Eurasian education №1 2020

¹7 (7) 2015

"Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование" халықаралық

журналы Қазақстан Республикасының, таяу және алыс шетел мемлекеттерінің

түрлі мектептері мен бағыттары өкілдерінің теориялық және эмпирикалық

зерттеулерін жарыққа шығаратын халықаралық ғылыми-әдістемелік,

педагогикалық журнал.

Журналдың басты міндеттерінің бірі - білім берудің кәсібиленуіне, әлеуметтікгуманитарлық,

жаратылыстану ғылымдары аясында ғылыми зерттеу

жұмыстарының жүргізілуіне және педагогтардың өз тәжірибелерімен

бөлісулеріне ықпал ету.

Журнал ғалымдарға, білім беру жүйесінің қызметкерлеріне, студенттерге,

сондай-ақ барлық оқырмандарға арналады.

"Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование" - международный

научно-методический, педагогический журнал, публикующий теоретические и

эмпирические исследования представителей различных школ и направлений

Республики Казахстан, стран ближнего и дальнего зарубежья.

Одной из важнейших задач журнала является содействие профессионализации

образования и научно-исследовательской работы в области социальногуманитарных,

естественных наук, а также распространение передового

опыта педагогов.

Журнал предназначен для ученых, работников системы образования,

студентов и широкого круга читателей.

"Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование" is an International

journal aimed to publish theoretical and empirical research data from various Kazakhstan

schools and fields of science as well as from countries of near and far abroad.

One of the most important tasks of the journal is to promote the professionalization of

education and research works in the field of social sciences and humanities and natural

sciences, as well as dissemination of best practices of pedagogue.

The journal is targeted on wide range of readers: employee of the education system,

university students, and all those who interested in humanities.

97

«ЕУРАЗИЯ БІЛІМІ. EURASIAN EDUCATION. ЕВРАЗИЙСКОЕ ОБРАЗОВАНИЕ»

Халықаралық ғылыми-әдістемелік, педагогикалық журнал

Международный научно-методический, педагогический журнал

Scientific, methodical, pedagogical international journal

№

1 (32) 2020

ШЫҒУ ЖИІЛІГІ

ПЕРИОДИЧНОСТЬ

PERIODICITY:

айына бір рет

один раз в месяц

1 time per month

МЕНШІК ИЕСІ

СОБСТВЕННИК / OWNER:

«Erudit Group» ЖШС/ТОО/LLС

БАС РЕДАКТОР

ГЛАВНЫЙ РЕДАКТОР

EDITORIAL - IN CHIEF:

Арафат Мамырбеков

Arafat Mamyrbekov

БАС РЕДАКТОРДЫҢ

ОРЫНБАСАРЫ ЗАМЕСТИТЕЛЬ

ГЛАВНОГО РЕДАКТОРА

ASSISTANT EDITOR:

Азамат Азатов / Azamat Azatov

Қазақстан Республикасы

Инвестициялар және даму

министрлігінің

Байланыс, ақпараттандыру

және ақпарат комитетінде

24.11.2014 ж. есепке қойылып,

№14770-Ж куәлігі берілген.

Свидетельство о постановке на

учет выдано Комитетом связи,

информатизации и информации

Министерства по инвестициям

и развитию Республики

Казахстан

№14770-Ж от 24.11.2014 г.

Registered in The Ministry of

Investment and Development

of the Republic of Kazakhstan,

Communication and Information

Committee 24.11.2014.

Certificate No. 14770-Ж.

РЕДАКЦИЯНЫҢ МЕКЕНЖАЙЫ /

АДРЕС РЕДАКЦИИ /

THE EDITORIAL OFFICE

ADDRESS:

0 7 1 4 0 0

Семей қ., Уранхаев к-сі, 45, 2

қабат, 3 кеңсе.

г. Семей, ул. Уранхаева, 45, 2

этаж, офис 3.

Semey, Uranhayev Street 45, 2nd

floor, office 3.

Tel: + 7 (7222) 56 25 25,

e-mail:

eruditgroup@gmail.com

РЕДАКЦИЯ АЛҚАСЫ:

Атантаева Бақыт Жұмағазықызы, тарих ғылымдарының докторы, профессор.

Аубакирова Қарлығаш Әділханқызы, PhD докторант.

Аубакирова Рахиля Жұматайқызы, педагогика ғылымдарының кандидаты, доцент.

Барышников Геннадий Яковлевич, география ғылымдарының докторы, профессор

Белгібаев Мұхит Есенұлы, география ғылымдарының докторы, профессор

Берікханова Гүлназ Еженханова, физика-математика ғылымдарының докторы

Біләл Соғұт, археология ғылымдарының докторы, Памуккале университетінің

профессоры (Түркия)

Гвен Мордюк, PhD доктор, Питтсбург мемлекеттік университетінің

қауымдастырылған профессоры (АҚШ)

Зиядин Саябек Тәттібекұлы, экономика ғылымдарының докторы,

қауымдастырылған профессор.

Искакова Гүлнар Қожағұлқызы, саяси ғылымдардың докторы, профессор

Каримов Мұхтарбек Қарпықұлы, тарих ғылымдарының кандидаты, профессор.

Мамырбекова Гүлфар Мажитқызы, филология ғылымдарының кандидаты.

Нергис Бирай, PhD доктор, Памуккале университетінің доценті (Түркия)

Петер Финке, PhD доктор, Цюрих университетінің профессоры (Швейцария)

Сунарчина Мунира Мунировна, әлеуметтану ғылымдарының докторы, профессор

(РФ)

Фесенко Наталья Анатольевна, Семей қаласының білім бөлімінің басшысы

Чунг Ианг Ли, PhD доктор, Питтсбург мемлекеттік университетінің профессоры

(АҚШ)

РЕДАКЦИОННАЯ КОЛЛЕГИЯ:

Атантаева Бакыт Жумагазыевна, доктор исторических наук, профессор.

Аубакирова Карлыгаш Адильхановна, PhD докторант.

Аубакирова Рахиля Жуматаевна, кандидат педагогических наук, доцент.

Барышников Геннадий Яковлевич, доктор географических наук, профессор

(Россия)

Бельгибаев Мухит Есенович, доктор географических наук, профессор

Берикханова Гулназ Еженхановна, доктор физико-математических наук.

Билял Согут, доктор археологических наук, профессор университета Памуккале

(Турция)

Гвен Мордюк, доктор PhD, ассоциированный профессор Питтсбургского

государственного университета (США)

Зиядин Саябек Таттибекович, доктор экономических наук, ассоциированный

профессор.

Искакова Гульнар Кожагуловна, доктор политических наук, профессор

Каримов Мухтарбек Карпыкович, кандидат исторических наук, профессор.

Мамырбекова Гулфар Мажитовна, кандидат филологических наук.

Нергис Бирай, доктор PhD, доцент университета Памуккале (Турция)

Петер Финке, доктор PhD, профессор Университета Цюриха (Швейцария)

Сунарчина Мунира Мунировна, доктор социологических наук, профессор (РФ)

Фесенко Наталья Анатольевна, руководитель отдела образования г.Семей

Чунг Ианг Ли, доктор PhD, профессор Питтсбургского государственного

университета (США)

EDITORIAL BOARDERS:

Bakhyt Atantayeva, doctor of historical sciences, professor

Bilal Sogut, doctor of archaeological sciences, professor of the Pamukkale university

(Turkey)

Chung Yang Lee, PhD, professor of the Pittsburg State University (USA)

Gennady Baryshnikov, doctor of geographical sciences, professor (Russia)

Gulfar Mamyrbekova, candidate in philological sciences

Gulnar Iskakova, doctor of political sciences, professor

Gulnaz Berikhanova, doctor of physical and mathematical sciences

Gwen Murdock, PhD, associated professor of the Pittsburg State University (USA)

Karlygash Aubakirova, PhD student.

Mukhit Belgibayev, doctor of geographical sciences, professor

Mukhtarbek Karimov, candidate in historical sciences, professor

Sunarchina Munira, doctor of social sciences, prof (RF)

Natalia Fesenko, the head of The Education Department of Semey.

Nergis Birai, PhD, docent of the Pamukkale university (Turkey)

Peter Finke, PhD, professor of the Zurich university (Switzerland)

Rakhilya Aubakirova, candidate in pedagogical sciences, docent.

Sayabek Ziyadin , doctor of economic sciences, associated professor.

МАЗМҰНЫ СОДЕРЖАНИЕ CONTENTS

ИНФОРМАТИКА ИНФОРМАТИКА COMPUTER SCIENCE

Абишев Е.Е., Ахметова Г.С. Международный университет информационных технологий..................................................4

Букатаева А.Б. Исследования и разработки в области искусственного интеллекта..............................................................8

ЭКОНОМИКА ЭКОНОМИКА ECONOMICS

Bibarys S. Mathematical modeling of Kazakhstan’s CO2 emissions and the role of environmental accounting.........................11

ПСИХОЛОГИЯ ПСИХОЛОГИЯ PSYCHOLOGY

Абдуллина Г.К. Балалар мен жеткіншектердің психикалық жағдайларындағы ауытқушылықтарды қалыпқа келтіру

мәселесі..........................................................................................................................................................................................17

Байсаринов Д.С. Особенности профессиональной подготовки будущих педагогов-психологов..............................20

Жылқайдарова А.Қ., Абдуллина Г.К. Психиканың дағдарыс жағдайларын қалыпқа келтірудегі экзистенциалды

терапияның ықпалы...........................................................................................................................................................22

БІЛІМ БЕРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ВОПРОСЫ ОБРАЗОВАНИЯ THE ISSUES OF EDUCATION

Онтагарова Д.Р., Каримова Н.А. Студенттердің кәсіби практикасының кезеңдері..............................................................24

ПЕДАГОГИКА ПЕДАГОГИКА PEDAGOGICS

Искакова Р.Н., Балыкбаев М.М., Идрышева Г.С., Жилкова С.А. Из опыта применения стратегий критического

мышления в преподавании истории.......................................................................................................................................27

Мейрманова Ш.Е, Абильбекова Д.С. Дислалия......................................................................................................................30

Кайранбаева Г.Б. Жаңартылған оқу мазмұны бойынша «Математика» пәнінен сабақ жоспары......................................32

Махадиева Л.К., Бейсенова Г.Р. Новогодний праздник «Пять ключей от сундука»................................................................34

2

№

1 (32) 2020

ОҚЫРМАНҒА СӨЗ

Қазіргі таңда Қазақстан алдында тұрған басты мақсаттардың бірі - ғылымды қажетсінетін экономиканы

дамыту, осы мақсатты жүзеге асыру бағытында, ең әуелі, білім мен ғылымның сапасын

арттыру - күн тәртібіндегі негізгі міндет.

Қалыптасқан әлемдік жаһандану үрдістері мен

нарықтық экономикалық қатынастар, қарқынды

дамып келе жатқан технологиялық жетістіктер

күннен күнге педагогтар мен ғалымдардың жоғары

білімділігі мен кәсіби сауаттылығын талап етуде.

Жаңа замандағы мәдени, ғылыми жетістіктер ғалымдар

мен ұстаздардың бәсекелестік жағдайында

өз орнын таба алатын, өз мүмкіндіктерін көрсететін

маман болуға итермелейді. Сол себепті де

ғылым мен білім беру саласы мамандарының кәсіби

біліктілігінің жоғары болуын қамтамасыз ету бағытында

әр алуан шаралар үздіксіз атқарылып тұруы

шарт әрі тәжірибе алмасу жұмыстары үнемі жүргізілуі

тиіс.

Мұндай жұмыстар түрлі конференциялар мен жиындар, біліктілікті арттыру курстары мен семинарлар

түрінде ғана емес, халықаралық деңгейде таралатын ғылыми-әдістемелік журнал жүзінде де

жүзеге асуы тиіс деп есептейміз. Бұл, өз кезегінде, ғалымдар мен педагог мамандардың тәжірибе

алмасу үрдісіне қызмет ететін құрал болатыны сөзсіз.

Осы орайда "ERUDIT" білім беру-ғылыми орталығы Еуразия кеңістігіндегі үздік ғалымдар мен педагогтардың

ғылыми-әдістемелік жұмыстарын, ғылымдағы соңғы жаңалықтарды журнал беттерінде

таратып отыруды жөн көрді.

"Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование" халықаралық журналы білім берудің

кәсібиленуіне, педагог мамандардың, ғалымдардың өз тәжірибелерімен бөлісулеріне мүмкіндік береді

әрі шығармашылық ізденістердің артуына септігін тигізеді деген үміттемін.

Бас редактор

3

№

1 (32) 2020

Информатика

АБИШЕВ ЕЛАМАН

ЕРГАЛИУЛЫ

Международный

университет

информационных

технологий

АХМЕТОВА ГУЛИМ

СЕРГАЗЫКЫЗЫ

Международный

университет

информационных

технологий

Мақала белсенді фазаланған антенналық торшалар

туралы. Мақалада жібергіш, қабылдағыш модульдің

сипаттамаларын автоматтандырылған стендті

әзірлеу мәселелері қарастырылады.

Статья посвящена комплексному исследованию активно

фазированных антенных решеток. Основное

содержание исследования составляет анализ принципа

работы фазовращателя и разработка автоматизированного

стенда для измерения характеристик

приемо-передающего модуля.

The article is devoted to a comprehensive study of actively

phased antenna arrays. The main content of the study is

an analysis of the principle of the phase shifter and the

development of an automated test bench for measuring the

characteristics of the receiving-transmitting module.

Исследование характериситики активной фазированной антенной

решетки и реализация экспериментального макета для лаборатории

В настоящее время активные фазированные антенные

решетки (АФАР) получили широкое распространение в

системах связи. Фазированные антенные решетки (ФАР)

отличаются от антенных решеток включением в антенный

тракт системы фазовращателей или коммутаторов,

осуществляющей управление фазовым или амплитудно-фазовым

распределением для электромагнитного сканирования.

В АФАР каждый элемент состоит из модуля,

который содержит щель антенны, фазовращатель, передатчик,

и часто также приёмник.

Использование АФАР позволяет сформировать нескольких

независимых лучей и, тем самым, позволяет организовать:

- одновременные каналы ретрансляции нескольким абонентам,

находящимся в разных географических зонах;

- несколько одновременных программ сканирования зон;

- сопровождение абонентов, находящихся в движении;

- автоматическое выделение каналов абонентам, при

получении от них запросов на организацию канала связи.

Кроме того, могут быть сформированы лучи различной

ширины и с разным энергетическим потенциалом. При

этом для реализации возможности создания узкого луча в

АФАР необходимо применять все большее количество излучателей.

На сегодняшний день разрабатываются АФАР

с количеством излучателей от десятков до нескольких тысяч.

Моделирование основных характеристик АФАР позволяет

определить (проанализировать) на этапе проектирования

основные характеристики: минимальную ширину

основного луча (важна при формировании многолучевой

диаграммы направленности), уровень боковых лепестков

(характеризует конструктивную грамотность исполнения

АФАР), направленные свойства активной фазированной

решетки в целом.

Рисунок 1 - Принцип формирования диаграммы направленности фазовращателя.

Таблица 1 – Исходные данные

Длинна волны для 2500 МГц диапазон (λ)

11.96 см

Диэлектрическая проницаемость стеклотекстолита (ε) 4.3 – 5.7

Длинна волны для 2500 МГц в стеклотекстолит (λ)

5.348 см

4

Рисунок 2 - Принцип управления направлением максимума излучения АФАР.


№

1 (32) 2020

Длинна волны на частоте 2500 МГц λ= =0.1196 м.

Длина волны выбранного симметричного вибратора составляет =0.0299 м, антенна сделана на стеклотекстолите

из-за этого находится длина волны для 2500 МГц в стеклотекстолите

Исходя из расчетов, определяется длина пути d (нужный интервал для правильной работы электронного сканера).

Средняя линия берется одинаковая, а один из них берется как исходный ι и остальные длины соответствующих портов

следующих коммутаторов равны:

ι+1.337см, ι+2*1.337см, ι+3*1.337см.

Для разработки печатной платы антенного разветвителя по предварительной оценке необходимое количество слоев

печатной платы – 2. Минимально возможный класс точности печатной платы – 4, никаких особых требований к конструкции

не предъявляется. Выбранная конструкция ПП –двухслойная печатная плата, с применением обыкновенного

стеклотекстолита марки FR-4.

- Количество слоев - 2

- Последовательность слоев: Top, Bottom

- Материалы: Top - Bottom : Материал FR4, толщина 1,5мм. Толщина меди 35мкм

- Размеры: Общая толщина платы : 1,5 мм, габарит платы 27мм x 102мм

- Top Mask (верхняя маска): нужна

- Bottom Mask (нижняя маска): нужна

- Шелкография: Top, Bottom

- Финишное покрытие: лужение ПОС-61

- Минимальные зазоры и толщины проводников: больше 0,2мм

- Переходные отверстия - минимальный диаметр отверстия 0,50мм, закрывать маской.

На рисунке 3 представлен общий вид разработанной платы управления и индикации. Трассировка ПП проведена в

двух слоях.

Рисунок 3 - Топология верхнего и нижнего слоя платы индикации и управления

Моделирование четырёхэлементной линейной антенны проводилось для АФАР с однородной линейной формы, с

четырьмя элементами, на частотах 900-1800 MГц (сотовых диапазонах).

Расстояние между элементами dx = dy = 0,1 м. На рисунке 4а представлена двухмерная диаграмма направленности

АФАР в азимутальной (угломестной) плоскости на частоте 1800 MГц. На рисунке 4б представлены полярная диаграмма

на частоте 1800 MГц.

Рисунок 4 - а) двухмерная диаграмма направленности АФАР, б) результат моделирование АФАР в полярной

системе координат

5

№

1 (32) 2020


На рисунок 5а показан внешний вид антенны линейного АФАР. Она состоит из четырёх излучающих элементов одинаковой

конструкции одинаковых размеров, экрана и диэлектрика между ними. Питание осуществляется всех патчах. На

рисунке 5б показан 3D формат диаграммы направленности линейной АФАР на частоте 1800 МГц.

Рисунок 5 - а) структура панели АФАР, б) электродинамическое моделирование АФАР

Антенна представляет собой однослойную печатную

плату. Излучающим элементом является металлически

элемент сделаны в форме симметрического вибратора.

Питание осуществляется только в нижний патч в определенной

точке, в которой обеспечивается входное сопротивление

50 Ом. Излучение верхнего патча осуществляется

за счет наведенных токов от электромагнитной волны

от нижнего патча. При приеме сигнала происходит обратное

явление, электромагнитная волна из вне наводит токи

в патчах, верхний из которых в свою очередь наводит токи

на нижнем патче. Такая конструкция, с двумя излучателями

разного размера, обеспечивает необходимую полосу

рабочих частот. Симметрического вибратора представлена

на рисунке 6.

Рисунок 6 - Внешний вид антенны

На рисунке 7 показана 3D модель антенны с двух сторон, с передней, где находится плата для управления фазы луча

и блок управление, и с задней стороной, где находятся сами антенны.

6

Рисунок 7 - 3D макет антенны


№

1 (32) 2020

В ходе работы была представлена разработка антенного блока c активной фазированной антенной решеткой. Основным

элементом является электромагнитный сканер на основе коммутационного фазовращателя, необходимого для

обнаружения источников электромагнитного излучения. В результате выполнения проекта были проведены анализ,

расчет и смоделирована диаграмма направленности в программе MATLAB. Для иллюстрации был сконструирован четырёхэлементный

макет антенны АФАР.

ЛИТЕРАТУРА:

1. В.С.Филипов, Ю.В. Котов, В.А. Крицын. Устройства СВЧ и антенны. Проектирование фазированных антенных решототк:

Под ред. Д.И Воскресенского. Изд.4-е. – М.: Радиотехника, 2012.

2. Aitmagambetov A.Z., ButuzovYu.A., KulakayevaА.Е. Mathematical models for determining the location of radio emission

sources in radio monitoring systems on the basis on low-orbit satellites. T-Comm. 2016.Vol. 10.No.1, pр. 73-76.

3. Воскресенский Д.И. Активные фазированные антенные решетки, - М.:Радиотехника, 2004, -488 с

4. Гостюхин В.Л., Трусов В.Н., Гостюхин А.В. Активные фазированные антенные решетки. М.: Радиотехника, 2011.

7

№

1 (32) 2020


Мақалада жасанды интеллект қарастырылған. Сипатталған ақыл-ой

мен ойлау теоремаларды дәлелдеу, логикалық талдау, жағдайды тану, мінез-құлықты

жоспарлау, ойындар және белгісіздік жағдайында басқару сияқты

мәселелерді шешумен тығыз байланысты. Интеллектуалды белсенділік міндеттер

қойылатын және шешілетін тақырыпты білуге негізделген. Сондай-ақ,

медицинадағы жаңалықтар ауруларды дәл диагноз қоюға, дәрі-дәрмекті

тезірек табуға және пациенттердің жағдайын бақылауға мүмкіндік береді.

Жасанды интеллект денсаулық сақтау саласына әкелді.

БУКАТАЕВА АЛМАГУЛЬ

БЕКЕНОВНА

преподователь кафедры «IT

технологии в медицине»

НАО «Медицинский Университет

г.Семей»

Статья рассматривает искусственный интеллект. Описаны интеллект и

мышление органически связаны с решением таких задач, как доказательство

теорем, логический анализ, распознавание ситуаций, планирование поведения,

игры и управление в условиях неопределенности. Интеллектуальная деятельность

опирается на знания о предметной области, в которой ставятся

и решаются задачи. Так же рассмотрены инновации в медицине позволяющие

точнее диагностировать заболевания, быстрее находить лекарственные

препараты, отслеживать состояние пациентов. Искусственный интеллект

привнёс в сферу здравоохранения.

The article considers artificial intelligence. The described intelligence and thinking

are organically connected with the solution of such problems as proof of theorems,

logical analysis, situation recognition, behavior planning, games and control in the face

of uncertainty. Intellectual activity is based on knowledge of the subject area in which

tasks are posed and solved. Also, innovations in medicine are considered that make

it possible to more accurately diagnose diseases, find medicines more quickly, and

monitor the condition of patients. Artificial intelligence brought to healthcare.

Исследования и разработки в области искусственного интеллекта

Термин интеллект (intelligence) происходит от латинского

intellectus — что означает ум, рассудок, разум; мыслительные

способности человека. Соответственно искусственный

интеллект (artificial intelligence) — ИИ (AI) обычно

толкуется как свойство автоматических систем брать на

себя отдельные функции интеллекта человека, например,

выбирать и принимать оптимальные решения на основе

ранее полученного опыта и рационального анализа внешних

воздействий.

Интеллектом называется способность мозга решать (интеллектуальные)

задачи путем приобретения, запоминания

и целенаправленного преобразования знаний в процессе

обучения на опыте и адаптации к разнообразным

обстоятельствам.[1]

В этом определении под термином "знания" подразумевается

не только ту информацию, которая поступает в мозг

через органы чувств. Такого типа знания чрезвычайно важны,

но недостаточны для интеллектуальной деятельности.

Дело в том, что объекты окружающей нас среды обладают

свойством не только воздействовать на органы чувств, но

и находиться друг с другом в определенных отношениях.

Ясно, что для того, чтобы осуществлять в окружающей

среде интеллектуальную деятельность (или хотя бы просто

существовать), необходимо иметь в системе знаний

модель этого мира. В этой информационной модели окружающей

среды реальные объекты, их свойства и отношения

между ними не только отображаются и запоминаются,

но и, как это отмечено в данном определении интеллекта,

могут мысленно "целенаправленно преобразовываться".

При этом существенно то, что формирование модели

внешней среды происходит "в процессе обучения на опыте

и адаптации к разнообразным обстоятельствам".

Что же касается задач, алгоритмы решения которых уже

установлены, то, как отмечает известный специалист в

области ИИ М. Минский, "излишне приписывать им такое

мистическое свойства, как "интеллектуальность". В самом

деле, после того, ка к такой алгоритм уже найден, процесс

решения соответствующих задач становится таким, что

его могут в точности выполнить человек, вычислительная

машина (должным образом запрограммированная) или

робот, не имеющие ни малейшего представления о сущность

самой задачи. Требуется только, чтобы лицо, решающее

задачу, было способно выполнять те элементарные

операции, их которых складывается процесс, и, кроме

того, чтобы оно педантично и аккуратно руководствовалось

предложенным алгоритмом. Такое лицо, действуя,

ка к говорят в таких случаях, чисто машинально, может

успешно решать любую задачу рассматриваемого типа. [3]

Еще интересным замечанием здесь является то, что профессия

программиста, исходя из наших определений, является

одной из самых интеллектуальных, поскольку продуктом

деятельности программиста являются программы

— алгоритмы в чистом виде. Именно поэтому, создание

даже элементов ИИ должно очень сильно повысить производительность

его труда.

Деятельность мозга (обладающего интеллектом), направленную

на решение интеллектуальных задач, мы

будем называть мышлением, или интеллектуальной деятельностью.

Интеллект и мышление органически связаны

с решением таких задач, как доказательство теорем, логический

анализ, распознавание ситуаций, планирование

поведения, игры и управление в условиях неопределенности.

Характерными чертами интеллекта, проявляющимися

в процессе решения задач, являются способность к обучению,

обобщению, накоплению опыта (знаний и навыков) и

адаптации к изменяющимся условиям в процессе решения

задач. Благодаря этим качествам интеллекта мозг может

решать разнообразные задачи, а также легко перестраиваться

с решения одной задачи на другую. Таким образом,

мозг, наделенный интеллектом, является универсальным

средством решения широкого круга задач (в том числе

неформализованных) для которых нет стандартных, заранее

известных методов решения. Следует иметь в виду,

что существуют и другие, чисто поведенческие (функциональные)

определения. Так, по А. Н. Колмогорову, любая

материальная система, с которой можно достаточно долго

обсуждать проблемы науки, литературы и искусства, обладает

интеллектом. Другим примером поведенческой

трактовки интеллекта может служить известное определение

А. Тьюринга. Его смысл заключается в следующем. В

разных комнатах находится люди и машина. Они не могут

видеть друг друга, но имеют возможность обмениваться

информацией (например, с помощью электронной почты).

Если в процессе диалога между участниками игры людям

не удается установить, что один из участников — машина,

то такую машину можно считать обладающей интеллек-

8


№

1 (32) 2020

том. [2]

Кстати, интересен план имитации мышления, предложенный

А. Тьюрингом. "Пытаясь имитировать интеллект

взрослого человека, — пишет Тьюринг, — мы вынуждены

много размышлять о том процессе, в результате которого

человеческий мозг достиг своего настоящего состояния…

Почему бы нам вместо того, чтобы пытаться создать программу,

имитирующую интеллект взрослого человека, не

попытаться создать программу, которая имитировала бы

интеллект ребенка? Ведь если интеллект ребенка получает

соответствующее воспитание, он становится интеллектом

взрослого человека… Наш расчет состоит в том, что

устройство, ему подобное, может быть легко запрограммировано…

Таким образом, мы расчленим нашу проблему

на две части: на задачу построения "программы-ребенка"

и задачу "воспитания" этой программы". [4]

Можно сказать, что именно этот путь используют практически

все системы ИИ. Ведь понятно, что практически

невозможно заложить все знания в достаточно сложную

систему. Кроме того, только на этом пути проявятся перечисленные

выше признаки интеллектуальной деятельности

(накопление опыта, адаптация и т. д.).

Для специалистов в области искусственного интеллекта

термин «знания» означает информацию, которая необходима

программе, чтобы она вела себя «интеллектуально».

Функционирование средств интеллектуального интерфейса

опирается на развитые методы работы со знаниями:

их представление, хранение, преобразование и т. п.

Под термином «знания» при этом понимается вся совокупность

информации, необходимой для решения задачи,

включающая в себя, в том числе информацию о:

- системе понятий предметной области, в которой решаются

задачи;

- системе понятий формальных моделей, на основе которых

решаются задачи;

- соответствии систем понятий, упомянутых выше;

- текущем состоянии предметной области;

- методах решения задач.

При этом система знаний должна быть организована

таким образом, чтобы обеспечить взаимодействие вычислительной

системы с пользователем в системе понятий и

терминов предметной области. [5]

Что же такое знания и чем они отличаются от данных в

системах машинной обработки?

Знания - это целостная и систематизированная совокупность

понятий о закономерностях природы, общества

и мышления, накопленных человечеством в процессе активной

преобразующей производственной деятельности и

направленная на дальнейшее познание и изменение объективного

мира.

Следовательно, интеллектуальная деятельность человека

связана с поиском решений в новых, нестандартных

ситуациях. Отсюда, задача называется интеллектуальной,

если алгоритм ее решения априори неизвестен. При этом

задача и ее решение понимаются в самом широком смысле.

Решение задачи - это любая деятельность (человека

или машины), связанная с выработкой планов и действий,

необходимых для достижения определенной цели; выводом

новых закономерностей и т. п. Любая интеллектуальная

деятельность опирается на знания о предметной области,

в которой ставятся и решаются задачи. Предметной

областью обычно называют совокупность взаимосвязанных

сведений, необходимых и достаточных для решения

данной задачи или определенной совокупности задач. [6]

Знания о предметной области включают описания объектов,

явлений, фактов, а также отношений между ними.

В общем виде знания в ЭВМ представляются некоторой

семиотической (знаковой) системой, в которой выделяются

по аналогии с данными три аспекта: синтаксический,

семантический и прагматический.

Синтаксис описывает внутреннее устройство знаковой

системы, т. е. правила построения и преобразования сложных

знаковых выражений. Для естественного языка синтаксис

определяет правильное построение предложений и

связанного текста.

Семантика определяет отношения между знаками и их

свойствами (концептами), т. е. задает смысл или значения

конкретных знаков.

Прагматика определяет знак с точки зрения конкретной

сферы его применения либо субъекта, использующего

данную знаковую систему.

В соответствии с перечисленными аспектами семиотических

систем можно выделить три типа знаний: синтаксические,

семантические и прагматические.

Синтаксические знания характеризуют синтаксическую

структуру описываемого объекта или явления, которая не

зависит от смысла и содержания используемых при этом

понятий.

Семантические знания содержат информацию, непосредственно

связанную со значениями и смыслом описываемых

объектов и явлений.

Прагматические знания описывают объекты и явления с

точки зрения решаемой задачи, например, с учетом действующих

в данной даче специфических критериев.

Трем типам знаний соответствуют и три типа моделей

для их представления: синтаксические, семантические и

прагматические. Наличие двух последних является наиболее

существенным признаком, отличающим интеллектуальные

системы от всех других.

Прежде чем перейти к описанию моделей представления

знаний, проанализируем особенности знаний, которые

собственно и отличают их от данных.

Интерпретируемость. Данные, помещенные в ЭВМ, могут

содержательно интерпретироваться лишь соответствующей

программой. В отрыве от нее данные не несут

никакой содержательной информации. Знания отличаются

тем, что возможность содержательной интерпретации

всегда присутствует.

Структурированность или наличие классифицирующих

отношений. Несмотря на разнообразие форм хранения

данных, ни одна из них не обеспечивает возможности компактного

описания всех связей между различными типами

данных. Информационные единицы знаний должны обладать

гибкой структурой, т. е. для них должен выполняться

«принцип матрешки» - такой вложимости, когда любую информационную

единицу можно включить в состав другой

и из каждой информационной единицы можно выделить

некоторые ее составляющие. Это позволяет записывать

и хранить отдельно информацию, одинаковую для всех

элементов множества. При необходимости эту информацию

можно автоматически передать описанию любого элемента

множества. Такой процесс называется «наследованием»

информации. [7] [8]

Наличие ситуативных связей или связность. Они определяют

ситуативную совместимость отдельных событий или

фактов, хранимых или вводимых в память, а также такие

отношения, как одновременность, расположение в одной

области пространства, нахождение в состоянии механического

или иного взаимодействия и т. п. Ситуативные связи

помогают строить процедуры анализа знаний на совместимость,

противоречивость и другие, которые трудно реализовать

при хранении традиционных массивов данных.

Семантическая метрика. На множестве информационных

единиц в некоторых случаях полезно задавать отношение,

характеризующее ситуационную близость информационных

единиц, т. е. Силу ассоциативной связи между

ними. Это отношение можно назвать отношением релевантности

для информационных единиц. Такое отношение

дает возможность выделять в информационной базе некоторые

типовые ситуации. Отношение релевантности при

работе с информационными единицами дает возможность

находит знания, близкие к уже найденным.

Активность. Все процессы, протекающие в ЭВМ, инициируются

командами, которые являются активной компонен-

9

№

1 (32) 2020

той, а данные используются этими командами лишь при

необходимости, т. е. последние - пассивная компонента.

Такая ситуация, характерная для классических систем обработки

информации, для интеллектуальных систем (ИС)

неприемлема. По аналогии с человеком в ИС актуализации

тех или иных действий способствуют знания, имеющиеся

в системе. Таким образом, выполнение программ в ИС

должно инициироваться текущим состоянием информационной

базы. Появление в базе фактов (объектов выбора)

или описаний событий (квалификаторов и их значений),

установление связей (правил в продукционных системах)

может стать источником активности системы. [10]

Перечисленные особенности информационных единиц

определяют ту грань, за которой данные, превращаются в

знания, а базы данных перерастают в базы знаний.

Однако в настоящее время не существует баз знаний, в

которых комплексно, в полной мере были бы реализованы

внутренняя интерпретируемость, структуризация, связность,

введена семантическая мера и обеспечена активность

знаний.

Все это предопределяет многообразие моделей представления

данных, используемых в интеллектуальных системах,

хотя некоторые из них являются производными из

существующих.

Итак, что такое искусственный интеллект? Это устройство,

которое может выполнять такую же умственную деятельность,

которую может выполнять человек. Умственная

деятельность состоит из двух частей: счетно-решающей и

мыслительной. Счетно-решающую деятельность легко реализуется

на компьютерах. А вот машин, осуществляющих

полноценную мыслительную деятельность пока нет. Мыслительная

деятельность сводится к синтезу пути решения

возникшей задачи: нужно составить алгоритм ее решения.

Задача, в которой известно, что нужно получить, но неизвестно

как это сделать - открытая задача. Искусственный

интеллект должен уметь решать открытые задачи.


Важное место в интегральной теории занимает теория

объектов. Согласно ей, в качестве объектов следует рассматривать

не только материальные вещи, но и любые

явления, происходящие в нашем мире, даже абстрактные

понятия. Все объекты делятся на порядки. Объект более

высокого порядка может управлять только объектом более

низкого порядка, то есть может изменить, удалить или добавить

любое свойство управляемого. На основе теории

объектов получается, что все программы - это объекты одного

порядка. Следовательно, не существует программы,

которая могла бы генерировать произвольные алгоритмы

- другие программы.

«Медицинский футурист» Берталан Меско как-то сказал,

что искусственный интеллект — это стетоскоп 21-го

века. Он подразумевал, что такой простой инструмент, как

стетоскоп, медицинское сообщество поначалу не хотело

признавать. Потребовалось несколько десятилетий, чтобы

врачи начали его использовать. То же самое сейчас происходит

с ИИ: кто-то использует его по мере возможностей,

а кто-то боится его.

Однако технологии искусственного интеллекта, машинного

обучения и нейросетей во многом упрощают жизнь

врачей и их подопечных. Инновации в медицине позволяют

точнее диагностировать заболевания, быстрее находить

лекарственные препараты, отслеживать состояние

пациентов. И это лишь малая часть возможностей, которые

ИИ привнёс в сферу здравоохранения.

Алгоритм - отвлеченное абстрактное понятие, придуманное

человеком для описания происходящих в природе

процессов. Нет в реальности никаких алгоритмов, а есть

только физические объекты, характеристики и поведение

которых приближенно описываются данными и алгоритмами,

составляющими формальную модель физического

объекта. Естественно предположить, что при проектировании

искусственного интеллекта, работающего в настоящем

мире, необходимо учитывать эти особенности.


1. Шихов Е. Варианты реализации искусственного интеллекта – ресурс Интернета, http://neural.narod.ru/, 2002 с 125

2. Эндрю А. Искусственный интеллект – М.: Мир, 1985. с. 256

3. Квасный Р. Искусственный интеллект – ресурс Интернета, http://neural.narod.ru/, 2001. с.111

4. Брушлинский А.В. Возможен ли искусственный интеллект?

5. Н. Винер Н. Кибернетика – М.: Наука, электронная версия, 2008. с. 148

6. Труды третьего международного симпозиума «Интеллектуальные системы» – Псков: 2008.с. 256

7. Ноткин Л.И. Искусственный интеллект и проблемы обучения. С.211

8. Симонович С.В., Евсеев Г.А., Алексеев А.Г. Общая информатика: Учебное пособие для средней школы. - М.: АСТ-

ПРЕСС, Инфорком – ПРЕСС, 2002. – С. 549,1203.

9. Симонович С.В., Евсеев Г.А., Алексеев А.Г. Специальная информатика: Учебное пособие. - М.: АСТ-ПРЕСС, Инфорком

– ПРЕСС, 2005. – С. 232-236.

10. Меняев М.Ф. Информатика и основы программирования. - СПб.: БХВ-Петербург, 2006. - С. 399-415.

10

Economics

№

1 (32) 2020

BIBARYS SHAPETOV

Higher School of Economics

and Business, Al-Farabi

Kazakh National University

XXI ғасырдағы ең күрделі проблемалардың бірі – климат өзгерісі. Көп жағдайда

климаттың қолайсыз өзгеруі адамдар әрекетінің кері әсері екені сөзсіз. Қоршаған

ортаға зиян келтіретін факторлардың негізгісі – атмосфераға көмірқышқыл

газының көп мөлшерде бөлінуі. Қазақстан әлемдік мұхиттан аса қашық территорияда

орналасқан, әрі Қазақстан климаты шұғыл континенталды сипатта.

1976-2017 жылдардағы мәліметтерге сүйенсек, Қазақстан аумағындағы орташа

жылдық температураның қсуі әлем бойынша көрсеткіштен жоғары. Бұл өз

кезегінде Қазақстан жерінде тұрақты даму мақсаттарының көкейкестігін оданы

ары арттырады. Мақалада тізбекті регрессия теңдеуі қолданыла отырып,

Қазақстандағы 2010-2018 жылдар аралығындағы атмосфераға бөлінген CO2

мөлшері сараланады. Сонымен қатар көмірқышқыл газының алдағы екі жылдағы

бөліну мөлшерлері болжанған.

Глобальная проблема XXI века - изменение климата. Во многом эти изменения

усугубляются жизнью людей. Фактором, оказывающим наибольшее негативное

влияние на окружающую среду, являются выбросы парниковых газов, которые

продолжают расти. Казахстан расположен на значительном расстоянии от Мирового

океана, с засушливым и резко континентальным климатом на большей

части территории. Согласно данным за 1976-2017 годы, в Казахстане темпы

роста среднегодовой температуры воздуха выше, чем в среднем по миру. Это еще больше повышает актуальность

ЦУР (целей в области устойчивого развития) 13 для страны. В этой статье анализируются выбросы CO2 в

Казахстане за 2010-2018 годы и строим функцию с использованием уравнения линейной регрессии. А также прогнозируются

выбросы углекислого газа на ближайшие два года. В связи с этим рассматривается важность экологического

учета и его роль в современном Казахстане.

The global challenge of the 21st century is climate change. In many ways, these changes are exacerbated by the life of

people. The factor that has the greatest negative impact on the environment is greenhouse gas emissions, which continue to

grow. Kazakhstan is located at a considerable distance from the World Ocean, with an arid and sharply continental climate in

most of the territory. According to data for 1976-2017, Kazakhstan has a faster growth rate of average annual air temperature

than the global average. This further enhances the relevance of SDG (Sustainable Development Goals) 13 to the country.

In this paper, we analyze the CO2 emissions of Kazakhstan for 2010-2018, and construct a function using linear regression

equation. And also, we forecast carbon dioxide emissions for the next two years. In view of this, we will consider the importance

of environmental accounting and its role in modern Kazakhstan.

Mathematical modeling of Kazakhstan’s CO2 emissions and the role of

environmental accounting

1. Introduction

Despite the growing popularity of renewable energy sources

and reduced emissions from coal, gas and oil consumption

are growing in the world. This makes the chances of avoiding

climate catastrophe increasingly illusive. In 2018, humanity

released 37 billion tons of carbon dioxide into the atmosphere

[9]. Emissions have been rising for three consecutive years

and have reached record levels that further distance us from

averting climate catastrophe. The only positive moment is that

the intensity of this indicator has slightly decreased [5].

The 195 countries that have signed the Paris Agreement have

committed themselves to reduce greenhouse gas emissions

in order to keep global temperature growth well below 2 ° C

compared to the pre-industrial period [6, 15]. Tracking the

concentration of carbon dioxide - the main catalyst for global

warming released into the Earth’s atmosphere as a result of

human activities, is necessary in order to understand whether

we are on track to prevent climate change [12, 7, 10]. However,

the gas that comes from many different sources continues to

accumulate in the atmosphere, challenging scientists and

governments.

The burning of fossil fuels, cement production and land-use

change are the main human activities that lead to a sharp

increase in CO2 emissions [16]. As the Secretary-general of

the World Meteorological Organization Petteri Taalas noted:

“It is worth recalling that the last time the Earth experienced a

comparable concentration of CO2 concentration was 3-5 million

years ago. Back then, the temperature was 2–3 degrees Celsius

(°C) warmer, sea level was 10–20 meters higher than now [8].”

Although oceans and terrestrial vegetation absorb a

significant amount of carbon dioxide, the rest of it accumulates

in the atmosphere. Moreover, natural sinks are not able to cope

with the increasing intensity of emissions, and the efforts of the

world community to neutralize CO2 are clearly insufficient.

The first conclusions regarding how faithfully countries fulfill

their commitments to reduce greenhouse gases will be made

in 2023. Information on the amount of anthropogenic CO2

emissions and their future fate will help develop effective

climate policies. “This is a huge task that is becoming

increasingly difficult,” said Dr. Great Janssens-Maenhout,

Chair of the European Commission's CO2 Monitoring Task

Group. - 195 countries must provide emission data using

the same methodologies. Today they do not have the same

resources [11].”

Currently, countries are analyzing emissions by taking an

inventory of emissions from fossil fuel combustion [4]. However,

not all countries have the same opportunities. “Only developed

countries are able to provide accurate, transparent, complete

and consistent data in the form of greenhouse gas emissions

inventories. However, according to the transparency principles

established by the Paris Agreement, developing countries

must also do this every two years, said Lucia Perugini, project

manager at the Mediterranean Center for Climate Change.

“Many developing countries do not have the data necessary

to calculate greenhouse gas emissions, namely, information

regarding the nature, scale, place and time of human activity,

as well as the volume of emissions associated with each type.”

In reality, each phenomenon is determined by the action of

not one cause, but several, even a complex of causes. Their

combined action may affect the investigation in different ways.

The effect is generated by the combined action of many

causes. A complex combination of causes leads to different

results. Acting on the investigation in the same direction, they

reinforce each other's influence. If part of the causes has the

opposite direction with respect to the object of action, then their

combined effect on the effect is weakened or even nullified.

Even a situation may arise when a well-defined, real-life

cause has no obvious effect. This means that along with this

reason, there is another, absorbing effect of the former. So, it

is necessary to investigate the effect of various causes, i.e., to

11

№

1 (32) 2020

investigate the dependence of one phenomenon on a number

of other phenomena that cause the first.

It is completely obvious that not all causes and factors, to

some extent affecting the phenomenon under study, can

be investigated. We are forced to confine ourselves to only

significant reasons.

The growing importance of environmental information in

the process of making economic decisions by interested

parties, as well as ensuring the sustainable development

of corporations, has led to the emergence of environmental

accounting [1]. Despite several decades of its development,

many theoretical, organizational and methodological

provisions remain insufficiently developed. The lack of unity

of views of scientists and practitioners regarding the place of

environmental accounting in the system of types of accounting

is largely due to the debatable nature of opinions on the concept

of environmental accounting, its subject, objects, methods, etc.

An eco-efficient mode of operation reduces the environmental

impact of the enterprise, while at the same time increasing its

profitability [2]. However, eco-efficiency can only be measured

through environmental accounting, i.e. by providing accurate

information on environmental expenditures, savings and the

environmental impact of business activities.

The need for environmental accounting is dictated by the

following circumstances:

- the accounts of the enterprise should reflect its impact on

the environment and the impact of costs, risks and liabilities

associated with environmental activities on the financial

situation of the enterprise;

- for making investment decisions, investors need to have

information on environmental measures and expenses related

to environmental activities;

- environmental issues are also the subject of management

activities: managers need to identify and allocate environmental

costs in such a way that products are correctly evaluated and

investment decisions are based on real costs and benefits;

- Enterprises may have advantages in the competition for

customers if they are able to show that their goods and services

are preferable from an environmental point of view;

- environmental accounting is a tool to increase the ecoefficiency

of enterprises.

Currently, environmental accounting and control are

dynamically developing areas, including financial and

management accounting, reporting on environmental indicators

and environmental audit. The international community is

analyzing the development of environmental accounting

systems in different countries with the aim of developing

guidelines for national standardization bodies.

This study presents CO2 emissions of Kazakhstan from 2010

to 2018. Based on a mathematical modelling of carbon dioxide

emissions, we further estimate its future amounts in 2019 and

2020 using three different methods of extrapolative forecasting.

Moreover, we will discuss how environmental accounting can

help in the final aim of further emission controls.

2. Methodology

2.1. Extrapolative forecasting

Extrapolative forecasting is a method of scientific research,

which is based on the dissemination of past and present

trends, patterns, relationships to the future development of the

forecasting object. Extrapolation methods include the moving

average method, the method of exponential smoothing, the

least squares method.

2.1.1. The least squares method

The essence of the least squares method is to minimize

the sum of the squared errors between the observed and

calculated values. The calculated values are found using the

regression equation. The smaller the distance between the

actual values and the calculated ones, the more accurate is

the forecast based on the regression equation.

A theoretical analysis of the essence of the phenomenon

under study, the change of which is displayed by the time

series, serves as the basis for the choice of the curve.

Economics

Sometimes considerations about the nature of the increase in

the levels of the series are taken into account. So, if output

growth is expected in arithmetic progression, then smoothing

is performed in a straight line. If it turns out that growth is

proceeding in geometric progression, then smoothing should

be done according to an exponential function.

The working formula of the least squares method:

y t+1

= αx+ β

Where t+1 is the forecast period; y t+1

- predicted indicator; α

and β are the coefficients; x is the symbol of time.

The calculation of the coefficientsα and β is carried out

according to the following formulas:

where, y a

- the actual values; n is the number of levels of the

time series.

Smoothing time series by the least squares method is used

to reflect the patterns of development of the phenomenon

under study. In the analytical expression of the trend, time is

considered as an independent variable, and the levels of the

series act as a function of this independent variable.

The development of the phenomenon does not depend on

how many years have passed since the starting moment,

but on what factors influenced its development, in which

direction and with what intensity. From this it is clear that the

development of the phenomenon in time acts as the result of

the action of these factors.

Correctly establishing the type of curve, the type of analytical

dependence on time is one of the most difficult tasks of the

prediction analysis.

The selection of the type of function that describes the

trend, the parameters of which are determined by the least

squares method, is carried out in most cases empirically, by

constructing a series of functions and comparing them with

each other according to the Root Mean Square error calculated

by the formula:

where y a

- the actual values; y c

- calculated (smoothed)

values; n is the number of levels of the time series; p is the

number of parameters defined in the formulas describing the

trend (development trend).

The disadvantages of the least squares method:

• when trying to describe the economic phenomenon under

study using a mathematical equation, the forecast will be

accurate for a short period of time and the regression equation

should be recalculated as new information arrives;

• the complexity of the selection of the regression equation,

which is solvable using typical computer programs.

We calculate the Relative Approximate Error (RAE) by the

formula:

2.1.2. The moving averages method

The moving averages method is one of the well-known

methods of smoothing time series. Using this method, one can

eliminate random fluctuations and obtain values corresponding

to the influence of the main factors.

Smoothing using the moving averages method is based on

the fact that random deviations mutually cancel out in average

values. This is due to the replacement of the initial levels of the

time series with an arithmetic mean value within the selected

time interval. The obtained value refers to the middle of the

selected time interval (period).

12

Economics

Then the period is shifted by one observation, and the

calculation of the average is repeated. In this case, the periods

of determining the average are taken the same all the time.

Thus, in each case under consideration, the average is

centered, i.e. assigned to the midpoint of the smoothing interval

and represents the level for this point.

When smoothing the time series with moving averages, all

levels of the series are involved in the calculations. The wider

the smoothing interval, the smoother the trend. The smoothed

series is shorter than the initial (n – 1) observations, where n

is the value of the smoothing interval.

At large values of n, the oscillation of the smoothed series

is significantly decreased. At the same time, the number of

observations is noticeably reduced, which creates difficulties.

The choice of the smoothing interval depends on the

objectives of the study. In this case, one should be guided by

the period of time the action takes place, and, consequently,

the elimination of the influence of random factors.

This method is used for short-term forecasting. His working

formula:

where t+1 is the forecast period; t is the period preceding the

forecast period (year, month, etc.); y t+1

- predicted indicator; m t-1

- moving average for two periods before the forecast; n is the

number of levels included in the smoothing interval; y t

is the

actual value of the investigated phenomenon for the previous

period; y t-1

- the actual value of the investigated phenomenon

for two periods preceding the forecast.

2.1.3. The exponential smoothing method

The exponential smoothing method is most effective in

developing medium-term forecasts. It is acceptable when

predicting only one period ahead. Its main advantages are the

simplicity of the calculation procedure and the ability to take

into account the weights of the initial information. The working

formula of the method of exponential smoothing:

U (t+1)

=α*y t

+(1-α)*U t

where t is the period preceding the forecast; t+1 is the

forecast period; U t+1

- the predicted indicator; α is the smoothing

parameter; y t

is the actual value of the studied indicator for the

period preceding the forecast; U t

is the exponentially weighted

average for the period preceding the forecast.

When forecasting with this method, two difficulties arise:

• the choice of the value of the smoothing parameter α;

• determination of the initial value of U 0

.

The value of α determines how quickly the weight of the

influence of previous observations decreases. The larger α,

the less the impact of previous years. If the value of α is close

to unity, this leads to taking into account in the forecast mainly

the influence of only the latest observations. If the value of α is

close to zero, then the weights by which the levels of the time

series are weighted decrease slowly, i.e. the forecast takes into

account all (or almost all) past observations.

Thus, if there is confidence that the initial conditions, on the

basis of which the forecast is developed, are reliable, a small

value of the smoothing parameter (α → 0) should be used.

When the smoothing parameter is small, then the investigated

function behaves as the average of a large number of past

levels. If there is not enough confidence in the initial forecasting

conditions, then a large value of α should be used, which will

lead to taking into account in the forecast mainly the influence

of recent observations.

There is no exact method for choosing the optimal value of

the smoothing parameter α. In some cases, the author of this

method, Professor Brown, proposed determining the value of

α based on the length of the smoothing interval. Moreover, α is

calculated by the formula:

№

1 (32) 2020

where n is the number of observations in the smoothing

interval.

The problem of choosing U 0

(exponentially weighted average

initial) is solved in the following ways:

• if there is data on the development of the phenomenon in

the past, then you can use the arithmetic mean and equate U 0

to it;

• if there is no such information, then the initial first value of

the forecast base U 1

is used as U 0

.

To add, you can also use expert ratings in your calculations.

Note that when studying economic time series and forecasting

economic processes, the method of exponential smoothing

does not always work. This is due to the fact that economic

time series are too short (15-20 observations), and in the case

when the growth and growth rates are high, this method does

not "manage to" reflect all the changes.

2.2. Data source

2.2.1. Energy activity data

Accounting for Kazakhstan's carbon dioxide emission is

based on ENERDATA’s Energy Statistical Yearbook 2019. All

data is compiled according to a tested process, enhanced over

the years to provide the most up-to-date information.Primary

energy data comes from the International Energy Agency (IEA).

Data is completed with statistics from regional organisations

(Eurostat, Olade, ADB, OPEC, AUPTDE, etc) or specialised

institutions (CEDIGAZ, EurObserv’ER, etc.), as well as from

data from national sources (national statistics or data specially

prepared by local correspondents from more than 100 partners

in over 60 countries). The methodology and definitions used by

ENERDATA are the same as that of IEA and Eurostat.

3. Results and discussion

3.1. Basic energy and socio-economic status in

Kazakhstan

In terms of reserves and diversity of many minerals,

Kazakhstan is one of the richest regions in the world. Minerals

are represented by almost all the elements of the periodic table.

The republic ranks first in the world in explored reserves of

zinc, tungsten and barite, second in reserves of silver, lead and

chromite, third in copper and fluorite, fourth in molybdenum,

sixth in gold. Among the CIS countries, Kazakhstan accounts

for 90% of the total reserves of chromites, 60% of wolfram,

50% of lead, 40% of zinc and copper, 30% of bauxite, 25%

of phosphate rock, 15% of iron ore, more than 10% of coal.

Significant oil and gas reserves are concentrated in the

Western region, allowing Kazakhstan to be ranked among

the ten largest oil producing states in the world, which have a

significant impact on the formation of the world energy market

[3, 19].

Currently, the country is competitive on the international

market in the field of extraction and export of fuel, energy

(oil, gas, coal) and metals (iron, chromium, ferroalloys, steel,

copper, aluminum, zinc and lead). According to the latest

estimates, the total oil and gas reserves in Kazakhstan are 23

billion tons, of which about 13 billion tons are concentrated in

the Caspian shelf.

Kazakhstan is one of the ten countries - leading producers

and exporters of coal in the world market, its share in the

world coal production is about 2%, and in the world coal export

- almost 5%. The country is developing about 30 major coal

basins, most of which are located in northern and central

Kazakhstan. The most affordable and cheapest coal in the CIS

is mined in the Karaganda region.

According to scientists from leading countries of the world,

Kazakhstan ranks sixth in the world in reserves of natural

resources, although it still cannot use this advantage with

the greatest effect for itself. According to some scientists, the

explored bowels of Kazakhstan are estimated at about 10

trillion US dollars [19].

Energy reservation directly determines the demand and

supply of energy structure, andsubsequently affects emissions.

Fossil fuel combustion is the main source of CO2 emissions

in Kazakhstan [4], and the structure of fuel production and

13

№

1 (32) 2020

Economics

consumption reflects data on the level of activity for emissions. According to Kazakhstan’s official statistics, from 2012 to 2016,

domestic energy supply maintains a stable level (286,645-301,112 106 tons of standard fuel) and corresponds to the majority

of domestic and export demand (75.95% -87.67%), while imports and other consumption are only small share of total (3.24%

-5.37%). In the total volume of primary energy supply, the share of coal is 40%, while oil and gas separately account for almost

30%, but in general, the final consumption of coal exceeds two other elements of primary energymore than 20% [14]. From this

point of view, coal prevails in Kazakhstan’s consumption structure, and countries with a similar energy structure usually face

serious emissions reduction tasks [20].

3.2. Kazakhstan CO2 emission accounts 2010–2018

Fig. 1 illustrates Kazakhstan’s CO2 emissions during 2010 and 2018, where we clearly see the increasing trend of carbon

dioxide emissions with a small deviation in 2014 and 2015. Using the least squares method, we created the linear regression

equation to further forecast future carbon volumes.

According to the Paris Agreement, Kazakhstan is committed to fulfilling its unconditional target of a 15% reduction in greenhouse

gas (GHG) emissions by 31 December 2030 (compared to 1990) and a conditional target of a 25% reduction in greenhouse gas

emissions by 31 December 2030 (compared with 1990) [18, 13].

Figure 1. Kazakhstan’s CO2 emissions during 2010-2018

3.3. Assessment of future CO2 emissions using the Least Squares Method

y= 1.4887 x-2762.3947

y a

x x 2 y a

2

y a

* x

y c

= 1.4887 x

-2762.3947

221.07 2010 4040100 48871.9449 444350.7 229.8923 4

234.59 2011 4044121 55032.4681 471760.49 231.381 1.37

234.31 2012 4048144 54901.1761 471431.72 232.8697 0.61

250.65 2013 4052169 62825.4225 504558.45 234.3584 6.5

235.3 2014 4056196 55366.09 473894.2 235.8471 0.23

227.87 2015 4060225 51924.7369 459158.05 237.3358 4.15

232.72 2016 4064256 54158.5984 469163.52 238.8245 2.62

238.71 2017 4068289 56982.4641 481478.07 240.3132 0.67

246.8 2018 4072324 60910.24 498042.4 241.8019 2.03

Total: 2122.02 18126 36505824 500973.141 4273837.6 2122.6239 22.18

Table 1. The least squares method

Calculating Relative Approximation Error, we can state that the forecast accuracy is high as it is below 10%. The accuracy

of the first method is 2.46%, which we further will compare with other RAEs of other methods.

Using the linear regression equation, we calculated the forecasting volumes of CO 2

emissions of 2019 and 2020.

y 2019

=1.4887*2019-2762.3947=243.29

y 2020

=1.4887*2020-2762.3947=244.78

14

Economics

№

1 (32) 2020

3.4. Assessment of future CO2 emissions using the Moving Average Method

Table 2. The moving average method

Middle

x y a average, m

2010 221.07 - -

2011 234.59 229.99 1.96

2012 234.31 239.85 2.36

2013 250.65 240.1 4.21

2014 235.3 237.94 1.12

2015 227.87 231.96 1.79

2016 232.72 233.1 0.16

2017 238.71 239.41 0.29

2018 246.8 - -

Total: 11.89

2019 242.11

2020 240.97

In Table 2, the moving average mstands for y calculated or y c

. RAE equals to 1.69%, which means that the forecast

accuracy is high, and it is also relatively lower than the least squares method’s value.

3.3. Assessment of future CO2 emissions using the Exponential Smoothing method

First, we calculate the smoothing parameter α using our number of observations.

Second, two methods arise when we choose U 0

. First method is by calculating the arithmetic mean of all the observation

values. Second method is by choosing U 1

as U 0

.

U 0

= 221.07 – second method

Calculating U 2011

using first method:

U 2011

= 221.07*0.2+(1-0.2)*235.78 = 232.84

Calculating U 2011

using second method:

U 2011

= 221.07*0.2+(1-0.2)*221.07 = 221.07

Calculating U 2019

using first method:

U 2019

= 246.8*0.2+(1-0.2)*235.254 = 237.56

Calculating U 2019

using second method:

U 2019

= 246.8*0.2+(1-0.2)*232,782 = 235.58

Table 3. The exponential smoothing method

y a

y c

(first method) y c

(second method)

221.07 235.78 221.07 6.65 0

234.59 232.84 221.07 0.746 5.76

234.31 233.19 223.77 0.48 4.49

250.65 233.41 225.876 6.88 9.88

235.3 236.86 230.83 0.66 1.89

227.87 236.55 231.72 3.8 1.69

232.72 234.81 230.95 0.87 0.76

238.71 234.39 231.30 1.81 3.1

246.8 235.254 232.782 4.67 5.67

Total: 26.566 33.24

Forecast for 2019 237.56 235.58

15

№

1 (32) 2020

We have two RAEs in the exponential smoothing method

and we calculated each. The third method is known for

its short-term use, so we could not forecast for 2020. The

Relative approximate errors are high as well as two other

methods’, but it is comparatively higher than them.

In the first and third cases, the forecast accuracy is high,

since the relative error is less than 10%. But the moving

averages method allowed to obtain more reliable results

(forecast for 2019–242.11 Mt CO 2

, forecast for 2020 –

240.97 Mt CO 2

), since the relative error when using this

method is the smallest –1.69%.

4. Conclusion

Environmental accounting is increasing in its relevance due

to the increase of ecological problems, economic, social and

high technology developments. Environmental accounting is

a tangible tool in the application of sustainable development

Economics

and it is also a requirement of social responsibility of the

enterprises.

Globalization has led us to a very rapid development,

literally, of everything. It became easier for countries to

cooperate, we began to produce more, consume more, but

as they say, the coin has two sides. With the increase in

production capacity, we have also increased greenhouse

gas emissions, which have led and is still leading our Earth

into a desperate state. CO2 emissions are increasing

every year, and countries' promises to minimize it seem

unfulfillable. Using Kazakhstan as an example, we

predicted future CO2 emissions, where it can be seen

that emissions will continue to grow. The introduction of a

system that will monitor and calculate CO2 emissions is not

only a necessity, but a requirement. A requirement for the

Earth to have a future.

References:

1. Bennett, M., Bouma, J., Wolters, T., 2002. The development of environmental management accounting. General

introduction and critical review. In: Bennett, M., Bouma, J., Wolters, T. (Eds.), Environmental Management Accounting.

Informational and Institutional Developments. Kluwer Academic Publishers

2. De Beer, P., Friend, F., 2006. Environmental accounting. A management tool for enhancing corporate environmental

and economic performance. Ecol. Econ. 58

3. Dahl, C., Kuralbayeva, K., 2001. Energy and the environment in Kazakhstan. Energy Policy 29 (6), 429–440.

4.Eggleston, S.,etal.,2006. 2006 IPCC Guidelines for National Greenhouse Gas Inventories, vol. 5 Institute for Global

Environmental Strategies Hayama, Japan.

5. ENERDATA, Energy Statistical Yearbook 2019

6. Falkner, R., 2016. The Paris Agreement and the new logic of international climate politics. Int. Aff. 92 (5), 1107–1125.

7. Gregg, M., 2010. In: Atmospheric Emissions of Carbon Dioxide from Fossil Fuels. O.R.N. Laboratory, Pasadena,

California, USA, pp. 1–42.

8. Greenhouse gas concentrations in atmosphere reach yet another high, 2019. Retrieved from https://public.wmo.int/en/

media/press-release/greenhouse-gas-concentrations-atmosphere-reach-yet-another-high

9. Harvey, C., 2018. CO2 Emissions Reached an All-Time High in 2018. Retrieved from https://www.scientificamerican.

com/article/co2-emissions-reached-an-all-time-high-in-2018/

10. IPCC, 2014. Contribution of working groups I, II and III to the fifth assessment report of the intergovernmental panel

on climate change. In: Climate Change 2014: Synthesis Report.

11. Janssens-Maenhout, G., et al., 2017. Fossil CO2 & GHG Emissions of All World Countries, vol. 107877 Publications

Offce of the European Union Luxembourg.

12. Juerg, R. CO2—The Major Cause of Global Warming.

13. Kyoto Protocol, 1997. In: United Nations framework convention on climate change. Kyoto

14. Kazakhstan, 2017. Fuel And Energy Balance of the Republic of Kazakhstan 2012-2016. Ministry of National economy

of the Republic of Kazakhstan, Committee on statistics, Astana.

15. Kerimray, A., et al., 2018a. Long-term climate change mitigation in Kazakhstan in a post Paris agreement context. In:

Limiting Global Warming to Well below 2° C: Energy System Modelling and Policy Development. Springer, pp. 297–314.

16. Patz, J.A., et al., 2014. Climate change: challenges and opportunities for global HealthClimate change and global

health ChallengesClimate change and global health challenges. J. Am. Med. Assoc. 312 (15), 1565–1580.

17. Russell, A., et al., 2018. A spatial survey of environmental indicators for Kazakhstan: an examination of current

conditions and future needs. Int. J. Environ. Res. 1–14.

18. UNFCCC,2019.Report On the Individual Review of the Annual Submission of Kazakhstan Submitted in 2017.

UNFCCC.

19. Voluntary National Review of Kazakhstan 2019

20. Wang, Xingyu & Zheng, Heran & Wang, Zhenyu & Shan, Yuli & Meng, Jing & Liang, Xi & Feng, Kuishuang & Guan,

Dabo. (2019). Kazakhstan's CO2 emissions in the post-Kyoto Protocol era: Production- and consumption-based analysis.

16

Психология

№

1 (32) 2020

АБДУЛЛИНА ГУЛЬНАР

КАБДЫШЕИТОВНА

Қазақ инновациялық

гуманитарлық-заң

университеті, Семей қаласы

Мақала балалар мен жеткіншектердің психикалық жағдайларындағы

ауытқушылықтарды қалыпқа келтіру мәселесіне арналған. Аталған мәселе шетел

және отандық ғалымдардың еңбектерінде зерттелгені қамтылған. Балалар

мен жеткіншектердің психикалық жағдайларындағы ауытқушылықтарды дифференциалды

түрде зерттеу мен патологиялық өзгерістердің шығуына ықпал етуші

факторлар мен ерекшеліктері қарастырылады. Балалар мен жеткіншектердің

психикалық жағдайларындағы патологиялық өзгерістерді болдырмауда және алдын

алуда тренинг пен психотерапия әдістерін қолдану тиімділігі дәлелденеді.

В данной статье рассмотрены дифференциальное исследование детей и подростков,

имеющих отклонения в психическом развитии. Представлены классификация

и научные основы систематизации различных отклонений в поведении.

Учитывая потенциальные возможности поведенческих отклонений, показана значимость

полной компенсации недостатков и проведения коррекционной работы.

Доказана эффективность применения современных методов психотерапии и

тренинга в предупреждении и профилактике патологических изменений психического

состояния детей и подростков.

The article discusses the differential study of children and adolescents with deviations

in mental development. The classification and scientific basis for systematizing various

deviations in behavior are presented. The importance of corrective work is shown. The

effectiveness of the use of modern methods of psychotherapy and training in the prevention

and prevention of pathological changes in the mental state of children and adolescents is

proved.

Балалар мен жеткіншектердің психикалық жағдайларындағы

ауытқушылықтарды қалыпқа келтіру мәселесі

Қазіргі таңда ең өзекті мәселелердің бірі – балалар

мен жеткіншектердің психикалық жағдайларындағы

ауытқушылықтарды қалыпқа келтіру мәселесін дифференциалды

түрде зерттеу. Балалар мен жеткіншектердің

психикалық жағдайларындағы ауытқушылықтарды психопатиялық

синдром ретінде зерттеген ғалымдар: В.М.

Бехтерев, Далемагне (Dalemagne), Е.Kaх, П.Б.Ганнушкин,

К.Леонгард, М.Трамер, В.В.Ковалев, О.В.Кербиков,

В.Н.Мясищев, Н.И.Фелинская, Н.Д.Лакосина, Г.К.Ушакова,

В.Морозов, Д.Р.Лунц, Б.В.Шостакович, В.А.Гурьев, В.Я.Гиндикин,

Л.И.Спивак, М.С.Певзнер, Г.Е.Сухарева және т.б.

Психопатия адамның жан-дүниесіндегі, өміріндегі өзгерістерге,

айналасындағыларға кедергі келтіреді. Патология

гректің «патос» уайым, қайғы, ауру, бақытсыздық жайлы

ілім. Патологиялық жағдайдың көріністеріне психикалық

ауытқу, бұзылу, тежелу, күйзелу, тоқырау жатады[1]. Психопатия

көп жағдайда мінез - құлықтың аномалиясы ретінде

қарастырылады.

1886 ж. В.М.Бехтерев қалыпты жағдай мен психопатия

арасындағы өтпелі деңгейлер жайлы талдай келе, айырмашылықтары

көп жағдайларда білінбейді деген. 1894 ж.

Бельгияның психиатр-дәрігері Далемагне («desequilibres»)

«мазасыз» және («desequilibrants») «тепе-теңдігін тез

жоғалтатын» немесе француз тілінде психиатриялық терминде

«психопатия» дегенді білдіреді. Ал П.Б.Ганнушкин

1933 жылы — «латентті психопатия» жайлы мәселені көтерген.

Бірақ К.Леонгардтың 1968 жылы ұсынған «акцентуациялық

тұлға» термині психопатияның шығу тегі мен

себептері, ерекшеліктері мен ағымдары жайлы толық әрі

нақты анықтамасын қамтиды.

П.Б.Ганнушкин (1933) психопатияны «индивидтің өмір

бойы өзгеріске ұшырамайтын, қоршаған ортаға бейімделуіне

кедергі келтіретін, бүкіл жан дүниесінде қалдырған

іздерін білдіретін психикалық келбеті, немесе, мінез-құлық

аномалиясы» деп сипаттаған. О.В.Кербиковтың (1962)

пікірі бойынша П.Б.Ганнушкиннің сипаттамасы әлеуметтік

бейімделуді бұзатын тұрақты және тотальды патологиялық

мінез-құлықтың шарттары.

Жоғарыда келтірілген ғылыми деректерге сүйене отырып,

балалар мен жеткіншектердің психикалық жағдайларындағы

ауытқушылықтарды мінез-қылықтық ауытқулардан

байқауға болады.

Балалар мен жеткіншектердің тұлғалық ерекшеліктерінің

қалыптасуы туғаннан бастап, өмір бойы созылатын ұзақ

және күрделі процесс[2]. Балалар мен жеткіншектердің

психикалық жағдайларындағы патологиялық өзгерістердің

пайда болуы мен шығуын ғалымдар депривациялық

жағдайлармен байланыстырады. Депривация – психология

мен медицинада кең қолданылатын термин (ағылшынның

«deprivation» сөзінен шыққан, қазақша мағынасы

–«өмірлік қажеттіліктерді қанағаттандыру мүмкіндігінің шектелуі

немесе жойылуы»). Психикалық депривация – өмірлік

жағдаят нәтижесінде туындайтын нақты психикалық

көңіл-күй, негізгі қажеттіліктерін толық қанағаттандыруға

қолайлы мүмкіндіктері болмаған кезде туындайды.

Шетелде балалар мен жеткіншектердің мінез-құлықтарындағы

әртүрлі сипаттағы бұзылуларды жүйелеудің үш

топтамасы әйгілі [3].

І. АҚШ – та мінез-құлықтық бұзылудың жеті түрі көрсетіледі:

- гиперкинетикалық реакция,

- өз-өзіне кету реакциясы («withdrawing») немесе аутистік

тип,

- үрейлену, алаңдау реакциясы,

- қашу немесе құтылу реакциясы («runaway»),

- «әлеуметтенбеген агрессивтілік»,

- топтық құқық бұзушылық,

- басқа да реакциялар.

Аурулардың халықаралық классификациясы (АХК) бойынша

(МКБ -Международная классификация болезней)

жеткіншектердің мінез-құлықтық бұзылуын «әлеуметтенбеген»

және «әлеуметтенген» топтар деп бөледі [3].

ІІ. Франциядағы балалар психиатрларының классификациясы

бойынша жеткіншектердің мінез-құлықтары бұзылуы

әсер етуші мотивтеріне байланысты, жеткіншектердің

мінез-құлықтық мынандай реакцияларын ұсынады:

- протест, - оппозиция, - имитациялар және басқалары.

ІІІ. Неміс тілді мемлекеттерде мінез-құлықтық бұзылу

жүйелеріне себептеріне, мотивтеріне және формаларына

байланысты екі бағытта: биологиялық және әлеуметтік-психологиялық

негіздерін зерттеуді ұсынады.

Қазіргі уақытта мінез-құлықтың бұзылуы жан-жақты зерттеліп,

жаңа сипаттағы әлеуметтік-психологиялық, педагогикалық,

клиникалық-медициналық, қылмыстық-криминологиялық

тұрғыларда қарастырылуда[3]. Әлеуметтену

барысындағы ауытқуларды көптеген отандық және ше-

17

№

1 (32) 2020


тел педагогтары мен психологтары зерттеп, генетикалық

(тұқымқуалаушылық), физиологиялық (туу кезіндегі асқынулар),

әлеуметтік (ата-аналарының, үлкендердің жағымсыз

мінез-қылық формаларын меңгеру) жағдайларға байланысты

туындаған бірнеше себептердің психикаға әсерін

анықтаған.

Жаскезеңдік ерекшеліктері негізінде болатын мінез-құлық

ауытқушылығы жайлы О. Конт, Т. Тард, А. Кетле, Э.Дюркейм,

М. Вебер сияқты ғалымдар зерттеген[4]. Балалар

мен жеткіншектердің кез-келген ортада әлеуметтенуі,

өзін-өзі көрсете және өзін-өзі бекіте білуі күрделі үрдіс.

«Қиындардың» шығуы және «қиын» жолға түсу мәселесі

Г.А.Уманов, Ә.Ж.Жұмабаев, В.В.Трифонов, Л.К.Керімов

сияқты қазақстандық ғалымдардың ғылыми зерттеулерінің

тақырыбына айналды. Балалар мен жеткіншектердің

мінез-құлық ерекшеліктерін, жүріс-тұрысындағы жат

қылықтарды зерттеп, оларды қайта тәрбиелеу жолдарын

көрсетті. Ғалымдардың зерттеулері қиын оқушылардың

пайда болуының бірнеше себептерін ашып көрсеткен.

Ал қылық-әрекеттің бұзылуын топтастыру мәселесіне

қатысты үш негізгі бағытты атап көрсетуге болады: әлеуметтік-құқықтық;

медициналық; педагогикалық-психологиялық.

Аномальды мінез-құлық екі үлкен категорияға

бөлінеді[4]. Біріншісі – анық немесе жасырын психопатологиялық,

барлығын білдіретін психикалық денсаулық

қалыптары ауытқыған мінез-құлығы. Екіншісі – әлеуметтік

мәдени және құқықтық қалыптарды бұзатын ассоциалды

мінез-құлық.

Отбасындағы сотқар мен мектептегі үлгілі оқушы; өзіменөзі

елеусіз жүретін момақан және ешкіммен сыйыспайтын

бұзақы; үйдегі келеңсіз жағдайларға шыдай алмай үйден

қашатын немесе кез-келген ортаға емін-еркін ене алатын,

жақсы оқитын және т.б. сипаттағы әлеуметтене алмаған

балалар мен жеткіншектердің барлығы бірдей «психопат»

бола бермейді. Патологиялық жағдайдың көріністеріне

психикалық ауытқу, бұзылу, тежелу, күйзелу, тоқырау жатады.

Адам психикасына әсер ететін факторлар әртүрлі және

нәтижелері бір-біріне ұқсамауы да мүмкін. Әсіресе психикалық

дамудың дағдарыс кезіндегі, балалық шақтағы әсерлер

дизонтогенездік және дисгармониялық жағдайларға

ұшырататын, дамудың патологиясын тудырады[5].

Көптеген аномальді мінез - қылықтардың ішінде педагогтар

мен психологтарды балалар мен жеткіншектердің

психикалық жағдайларындағы ауытқушылықтар көп

алаңдатады. Олардың еріктік-эмоциялық тұрақсыздығы,

интеллект дамуындағы ерекшеліктері, криминогендік ортаға

тез бейімделуі, қылмыстық әрекеттер мен шараларды

тез үйренуі байқалады. Олар арнайы (спецификалық) жас

кезеңдік психопатологиялық күйлермен көрінеді. Психопатиялық

бұзылуы бар балалар мен жеткіншектерді былайша

топтастырады[5]:

І. Психопатиялық қозба (аффективті) (ПҚА) түрі. Эмоционалды

тұрақсыздық, өзін ұстай алмау, тез қозу, ашуланшақ,

импульсті, ескертулерге жоғарғы қозу (аффективті), қатыгездік,

кекшілдік тән. Олар:

- Қозба психопатиялық тұрақсыздық (ҚПТ) түрі – еріксіздік,

немқұрайлылық, барлығына жеңіл қарау, сын тұрғысынан

қарауы өте төмен, шыдамсыз келеді. Алаяқтық, бұзақылық,

қаңғыбастық, құжаттық режимді және қоғамдық тәртіпті

бұзу сияқты әрекеттермен айналысады.

- Қозба психопатиялық паранояльді түрі (ҚПП)– өзін

басқалардан жоғары қою, өкпелегіш, күдікшіл, тез қозғыш,

қозуы жоғары, шыдамсыз, басқалардың көзқарасына шыдамсыз,

ақыл - ойы таяз, бір жағдайларға байланғыш, зорлау,

қинау әрекеттерімен айналысатындар.

- Қозба психопатияның истероидті (ҚПИ) түрі – интеллектісі

таяз, өтірікші, қарым- қатынаста жалғандылық, эмоциналды

тұрақсыздық, көптің көзінше өзін көрсетуді ұнатады.

ІІ. Психопатияның баяу түрі: олар астениктер, психоастениктер,психопатиялық

аутисттіктүрлері болып бөлінеді:

- Астеникалық сипаты: әсер алғыштығы жоғары, тез шаршағыш,

сезімталдығы жоғары, ұялшақ, өзіне сенімсіз, өз

бойындағы кемшіліктерді ерекше сезіну тән.

- Психопатияның психоастеникалық түрі: күдікшіл,

алаңдаушылық, сенімсіздік, қиын жағдайларда өзінің күдікшілдігінен

шешім қабылдай алмау. Олар қоғамда қалыптасқан

тәртіпке қарсы әрекет жасайды, қоғамға пайдалы

еңбекпен айналысудан, әскери міндет атқарудан қашады.

- Психопатиялық бұзылудың аутостикалық шизоидты

түріне: тұйық, сезімталдықпен жараланудың жоғарылығы,

эмоциялық бөтенсінумен суықтық басым, қатігез болады.

Оларға алдына қойған мақсатқа жетуге ұмтылу, аффективті

уайымдау, дау–дамай жағдайларда зорлық–зомбылық,

агрессивтілік, қатыгездік сияқты ерекешеліктермен

сипатталады.

Түзету-дамыту жұмысының дәстүрлі формасына ойын,

тренинг және психотерапиялық әсерлер(музыкотерапия,

арттерапия, психогимнастика) сияқты формаларды енгізуге

болатындығы жайлы М.Р.Битянова, Л.И.Самоукина,

Н.И.Аникеева, О.Н.Карабанова, В.Овчарова және т.б. ғалымдардың

зерттеулері бар[6]. Ойынның әрекет ретіндегі

психологиялық-педагогикалық мүмкіндіктерін ескере отырып,

балалардың негізгі әлеуметтік дағды мен біліктіліктері

жетілгендігі; бірлесу арқылы кикілжіңдерді шешуге, жағдайды

басқа адамның көзімен көруге үйренгендігі байқалады.


патологиялық өзгерістерді болдырмауда мынандай

ойындарды ұсынуға болады:

- «Ойындық қапшықтар» психикалық процестерді, коммуникативті

дағдылар мен тұлғаның әлеуметтік психологиялық

қасиеттерін дамытуға арналған;

- «Тұрақтану ойындары» жеке және топтық қабылдауға

жағдай жасауға, тұлғааралық қарым – қатынасты құруға,

жеке өмір сүруді құру мен байланыстыруға көмектеседі;

- «Драмалық ойындар» – таңдау жасау жағдайына

байланысты: «Қызметтік» және жобалық ойындар, «Психологиялық

акциялар» басты мақсаты баланың өміріне

қосымша мән беретін жағдайларды енгізу, яғни мәдени

құндылықтар, жаңа эмоционалды және интеллектуалды

мүмкіндіктер мен тұлғалар арасындағы моделін көресету

болып табылады.

- «Рольдік ойындар» өзіндік түзету жұмыстарының формасы

түрінде де қолданылады.

Психотерапиялық әсерлер психологияның маңызды

саласы екенін көрсететін негізгі жеті жолы бар [7]:1)экспрессия

(әрекет жасау, жеңілдеу, катарсис); 2) базалық

қажеттіліктерді (қолдау көрсету, мақұлдау, қорғау, махаббат,

сыйластық) қанағаттандыру; 3) қауіп-қатерді жою

(қорғау, қолайлы әлеуметтік, саяси және экономикалық

жағдайлар); 4) инсайт, тереңірек білу мен түсіну; 5) сендіру

немесе беделділік; 6) бихевиоралды терапиядағыдай

симптомдармен тікелей күрес; 7) оң бағыттағы өзіндік кемелдену,

даралану немесе даму арқылы іске асырылады.

Терапияның мақсаты индивид үшін жағымды жағдай жасау

немесе оның өзін белгілі бір әрекет істеуге итермелеу де

емес, оның міндеті – қиындықтарды жеңу және қайтадан

алға жылжуы үшін қалыпты дамуына бостандық беру[8].


ауытқушылықтарды болдырмаудың тиімді формасы

тренинг және психотерапия. Тренинг пен психотерапияның

жеке және топтық түрлері жиі қолданылады. Тренинг туындаған

мәселелерге адекватты қарауына, қоршаған ортамен

қарым-қатынасқа еркін түсе алуына көмек береді.

Патологиялық өзгерістерді түзету – қалыптастыруда релаксациялық

техника– медитация («сүйікті ертегі» мен

мультфильмдердегі кейіпкерлерге ұқсау, соларды сомдау),

аутогендік жаттығу, прогрессивті релаксация жағымсыз

жағдайларды қалыпқа келтіруде оң нәтиже береді. Релаксациялық

әдістемелер бұлшықеттік күйзеліс деңгейінің

азаюына, қандағы холестерин құрамының төмендеуіне,

артериалды қан қысымы деңгейінің өзгеруіне, жүрек жиырылу

жиілігін және т.б. физиологиялық параметрлердің өзгеруіне

әкелгендігі нақтылған.

18


Сондайақ, балалар мен жеткіншектердің психикалық

жағдайларындағы ауытқушылықтарды болдырмауда психотерапияның

музыкатерапия, арттерапия және психогимнастика

түрлері ұтымды қолданылады. Арттерапия балалар

мен жеткіншектердің психикалық жағдайларындағы

ауытқушылықтарды емдеу мақсатында және таным процестерін

дамыту мақсатында қолданылады. О.Н.Карабанова

көрсеткендей «артерапияның негізгі мақсаты өзін-өзін

тану және өзін-өзі көрсете алу қабілеттерінің арқасында

тұлғаның үйлесімділігін дамыту болып табылады» демекші

- өнердің ішкі сезімдерге әсеріне байланысты баланың

№

1 (32) 2020

қобалжуы және қабілеттері, қоршаған ортамен қарым-қатынасының

жеңілдегені анықталады. Ал психогимнастика

жағымсыз жағдайлардағы балалардың өзін-өзі көрсете

алу мүмкіндігін тудыру, психологиялық қысымды жеңілдету,

өзін-өзі және өзгелерді жақсы түсінуді дамыту, қарым-қатынаста

пайда болған қиыншылықтарды жеңуге ықпал ету

мақсатында қолданылады.


ауытқушылықтарды қалыпқа келтіру маңызы:

сәттілікке, ұтысқа, біліктерді игеру жолындағы кез-келген

нәтижеге де қатысты.

ӘДЕБИЕТТЕР:

1 Максимов Н.Ю., Милютина Е.Л. Курс лекции по детской патопсихологии: Учебное пособие. – Ростов н/Д.: Феникс,

2009. – 576 с.

2 Бухановский Ю.А., Кутявин М.Е. Общая патопсихология. – Ростов н/Д. 2010

3 Медицинская психология: новейший справочник практического психолога /сост. С.Л.Соловьева. – М.: АСТ; СПб.:

2006. – 575,[1]с.: ил.

4 Психология детей с отклонениями и нарушениями психичекого развития / Общая редакция В.М. Астапова, Ю.В.

Микадзе.СПб.: Питер, 2001.-384.

5 Личко А.Е. Психопатии и акцентуации характера у подростков – Л.: Медицина, 1983.

6 Психология детства. Учебник. Под редакцией члена-корреспондента РАО А.А.Реана – СПб.: «прайм-ЕВРО-ЗНАК»,

2003. – 368 с. – (Серия «Мэтры психологии»). ISBN 5-93878-100-0

7 Карвасарский Б. Д. Психотерапия. М: Медицина 2005.

8 Прихожан А. М. Психокоррекционная работа с тревожными детьми. //Активные методы работы школьного психолога.

М, 2000.

19

№

1 (32) 2020


БАЙСАРИНОВ ДАРХАН

САТБЕКОВИЧ

Казахский гуманитарноюридический

инновационный

университет, г. Семей,

магистрант

20

Мақалада болашақ психолог мамандардың коммуникативтік құзыреттіліктерінің

қалыптасу мәселелері қарастырылады. Автор бакалавр психолог мамандардың

көпшілікпен қарым-қатынасқа түсу дағдыларының даму ерекшеліктеріне

мән береді.

В работе рассматриваются особенности коммуникативной сферы студентов

– будущих психологов. Утверждается, что особенностью коммуникативной

сферы студентов является ее изменчивость в процессе обучения

в образовательном учреждении. Исследуется уровень коммуникабельности,

эмпатийности и уровень тенденции к эмпатии психологов-бакалавров.

The paper discusses the features of the communicative sphere of students - future

psychologists. The peculiar- ity of the communicative sphere of students is its variability

in the learning process in an educational institution. The article examines the level of

communication skills, empathy and readiness to empathize developed by candidates

for bachelor’s degree in psychology.

Особенности профессиональной подготовки будущих педагоговпсихологов

Восприятие и понимание человека человеком – важнейший

этап общения и построения отношений. От нашего

восприятия и интерпретации внешности, черт характера,

мотивов поступков зависит отношение к другому человеку,

желание или нежелание продолжать с ним общение.

Восприятие зависит от установки на людей в целом, на

конкретную группу или личность. На установку влияют

непосредственно наш личный опыт общения, взаимоотношений;

опыт и наставления авторитетных для нас людей

(в первую очередь – родителей, родственников, близких

людей); информация, поступающая из средств массовой

информации и книг. Помимо установки на восприятие влияет

наша самооценка, Я - концепция, представления о

себе в сравнении с другими людьми. Немаловажное влияние

на наше восприятие оказывают социальные стереотипы

– схематические, стандартные образы той или иной

группы людей, сформированные обществом. В результате

восприятия и понимания того или иного человека формируется

отношение к нему, подкрепленное эмоционально

[1].

Составной частью взаимодействия являются межличностные

отношения – объективно переживаемые, в разной

степени осознаваемые взаимосвязи между людьми. В

их основе лежат разнообразные эмоциональные состояния

взаимодействующих людей и их психологические особенности.

Эмоциональные отношения предстают в виде

симпатий и антипатий одного человека к другому. В своем

развитии они проходят через систему фильтров, которые

характеризуются все большим учетом особенностей внутреннего

мира другого человека [2].

Основная функция общения – воздействие, которое может

осуществляться в форме убеждения или внушения.

Убеждение – это процесс логического обоснования суждения

с целью добиться сдвига в сознании собеседника.

Внушение – это процесс воздействия, рассчитанный

на некритическое восприятие действительности: нечто

утверждается без доказательств; главную роль при этом

играет авторитетность источника информации. При выборе

способа воздействия необходимо учитывать внушаемость

человека [3].

Профессиональная деятельность психолога предполагает

проведение бесед, интервью. Для ее успешной реализации

необходимы знания о коммуникативной сфере личности,

хорошие коммуникативные способности, умения

устанавливать межличностные связи, выделять наиболее

значимые элементы межличностного общения и творчески

применять их, располагать к себе людей. У психолога

должно быть сформировано правильное, безоценочное

восприятие других людей. Поэтому существенное значение

имеет формирование у будущих психологов навыка

эффективной межличностной коммуникации [4].

К важным аспектам межличностной коммуникации относятся:

коммуникативная компетентность, то есть развивающийся

и осознаваемый опыт общений между людьми,

общительность, контактность, инициативность, коммуникативно-речевая

активность. Наличие развитых коммуникативных

навыков дает легкость в общении и установлении

контакта. К таким навыкам относятся умение слушать,

высказываться к месту, поддерживать беседу, выбирать

правильную форму обращения к собеседнику. Контактность

– еще одни важный аспект в умении общаться. В

основе этого социального умения лежит природная общительность

и способность вступать в психологический

контакт, формировать в ходе общения доверительные отношения,

основанные на взаимном принятии. Коммуникативно-речевая

активность проявляется в волевых усилиях

и внутренней готовности человека действовать, исходя

из конкретной коммуникативно-речевой ситуации. К тому

же она относится к динамическому, интегральному свойству

личности, которое изменяется в процессе обучения и

приобретает творческий характер проявления. Все вышеперечисленные

аспекты коммуникативной сферы имеют

огромное значение в становлении студентов как профессиональных

психологов [5].

Oценка урoвня профессионaльной подготовленнocти

молoдых специалистов в общем случае является определeннoй

формой контрoля, направленного на оценку

знаний, навыков и умений. При этом следует иметь в виду

следующее: знания – это результат познания действительности,

ее отражение в мышлении человека, это результат

материальной и духовной деятельности. В тo же время

знания – это общественно-исторический опыт всех предыдущих

поколений. В знаниях осуществляется пepeвод разрозненных

представлений в систематизированную форму,

а также удержание того, что надо сохранить, передать,

развить как опору человеческой деятельности, главным

образом профессиoнальной, т. е. знания – это систематизированные

представления об операциях, действиях,

явлениях, предметах, науках, законах и т. д. Знания могут

быть житейскими, научными, специальными и т.д [6].

Вопросы развития коммуникативной сферы личности являются

чрезвычайно важными в системе профессиональной

подготовки студентов. Именно на начальном этапе

«освоения» профессии во время обучения в вузе осуществляется

самоопределение молодого человека в жизни,

формируются его жизненная и мировоззренческая позиции,

осваиваются индивидуальные способы и приемы его

деятельности, поведения и общения. Коммуникативная


сфера является профессионально значимой для студентов-психологов.

Актуальность темы обусловлена важным

значением процесса общения в профессиональной деятельности

психолога. Совокупность профессиональных

и личностных качеств, составляющих коммуникативную

сферу психолога, отражает уровень его профессиональной

подготовленности и зрелости, определяет перспективы

личностного развития будущих специалистов, успешности

их профессиональной деятельности [7].

Общение – процесс сложный и многогранный. По мнению

А.А. Бодалева, это взаимодействие людей, содержанием

которого является обмен информацией с помощью

различных средств коммуникации для установления взаимоотношений

между людьми [8].

По мнению А.А. Леонтьева, общение – процесс установления

и поддержания целенаправленного, прямого и опосредованного

теми или иными средствами контакта между

людьми, так или иначе связанными друг с другом в психологическом

отношении [9].

Б.Д. Парыгин отмечает, что процесс общения может выступать

в одно и то же время как процесс взаимодействия

людей, и как информационный процесс, и как отношение

людей друг к другу, и как процесс взаимного влияния, переживания

и понимания друг друга [10].

Зарубежные исследователи обращают внимание на личностные

особенности психологов - практиков и их влияние

на эффективность профессиональной деятельности.

Практически все, за исключением «чистых» аналитиков,

отказались от принципа психотерапевтической нейтральности,

и проблема соотношения личностного и профессионального

выдвинулась на передний план [11].

Oбoбщая данные отечественных и зарубежных иccледователей,

М. В. Сафонова называет группы инвариант

профессионализма, определяющие профессиональный

рост, реализующийся в карьерном успехе, среди которых

выступают коммуникативные умения, навыки эффективного

личностного взаимодействия, проницательность,

умение оказывать психологическое воздействие и влияние

на других людей. Таким образом, профессионализм – это

интегрaльная хapaктеристика деятельности, общения и

№

1 (32) 2020

личности человека труда. Кроме того, профессиональное

обучение специалистов-психологов должно быть направлено

не только на формирование у них чувства уверенности

в своих силах и возможностях – мотивационную

основу саморазвития, но и на вооружение их доступными

внутренними средствами для такой работы над собой - основу

самосовершенствования. Определяющим в вопросах

профессионального становления психолога, его внутриличностной

перестройки является то, что его профессиональная

деятельность разворачивается в сложной системе

отношений, профессионально актуализированная и

значимая для психолога, входит компонентом в совокупность

всех общественных отношений, в которые стихийно

или сознательно включена личность. Таким образом, важным

результатом профессиональной подготовки является

развитие личности будущих профессионалов, прежде всего

развитие межличностной коммуникации, которое можно

рассматривать как одно из условий ценностно-смысловой

сферы студентов, будущих психологов [12].

Следует отметить, что на современном этапе профессиональной

подготовки будущих психологов недостаточно

внимания уделяется коммуникативным особенностям. В

образовательном процессе делается акцент на теоретической

подготовке, на практической стороне уделяется недостаточное

внимание в процессе организации учебного

процесса в ВУЗе. Необходима разработка и внедрение в

учебный процесс новых методов развития межличностной

коммуникации, мало таких форм работы, как сценарии, ролевые

и деловые игры, тренинги развития межличностной

коммуникации, где должен иметь место диалог, сущность

сообщений, передача информации, обратная связь и т. д.

Это необходимо для профессиональной деятельности будущего

психолога [13].

В настоящее время важно изучение личностных коммуникативных

характеристик, определяющих организацию

межличностного пространства человека и его адаптацию

в социальной среде. Значительной трудностью в решении

этой задачи является построение универсальных объяснительных

и коррекционных моделей развития коммуникативных

особенностей личности.


1. Казанская К.О. Детская и возрастная психология: учебное пособие. М.: А-Приор, 2010.

2. Бодалев А.А., Ковалев А.Г. Теоретические и прикладные проблемы психологии общения в трудах В.Н. Мясищева //

Психологические исследования общения / под ред. Б.Ф. Ломова, А.В. Беляевой, В.Н. Носуленко. М.: Наука, 1985. С.

25–38.

3. Шкуратова И.П. Диагностика мотивации межличностного общения: методическое пособие / под ред. В.А. Лабунской.

Самара: СамГПУ, 1998. 28 с.

4. Билан М.А., Горбатова М.М. Психология молодежного общения: учебное пособие. Кемерово: Кемеровский государственный

университет, 2014. 153 с.

5. Гуревич П.С. Психология: учебник. М.: Юнити-Дана, 2015. 319 с.

6. Караяни А.Г., Цветков В.Л. Психология общения и переговоров в экстремальных условиях: учебное пособие. М.:

Юнити-Дана, 2015. 247 с.

7. Леонтьев А.Н. Лекции по общей психологии. М.: Смысл, 2001. 511 с.

8. Бодалев А.А. Психология общения: избранные психологические труды. М.; Воронеж: Институт практической психологии,

2010. 256 с.

9. Леонтьев А.А. Психология общения. 3-е изд. М.: Смысл, 2016. 365 с.

10. Парыгин Б.Д. Социальная психология. Проблемы методологии, истории и теории. СПб.: ИГУП, 1999. 592 с.

11. Психология и этика делового общения: учебник / В.Ю. Дорошенко, Л.И. Зотова, В.Н. Лавриненко [и др.]. 5-е

изд., перераб. и доп. М.: Юнити-Дана, 2015. 415 с.

12. Акопов Г.В., Семенова Т.В. Комплексная психологическая диагностика общения (КПДО): методическая разработка.

Изд. 2-е, доп. Самара: Порто-принт, 2016. 32 с.

13. Яшин Б.Л. Культура общения: теория и практика коммуникаций: учебное пособие. Москва; Берлин: Директ-Медиа,

2015. 243 с.

21

№

1 (32) 2020


ЖЫЛҚАЙДАРОВА АЙНАШ

ҚАЙЫРБЕКОВНА



университеті, Семей қ.,


АБДУЛЛИНА ГУЛЬНАР

КАБДЫШЕИТОВНА



университеті педагогика және

психология кафедрасының аға

оқытушысы, Семей қ.

Бұл мақалада психиканың дағдарыс жағдайларын

қалыпқа келтірудегі экзистенциалды терапияның

ықпалы толық ашылған. Экзистенциалды

гуманистік тәсілдерді қолдану жолдары,

психиканың дағдарыс жағдайларын қалыпқа келтірудегі

ерекшеліктері қарастырылды.

В статье полностью раскрыто влияние экзистенциальной

терапии в коррекции состояний

психического кризиса. Рассмотрены особенности

коррекции состояния психического кризиса,

пути применения приемов гуманистической экзистенций.

The effect of existential therapy in the correction

of mental crisis states is fully disclosed in the article.

The features of correction of the state of mental crisis,

the ways of applying the techniques of humanistic

existences are considered.

Психиканың дағдарыс жағдайларын қалыпқа келтірудегі

экзистенциалды терапияның ықпалы

Дағдарыс немесе кризис гректің «krisis» - «шешім»,

«бұрылыс орны», «өзгеріс орны» деген мағынаны білдіреді[1].

Дағдарыс дегеніміз жеке тұлғаның немесе топтың

қалыптасқан ресурстарының көмегімен шешілмейтін, өмірлік

жолдағы табиғи (жас кезеңдік және экзистенционалды)

және жасанды (антропогенді, техногенді, социогенді) кедергілер.

Психикалық дағдарыс жағдайларындағы тұлға - мінез-құлықтық,

жүйкелік-психикалық немесе психосоматикалық

бұзылулардың, әлеуметтік ортаға бейімделе алмаудың

тасымалдаушысы ретіндегі субьект. Дағдарыстық

жағдайлардың шығуы мен туындауы мынандай себептерге

байланысты:

- стрестік жағдайлар: әртүрлі деңгейлеріне қарай, өте күрделі

жағдайларға дейінгі әсерлерден туатын стресс реакциялар

(шок әсерінен туатын психикалық жарақат);

- бір жас кезеңінен екіншісіне өту (жаскезеңдік);

- тұлғалық жаңа өзгерістер кезеңіне өту (экзистенционалды

дағдарыс).

Қазіргі кезде психикалық дағдарыс жағдайларының деңгейлері

мен ерекшеліктеріне қарай қажетті психологиялық

техникалар спектрін тәжірибелік әдістер арқылы қолдануды

ұсынады[2]. Психиканың дағдарыс жағдайларын қалыпқа

келтіруде экзистенциалды психотерапияның ықпалын

қарастырайық. Экзистенциалды психотерапия көптеген

(шешімі жоқ деп бағаланатын) проблемаларды: депрессия,

қорқыныштар, жалғыздық, тәуелділік, жабысқақ ойлар

мен іс-әрекеттер, суицидалды тәртіп, өмір сүрудің аяқталатыны

жайлы уайымдау-қайғыру, дағдарыстар, шешім

қабылдай алмаушылық, өмірлік құндылықтарды жоғалту,

өмір сүрудің толыққандылық сезімін жоғалту, сәтсіздіктер

және т.б. шешуге көмектеседі.

Экзистенциалды психотерапия (ағлш. existential therapy)

экзистенциалды философия мен психология идеяларынан

туған ұғым, адамның психикасына емес, керісінше өмірі

мен қоршаған ортасына, адамдармен байланысына негізделген

[3]. Экзистенциализмнің негізін салушы дат теологы

және философы С.Кьеркегор, алғаш рет экзистенция

(ерекше, қайталанбас адам өмірі) ұғымын философиялық

және мәдениет сөздіктеріне енгізген. «Existentia» латын

сөзінен аударғанда «өмір сүру» деген мағынаны білдіреді.

Бүгінгі күні көптеген әртүрлі психотерапевтикалық әдістер

бір ғана экзистенциалды психотерапия (экзистенциалды

анализ) терминімен көрсетіледі. Негізгілерінің бірі ретінде

мыналарды айтуға болады[4]:

- Людвиг Бинсвангердің экзистенциалды анализі,

- Медард Боссатың Dasein-анализі (дазайн-анализ),

- Алис Хольцхей-Кунцтың Dasein-анализі (дазайн-анализ),

- Виктор Франклдың экзистенциалды анализі (логотерапия),

- Альфред Лэнглдің экзистенциалды анализі,

- Джеймс Бьюджентал, Ирвин Ялома, Ролло Мэйдің экзистенциалды

кеңес беруі.

Олар негізгі элементтерге көңіл бөледі: махаббат, өлім,

жалғыздық, еркіндік, жауапкершілік, сенім және т.б. Экзистенциалисттерге

белгілі бір типология, әмбебап түсініктерді

қолдану тиімсіз: әр жекелеген адамға қатысты нені

болсын анықтау - тек оның жекелеген өмірінің ауқымында

ғана мүмкін.

М.Хайдеггердің «Бытие и время», К.Ясперс, П.Сартр,

А.Камю, Э.Гуссерль жұмыстарының негізіне адамның өмір

сүру концепциясы жасалған болатын. Экзистенциализм

теоретиктерінің бірі Д.Буженталь келесі негізгі шарттарды

көрсетті:

- адам салыстырылмайтын тұтастық;

- адам өзінің адами мәселелерінің контекстінде өмір

сүреді;

- адам ұғынуға және шынайы әрекет етуге қабілетті;

- адамның әрқашан таңдауы бар;

- адамның мінез-құлқы әрдайым интенционалды (яғни

себебі болады), адам саналы шешімдер қабылдай алады.

Психотерапияға экзистенциализм философиясынан

мынандай ұғымдар енді: экзистенция – болмыс, өмірдегі

болмыс, болмысты сезіну, болмыстың шынайылығы,

жалғандығы, т.б. Махаббат, уайым, үрей, сұлулық, мағына,

шындық, руханилық деген ұғымдардың мән мағынасын

ашатын мүмкіндік пайда болды.

Экзистенциялы бағыттағы психологтар - Карл Ясперс,

Людвиг Бинсвангер, Медард Босс, Виктор Франкл және

т.б. адам болмысын оның қоршаған ортасымен (байланысында

туатын қуаныш, үрей, үміт, ойын, жеккөрініш,

жалғыздық, сүйіспеншілік, т.б.) бірге зерттеген. Олар өзінің

пациентін өміріндегі туындайтын барлық мүмкіндіктерге

барынша ашық болуын, шешім қабылдап оны жүзеге асыруын

көздейді. Терапия мақсаты – барынша толыққанды,

мәнді өмір кешу.

Экзистенциалды психотерапияның мақсаты[5] –

адамдарға өмір талабына сай, толыққанды өмір сүруге

көмектесу; адамға өмірде көбірек білім мен еркіндік беру.

Өмір сүруді өнер ретінде көрсетіледі, ал өнер құпияларын

ашу қателіктермен байланысты. Өмір сүру өнерін өз

22


күштерімен үйренгендер де бар, сонымен қатар жетістікті

кеңес ала отырып табатындар да аз емес. Экзистенциалды

терапияның мақсаты адамды «өзінің өмір сүру таланты»

дамуының жаңа фазасына өту қабілетін тудыру. Болмыста

құпияның көп болуын сезінуіне үміт беріп, адамды

өмірден ләззат алуға үйрету.

Психиканың дағдарыс жағдайларын Дж.Бюдженталдың

экзистенциалды гуманисттік тәсілін қолдану арқылы қалыпқа

келтіру жолдары:

1. Психолог адамның экзистенциялы (өмір сүру) проблемаларын

анықтай отырып, экзистенциялы мәселелерін

қайта қарап; «Мен кіммін?», «не үшін өмір сүреміз?» - сияқты

кез-келген жеке психологиялық қиындықтар астарындағы

проблемалардан өмір мәнін іздеп, өмірін толыққанды

етуге тырысады.

2. Экзистенциалды-гуманитарлық тәсіл әр адамның

тұлғалық қасиеті мен оның ерекшелігін мойындауға негізделеді.

Бұл тағы адамның толық танылуының мүмкін

еместігін көрсетеді, себебі адамның өзі өзгеріп, дамып отырады.

Яғни күтілетін нәтижені жоққа шығаруы мүмкін.

3. Психологтың назары адамның субъективтілігіне негізделеді.

Субъективтілік – бұл біздің уайымымыз, ұмтылысымыз,

ойымыз, - сыртқы әрекетімізді анықтайтын іште

болатын құбылыстарымыз. Клиент субъективтілігі психологтың

күш салатын басты бағыты, ал психологтың субъектілігі

клиентке көмектесетін басты құралы.

4. Экзистенциалды гуманисттік терапияда өткен мен

болашақтың үлкен әсерін ескере отыра, адамның өмір

сүретін қазіргі шағына аса мән қояды. Дәл қазіргі шағында

ғана өткені де болашақ оқиғалары да естіліп, экзистенциялық

проблемалары анықталады.

5. Экзистенциалды гуманисттік терапия әдіс-тәсілдердің

тізімі емес, керісінше кез-келген жағдайға байланысты экзистенциялы

позицияны ұстануға белгілі бір бағыт береді.

Сондықтан психиканың дағдарыс жағдайларын қалыпқа

келтіруде экзистенциалды терапия психологиялық тәсілдерінің

байлығымен, әртүрлілігімен ерекшеленеді. Дж.

Бюдженталдың экзистенциалды гуманисттік тәсілін икемді

қолдану арқылы белгілі бір жағдайларда клиенттің субъективтілігі

анықталады[6]. Дж.Бюдженталдың экзистенциалды

гуманисттік тәсілінің басты мақсаты симптомдарға

мән бермеу емес, тек олармен шектеліп қалмауда жатыр.

«Симптомдарды» жою емес, ол адамдарға бұрынғы «жақсы

жағдайды» қайтаруды көздемейді, керісінше адамға

«байлық пен өмірдің мәнділігіне» қарай жылжып, дамуды

№

1 (32) 2020

қарастырады. «Адам табиғатының» басты ерекшелігі –

оның ішінде болатын «жақсылықты іздеу» мотивациясы.

Егер «жақсылықты іздеу» мотивациясын босатса, онда

адам өмірге молырақ қанағаттанып, тиімдірек өмір сүруге

ұмтылуады. Сондайақ «тұлғалық дистресстерді» азайтуды

ескереді, бірақ оларға негізделмейді.

Экзистенциалды терапия мазмұн-мағынаға бағытталған.

Әдетте адам баласы өзінің бақыты үшін жаралғанына, бұл

өмірге рақаттанып ләззәт алуға келгеніне сенімді болады.

Алайда, бұл қиял оны реніш пен депрессияға әкеліп

соғады, өйткені өмірде қуанышты, бақытты сәттерге қарағанда

жағымсыз, келеңсіз сәттер әлдеқайда көп кездеседі.

«Өмірдің мағынасы неде?». Бұл сұрақ бәрінен

бұрын біздің өзімізге арналады, біз оған өз өмірімізбен,

өз жетістіктерімізбен, табыстарымызбен, ұтылыстарымызбен,

сәтсіздіктерімізбен жауап қайтаруымыз тиіс. Өмір

қиыншылығы өзінше бір тағдыр сыйы, бұл төзімділікті, өз

шығармашылық қабілетін толықтай ашып көрсету мүмкіншілігін

сынау сәттері.

Экзистенциалды-гуманитарлық психотерапияның негізгі

теориясы: «Біз табиғатымыздағы дүниені қалай толық әрі

шынайы игере (жүзеге асыра) аламыз?». Шынайы менді

экзистенциялы іздеу – бұл негізгі құрал, басты мақсат.

Көптеген психологиялық қиындықтардың астарында экзистенциялық

проблемалар жатады. Бірақ, өзгеру деген

біздің қоршаған ортамен байланысып, оған әсер етуіміздің

бір жолы. Біздің санамыздың реттеушілік функциясы бар,

өмірдегі іс-әрекетімізді, қоршаған ортамен қатынасымызды

реттеуі арқылы біз өзгереміз, әлеммен қатынасымызға

басқаша баға береміз.

Қорыта келе, психиканың дағдарыс жағдайларын қалыпқа

келтіруде экзистенциалды терапияның жағымды ықпалдары

қарастырылды. Өмірлік шығармашылық әсердің ең

позитивті критерийі – өмірлік әлемнің кеңею критерийі.

Мысалы, егер адамда таңдау мүмкіндігі кең; жеткілікті кең

санасы болса; кең әрі шынайы әлеммен байланыс бейнесі

болса – онда адам өзіне ең жақсысын таңдап алады.

Экзистенциалды-гуманитарлы психотерапия ешқашан

бір ажырамас ұйымдасқан қозғалысты білдірмеген.

Осы тәсіл шеңберінде көптеген мектептер мен бағыттар

бар. Олардың бірі адамның потенциалды мүмкіндіктерін

ашуда еңбектенсе, екіншісі тұлғалық біртектілікті бірінші

орынға қояды, ал үшіншілері тұлғалық жетілу бойынша

адамның жауапкершілігін, еріктілігін терең танып білуді

мақсат етеді.


1. Таланов В.Л., Малкина-Пых И.Г. Справочник практического психолога – СПб.: Сова. М. 2012.

2. Козлов В.В. Работа с кризисной личностью: Методическое пособие – 2-е изд., доп. – М.: Психотерапия, 2017. – 336 с.

3. Эволюция психотерапии. Т. 3: «Letitbe...»: Экзистенциально-гуманистическая психотерапия. — М., 1998г.

4. Экзистенциальная психология. Экзистенция / Пер. М. Занадворова и

Ю. Овчинниковой. — М., 2016 г.

5. Ялом И. Экзистенциальная психотерапия / Пер. Т. С. Драбкиной. — М.,

2009 г.

6. Бьюдженталь Дж. Искусство психотерапевта. — СПб., М. 2011.

23

№

1 (32) 2020

Білім беру мәселелері

ОНТАГАРОВА ДИНАРА

РАХИМОВНА

Семей қаласының

Шәкәрім атындағы

мемлекеттік

университеті, доцент

м.а., п.ғ.к.

КАРИМОВА НАЗЕРКЕ

АМАНГЕЛДЫКЫЗЫ

Семей қаласының

Шәкәрім атындағы

мемлекеттік

университеті,


Мақала жоғарғы оқу орны жүйесінде студенттердің оқу

үрдісін ұйымдастыру мәселелеріне арналған. Мақалада студенттердің

кәсіби іс-тәжірибеден өту мәселелері қарастырылады.

Статья посвящена организации учебной деятельности студентов

в системе высшего образования. В статье рассмотрены

вопросы организации профессиональной практики

студентов.

The article is devoted to the organization of educational activities

of students in the system of higher education. The article deals

with the organization of professional practice of students.

24

Студенттердің кәсіби практикасының кезеңдері

Практиканың негізгі мақсаты – студенттерді пән мұғалімі

және сынып жетекшісінің біртұтас қызметтерін орындауға

дайындау. Ғылыми ізденістің жалпы әдіснамасынан теориялық

білімдерін бекіту, студенттердің ғылыми жұмыстарды

ұйымдастыруға байланысты практикалық іскерліктерін қалыптастыру.

Практиканың міндеттері:

1. Жалпы орта білім беретін мектеп, оның бастауыш

сатысының проблемаларымен танысу негізінде, зерттеу

тақырыбын анықтау.

2. Студенттің ғылыми зерттеу жұмысын жоспарлау біліктілігін

қалыптастыру.

3. Жоспар негізінде теориялық зерттеу әдістерімен жұмыс

жасау біліктілігін қалыптастыру.

4. Зерттеудің эмпирикалық әдістерін таңдау, қолдану

біліктіліктерін қалыптастыру.

5. Зерттеудің математикалық – статистикалық әдістерін

қолдану біліктіліктерін қалыптастыру.

6. Педагогикалық – психологиялық эксперимент құру

және зерттеу нәтижелерін талдау біліктіліктерін қалыптастыру.

7. Тәрбие және оқу тәжірибесіне педагогикалық зерттеулер

нәтижелерін енгізу іскерлігін қалыптастыру.

Кәсіби практиканы өткізу төмендегі жағдайларды ескере

отырып жүзеге асырылады:

- біртұтас педагогикалық үрдісті маманның кәсіби қызметінің

нысаны ретінде түсінуге бағытталған теориялық

және практикалық дайындықтың өзара байланысы;

- студенттің білім алатын мамандығына байланысты кәсіби

практиканың бірінші курстан бастап бітіруші курсқа дейінгі

кезеңділігі және жүйелілігі;

- кәсіби практиканы өту барысында болашақ маманның

ғылыми-зерттеушілік жұмысқа бақыттау;

- кәсіби практиканың нақты мамандыққа бағытталуы [1].

Студенттердің кәсіби (педагогикалық) практикасы 4

Практика кезеңі Жұмыс мазмұны Жұмыс формасы

1.Дайындық кезең Практикадан

өту кезеңі 1-апта

2.Практика өтетін орындарды

анықтау, мектеп басшыларымен

келісу,практика бағдарламасымен

таныстырып, сол негізде

студенттерді сыныптарға,

мұғалімдерге бөлу.

1.Практика

бағдарламасын

нақтылау.

Оқу орнының

басшыларымен

кездесу.

кезеңді қамтиды: дайындық, пропедевтикалық, қалыптастырушы

және қорытынды. Бұлардың әркайсысы студенттердің

кәсіби қызметтерін, олардың кәсіби құзереттіліктерінің

қалыптасуына практикалық дайындайтын

арнайы тапсырмаларды жүзеге асырады.

Дайындық – практиканың білім жүйесін, қызмет нормативтерін

және бағаларын, жұмыс бағдарламасын дайындау

мен бекітумен; практика базаларын анықтау мен

оларға студенттерді бөлумен; практиканттар мен дайындаушы

кафедра әдіскерлерінің жұмыстарының сәйкестілігімен;

практикаға дайындау бойынша конференциялар,

семинарлар, практикумдарды өткізуді ұйымдастырумен

байланысты кезең.

Пропедевтикалық кезеңі - бұл кезеңде студенттер мектеппен,

оның құрылымымен, кәсіби қызметтерін жүзеге

асыратын әкімшілік және нормативті құжаттарымен, негізгі

бағыттары мен ішкі тәртіптерінің ережелерімен, мектеп

жұмысының принциптері мен әдістерімен оның дәстүрлерімен

танысады. Практиканттар практика кезеңіндегі

жеке жұмыс жоспарын анықтайды, оларға жаңа кәсіби статус

беретін талап жүйелерімен танысады.

Құрылымдық - бекітілген кәсіби қызмет бағдарламасын

және пркатикалық, зерттеу тапсырмалары жүйесін орындаумен,

есеп құжаттарын жүргізумен, кәсіби білік пен дағдыны

іске асырумен, теориялық білімді практикалық жұмыста

бекітумен байланысты кезең [2].

Қорытынды - практиканттардың есеп жазуы мен күнделікті

және басқа да есеп құжаттарын бекіту, студенттің

практикалық қызмет көлемі мен сапасының балдық бағасы

көрсетілген мінездемесін қоса практикалық қызметтің нәтижелерін

ресімдейтін кезең. Қорытынды конференциялар

өткізіледі, студенттердің жалпы білім көрсеткіші ретінде

дайындығы мен олардың ЖОО оқу сапасы, кәсіби практиканың

(сандық, сапалық, кешендік және аспектілік ) нәтижелері

талданады.

Мамандық бойынша

білім стандарты, типтік

бағдарлама,практиканы

ұйымдастыру талаптарымен

танысу.

Студенттердің мектеп,

сыныптарға бөліну кестесі

Есеп беру

формасы

Жұмыс

бағдарламсы


№

1 (32) 2020

3.Практикаға байланысты

ұйымдастыру конференциясын

өткізу. Практиканың азмұны,

мақсаты, міндеттері, ұйымдастыру

ерекшеліктерімен таныстыру.

Ұйымдастыру

конференциясына

қатысу, практикадан

өтудің жеке жоспарын

жасау

Практика күнделігін

көркемдеу. Практикадан

өтудің жеке жоспары.

Қорытынды кезең.

1.Практика кезінде

атқарылған

жұмыстарды

қорытындылау.

2.Қорытынды

конференция өткізу.

Практика құжаттарымен

жұмыс. Тақырып бойынша

хабарлама дайындау.

Практика

қорытындысы

бойынша есеп.

Күнделік, практика

бағасы.

1 кесте - Практика кезеңдері

1 кесетеде көрсетілгендей практиканы өту барысында бірнеше

кезеңдер қолданылады. Практикадан өту кезеңдері

оқу практикасынан өту кестесімен анықталады, оның шеңберінде

практика бакалаврының өтуінің күнтізбелік жоспары

тіркеледі. Практикадан өтудің негізгі кезеңдері:

1. Практикадан өту орнымен танысу;

2. Студент бекітілген құрылымдық бөлімшенің қызметін оқу;

3. Мамандық бойынша жеке тапсырмаларды орындау;

4. Практика нәтижелерін рәсімдеу.

Практиканың бірінші кезеңінде ұйымның (кәсіпорынның)

ауқымы мен ұйымдық-құқықтық нысанын, ұйымның, мекеменің

т. б. жұмысының ерекшелігін зерделеу мақсатында

практикадан өту орнымен танысу көзделеді.Бірінші кезең-дайындық.

Мақсаты-педагогикалық практиканы ұйымдастыру бойынша

факультеттік жиналысқа қатысу, педагогикалық практиканың

мақсаттары, міндеттері мен мазмұнын, сонымен қатар

ұйымдастыру мәселелерін ұғыну: мектептерге бөлу, практика

кезіндегі студенттің жұмыс тәртібі; есеп беру және қаржы

құжаттарын жүргізу және т. б [3].

Практиканың осы кезеңінде студент-практикант 1-кестеге

сәйкес орындалатын тапсырмалардың күрделілік деңгейін

(білім беру бағыты) өз бетінше таңдайды және мұны күнделіктің

титулдық парағында белгілейді.

Екінші кезең – диагностикалық (1-2 апта практика)

Мақсаттар:

- сабақ кестесін құру және күнделікте, практиканың бірінші

және кейінгі апталарында жүргізілген жұмыстарды талдау;

- диагностикалық құралдарды апробациялау (бақылау,

сұрау, әңгімелесу, сынып журналын оқу және т. б.) және

бекітілген сыныпта тәрбие жұмысын жобалау үшін алынған

нәтижелерді қолдану;

- сынып ұжымының диагностикалық картасын толтыру

және сынып сипаттамасын жасау;

- бекітілген сыныпта сынып жетекшісінің тәрбие жұмысының

жоспары мен технологиясын талдау.

Практиканың үшінші кезеңінде студенттер практика орнында

тікелей басшы беретін мамандық бойынша жеке

тапсырманы орындайды. Есепте практиканың осы кезеңі

студенттің жұмыс орнында жүзеге асыратын жеке функционалдық

міндеттерін және практикадан өту барысында қол

жеткізілген практикалық нәтижелерін сипаттау түрінде көрсетілуі

мүмкін.

Практиканың қорытынды кезеңі қорытынды есеп түрінде

практиканың барлық кезеңінде алынған нәтижелерді ресімдеу

болып табылады (мысалы, практиканың соңғы үш күні

ішінде).

Кәсіби (педагогикалық) практиканың кезеңдері: оқу, өндірістік

(мамандық бейіні бойынша) және диплом алдындағы

практика.

Оқу практикасы студенттердің практикалық негізгі кәсіби

білім беру бағдарламасының кәсіби модульдерін меңгеру

аясында жүзеге асырылады, кәсіби іс-әрекеттің негізгі түрлері

бойынша тереңдетілген дайындықтан кейін олардың

таңдаған мамандығы бойынша жалпы және кәсіби құзыреттіліктерін

меңгеру үшін қолданылады.

Оқу практикасын өткізудің ұзақтығы мен мерзімі оқу жұмыс

жоспарымен анықталады.

Оқу практикасынан өту кезінде оқу тобы кемінде 8 адамнан

кіші топтарға бөлінуі мүмкін.

Өндірістік практикаға (мамандық бейіні бойынша) :

- психологиялық-педагогикалық тәжірибе;

- оқудан тыс тәрбие жұмысы бойынша тәжірибе;

- сыныптан тыс жұмыс тәжірибесі;

- жазғы тәжірибе;

-әр түрлі қызмет түрлерінде оқу-тәрбие жұмысын ұйымдастыру

және сабақ, сынақ сабақтарының практикасы;

Мамандық бейіні бойынша практикадан өту кезінде топ 5-6

адамнан кіші топтарға бөлінуі мүмкін.

Практиканың осы түрлерінің әрқайсысының ұзақтығы мен

өткізу мерзімі жұмыс оқу жоспарымен анықталады [4].

Өндірістік (диплом алдындағы) практика студенттің бастапқы

кәсіби тәжірибесін тереңдетуге, жалпы және кәсіби құзыреттілігін

дамытуға, оның Дербес педагогикалық қызметке

дайындығын тексеруге, сондай-ақ базалық білім беру мекемесінде

бітіру біліктілік жұмыстарын орындауға дайындауға

бағытталған.

Практиканың барлық кезеңдерінің көлемі мен нақты мазмұны

мамандық бойынша практика бағдарламасымен, сондай-ақ

практиканың жеке түрлерінің жұмыс бағдарламаларымен

анықталады.

Кәсіби (педагогикалық) практиканың бағдарламасы студенттердің

практикалық даярлығын ұйымдастырудың мақсатын,

міндеттерін, мазмұнын, әдістері мен ерекшеліктерін

анықтайтын тереңдетілген даярлықтың оқу-әдістемелік кешенінің

міндетті элементі болып табылады.

Кәсіби (педагогикалық) практика оның барлық кезеңдерінде:

- алған мамандығына сәйкес түлектердің дайындық деңгейіне

мемлекеттік талаптарды орындау;

- теориялық және практикалық оқытудың қисынды өзара

байланысы мен үйлесімділігін, практиканың барлық кезеңдерінің

сабақтастығын қарастыратын практика бағдарламасына

сәйкес студенттердің негізгі кәсіби қызмет түрлерін

меңгеруінің үздіксіздігі, кешенділігі, жүйелілігі.

Қорыта айтқанда, практиканың негізгі міндеттері: студенттердің

ұстаз мамандығына деген қызығушылығын тәрбиелеу;

педагогикалық қызметтің тұтас бейнесін қалыптастыру;

педагогикалық шеберлік пен дағдыларды қалыптастыру; педагогикалық

іс-әрекет тәжірибесін құру болып табылады [5].

Кәсіби тәжірибе білім беру үдерісіне енгізілген ғылыми-зерттеу

қызметінің нақты нәтижелерін анықтауға, оларды

зерттеу шығармашылығы арқылы бастамашылық жасауға

және дамытуға, шығармашылық кәсіби өзін-өзі басқару мен

дамытуға қабілетті маманның жеке басын қалыптастыруды

қамтамасыз ететін жаңа педагогикалық технологиялар мен

оқыту құралдарын іздестіруге мүмкіндік береді. Болашақ

мұғалімнің кәсіби практиканың барлық түрлерін өту барысында

ғылыми-зерттеу жұмыстарына араласуға дәйекті

бағдарлануы классикалық педагогикалық және инновациялық

технологияларды меңгеруге ықпал етеді.

25

№

1 (32) 2020



1. Өнербаева З.О. Болашақ химия мұғалімінің кәсіби даярлаудың теориялық және практикалық мәні мен сапасы [Текст]

/ Өнербаева З.О. // Ізденіс - Поиск Гуманитарлық ғылымдар сериясы. - 2009. - №1. - Б.270 - 273.

2. Иманқұлова Л. Педагогикалық практика және кәсіби іскерлікті қалыптастыру[Текст] / Л. Иманқұлова // Қазақстан

мектебі. - 2012. - №7. -Б.36-38

3. Аманқұлов К. Болашақ мамандарды кәсіби даярлаудағы педагогикалық практиканың орны / К. Аманқұлов // Ұлт

тағылымы . -2008. -№4. - Б. 18 - 20

4. С. Қ. Бердібаева, А.И. Гарбер, Н.М. Садықова. Әл - Фараби атындағы Қаз ҰУ хабаршысы / С. Қ. Бердібаева, А.И.

Гарбер, Н.М. Садықова// Психология және социология сериясы. - 2016. - №2. - Б.198 - 202

5. Орманов А. Бүгінгі практикант - ертеңгі маман /А.Орманов// Абай. - 2016. -№5. - Б.73-76

26

Педагогика

№

1 (32) 2020

ИСКАКОВА РАВИЛЯ

НАДИЛЬЕВНА

Учитель истории КГУ

«Экономический лицей»

г.Семей

БАЛЫКБАЕВ МАКСАТ

МУКАНОВИЧ



г.Семей

ИДРЫШЕВА ГУЛЬЖАН

САПАШЕВНА



г.Семей

ЖИЛКОВА СВЕТЛАНА

АЛЕКСЕЕВНА



г.Семей

Мақалада сыни тұрғыдан ойлау технологиясына анықтама беріліп, оны орта мектептегі тарих сабақтарында

қолдану жолдары көрсетілген. Авторлар сын тұрғысынан ойлау технологиясының элементтерін және оларды тарих

пәні сабақтарына қосу тәсілдерін қарастырады.

В статье дается общее представление о технологии критического мышления, и описываются пути его использования

на уроках истории в средней школе. Авторы рассматривают элементы критического мышления и способы

их применения в ходе урока.

The article describes the common concept of critical thinking and ways of its usage at lessons of history in secondary school.

The authors also consider elements of critical thinking technology and variety of ways of including them into the process of

teaching.

Из опыта применения стратегий критического

мышления в преподавании истории

Приоритетной целью современной системы образования является формирование и развитие у школьников критического

мышления, умения учиться, способности к само-развитию и самосовершенствованию. В мировой педагогической

практике накоплен значительный арсенал стратегий обучения, системное применение которых позволяет повысить

качество преподавания и эффективно решить поставленные образовательные задачи. Среди них стратегии критического

мышления, которые ориентированы на активное вовлечение обучающихся в учебный процесс через организацию

индивидуально - групповой работы.

В данной статье мы хотели бы поделиться своим опытом по использованию стратегий критического мышления в преподавании

истории на примере урока истории Казахстана в 8 классе по теме «Восстание в Букеевской Орде 1836-1838

гг.». Тема изучается во второй четверти. На ее изучение отводится 2 часа. Цели обучения: 7.3.1.5 – определять причины

и последствия национально-освободительной борьбы казахского народа против колониальной политики; 7.3.1.6 – оценивать

роль руководителей национально-освободительных восстаний.

Как известно, урок с использованием стратегий критического мышления состоит из трех этапов:

1).Вызов (этот этап направлен на вызов имеющихся знаний и создание положительной мотивации и активности в

работе);

2). Осмысление (этап активного погружения в изучаемый материал);

3). Рефлексия (этап направлен на анализ уровня познания изучаемого материала урока).

Урок с использованием стратегий критического мышления предполагает организацию групповой работы учеников в

формате диалогового обучения. Диалоговое обучение в свою очередь опирается на серию последовательных вопросов

различного уровня сложности, конструктивное обсуждение которых позволяет критически и всесторонне изучить и

осмыслить изучаемый материал, и достичь в итоге целей урока.

Какие стратегии мы применяем в своей практике и предлагаем к использованию на этапе вызова?

Начинаем урок с прослушивания кюя Курмангазы «Кишкентай». https://www.youtube.com/watch?v=MQdNNLzXlU8

Предлагаем ученикам внимательно прослушать аудиоматериал, затем организуем кумулятивную беседу:

1). Кому знакомо это музыкальное произведение, кто является его автором?

2). Какие эмоции вызвал у вас кюй? Что вы почувствовали от услышанного?

3). Что пытался передать Курмангазы в своем произведении?

4). Почему данный кюй Курмангазы назвал «Кишкентай»?

5). Знаете ли вы какое событие описано в кюе?

Другой вариант начала урока – это после объявления темы и цели урока организация обсуждения с учениками отрывка

поэмы Абая «Искандер», посвященной Александру Македонскому:

Ученый подошел к весам и просто

На кость стал сыпать землю - горсть за горстью,

И золотом наполненная чаша

Перетянула сразу чашу с костью.

У Искандера голова шла кругом,

27

№

1 (32) 2020


Он на весы смотрел почти с испугом,

Но, отведя ученого в сторонку,

Узнал, в чем суть от мудреца и друга:

- Простая эта кость коварней яда –

Любых сокровищ мало нашим взглядам,

И только тем, кого зароют в землю,

Ни серебра, ни золота не надо.

У ненасытных глаз большая сила,

Слепая жадность многих погубила,…

Вопросы для обсуждения:

1). Какое отношение может иметь данная поэма к теме нашего урока?

2). Что осуждает поэт в данной поэме? Кого можно считать прототипом жадности и алчности?

Еще один прием, который можно использовать на этапе вызова - «Кинометафора». Ученикам предлагается посмотреть

видеофрагмент по произведению М.Шаханова «Тулпар намысы». Затем в ходе кумулятивной беседы

предлагаем обсудить вопросы:

1). Как спасти тулпара, попавшего в трясину? Предложите свои решения.

2). Как данный сюжет связан с темой нашего урока?

Все предлагаемые приемы универсальны, так Баскет-метод можно использовать как на этапе вызова, так и на этапе

рефлексии. Он основан на имитации ситуации. Например, ученик должен выступить в роли гида и провести экскурсию

по историческому музею. В историческом музее будут экспонатами: портреты, высказывания, иллюстрации к историческим

событиям и др. При этом задача гида — собрать и донести информацию о каждом экспонате. Это может быть

работа как индивидуальная, так и групповая.

На этапе осмысления в качестве стимулирующего материала предлагаем ученикам прослушать аудиоматериал стихотворения

Махамбета Отемиуслы. https://www.youtube.com/watch?v=FiNXjpjQ-Z0

Вопрос для обсуждения:

- Как показан образ Жангира в поэме Махамбета «Жангир хан»?

Задание к источнику:

- Дайте характеристику поэту Махамбету, опираясь на его стихи. Аргументируйте свою точку зрения.

После изучения учебного материала, где описана ситуация накануне восстания, его предпосылки, причины и цели

применяется стратегия «Пьедестал» - ученикам предлагается проранжировать по степени важности причины восстания,

аргументируя свой выбор.

Акцентируя внимание учеников на цели восстания и степени ее реализации, ученикам предлагаются следующие

вопросы к обсуждению:

1). Какая идея сближала Исатая Тайманулы и Махамбета Отемисулы?

2). Были ли шансы у повстанцев на достижение своих целей? Что помешало их достичь?

3). Какие факты свидетельствуют, что восстание имело не только антиколониальный, но и антифеодальный характер?

Прием «Фишбоун» («Рыбная кость») эффективен при выявлении причинно-следственных связей исторического события,

в данном случае ученикам предлагается выделить предпосылку и причины восстания с опорой на конкретные

факты, определить итоги, последствия и историческое значение. Графическое изображение позволяет проследить логику

развития события.

Стратегия «График событий» применяется при изучении хода восстания, когда ученикам предлагается составить

график, через который можно проследить начало, подъем и ослабление восстания.

Прием «Озвучка» можно использовать при закреплении материала о ходе восстания. Предлагается ресурс (0.56-2.37

Букеевская орда) и (3.10-5.54 НОД Исатай). Ученики в группах составляют сценарий, затем выступают, озвучивая видеофрагмент.

Выступление группы оценивается по критериям и баллам, примерный набор:

- соответствие текста озвучки описываемому ходу событий - 1 б.,

- качество речи (грамотность, выразительность) – 1 б.,

- свободное владение материалом – 1 б.,

- соблюдение тайм менеджмента – 1 б.

На этапе рефлексии предлагается применить прием «Сундук мудрости». Ученикам индивидуально предлагается на

небольшом листочке написать вопрос, по факту, вызвавшему наибольший интерес, либо затруднение. На обороте

указать свое имя. Листочки с вопросами кладутся в сундук (коробку), перемешиваются. Ученики берут из сундука по одному

листочку и отвечают на вопросы, поочередно. Количество участников определяется в зависимости от количества

учеников в классе и времени, выделенного на данную работу.

Совет мудрецов (2-3 способных ученика) оценивают вопросы и ответы, учитывая содержательность, глубину и оригинальность

вопрос/ответа. Определяют лучшие вопросы и ответы.

Одним из эффективных приемов на этапе рефлексии является прием «Выходной билет». Это конструктивная об-

28


№

1 (32) 2020

ратная связь позволит учителю корректировать и планировать дальнейшие шаги по урокам.

-Каждому ученику выдается билет для заполнения перед выходом из кабинета, с ответами на вопросы: Что самое важное

я узнал сегодня? Какие вопросы у меня еще есть? Эти билеты необходимо отдать учителю, когда ученики выходят

из кабинета.

В качестве творческого домашнего задания по желанию ученикам предлагается преобразовать изученный материал

и для более эффективного его запоминания представить его в каком-нибудь музыкальном жанре, к примеру, в стиле

рэпа.

29

№

1 (32) 2020

Арнайы педагогика

МЕЙРМАНОВА ШУГЫЛА

ЕСИМБАЕВНА

АБИЛЬБЕКОВА ДАНА

САДИБЕКОВНА

ШҚО ББ «№6 арнайы

мектеп – интернаты» КММ

логопед-мұғалімдері

Дислалия - дыбыстардың айтылуының бұзылулары, ол

негізі нейро-динамикалық процестердің әлсіздігіне, немесе

тіл құрылысының артикуляциялық бөлігінің анатомиялық

құрылысының бұзылуына негізделген. Сонымен қатар дислалияда

сөздің лексикалық және грамматикалық құрылысы

сақталады.

Дислалияда дыбыс не айтылмайды не бұзылып айтылады,

немесе мүлде болмайды. Егер 1-4 дыбысқа дейін

бұзылып айтылса қарапайым дислалия деп аталады, 5

немесе оданда көп болса күрделі дислалия деп аталады.

10-15 дыбысты бұзып айтқанда қарым-қатынас нашарлайды,

ал бұл ауызша және жазбаша тілдің бұзылуына әкеп

соғуы мүмкін. Мұндай күрделенудің механизімі былайша

түсіндіріледі. Тіл дыбыстарын айтқанда артикуляция мүшелерінің

қозғалысынан кинестикалық сезім пайда болады.

И.П. Павлов екінші сигнал жүйесінің қалыптасуында

кинестикалық сезімдерге үлкен мән беріп және оларды базалық

компоненттер деп атады. Дыбыс шығаруды қалыптастыруда

осы кинестикалық сезімдер үлкен роль атқарды.

Дыбыс айтылуы бұзылғанда толыққанды базалық компонент

болмайды, соның салдарынан дыбыстардың шығуы

дамымайды. Балалар акустикалық және артикуляциялық

ұқсас дыбыстарды сатыламайды, қиын айтылатын дыбыстары

бар сөздер меңгерілмейді. Балалардың сөздік қоры

қалыптан қалыңқы болады да, ол тілдің грамматикалық

құрылысына әсер етеді, мұндай жағдайда жұрнақ, жалғаулар

меңгерілмейді. Сөйтіп, дислалияның күрделі формалары

тілдің жалпы дамымай қалушылығына әкеледі.

Дислалияның зерттелу тарихы

«Дислалия» терминін бірінші рет швецариялық дәрігер

Р.Шультес ХIХ жүзжылдықтың 30 шы жылдарында енгізді

және осы бұзылысқа «артикуляциялық мүшелердің кемістігіне

негізделген, дыбыс айтылуындағы бұзылулар» деген

анықтама берді. Вильнюс университетінің профессоры

И.Франк 1827 ж. Дислалияға дыбыс айтылуындағы барлық

бұзылулардың түрлерін жатқызады. ХХ ғ. 60 жылдарында

С.С. Ляпидевский, Б.М. Грингшпунаның жұмыстарында

жекелеген тіл бұзылулары ринолалия, дизартрияның өшкен

формалары деп бөлінеді.

Қазіргі уақытта дислалия деп есту қабілеті дұрыс және

сөйлеу тілі аппаратының инервациясы сақталған қалпында

сөйлеу тіліндегі дыбыстардың айтылуының бұзылуын

атайды.

Алдыңғы қатарлы логопед- дефектологтар О.В. Правдина,

Ф.Ф. Рау, М.Ф. Фомичева, М.Е. Хватцевтардың дислалияның

теориялық және практикалық проблемаларына

қатысты, бірнеше жұмыстары бар.

Дислалияның таралуы және себептері

Ф.Ф Рау деректері негізінде, дислалия типі бойынша дыбыс

айтудағы бұзылулар мектеп жасына дейінгілердің 15-

Мақала тіл дамуында дислалиялық ауытқулары бар балалардың

психологиялық ерекшеліктері туралы. Мақалада дислалаия ұғымына

анықтама беріліп, дислалиялық ауытқуы бар кіші мектеп жасындағы

жасындағы оқушылармен жұмыс жасаудың ерекшеліктері сипатталады.

Статья посвящена психологическим особенностям младших школьников

с дислалией. В статье выделены общие закономерности развития

детей с нарушением речевого развития, дано определение понятию

«дислалия» и выделены психологические особенности младших

школьников с дислалией.

The article is devoted to the psychological characteristics of elementary

school students with dyslalia. The article highlights the general patterns of

development of children with speech impairment, defines the concept of

"dyslalia" and highlights the psychological characteristics of primary school

children with dyslalia.

Дислалия

25 %, оқушыларда 5-7% кездеседі.

Г.Г Омельченко мәліметтері бойынша, дислалия мектеп

жасына дейінгі жай болады, ауылға қарағанда қалада

жиірек, қыздарға қарағанда ұлдарда көп кездеседі.

Балаларда дислалияның болуы артикуляциялық аппараттың

перифериялық бөлімінің құрылысына әсер етуші

факторлармен- механикалық (органикалық) дислалия

және әлеуметтік- психологиялық негіздегі факторларфункционалды

дислалиямен түсіндіріледі.

Органикалық дислалияның себептері:

- Тіл астындағы сіңірдің қысқалығы;

- Жақ сүйектері құрылысының ақаулары;

- Тістердің құрылысының ақаулығы;

- Таңдай құрылысының ақаулары;

- Тілдің құрылысының ақаулары;

- Еріндердің дұрыс орналаспауы;

Функционалды дислалия себептеріне жатады:

- Соматикалық әлсіздік;

- Жағымсыз әлеуметтік орта;

- Психикалық дамудың тежелуі;

- Жанұядағы екітілділік;

- Педогогикалық босаңдық;

- Фонематикалық есту қабілетінің;

Дислалияның негізгі түрлері.

Дислалияны топтастыру негізіне түрлі белгілер жатқызылуы

мүмкін.

I. Механизімнің зақымдану негізінде К.П Беккер, М. Совак,

О.Н Правдина сенсорлық және моторлы дислалияны

жатқызады. Сенсорлық дислалияның негізінде- тіл есту

зоналары қызметінің бұзылуы жатыр, моторлы дислалия

негізінде- тіл қозғалушы аймақтың қызметінің бұзылуы жатады.

II. Кемістіктің дыбыс айту белгілеріне қарай дислалияның

келесі түрлерін жатқызады:

1. Ысқырық сигматизімі: ысқырып айтылатын дыбыстардың

айтылуының бұзылуы.

2. Ызың сигматизімі: ызың дыбыстардың айтылуының

бұзылуы.

3. Ротоцизм: Р дыбысының айтылуы мен оның жіңішке

нұсқасының бұзылуы.

4. Ламдацизм: Л дыбысының айтылуы мен оның жіңішке

нұсқасының бұзылуы.

5. Таңдаймен айтылатын дыбыстардың кемістігі:

6. Жіңішке дыбысты айтудағы кемістік:

7. Ұяң дыбыстар мүкістігі:

Егер дыбыс бұзылып айтылса, кемістікке топтастыру бойынша

аты беріледі. Егер тіл жүйесінде бар дыбыс басқа

дыбыспен алмастырылса, кемістіктің алдына «пара» термині

қосылып айтылады.

III. Егер топтастыру негізіне бұзылу сипатын ескеретін

30

Арнайы педагогика

түзету жұмыстарының бағыттарының негізі алынса, онда

дислалияның келесі түрлерін даралайды:

- акустика фонематикалық; фонематикалық есту қабілетінің

қалыптаспауы салдарынан пайда болады. Осыдан

барып акустикасы ұқсас дыбыстарды қабылдай алмау

және айта алмау туындайды. Мысалы: ысқырық дыбыстар.

- артикулярлы фонематикалық: бас ми қабығының моторлы

аймағының сөйлеу кезінде қажетті дыбысқа тән артикуляцияны

айыруы қалыптаспауы жатады. Бұл жағдайда

балалар барлық дыбыстарды айырады, ал айта алмайтын

дыбыстарының орнына артикуляциясы жеңіл дыбысты

қолданады. Мұндай дыбыс субститут деп аталады.

- артикулярлы- фонетикалық: тілдің дыбыстық көркемделуінің

қателігіне және дыбысты айтуда артикуляциялық

органның қате бейімделуіне негізделген. Мұндай жағдайда

дыбыс тіл жүйесіне сай айтылмайды. Мұны логопедияда

аллофон дейді. Бұл жағдайда дыбыстың барлық функциясы

сақталады, балалар есту арқылы барлық дыбыстарды

таниды, басқа дыбыстардан айыра алады.

Дислалияда логопедиялық көмек беру әдістемелері

Дислалияны түзету дислалия түрлері мен формаларының

нақты диагностикасынан кейін, логопедиялық сабақтарда

жүргізіледі. Дислалия бойынша дыбыс айтылуының

бұзылуын түзеткенде келесі принциптерді ескеру

керек: түзету кезіндегі кемістіктің құрылымын, сабақтардың

жүйелілігі мен реттілігін, іс-әрекеттің басты түрі сатылы қатынасты

сақтау.

Дислалияда логопедиялық жұмыстар 4 бағытта жүр-

№

1 (32) 2020

гізіледі:

1. Дайындық кезеңі.

2. Дыбысты жеке айту.

3. Дыбысты автоматтандыру.

4. Дыбысты сатылау (дифференцияция)

Дайындық кезеңінде негізгі мақсат тіл есту және тіл қимыл

анализаторларының дайындығы. Артикуляциялық

мүшелердің қимылдарын қалыптастыру, ауа ағымдарының

бағыты мен қол моторикасын қалыптастыру.

Көп дыбыстар ауа ағымының бағыты бойынша айтылады.

Ол әрекет жүйелі жүреді. Логопед ауа ағымының тілдің

ортасымен өтуін, оның бағытын және жеткілікті ұзақтығын

қадағалайды.

Қолдың ұсақ моторикасын дамыту арқылы артикуляцияны

дамытуға әсер етеді.

1. Дыбысты жеке қою: дыбысты дұрыс айту үш тәсілмен

орындалады: еліктеу, механикалық және аралас. Бірінші

көру және тіл қозғаушы анализаторларға сүйену керек. есту

анализаторы дыбыс дұрыс айтылғанда ғана қосылады.

2. Дыбысты машықтандыру (автоматтандыру): дыбысты

машықтандыру бала дыбысты жеке түрде дұрыс айтқанда

ғана іске кіріседі. Дыбысты дұрыс айтуды жеке түрде бекіту,

буындарда, сөздерде, сөйлемдерде және өз бетімен байланыстырып

сөйлеуде машықтандыру керек.

3. Дыбысты топтау: бала есту арқылы акустикасы ұқсас

дыбыстарды топтай алмағанда қажет кезең.

Қорытынды: дислалияның түрлі формаларын жою үшін,

тіл есту және тіл қозғаушы анализаторларының қызметтеріне

жүйелі түрде жұмыс қажет.


1. Волкова Л.С. Логопедия.- М: Владос, 1998ж.

2. Филичева Т.Б. Чевелеева Н.А, Чиркина Г.В логопедия негіздері.- М: Просвещение, 1989 ж.

3. Выготский Л.С. Проблемы дефектологии. – М: Владос, 1995ж

4. Словар логопеда / под ред. Селиверстова В.И. – М: Владос 1995ж

5. Введение в логопедию. Ч. 1. Материалы для практического усвоения системы фонем русского языка. / сост: Фомичева

М.Ф. Оганесян Е.В. – М: Институт практический психологии, 1996ж

31

№

1 (32) 2020


КАЙРАНБАЕВА ГУЛШАТ БОЛАТОВНА

ШҚО ББ «№6 Арнайы мектеп –

интернат» КММ, Семей қаласы

Дефектолог мұғалім

Берілген сабақ жоспары «Математика» пəнінен жаңартылған оқу

мазмұны бойынша сабақ жүргізудің үлгісі ретінде ұсынылған. Сабақ

жоспары арнайы қосалқы мектеп-интернат ұстаздарының назарына

ұсынылады.

Данный конспект урока по предмету «Математика» рекомендуется

в качестве примера проведения урока по обновленному содержанию.

План урока предлагается вниманию педагогов вспомогательной школы

– интернат.

Lesson plan is recommended as a sample for conducting lessons of updated

program on mathematics and for teachers of special correction boarding

schools.

Жаңартылған оқу мазмұны бойынша "Математика"

пәнінен сабақ жоспары

Пән: Математика.

Сабақтың тақырыбы: 15 саны және цифры. Ортақ

тақырып: «Сәулет өнері».

Сабақтың мақсаты: Сан және цифр туралы түсінік беру,

15 санының қосындысын алу.

Міндеттері:

1.Білімділік: 3.2.7 11-19 сандарын екі тәсілмен алуды

түсіндіру (онға бірнеше бірлікті қосу, алдыңғы санға 1-ді

қосу). 3.1.10 11-20 сандарын жазу, екітаңбалы сандағы

цифрлардың орындық мәнін түсіндіру. 3.2.1 сан есімдерді

1-ден, сондай-ақ кез келген саннан бастап, 20 саны

көлемінде тура және кері тәртіпте атауды үйрету. 3.2.1.13

сан қатарының қасиетін түсінуді үйрету, 15 санының орнын

таба білуге үйрету.

2.Түзету – дамытушылық: Ойлау, есте сақтау қабілеттерін,

зейінін, қолдың ұсақ моторикасын дамыту.

3.Тәрбиелік: Сәулет өнері, Қазақстан мемлекетіндегі

сәулет туындылары туралы түсінік бере отырып, эстетикалық

тәрбие беру. Математикалық сауаттылыққа, дербестікке,

ұқыптылыққа тәрбиелеу.

Сабақтың тегі: Дәстүрлі сабақ

Сабақтың түрі: Жаңа сабақ

Сабақты жабдықтау: ТҚЖ – Теледидар, ноутбук. Көрнекілігі

– Ұсақ шот тастары, бау, санау материалы, санауыш

таяқшалар, резеңке, абак тақтайшасы, абак сызғышы,

разрядтар кестесі, қима таратпа карточкалар, карточкалар,

сандар қатары, үйшік.

Сабақтың барысы:

Ұйымдастыру кезеңі:

Амандасу. Психологиялық бағыт беру:

Мынау менің жүрегім – бәрін осы бастаған,

Мынау басым ақылды – бәрін осы басқарған,

Мынау менің қолдарым – бәр жұмысты атқарған.

Ауызша санау: 1-14 тура, 14-1 кері санау.

Қызығушылықты ояту: Мұғалім карточкаларды көрсетеді.

№1-10 карточкалар: 1-14 жоқ санды атау. №1-10 карточкалар:

1-14 санның көршілерін атау. №1-10 карточкалар: 1-14

салыстыру. №1-10 карточкалар: тура, кері санау арқылы

санның алдындағы үш санды, санның соңындағы үш санды

атау.

Негізгі бөлім:

Жаңа тақырыпты түсіндіру

-Балалар, бүгін біз жаңа сан және цифрмен танысамыз.

Қандай санмен танысатынымызды практикалық әрекет барысында

табайық.

Көрсетілім материалды демонстрациялау арқылы

түсіндіру:

Санауыш таяқшадан 10 таяқша санап алыңдар, резеңкемен

буыңдар. Бір бумада неше таяқша бар? 10 таяқша. Бұл

неше ондық? 1 ондық. Енді осы ондыққа тағы 5 таяқша санап

алып қосыңдар. Қалай есеп құрастырамыз? 10+5=15.

-Сонымен, біз қай санмен танысады екенбіз? 15 саны.

Хормен атау: Он бес.

-Разрядтар кестесін алыңдар. Қима карточкалардан

бір ондық алыңдар. Оны кестенің ондықтар қатарына салыңдар.

Енді қима карточкадан бес бірлік алыңдар. Оны

кестенің бірліктер қатарына салыңдар. Қай сан шықты?

Абак сызғышын алып, 15 санын абак сызғышында көрсетіңдер.

15 саны бір ондықтан және бес бірліктен тұрады.

15 санының ондығы 1, бірлігі 5 екенін анықтайды.

32


-Абак тақтайшасын алыңдар. Бір ондық алыңдар. Енді

бірліктерден 5 бірлік алыңдар. Қалай есеп құрастырамыз?

10+5=15.

Санау материалдары арқылы: 14 шоттың ақ тасын бауға

өткізеді. Тағы 1 қара түсті тас қосады. Нешеу болды?

14+1=15

15 санының құрамына тоқталады.

-Сонымен 15 санын қандай сандардың қосындысы

арқылы алдық? Үйшікке салады.

15

10+5 14+1

-Сонымен 15 саны сандар қатарында қай саннан кейін

тұрады? 14-тен кейін. Сандар қатарын толықтыру.

-Енді сандар қатарында ең үлкен сан қай сан болды? -Ең

кіші сан ше?

Біріншілік бекіту:

Саусақ жаттығуларын жасату: «Шам», «Солдаттар»,

«Шынжыр», «Жүзік».

Дәптермен жұмыс: Дәптерге әдемілеп 15 цифрын үлгі

бойынша жазғызу.

-Балалар, 15 қандай сан? Екі таңбалы. 15 саны 1 және

5 сандарынан тұрады. Ендеше 15 санын екі шақпаққа жазамыз.

1 5

1,2,3 топ: 15 цифрын үлгі бойынша жазады. 4 топ: 15 цифрын

қарындашпен жазылғанды бастыру арқылы жазады.

Екіншілік бекіту:

Кітаппен жұмыс: 1, 2, 3 топ оқушылары

Есеп шығару:

№

1 (32) 2020

10+5 15–5 12+3 12+1

15–3 13+2 15–2 10+3

14+1 15–4 10+4 13+1 12+2 т.б.

Мәселе есеп:

Анарда – 10 т.

Айгүлде – 5 т. -?

Ш: 10т.+5т. =15т.

Жауабы: 15 теңге

4 топ: 15 санына берілген сурет көшірмесін, цифрды бояту,

жазуын жаздырту.

4 топ: Карточкамен жұмыс: Балалар, санап отырып цифрларды

ретімен қойып шығады. Пайда болған суретті атайды.

Ортақ тақырып бойынша жұмыс: «Сәулет өнері».

–Балалар, сәулет өнері дегеніміз не? – Қазақстан мемлекетіндегі

сәулет өнері туралы түсінік бере отырып, ғимараттардың

суреттерін көрсету? – «Бәйтерек», «ЭКСПО»

шары, «Хан шатыр», Семейдегі аспалы көпір т.б.

Абак тақтайшасымен балаларға тапсырма орындатып

жаттықтыру.

-Ондықтардан 1 ондық ал, 4 бірлік ал. Енді 1 ондық, 2 бірлік

ал. 1 ондық, 3 бірлік ал т. б.

Қорытынды бөлім:

-Бүгін сабақта не істедік?

-Қандай цифр және санмен таныстық?

-15 санын қалай алдық?

-15 санының ондығы және бірлігі қайсы?

-15 сандар қатарында қай саннан кейін тұрады?

Сабақты аяқтау: Үйге: 1, 2 топ: 97 бет. № 16 (4 баған)

3 топ: 97 бет. № 16 (2 баған)

4 топ: қарындашпен мұғалімнің жазып бергенінің үстінен

бастыру арқылы жазады.

Оқушыларды бағалау.

33

№

1 (32) 2020


МАХАДИЕВА ЛЯЗИПА

КИСАМБИНОВНА

КГУ «Специальная

школа-интернат N6’’,

г. Семей, воспитатель

БЕЙСЕНОВА ГУЛЬМИРА

РАХМАТОЛЛАЕВНА

КГУ «Специальная

школа-интернат N6’’,

г. Семей, воспитатель

Берілген әдістемелік жұмыс - бастауыш сынып

оқушыларына өткізілетін тәрбие сағатының үлгісі.

Әдістемелік жұмыс бастауыш сынып мұғалімдері

мен әдіскерлеріне, сондай-ақ педагогикалық

мамандықтарда білім алатын студенттер мен магистранттарының

назарына ұсынылады.

Данная методическая работа представляет собой

разработку классного часа для учащихся начальных

классов. Работа будет интересна учителям и методистам

начальных классов, а также студентам и магистрантам

педагогических специальностей.

This methodological work represents the plan of class hour

for primary school pupils. The work will be interesting to

teachers and methodologists of primary school as well as

to students and undergraduates of pedagogical specialties.

Новогодний праздник «Пять ключей от сундука»

Цель: Учить создавать атмосферу праздника, радости

от участия в коллективном деле и развитие коммуникативных

и творческих способностей.

Задачи:

Образовательная: Формировать умения выступать на

сцене.

Коррекционно-развивающая: Развивать и реализовывать

свои творческие способности, коррекция познавательной

деятельности.

Воспитательная: Воспитывать интерес к народным традициям,

к истокам праздника, любовь к театру.

Оборудование: праздничное оформление зала, атрибуты

к празднику.

Краткое содержание: сундук с подарками заколдовали

пять сказочных персонажей: Баба Яга, Водяной, Кот-Баюнчик,

Соловей Разбойник и Кощей. Два ведущих: Василиса

Премудрая и Иванушка стараются достать ключи и в этом

им помогают дети.

Действующие лица: Василиса Премудрая (ведущая),

Иванушка (ведущий), Баба Яга, Водяной, Кот Баюн, Соловей

Разбойник, Кощей, Дед Мороз, Снегурочка.

Звучит сказочная музыка, в зале стоит нарядная елка, немного

в стороне от нее стоит сундук , на сундуке висит пять

огромных замка.

Ход мероприятия

В зал входят ребята старших классов под хороводную

музыку поют песню про новый год, затем дети рассаживаются

на свои места.

Литературный монтаж: Асылбек, Катя, Ида, Артем читают

стихотворение про новый год,

Анара и Данара на казахском языке.

В зал входит Иванушка, за ним Василиса

Иванушка (бежит к елке)

- Ой Василисушка, смотри какая тут лесная красавица!

Глаз не оторвать, для кого же эта красота?

Василиса: — Для наших ребят! Это для них лесная красавица

так принарядилась!

Иванушка:---- Ты посмотри сколько ребят, гостей собралось!

Ой елочка моргнула нам, она с нами поздоровалась,

давайте и мы поздороваемся с елочкой и крикнем Елочка

гори!!!

Иванушка: — Ой, Василиса, что это такое. Прислушивается

к руке с часами. Тик так, тик так, что это?

Василиса: — Это наши волшебные часики, они отсчитывают

последние часы и минутки уходящего года. Давайте

ребятки споем вместе с часиками волшебную песенку.

Хороводная песня: (вокруг елки)

Иванушка:

— Вот это да! Какие детки у нас замечательные, как красиво

поют. А мы вот с тобой Василиса ходим, все ходим

тропами неведанными, да дорогами лесными. (Обходят

вокруг елки и натыкаются на сундук).

Иванушка (громко)

— Ух, ты, богатство к нам привалило! Василиса я нашел

огромный сундук с золотом!

Василиса делает вид что плачет:

— Что ты Иванушка, горе нам горе, это нашим детям Дед

Мороз приготовил подарки, а злые силы лесные их заколдовали,

и ключи от сундука с подарками себе забрали.

Иванушка:

— Ну что ты плачешь Василиса, давай, давай, что-нибудь

придумывай!

(Василиса перестает плакать.) И правда, что это я?

Кажется, я знаю, что нам делать. Ребятки вы нам будете

помогать?

Дети: — Да!

Василиса: — Ну, тогда мы все отправляемся в путь, и

обязательно найдем все ключи от сундука. И подарки Дед

Мороза вернем для ребят!

Василиса: А сколько ,ну ка посчитайте все хором (считают

все вместе)

Иванушка: 5 замков, 5 ключей ….. ОЙ, ОЙ, ОЙ

Василиса и Иванушка

(шагают возле елки под звуки музыки вдруг музыка обрывается,

звучит тревожная музыка в стиле рок , свет на

немного гаснет и появляется

Баба Яга. Баба Яга современного вида, рваные джинсы,

волосы в стиле панк, на шее различные украшения с черепами

и т. д. на поясе висит большой ключ. Она немного

танцует под свою музыку и обращает внимание на испугавшихся

ведущих).

Баба Яга:

— Опаньки! Вы кто такие, ваще? Шо тут рыщете, от работы

бежите или работу ищете?

Василиса дрожащим голосом: — Что вы бабушка, мы

ключи ищем.

Иванушка, выглядывая из-за Василисы:— Может вот ваш

ключик нам подойдет. У нас дети без подарков остались.

Баба Яга: -- Еще чего захотели, так просто я вам ключ

34


не отдам!

Иванушка: --- Если хочешь, дай нам какое-нибудь испытание.

Баба Яга:

— Вот чё люблю, так ето испытания всякие придумывать.

А станцуйте ка, вы мне зажигательный танец !!! Я очень…

очень люблю танцы. Но если мне не понравится, я всех

вас съем!

Василиса: --- Хорошо Баба Яга присаживайся на пенёкпосмотри,

как танцуют наши ребята. (Василиса объявляет

название танца)

Танец: с Бабой Ягой

Баба Яга:

— Ну и дети нынче пошли, все так здорово танцуют, так

я скоро совсем исхудаю, есть некого будет.

Василиса: --- Ну что, Баба Яга отдаешь нам ключ?

Баба Яга: --- Нет, еще одно испытание пройдите, я хочу

сыграть в игру!

Иванушка: - Ну бабушка яга хорошо, ты тоже можешь с

нашими ребятишками поиграть.

(Баба Яга радуется) (Василиса объявляет название игры)

Игра: Снежок в ложке

Баба-яга - Вот как здорово я играла и ребята не отставали,

размяла я свои косточки

Ну спасибо вам всем! Вот вам ваш ключ

(Отдает ключ и под свою музыку исчезает).

Василиса: — Уф! Вот страху то было,

Иванушка: - Что было, то было. Один ключ то у нас, Ребята

чего боятся, ну-ка музыка веселей, станцуем Диско

Танец: Хрустальные деревья

Иванушка:

— Как бы не так. Дальше то у нас на пути озеро, придется

нырять.

Василиса: Для наших ребят это проще простого, Ну что

Иванушка идем дальше.

— Дети, делаем глубокий вдох, закрываем глаза и ныряем

в наше волшебное озеро.

(Снова гаснет на немного свет и появляется водяной. Он

совсем не страшный, но очень вредный, шагает под музыку

вокруг елки в руках у него игрушечная лягушка, которой

он попугивает детей. На голове листва и водоросли, одеть

можно широкий балахон синего цвета и на шее у него висит

большой ключ.)

Водяной: — Кто ко мне пожаловал? Какие гости, а я так

устал от одиночества, скукота. (Дергает Василису за косу

и щипает Иванушку за бок).

Иванушка: — Дорогой наш Водяной! Не подарите ли вы

нам ключ, а то наши дети останутся без подарков.

Водяной: — И слушать ничегошеньки не хочу, хочу веселья,

хочу песни,танцы. Вот если сможете меня развеселить

песнями, танцами, вот тогда я еще подумаю.

Василиса: Хорошо Водяной будут тебе и песни и танцы.

Иванушка (приглашает детей и водяного спеть хороводную

песню)

(Звучит веселая музыка, под которую дети исполняют

песню.)

Василиса и Иванушка: спрашивают у водяного ну а теперь

ты отдашь ключ от сундука.

Водяной: Нет, не отдам, мне очень понравилось у вас, я

хочу посмотреть как танцуют дети, непременно хочу посмотреть

танцы.

Иванушка: Ну хорошо Водяной, посмотри как танцуют

наши дети.

Василиса: (объявляет название танца)

№

1 (32) 2020

Танец: «Танец лягушат»

Водяной: Ну молодцы, надо же сто тридцать восемь лет

так не веселился, вот держите, это вам за ваши старания.

(Отдает ключ).

Василиса: Дети, а теперь выныриваем, наберите воздух,

закройте глаза.

(Звучит музыка и слышится мяуканье. Кот лежит на коврике

на шее у него ключ и он делает вид, что слушает музыку

и подпевает МЯУ, МЯУ

Иванушка: — Смотри Василиса у кота наш ключ. (Кот

делает вид, что спит, обняв ключ.)

Василиса тихонько трясет его за бочёк: — Уважаемый,

уважаемый, проснитесь.

Кот Баюн открыл один глаз: — Яу, мяу, сплюу, и во

сне поюу.

Иванушка: — Котик, просыпайся, мы пришли к тебе за

ключом. И за него, сами тебе споем все, что ты захочешь.

Кот Баюн подпрыгивает на ноги:

— Вот, мяу, как здоровяу, только мяу, яу буду вместе с

вами петь песню…

Василиса: Ну что котик отдашь ключ, мы ведь спели с

тобой песни

Кот Баюн: Ой , Яу хочу мяу поиграть с ребятами.

Иванушка: Хорошо будет тебе игра, но после игры ты

вернешь ключ нам.

Кот Баюн: Непременно мяу отдам.

Василиса: (объявляет игру) кот играет вместе первую

игру затем наблюдает только.

Игра: «МИШУРА»

Кот целует ключ и отдает Василисе

Василиса и Иванушка дарят коту рыбку:

— Ну, мяу, яу, прямо изумляу!

(Кот уходит, махая лапой и посылая воздушные поцелуи.)

Иванушка: — Василиса, дело движется, посмотри,

сколько у нас уже ключей.

Василиса: Ребята! А давайте мы все вместе, споем и

тогда все остальные ключи найдем быстрей.

Танец РОК-Н-РОЛ

Иванушка: — Василиса, куда же мы пойдем дальше?.

Василиса: дальше наш путь лежит через темный дремучий

лес и в этом лесу надо отыскать соловья-разбойника.

(Ведущие уходят за елку, в это время звучит лезгинка и

из дверей выскакивает соловей-разбойник, на голове шляпа-блин,

можно использовать маску с большим носом и

бровями, на поясе вместо кинжала висит ключ. Соловей

танцует лезгинку, а ключ зажимает в зубах. В это время

ведущие показываются из-за елки.)

Соловей Разбойник с акцентом: — Соловей-разбойника

визивали.

Иванушка тоже с акцентом (шутя) — Визивали.

Соловей Разбойник: - Это я! Зачэм визивали?

Василиса:

— Нам ключик нужен, от сундука ведь там лежат подарки

для детей.

Соловей Разбойник:

— Не, дорогой, ключик деньга стоит, а у вас деньга нет,

нет деньга, нет товара.

Василиса:

— Может моя корона подойдет?


— Нет, корона не подойдет, а вот помощники мне нужны,

35

№

1 (32) 2020

а то я один в лесу живу, друзья нет. Найдешь мне помощников-разбойничков,

взамен отдам ключ.

(Василиса пожимает плечами, обращаясь к Иванушке.)

Василиса: Вот Иванушка и у Соловья Разбойника, тоже

есть всякие там препятствия, испытания для того чтоб получить

ключ от сундука.

Что мы скажем деду Морозу? Что его подарки еще не

отданы ребятам?

(вздыхает грустно)

Иванушка: -- Не грусти Василисушка помощники так помощники!

Для соловья-разбойника.

Приглашает сыграть в игру уч-ся 8-9 классов(выбирай

помощников среди играющих кто выиграет тот и твой помощник)

Игра: «Волшебный снежок»

Соловей Разбойник: хорошо играли молодес, но мне

нравися энергишный помошники.

Василиса: А я поняла тебе нужны, танцоры в помошники.

(эй помощники соловья разбойника танцуйте)

Танец Разбойников

(звучит музыка разбойников, танцуют мальчики и в конце

танца разбойники падают на пол от усталости.)

Василиса: И что Соловей Разбойник ты на это скажешь,

тебе понравились помощники?


— Вот так удача, вот повезло, теперь у меня целое войско,

берите ключ, мне за таких орлов ничего не жалко.

(Забирает ребят и уходит с ними в обнимку.)

Иванушка: — Да, Василиса, осталось последний ключ

раздобыть. Где его искать, как нам быть?

(Слышится шум ветра и крики филина, затем «Танец

маленьких лебедей» под которую выезжает на игрушечной

лошади кощей, можно лошадь заменить шваброй

с длинной ручкой или метлой. Он танцует под музыку

смешно дергая ногами.) Замахивает палкой на елку и

она гаснет

Кощей: — Иго-го, иго-го, тпру, стоять, не дергаться, кто

такие?

Василиса:

— Я, Василиса Премудрая, а это Иванушка. Мы ключ от

сундука ищем, может быть вы нам поможете, ключ нам подарите,

а мы для вас что-нибудь споем.

Кощей: — Нет, не нужны мне ваши песни!

Иванушка: — Тогда станцуем, наши дети здорово танцуют.

Кощей: — Нет, не нужны мне ваши танцы, я и сам умею.

Василиса: — Тогда загадки...

Кощей: — Нет, нет и еще раз нет, я загадки вообще не

люблю.

Василиса с Иванушкой отходят в сторонку:

— Видно, не обойтись нам без помощи Деда Мороза, как

же нам его позвать, что бы он нас услышал. Ребята давайте

громко позовем Деда Мороза и Снегурочку?

(Зовут Деда Мороза и Снегурочку, они появляются.)

Пришла зима с морозами

С морозами, с метелями

Сугробы под березами

Белым-бело под елями

На вязах за околицей

Убор из белых бус

А воздух жжет и колется

И пахнет как арбуз

Дед Мороз и Снегурочка: --- Здравствуйте ребята, и

взрослые!!! Сколько вас здесь много собралось, я так рад

нашей встрече! А почему елочка до сих пор не светиться

у вас?

Василиса и Иванушка: Это Кощей безобразничает

Дед Мороз: Непорядок, раз, два, три !!! Елочка гори!!! (3

раза)

Дед Мороз: Вот теперь порядок,( любуется елочкой и натыкается

на сундук)

Что за безобразие…. Сундук с Подарками! Который я детям

прислал и не раскрыт еще, подарки не розданы! ОЙ,

ОЙ,ОЙ! Чьи такие злые шутки под новый год!

— Что такое, что случилось, почему ребята до сих пор

без подарков?(обращается к Василисе и Иванушке)

Василиса: Заколдованы подарки, на сундуке пять замков.

Первый – это Баба Яга , кое-как мы у нее ключ взяли

Второй Водолей уволок наш ключ на дно морское, тоже

без сюрпризов не обошлось

Третий ключ, ты не поверишь, этот зазнайка Кот – Баюн

утащил и еще целую чашку рыбы выцыганил

Четвертый как всегда без Соловья разбойника не обошлось,

но с ним легко справились.

Василиса: вот четыре мы добыли, а пятый Кощей не

отдает!

Дед Мороз к кощею: — Отдай ключ Василисе и Иванушке,

а не то я тебя заморожу!

Кощей: — Нет, не отдам и все тут! (Мороз начинает на

него дуть вместе с детьми, кощей трясется от холода и

ключ выпадает у него из рук.)

Дед Мороз:

Вот так, я тебя предупреждал, больше чтоб детей не обижал.

А теперь убирайся во свояси по добру по здорову!

(Кощей хватает свою швабру, прыгает на нее и скачет

прочь)

Игра: «Хоккей»

Дед Мороз и Снегурочка, Василиса и Иванушка открывают

все замки на сундуке, достают от туда подарки.

(показывает ребятам)

Дед Мороз: Вот ребята подарки я разнесу по классам и

вы там их получите.

Иванушка: Ну снегурочка зови своих снежинок!

Танец: «Вальс снежинок»

Иванушка: Как вы думаете кого нам здесь не хватает?

Василиса: А кто знает какой год у нас уходящий? Правильно

собака! (вбегает уч-ся одетый в костюм собаки

2018 года , машет лапой):

«ГАВ ГАВ , ребята Я хороший? (Да). Значит и год прошел

хорошо! А какой же год будет после меня? Кто же знает?

Иванушка: Какой наступает, ребята?

Забегает учащийся переодетый в поросенка: «ХРЮ ХРЮ

Здравствуйте ребята! Свинья с собакой хлопнули по рукам

Свинья: Я желаю вам ребята

Веселья и успеха

С Новым годом поздравляю

Счастья радости желаю!!! ХРЮ ХРЮ

Иванушка: Ребята, я был в деревне и вот что я там слышал!

Песня под фонограмму

Собака: Прощайте, до новых встреч!!! Убегает

Дед Мороз: предлагает всем вместе спеть новогоднюю

песню

Хоровод: Счастье в Новый год

Дед Мороз и Снегурочка: Ну что ребята , мы со Снегуркой

спешим на другую елку до свидания всем! (уходит и

уводит с собой Снегурочку)

Василиса и Иванушка:

Мы сегодня так устали

В школе в сказку мы попали.

Это значит, Новый год

Обязательно придет

Объявляем НОВОГОДНИЙ ФЛЕШМОБ

Василиса и Иванушка: Вот и закончился наш сказочный

праздник, приглашаем на Дискотеку! Танцуем все!

36

№

1 (32) 2020

ДЛЯ ЗАМЕТОК

37

№

1 (32) 2020

ҚҰРМЕТТІ ӘРІПТЕСТЕР!

"ERUDIT" білім беру-ғылыми орталығы ғалымдар мен педагогтерден "Еуразия білімі. Eurasian education.

Евразийское образование" халықаралық ғылыми-әдістемелік журналына (Қазақстан Республикасының инвестициялар

мен экономикалық даму министрлігі берген мерзімді баспасөз басылымын есепке қою туралы

№14770-Ж куәлігі) жариялауға жұмыстар қабылдауды жалғастырады.

Мерзімді баспасөз басылымы айына бір рет қазақ, орыс және ағылшын тілдерінде жарық көреді. Журнал жарияланымдарының

тақырыптық бағыттары - ғылыми-әдістемелік, педагогикалық, ақпараттық-жарнамалық (білім беру мекемелері

үшін).

Журналдың таралу аймағы - Қазақстан Республикасы, ТМД елдері, таяу және алыс шет елдері.

Журналға Қазақстан, Евразиялық экономикалық қауымдастық елдері, ТМД, Грузия, Украина, Түркия, Қытай және Евроодақ

елдері ғалымдарының, ізденушілердің, докторанттардың, магистранттардың, мұғалімдер мен оқытушылардың,

әдіскерлердің, білім беру ұйымдарының жетекшілері мен қызметкерлерінің ғылыми зерттеулері, мақалалары, сабақ

жоспарлары, ғылыми жобалары және басқа да ғылыми-әдістемелік жұмыстары жарияланады.

Журналға жариялауға келесі бағыттар бойынша ғылыми зерттеу еңбектері, очерктер мен әдістемелік жұмыстар, сабақ

жоспарлары қабылданады:

Жаратылыстану ғылымдары;

Гуманитарлық ғылымдар;

Әлеуметтік ғылымдар;

Техникалық ғылымдар;

Экономикалық ғылымдар;

Педагогикалық ғылымдар;

Білім беру мәселелері.

Бір автордан журналдың бір санына екі жұмыстан артық қабылданбайды. Ұжымдық авторлықта жазылған жұмыстар

жеке жұмыстармен қатар қабылданады. Бір жұмыстың авторларының саны 5-тен аспауы тиіс.

ЖУРНАЛДА ЖАРИЯЛАНАТЫН ЖҰМЫСТАРҒА ҚОЙЫЛАТЫН ТАЛАПТАР:

Жұмыс мәтіні 2 беттен кем болмауы тиіс және 10 (он) беттен аспауы керек, жол арасы 1,0 интервалымен Microsoft

Word редакторында, жиектері - сол жағынан 3 см, жоғары және төменгі жағынан 2 см, оң жағынан 1,5 см болатын А4

форматындағы стандартты бетте Times New Roman қарпімен 14-ші шрифтпен терілуі керек, жұмыстың әрбір абзацы

жаңа жолдан 1 см шегініспен жазылады. Жол ортасынан автор(лар)-дың тегі, аты-жөні (толығымен) қою шрифтпен

жазылады. Келесі жолға автордың жұмыс (оқу) орнының толық атауы мен лауазымы, ғылыми атақ-дәрежесі жазылады.

Бұдан соң жол ортасынан мақала тақырыбы қою шрифтпен жазылады. Бір интервалдан кейін жаңа жолдан мақала

мәтіні жазылады, пайдаланылған әдебиеттер тізімі еңбекте көрсетілген тәртібіне сәйкес, мақаланың соңында жазылады.

Мәтінде сілтеме берілген әдебиеттер тік жақшаның ішінде, әдебиеттер тізіміндегі нөміріне сәйкес көрсетіледі. Дәйектеме

(цитата) қолданылған жағдайда міндетті түрде түпнұсқаның беті көрсетіледі (мысалы, [1, 256]). Барлық суреттер,

таблицалар, диаграммалар, формулалар мен басқа да көрнекілік суреттемелер компьютерлік редакторларда жасалып,

мақалада сілтеме берілген ретпен көрсетілуі тиіс. Егер мақала қазақ, орыс және ағылшын тілдерінен бөлек, басқа тілде

жазылған жағдайда, мақалаға ағылшын не қазақ (орыс) тілінде жазылған қысқаша аннотация берілуі керек.

Редакция алқасы жинақтың тақырыбына сәйкес келмейтін, жоғарыда көрсетілген ережелерге сай емес және мазмұны

жағынан Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасына қайшы келетін материалдарды қабылдамауға

құқылы.

Журналға енетін ғылыми-әдістемелік жұмыстар электронды нұсқада, автордың байланыс телефондарын көрсете отырып,

eruditgroup@gmail.com электронды поштасына жіберіледі.

Жұмыспен бірге авторлар өздерінің электронды нұсқадағы фотосуреттерін жіберуі керек (JPEG форматындағы сканерден

өткізілген фотосурет көшірмелері де қабылданады). Фотосурет 5х6 форматындағы портреттік фото түрінде

түсірілуі керек, егер мақала авторлары 3 (үш) не одан көп адам болса, біртекті ашық фонда түсірілген бір ұжымдық фотосурет

қабылданады. Сапасы төмен немесе автордың бет-әлпеті көрінбейтін фотосуреттер қабылданбайды.

Журнал санына жұмысы жарияланған әрбір авторға редакция алқасы жұмысының жарияланғандығы туралы сертификат

береді.

Журналға мақала жариялау жөніндегі барлық

сұрақтар бойынша "ERUDIT" білім беру-ғылыми орталығына

келесі телефон номерлері бойынша хабарласа аласыздар:

8 (7222) 56-25-25, +77076594160 (Азамат Азатов), +77011827212 (Арафат Мамырбеков)

e-mail: eruditgroup@gmail.com

Редакцияның мекенжайы:

071400 Семей қаласы, Уранхаев көшесі, 45/3

38

D E A R C O L L E A G U E S !

Educational and scientific center "Erudit" continues accepting works of scientists and educators for publication

in international scientific journal "Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование" (certificate on

registration of a periodical printed publication„ 14770-F from 11.14.2014, issued by the Ministry of Investment and

Development of the Republic of Kazakhstan)

Periodical edition is published once a month in the Kazakh, Russian and English. Thematic focus of the journal publications is

scientific, methodical, educational and informational and advertising (for educational and scientific institutions).

Area of journal’s distribution - the Republic of Kazakhstan, CIS countries, near and far abroad.

The journal publishes scientific research articles, methodological developments and projects of scientists, competitors, doctoral,

masters, teachers - teachers, trainers, managers and employees of institutions of Education and Science of Kazakhstan, the

Eurasian Economic Community, the CIS, Ukraine, Georgia, Turkey, China and the European Union.

Works accepted for publication in the journal - scientific, methodological articles, studies, essays, lesson development, written

in Kazakh, Russian, English and other languages in the following areas:

Natural Sciences;

Humanitarian sciences;

Social Sciences;

Technical sciences;

Economic sciences;

Pedagogical sciences;

Issues of The Education.

Each author may submit no more than two works in one issue of the journal. Works written in collaboration are accepted

together with the author’s works. The number of authors should not exceed 5 people.

REQUIREMENTS FOR FORMATTING OF PAPERS PUBLISHED IN THE JOURNAL:

The text of the work should be at least 2 (two) and no more than ten (10) pages, typed in Microsoft Word in Times New Roman

12 pin, with a single line spacing, on a standard A4 page with a border around the edges - to the left - 3 cm, right - 1,5 cm, top

and bottom of the page 2 cm, with indention of 1 cm. From the middle of the page in bold indicate the author’s name (in full), the

name of his place of work (study), position and regalia. Job title is written in a middle of the page in bold. The text of the work is

written after the title with a single-spaced interval. The list of references is written in the end. Literature is specified in the order

mentioned in the text of the paper, in the case of quotations necessarily in square brackets indicate the source page (example:

[1, 256]). All drawings, maps, photographs, tables, charts, formulas, other Illustrations and inserts are recommended to perform

using computer editors and post the article as they are mentioned. If the work is written in a language other than Kazakh, Russian

and English, the work should include a brief abstract, written in English or Russian (Kazakh) language.

The Editorial Board has the right to refuse to publish works that do not meet the content requirements of the subject of the

journal and to the design of the works, as well as that works, which are contrary to the content of the current legislation of the

Republic of Kazakhstan.

Work for publication in the international scientific and methodological, pedagogical journal "Еуразия білімі. Eurasian education.

Евразийское образование" are accepted in electronic form with contact information of the author (s) by email eruditgroup@

gmail.com.

Together with the work of the authors should make their photos in electronic form (scanned copy of the photos is allowed in the

format JPEG). Photo of the author must be of good quality, made in the form of portrait photography 5x6, if the authors of three

(3) or more persons, is accepted to send one collective picture taken against a plain, light background. Low quality photos, as

well as those where can not distinguish the faces of the authors, not accepted for publication.

All authors will receive a certificate of confirmation of the publication of their work in the international scientific journal "Еуразия

білімі. Eurasian education. Евразийское образование"

On all matters concerning the publication of papers in the journal

"Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование"

please contact the Educational Research Centre

"ERUDIT" by phone:

8 (7222) 56-25-25, +77076594160 (Azamat Azat), +77011827212 (Arafat Mamyrbekov)


Editorial Office Address:

45/3 Uranhayev St., Semey, 071400

39

УВАЖАЕМЫЕ КОЛЛЕГИ!

Образовательно-научный центр "Erudit" продолжает прием работ ученых и педагогов для публикации в

международном научно-методическом журнале "Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование"

(свидетельство о постановке на учет периодического печатного издания №14770-Ж от 14.11.2014 г.

выдано Министерством по инвестициям и развитию Республики Казахстан)

Периодическое издание выходит один раз в месяц на казахском, русском и английском языках. Тематическая направленность

публикаций журнала - научная, методическая, педагогическая и информационно-рекламная (для учреждений

образования и науки).

Территория распространения журнала - Республика Казахстан, страны СНГ, ближнее и дальнее зарубежье.

Журнал публикует научные изыскания, статьи, методические разработки и проекты ученых, соискателей, докторантов,

магистрантов, педагогов - преподавателей, учителей, методистов, руководителей и работников учреждений образования

и науки Казахстана, стран Евразийского экономического содружества, СНГ, Украины, Грузии, Турции, Китая и стран

Евросоюза.

К публикации в журнале принимаются работы - научные, методические статьи, исследования, очерки, разработки

уроков, написанные на казахском, русском, английском и других языках, по следующим направлениям:

Естественные науки;

Гуманитарные науки;

Социальные науки;

Технические науки;

Экономические науки;

Педагогические науки;

Вопросы образования.

От одного автора принимается не двух работ в один номер журнала. Труды, написанные в соавторстве, принимаются

наряду с авторскими работами. Количество авторов одной статьи не должно превышать 5-ти человек.

ТРЕБОВАНИЯ К ОФОРМЛЕНИЮ РАБОТ, ПУБЛИКУЕМЫХ В ЖУРНАЛЕ:

Текст работы должен быть не менее 2 (двух) и не более 10 (десяти) страниц, набранных в редакторе Microsoft Word

шрифтом Times New Roman 12-го кегля, с единичным интервалом между строк, на стандартной странице формата А4

с полями по краям - слева - 3 см, справа - 1,5 см, вверху и внизу страницы по 2 см, с абзацными отступами в 1 см. С

середины страницы жирным шрифтом указываются ФИО автора (полностью), наименования его места работы (учебы),

должность и регалии. Заголовок работы пишется с середины страницы жирным шрифтом. После заголовка через один

интервал пишется непосредственный текст работы, в конце указывается список использованной литературы. Литература

указывается в порядке упоминания в тексте работы, в случае использования цитат, в обязательном порядке в

прямых скобках указывается страница первоисточника (пример: [1, 256]). Все рисунки, карты, фотографии, таблицы,

диаграммы, формулы пр. иллюстрации и вставки рекомендуется выполнять с помощью компьютерных редакторов и

размещать в статье по мере их упоминания. В случае, если работа написана на ином языке, кроме казахского, русского

и английского, к работе прилагается краткая аннотация, написанная на английском или русском (казахском) языке.

Редакционная коллегия вправе отказать в публикации работ, не соответствующих по содержанию тематике журнала

и требованиям к оформлению работ, а также противоречащих по содержанию действующему законодательству Республики

Казахстан.

Работы к публикации в международном научно-методическом, педагогическом журнале "Еуразия білімі. Eurasian

education. Евразийское образование" принимаются в электронном виде с указанием контактных данных автора(-ов) на

электронный адрес eruditgroup@gmail.com.

Вместе с работой авторы должны приложить свои фотографии в электронном варианте (допускается сканированная

копия фотографии в формате JPEG). Фотография автора должна быть хорошего качества, выполненной в виде портретной

фотографии 5х6, в случае, если авторов 3 (три) и более человек, принимается одна коллективная фотография,

сделанная на однотонном, светлом фоне. Фотографии низкого качества, а также те, на которых нельзя различить лица

авторов, к публикации не принимаются.

Все авторы, получают сертификаты-подтверждения о публикации их работы в международном научно-методическом

журнале "Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование".

По всем вопросам, относительно публикации работ в журнале

"Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование" обращайтесь в

Образовательно-научный центр "ERUDIT" по телефонам:

40

8 (7222) 56-25-25, +77076594160 (Азамат Азатов), +77011827212 (Арафат Мамырбеков)


Адрес редакции:

071400, г.Семей, ул.Уранхаева, 45/3

Жауапты редактор / Ответственный редактор / Executive editor

Azamat Azatov

Дизайн және компьютерлік беттеу / Дизайн и компьютерная верстка /

Design and Desktop Publishing

Indira Akhmadiyeva

Басуға жіберілді / Подписано в печать / Signed into Print:

07.03.2020

Пішіні / Формат / Format

60х84 1/8

Тираж / Copies

100 дана / экземпляров / number

Тапсырыс / Заказ / Order No

1127

Авторлардың пікірлері редакция көзқарасын білдірмейді.

Мнение авторов публикаций не всегда отражает мнение редакции журнала.

Opinion of publishing author not always reflect the opinion of the publisher.

Журнал материалдарын қолданған жағдайда, журналға сілтеме беру міндетті.

При использовании материалов ссылка на журнал обязательна.

While using materials reference to the journal is obligatory.

Редакция мекенжайы / Адрес редакции / The editorial office address

071400

Семей қаласы, Уранхаев көшесі 45, 2 қабат, 3 кеңсе.

г. Семей, ул. Уранхаева, 45, 2 этаж, офис 3.

Semey, Uranhayev Street 45, 2nd floor, office 3.

Тел/Tel: + 7 (7222) 56 25 25


Қазақстан Республикасы Инвестициялар және даму министрлігінің Байланыс,

ақпараттандыру және ақпарат комитетінде 24.11.2014 ж. есепке қойылып,

№14770-Ж куәлігі берілген

Свидетельство о постановке на учет выдано Комитетом связи,

информатизации и информации Министерства по инвестициям

и развитию Республики Казахстан

№14770-Ж от 24.11.2014 г.

Registered in The Ministry of Investment and Development of the Republic of Kazakhstan,

Communication, Information and Information Committee 24.11.2014. Certificate No. 14770-Ж

Басылды / Напечатано в / Journal is published

«ImPress» баспасы / Издательство «ImPress» / Publishing house «ImPress»

071400 Семей қаласы, Найманбаева к-сі 163, 2 офис

г. Семей, ул. Найманбаева, 163, офис 2

Semey, Naimanbayev Street, 163, office 2

Тел/Tel: + 7 (7222) 56 04 56

41

98

¹7 (7) 2015

Eurasian education №1 2020

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?