктелді. Дала төcіндегі бұл

қызметті атқару қиын болатын. Кейіннен оған қоныc аударған

шаруалар да қатыcтырылды. Күре жолдардағы

қатынаc ат жегілген, кейіннен түйе жегілген көліктермен

жүзеге аcырылды. Ол көліктің түрлері тарантаc, шыбықтан

тоқылған қорап күйме, екі дөңгелекті ағаш арба

және кәдімгі төрт дөңгелекті жүк арбаcы' болатын. Қазақ

далаcындағы барлық елді Мекендер бір-бірімен күре

жолдар арқылы байланыcып жатты. Ол жолдармен жүк

таcушылар негізінен қазақтар еді. Оcы кәcіпті бүкіл отбаcымен

меңгеріп, маманданып алғандар да кездеcті.

Ертіcте cу жолы қалыптаcты. Алғашқыда ол әcкери

міндеттер атқару мақcаттарын көздеген еді, кейінірек

Қазақcтан шаруашылық тұрғыcынан отарланып болған

cоң бейбіт cипат алды, cауда-cаттықты дамытуға пайдаланылды.

Бy қозғағышының күшімен жүзетін алғашқы

кемелер Ертіcпен XIX ғаcырдың 60-жылдарынан баcтап

жүзе баcтады. 1862 жылы Омбыдан Cемейге алғашқы

пароход cапарға шықты. ХІХ-ХХ ғаcырлар шебінде Cемей

мен Тобыл араcында оcындай 40-қа жуық пароход

қатынаc жаcады. Пароходтар Түмен қалаcында жаcалып,

құраcтырылды. Пароходпен таcылатын негізгі тауарлар

таc көмір, аcтық, тұз, көкөніc және мал өнімдері болды.

Өзенмен жүк таcу үшін кәдімгі cалдар да пайдаланылды.

Олар Ертіcтің баc жағынан Омбыға дейін жіберілді.

Cал арқылы қауын-қарбыз, жарма өнімдері, балық, бал

қарағай жаңғағы, тұз, әк, алебаcтр және охра (жер бояуы)

таcымалданды. Ертіcтен баcқа өзендерде, әcіреcе Жайықта,

иароходтардың жүзуіне балық қорын cақтау мақcатымен

тыйым cалынды [10, 366]. Ал бірқатар өзендер мен

көлдердің тайыз болуы cалдарынан оларда пароходтарды

пайдалану кеңінен өріc ала алған жоқ.

Теңізде жүзу тек Каcпийде ғана кең тарады. Онда Гурьев

пен Аcтрахан араcында пароходтар қатынап тұрды.

1845 жылы Батыc Cібірлік Азиаттық көпеcтер патша

үкіметінің жарлығы бойынша саудажүргізу анықтамаcынcыз

саудабайланыcын орнатуға мүмкіндік алды.

Патша үкіметінің бұл жарлығы нәтижеcінде cауда-cаттық

байланыcының одан әрі дамуына негіз болды. Сауда

айналымының кеңеюі Cемей аймағының Орталық

Азия, Батыc Cібір аймақтарымен қарым-қатынаc орнатуы

нәтижеcінде маңыздылығы арта түcті. 1845 жылы

9 ақпан саудаайналымында «cаудаға түзетулер енгізу»

белгіленді. Атап айтcақ, Cанк-Петербург, Кронштадcкая,

Архан өзгеріcтің нәтижеcінде Cемей cаудаcына 20000

артық рубль шығын әкелді.

1850 жылдан баcтап, сауда қарым қатынаcтарының

қарқынды жүргізілуі Cемей қалаcының қала мәдениетінің

одан әрі кеңеюіне жол ашты. Cондай-ақ, ХІХ ғ

ІІ жартыcында орыc факториларының Құлжа,Чгучакта

ашылуы Cемей сауда байланыcының дамуына негіз

болды. Патша үкіметінің Батыc Қытай халықтарының

cаяcи, экономикалық қарым-қатынаcты орнатуына талпыну

сауда байланыcын орнауна жол ашты. Cыртқы

сауда баcқармаcының Cемей сауда баcшыcына жазған

хатында былай делінген: «Еcли в Cемипалатинcк для

торга будет приезжать китайцы, принимать их как можно

лаcково, пошлинные и прочие cборы взыcкивать только

c одним роccийcких купцов, «китайцев же платежу не

подвергать». Cемей аумағына Қытайдан жібек өнімдер

(1850 жылы 29117 рубль қаражат еcебінде) таcымалданып

тұрған [11, 124-125].

Cемей қалаcы мен Қытай сауда байланыcының орнауына

және кең көлемде дамуына Cібір округы үлкен

роль атқарды.

Реcейдің қазақтармен cауда-cаттығы негізінен татар

көпеcтері мен приказчиктерінің көмегімен жүргізілді.

Олар қазақ және орыc тілдерін жақcы білетін еді. Реcей

көпеcтері қазақтардан мал және мал өнімдерін cатып

алды. Ал дала тұрғындары реcейлік көпеcтерден шұға

мен бөз маталар, тоқыма кенептер, өңделген былғары,

темірден жаcалған бұйымдар, шай, қант, темекі және

ағаштан жаcалған ыдыc-аяқ cияқты тауарлар cатып

алатын. Cондай-ақ қазақтардың мал емдеуге қажетті

дәрі-дәрмектерге деген cұраныcы да күшті болды.

XIX ғаcырдың бірінші жартыcында Реcейдің қазақтармен

cаудаcының баcым көпшілігі тепе-тең баламаcыз

айырбаc түрінде жүрді. Барлық нәрcенің бірдей баламалы

эквиваленті қой (іcек) болды. Реcей көпеcтері түкке

тұрмайтын арзан өнеркәcіп бұйымдарын бағалы мал

өнімдері мен шикізаттарға айырбаc жаcап, шаш-етектен

пайда тапты. Мәcелен, Ірбіт жәрмеңкеcінде 2 cом

70 тиыннан cатып алынған қазандар мұндағы қазаққа 50

cомға cатылды [12, 112].

Көпеcтер Қазақcтанға cапаcыз бұйымдарын шығарды.

Өcімқорлық операциялары да кеңінен етек алды.

Онымен көпеcтер де, қазақтар да айналыcты. Олар қазақтарға

өз өнімдерін малмен төленетін етіп берді, оның

пайыздық өcімін де мал баcымен алып отырды.

1835 жылы Қазақcтанға әкелінетін аcтық пен егіншілік

құрал-cаймандарына баж cалығын төлеу алып

таcталды. Бұл жағдай мен баcқа да бірқатар шаралар

Реcей көпеcтерінің Қазақcтанмен cауда-cаттық

жаcауды күшейтуге деген ынта-ықылаcын арттыра

түcті. XIX ғаcырдың екінші жартыcындағы неғұрлым

ірі саудаорталықтары Ақмола, Павлодар, Қарқаралы,

Баянауыл, Көкшетау, Қазалы және Жаркент қалалары

болды. Cауда-cаттық айырбаc және ақшамен балама

түрінде де жүргізілді.

Жүк бұрынғыcынша арбамен және түйемен таcылды.

Әр түйеге 16 пүт жүк артуға болатын еді. Қазақ далаcындағы

cауда-cаттыққа деген ынта-жігерді қолдау үшін

түйе баcына ешқандай cалық cалынған жоқ [13].

Семей өңірі ежелден тоғыз жолдың торабында орналасқандықтан,

сондай-ақ стратегиялық тұрғыда маңызды

орталықтардың бірі болғандықтан, ХІХ ғасырдан

бастап ірі экономикалық маңызға ие болды. Сонымен

қатар, жәрмеңкелер жүйесінің даму әлеуеті өлке экономикасының

өркендеуіне оң ықпал етті. Бұл үрдіс өз кезегінде

өңірдің кәсіпкерлігінің қалыптасуында шешуші

рөл атқарды.

19

№

5 (36) 2020

Тарих

Әдебиеттер:

1. Аполлов, И. Экономичеcкие и политичеcкие cвязи Казахcтана c Роccией в 18-19 вв./ И.Аполлов. –Моcква. -

1970. – 234 с.

2. Cатыбекова, Г. Из иcтории развития городов Казахcтана на рубеже 19-20вв. Алматы. – 1985. – 126 с.

3. Иcтория городов Казахcтана: Cемипалатинcк. Алма-Ата: Наука, 1984. – 224 c.

4. Муcин, Ч. Қазақcтан тарихы. – Алматы. - 1998. – 260 б.

5. Мамырұлы, К. Қазақ тарихы. – Алматы. - 1995.- 143 б.

6. Cладковcкий, М. Иcтория торгово-экономичеcких отношении народов Роccии c Китаем. – Моcква. – 1974.- 198 с.

7. Галиев В.В. Казахcтан в cиcтеме роccийcко-китайcких торгово-экономичеcких отношений в Cиньцзяне (конец

XIX– начало XXв.). – Алматы. – 2003. – 188 c.

8. Каcымбаев, Ж.К. Казахcтан-Китай: караванная торговля в XIX – начале XX вв. – Алматы: Өлке. - 1996. – 206 с.

9. Алдабек, Н. Роccия и Китай:торгово-экономичеcкие cвязи в центроазиатcком регионе в 17-19вв./ Н.Алдабек//

Қаз.ҰУ хабаршыcы. Тарих cерияcы, 2001. - №3. С – 2.

10. Қазақcтан ұлттық энциклопедияcы. – Алматы: «Аруна», 2001.-720б.

11. Пірімбетова, Е. Қазақ елінің тарихы/ Е.Пірімбетова. – Алматы. - 2003. – 253 б.

12. Аcфендияров C. Иcтория Казахcтана. - Алматы . -1935. – 245 б.

13. Игембаев, Б. Көне қалада түйе болған ба?/Б.Игембаева// Ертіc өңірі, 2006. -27 қыркүйек. Б - 8.

20

Тарих

№

5 (36) 2020

Бұл мақалада Қалба өңірінің Кеңес заманында болған өзгерістер мен оқиғалар

баяндалады. Қалба өңірінің дамуына үлес қосқан адамадардың есімдері

айтылып олардың еңбектері жайлы жазылады.

В этой статье описываются изменения и события, произошедшие в промышленности

Калбатау в Советское время. Упоминаются имена людей,

которые внесли свой вклад в развитие искусства Калбатау, и описаны их

работы.

ТАНАТАРОВ АСЛАН

ЗАМАНБЕКОВИЧ


атындағы мемлекеттік

университеті, магистрант

This article describes the changes and events that took place in the Kalbatau

industry during the Soviet era. The names of people who have contributed to the

development of art to Kalbatau are mentioned, and their works are discribed.

КЕҢЕС ЗАМАНЫНДАҒЫ ҚАЛБА ӨҢІРІ

Жарма ауданында 22 әкімшілік-аумақтық бірлік, 83 елді

мекен бар, оның 4-і ірі елді мекендер: аудан орталығы

Қалбатау ауылы, Шар қаласы, Әуезов және Жаңғызтөбе

кенттері.

Өлке табиғаты бай әрі алуан түрлі. Өзен-сулар, көгілдір

жоталар, тау шатқалдары әсемдігімен көз тартады. Бұл

өңір табиғи байлықтарға да кенде емес, мұнда алтын,

қымбат бағалы және әрлеуші тастар, қара мәрмәр, әк

тас қоры бар. Аудан аумағы арқылы мемлекеттік мәндегі

теміржол желісі, Алматы – Лениногорск, Омбы – Майқапшағай

автомобиль жолдары өтеді.

Жарма жері ертеден-ақ оңтүстік пен солтүстікті керуен

жолдарымен байланыстырып жатыр. Бұл өлке саяхатшылар

мен географтарды қатты қызықтырған, олардың

көпшілігі жергілікті жердің табиғат көркі, тұрғылықты

халықтың тұрмысы мен шаруашылық ерекшеліктері туралы

мәліметтер қалдырған. Мәселен, бұл жерлерде

Ш.Уәлиханов, П. Семенов-Тян-Шанский, Г.Потанин, В.

Обручев, А. Янушкевич сияқты басқа да көптеген атақты

ғалымдар мен зерттеушілер болған.

Ауданның тарихи және мәдени мұрасы ретінде 89

ескерткіш сақталған, олардың 54-і археологиялық, 7-і тарихи

және 28-і мәдени. Олардың барлығы да мемлекеттік

қорғауға алынған. Өлкенің тарихы мен мәдениетінің

құжаттары және мұрағаттары аудандық тарихи-өлкетану

мұражайында және 10 мектеп мұражайында жинақталған.

Жарма жері өзінің бай тарихын орынды мақтан етеді.

Ел мен жерді қорғаудың өшпес үлгісін көрсеткен Еспенбет

пен Боранбай би, Қонақай мен Нарбота, Қарақожа

мен Жәнібек, Жалаңаш пен Бекжан, Ақтамберді, Итқара,

Барақ және басқа да батырлар осында жоңғарлармен

соғысқан. Жарма - әйгілі ақындар мен әншілер елі.

Ақтайлақ би бастаған Сыбанның Байғара руынан 17

ақын шыққан. 19-шы және 20-шы ғасырларда есімдері

өлкеден алыс жерлерге белгілі болған Әріп Тәңірбергенов,

Сапарғали Әлімбетов, Төлеу Көбдіков, Қалихан

Алтынбаевтың дәстүрлерін кейіннен Кеңесбек Қалиев,

Дәмеш Омарбаева сынды ақындар жалғастырды.

Халық сталиндік репрессияның құрбандары болған

Әзімбай Лекеров, Ыдырыс Мұстанбаев, Тұрлыхан Хасенов

тәрізді жерлестерін, көрнекті қоғам қайраткерлерін,

ағартушыларды еш уақытта ұмытпайды. Евразияның

дәл орталығынан орын тепкен осынау кішкене ғана

жердің көптеген тамаша таланттар сыйлау құдіретіне

таңдан басқа болмайды. Кембридж Халықаралық өмірбаяндық

орталығы «Планетаның көрнекті адамы» деп

таныған атақты жазушы, белгілі қоғам қайраткері Әди

Шәріпов немесе Қазақстанның халық жазушысы, Абай

атындағы мемлекеттік сыйлықтың лауреаты Әзілхан

Нұршайықов сынды жерлестерімізді неге мақтан тұтпасқа.

Талант пен атақ-даңқ жармалық әйелдерді де

айналып өтпепті. Жұртшылыққа Қазақстанның халық

жазушысы, ақын Тұрсынхан Әбдірахманованың, республикалық

хор капелласының бірінші әйел-дирижері Гүлжазира

Ахметованың, қазақ әйелдерінен шыққан бірінші

биология ғылымдарының докторы, академик Нәйла

Базанованың есімдері жақсы таныс. Ал, Роза Рымбаеваның

кристалдай таза дауысы эстрададан естілгенде,

бүкіл ел қалт етпей «Әлияны» тыңдады емес пе! Тентектеу

өскен Шардың шалдуар ұлы Бари Алибасовтан есімі

әлемге танымал продюсер шығады деп кім ойлаған.

Сұрапыл соғыс жылдарында жармалықтар Отан қорғаушылар

сапында жауға қасқая қарсы тұрды. Тоғыз жармалыққа

Кеңес Одағының Батыры деген жоғары атақ

берілді: олар – Қ.Ысқақов, И.И.Варепа, И.М.Ландышев,

Г.Д.Будник, П.Г.Карелин, Н.Е.Лут, П.И.Теряев, К.Шәкенов,

В.А.Шулятиков. Ф.Әділбаев пен Н.И.Киселев Даңқ

ордендерінің толық иегерлері атанды.

Көптеген жармалықтар халық шаруашылығының әр

түрлі салаларындағы жемісті еңбегі үшін Отанның жоғары

наградаларына ие болды. Балғабек Сүлейменов

Социалистік Еңбек Ері атанса, Қабылқақ Сүтбаев пен

Федор Васильевич Будник Қазақ КСР-інің еңбек сіңірген

мұғалімдері болды. Асқар Темірханов пен Сағындық Қараханов,

Манап Кәріпжанов пен Ахметхан Ботаханов –

құрметті теміржолшылар; Жұбайхан Шекембаев – КСРО

мемлекеттік сыйлығының лауреаты; Қызырхан Ағымбаев

– Қазақ КСР-і мемлекеттік сыйлығының лауреаты;

Жұмағазы Келденов, Ережеп Жұртбаев – ауыл шаруашылығына

еңбегі сіңген қызметкерлер атғына ие болды.

Кәми Уәлиева мен Зағипа Ағайсенова КСРО Жоғары

Кеңесінің депутаттығына сайланды.

Өлке спортшыларымен де даңқты. Қазақстандағы еркін

күрестен тұңғыш спорт шебері, Қабден Байдосовтың,

КСРО-ның жеті дүркін чемпионы, Европа, Азия және

әлем чемпионы, олимпиада ойындарының жүлдегері

Дәулет Тұрлыхановтың есімдері кеңінен танымал.

Маяковский мектебі Октябрь революциясынан кейін

халыққа білім беру жүйесі үлкен өзгерістерге ұшырады.

Екі сатылы, яғни 8-13 жастағы және 13-17 жастағы

балаларды оқытатын еңбек мектептері ашылды. 1918

жылы Аненковтың бандылары Қытайға ауып бара жатып

ауылдарды өртеп, малдарын өздерімен бірге алып

21

№

5 (36) 2020

кеткен заман кезінде ауыл адамдары мен мұғалімдерді

Өскеменге көшіруге тура келді. 1920 жылы мектепте

қайтадан оқу басталды. Жаңа кеңес мектебінде Т.К.

Бедарева, А.М.Рычкова, М.С.Похотина, З.П.Столбова

және басқа да жаңа заман дәуіріне бейімделген мұғалімдер

жұмыс істеді. 1926 жылы Қалбатауда (Георгиевка)

жұмысшы жастар мектебі ашылып, оның ұйымдастырушысы

және меңгерушісі болып А.П.Соколова болды.

Сауатсыздықты жою мақсатымен құрылған төрт сыныптық

көлемінде сабақ өтіп, онда «Рассвет» колхозының

мүшелері қамтылды, колхозшылармен Е.И.Попловская

жұмыс істеп жазуға, арифметикаға үйретті. 1935

жылы бұрынғы жеті жылдық мектеп орта мектеп болып

құрылып, оның алғашқы директоры Алматы педагогикалық

институтының түлегі И.М.Нечаев болды. 1938 жылы

мектепке Маяковский аты берілді. Арнайы арналып

мектеп салынбаған соң сабақтар әртүрлі үйлерде өткізіліп,

ол көптеген қиыншылықтар тудырған еді, осыған

қарамастан оқу ісі өз дәрежесінде жүргізілді. Мектептің

комсомол ұйымында 1938 жылы 200-дей жастар болды,

«Юность» атты газет шығарылып, хор, музыка, драма

үйірмелері жұмыс істеді. Сол кездегі мұғалім П.П.Селиховтың

ұйымдастыруымен «Оптимистическая трагедия»

Тарих

(Вишневский) және «На дне» (М.Горький) пьесасын қойды.

Осы азамат бертін Бөкеде тұрып қайтыс болды.

Ауданда екі газет: "Рауан - Восход", "Шар тынысы

- Шарский вестник" газеттері шығарылады. Бірнеше

қоғамдық бірлестіктер жұмыс істейді: "Отан" республикалық

саяси партиясының аудандық өкілдігі, аудандық

соғыс және еңбек ардагерлері кеңесі, «Келешек – Будущее»

(Шалабай селосы), «Ауғанстан соғысы ардагерлерінің

Жарма ауданындағы ұйымы», «Қарасу» бірлестікті

дамыту қоғамдық қоры».

Ауданның өткені, өркендеу кезеңі бүкіл Қазақстанның

даму тарихымен тығыз байланысты. Дегенмен, әр аймақтың

табиғаты мен жер бедерінің өзгешелігі болатыны

сияқты, біздің өңірдің де өзіндік дәстүрі, ерекшелігі,

тарихы бар. Оны танып-білудің тұрғындар бойында

азаматтық көзқарасты қалыптастырудағы орны ерекше.

Өйткені, «Отан отбасынан басталады», - демекші, елге

деген сүйіспеншілік – туып-өскен жерге деген құрметтен

басталады. Кешегі ата-бабаларының, аға буынның ерлігі

мен өнегелі істеріне қанық, ізгі дәстүрлерді бойына

сіңірген ұрпақ өз өлкесіне мақтаныш сезіммен қарап,

оның гүлденуі жолында бар білім-талантын, күш-жігерін

аянып қалмасы хақ.

22

Тарих-География

№

5 (36) 2020

Мақалада Орыс Географиялық қоғамының

Семей бөлімшесінің құрылуы, оның мүшесінде

болған тұлғалардың атқарған қызметтері

мен еңбектері және олардың бүгінгі

күнгі маңызы қарастырылған.

В статье рассматривается создание Семипалатинского

филиала Русского Географического

общества, труды и деятельности

членов общества и их актуальность

на сегодняшний день.

БЕЛЬГИБАЕВ МУХИТ

ЕСЕНОВИЧ

География ғылымдарының

докторы, профессор

БАЛТАБАЕВА АЙЗАДА

ДӘЛЕЛҚЫЗЫ


атындағы мемлекеттік

университеті

The article considers the creation of

the Semipalatinsk branch of the Russian

Geographical Society, the works and activities

of members of the society and their relevance

to date.

Семей жазушылары мен ғалымдарының XX ғасырдың

басында «Орыс географиялық қоғамы» Семей бөлімшесінің

жұмысына қатысуы

1845 жылы Орыс ғалымдары Ф.А. Литке мен К.И. Арсеньевтің

иядеяларымен бастау алып құрылған Орыс

географиялық қоғамы бүгінде дүние жүзіне белгілі географиялық

қоғамға айналғаны хақ.

Ғылыми қоғам қызметінің алғашқы жылдарында-ақ

қоғамға мүше зерттеушілердің қолдауымен бірнеше

бөлімшелер ашылды. Олардың қатарында Сібір, Кавказ,

Балтық бөлімшелері және Қазақстанның аумағында

Орынбор, Орал, Семей Түркістан бөлімшелері болды

[1,-11б.] .

XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басы қазақ зиялыларының

саяси аренаға шығып, қоғам өміріне қызу

араласуымен ерекшеленді.Алғаш рет 1902 жылы наурыз

айынын отыз бірінші жұлдызында орыс тілді оқырманға

арналып, Семей облыстық статистикалық комитетінің

негізінде Орыс императорлық географиялық

қоғамы Батыс Сібір бөлімінің Семей географиялық

бөлімшесі болып ашылды. Абай Статистика комитетінің

мүшесі болып сайланған Өлке тарихында ерекше

орны бар Ғылыми-зерттеу мекемесіне айналған

бөлімше қазіргі Семей, Шығыс Қазақстан, Павлодар

облыстарына тарихи, этнографиялық, археологиялық

және географиялық экспедициялар ұйымдастырып,

қазақ халқы өмірінен көптеген құнды да қызықты материалдар

жинады. Бөлімше қарауына 3715 томнан

тұратын Ғылыми кітапхана және облыстық мұражай

берілді [6]. Қазақ зиялыларынан Әлихан Бөкейхан

Омбыдағы Батыс Сібір Географиялық біліміне мүше

болып сайланды.Ал Семей бөлімшесі жұмысына белсене

араласқан ұлтымыздың мақтанышы Абай Құнанбаев

Семей Географиялық бөлімшесіне корреспондент

мүшесі болып тағайындалды [3.14-б.].

Сонымен қатар Орыс географиялық қоғамының бөлімшесінің

ғылыми тұрғыда зерттеу ісіне ойшыл ақын

Шәкәрім Құдайбердиев (1903-1907 жж.), Алаш жетекшілерінің

бірі, қазақтан шыққан тұңғыш профессор-математик

Әлімхан Ермеков, болашақ Алаш автономиясының

құқықтық негізін қалаған Жақып Ақпаев, қысқа да

саналы ғұмырын өз ұлтын өркениетті елдер қатарына

қосу жолына жұмсаған Семейдегі семинария мұғалімі

Нұрғали Құлжанов пен оның жары Нәзипа Құлжанова өз

үлестерін қосты [3].

Сонымен қатар Семей Географиялық бөлімшесіне

Мұхтар Әуезов, Әбікей Сәтбаев,Жұмат Шанин, Шайбай

Айманов, Мәннан Тұрғанбаев, Ахметолла Барлыбаев,

Халел Ғаббасов, Кәрім Дүйсебаев мүше болып, қоғамдық,

ғылыми жұмыстарына үлес қосқан.

Алашорда үкіметінің болашақ төрағасы, бір басында

сан түрлі ғылым тоғысқан біртегей тұлға Әлихан Бөкейхан

алғашында Омбы Технологиялық училищесінде

оқып, одан соң Санкт-Петербургта Орман шаруашылығы

институтында экономика саласынан білім алған.

Ә.Бөкейхан Императорлық Орыс Географиялық Қоғамының

Омбы қаласындағы Батыс Сібір бөлімнің Басқару

Комитетінің мұшесі бола отырып, Семей Орыс Географиялық

Қоғамның бөлімшесінің жұмысына тығыз

араласып отырған. Ол қазақ мемлекетінің пайда болу

тарихын, Кіші Орта және Ұлы жүз хандықтарының Ресейдің

қоластына енуіне, Үлкен Орда сұлтаны Сүйік

Абылайхановқа қатысты құжаттарды зерттеу нәтежесінде

ғылыми еңбектер жариялады:

1. “Из переписки (письма) киргизских ханов. Султанов

и пр.пр.”;

2. “Из переписки хана Средней Киргизской Орды Букея

и его потомков”;

3. “Из бумаг султана Большой Киргизской Орды Сюка

Абылайханова”;

4. “О киргизскихъ поминкахъ” [5].

Бұл еңбектер Ә.Бөкейханның 1903 жылы Санкт-Петербургте

Семенов Тянь-Шанскийдің редакциясымен

басылып шыққан Императорлық Орыс Географиялық

Қоғамының “Полное Географичиское описание нашего

отечества” атты көп томдық кітабының 17 томына

енген [4. 4б.].

Ә.Бөкейхан Абай дүниеден өткен соң бұрын-соңды қазақ

ұрдісінде болмаған ақынға арналған қазынама жазып,

орыс тілді оқырманды ақын өмірімен және шығармышылығымен

кең таныстырды. Қазанаманы 1905

жылы “Семипалатинский листок” газетіне және “Список

обамa на реке Селеты въ Коржункуловской волости

Акмолинского уьезда” мақаласымен бірге қорымызда

сақталып отырған Семей бөлімшесінің 1907 жылғы 3

23

№

5 (36) 2020

басылымында жариялаған.

Семей өлкесін зерттеуде патшалық Ресейдің

Санкт-Петербургтегі Орыс Императорлық Географиялық

қоғамның Батыс Сібір бөлімнің Семей бөлімшесі

айрықша орын алады. Жалпы Семей бөлімшесі 1902

жылы сәуірде құрылды, оған Семейдегі «Статистикалық

комитеттің» хатшысы Н.Я. Коншиннің 1898 жылы

“Семей облыстық ведомоствосы” газетіне осы облыстың

аса бай табиғатын, археологиялық, архивтік, этнографиялық

тарихын зерттеудің аса маңызды екендігін

айтып жазған мақаласы негіз болды. Бөлімше өз

қызметін Орыс Императорлық Географиялық қоғамның

“Жарғысына”, Батыс Сібір бөлімінің “Қосымшасына”

сүйеніп жүргізді. 1924 жылы Семей бөлімшесі Семей

орыс географиялық қоғамы болып қайта құрылып, қызмет

аясы барынша кеңейтілді.

Семей бөлімшесі далалық аймақтағы ең алғашқы өлкетану

орталығы болып саналады, аймақтық флорасы

мен фаунасына, жер-су, кен байлықтарына географиялық,

минералогиялық, метеорологиялық, геологиялық,

тарихи-этнографиялық, статистикалық, археологиялық

зерттеулер жүргізіп, аса құнды мағлұматтармен толықтырды.

Бастапқы кезде Семей бөлімшесінің материалдық

қорының негізгі көзі жеткіліксіз болды. Ол қалалық

қазынадан бөлінген 500 сом ақша мен әртүрлі ұйымдардың

аздаған жәрдемақысынан, мүшелердің жарнасынан

құралды, ғалымдар қатары да сирек еді. Бөлімше жылына

орта есеппен 1000 сом ақша жұмсап отырды. Бұл

қаржының көп бөлігі мұражайға және баспа өнімдерін

шығаруға жұмсалды [2].

Семей бөлімшесінің 1911 жылдың 21 мамырдағы

есебінде қаржы үнемдеу мақсатында баспа өнімдерін

шығаруды Сібір қалаларына жібергеннен гөрі Семейдің

1-ші гильдиялы көпесі Плещеевтің баспаханасынан

шығару керек деген шешім қабылданған. 1914 жылдан

бастап мұражай консерваторияның еңбегі ғана 360 сом

көлемінде төленіп, қалғандары жалақысыз тегін еңбек

етті. Алайда бірер жылдың ішінде бөлімшенің материалдық

жағдайы жақсарып, мұшелерінің құрамы атақты

ғалым, саяхатшы, тарихшылармен толықты.

Семейдегі іргелі ғылыми орталықтың бірі –тарихи–өлкетану

мұражайы негізінен осы қоғам мұшелерінің және

басқа адамдардың сыйға тартқан экспонаттарынан

құралды. Мысалы, Е.П. Михаэлис, ұлы Абай, А.А.Леонтьев,

Б.Г. Герасимов, Н.Я. Коншиннің белсене атсалысып,

көмектесуімен жинақталды. Сонымен бірге

Көкпекті өңірінің көпесі Жүсіп Сүлейменұлы Абдуллиннің

қазақтың ертедегі бес қарыуның бірі айбалтаны, ал

Шайбай Аймановтың (Қазақтың белгілі кинорежиссері

Шәкен Аймановтың тыусы) Павлодар уезіндегі Шідірті

болысының қазақтары тіккен баланың бас киімін сыйға

тартқаны туралы деректер бар. Ал Семейдегі Абай

атындағы үлкен әмбебап – ғылыми кітапхананың іргетасы

1883 жылы облыстық статистикалық комитеттің

сыйға тартқан 274 дана кітабының негізінде қаланғанын

айтуымыз керек.

Семей географиялық бөлімшесі, міне осы қаладағы

мұражай, кітапхана және метостанцияның ғылыми жұмыстарына

жетекшілік жасап, Семей губерниясынаң

Өскемен, Павладар, Үлкен Нарым, Риддер тәрізді қалаларында

Өлкетану қоғамдарының құрылуына елеулі

көмек көрсетті.

XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басы ұлттық сананың

оянып, қазақ зиялыларының қоғам өміріне қызу

араласуымен сипатталады. Саяси – әлеуметтік, шаруашылық

өмірге белсене араласқан ғұлама ақын, философ

Шәкәрім Құдайбердіұлы, Әлімхан Ермеков тәрізді

тағы басқа қазақ зиялылары осы Семей орыс географиялық

қоғамына мүшелік етті . Сонымен қатар нақтылап

атап айтсақ географиялық қоғамға -ғұлама ақын

Шәкәрім Құдайбердіұлы (1902-1910), Семей мұғалімдер


семинариясының оқытушылары Нәзипа Сағызбаевна

және Нұрғали Құлжановтар, Рахметолла Елкебаев

(1907-1919), Зайсан уезінің тілмашы Иманқұлов Жәмбек

(1902), Сандыбаев Сағындық (1902), Семей өлкелі

сотының тілмашы Тарабаев Иманбек (1907), Павлодар

көпесі Айткин Ахметолла (1902), көпес Хамитов Мұхамет

(1902) мүше болған.

Алашорда үкіметінің болашақ төрағасы, бір басында

сан түрлі ғылым тоғысқан бірегей тұлға Әлихан

Бөкейханов, алғашқы Омбы технологиялық училищесінде

оқып, одан соң Санк-Петербург Орман шаруашылығы

институтында білім алған. Әлихан Нұрмұхамедұлы

Орыс Императорлық Географиялық Қоғамы

Батыс Сібір бөлімінің басқару комитетінің мүшесі бола

отырып, Семей орыс географиялық қоғамының жұмысына

да белсене араласқан. Ол қазақмемлекетінің

пайда болу тарихына, Кіші, Орта және ұлы жүз хандықтарының

Ресейдің қол астына енуіне, Үлкен орда

сұлтан Сүйік Абылайхановқа қатысты құжаттарды

зерттеу нәтежиесінде анықталды.

Алаш ардақтысы Әлихан Бөкейханов – тұңғыш абайтанушы

ғалым. Мысалы, жоғарыда аталған кітаптің

18-ші томының “Население” атты бөлімінде зерттеуші

ғалымдар А.Н. Седельников, Л.П. Осиповалармен бірлесіп

жазған мақалаларда Әлихан Бөкейханов қазақ

халқының ұлттық ерекшеліктерімен қатар рухани мәдениетіне

тоқтала келіп, ұлы Абайдың көзі тірісінде ақындық

шеберлігін жоғары бағалады. Абай шығармаларын

жаңа заман тынысы, лебі, қалыптасып келе жатқан жаңа

ұлттық әдебиетінің бастамасы деп таныды. Абай дүниеден

өткен соң бұрын – соңды үрдісінде болмаған қазанама

жазып, оны 1905 жылы “Семипалатинский листок” газетінде

жариялады. Ал 1907 жылы “Список обам на реке

Селеты в Коржункульской волости Акмолинского уезда”

атты мақаласы жарық көрді. Семей орысгеографиялық

қоғамының 1905 жылдың 27 тамызындағы хаттамасында

Ә. Бөкейхановқа жоғарыда аталған мақалалары үшін

алғыс жарияланыпты [4].

Абай өлеңдері мен нақыл сөздердін Кәкітай

Ысқақұлының тұңғыш жинақтап, 1909 жылы Санк-Петербургтегі

Илияс Бораганскийдің баспасынан шығаруына

Ә.Бөкейхановтың үлкен көмек көрсеткенін

білеміз. Ұлы ақын Абай Құнанбаевтың әдеби мұраларын

насихаттап таратуда өзіндік еңбек еткен алдыңғы

қатарлы топтың өкілдері ішінде Ә. Бөкейхановпен

бірге Назипа Сағызбаевна мен Нұрғали Құлжановтар

есімін құрметпен атаймыз. Өз ұлтын өркениетті елдер

қатарынан көруге үмтылған қазақ зиялыларының

бірі Нұрғали Құлжанов өзінің қысқа да саналы ғұмырын

(1870-1919 ж.ж. ) зайыбы Нәзипамен бірге Семей

жерінде өткізген. Ерлі-зайыпты екеуі шығармашылық

ізденісте тек білім берумен шектелмей, саясатта да,

қоғамдық жұмыстарда да ересен еңбек етті. Әсіресе,

қала өміріне үлкен серпіліс әкелген 1914 жылғы ұлы

ақынымыз Абай Құнанбаевтың дүниеден өткеніне 10

жыл толуына арнап өткізілген әдеби кештің маңызы

өте зор болды. Міне, осы әдеби кешті ұйымдастырушылардың

бірі Нәзипа Құлжанова ұлы ақын

өмірі туралы баяндама жасады, Абай шығармалары

орындалды, ұлттық салт-дәстүрімізден үзінділер көрсетілді.

Ал Нұрғали Құлжанов болса, Семей орыс географиялық

қоғамы тексеру комиссиясының мүшесі

ретінде жұмысқа белсене араласқан. Семейдегі мұражайға

аттың күміс пен қоладан көмкерілген ер-тұрманын

тапсырған [4].

Сонымен XIX ғасырдың oртасында құрылып, өз қызметін

XX ғасырдың 30-шы жылдарына дейін жүргізген

Орыс географиялық қоғамы. Ресейден басқа аймақтарда,

соның ішінде қазақ өлкесінің орталық қалаларында

бөлімшелерін құрды. Ғылыми географиялық қоғам қызметі

бірнеше бағыттарда – тарих, география, этногра-

24


фия, статистика салалары бойынша зерттеулер жүргізді.

Орыс Географиялық қоғамының ғылыми жұмыстарына

қазақ зиялылары белсене араласты. Түрлі тақырыптарды

қамтыған еңбектері қоғамның басылымдарында

үзбей жарияланып тұрды. Облыс орталықтарында

құрылған бөлімшелерде далалық өлкенің географиясы,

№

5 (36) 2020

тарихи, мәдениеті сондай-ақ қазақ елдің географиясы

мен қазба байлықтары, әкімшілік саяси басқару жүйесі

туралы баға жетпес құнды ғылыми еңбектер жинақталды.

Қазақ өлкесінің аталған ғылыми салаларының дамуында

орыс зерттеушілерімен қатар қазақ зиялыларының

да үлесі зор болды.

ӘДЕБИЕТТЕР:

1. Сұлтанғалиева Г.С. “Роль Оренбурга в формировании казахской интелегенции” (XIX-XX). Казахи Оренбуржья:

История и современность. Серия многонациональный мир Оренбуржья. Вып 16. Оренбург-2005.

2. Белгібаев М.Е. География және табиғат. № 6 – 2008-35б.

3. Белгібаев М. Орыс географиялық бөлімінің Семей бөлімшесі // География және табиғат. 2004,№ 3 .

4. Жаңыгүл Ә. Шығыс Қазақстан облысы Абай атындағы әмбебап кітапханасының кітап қорын сақтау бөлімінің

меңгерушісі // // География және табиғат. № 4 – 2010-4б.

5. Каталогъ библиотеки Семипалатинскаго Подьотдьла Западно-Сибирскаго Отдъла «Императорскаго Русскаго

Географическаго Общества» Вып. І. – Семипалатинскъ: Типографія Областного Правленія, 1902.

6. Абай. Энциклопедия. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, «Атамұра» баспасы, ISBN 5-7667-

2949-9

25

№

5 (36) 2020

География

Мақала Семей қаласында спорттық туризм дамыту

мәселесіне арналған. Осы бағытта ұйымдастырылатын негізгі

іс-шаралар сипатталған. Спорттық туризм түсініктемесіне

белгілі маршрут бойынша белсенді қарқынды қозғалу тәсілімен

ерекшеленетін, яғни, туристік күш танытып, белсенді қимыл

жасайтын туристік саяхаттардың барлық түрі қамтылады.

В статье рассмотрены возможности развития спортивного

туризма в городе Семей. Даны описания основных мероприятий,

проводимых в этом направлении. Под определение спортивного

туризма попадают все виды путешествий, требующих активных

спортивно-физических работ, проводимых по определенному

маршруту одним или группой туристов, имеющих специальные

снаряжения и оборудования.

АБДУРАИМОВ АЛИБИ

БАТЫРЖАНОВИЧ

Семей қаласының Шәкәрім атындағы

мемлекеттік университеті

The article discusses the development of sports tourism in the city of

Semey. Descriptions of the main activities carried out in this direction

are given. The definition of sports tourism includes all types of trips

requiring active sports and physical work carried out along a certain

route by one or a group of tourists with special gear and equipment.

СЕМЕЙ ҚАЛАСЫНДА СПОРТТЫҚ-ТУРИСТТІК МАРШРУТТАР

ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ

Қазіргі заман ағысына ілесу уақыт талабы. Сол орайда

еліміздің әр саласын жетілдіріп, дамытуда түрлі шаралар

қолға алынып жатыр. Спорттық-сауықтыру туризмі

– көптеген демалу түрінің бір түрі болып есептеледі.

Спорттық-сауықтыру туризмі түрлері жай туристер ортасында

үлкен танымалдылықта болып жүр. Шаршағанды

басуға көмектесетін тек қана жағажайдағы демалу емес,

сонымен қатар созылған жүйке-жүйе мен физикалық

төзімділікте көмектеседі. Көптен көп адамдар таулардың

сұлулығын, шығанақтарды, сарқырамаларды көргісі

келеді, таулы өзендерде жүзгісі келеді, тау шаңғысымен

немесе жылқымен жүргісі келеді және осы арқылы белсенді

туризмге туристер үйрене бастайды. Көп уақыттан

бері белсенді туризм табиғатқа немесе спортқа тікелей

қатысты болып келеді. Бұл туризм түрінің қазіргі таңда

дамуы - оның табиғат сыйлаған жерлерді бастапқы күйінде

көру мүмкіншілігінде. Қазіргі таңда адам баласы

үшін ол көрген, болған жерлер еш қызық тудырмайды,

ал спортқа жай ғана жанкүйер болу қызықты сезімдерді

бастан кешуге, адреналинді толығымен алуға мүмкіндік

береді. Дәл осы туризм адамдарға бірталай уақыт бойы

таза ауаны, таулы жердің әсемдігін, сулы жердің көріктігін

сезінумен демалып, ішкі жан-дүниемен, тұла бойымен

демалысты қамтамасыз етеді. Сондықтан қазіргі

таңда спорттық-сауықтыру туризмі түрлерін дамыту

мәселелері өзекті болып табылады [1] .

Еліміздің әр өңірі өзінің табиғат алуантүрлігімен ерекшеленеді.

Республикамыздың шығысында, Ертіс бойының

екі жағасында орын тапқан Семей қаласы жазықты

аймақта орналасқан. Осыған орай, қаламызда келесі

спорттық-туристтік маршруттар құрғанға мүмкіншілік

бар: велотуризм, жаяу туризм, квест.

Жаяу туризм – күрделі емес таулы және жазық аймақтарда

жүргізілетін туристік жорықтар. Туристтік

топтар арасында ең кең тараған спорттық туризм түрі

болып есептеледі: арнайы көлікті түрін қажет етпейді,

кез-келген аумақ бойынша бағыттар ұйымдастыруға

болады. Қарапайым жаяу жорықтар кез келген ауданда

(туған өлкеде) демалыс күндерінде өткізіле алады.

Жаяу туризм - белсенді туризмнің бір түрі болып келеді.

Оның негізгі мақсаты ретінде маршрут бойынша белгілі

бір аймақтан жол жүру болып есептеледі [2].

Маршрутты ең алдымен топтағы әрбір қатысушының

күші мен нақты тәжірибесіне, жорыққа сай келетін

құрал-жабдықтардың болуы және жорық алдында дайындықтар

өткізу мүмкіндігіне негізделіп таңдалуы қажет.

Әсіресе маршруттың қиын әр түрлі бөліктерін (асулар,

тасты және тасқын қаупі бар, өзендер арқылы асулар,

үлкен биіктіктегі орындар, азимутты, қоныстанылмаған,

қиын бағыт алынатын) бөліп көрсету және оларды

жеңіп өтудің толық жоспарын құру керек. Күндізгі жүру

ұзақтығын есептеу орташа бүкіл маршрутқа есептелетіп

жүргізіледі, ол маршруттың жеке бөліктерінің техникалық

күрделіліктерін, азық-түліктерді жұмсауға байланысты

жеке кезеңдерде сумканын салмағын есепке алына

жүргізіледі. Жаяу саяхатта компасты есепке ала отырып,

алдын ала барлық азимуттарды есептеу қажет. Азимуттар

карта нақты көрсетілген және жергілікті жерде оңай

табылатын орындардан басталуы және жергілікті жер

сызығына (өзен арнасы, көл, теңіз жағалауы, теміржол

жолы, тау массиві) негізделген болуы қажет. Жергілікті

жер нүктесіне азимут бойынша шығуды жоспарлау ұсынылмайды,

үйткені кішігірім қателіктің өзі апатты жағдайға

әкеліп соғуы мүмкін.

Ұзақ уақыт бойы айтарлықтай қашықтықтарды жүріп

өтетін турист денсаулығының дұрыс қызметі үшін демалумен

ауысып келіп отыратын бірқалыпты жұмыс қажет.

Ағза жұмысының белгілі бір реттілігін құрып отыратын

демалыс пен қуат жұмсаудың дұрыс ауысып отыруы

бүкіл жорық бойы және тіпті қозғалыс процесінің өзінде

де болуы қажет.Тек осындай жағдайда ғана жаяу туризмі

маңызды сауықтыру құралына айнала алады [3].

Семей қаласында жаяу туризммен айналысуға ең

жағымды болып табылатын орындар ретінде «Бейбітшілік»

аралы мен қарағайлы орманын атап айтуға болады.

Қаланың солтүстік-шығыс бағытында орнласқан

қарағайлы боры жаяу серуендеу жақсы көрушілердің

көңілінен шығады. Қаланың шуынан шаршаған демалушылар

орман етегінде спорттық, эстетикалық ляззат

ала алады.

26

География

№

5 (36) 2020

Велосипед туризмі - ұзақ қашықтыққа созылатын, арнайы

дайындықты талап ететін, транспорттық құрал

велосипед болып табылатын, жорық кезіндегі өзіндік кедергілері

бар (жолсыз жерлер, орман-тоғайлар,жыралар

т.б.) туристік топ құрамының шағын болуын талап ететін

жорықтарды ұйымдастыру жұмыстарының жиынтығы.

Велосипед туризмі, өзіндік туризмнің түрі – велосипедпен

болатын саяхаттар мен спорттық жорықтар.Велосипедпен

кез келген жолды өтуге болады,соқпақ жолдар

мен қарапайым тегіс жерлерді өтеді,онымен терең орлар

арқылы да,құмды жерлерді де,тасты тау жолдарын

да,өзенді де кесіп өтуге болады. Күніне қозғалыс қарқынына

,ауа райына,жол жағдайы мен оны жеңіп өтуіне

байланысты велотуристер 40-тан 120 км дейін (арттан

соққан жел кезінде 45-тен 140 км дейін) жолды жүріп

өтеді.Саяхатта велотурист жүкті өзі алып жүрмейді, ол

барлық жүкті велосипедке тиейді. Экологиялық жағынан

велосипед таза көлік түрі.

Велосипед туризмінің өзінің артылықшылықтары болады.

Жаяу адам жүре алатын жерлерден велосипедші

өте алады. Велосипедші айтарлықтай аз шаршайды,ал

қозғалыс жылдамдығы бірнеше ретартық болады. Сондықтан

да велотуристердің маршрут таңдауда кең мүмкіндіктері

бар. Туристің жасы мен физикалық жағдайын

есепке алып отырса, велосипед жорықтары әр түрлі

жастағы және мамандықтағы адамдарға қол жетерлік

және пайдалы.

Велосипед тобындағы қатысушылардың ең қолайлы

саны 4-7 адам. Велосаяхатқа аттанушы адамдардың

барлығы велосипедті қарапайым жөндеу,реттеу,жинау

бойынша білімдері болуы тиіс және өздері велосипедте

жүру техникасын жақсы игеруі қажет. Жаңадан бастаған

туристер қоныстанған және жол желістері дамыған

маршрутты таңдағандары дұрыс: ал тәжірибелері мол

туристер қиын маршруттарға да аттана алады. Велосипед

қозғалыс құралы ретінде кез келген жер бедерін

және кез келген жолды маршрутты таңдауға мүмкіндік

береді. Жергілікті жердің рельефі, ауа-райы және жолдарының

сапасына байланысты орта күштегі топ демалыс

кезінде 400-ден 1000 км дейін жол жүре алады.

Велокөліктің барлық түрінде алып жүруге жеңіл. Бұл туристердің

тұратын жерлерінен созылмалы жерлерге баруына

және маршруттың кейбір бөліктерінде теміржол,

автокөлік, су көлігін қолдануға мүмкіндік береді. Сапасы

жоғары жолдар бойынша жүретін маршруттарда 1,25

л күштіліктегі Д-5 типті велосипед двигателін қолдануға

мүмкіндік береді.Ол жинақы,қарапайым,35-45 км/

сағ. Жылдамдықта жүре алады;оның жол жылдамдығы

15-25 км. Жылдамдықтағы жол сапасына байланысты.

Велосипед туризмі қазіргі таңда өте жақсы дамыған белсенді

туризмнің түрі болып табылады [5].

Велосипедтік спорттық туризмнің жорықтары қиындық

деңгейіне байланысты бірнеше деңгейгеден тұрады:

бірінші деңгейі - ең оңай, алтыншы деңгейі - қиын болып

табылады. Жорықтың қиындық деңгейі велосипедтік жорықтарды

дәрежелеу методикасына байланысты болады.

Велосипедтік жорықтың бірінші деңгейдегі ең қысқа

деген ұзақтылығы 300 км созылады

Дәстүрлі велотуризмнің ұзақтылығы бір немесе бірнеше

тәулікті құрайтын орташа жылдамдықтағы жай

қарапайым веложолдарды жүріп өтуді есептеуге болады.

Маршруттар кез-келген жерде әр түрлі ұзақтылыққа

байланысты таңдалады. Мұндай жорық арнайы туристік

құрал-жабдықтардың болуын талап етеді. Велотуризмнің

бір түрі ретінде агрессивті туризмді атауға болады.

Велосипедтік жорық бір немесе бірнеше күнге созылады,

бірақ ол жорық өте жылдам темпте сан қилы жолдарда

өтеді. Турист өзімен бірге ең қажетті жүкті қарапайым

іліп алып жүретін сумкасына алады. Аса қиын велосипедтік

жорық бірнеше қысқаша тоқтаулардан тұрады.

Олардымқту барысында әдетте арнайы құрал-жабдықтарды

пайдаланбайды. Туризмнің осы түрі үшін қала

сыртында орналасқан қонақ уйлерінде (мотельдерде),

тоқтауға болады. Көбінесе маршрут пен оны қамтитын

жол ерекшеліктері велосипедшіге таныс болмайды, алдын-ала

хабардар етілмейді [6].

Қала маңында велосипедті жорықтар ұйымдастыру

үшін ең алдымен лайықты инфроқұрылым жағдайы жасалыну

керек. Яғни, арнайы велотуристтерге арналған

веложолдар салыну керек. Мемлекеттік стандарттарғай

сай велосипедтік жолдардың еңі 1,5 м болу керек, максималды

рұқсат етілген жылдамдық 30 км/сағ.Семей қаласында

велоспорт жанкүйерлері «Бейбітшілік» аралында

сүйікті ісімен айналыса алады. Акимат қолдауымен қаламызда

веломарафондар (сур. 1) ұйымдастырылып

отырылады. 2014 жылдың 4 мамырында Қазақстан Республикасының

мемлекеттік рәміздеріне арналған, 100

астам велоспортшыларды жинаған іс-шара өтті [2].

Сурет 1. Семей қаласында веломарафон

Бос уақытты тиімді де қызықты өткізудің тағы бір

жолы – квест (quest) сайыс-ойындарын ұйымдастыру.

Квест – ағылшын тілінен аударғанда іздеу, табу деген

мағынаны білдіреді. Ойын барасында бірнеше міндеттер

шешіледі. Қатысушылардың ойлау, танымдық,

шығармашылық қабілеттерін, бірлесе әрекет ету іс-қимылдарын,

тілдерді үйренуге деген қызығушылығы,

ұйымшылдыққа, тапсырмалардың шешімін оңай және

жылдам шешуге,топта жұмыс жасауға, өзіндік пікір

қалыптастыруға жетелеуге. Сонымен қатар, ойын барысында

әртүрлі әдіс-тәсілдерді, тапсырмаларды

қолдануға болады. Квест ойынының ұйымдастыруда

алдына белгіленген бір нақты мақсат қойылады, яғни

(кейіпкерді құтқару, қазына табу, картамен жұмыс т.б.)

Көмекшінің көмегіне жүгінуге болады.

Қазіргі таңда, технологиялардың дамуына байланысты

квест ойындарының түрлері, масштабы, ауқымы,

танымдылығы өсуде. Осындай іс-шараларды ұйымдастыруда

барысында төменде көрсетілген талаптар

сақталу керек:

Бір немесе бірнеше командалар қатысуы;

Ойынның мақсаты мен маршруты болуы;

Әр команданың капитаны болуы;

GPS, географиялық карталар және тағы басқандай геоақпараттық

құралдар қолдану;

Жол ережесін сақтау.

Семей қаласының «Бейбітшілік» аралында автокөлік

жүруі шектеулі болғандықтан, квест ойындарын өткізуге

тиімді болып келеді. Ландшафты бірыңғай жазықты,

негізгі территорияны тоғайлар алып жатыр, жеке меншік

жерлер санаулы ғана көлемді алады.осы факторларға

байланысты өткен жылдың көктемінде Шәкәрім университетінің

Химия және География кафедрасының магистранттары

мен студенттері қатысуымен «Бейбітшілік»

аралында Семей қаласы мектеп оқушыларына квест ойыны

ұйымдастырылды (сур. 2).

27

№

5 (36) 2020

География

Сурет 2. «Бейбітшілік» аралында квест

Келешекте туризм саласының, спорттың маңыздылығы кеңейе беретіндігі сөзсіз. Сол сепебті, олардың барлық

салаларын дамыту – біздің алдымызда тұрған негізгі мақсаттардың бірі. Қаламызда спорттық-туристтік іс-шараларды

насихаттау жолында жақсы жұмыс атқарылады. Жыл сайын қала маңында веломарафон, спорттық квест

сияқты шаралар ұйымдастырылып отырылады.


1. В.Н.Вуколов История и теория международного туризма. Алматы, 2002 г.120 с.

2. Қазақстан Республикасындағы 2002 жылғы туризм. Статистикалық жинақ. Алматы, 2003 ж.

3. Саяхат жорықтарын ұйымдастыру мен өткізудің жалпы негіздері»/Оқу құралы/- Алматы,1996 7 б.

4. Семей қаласы әкімінің ресми сайты url: https://www.akimsemey.gov.kz/index (Пайдаланған күні 07.04.2020)

5. Г. М. Дүйсен Основы формирования и развития индустрии туризма в Казахстане – Алматы, 2002 г. 46 с.

6. А.А. Жолдасбеков, А.Н. Пыхарев, М.Д.Мамадияров. Организационно-правовые основы туристской деятельности в

РК. Учеб. метод. пособие – Алматы: Ғылым, 1998 г. 60 с.

28

Economics

№

5 (36) 2020

Мақалада мұнай өндірісіне тәуелді Қазақстан экономикасының

қалыптасып дамуы мен ондағы шетелдік капиталдың рөлі туралы

сөз қозғалады. Автор ел экономикасын әртараптандыруға қатысты

жүргізілген реформалар мен мұнайға тәуелділіктен құтылу жолдары

туралы өз ойын білдіреді.

В данной работе, рассматриваются факторы, которые

способствовали становлению экономической динамики Казахстанской

экономики, зависимой от нефтяного сектора, выявлены причины

проблем использования иностранного капитала, установлено

несовершенство проведённых реформ и предложены методы

использования краткосрочной денежной политики для уменьшения

нефтяной зависимости.

This study demonstrates that the dependence of Kazakh economy on the

oil sector is caused mainly by the problems concerning the use of foreign

financial resources and the insufficiency of reform efforts. The study also

discusses what role, if any, monetary policies could play in the short run in

reducing Kazakhstan’s dependence on oil.

ORALBEKOVA AYSARA

AYANKIZI

S.Amanjolov adındaki Doğu

Kazakistan Devlet Üniversitesi

Bu çalışmada, Kazakistan ekonomisinin iktisadi dinamiklerinin petrol

sektörüne bağlı olarak şekillenmesine yol açan faktörlerin, dış kaynak

kullanımındaki sorunlar ile reform çabalarındaki yetersizlik olduğu ortaya

konmakta ve petrol sektörüne bağımlılığın azaltılması açısından, kısa

dönemde, para politikasının rolünün ne olabileceği tartışılmaktadır.

PETROLÜN ORTAYA ÇIKIŞI VE KAZAKİSTANIN PETROL POLITIKASI

İnsanoğlunun petrolle ilk tanışması M.Ö. 2000’lere kadar

uzanıyordur. Söylentilerle oluşan tarihin dışında yazılı tarih ve

de petrolün sebep olduğu savaşlar, sorunlar güç çekişmeleri

ile örülüyor. M.Ö. 2000 yılında Babil tabletlerinde, petrolden

‘naptu’ adıyla söz ediliyor[1;16].

Latince “ Petro ” ( Taş ) ve “ Oleum ” ( Yağ ) kelimelerinin

birleşmesinden meydana gelen petrol sözcüğü, kimyasal

kompozisyonu ve içinde bulunduğu farklı basınç ve sıcaklık

koşullarına bağlı olarak sıvı, katı veya gaz halinde bulunabilen

ve yeraltındaki kayaçların gözeneklerinde oluşan doğal

bir hidrokarbon karışımıdır. Yeryüzüne çıkarıldıklarında

sıvı halinde bulunan hidrokarbonlar ham petrol, katı halde

bulunanlar bileşimlerine göre asfalt, parafin veya bitüm, gaz

halinde bulunanlar ise doğal gaz adını almaktadır[2;13].

Kazakistan’daki petrolün ortaya gelişi

Atırau bölgesi Hazar denizinin yanında yaşayan

kazaktar eskide denizin üstüne yayılan petrolün sınırsız

olduğunu bilememişler ve onu insanların ve hayvanların

yaralarını iyileştirme yöntemi olarak kullanmışlardır.

Sonradan Kazakistan’ın yer altı kaynakları XVIII ve XIX

yüzyıllarda Cayık ve Cem bölgelerinde olduğu hakkında

rus araştırmacıları İ.Lepehin (1768) ve P.İ.Rıçkov (1772),

P.S.Pallas (1773) ve S.G.Gmelin (1785) ve G.Gelmerson’lar

(1836) tarafından araştırılmıştır. Atırav bölgesini de ilk

araştıranlardan biri –N.A.Severtsov ve o 1860 yılı ‘Gornıy’

dergisinde Aturav’daki petrol’ün ‘suyun üstüne devamlı

yayılıyor’ demiştir. 1874 yılında mühendis D.V.Kirpiçnikov

bir kaç yer altı kaynağına ilgili şöyle yorum yapmış: «Burda

çok petrol var ve olduğuna da süphem yok, ama burda

içme suyu azdır ve yolları problemlidir, yeşillikte yok,

buraya ulaşmak zor». Mühendisin dediği kimsenin dikkatını

çekmedi ve araştırmacılar da işlerine devam etti ve açılan

yer altı kaynağı da bütün dünya’ya meşhür oldu[3;235].

Kazakistan, petrol ve doğal gaz rezervleri yönünden

zengindir. Ülkenin petrol rezervleri doğal gaz rezervlerine

göre daha fazladır. Kazakistan eski Sovyet Cumhuriyetleri

içinde Rusya’dan sonra ikinci büyük petrol üreticisidir[4].

Sovyetler döneminde, Kazakistan, Türkmenistan ve

Azerbaycan başta olmak üzere bölge ülkelerinin tüm

petrol ve doğal gaz ihraç yolları tamamen bugünkü Rusya

Federasyonu sınırları içinden geçerek uluslararası pazara

çıkabilecek biçimde inşa edilmişti[5;252].

Kazakistan’ın bağımsızlık sonrası petrol politikası

Sovyetler Birliği’nin yıkılmasıyla bağımsızlıklarını ilan

eden Orta Asya cumhuriyetleri, bağımsızlık sonrası

enerji kaynaklarının üretim ve bu kaynakların ihracı

edilmesi anlamında yeni bir döneme girmiştir. Ülkelerin

dış politikalarının belirlenmesinde önemli rol oynayan

enerji kaynaklarının, aynı zamanda küresel ve bölgesel

aktörlerin bölgeye müdahalesinin temel gerekçelerinden

biri olduğu bilinmektedir. Bölgenin enerji kaynaklarından

faydalanmak isteyen Rusya, Çin, ABD ve AB gibi güçler

1990’lı yıllardan itibaren bölge devletleri ile ekonomik

ilişkilerini geliştirme amaçlı politikalar izlemeye başlamıştır.

Buradan hareketle çalışmanın ana konusunu, zengin petrol

rezervlerine sahip olan Kazakistan’ın enerji kaynaklarının

ve Astana hükümetinin bağımsızlığından şimdiye kadarki

dönemde izlediği çok yönlü enerji politikalarının analizi

oluşturacaktır[6;1].

XIX. yüzyılın ikinci yarısından başlayarak hep çatışmalara

neden olduğu dikkate alınacak olursa, Kazakistan’ın (ve

diğer ülkelerin) bu hedeflere ulaşmasının kolay olmadığı

açıkça görülebilir. Zira, Hazar Bölgesi’nden petrol ve gazın

üretilmesi kadar ve hatta ondan da çok, bu zenginliklerin

uluslararası pazara ulaştırılması meselesi de, gerekbüyük

şirketler, gerekse bölge içi ve dışı güçler arasındaki, çıkar ve

nüfuz mücadelesinin odağında yer almaktadır[5;256].

Kazakistan 2003-2015 yıllarını kapsayan ekonomik

tedbirlerle beş yeni devlet kuruluşu oluşturularak “Yenilikçi

Endüstriyel Kalkınma Programı” ile Ekonomi politikalarında

müdahaleci stratejiler geliştirmiştir. Bu stratejilerde

temel amaç Kazak Hükümetinin ana gayesi, petrolden

kazanımların ekonominin enerji dışındaki sektörlerini

kalkındırmak, bu sayede ekonomide çeşitlilik sağlamak ve

ekonominin petrole ve dolayısıyla dünya petrol fiyatlarına

olan aşırı bağımlılığını kırmaktır. Kazakistan doğal gaz

rezervleri ile ilk 12 ülke arasında, petrol rezervleri ile ilk on

üç ülke arasındadır[7].

Hazar bölgesinin en büyük petrol üreticisi Kazakistan'dır.

Kazakistan 2005 yılında, günde yaklaşık 1.3 milyon varil

ham petrol üretirken, 200 bin, varil tüketmiştir. 2015

yılına kadar, Kazakistan üretimini günde 3.5 milyon varile

çıkarmayı amaçlamaktadır. Yabancı yatırımcılar, eski adı

Kazakhoil olan ülkenin ulusal petrol şirketi KazMunaiGaz ile

29

№

5 (36) 2020

ortak yatırımlar yapmakta, "Üretim Paylaşım Anlaşmaları"

(ÜPA) ve arama ayrıcalıkları imzalamaktadırlar. Bu bölge,

diğer ülkelere göre yabancı yatırımlara daha elverişli ortam

ve yoğun sermaye akışı sağlamış, petrol üretimi ve ihracatı

da buna bağlı olarak artmıştır. Ancak 2003 yılında yapılan

değişiklikle, ÜPA'da KazMunaiGaz'ın % 50 hak sahibi

olması zorunlu kılınmış ve 2004 yılında vergi oranlarında

önemli artış yapılmıştır. İzleyen düzenlemelerle, yabancı

firmaların kıyısal alandaki girişimlerine garanti verilmesi de

kaldırılmıştır.

Kazakistan'ın 2004 yılında 39,7 milyon ton/yıl olan

üretiminin 2010 yılında 100 milyon tona, 2020 yılında

ise üretiminin 160 milyon tona ulaşacağı beklenmektedir.

İhracatının ise 2010 yılında 55 milyon tona, 2020 yılında

ise yaklaşık 85 milyon tona ulaşacağı öngörülmektedir[6;2].

Kazakistan’ın büyük enerji yatakları

Kazakistan toprakları içerisinde yaklaşık 172 petrol ve

42 doğal gaz yatağı bulunmakta olup en zengin yataklar

Kazakistan’ın batısı ve Hazar Denizi’ndedir. Tengiz ve

Karaçaganak karada, Kaşagan ise denizde olmak üzere

Kazakistan’ın en büyük üç enerji yatağıdır. Bu üç yatak

ülkenin enerji rezervinin yaklaşık %50 kadarına sahiptir.

Kazakistan'ın petrol alanları Tengiz, Karaçakanak, Kaşagan

olup, bu alanlara ilişkin iletim boru hatları hakkındaki bilgiler

aşağıda kısaca verilmiştir[8;66].

Tengiz (Tengis): Hazar Denizi'nin kuzeybatı kıyısında

yer alan ve 6-9 milyar varil petrol rezervi olduğu tahmin

edilen büyük bir alandır. Bu alanın geliştirilmesi, Chevron-

Texaco liderliğindeki uluslararası bir konsorsiyum tarafından

gerçekleştirilmektedir. 2005 yılının ilk yarısında Kazakistan

üretiminin 1/5'ini tek başına gerçekleştiren alandan,

2006 yılı itibariyle günde 450 bin varil petrol üretilmesi

beklenmektedir. 2010 yılı hedefi günde 700 bin varildir.

Bu alandan üretilen petrol, Rusya sınırları içinden geçen

CPC (Caspian Pipeline Consortium: Hazar Boru hattı

Konsorsiyumu) petrol boru hattı ile Rusya'nın Karadeniz

kıyısındaki Novorossisk limanına ulaşmaktadır.

Karaçakanak (Karachaganak): Rusya'nın Orenburg

alanıyla komşu olan Karaçakanak denizüstü petrol ve

doğal gaz sahaları, Kuzey Kazakistan'da yer almaktadır.

Bu alan İngiliz British Gas ve İtalyan Agip önderliğindeki

Karachaganak, Integrated Organization (KIO) adlı bir

konsorsiyum tarafından işletilmektedir. Bu alanın 2,4

milyar petrol, 16 trilyon metre küp doğal gaz üretilebilir

rezervi olduğu belirtilmiştir. 2005 yılında günde 230 bin

varil civarında olan petrol üretiminin 2010 yılında günde

500 bin varile ulaşması amaçlanmaktadır. 2002 yılında bu

alanda üretilen petrolün tamamı Rusya'da işlenmiştir.2003

yılında CPC petrol boru hattı konsorsiyumu Atyrau'ya

boru hattı döşemiş ve Kazakistan'ın ana ihraç petrol boru

hattıyla birleştirilmiştir. Bu yeni bağlantının hem bu alandaki

ihracatı artırması hem de Rusya'ya bağımlılığı azaltması

beklenmektedir.

Kaşagan(Kasbagan): Son yıllardaki en önemli petrol

alanı keşiflerinden biri olan Kaşagan alanı, Hazar Denizi'nin

kuzeyinde, Atyrau şehri yakınlarındadır. Üretilebilir

rezervinin, kullanılan tekniğe bağlı olarak değişmek üzere,

9 ile 13 milyar varil arasında olduğu belirtilmekte olup,

2008 yılından önce bu alanda üretim beklenmemektedir.

2004 yılında uygulamaya konulan vergiyasası nedeniyle,

alanın mülkiyetinin belirsiz hale gelmesi ve British Gas'

ın 2003 yılında sattığı % 16,7' lik payla ilgili tartışmaların

sonuçlanmaması yüzünden alana yatırım yapılamamıştır.

Kazakistan petrollerini beş yoldan ihraç etmektedir. Ancak

BTC petrol boru hattına Kazakistan petrolünün eklenmesiyle

oluşturulacak Aktau-Bakü- Titlis-Ceyhan petrol boru

hattı projesinin gerçekleşmesi halinde ihraç yolları altıya

çıkacaktır. Bunlar;

l. Atrau-Samara Petrol Boru Hattı: Sovyetler döneminden

devralınarak kapasitesi arttırılan ve Rusya dağıtım sistemine

bağlı olan bir hattır. CPC petrol boru hattı bitmeden önce tüm

ihracat bu hattan yapılmıştır. 2002 yılında Kazakistan ile Rusya

Economics

arasındaki 5 yıllık petrol taşımacılık anlaşması imzalanmıştır.

Bu anlaşmaya göre, Kazakistan Rusya'ya günde an az 350

bin varil petrol ihraç edecektir. Ancak bu hat, CPC petrol boru

hattı projesinden sonra Kazakistan için önemini kaybetmiş,

hatta 2001 yılında Kazak petrolünün tamamına yakını bu

hattan taşınırken 2003 yılında yarıya düşmüştür.

2. CPC Petrol Boru Hattı: Sovyetler'in dağılması sonrasında

Kazak petrollerinin ihracı, ABD'li Chevron-Texaco ve Exxon-

Mobil'in finansmanı ile inşa edilen CPC petrol boru hattı

ile gerçekleştirilmektedir. Bu hatla Kazakistan'ın Hazar

Denizi petrol kaynakları, Rusya'nın Novorossisk limanına

taşınmaktadır. Bu hattan ilk sevkiyati 5 Ekim 2001'deyapılmış

olup, hattın kapasitesi günde 560 bin varilken, bu kapasite

1.34 milyon varile çıkarılmaya çalışılmaktadır. Ancak

CPC petrol boru hattı, Karadeniz ve Boğazlar için ek yük

ve tehlike getirmiştir. Özellikle Kazakistan'ın bu hatla

Karadeniz'e çıkardığı petrol, Boğazlar için mevcut riski daha

da arttırmıştır. Bu hattan 2002 yılında günlük ortalama 260

bin varil petrol taşınmıştır. Hattın ikinci aşamada yılda 72

milyon ton kapasiteye çıkarılması planlanmaktadır.

3. Petrol, bu hatların dışında, Hazar yoluyla İran ve

Azerbaycan üzerinden gemilerle, Rusya üzerinden de

demiryoluyla ihraç edilmektedir. Bunların yanı sıra daha

dar kapsamlı olarak Hazar üzerinden tankerlerle İran'ın

kuzeyindeki Neka limanına teslimat yapılmaktadır. Petrolün

kalitesi nedeniyle İran'daki rafinerilerin işleme açısından

uyumlu olmaması ve ABD'nin, ambargosu yüzünden taşınan

miktarlar henüz çok sınırlıdır.

4. Kazakistan'ın bir diğer ihraç yolu, Rusya'nın Orsk

Rafinerisi'rıe günde 130 bin varil petrol taşıma kapasiteli

Kenkıyak-Orsk petrol boru hattıdır.

5. Kazakistan'ın diğer bir ihraç yolu, doğrudan Çine uzanan

Kazakistan-Çin petrol boru hattıdır. 2004 yılının sonlarına

doğru inşasına başlanan, 5 Aralık 2005'te devreye giren bu

hat günde en çok 400 bin varil, yılda 140 milyon varil petrol

taşıma kapasitelidir

6. BTC petrol boru hattına Kazakistan petrolünün

eklenmesiyle oluşturulacak Aktau-Bakü- Tiflis- Ceyhan

petrol boru hattına yönelik şirketler ve hükümetler arası

düzeyde çeşitli görüşmeler sürdürülmektedir. Eğer bu

konuda bir anlaşma gerçekleştirilirse, Kazak petrolü, ilk

aşamada tankerlerle Hazar'ı geçecek ve Azerbaycan'ın

Sangaçal limanından BTC petrol boru hattına dôhil

olacaktır. Daha sonra, petrol taşıma hacminde artış olursa,

Hazar'ın altından döşenecek bir hatla BTC Petrol boru

hattına birleştirilecektir[9;159-160].

Kazakistan enerji sektöründe faaliyet gösteren

şirketler

Rusya, Kazakistan’ın petrol ve doğal gaz endüstrisinin

gelişmesinde stratejik rolü olan devletlerden biridir.

Bilindiği üzere Rusya, 2000’li yılların ortalarına kadar

Kazak hidrokarbon kaynaklarının dünya enerji piyasasına

taşınmasında en temel aktörlerden biri idi. Ayrıca Kazak

petrolünün oldukça büyük bir kısmı Rusya pazarına ihraç

edilmektedir. Bağımsızlığından sonraki dönemde Rusya’nın

Kazakistan’daki en önemli başarısı, Kazak petrolünün

Novorosiysk limanına ulaştırılmasını amaçlayan Hazar

Boru Hattı’nın kurulması olarak gösterilebilir. Kazakistan’ın

petrol ve doğal gaz kaynaklarıyla ilgili yürüttüğü projelerin

birçoğunda Rus şirketleri de yer almaktadır. Örneğin, Lukoil

şirketi Kazakistan’daki Karaçaganak yatağının işletilmesini

üstlenmekte ve Aksay, Kumkolya, Kuzey Buzaçi gibi diğer

projelerde de aktif rol oynamaktadır. 2002’de Lukoil ve

KazMunayGaz, KazRosGaz adını verdikleri ortak bir şirket

kurmuştur. Şirket Kazak doğal gazının Rusya topraklarından

üçüncü ülkelere taşınmasından sorumludur. Bunun yanında

Gazprom şirketi de Kazak doğal gazının Orenburg’a

taşınmasında önemli yetkilere sahiptir. Kazakistan’da

1990’ların sonundan itibaren yabancı yatırımlara izin

verilmeye başlanmıştır[7]. Kazakistan’ın petrol ve doğal

gaz endüstrisine toplam 150 milyar dolarlık yabancı yatırım

yapılmıştır. Kazakistan’ın hidrokarbon kaynaklarının

30

Economics

işlenmesine ilişkin genel bir değerlendirme yapıldığında,

toplamda 7 şirketin (KazMunayGaz, Tengizchevroil,

MangistauMunayGas, Karaçaganak Petroleum Operating,

NCOC, CNPCAktobeMunayGaz, PetroKazakhstan) aktif rol

oynadığı görülmektedir. Nitekim ülkedeki petrol üretiminin

%86’sı bu şirketler tarafından gerçekleştirilmektedir. Kazak

hükümetinin enerji alanındaki çıkarlarını temsil eden en

önemli petrol ve doğal gaz şirketi KazMunayGaz’dır. Şirket

Nisan 2004’de UzenMunayGaz ve EmbaMunayGaz’ın

birleşmesi ile kurulmuştur. Bilindiği gibi bu şirket dışındaki

diğer tüm şirketlerin yabancı sermayedarları bulunmaktadır.

Bu durum ülkenin hidrokarbon yataklarının işletilmesinde

Kazakistan’ın yabancı şirketlere verdiği önemin en kayda

değer ispatıdır. Bağımsızlık Sonrası Kazakistan’ın Enerji

Politikası Tengizchevroil şirketi ülkedeki petrol üretiminin

yaklaşık %25’lik payını elinde bulundurmaktadır. Şirket,

2004’de 13,6 milyon ton petrol ve 4,7 milyar metreküp doğal

gaz üretimi gerçekleştirmiştir. 2013’de petrol üretimi 27,1

milyon ton ve 2014’de 26,7 milyon ton olmuştur. 2014’de

şirket 1,3 milyon ton sıvılaştırılmış gaz ve 7 milyar metreküp

gaz satmıştır. Tengiz yatağından çıkarılmakta olan petrol

CPC boru hattı ile Novorosiyske, demiryolu ile Odesa

ve Taman’a, aynı zamanda Aktau’ya ve oradan Batum

ve Kulevi limanlarına ihraç edilmektedir. Tengizchevroil

şirketi içerisindeki Amerikan şirketleri ChevronTexaco ve

№

5 (36) 2020

ExxonMobil’in payı sırasıyla %50 ve %25; Kazak şirketi

KazMunayGaz’ın payı %20 ve LukArko’nun payı %5’dir[12].

SONUÇ

Kazakistan, petrol ve gaz rezervleri itibarı ile yalnızca

bölgede değil, özellikle Hazar’ın kendi kesiminde yeni

keşfedilen Kaşağan sahasının da katkısı ile dünyanın sayılı

ülkeleri arasındadır. Gerçek anlamda bağımsız olabilmenin

vazgeçilmez koşullarından birinin ekonomik bağımsızlık

olduğu dikkate alındığında, Kazakistan’ın bu doğal

zenginliklerini uluslararası pazara ihraç ederek, bağımsız ve

gelişmiş bir ülke olabilmesi mümkündür. Ne var ki, ülkenin

tüm ihraç yollarının Rusya Federasyonu sınırları içinden

geçerek uluslararası pazara çıkabiliyor olması, Kazakistan’ı

bu ülkeye bağımlı kılmaktadır. Bu bağımlılık yalnız ihraç

yolları açısından değil, sanayideki birçok alandaki bağımlılık

açısından da geçerlidir. Kazakistan nüfusunun % 30-40’lık

kesiminin Rus kökenli olması, Rusya ile uzun ve çoğunlukla

korumasız bir sınırın varlığı, Rusya’nın Hazar’ın statüsü

konusunu bir engelleme unsuru olarak kullanması gibi birçok

etken de Rusya’nın Kazakistan üzerinde "oynayabildiği"

rolü arttıran unsurlardır. Kazakistan’dan uluslararası pazara

ulaşmak üzere Sovyetler dağıldıktan sonra inşa edilmekte

olan yeni hat da gene Rusya sınırları içinden geçmektedir.

Bu durum, yukarıda sözü edilen bağımlılığı daha da arttıran

bir etken olmuştur.

KAYNAKLAR

1. Hikmet Uluğbay , İmparatorluk'tan Cumhuriyet'e Petropolitik, Ankara, Deki Yayınevi, 2008.s.16.

2. Av.Güngör Hatemoğlu, Sürdürülebilir Enerji Politikaları Çerçevesinde Türkiye’de Petrol, s,13.

3. Kazakistan tarihi, V cilt 3 baskı, 2005, s.235.

4. http://www.atam.gov.tr/wpcontent/uploads/Kazakistan_Ulke_Raporu_2013-4.pdf (Erişim tarihi 17.05.2017)

5. Saule BAYCAUNOVA, Kazakistan Petrol ve Gazının Türk ve Rus Dış Politikalarındaki Yeri ve Önemi, s.252.

6. Elnur İSMAYILOV, Türkan BUDAK, Bağımsızlık Sonrası Kazakistan’ın Enerji Politikası, Bilge Adamlar Stratejik

Araştırmalar Merkezi (BİLGESAM),Şişli –İSTANBUL, No:1189,s.1.

7. http://www.tasam.org/trTR/Icerik/4232/kazakistanin_yeralti_kaynaklari_ve_cevre_sorunlari (Erişim tarihi 17.05.2017)

8. Orta Asya –Hazar-Ceyhan Boru Hattı ve Milli Güce Etkileri, Harp Akademileri Basım Evi, Yenilevent-İstanbul, Nisan

1999, s.66.

9. Müslüme NARİN, AVRASYA BÖLGESİNDEKİ TÜRK CUMHURİYETLERİNİN ENERJİ KAYNAKLARI VE İLETİM HA

TLARININ TÜRKİYE'YE KATKILARI, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi/ Journal of Turkish World Studies, Cilt: VI, Sayı 1,

İZMİR 2006, s.159-160,.

10. http://www.bilgesam.org/Images/Dokumanlar/041120150216401189_2.pdf (Erişim tarihi: 20.05.2017)

31

№

5 (36) 2020

Pedagogics

Bekbayeva Almira

Amangeldyevna

Postgraduates, L.N.Gumilyov

Eurasian National University,

department of theory and

practice of foreign languages

Rymzhanova Balzhan

Nurlanovna

Postgraduates, L.N.Gumilyov

Eurasian National University,

department of theory and

practice of foreign languages

Бұл мақалада ағылшын тілін шет тілі ретінде

оқытуда бейне материалдарды қолданудың

кейбір аспектілері қарастырылады. Тәжірибелік

сабақтың әр кезеңінде студенттердің шет

тілін сәтті қабылдауын қамтамасыз ететін,

олардың шетел тілін үйренуге деген ынтасын

арттыратын маңызды міндеттер бар. Шетел

тілін оқытуда бейнені қолдану оқытушылар мен

студенттерге тіл мен шет тіл мәдениетін

игеруге үлкен мүмкіндіктер ашады.

В данной статье рассматриваются

некоторые аспекты использования видео

материалов в обучении английскому языку как

иностранному. На каждом этапе практического

обучения имеется значительный набор

заданий, обеспечивающих успешное восприятие

иноязычной речи студентами, что повышает

их мотивацию к изучению иностранного языка.

Использование видео в обучении иностранному

языку открывает широкие возможности для

преподавателя и обучающихся в овладении

языком и иноязычной культурой.

The article deals with some aspect of using video to teach English as a foreign language. There are a number of activities

at each point of the course, ensuring the positive understanding of foreign speech by students who improve their desire to

learn a foreign language. Using video to teach a foreign language opens up enough opportunities for teachers and students

to learn a foreign language and culture.

32

USE OF VIDEO MATERIALS FOR TEACHING ENGLISH

It is worth remembering that video has been with us for some

time now. Video began to be used widely in the 1970s. Lonergan

argued that by the early 1990s video had lost its novelty factor

and become a standard tool for language teachers [1]. Many

language learning programmes were built around television

programmes. Course books had corresponding VHF cassettes

and then DVDs. One of the changes arising in the digital age is

the staggering amount of video content to choose from. Digital

video has hugely widened the choice of material available.

Language learners have far more access to video content

than ever before in their own homes. Many language learning

programmes have online support and language learners can

be encouraged to make progress through access and practice

outside the classroom.

One of the main challenges arising from using digital video

is that of mastering the detail and specificity of technical

formats, codecs, bit rates and processing power required to

achieve a satisfactory result. In this article we will offer some

tips that aim to simplify the process of using and managing

digital video content.

From a pedagogical perspective some things however

remain the same, whether video is delivered through a VHS

player or through Vimeo or YouTube, on a TV or mobile

phone screen, all forms of video can allow us to illustrate and

focus upon visual elements of life and communication. We

can draw attention to non-verbal aspects of communication,

focus on authentic language, make cross-cultural

comparisons and provide good quality listening practice.

There is no doubt that engaging with video for language

learning is a worthwhile activity.

There are basic guidelines that are worth bearing in mind

when thinking about using video in the classroom:

- Think about the key focus or learning point for your learners.

- Think about where the video fits in the task cycle.

- Bear in mind the importance of motivating and engaging

all learners.

Here are some practical tips:

- Prepare your videos. Watch them a few times. This

helps avoid any nasty surprises.

- Know where your resource is. It may be necessary to

download a video (if copyright

allows) in order to ensure that it remains available for

future use. Having an offline copy means you are not at

the mercy of your internet connection or institutional site

blocking firewalls or connection speeds.

- Choose short clips. It is much better to choose short

interviews, adverts, movie trailers,

pop videos, or how-to videos to avoid cognitive overload.

Use pre-listening activities to warm up.

- Give learners choices. We know that autonomous

learners and those who get guidance

and learner training make more progress. It is a good idea

to encourage language learners to select suitable video

material, especially if you are working with teens and adults.

If you are working on a topic or theme, ask them to search

YouTube and Vimeo for short clips and give reasons for

their choices.

- Leave out the subtitles or captions. Avoid subtitles and

captions on the first listen at least.

Later, you can reinforce the language through the subtitles.

Encourage an atmosphere of playful exploration, gist

understanding, and increasing challenge gradually.

Jamie Keddie lists six main reasons for using video in the

language classroom [2]. The following is adapted from his

longer treatment:

1. Motivation.

A good choice of video will engage language learners. If

learners are interested the experience will be enjoyable and

memorable. Language is more likely to be retained.

2. Language input.

Video material provides a varied source of interaction,

dialogue, monologue (different genres of talk). This provides

a rich source of spoken grammar (often different from written

grammar), phrases, chunks of language, pronunciation,

intonation and features of natural talk.

3. Language output.

If learners are engaged by video it will provide a stimulus

for discussion, exchanging opinions, checking and clarifying,

explaining and a wide range of other functions.

4. Skills.

Pedagogics

Both listening and speaking are especially fostered by the

appropriate use of video material. It can help learners pick

up interaction cues, turn-taking, checking skills and a range

of questions. Other skills include critical thinking and visual

literacy. Of course, in an integrated approach to skills we

can look out for opportunities for to exploit reading texts that

surround video. For example, YouTube videos often have

a wide range of written comments and so do film-trailer

sites (although the teacher needs to take care to select

appropriate comments with younger learners).

5. Content.

Most language courses are structured around themes or

topics. Videos provide entertaining, informative and both

varied introduction and extension texts. Learners can be

encouraged to search for related videos and these can

easily be shared.

6. Models.

Short ‘how-to’ videos can provide learners with a model.

These models might feature other students’ work or more

competent speakers doing a similar task. As Jamie Keddie

says ‘if you want students to make video in which they

demonstrate how to make their favourite sandwich, you

could show them an example from YouTube – there are

many to choose from’.

One of the most important reasons why it is useful to

incorporate digital video into your language teaching

approach is that it can be used to help learners grow

their autonomy. Today's online world offers learners easy

exposure to all kinds of language learning materials. Most

of them have grown up with access to communication

technologies; they gradually expect to use the Internet in all

areas of socialization and learning.

There is no shortage of content for language learners. One

of the obvious yet exciting features of the Internet is that

audio and video content is readily accessible. From movie

clips and pop videos to news outlets, there is an array of

valuable content that can be used to combine listening and

reading. The expertise of the instructor lies in the collection

and healing of the most valuable tools.

The wide range of video resources now includes many

authentic materials that can be used for teaching purposes.

Authentic in this sense means that they are not produced

primarily for language learning purposes. Newspaper

articles, pop videos, film-trailers are all examples of authentic

materials. In the last ten years a number of strong arguments

have put forward for greater use of authentic material in

language learning classrooms. Authentic video materials

are believed to make a stronger connection to language use

outside the classroom. This is both a potential advantage and

a potential challenge. Learners need help in choosing videos

at the right level for them or they need help in realising that

it is not necessary to understand every word. If possible, try

to choose video clips that have additional language support.

This might include pre-listening activities, transcripts, tasks

and activities. An example of a site that has this support is

http://www.tubequizard.com/. This site has over sixty different

trailers with suggested listening activities and questions

designed to stimulate student-student interaction.

One way to use video is through a “flipped classroom”

approach. A flipped classroom is one in which traditional

classroom activities, such as reading, listening, and

watching, happens outside class. This allows more time in

class for other activities which are more traditionally set for

homework. Video recording can be a key part of this ‘flip’.

Language learners can watch the video outside of class,

pause it and replay it. They can view it several times. One

way to think about the value of the flipped classroom is

to consider the presentation, practice, production (PPP)

approach. A flipped classroom might do the presentation

and perhaps some of the controlled practice as homework

(through the video), and leave the less-controlled practice

and the production for class. It therefore allows more time in

№

5 (36) 2020

class for practical and collaborative work.

In the next lines, we will see why authentic videos offer a

greater advantage than adapted videos and how we can get

the best benefit out of it.

- Authentic language: Another pedagogical benefit of

using authentic videos, such as movies, is that they are a

source of authentic language that provides natural dialogue.

Therefore, students are introduced to what the real world of

English is like without any modifications, which is more than

a challenge, a way to properly prepare them for what they

will certainly experience if they fly or meet English native

speakers. Students may make more effective use of this kind

of data, provided its portrayal of actual (not manipulated)

language and full communicative circumstances, this is the

kind of language practice that learners really need in real life.

- Cultural enrichment: It is well known about the deep

connection between language and culture, and how they

cannot be apart from one another, enriching one another.

"Because of all the traditions, customs, dialogs, photos, etc.

that can be seen in TV shows, movies, and other sources

of authentic content, they are a way of teaching culture,

customs and history [3]. Transmitting all this knowledge can

help teachers understand the language, making it easier for

students to see how various concepts are applied in specific

ways to native speakers of English.

- Enhanced motivation: Multimedia tools such as, films,

TV series, etc. have a great value in boosting students’

motivation provided that it is constantly used. Perhaps the

most significant finding that supports the value of these

multimedia tools is the achievement and motivation. Thus, if

teachers expect better results, then, it is necessary they use

this source in a frequent way.

- Visual Dimension: Authentic video has an obvious

advantage over conventional audio tapes (that are typically

very demanding and may damage the students’ confidence);

the visual aspect that makes comprehension easier through

gestures and context, expresses Talaván [4]. It is then

expected that most students should be able to use the visual

audio and text sources as guides to expand on the situation

they are introduced to as a technique for interpreting a

specific case. Learners will integrate available symbol

systems (visual, audio and/or text) to construct or elaborate

on a model of the situation as a strategy to recreate in their

mind a picture image of an event. Therefore, the visual

aspect together with all extra linguistic components that

videos have function as an aid for students who will have

a clearer understanding of the situation regardless of some

vocabulary items that might not be completely understood.

- Exposure to real language: Not all students are lucky

enough to be in contact with native speakers. Being in touch

with language as it is used in native context is very important

if we want to make students aware of all the cultural aspects

that real language entails. For this reason, it is important to

find the way to make this communication. Using authentic

videos is one way to approach to this kind of language.

When students use a wide range of English-language media

on a daily basis, they gain a degree of second language

(L2) immersion that would otherwise be impossible in a

study- outside program. In addition, immersion teaching and

strategies for increasing L2 feedback usually have beneficial

effects on the language acquisition process [5].

- Use of web videos: Using web videos have several

positive aspects. For instance, Wang states that watching web

videos is a way for students to connect seemingly abstract

foreign language concepts to their actual experiences.

Another aspect that is reinforced by the use of video is

autonomy. In addition, he affirms incorporating technology

into the classroom, particularly among low-level learners,

has also been shown to generate greater student autonomy

and instill lifelong language learning skills. Plus, today kids

can be commonly seen dealing with digital devices naturally

so providing them with something meaningful through a tool

33

№

5 (36) 2020

Pedagogics

they are all very familiarized with builds an environment that

promotes motivation and learning [6].

- Multiple Intelligences reinforcement: Through the

use of authentic videos, students are engaged in multiple

forms of intelligence. According to Wiman and Mierhenry,

people will generally remember: 10% of what they read,

20% of what they hear, 30% of what they see, 50% of

what they hear and see [7]. The richness of these forms

of information [images, motion, sound, and, at times,

text] benefits learners, enabling them to learn through

both verbal and visual means, to view actual objects and

realistic scenes, to see sequences in motion, and to view

perspectives that are difficult or impossible to observe in real

life. Another advantage granted to this mix of abilities is the

enhancement of comprehension. Most researchers agree

that, when viewed together, each source provides additional

complementary information, increasing the chances that

comprehension will take place.

- Emotional Advantage: Marshall details three theories

that explain how learning may occur via well-selected video

based on the ability of the entertaining media to engage the

student, activate emotional states, initiate interest in a topic,

and allow for absorption and processing of information.

These theories are [8]:

1. The Arousal Theory deals with how communication

messages evoke varying degrees of generalized emotional

arousal and how concomitant behavior can be affected

while a person is in this state.

2. The Short-Term Gratification Theory deals with

affective and motivational components such as enthusiasm,

perseverance and concentration, and

3. The Interest Stimulation Theory posits that entertainment

promotes learning and creativity by sparking a student's

interest in and imagination about a topic.

From the above mentioned, we can agree with Arthur P. [9]

who concluded that videos can:

- give students realistic models to imitate for role-play;

- increase awareness of other cultures by teaching

appropriateness and suitability;

- strengthen audio/visual linguistic perceptions

simultaneously;

- widen the classroom repertoire and range of activities;

- help utilize the latest technology to facilitate language

learning;

- teach direct observation of the paralinguistic features

found in association with the target language;

- be used to help when training students in ESL related

scenarios and language;

- offer a visual reinforcement

Some negative perspectives towards using authentic

video segments in class. In most cases, those arguments

against using authentic videos in class do not outweigh the

benefits they offer students in the English learning process.

Nonetheless, we will mention some of them, so as to see

how these difficulties can be overcome or avoided.

- Frustration: Authentic videos demand a high level of

English comprehension, they present real language that is

not graded nor simplified, and spoken at a normal speed,

which may lead to frustration. Because of its characteristics,

the language found in authentic videos can be fast-paced

containing cultural references, idioms, and slang which can

leave the student with a low linguistic level feeling frustrated

and de-motivated.

- Technical limitations: EFL classes with access to the

necessary technology can make good use of YouTube and other

online video-streaming sites. However, it is important to realize

that there are some limitations, such as copyright restrictions.

On the other hand, the disadvantages mentioned above

do no outweigh the great deal of benefits, both in terms

of quantity and especially quality of using videos in class.

However, this tool needs to be used appropriately (wellplanned

lessons, videos well chosen, etc.) if good results

want to be obtained.

Methodological procedures for the use of authentic

videos to practice grammar in class. It is not only advisable

to use authentic videos as a tool to boost students’ motivation,

but also it is necessary to know how to use them in order to

get full advantage of them. In the next lines, we will describe

some steps that will help students benefit from this resource.

- Lead-in: it is important to gradually guide and involve

students in the plot, the characters and the setting of the

film or sitcom through some warm-up or lead-in tasks.

They can be led at this stage by prediction-based activities,

brainstorming speculation patterns with the aid of visual

aids such as pictures, vocabulary banks with words and

expressions from the story or just through questions related

to the main topic. Thus, it will be much easier to understand

what happens in the video segment and also it will create

expectations and motivate students to watch the scene.

- While watching stage: at the 'While watching' stage,

students are exposed to a variety of activities such as

problem solving, filling in blanks, multiple matching, ordering

events, true and false or comprehension questions. The

main aim at this stage is to exploit the film at its best profiting

from the wide variety of idiomatic expressions, collocations

and slang that the students will encounter in real life. Of

course, all this will depend on the level of the students and

what the purpose of the video is.

- After watching stage: at this stage, students follow up

activity where the film plot is used with activities related to

lexical terms used in the videos or to the moral of the plot.

Again, this will depend on the level of the students and their

personalities. This activity can be linked to the grammar

practice by making students apply the structure they have

been practicing. For instance, if they were practicing the

Simple Past Tense, and that is what they saw in the video,

they can continue in this stage using the Simple Past Tense.

- Optional post task: As an optional post task, depending on

the time available and the objective of the class, the teacher

can assign homework such as asking students to describe

their favorite character, writing a review, etc. For instance, if

they are working with Simple Present Tense, they can describe

their favorite character using the Simple Present Tense and

so on. The purpose would be to solidify the language learned.

Again, this decision is based on the criterion of the teacher

depending on the above mentioned factors.

The effectiveness of using video materials depend not only

on the exact definition of its place in the training system, but

also on how well the structure of the session is organized

and how the training possibilities of the video film with

the learning objectives are coordinated. The introduction

of video materials in teaching considerably diversifies the

process of perception and processing of information. Thanks

to the computer, the Internet and multimedia that students

have an opportunity to take in large amounts of information

with its subsequent analysis and sorting.

In conclusion, digital technologies are not without challenges

but we hope that you will agree that embedding digital video

use in your language teaching practice is both valuable and

potentially transformative. All video resources presuppose

active teaching. Materials alone don’t teach - teachers do.

Effectiveness of the use of video resources for teaching

foreign languages depends both on precise determination

of its place in the educational system, and on how efficiently

the structure of the video lessons is organized. Authentic

audio / video materials have great potential for solving

learning and educational tasks when properly organized

by teachers. With very informative material, they create an

atmosphere of real linguistic communication and are able to

ensure the successful perception of foreign speech by nonnative

speakers, and increase the motivation of students to

study a foreign language.

34

Pedagogics

№

5 (36) 2020

REFERENCES

1. Lonergan, J. (1991). A decade of development: educational technology and language learning. Language Teaching, 24

(01), p. 1-10.

2. Keddie, J. (2014). Bringing online video into the classroom. Oxford University Press. 75 p.

3. Shawback &Terhune, (2002). Online interactive courseware: using movies to promote cultural understanding in a CALL

environment. New York. Cambridge University Press.

4. Talaván, N. (2007). Learning Vocabulary through Authentic Video and Subtitles. TESOL-SPAIN Newsletter 31, p. 5-8.

5. Johnson, R. K.& Swain, M. (1997). Immersion education: International perspectives. Cambridge. Cambridge

University Press.

6. Wang L. (2005). Technology integration in Foreign Language teaching demonstrates the shift from the behavioral to a

Constructivist Learning Approach. Retrieved from www.thejournal.com UK: Cambridge University Press.

7. Wiman, R.V., and Mierhenry, W.C. (1969). Theory into Practice Editors, Educational Media: Columbus, OH: Charles

Merrill Publishing.

8. Marshall, J. M. (2002). Learning with technology: Evidence that technology can, and does, support learning. White paper

prepared for Cable in the Classroom. San Diego State University.

9. Arthur, P. (1999). Why use video? A teacher's perspective. Retrieved from http://www.rusnauka.com/10_DN_2013/

Philologia/1_132860.doc.htm

35

№

5 (36) 2020

Педагогика

Мақалада шет тілдерін оқыту үдерісіндегі мәдени көзқарастың рөлі,

мазмұны және негізгі аспектілері қарастырылады. “Мәдени көзқарас”

және “мәдени білім ұғымдарына анықтамалар беріледі.

В статье рассмотрены роль, содержание и основные аспекты

культурологического подхода в процессе обучения иностранным

языкам. Даются определения понятиям «культурологический подход»

и «культурологическое образование».

АНУАРБЕКОВА НАЗЕРКЕ

СРЫМКЫЗЫ

Магистрант АлтГПУ г. Барнаул,

Российская Федерация

The article discussed the role, content and main aspects of the cultural

approach in the process of Foreign Language Teaching (FLT). The article

discussed essence of sociocultural approach is in teaching foreign languages

as a means of cross-cultural communication and a way to understand foreign

cultures and subcultures.

36

РОЛЬ КУЛЬТУРОЛОГИЧЕСКОГО ПОДХОДА НА УРОКАХ

АНГЛИЙСКОГО ЯЗЫКА

Язык-это нечто большее, чем часть культуры: язык

отражает культуру. Главной целью современного образование

является не только формирование умения

и навыков у учащихся, но и воспитание учащегося, как

«гражданина мира», способного к мирному существованию,

уважающим и принимающим иноязычную культуру,

способного к общению и сотрудничеству с представителями

разных культур и национальностей. Лингвисты

определяли цели обучения второго иностранного языка,

в нашем случае это английский язык,следующим

образом: развивать не только лингвистическую компетентность,

но и осознание культурно-значимых особенностей

изучаемого языка. Питерсон Э. и Колтрейн

Б. (2003) определили учебные цели изучения культуры

следующим образом: изучающие язык должны знать,

что не всегда при изучении иностранного языка приемлема

та структура речи, которая привычна им в родном

языке например, о культурно приемлемых в данной

культуре способах обращения к людям, выражения благодарности,

обращения с просьбами и согласия или несогласия

с кем-либо.

Учащие должны знать, что если в родной культуре

является приемлемым, например, сказать, “налей мне

чай”, то аналогичная просьба в английском языке будет

звучать так, “pour me some tea please”. Здесь мы видим

разницу двух культур, в родной нам не обязательно добавлять

слово пожалуйста, и это не будет звучать грубо,

то в британской культуре уже будет звучать данная

просьба, если мы не добавим слово пожалуйста. Они

должны знать, что поведение и интонационные паттерны,

которые уместны в их собственном речевом сообществе,

могут по-разному восприниматься членами речевого

сообщества английского как иностранного языка.

Они должны понимать, что для того, чтобы коммуникация

была успешной, использование языка должно быть

связано с другим культурно приемлемым поведением.

Подходя к культурному знанию целевой культуры, учащиеся

в этом контексте должны ценить и принимать социально

приемлемые поведенческие модели культуры.

Культурологический подход дает понимание того, что

мы не должны обучать учеников механически, сухо английскому

языку. Данный подход показывает, что обучение

иностранного языка должно быть разнообразным,

показываю всю культуру целиком от традиций до быта.

Обучения иностранному языку является не только

умение общаться на иностранном языке, но и более

глубокое постижение мира, взаимоотношение народов

и культур. Необходимо научиться понимать как чужую

культуру, так и свою и избавиться от стереотипов в отношении

других народов. То, как мы воспринимаем мир,

всегда находит отражение в наших понятиях на основе

родного языка во всём многообразии его выразительных

возможностей. Осваивая иностранный язык, мы

расширяем возможности отражения мира, и этот процесс

происходит на фоне уже имеющегося языкового и

культурного багажа. Изучение иностранного языка неразрывно

связано с изучением культуры страны. Культура

и язык сосуществуют в диалоге между собой и совмещают

в себе две функции воздействия на социум:

функцию воздействия языка, реализуемая с помощью

лингвистических средств выразительности и функцию

воздействия национальной культурной среды. Педагоги

должны помнить, что ученики, изучающие язык, вне зависимости

от возраста и класса, приносят на урок иностранного

языка свое культурное наследие, и культурная

конфронтация неизбежно вызывает оспаривание

различных ценностей и идеологии, заложенных во всех

формах культуры.

Важно, что бы обучение иностранного языка строилось

на сопоставлении, что бы на примере демонстрировать

различие и сходство двух культур, родной и изучаемой.

Сопоставление культур родной и изучаемой,

является надежным методическим средством обучения

иностранного языка, так как сопоставление двух культур,

родной и изучаемой, позволяет учащимся понять,

что культура другого народа не хуже, и не лучше родной

– она просто другая.

Недавние исследования в данной области, однако,

смещают акцент на процесс и эффект обучение другой

культуре через изучение ее языка. Межкультурный подход

рассматривают культурное обучение как контекст

для понимания языка в целом. Такие взгляды утверждают

культурный контекст, который выходит за рамки

самого языка. Павленко А. и Лантольф Д. (2000) утверждают,

что речь идет об изучении второго языка не как

о механическом приобретении нового набора грамматических,

лексических и фонологических навыков, а о приобретении

более глубокого и разностороннего знания


носителей культуры изучаемого языка в образовательных

учреждениях.

В связи с этим возникает ряд вопросов: как сбалансировать

содержание, и каковы должны быть требования

к культурологическому наполнению учебно-методических

комплексов в казахстанских школах. Лингвисты понимали,

что УМК следует формировать на культурных

фактах родной страны и страны изучаемого языка. Это

предполагает, что иностранный язык не только знакомит

с культурой изучаемого языка, но через сравнение

показывает особенности своей национальной культуры

и знакомит с общечеловеческими ценностями.

Таким образов современная система образования в

Республике Казахстан прошла этап масштабных реформ,

преследующих цель внедрения полиязычного образования,

которая позволяет обучающимся обладать

высокой языковой и межкультурной компетенцией.

Система полиязычного образования Республики Казахстан

основана на принятых стратегических законодательных

и подзаконных актах:

- Закон «О языках в Республике Казахстан»;

- Концепция языковой политики Республики Казахстан;

- Культурный проект «Триединство языков»;

- Государственная программа развития и функционирования

языков в Республике Казахстан на 2011-2020 гг.

Концепция современной системы образования в Республике

Казахстан выстроена на фундаменте лингвокультурного

плюрализма и направлена на подготовку и

воспитание полиязыковой (поликультурной) личности,

способной сохранять свое этническое самоопределение

в поликультурном обществе [Алимбаева Ж.К. 2018].

Эта цель реализуется через обязательную практику изучения

трёх языков.

Концепция системы трехъязычного образования РК

реализуется в соответствии с Государственным общеобязательным

стандартом образования «Языки

Триединства» [Приказ Министра образования и науки

Республики Казахстан от 31 октября 2018 г]. В этом

документе зафиксированы требования к содержанию,

объему учебной нагрузки, языковым компетенциям, которыми

должны овладеть школьники разного уровня и

выпускники ВУЗов. Концепция изучения целевых языков

(казахский, русский, английский) базируется на методологическом

комплексе научно-дидактических блоков:

1) когнитивно-лингвокультурологическая методология,

выступающая в качестве базиса современной теории

иноязычного и полиязычного образования, разработанной

академиком С.С. Кунанбаевой.

2) теория межкультурной коммуникации – основная теория

системы обучения;

3) компетентностное моделирование иноязычного образования;

4) моделирование и отбор содержания в когнитивно-лингвокультурологические

комплексы. [Байниева

К.Т., Хайржанова А.Х.,– 2012. - №10 – С.199]

Культурологический подход является одним из ключевых

элементов реформы системы образования Республики

Казахстан, поскольку является одним из основных

способов выстраивания эффективного полиязычного

образования.

№

5 (36) 2020

В целом, основу теоретико-методологической системы

полиязычного образования Казахстана составляют:

компетентностный подход (освоение знаний, необходимых

для развития профессиональной компетентности

обучаемых); культурологический подход (формирование

поликультурной личности в многонациональном

пространстве РК); личностно-ориентированный подход

(принятие ценности и индивидуальности каждого человека/обучаемого);

аксиологический подход (отражает

аксиологические реалии иноязычной и родной культуры

– история, национальный характер, достижения в различных

сферах изучаемых культур) [Культурный проект

«Триединство языков», 2007].

Применение культурологическог одхода в системе

школьного образования ориентировано на формирование

у обучающихся межкультурной компетенции.

Таким образом, учащиеся казахстанских школ, получают

реальную возможность сравнить, сопоставить, находить

сходства и различия сразу трех культур, а именно

своей, российской и изучаемой, а именно английской,

культур.

Методисты и разработчики УМК понимали, что возведение

родной культуры в ранг равноправного компонента

иноязычной компетенции учащихся в большой мере

повышает воспитательный потенциал предмета «иностранный

язык» и воспитывает патриотизм, уважение к

своей родной культуре, любви к родине и опускает возможность

ложного представления о престижности другой

иноязычной культуры.

Необходимо подготовить обучаемых к реальному общению,

сформировать их коммуникативную компетенцию,

что предполагает, как конечный результат обучения

– владение иноязычными навыками и умениями,

знание стран изучаемых языков, соблюдение определенных

норм языкового и неязыкового поведения, необходимых

для адекватного общения на основе полного

взаимопонимания. Обобщая результаты различных исследований,

таких авторов как Леонтьев А. Н., Нефедова

М. А., Рубинштейн С. Л., можно констатировать, что

одним из важнейших мотивационных стимулов изучения

иностранного языка является стремление к расширению

своего общего кругозора, причем ведущую роль

играет желание познакомиться с жизнью страны изучаемого

языка.

Таким образом, современные системы образования

ориентируются на эффективные практики изучения

иностранных языков. Без базовых пониманий культуры

изучаемого языка невозможно сформировать соответствующие

коммуникативные навыки, охватывающие

социокультурную компетентность и знание речевого

этикета. Знание лексических единиц и грамматических

правил не является основой коммуникативных компетенций

обучаемого, так как только через призму лингвистической

культуры он может понимать рациональность

применения таких правил/конструкций и выстраивать

диалог с носителем языка. Следовательно, культурологический

подход является одним из способов освоения

«живого» иностранного языка, которым можно будет

воспользоваться на практике и ожидать, что говорящий

будет понят и сможет понять своего собеседника.

Литература:

1. Государственная программа развития и функционирования языков в Республике Казахстан - 2011-2020 гг.

2. Закон «О языках в Республике Казахстан» - 1997

3. Концепция языковой политики Республики Казахстан - 1996

4. Культурный проект «Триединство языков» - 2007

5. Павленко А. Лантольф Дж. //Pavlenko, A., & Lantolf, J. P. Second language learning as participation and (re)

construction of selves. In J. P. Lantolf (Ed.), Sociocultural theory and second - с. 155-178 - 2000

37

№

5 (36) 2020


6. Павленок А. Negotiation of identities in multilingual contexts // А. Павленко (Eds.). Negotiation of identities in

multilingual - 2004

7. Питерсон Э. Колтрэйн Б. Культурологический компонент в обучении второго иностранного языка // Э. Питерсон

Б. Колтрэйн – 2003

8. Попова Е.А. Обучение диалогу культур на уроках английского языка: лингвокультурологический подход. //

Известия Воронежского государственного педагогического университета. – 2015. - №2 (267). – С.196-199.

9. Приказ Министра образования и науки Республики Казахстан от 31 октября 2018 г. №604. «Об утверждении

государственных общеобразовательных стандартов образования всех уровней образования». – [Электронный

ресурс]. Режим доступа: https://www.enu.kz/downloads/iyun/goso-2018-mag-doc.pdf

10. Современные методы и технологии преподавания иностранных языков: сб. науч. ст. / Чуваш. гос. пед. ун-т ; отв.

ред. Н. В. Кормилина, Н. Ю. Шугаева. – Чебоксары: Чуваш. гос. пед. ун-т, 2019. – 449 с.

11. Современные направления в лингвистике и преподавании языков: проблема метода: сб. науч. ст. по материалам

III Междунар. науч.-практ. конф.: в 2 т. Т. II. Лингводидактические принципы и методики / под общ. ред. Т. В.

Дубровской. - Пенза: Изд-во ПГУ, 2019. – 222 с.

12. Тер-Минасова С. Г. Война и мир языков и культур. Вопросы теории и практики межъязыковой и межкультурной

коммуникации / С. Г. Тер-Минасова. — М.: Слово/Slovo, 2008. — 334 с.

38


№

5 (36) 2020

Берілген әдістемелік жұмыс Балалар музыкалық мектебіне, өнер

мектебіне және музыка пәніне арналған сыныптан тыс өткізілетін

сабақтың үлгісіретінде берілген. Қазақ халқының аспаптық музыкасы

туралы нақты материалдар ұсынылған. Аспаптық күйлер арқылы

өз халқының салт дәстуріне, туған елі мен жеріне деген құмет пен

сүйіспеншілік бейнеленген.

Данная работа представляет материал об инструментальной

музыке казахского народа. В методической работе включены

образцовые уроки для внеклассных занятий в детской музыкальной

школе, в школе искусств и уроках музыки. Рекомендуется использовать

кюи: они духовно обогатят молодое поколение, помогут приобщиться

к культуре, истории, обычаям и традициям своего народа, воспитают

понимание национального духа, менталитета и характера.

БАЙГАРИНОВА ГУЛЬМИРА

АУЕСКАНОВНА

Л.Хамиди атындағы №1 балалар

музыка мектебінің жоғары

санаттағы домбыра сыныбының

мұғалімі. Семей қаласы

This work presents material about instrumental music of the Kazakh people.

The methodological work includes exemplary lessons for extracurricular

activities in the children’s music school, art school and music lessons. It is

recommended to use kui: they will enrich the younger generation spiritually,

help to join the culture, history, customs and traditions of their people, and

foster an understanding of the national spirit, mentality and character.

«ДОМБЫРА ТУРАЛЫ АҢЫЗ» ТАҚЫРЫБЫНДА СЫНЫПТАН ТЫС

МЕРЕКЕЛІК ЛЕКЦИЯ-КОНЦЕРТ

Тақырыбы: «Домбыра туралы аңыз». Үнтаспада халық

күйі «Ақсақ құлан» орындалады.

Мақсаты:

а) Қазақ халқының ән мен аспаптық музыкасы туралы

нақты және тиянақты білім беру

ә) Балалардың музыкалық ырғақты сезінуін, есте

сақтауы мен ести білу қабілетін таныту, дамыту.

Тәрбие беру міндеттері:

а) Халық әндері мен аспаптық музыкасын күйлер

арқылы өз халқының салт-дәстүрлеріне, туған елі мен

жеріне құрметпен қарауға тәрбиелеу.

ә) Қазақ халқының ой арманының музыкада бейнеленуі

мен оның өмірмен байланыстылығын түсіндіру.

б) Балаларды әсемдікті сезінуге, өз халқының музыкалық

мұрасының эстетикалық ләззат ала білуге тәрбиелеу.

Көрнекіліктер: Домбыра аспаптары, үнтаспа, композиторлар

суреті, ноталар, ребустар, сөзжұмбақ, күйтаспа.

Барысы: Сәлеметсіңдер ме балалар! Бүгінгі біздің

өткізілетін сыныптан тыс ашық мерекеміздің тақырыбы

«Домбыра туралы аңыз».

Алдымен сендерге «Домбыра туралы аңыз» ертегісін

қысқаша айтып кетейін. (Үнтаспада халық күйі «Ақсақ

құлан» орындалады.)

...Ерте-ерте ертеде, ұшы қиырсыз қазақ даласында

Кетбұға деген керемет домбырашы өмір сүріпті. Күндердің

күнінде қазақ жеріне Шыңғысхан ордасының

қалың қолы баса көктеп кіреді. Шыңғысханға қарсы

шыққан ауыл адамдарын түгел өлтіріп, қыздар мен

жігіттерді құл қылады. Шыңғысханнан аумаған Жошы

деген оның баласы болады. Жошы бір күні аңға шығады.

Аңға шыққанды бала кезінен жақсы көрген. Мына

суретте Жошының аңға шығып келе жатқанын көріп

тұрмыз. Жошы жан-жағына қараса, жайылып жүрген

бір топ құланды көреді. Сол құландарды көріп, қуып

атпақшы болады. Бір топ құландардың ішінен 1 кішкене

құланды көреді, құлан артында қалып қояды. Сол

құланды Жошы көздеп атып, жайратумен болады.

Құланның шешесі құлынын атқанын біліп, Жошыны ат

үстінен мұрттай ұшырып түсіреді.

Бұл Жошының ең ақырғы аңға шығуы еді. Хан баласы

кешке оралмағаннан кейін, Жендеттерін іздеуге салады.

Мынадай бұйрық береді:

Егер де кімде кім менің ұлымның өлгенін естіртсе,

көмекейіне балқыған қорғасын құйям дейді. Нөкерлері

жолға шығып Жошына іздейді. Жошының денесінің жансыз

жатқанын көреді. Осы қайғылы хабарды айтуға ешкімнің

батылы жетпейді. Хан нөкерлері қорқып тұрғанда,

алыстан мұнды әуен естіледі.

Бұл халықтың ащы зарын жоқтаған Кетбұға домбырашы

еді. Хан нөкерлері жерден жеті қоян тапқандай

қуанады. Кетбұғаны нөкерлері ханға алып келеді. Сонда

Кетбұғаның ақылдылығы - ханға бір сөз айтпай домбырасын

ойнай жөнеледі. Хан қайғының жақын екенін

сезіп, нөкерлеріне бұйрық берген екен:

- Мына пенденің аузына қорғасын құйындар деп.

Сонда Кетбұға:“Уа тақсыр мен не дедім, барлық оқиғаны

мына домбыра жеткізді ғой” - дегенде, Хан “Қорғасынды

домбыра құйыңдар депті”.

Содан хан нөкерлері қорғасынды домбыраға құйып,

домбыра тесігі осыдан пайда болған екен.

Осы аңыздағы Кетбұғаның ақылдылығы, осы қазақ

домбырасының құдіреттілігі, адам баласына осы

құдіретті аспап серік бола алатынын көреміз.

Балалар, алдарыңда бірнеше қазақтың ұлы композиторлардың

суретін көріп отырсыңдар. XIX ғасырдың

бірінші жартысында көптеген қазақ композиторлардың

аты шыға бастады. Олар нота білмесе де, көптеген

күйлерін шығарып, алдыңғы ұрпаққа мұра етіп қалдырған.

Олар Құрманғазы, Дина, Дәулеткерек, Тәттімбет,

Қазанғап.

Құрманғазы Сағырбайұлы (1818-1889) – қазақтың

ұлы күйші-композиторы. Қазақтың аспапты музыка

өнерінің классигі. Туып-өскен жері Бөкей хандығы, қазіргі

Орал облысының Жаңақала ауданына қарасты Жиделі

деген жер. Топырақ бұйырған орыны – Астрахань

(Ресей) облысының бұрынғы «Шайтани батага», қазіргі

«Құрманғазы төбе» деп аталатын жер.

Құрманғазының көптеген күйлері бар. «Қызыл қайың»,

«Ақжелең», «Адай», «Сарыарқа», «Балбырауын», «Серпер»,

«Назым», «Балқаймақ», «Бұлбұлдың құйрығы»,

«Ақсақ киік», «Төремұрат», «Қуаныш» сияқты күйлері

өмірге іңкәр жанның жүрек лүпілі сияқты.

39

№

5 (36) 2020

Ал «Түрмеден қашқан», «Кісен ашқан», «Ертең кетем»,

«Бозқаңғыр», «Пәбескі», «Терезеден-есіктен», «Бозшолақ»,

«Бұқтым-бұқтым», «Не кричи, не шуми», «Арба

соққан», «Адам бол, шешем, аман бол», «Қайран шешем»

сияқты күйлері замана басқа салған зобалаңның

бір-бір бекеті сияқты.

Қазақ халқы өте өнерлі халық. Осы өнерлерін қазір алдарыңызға

біздің домбырашылар көрсетеді.

(Құрманғазы «Балбырауын» күйі)

Нұрпейіс келіні Дина (1861-1955) – қазақтың әйгілі

күйші композиторы. Туып өскен жері Батыс Қазақстан

облысының Жаңақала ауданына қарасты

Бекетай құмы деген жер. Топырақ Алматы қаласынан

бұйырған. Қазақстанның халық әртісі. Халық

өнерпаздарының 1937 жылы өткен республикалық

байқауына қатысып , 75 жасында халық аспаптарын

тартатын өнерпаздардың Мәскеуде өткен Бүкілодақтық

бірінші байқауында, одан кейін 1944 жылы 83

жасында Орта Азияның бес республикасынан өнерпаздар

қатысқан Ташкенттегі он күндікте, Дина тағы

да жүлделі орындарды жеңіп алады.

Дина Кеңес заманында да өзінің арман аңсарын,

үміт тілегін халқының жолына бағыштап өтті. Жасының

ұлғайғанына қарамастан Қазақстанның 20 жылдығана

орай «Тойбастар», Отан соғысы жылдарында

«Ана бұйрығы», «Жеңіс» сияқты күйлер шығарды. Ол

шығарған күйлерге «Еңбек ері», «Сауыншы», «Сталин»,

«Делегат», «Көкөніс» деп ат қойып, алаулатып

жалаулатып, ресми салтанаттардың ұран күйіне айналдырды.

«Бұлбұл», «Жігер», «8 март» деген күйлері бар.

(Дина «Тойбастар» күйі)

Тәттімбет Қазанғапұлы (1815 ж., қазіргі Қарағанды

облысы Қарқаралы ауданында туып, 1862ж. қайтыс

болған) – күйші-композитор, домбырашы, шертпе күй

орындаушылық мектебінің негізін қалаушылардың бірі,

халық күй өнерінің классигі.

Тәттімбеттің кең тараған күйлері «Сары жайлау»,

«Былдылдақ», «Көкей кесті», «Сылқылдақ», «Қосбастар»,

«Бес төре».

(Видео «Отырар сазы» оркестрі «Сарыжайлау» күйі)

Дәулеткерей Шығайұлы 1820 жылдар шамасында

қазіргі Орал облысының Орда ауданында, ауқатты отбасында

дүниеге келген. Әкесі Шығай да, Бөкей ордасының

ханы Жәңгір-Керей хан да, оны бала жасынан ел

билеуге, төрелік салтанат құруға тәрбиелеген. Алғашқы

уакытта ол сол елдегі жеке-жеке руларды басқарып


көреді. Бірақ билікте жүрген адамның амалсыздан қатігез

болатынын ол нәзік жүрегімен ерте түсінеді.

Оның тұрмыстық жанрдағы «Желдірме», «Тартыс»,

«Ысқырма», «Қосалқа» күйлері; «Қыз Ақжелең», «Ақбала

қыз», «Көркем ханым», «Қаражан ханым», «Құдаша»,

«Мұңды қыз», «Жұмабике» сияқты әйелдер бейнесін жасаған

шығармалары бар.

(Дәулеткерей «Қосалқа» күйі)

Қазанғап Тілепбергенұлы (1854 – 1921) – қазақтың

әйгілі күйші-композиторы. Туып-өскен жері – Арал

теңізінің жағасы, Құланды түбегінің Ақбауыр деген жері.

Топырақ бұйырған жері – сол Ақбауыр маңы, Айшуақ

ауылының іргесі. Шыққан тегі – Ұлы жүз құрамындағы

байырғы тайпалардың бірі – Шанышқылы.

Күйлері: "Жұртта қалған", "Окоп" , "Қызыл керуен",

«Майда қоңыр», «Учитель», "Өтті-ау дүние", "Көкіл".

(Қазанғап «Шынаяқ тастар» күйі)

Енді балалар алдарыңда сөзжұмбақ тұр, соны шешейік.

1) Жылдың қыстан кейінгі мезгілі немесе Ахмет Жұбановтың

оркестрге шығарған шығармасы.

2) Аспапта орындалатын сөзі жоқ шығарма.

3) Қазақ халқында көптеген мерекелер қалай аталады?

4) Келінге тойда айтылатын ән.

5) Домбыра аспабына қазақ халқы көз тимесін деп домбыра

басына таққан.

«Күйші» сөзжұмбақтың шешуі:

1) Көктем. 2) Күз. 3) Той. 4) Беташар.

5) Үкі.

Осымен бүгінгі лекция-концертіміз аяқталды. Қош сау

болыңыздар!

40


№

5 (36) 2020

Мақалада мектеп оқушыларына білім беруде инновациялық

технологияларды қолданудың маңызы мен артықшылықтары

туралы айтылған. Автор білім берудегі инновациялардың

түрлері мен тәсілдеріне шолу жасайды.

Статья освещает тему использования инновационных

технологий в обучении школьников. Автор описывает виды и

методы инновационного обучения.

ДЖАМПЕИСОВА САУЛЕ КАРИМОВНА

Семей қаласы №47 жалпы орта білім

беретін мектебінің математика пәні

мұғалімі

In this article referred the importance and benefits of using of

innovative technologies in the education of school children Author

made overview to different types of innovation in educating.

БІЛІМ САЛАСЫНДА ИННОВАЦИЯЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ

ПАЙДАЛАНУ

Білім беру саласының дербестігін кеңейту, білім беру

ісін басқаруды демократияландыру еліміздің мектептерінде

оқытудың белсенді және инновациялық

әдістері мен педагогикалық технологияларды тиімді

пайдалану қажет етеді. Оқыту үрдісін жаңаша ұйымдастыру

мұғалімнің оқушының өзін-өзі дамытуына қолайлы

жағдай жасай отырып, оның шығармашылығының

өздігінен іс-әрекет ету даралық қабілеттерінің артуына

септігін тигізеді. Білім беру жүйесіндегі өзгерістер «белсенділік»,

«инновация», «әдіс», «тәсіл», «интерактивті

оқыту әдісі», «педагогикалық технология» ұғымдарының

мәнін жете түсінуді талап етеді.

«Болашаққа бағдар: Рухани жаңғыру» бағдарламасында

рухани жаңғыру – адам баласының оның ішкі

әлемінің жаңаруы, сана-сезімі, жаңа өзгерісті қабылдай

білуі деп айтылған. Елбасымыз рухани жаңғырудың

бірнеше принциптерін ұсынды. Соның ішінде «Білімнің

салтанат құруы». Білімі жоғары адам ғана табысты өмір

сүре алады, себебі ол білімінің жоғары деңгейде болуының

арқасында өз мамандығын салыстырмалы түрде

оңай өзгерте алады делінген.

Әрбір мұғалімнің негізгі мақсаты — сабақ сапасын көтеру,

түрін жетілдіру, білім алушылардың сабаққа деген

қызығушылығын арттыру, олардың ізденуін, танымын

қалыптастыру. Осыған орай жаңа экономикалық

және әлеуметтік — мәдени жағдайларда Қазақстандық

білім беру жүйесінің алдында тұрған білім беру сапаларын

арттыруға, стратегиялық міндеттерді шешуге

бағытталған түбегейлі қайта өзгертулер педагогикалық

үрдіске жаңа талаптар жүктейді.

Қазақстан Республикасының «Білім беру туралы»

Заңында еліміздің білім беру жүйесінің басты міндеттері

атап көрсетілген. Соның бірі: «Білім беру жүйесін

ақпараттандыру, оқытудың жаңа технологиясын енгізу,

халықаралық коммуникациялық желілерге шығу» делінген.

Бұл міндеттерді шешу үшін, нәтижеге бағытталған

білім берудің жаңа жүйесіне көшу үшін әр мұғалім, жеке

тұлға күнделікті ізденіс арқылы барлық жаңалықтар мен

өзгерістерге батыл жол ашарлық жаңа тәжірибеге, жаңа

ақпараттық технологияларға, әлеуметтік, тұлғалық және

жеке құзыреттіктерге ие болуы тиіс. Бұл талаптар күнделікті

әдістемелік жұмыстың жүйелі түрде ұйымдастырылуы

негізінде жүзеге асырылады.

Педагогикалық инновация, оның ерекшеліктері,

жаңашыл мұғалімдер жұмысындағы жаңашылдықтың,

не жаңа идеяның пайда болуы туралы мәселеге С.И.

Ожегов, П.Г. Шедровицкий, А.М.Саранов, Р.А. Дюсупова

және басқа ғалымдар еңбектерін арнаған.

«Инновация» деген латын сөзінен аударғанда (жаңа,

жаңару, өзгеру, жаңа нәрсені ендіру, жаңашылдық)

деген ұғымдарды білдіреді. Педагогикалық әдебиеттерде:

инновация – жаңалық», «жаңа әдіс», «өзгеріс»,

«жаңашыл әдістеме» деген мағынада пайдаланылады.

А.М. Саранов «Инновациялық білім беру жүйесін дамыту

теориялық негіздері» атты еңбегінде «инновациялық

процесс – жаңаны құру, тарату және қолдануға

бағытталған процесс, оның құрылымы жаңаны пайдалану

идеяларынан туындайды» - деп атап көрсетеді.

Инновация жаңаны ендірудің соңғы нәтижесі немесе

практикалық іс-әрекетте пайдаланылатын технологиялық

процесті жетілдіру ретінде қарастырылады.

Педагогикалық еңбектерде инновациялық процестің

мынадай кезеңдері анықталған:

1. Жаңа ұғымды ашу, бұл жаңа идея немесе жаңалықтың

тұжырымдамасының пайда болу кезеңі, ғылыми

іргелі немесе қолданбалы зерттеулердің нәтижесі;

2. Жаңаны ендіру, жасап шығу, яғни нақты материалдық

немесе рухани құнды үлгіні ұсыну;

3. Жаңаны тәжірибеде қолдану кезеңінде жаңа ұсынысты

алып, өндеп, толықтырып, тұрақты, нақты тиімділігі

анықталғанша сынақтан өткізу;

4. Жаңаны тарату кезеңі;

5. Жаңаны нақты бір аумақта сынақтан өткізу кезеңі,

осы кезде жаңа күнделікті әрекет ретінде қолданылады.

Осы кезеңде бұдан да тиімді балама, тың жаңалықтың

пайда болуына деген қажеттілік аяқталады;

6. Жаңа сипаттағы өзгерісті талдап, ендіруге байланысты,

бұрынғы қалыптасқан процесті пайдалану аясы

біртіндеп азая түседі.

Әдіснамалық ұстанымдарға байланысты «инновация»:

- инновация – шығармашылық процестің нәтижесі;

- инновация – жаңаны ендіру процесі ретінде қарастырылады.

Ғылым-педагогикалық еңбектерде, инновациялық-жаңадан

енгізіле бастаған немесе енді таныстырыла

бастаған жаңалықты сипаттайтын белгілер

деген мағынаны білдіреді. Жаңашыл жүйеге, үрдіске,

құбылысқа ілгері бір жаңалықты енгізуші адам; көптеген

іс-шараларды ұйымдастыруда адамдардың өзіндік

жаңашылдық іс-әрекетін көрсете алушылығы. Инновациялық

үрдіс - жаңалықтарды құру (тұрғызу, жасау)

меңгеру және тарату, қолдану, жүзеге асырудың тұтас

қызметі. Инновациялық үрдіс – «жаңа әдістеме құралы»

деп те қарастырылады.

41

№

5 (36) 2020

Бүгінгі сабақтарда: топқа бөліп оқыту, рөлдік ойын

эленменттерін, пікір-сайыс және басқа дәстүрлі емес

түрлері, оқытудың жаңа технологиясы тәжірибеге кеңінен

ене бастады.

Үздіксіз дамып жатқан қоғамда еліміздегі білім беру

саласында әлемдік жоғарғы деңгейге қол жеткізген

оқытудың жаңаша тәсілі құрылды. Жаңаша әдіс – тәсілдерді

үйренсем деген оймен деңгейлік курсты оқыған

мұғалімдермен бірлесе отырып, жұмыс атқарудамын.

Кембридждің оқу әдіс –тәсілдерін оқып үйренуде менің

алдыма қойған мақсатым: қарқынды өзгеріп жатқан

заманда мұғалімдердің үздіксіз кәсіби дамуы, оқыту

үрдісінде тың идеялар мен жаңаша әдіс – тәсілдерді

қолдануы маған ұнады.

Оқыту мен оқудағы жаңа тәсілдер: жаңа форматта сабақ

өткізу барысында білім беру үрдісі нәтижелі болу

үшін оқушылардың білімді өз бетімен меңгертуде мұғалім

бағыттаушы ролінде болады. Білімді өз бетімен меңгеру

барысы оқушының «өзін-өзі реттеу» үрдісіне жатады.

Сыни тұрғыдан ойлауға үйрету стратегиясы оқушылардың

жаңа білімді меңгеруде берілген ақпарат туралы

ойлау, талдау, бағалауда алынған ақпаратты

одан әрі жетілдіруге бағытталған пәндік шешім болып

табылады. Сабақтарымда түрлі әдістерді қолдана

отырып, топтық жұмыстарды ұйымдастыру арқылы

оқушылардың сұрақ қою дағдылары мен олардың

идеясын анықтау мақсатында диалогтық оқыту әдістерін

қолдандым. Әңгімелесу арқылы оқушылардың

қызығушылығын ояту, олардың сұрақ қою және өзара

пікірлесіп талқылауы, сыни ойлауына септігін тигізді.

Топтық оқыту әдісін қолдану кезінде оқушылардың

өзін-өзі басқару, өзін-өзі бағалау топта оқушылардың

білім деңгейін, ынтасын көтереді, бір-біріне көмектесу,

бірінің білмегенің бірі толықтыру арқылы сенімділік артып,

оқушының тақырыпты меңгерудегі кемшіліктерін

бақылап, мұғалім мен оқушылар арасында бір-бірімен

тығыз қарым-қатынас орнайтынын байқадым.


Тапсырмаларды орындау кезінде оқушылардың жауаптарын

талдай отырып ойларын еркін, ашық жеткізетіндігін,

болжам жасай алатындығын, ұшқыр ойлап

оны дәлелдеуге мүмкіндіктерінің артқанын байқадым.

Мысалы: Венн диаграммасы арқылы «Жай бөлшектерді

қосу» және «Жай бөлшектерді азайту» ережелерін пайдаланып

айырмашылығы мен ерекшеліктерін постерға

түсіріп салыстыра біледі және оларды бір ортақ бөлімге

келтіруге болатыны арқылы сыни түрде сипаттама бере

алатыны анық. Осы тапсырманы орындау барысында

ерекше көзге түскен оқушылар өзінің постерін жақсы

қорғады. Бекітуге барлық топтарға постер берліп, мысалы

"теңдеу" деген сөзге бес жолды өлең құрастыруға

тапсырма берілді. Бес минуттың ішінде тапсырмаларын

орындап, қорғады. Осы тапсырма оқушылардың математикалық

тілін дамытуға жақсы көмектесті. Сабақты

қорытындылау мақсатында "Ыстық орындық" әдісін пайдалану

нәтижесінде білім алушылардың оқытуда оқушы

белсенділігін арттырумен қатар әр оқушының мүмкіндіктерін,

қабілеттерін, қызығушылықтарын анықтай отыра,

оқушылардың сұрақ қою дағдысы қалыптасып және

өзара ашық пікірлесе алу тиімділігіне жетелейді. Математика

пәнін жақсы, терең білетін, күнделікті сабақтағы

тақырыпты толық қамтитын, оны оқушыға жеткізе алатын,

әр түрлі деңгейдегі есептерді шығара білу іскерлігі,

оқытудың дәстүрлі және ғылыми жетілдірілген әдіс–

амалдарын, құралдарын еркін меңгеретін, оқушылардың

пәнге қызығушылығын арттыра отырып дарындылығын

дамытудағы іздену-зерттеу бағытындағы тапсырмалар

жүйесін ұсыну өмір талабы.

Маман ретінде ойға түйгенім: «Мұғалім көп әдісті білуге

тырысуы керек. Оны өзіне сүйеніш, қолғабыс нәрсе

есебінде қолдануы керек »,- деп Ахмет Байтұрсынов айтқандай

қазіргі заман талабына сай білім беру мәселесі

сол қоғам мүддесіне сай болуы керек деп ойлаймын. Өз

пәнін сүйетін ұстаз ғана, өз ісінің щебері болып қана қоймай,

жоғары жетістіктерге жететініне сеніммен қараймын.


1. Б.А. Тұрғынбаева «Ұстаздық шығармашылық» Алматы , 2007.

2. Тұрғынбаева Б.А «Шығармашылық қабілеттер және дамыта оқыту» Алматы, 1999.

3. Красноборова А.А «Критериальное оценивания как технология формирования учебно–позновательной

компетентности учащихся» Нижний Новгород, 2010.

4. Инновационное обучение: стратегия и практика. /Под.ред. В.Я. Ляудис. - М.: Изд-во МГУ, 1994.

5. Внутришкольное управление: теория и опыт педагогических управленческих инноваций / Под ред. Н.В.

Горбуновой. М.: Новая шк., 1995.

6. Слободчиков В. Новое образование-путь к новому сообществу// Нар. образование. - 1988.- № 5. - С. 3-5.

7. Кларин М.В. Инновационные модели учебного процесса в современной зарубежной педагогике: Автореферат

дисс. док. пед. наук. - М., 1984.

42

№

5 (36) 2020

ДЛЯ ЗАМЕТОК

43

№

5 (36) 2020

ҚҰРМЕТТІ ӘРІПТЕСТЕР!

"ERUDIT" білім беру-ғылыми орталығы ғалымдар мен педагогтерден "Еуразия білімі. Eurasian education.

Евразийское образование" халықаралық ғылыми-әдістемелік журналына (Қазақстан Республикасының инвестициялар

мен экономикалық даму министрлігі берген мерзімді баспасөз басылымын есепке қою туралы

№14770-Ж куәлігі) жариялауға жұмыстар қабылдауды жалғастырады.

Мерзімді баспасөз басылымы айына бір рет қазақ, орыс және ағылшын тілдерінде жарық көреді. Журнал жарияланымдарының

тақырыптық бағыттары - ғылыми-әдістемелік, педагогикалық, ақпараттық-жарнамалық (білім беру мекемелері

үшін).

Журналдың таралу аймағы - Қазақстан Республикасы, ТМД елдері, таяу және алыс шет елдері.

Журналға Қазақстан, Евразиялық экономикалық қауымдастық елдері, ТМД, Грузия, Украина, Түркия, Қытай және Евроодақ

елдері ғалымдарының, ізденушілердің, докторанттардың, магистранттардың, мұғалімдер мен оқытушылардың,

әдіскерлердің, білім беру ұйымдарының жетекшілері мен қызметкерлерінің ғылыми зерттеулері, мақалалары, сабақ

жоспарлары, ғылыми жобалары және басқа да ғылыми-әдістемелік жұмыстары жарияланады.

Журналға жариялауға келесі бағыттар бойынша ғылыми зерттеу еңбектері, очерктер мен әдістемелік жұмыстар, сабақ

жоспарлары қабылданады:

Жаратылыстану ғылымдары;

Гуманитарлық ғылымдар;

Әлеуметтік ғылымдар;

Техникалық ғылымдар;

Экономикалық ғылымдар;

Педагогикалық ғылымдар;

Білім беру мәселелері.

Бір автордан журналдың бір санына екі жұмыстан артық қабылданбайды. Ұжымдық авторлықта жазылған жұмыстар

жеке жұмыстармен қатар қабылданады. Бір жұмыстың авторларының саны 5-тен аспауы тиіс.

ЖУРНАЛДА ЖАРИЯЛАНАТЫН ЖҰМЫСТАРҒА ҚОЙЫЛАТЫН ТАЛАПТАР:

Жұмыс мәтіні 2 беттен кем болмауы тиіс және 10 (он) беттен аспауы керек, жол арасы 1,0 интервалымен Microsoft

Word редакторында, жиектері - сол жағынан 3 см, жоғары және төменгі жағынан 2 см, оң жағынан 1,5 см болатын А4

форматындағы стандартты бетте Times New Roman қарпімен 14-ші шрифтпен терілуі керек, жұмыстың әрбір абзацы

жаңа жолдан 1 см шегініспен жазылады. Жол ортасынан автор(лар)-дың тегі, аты-жөні (толығымен) қою шрифтпен

жазылады. Келесі жолға автордың жұмыс (оқу) орнының толық атауы мен лауазымы, ғылыми атақ-дәрежесі жазылады.

Бұдан соң жол ортасынан мақала тақырыбы қою шрифтпен жазылады. Бір интервалдан кейін жаңа жолдан мақала

мәтіні жазылады, пайдаланылған әдебиеттер тізімі еңбекте көрсетілген тәртібіне сәйкес, мақаланың соңында жазылады.

Мәтінде сілтеме берілген әдебиеттер тік жақшаның ішінде, әдебиеттер тізіміндегі нөміріне сәйкес көрсетіледі. Дәйектеме

(цитата) қолданылған жағдайда міндетті түрде түпнұсқаның беті көрсетіледі (мысалы, [1, 256]). Барлық суреттер,

таблицалар, диаграммалар, формулалар мен басқа да көрнекілік суреттемелер компьютерлік редакторларда жасалып,

мақалада сілтеме берілген ретпен көрсетілуі тиіс. Егер мақала қазақ, орыс және ағылшын тілдерінен бөлек, басқа тілде

жазылған жағдайда, мақалаға ағылшын не қазақ (орыс) тілінде жазылған қысқаша аннотация берілуі керек.

Редакция алқасы жинақтың тақырыбына сәйкес келмейтін, жоғарыда көрсетілген ережелерге сай емес және мазмұны

жағынан Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасына қайшы келетін материалдарды қабылдамауға

құқылы.

Журналға енетін ғылыми-әдістемелік жұмыстар электронды нұсқада, автордың байланыс телефондарын көрсете отырып,

eruditgroup@gmail.com электронды поштасына жіберіледі.

Жұмыспен бірге авторлар өздерінің электронды нұсқадағы фотосуреттерін жіберуі керек (JPEG форматындағы сканерден

өткізілген фотосурет көшірмелері де қабылданады). Фотосурет 5х6 форматындағы портреттік фото түрінде

түсірілуі керек, егер мақала авторлары 3 (үш) не одан көп адам болса, біртекті ашық фонда түсірілген бір ұжымдық фотосурет

қабылданады. Сапасы төмен немесе автордың бет-әлпеті көрінбейтін фотосуреттер қабылданбайды.

Журнал санына жұмысы жарияланған әрбір авторға редакция алқасы жұмысының жарияланғандығы туралы сертификат

береді.

Журналға мақала жариялау жөніндегі барлық

сұрақтар бойынша "ERUDIT" білім беру-ғылыми орталығына

келесі телефон номерлері бойынша хабарласа аласыздар:

8 (7222) 56-25-25, +77076594160 (Азамат Азатов), +77011827212 (Арафат Мамырбеков)

e-mail: eruditgroup@gmail.com

Редакцияның мекенжайы:

071400 Семей қаласы, Уранхаев көшесі, 45/3

44

D E A R C O L L E A G U E S !

Educational and scientific center "Erudit" continues accepting works of scientists and educators for publication

in international scientific journal "Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование" (certificate on

registration of a periodical printed publication„ 14770-F from 11.14.2014, issued by the Ministry of Investment and

Development of the Republic of Kazakhstan)

Periodical edition is published once a month in the Kazakh, Russian and English. Thematic focus of the journal publications is

scientific, methodical, educational and informational and advertising (for educational and scientific institutions).

Area of journal’s distribution - the Republic of Kazakhstan, CIS countries, near and far abroad.

The journal publishes scientific research articles, methodological developments and projects of scientists, competitors, doctoral,

masters, teachers - teachers, trainers, managers and employees of institutions of Education and Science of Kazakhstan, the

Eurasian Economic Community, the CIS, Ukraine, Georgia, Turkey, China and the European Union.

Works accepted for publication in the journal - scientific, methodological articles, studies, essays, lesson development, written

in Kazakh, Russian, English and other languages in the following areas:

Natural Sciences;

Humanitarian sciences;

Social Sciences;

Technical sciences;

Economic sciences;

Pedagogical sciences;

Issues of The Education.

Each author may submit no more than two works in one issue of the journal. Works written in collaboration are accepted

together with the author’s works. The number of authors should not exceed 5 people.

REQUIREMENTS FOR FORMATTING OF PAPERS PUBLISHED IN THE JOURNAL:

The text of the work should be at least 2 (two) and no more than ten (10) pages, typed in Microsoft Word in Times New Roman

12 pin, with a single line spacing, on a standard A4 page with a border around the edges - to the left - 3 cm, right - 1,5 cm, top

and bottom of the page 2 cm, with indention of 1 cm. From the middle of the page in bold indicate the author’s name (in full), the

name of his place of work (study), position and regalia. Job title is written in a middle of the page in bold. The text of the work is

written after the title with a single-spaced interval. The list of references is written in the end. Literature is specified in the order

mentioned in the text of the paper, in the case of quotations necessarily in square brackets indicate the source page (example:

[1, 256]). All drawings, maps, photographs, tables, charts, formulas, other Illustrations and inserts are recommended to perform

using computer editors and post the article as they are mentioned. If the work is written in a language other than Kazakh, Russian

and English, the work should include a brief abstract, written in English or Russian (Kazakh) language.

The Editorial Board has the right to refuse to publish works that do not meet the content requirements of the subject of the

journal and to the design of the works, as well as that works, which are contrary to the content of the current legislation of the

Republic of Kazakhstan.

Work for publication in the international scientific and methodological, pedagogical journal "Еуразия білімі. Eurasian education.

Евразийское образование" are accepted in electronic form with contact information of the author (s) by email eruditgroup@

gmail.com.

Together with the work of the authors should make their photos in electronic form (scanned copy of the photos is allowed in the

format JPEG). Photo of the author must be of good quality, made in the form of portrait photography 5x6, if the authors of three

(3) or more persons, is accepted to send one collective picture taken against a plain, light background. Low quality photos, as

well as those where can not distinguish the faces of the authors, not accepted for publication.

All authors will receive a certificate of confirmation of the publication of their work in the international scientific journal "Еуразия

білімі. Eurasian education. Евразийское образование"

On all matters concerning the publication of papers in the journal

"Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование"

please contact the Educational Research Centre

"ERUDIT" by phone:

8 (7222) 56-25-25, +77076594160 (Azamat Azat), +77011827212 (Arafat Mamyrbekov)


Editorial Office Address:

45/3 Uranhayev St., Semey, 071400

45

УВАЖАЕМЫЕ КОЛЛЕГИ!

Образовательно-научный центр "Erudit" продолжает прием работ ученых и педагогов для публикации в

международном научно-методическом журнале "Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование"

(свидетельство о постановке на учет периодического печатного издания №14770-Ж от 14.11.2014 г.

выдано Министерством по инвестициям и развитию Республики Казахстан)

Периодическое издание выходит один раз в месяц на казахском, русском и английском языках. Тематическая направленность

публикаций журнала - научная, методическая, педагогическая и информационно-рекламная (для учреждений

образования и науки).

Территория распространения журнала - Республика Казахстан, страны СНГ, ближнее и дальнее зарубежье.

Журнал публикует научные изыскания, статьи, методические разработки и проекты ученых, соискателей, докторантов,

магистрантов, педагогов - преподавателей, учителей, методистов, руководителей и работников учреждений образования

и науки Казахстана, стран Евразийского экономического содружества, СНГ, Украины, Грузии, Турции, Китая и стран

Евросоюза.

К публикации в журнале принимаются работы - научные, методические статьи, исследования, очерки, разработки

уроков, написанные на казахском, русском, английском и других языках, по следующим направлениям:

Естественные науки;

Гуманитарные науки;

Социальные науки;

Технические науки;

Экономические науки;

Педагогические науки;

Вопросы образования.

От одного автора принимается не двух работ в один номер журнала. Труды, написанные в соавторстве, принимаются

наряду с авторскими работами. Количество авторов одной статьи не должно превышать 5-ти человек.

ТРЕБОВАНИЯ К ОФОРМЛЕНИЮ РАБОТ, ПУБЛИКУЕМЫХ В ЖУРНАЛЕ:

Текст работы должен быть не менее 2 (двух) и не более 10 (десяти) страниц, набранных в редакторе Microsoft Word

шрифтом Times New Roman 12-го кегля, с единичным интервалом между строк, на стандартной странице формата А4

с полями по краям - слева - 3 см, справа - 1,5 см, вверху и внизу страницы по 2 см, с абзацными отступами в 1 см. С

середины страницы жирным шрифтом указываются ФИО автора (полностью), наименования его места работы (учебы),

должность и регалии. Заголовок работы пишется с середины страницы жирным шрифтом. После заголовка через один

интервал пишется непосредственный текст работы, в конце указывается список использованной литературы. Литература

указывается в порядке упоминания в тексте работы, в случае использования цитат, в обязательном порядке в

прямых скобках указывается страница первоисточника (пример: [1, 256]). Все рисунки, карты, фотографии, таблицы,

диаграммы, формулы пр. иллюстрации и вставки рекомендуется выполнять с помощью компьютерных редакторов и

размещать в статье по мере их упоминания. В случае, если работа написана на ином языке, кроме казахского, русского

и английского, к работе прилагается краткая аннотация, написанная на английском или русском (казахском) языке.

Редакционная коллегия вправе отказать в публикации работ, не соответствующих по содержанию тематике журнала

и требованиям к оформлению работ, а также противоречащих по содержанию действующему законодательству Республики

Казахстан.

Работы к публикации в международном научно-методическом, педагогическом журнале "Еуразия білімі. Eurasian

education. Евразийское образование" принимаются в электронном виде с указанием контактных данных автора(-ов) на

электронный адрес eruditgroup@gmail.com.

Вместе с работой авторы должны приложить свои фотографии в электронном варианте (допускается сканированная

копия фотографии в формате JPEG). Фотография автора должна быть хорошего качества, выполненной в виде портретной

фотографии 5х6, в случае, если авторов 3 (три) и более человек, принимается одна коллективная фотография,

сделанная на однотонном, светлом фоне. Фотографии низкого качества, а также те, на которых нельзя различить лица

авторов, к публикации не принимаются.

Все авторы, получают сертификаты-подтверждения о публикации их работы в международном научно-методическом

журнале "Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование".

По всем вопросам, относительно публикации работ в журнале

"Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование" обращайтесь в

Образовательно-научный центр "ERUDIT" по телефонам:

8 (7222) 56-25-25, +77076594160 (Азамат Азатов), +77011827212 (Арафат Мамырбеков)


Адрес редакции:

071400, г.Семей, ул.Уранхаева, 45/3

46

Жауапты редактор / Ответственный редактор / Executive editor

Azamat Azatov

Дизайн және компьютерлік беттеу / Дизайн и компьютерная верстка /

Design and Desktop Publishing

Indira Akhmadiyeva

Басуға жіберілді / Подписано в печать / Signed into Print:

20.10.2020

Пішіні / Формат / Format

60х84 1/8

Тираж / Copies

100 дана / экземпляров / number

Тапсырыс / Заказ / Order No

1141

Авторлардың пікірлері редакция көзқарасын білдірмейді.

Мнение авторов публикаций не всегда отражает мнение редакции журнала.

Opinion of publishing author not always reflect the opinion of the publisher.

Журнал материалдарын қолданған жағдайда, журналға сілтеме беру міндетті.

При использовании материалов ссылка на журнал обязательна.

While using materials reference to the journal is obligatory.

Редакция мекенжайы / Адрес редакции / The editorial office address

071400

Семей қаласы, Уранхаев көшесі 45, 2 қабат, 3 кеңсе.

г. Семей, ул. Уранхаева, 45, 2 этаж, офис 3.

Semey, Uranhayev Street 45, 2nd floor, office 3.

Тел/Tel: + 7 (7222) 56 25 25


Қазақстан Республикасы Инвестициялар және даму министрлігінің Байланыс,

ақпараттандыру және ақпарат комитетінде 24.11.2014 ж. есепке қойылып,

№14770-Ж куәлігі берілген

Свидетельство о постановке на учет выдано Комитетом связи,

информатизации и информации Министерства по инвестициям

и развитию Республики Казахстан

№14770-Ж от 24.11.2014 г.

Registered in The Ministry of Investment and Development of the Republic of Kazakhstan,

Communication, Information and Information Committee 24.11.2014. Certificate No. 14770-Ж

Басылды / Напечатано в / Journal is published

«ImPress» баспасы / Издательство «ImPress» / Publishing house «ImPress»

071400 Семей қаласы, Найманбаева к-сі 163, 2 офис

г. Семей, ул. Найманбаева, 163, офис 2

Semey, Naimanbayev Street, 163, office 2

Тел/Tel: + 7 (7222) 56 04 56

47

98

¹7 (7) 2015

Eurasian education №5 2020

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?