Adviesrapport Klimaatbestendig Centrum Son - Joep Verhoef

DVIESRAPPORT
LIMAATBESTENDIG CENTRUM SON
1

2

Klimaatbestendig Centrum Son
Adviesrapport
Auteur
J. Verhoef
Studentennummer 2115832
Opleiding
Civiele Techniek
Onderwijsinstelling
Avans Hogeschool Tilburg
Procesbegeleider
P.P.M. van den Berg,
docent Civiele Techniek
Opdrachtgever
Gemeente Son en Breugel
Datum 21-06-2019
3

in samenw
4

erking met
5

Figuur 2 – Kaart Nederland, ingezoomd op Gemeente Son en Breugel (Google, 2019)
6

Adviesrapport
Klimaatbestendig Centrum Son
Aan de lezer,
Voor u ligt het adviesrapport voor de ontwikkeling van een
klimaatbestendig centrum voor de gemeente Son en Breugel. Op initiatief
van Avans Hogeschool Tilburg heeft projectteam KCS30 samen met
diverse opdrachtgevers en belanghebbenden de afgelopen maanden
bevlogen gewerkt aan de doorontwikkeling van het plan voor Gemeente
Son en Breugel.
Omdat het centrum de potentie heeft om als leefbaar gebied te
functioneren zal de voormalige Nieuwstraat niet langer voor een
scheiding tussen het Kerkplein én het Raadhuisplein zorgen, maar voor
een eenheid tussen de twee pleinen. Verder word het Raadhuis- en
Kerkplein optimaal ingericht om de openbare ruimte niet alleen fysiek een
boost te geven, maar ook te zorgen voor een leefbare omgeving waar
gebruikers op een gezonde en plezierige manier zullen verblijven. Ook is
aandacht geschonken aan de hittestress die zich in de huidige situatie
voordoet en hoe dit gereduceerd kan worden in combinatie met de
hoeveelheid hemelwater én afvalwater dat in uitzonderlijke situaties
nauwelijks afgevoerd kan worden waardoor zich problemen kunnen
voordoen. Tot slot komt Het Vestzaktheater aan bod welke de functies
ervan overdraagt aan de Sint Petrus’ Banden Kerk. Gekeken wordt naar
een inpassing van de bestaande functies uit het theater in de kerk én de
toewijzing en inpassing van nieuwe functies in Het Vestzaktheater.
In nauw overleg met projectteam KCS30 is Gemeente Son en Breugel een
traject gestart in samenwerking met Avans Hogeschool Tilburg met als
doel om, samen met andere belanghebbenden én experts, de kansen en
mogelijkheden van het plangebied in beeld te brengen. Dit heeft geleid
tot de offerte ‘Klimaatbestendig Centrum Son’ (april 2019) met daarin de
aanbieding, gebiedsvisie én concepten voor de onderzoeken die
uitgewerkt worden.
Nadat deze offerte is omarmd door het bestuur van Gemeente Son en
Breugel én de begeleidend docent van Avans Hogeschool Tilburg, is deze
de afgelopen maanden doorontwikkeld tot dit huidige adviesrapport.
In dit adviesrapport presenteert projectteam KCS30 haar ideeën met
betrekking tot de toekomst van het centrum van Son en Breugel, rekening
houdend met de verandering van het klimaat én de
leefbaarheid/bereikbaarheid/veiligheid die gegarandeerd dient te
worden.
Het adviesrapport spreekt tot de verbeelding en inspireert tot verdere
samenwerking. Met veel plezier presenteert projectteam KCS30 u dit
plan. In de hoop dat het u inspireert om vanuit uw kracht en kunde bij te
dragen aan de realisatie van een ‘Klimaatbestendig Centrum Son.’
7

Figuur 3 - Kaart Son en Breugel in 1815 (Kadaster, 2019)
8

Inhoudsopgave
Projectteam KCS30 .................................................................................... 10
Son ............................................................................................................. 16
Herinrichting Nieuwstraat ......................................................................... 18
Herinrichting openbare ruimte ................................................................. 30
Reduceren van hittestress ......................................................................... 47
Hemelwater opvangen in het centrum ..................................................... 56
Optimalisatie rioolstelsel ........................................................................... 64
Van Het Vestzaktheater naar de Sint Petrus’ Banden kerk ....................... 72
Wonen in een voormalig theater .............................................................. 80
Bibliografie ................................................................................................ 90
9

Projectteam KCS30
Voorafgaand aan het beschrijven van de diverse onderzoeken die hebben
plaatsgevonden gedurende de projectperiode, zal het projectteam
worden beschreven zodat helder is met welke disciplines is gewerkt aan
dit adviesrapport. Gedurende de gehele projectperiode is de term ‘samen’
erg belangrijk geweest. Het samen zoeken naar oplossingen, nieuwe
inzichten delen én aan het eind van de rit samen volledig achter de
opgestelde adviezen staan, zijn de kernwaarden van projectteam KCS30.
Verder is het niet alleen van belang dat er binnen het projectteam op de
juiste manier gecommuniceerd wordt en zo effectief mogelijk tot het
gewenste eindresultaat wordt gekomen, ook de samenwerking met de
gemeente is gedurende de projectperiode erg van belang geweest. Bij het
opstellen van dit adviesrapport is dan ook rekening gehouden met de
eisen en wensen vanuit Gemeente Son en Breugel. Uiteindelijk zijn zij de
gene die overtuigd moeten worden van de ideeën die projectteam KCS30
in dit adviesrapport beschrijft.
Projectteam KCS30 bestaat uit acht hardwerkende en gemotiveerde
studenten (inclusief projectleider, ‘p.l.’) die met veel enthousiasme
hebben gewerkt aan de vooraf opgestelde gebiedsvisie;
“Een leefbaar, cultureel, klimaatbestendig, bereikbaar en veilig centrum
van Son.”
Joep Verhoef (p.l.) –
Dirk Proenings –
Maarten Staal –
Heleen Urbach –
Reinoud Zijlmans –
Bram Kok –
Thomas Philipsen –
Ramon Schellekens –
10

Civiele Techniek
Civiele Techniek
Ruimtelijke Ontwikkeling
Civiele Techniek
Civiele Techniek
Civiele Techniek
Bouwkunde
Bouwkunde
11

Cirkel van invloed
Macht-belangen diagram
Kragten
Pennings
Figuur 4 – Cirkel van Invloed (J. Verhoef)
Figuur 5 – Macht-belangen diagram (J. Verhoef)
12

Strategie
Gedurende de projectperiode heeft projectteam KCS30 strategieën
toegepast waarmee op een zo efficiënt mogelijke manier tot het
gewenste eindresultaat gekomen is. Gezien de diversiteit aan
stakeholders waarmee KCS30 heeft samengewerkt en rekening mee heeft
gehouden, is het voorafgaand aan de diverse onderzoeken van belang
geweest dat de verschillende stakeholders in kaart worden gebracht.
Allereerst is hierbij gebruik gemaakt van een zogeheten
stakeholdersanalyse. In een stakeholdersanalyse komen alle mogelijke
stakeholders aan bod waarmee het projectteam te maken zal krijgen. Aan
de stakeholders worden diverse waarden gegeven waardoor het mogelijk
is deze te ordenen en op basis van het toewijzen van kenmerken te
rangschikken.
Gezien het feit dat er op deze manier een grote tabel ontstaat die
onoverzichtelijk is, heeft projectteam KCS30 ervoor gekozen deze te
visualiseren naar een Cirkel van invloed en een Macht-belangen diagram.
Hiermee zorgt KCS30 ervoor dat alle betrokken stakeholders in één
oogopslag inzichtelijk zijn en aan de hand van de toegewezen waarden op
de juiste plek staan in het diagram. De Cirkel van invloed en het Machtbelangen
diagram zijn met name voor het projectteam een houvast als
het gaat om de meerwaarde die de diverse stakeholders bieden binnen
het project. Ook hier komt de term samen weer aan bod aangezien een
project alleen tot een goed einde gebracht kan worden wanneer er op de
juiste manier wordt samengewerkt met de verschillende stakeholders.
Gedurende het project kunnen er vele risico’s optreden. Wanneer een
grote hoeveelheid risico’s op voorhand inzichtelijk worden gemaakt, kan
dit veel meerwaarde bieden voor de verloop van het project. Denk hierbij
bijvoorbeeld aan een planning die niet uitloopt waarbij veel geld bespaard
kan worden. Het opstellen van een taak-risico analyse draagt bij aan het
inzichtelijk maken van mogelijke risico’s die gedurende het project
kunnen optreden. Wanneer de risico’s bij het gehele projectteam bekend
zijn en regelmatig worden besproken, kunnen vele risico’s op voorhand
getackeld worden.
Verder draagt het opgestelde communicatieplan bij aan het beheersbaar
maken van de manier van communiceren met de diverse stakeholders. Op
het moment dat bij KCS30 bekend is op welke manier er met welke
stakeholder op welk moment gecommuniceerd dient te worden, ontstaat
er een levend document waarbij de stakeholder gehoord wordt en dit ook
op deze manier ervaart. Stakeholders kunnen zich bijvoorbeeld, indien zij
zich niet gehoord voelen, keren tegen bepaalde werkzaamheden die
gepland staan in de toekomst. Wanneer zij dit doorzetten kan het
voorkomen dat de planning uitloopt waardoor dit hogere kosten met zich
mee zal brengen. Ook is het mogelijk dat de stakeholder de pers op zoekt
waardoor het project, en dus ook de projectorganisatie, op een negatieve
manier in het nieuws terecht kan komen. Het communicatieplan draagt
bij aan het tevreden houden van de diverse stakeholders die een rol
spelen gedurende het project.
Al deze genoemde tools dragen bij aan het beheersbaar maken van het
project. Om de diverse middelen in één tool inzichtelijk te krijgen, is de
GOKIT opgesteld. De GOKIT staat voor alle beheersaspecten die
gedurende het project gemanaged dienen te worden; Geld, Organisatie,
Kwaliteit, Informatie én Tijd. Door het op de juiste en gewenste manier
managen van de diverse beheersaspecten, in combinatie met de overige
tools, ontstaat er een projectteam waarbij de sfeer, motivatie én
samenwerking op hoog niveau is. Met deze instelling heeft het
multidisciplinaire projectteam KCS30 gewerkt aan de diverse onderzoeken
die in dit adviesrapport uitgebreid aan bod komen.
13

GOKIT (Geld, Organisatie, Kwaliteit, Informatie én Tijd)
Figuur 6 – GOKIT; Geld, Organisatie, Kwaliteit, Informatie, Tijd (J. Verhoef)
14

‘Alleen ga je wellicht sneller, samen kom je verder’
15

Son
De gemeente Son en Breugel is gelegen in de regio Eindhoven en heeft
een markante en centrale positie. Als schakel tussen de Brainport en het
Groene Woud ligt Son en Breugel aan de ene kant op een knooppunt van
hoogwaardige infrastructuur en aan de andere kant op de rand van
uitgestrekte landschappen en groene gebieden. Gezien de contacten die
gelegd zijn met de gemeente zal dit adviesrapport enkel betrekking
hebben op Son. Son is een dorp met een bloeiend verenigingsleven. Zo
worden er vele sportactiviteiten georganiseerd, wordt er veel aandacht
besteed aan buurtpreventie én is onder andere gedurende de
carnavalsperiode zichtbaar wat voor hechte gemeenschap Son is.
Ondanks deze vele positieve aspecten, maakt de gemeente zich zorgen
om de toekomst van Son op het gebied van leefbaarheid waarbij het
klimaat een belangrijke rol speelt. Schades en gevaar voor de
volksgezondheid, denkend aan hittestress, droogte én wateroverlast,
worden door aanpassingen aan de omgeving aan de hand van dit
adviesrapport gereduceerd en/of voorkomen.
In opdracht van de gemeente Son en Breugel is in de tweede fase
(startdatum 15 april en einddatum 21 juni) waarin projectteam KCS30
werkt aan het multidisciplinaire project, een adviserend integraal
gebiedsplan opgesteld voor het centrum van Son, dat een gedeelte van de
gehele gemeente Son en Breugel is. In aanloop naar het gebiedsplan is
begin april in het Plan van Aanpak beschreven op welke wijze projectteam
KCS30 te werk zal gaan, met als doel een product op te leveren waar de
gehele projectgroep achter staat.
De diverse onderzoeken die verricht zijn worden uitgebreid besproken, te
beginnen met het onderzoek dat betrekking heeft op de Nieuwstraat.
16

Figuur 7 - Kaart Son en Breugel in 1920 (Kadaster, 2019)
17

Herinrichting Nieuwstraat
De verbinding tussen het noorden en zuiden van Son en Breugel of de
barrière tussen het Raadhuis- en het Kerkplein; in beide gevallen heeft het
betrekking op de Nieuwstraat gelegen in het centrum van Son. Om de
leefbaarheid in het centrum van Son omhoog te halen zal de Nieuwstraat
heringericht dienen te worden waarbij deze voor eenheid zal zorgen
tussen de bovengenoemde pleinen. Gezien het feit dat er binnen het
centrum van Son onvoldoende afwateringsvoorzieningen zijn, geldt dit
ook voor de Nieuwstraat. De lijngoten die in de huidige situatie aanwezig
zijn, hebben niet voldoende capaciteit in geval van hevige neerslag. Hier
komt bij dat de lijngoten niet onderhoudsvriendelijk zijn waardoor deze
verstopt raken en daardoor minder water kunnen afvoeren. Bij het
nieuwe ontwerp van de Nieuwstraat is rekening gehouden met de
verandering van het klimaat én de diverse verkeersstromen die in de
huidige situatie aanwezig zijn op de Nieuwstraat. De projectgrens
waarbinnen gekeken is naar mogelijke aanpassingen aan de Nieuwstraat
is vanaf de brug in het zuiden van het centrum van Son, tot aan het einde
van de Nieuwstraat in het noorden.
Figuur 8 – Huidige verharding Nieuwstraat (H. Urbach)
18

Gebruik van bestaande
verharding
Uit het onderzoek dat heeft plaatsgevonden is gebleken dat de huidige
verharding van de Nieuwstraat voornamelijk bestaat uit een dik formaat
straatbakstenen. Dit type verharding is in het jaar 2012 aangebracht en
zijn anno nu in een uitermate goede staat. De gemiddelde levensduur van
straatbakstenen wordt geschat op 125 jaar (Baksteenfabrikanten, 2009).
In combinatie met de waterdoorlatende functie van de straatbakstenen is
het mogelijk om deze te hergebruiken. De waterdoorlatende functie van
de straatbakstenen zorgt ervoor dat het grondwaterniveau op peil
gehouden wordt. Tegelijkertijd zorgt dit ook voor het reduceren van
hittestress waar later in dit adviesrapport verder op ingegaan zal worden.
Rekening houdend met het eventueel hergebruiken van materialen is dit
een uitstekend voorbeeld waarbij dat mogelijk is. Hierbij dient rekening
gehouden te worden met de kans dat er straatbakstenen beschadigd
raken gedurende werkzaamheden met als gevolg dat deze opnieuw
besteld dienen te worden. De negatieve gevolgen voor het klimaat die
ontstaan door het relatief kleine aantal straatbakstenen dat mogelijk
opnieuw geproduceerd zal moeten worden, wegen niet op tegen de
hoeveelheid positieve gevolgen die het hergebruik van de
straatbakstenen met zich mee brengt.
19

Afwatering
In de huidige situatie wordt de afwatering van het hemelwater dat op de
weg valt én wordt getransporteerd door het verkeer dat gebruik maakt
van de Nieuwstraat, geregeld door een lijngoot. Gezien de wensen vanuit
de Gemeente is ervoor gekozen om deze in de nieuwe situatie niet toe te
passen. De aanwezigheid van groenstroken in de huidige situatie kunnen
bijdragen aan de afwatering van het hemelwater, mits deze niet het
hoogst gelegen punt zijn wat in de huidige situatie wel het geval is. De
toepassing van een groenstrook die ervoor zorgt dat het water er ook
daadwerkelijk naartoe kan stromen, heeft als voordeel dat het bijdraagt
aan de leefbaarheid van het centrum van Son. Niet alleen door het feit
dat er een lagere kans bestaat op wateroverlast maar ook doordat
groenstroken een groene uitstraling hebben.
In het nieuwe ontwerp van de Nieuwstraat dient minimaal een
groenstrook van vijf meter breed aanwezig te zijn vanwege de
leefbaarheid en het groen dat behouden wordt. Een groenstrook in de
vorm van een wadi van 5 meter breed, 0,5 meter diep én een talud van
1:1, heeft voldoende capaciteit om een T=5 bui te verwerken.
Figuur 9 – Huidige situatie groenstrook Nieuwstraat
(Google, 2019)
20

21

Reduceren
verkeersbewegingen
Om de scheidende functie die de Nieuwstraat in de huidige situatie heeft
tegen te gaan, is voorafgaand aan het nieuwe ontwerp onderzoek gedaan
naar de diverse verkeersbewegingen en op welke manier deze mogelijk
gereduceerd kunnen worden. In samenwerking met Gemeente Son en
Breugel is besloten om in het geval van het uiteindelijke advies, het
sluipverkeer dat voor de grote drukte op de Nieuwstraat zorgt zo ver
mogelijk te verplaatsen. Dit houdt in dat gedurende het onderzoek de
verkeersbewegingen die het sluipverkeer veroorzaakt, verplaatst zijn tot
aan de snelweg A50. Hierbij wordt ook direct duidelijk dat de gevolgen
van de drukte op de A50 effect hebben op regionaal niveau. Gezien de
afbakening van het project is toegezegd dat dit voldoende is om het
onderzoek verder uit te kunnen werken.
Gekozen is om de Nieuwstraat, ter hoogte van het Kerk- en Raadhuisplein,
volledig af te sluiten voor autoverkeer, vrachtverkeer én brommers.
Gezien de impact die de Nieuwstraat heeft op de overige onderzoeken, is
dit een kritisch punt geweest binnen de onderzoeksfase. Dit heeft er voor
gezorgd dat er binnen het projectteam verschillende afspraken gemaakt
moesten worden met de andere disciplines. Om misvattingen te
voorkomen was het onderling bespreekbaar maken van eventuele
wijzigingen van groot belang. De Nieuwstraat zal in het nieuwe ontwerp
wél toegankelijk zijn voor vrachtverkeer dat voor de bevordering van
winkels zorgt, calamiteitendiensten, fietsverkeer, scooters, lijnbussen én
voetgangers. Het afsluiten van bovengenoemd deel van de Nieuwstraat
wordt gerealiseerd door middel van diverse verkeersborden. Het afsluiten
van de Nieuwstraat voor de zojuist benoemde verkeersdeelnemers, leidt
Figuur 10 – Schets van omleidingsroute (D. Proenings)
22

tot het onderzoeken naar alternatieve routes die de afsluiting van de
Nieuwstraat ook daadwerkelijk reëel maakt. De alternatieve route is
opgesteld met als doel het regionale verkeer de A50 te laten nemen. Door
het plaatsen van diverse verkeersborden (C01 en C02) wordt zoals eerder
is vermeld, het sluipverkeer verplaatst tot aan de A50.
Ter plekke van de twee rode cirkels, gelegen in het midden van de
rechterzijde van de afbeelding, wordt een C01 verkeersbord geplaatst. Ter
plekke van de blauwe cirkel een C02 verkeersbord. Op deze manier heeft
het sluipverkeer, na het afsluiten van de Nieuwstraat, niet de
mogelijkheid om via de aanliggende woonwijk te rijden. Hierdoor zal er
weinig tot geen overlast worden ondervonden in de woonwijk en zal het
sluipverkeer de daarvoor bestemde route nemen (op de naastgelegen
afbeelding in het groen weergegeven).
23

Eindontwerp Nieuwstraat
Aan de hand van een variantenstudie waarbij afwegingen gemaakt zijn op
de onderdelen veiligheid, duurzaamheid, leefbaarheid, doorstroming,
bereikbaarheid én kosten, is de variant die hier het beste uit kwam op
deze pagina weergegeven. De afbeelding hiernaast laat een dwarsprofiel
zien van de Nieuwstraat, exclusief het traject ter hoogte van het kerk- en
raadhuisplein, waarbij rekening is gehouden met de eerder genoemde
wensen en onderzoeksresultaten.
Figuur 11 – Definitieve dwarsdoorsnede wegprofiel Nieuwstraat, exclusief het traject ter hoogte van het Kerk- en Raadhuisplein (D. Proenings)
24

Zoals te zien is op bijgevoegde afbeelding, is het fietspad lager gelegen
dan de insteek van de wadi. Er is voor deze optie gekozen zodat er meer
water geborgen kan worden op de Nieuwstraat wanneer zich een
extreme regenbui voordoet. In dat geval zal het fietspad onder water
komen te staan. Hierbij is rekening gehouden met het feit dat wanneer
een extreme regenbui zich voordoet, er niet-nauwelijks buiten gefietst
wordt. Mocht het fietspad voor een dusdanig lange periode onder water
staan, dan is het als fietser mogelijk om gebruik te maken van de rijbaan
voor het gemotoriseerd verkeer.
25

In naastgelegen afbeelding is het nieuwe ontwerp van de
gehele Nieuwstraat, exclusief het tracé ter hoogte van het
Kerk- en Raadhuisplein, weergegeven. De afbeelding laat
globaal zien op welke manier de Nieuwstraat in de nieuwe
situatie wordt ingericht. Gezien de grootte van het bestand
wordt verderop, wanneer de pagina is omgeslagen,
ingezoomd op één deel van de ontwerptekening. Hiervoor
is gekozen omdat de aansluiting én het wegprofiel over het
gehele ontwerp gelijk is. Wanneer ingezoomd dient te
worden op het gehele ontwerp, wordt u doorverwezen
naar het uitgebreide onderzoek dat gekoppeld is aan de
herindeling van de Nieuwstraat.
Figuur 12 – Herontwerp Nieuwstraat exclusief het tracé ter hoogte van het Kerk- en Raadhuisplein (D. Proenings)
26

Op de bovenste afbeelding is het tracé vanaf het Kerk- en
Raadhuisplein weergegeven tot aan het einde van de
noordzijde van de Nieuwstraat. Op de onderste afbeelding
is het tracé vanaf het Kerk- en Raadhuisplein tot aan de
brug aan de zuidzijde van de Nieuwstraat weergegeven.
27

Zoals op de vorige bladzijden is aangegeven, wordt
ingezoomd op één deel van de Nieuwstraat. In het geval
van de naastgelegen afbeelding wordt gesproken over het
noordelijkste deel van de Nieuwstraat waar deze aansluit
op de Wilhelmina- en Boslaan.
Op naastgelegen afbeelding is te zien dat het verkeer dat
gebruik maakt van het fietspad, zich voor het grootste deel
in het midden van de Nieuwstraat bevindt. Op deze manier
is het verkeer dat van het fietspad gebruik maakt over het
grootste deel van de Nieuwstraat volledig gescheiden van
de overige verkeersgebruikers. Ook is te zien dat aan beide
zijdes van het fietspad, wadi´s (in het blauw omlijnd)
worden geadviseerd.
Figuur 13 – Herontwerp Nieuwstraat (D. Proenings)
28

Ook is te zien dat de wadi´s worden voorzien van
bruggetjes (weergegeven in het groen). Deze bruggetjes
zorgen ervoor dat de uitwisseling van het verkeer dat
gebruik maakt van het fietspad, op vele punten op de
Nieuwstraat kan afwijken naar bijvoorbeeld de
naastgelegen winkels/woningen/pleinen/enzovoorts.
Wanneer deze voorzieningen niet getroffen zouden
worden, is het voor het verkeer dat gebruikmaakt van het
fietspad niet mogelijk om van het fietspad te raken
waardoor de leefbaarheid van onder andere de winkels en
het Kerk- en Raadhuisplein in het geding komt.
29

Herinrichting openbare
ruimte
Gezien de leefbaarheid die projectteam KCS30 omhoog wil halen binnen
het centrum van Son, wordt zowel het Kerkplein als het Raadhuisplein
aangepakt. Hierbij zal de Nieuwstraat, zoals eerder is vermeld, niet langer
dienen als barrière tussen beide pleinen. Bij het herinrichten van het Kerken
Raadhuisplein is uitgebreid onderzoek gedaan naar de ruimtelijke
kwaliteit van het centrumgebied. Zo is er gekeken naar economische,
sociale, ecologische én culturele belangen. De sterke en zwakke
elementen die gelden voor het centrum van Son zijn hierbij naar voren
gekomen en vormen de basis voor de ontwerpprincipes van de openbare
ruimte. Om te voldoen aan de uitvraag van Gemeente Son en Breugel
zullen er aanpassingen gedaan moeten worden aan de openbare ruimte.
Voorafgaand aan het beschrijven van mogelijke aanpassingen die gedaan
kunnen worden, is in kaart gebracht of eventuele aanpassingen ook
daadwerkelijk meerwaarde opleveren. De opgestelde richtlijnen, zoals in
het onderzoek is beschreven, dienen samen met de stedelijke analyse als
uitgangspunt voor de herontwikkeling van het centrum van Son.
Met behulp van de genoemde werkwijze zijn uiteindelijk drie varianten
ontstaan. Uit deze varianten is één variant gekomen die op het gebied van
ruimtelijke kwaliteit en stedenbouw het beste uit de bus is gekomen. In
de gekozen variant kan de zonering van het Kerkplein- en Raadhuisplein
het beste worden uitgewerkt.
Tot slot is gekeken op welke manier toepassingen op het gebied van
klimaatadaptatie kunnen bijdragen aan het verbeteren van de ruimtelijke
kwaliteit.
Aan de hand van de stedelijke analyse kan de klimaatproblematiek
gereduceerd worden en is het mogelijk de ruimtelijke kwaliteit van het
centrum te verbeteren. Met behulp van de lagenbenadering
(ondergrondlaag, netwerklaag en occupatielaag) wordt een heldere
inventarisatie van het gebied gegeven.
Aangezien de inrichting van de openbare ruimte aan ruimtelijke kaders
moet voldoen, is een Stedenbouwkundig Programma Van Eisen opgesteld
(SPVE). De richtlijnen zijn onder andere voortgekomen uit de stedelijke
analyse.
Figuur 14 – Ondergrondlaag Son en Breugel (Atlasleefomgeving, 2018)
30

‘Voor alle vijanden van creativiteit is succes de gevaarlijkste’
31

Stedelijke analyse
Door het toepassen van de lagenbenadering kan een gebied, in dit geval
Son en Breugel, uiteengezet worden vanuit de drie verschillende lagen die
hiernaast weergegeven zijn. De drie verschillende lagen zijn bepaald aan
de hand van de snelheid waarmee de lagen door de jaren heen
veranderen.
Aan de hand van de ondergrondlaag kan geconstateerd worden dat Son is
gelegen op een hoge dekzandrug aan de Dommel. De van oorsprong
natuurlijke structuren van de ondergrond hebben weinig tot geen invloed
gehad op de stedelijke ontwikkeling van Son.
Netwerklaag
Figuur 15 – Son in 1850 (Kadaster, 1850)
32

‘Waar in 1850 Son gekenmerkt werd door het
marktplein als knooppunt van diverse wegen…’
Figuur 16 – Eigen werk (M. Staal)
33

Netwerklaag
Figuur 17 – Son in 2005; nieuwe centrum locatie (Kadaster, 2005)
34

‘…werd Son in 2015 gekenmerkt door de verticale
structuur die druk begaand is met autoverkeer.’
Figuur 18 – Eigen werk (M. Staal)
35

Occupatielaag
Figuur 19 – Bouwstructuur (Openstreetmap, 2019)
Figuur 20 – Eigen werk (M. Staal)
36

Wanneer gekeken wordt naar de bouwstructuur is dezelfde structuur te
herkennen als bij de netwerklaag. Door de verticale structuur van de
bebouwing zorgt dit net als de verticale structuur van de Nieuwstraat
voor een scheiding tussen oost en west. Hierdoor wordt het centrum niet
als geheel ervaren maar als verschillende zones waarin je je kunt
bevinden. Dit is duidelijk zichtbaar in onderstaande afbeelding. Zone 1
bestaat uit het Kerk- en Raadhuisplein, zone 2 uit de Nieuwstraat, zone 3
uit het 17 septemberplein en zone 4 uit het deel met de meeste
karakteristieke gebouwen en is deel van de oude hoofdstructuur.
In deze afbeelding is duidelijk te zien dat alleen zone 3 een duidelijke
functie heeft gekregen. De overige zones lopen de voorzieningen, functies
en vormen van gebruik dwars door elkaar heen waardoor deze elkaar
economisch niet kunnen versterken.
Figuur 21 – Huidige centrumzones van Son, eigen werk (M. Staal)
37

Algehele interpretatie
In de naastgelegen afbeelding zijn de diverse kenmerken van Son
weergegeven. Te beginnen met de verticale structuur van de Nieuwstraat
en de bebouwing die voor een scheiding tussen oost en west zorgen. Door
de jaren heen is niet geprobeerd deze verticale structuur te doorbreken
middels een rondweg of omleidingsroute waardoor Son momenteel
kampt met verkeersoverlast in de vorm van sluipverkeer. De komst van de
A50 had er mede voor moeten zorgen dat de verkeersintensiteit in Son
gereduceerd zou worden. Echter zorgde dit juist voor een nog
dominantere verticale structuur van de Nieuwstraat.
Ook de vegetatie zorgt ervoor dat de zichtlijnen van het Kerk- en
Raadhuisplein worden belemmerd. Bij de ontwikkeling van deze pleinen
had beter gekeken kunnen worden naar de aantrekkelijkheid in plaats van
enkel te kijken naar de functionaliteit.
38
Figuur 22 – Algehele interpretatie (M. Staal)

Nieuwstraat (verticale structuur)
Vegetatie (horizontale en verticale structuur)
Cultureel historische landmarks
39

Figuur 23 – Gekozen variant schetsontwerp (M.Staal)
40

Van stedenbouwkundige
uitgangspunten naar
schetsontwerp
Na het uitvoeren van een variantenstudie waarbij de stedenbouwkundige
uitgangspunten zijn weergegeven in een drietal schetsontwerpen, is er
één variant als beste uit de bus gekomen. In naastgelegen variant wordt
de Nieuwstraat afgesloten voor het autoverkeer zoals eerder in dit
rapport is beschreven. In deze variant wordt de infrastructuur rondom de
pleinen ingericht als fietsstraat welke alleen nog toegankelijk is voor de
verkeersstromen die eerder in dit rapport zijn benoemd. Om er voor te
zorgen dat de pleinen niet te groot worden, zowel fysiek als mentaal, zijn
deze opgesplitst in verschillende gebruikszones.
Wat betreft de functies waarmee rekening is gehouden bij het ontwerp
worden de Horeca en winkelvastgoed meer geclusterd. Op deze manier is
het mogelijk om elkaar te versterken en wordt er efficiënter omgegaan
met de beschikbare ruimte. Gezien het feit dat de wekelijkse markt van
hoge waarde is binnen het centrum van Son, is hier rekening mee
gehouden in het ontwerp waardoor de benodigde ruimte hiervoor is
vrijgehouden. Op deze manier hoeft de markt niet verplaatst te worden
naar een andere locatie waardoor deze bijdraagt aan de leefbaarheid van
het centrum. Verder worden de culturele historische elementen zoals de
kerktoren en het huidige raadhuisplein geaccentueerd door de ruimtelijke
structuren te behouden.
Met betrekking tot de pleinen en de zonering van het ontwerp wordt het
Raadhuisplein fysiek opgesplitst in een viertal zones. Deze zones worden
verdeeld door fysieke scheidingen. Zo wordt er onder andere een
bomenstructuur aangebracht die winkel- en horecavoorzieningen scheidt
van de markt en de nieuw te ontwikkelen groene zone. Het ontstaan van
kleinere zones met ieder een eigen gebruiksfunctie, draagt bij aan de
leefbaarheid van Son. Ook wordt er, gezien het onderzoek dat is gedaan
naar hittestress, een waterzone op het Kerkplein gerealiseerd in de vorm
van een fontein die er mede voor zorgt dat er eenheid ontstaat tussen de
verschillende pleinen. Door de ophoging van de Nieuwstraat, waardoor
deze op hetzelfde niveau komt te liggen als het Kerk- en Raadhuisplein, én
het onderbreken van de nieuwe bomenstructuur kan de Sint Petrus’
Banden kerk verbonden worden met de rest van het centrum. De huidige
bomenstructuur die aanwezig is langs de Nieuwstraat, wordt in de nieuwe
situatie verwijderd en horizontaal geplaatst. Op deze manier wordt het
Raadhuisplein beter geaccentueerd en bij de rest van het centrum
betrokken.
De ruimtelijke kwaliteit en de openbare ruimte worden ingedeeld zoals
hier als volgt wordt beschreven. Het autoverkeer wordt in naastgelegen
variant vermeden uit het hart van het centrum. Wél blijven de
parkeervoorzieningen in stand gehouden waardoor het centrumgebied
met de auto bereikbaar blijft. De toepassing van groene gevels draagt bij
aan het reduceren van de aanwezige hittestress en de leefbaarheid van
het centrum.
De visuele zichtlijnen die in het ontwerp horizontaal in plaats van verticaal
zijn weergegeven, doorbreken de huidige verticale structuur waardoor er
meer eenheid ontstaat tussen de verschillende pleinen en bijbehorende
functies. Dit alles draagt bij aan een leefbaar, bereikbaar, cultureel en
klimaatbestendig centrum van Son. Op de volgende pagina’s worden de
diverse schetsontwerpen weergegeven.
41

Figuur 24 – Visuele weergave potentiële nieuwe situatie (M. Staal)
42

43

De toepassing van licht gekleurde verhardingsmaterialen draagt bij aan
het terugkaatsen van het zonlicht richting de atmosfeer. Op deze manier
wordt er minder warmte geabsorbeerd waardoor de temperatuur minder
hoog zal oplopen in geval van warme periodes.
Groene gevels reflecteren een deel van het zonlicht dat een positief
effect heeft op de verkoeling van het centrum van Son. Daarnaast
hebben groene gevels een positieve werking op de sociale- en
economische belangen. Zo hebben groene daken een gunstig effect
op de leefbaarheid in het centrum wanneer deze zichtbaar zijn en
zijn een verrijking voor het stadslandschap.
Figuur 25 – Zichtlijnen Raadhuisplein en Kerkplein (M. Staal)
44

Net als bij groene gevels dragen groene daken bij aan de verkoeling
van het centrum. Daarnaast creëert de groenvoorziening schaduw
en zorgt het voor verdamping van water wat bijdraagt aan het
reduceren van de omgevingstemperatuur. Tot slot hebben groene
daken een (geluids)isolerende werking die de waarde van het
vastgoed verhoogt (Groenblauwe netwerken, 2019).
Figuur 26 – OV/fietsstraat (M. Staal)
45

Figuur 27 – Fontein Kerkplein (M. Staal)
46

‘Door de verdamping van water treedt er op de
directe omgeving een verkoelend effect op’
47

Reduceren van hittestress
Een van de klimaatdoelen die de gemeente Son en Breugel heeft
opgesteld voor het jaar 2030 is het reduceren van hittestress in het
centrum van Son. Ook heeft de gemeente aangegeven zich te willen
voorbereiden op langere droge periodes en hevige neerslag. In dit deel
van het adviesrapport wordt beschreven met welke zaken, met
betrekking tot hittestress, rekening is gehouden bij het herontwerpen van
het centrum van Son.
Verder is, in tegenstelling tot de verticale zichtlijnen van de Nieuwstraat,
een onregelmatige bomenstructuur aanwezig op het plein. In combinatie
met de eerder genoemde zaken draagt deze structuur niet bij aan het
creëren van een eenheid binnen het centrum.
Tot slot is er een parkeerplaats aanwezig vóór de Sint Petrus’ Banden kerk
die voor het grootste deel bestaat uit asfaltverharding. Verderop in dit
adviesrapport zal worden beschreven op welke effectieve manier is
omgegaan met deze parkeervoorziening om bij te kunnen dragen aan de
uitvraag van de gemeente.
Voorafgaand aan het eindontwerp zijn met behulp van een exploratief
onderzoek de factoren die leiden tot opwarming van het centrum en de
gevolgen van hittestress in kaart gebracht. Vervolgens is een onderzoek
uitgevoerd naar mogelijke maatregelen die zorgen voor het reduceren
van hittestress. Hierbij is rekening gehouden met de criteria ‘effectiviteit,
veiligheid, kosten/onderhoud en toepasbaarheid’.
In de huidige situatie is het Raadhuisplein volledig verhard met
betonstraatstenen. Dit heeft te maken met de in 2015 gerealiseerde
ruimte voor de wekelijkse markt die op het plein plaatsvindt. Als gevolg
van de wekelijkse markt hebben de bloembakken die oorspronkelijk
gesitueerd waren op het Raadhuisplein, ruimte moeten maken voor de
grote hoeveelheid verharding die is toegepast. Het hemelwater dat op het
Raadhuisplein terecht komt wordt, zoals eerder is beschreven, via
lijngoten afgevoerd die veel onderhoud vergen aangezien deze makkelijk
verstopt raken.
Het Kerkplein is in de huidige situatie een grote open ruimte zonder een
eenduidige functie. In de huidige situatie dient dit plein voornamelijk als
plek waarop de kermis en schaatsbaan gesitueerd kunnen worden.
Aangezien dit enkel een korte periode in het jaar betreft, staat het plein
de rest van het jaar zo goed als leeg.
48

‘Het centrum van Son zal zich op de juiste manier
moeten kleden tegen de klimaatveranderingen’
49

Tabel 1 – Hittestress maatregelen d.m.v. MCA
(H. Urbach)
Hittestress maatregelen
Toetsing maatregelen
hittestress
Hogere temperaturen hebben vaak negatieve invloed op het welzijn, de
gezondheid en de productiviteit van mensen (Atelier GroenBlauw, 2019).
Om hittestress te reduceren kunnen verschillende maatregelen worden
opgenomen in het eindontwerp. Om te kunnen toetsen welke
maatregelen voor het centrum van Son het meest effectief zijn is een
Multi Criteria Analyse (MCA) opgesteld waarvan de tabel op deze pagina’s
een samenvatting is. De criteria waarop per maatregel is getoetst, zijn
‘effectiviteit, veiligheid, kosten én toepasbaarheid binnen het centrum
van Son’. Door het toekennen van de cijfers één tot en met vijf, met een
vooraf gedefinieerde wegingsfactor, resulteert de MCA tot een lijst met
maatregelen die relevant zijn voor het centrum van Son.
Koele verhardingsmaterialen
Tabel XX – Toetsing hittestress maatregelen,
samenvatting (H. Urbach)
Groene daken
Greppels
Groen gevels
Stedelijke waterlopen
Staatbomen/ Groene pleinen
Groene privétuinen
Groen ventilatienetwerk
Wadi’s
Koelen met fonteinen
Koele gevels met hoge albedo
Grasvelden en bloemenweiden
Parken en openbaar groen
50

Mogelijkheid
toepassing
Uit de MCA volgt welke maatregelen het meest geschikt zijn en welke
kunnen worden toegepast binnen het eindontwerp van het centrum van
Son. Alle toepassingen die een groen kader hebben, en dus de hoogste
score hebben gekregen bij de analyse, zijn verwerkt in het eindontwerp
van het centrum van Son zoals in dit adviesrapport wordt beschreven. In
het eindontwerp uit zich dit voornamelijk in de toepassing van een
fontein, de bomenstructuur die wordt doorgetrokken vanaf het
Raadhuisplein richting het Kerkplein én de inpassing van groene gevels en
daken. Ook wordt rekening gehouden met de huidige verharding die
aanwezig is op het Kerk- en Raadhuisplein. Het is mogelijk om deze
huidige verharding te verwijderen en een verharding toe te passen die
lucht- en waterdoorlatend is. Op deze manier draagt óók de verharding
bij aan het reduceren van hittestress binnen het centrum van Son.
51

Inpassingen toepasbare
maatregelen
Zoals in naastgelegen afbeelding is
gevisualiseerd is er, aan de hand van de
opgestelde berekeningen die zijn opgesteld in
het onderzoek dat is verricht, voldoende ruimte
beschikbaar voor de markt die wekelijks
plaatsvindt op het Raadhuisplein. Het overige
deel van het Raadhuisplein is in het ontwerp
voorzien van groen met bijbehorende looppaden
zodat de bereikbaarheid van het centrum
gewaarborgd blijft. De ruimte die is gereserveerd
voor winkels en horeca dienen onder andere
voor het mogelijk maken van het laden en lossen
van goederen én het eventueel aanleggen van
een terras. Ook is te zien dat de kiosk, voorheen
gelegen op het Kerkplein, is verplaatst naar het
Raadhuisplein om de leefbaarheid in dat deel te
verhogen én om ruimte te maken voor de
fontein die bijdraagt aan het reduceren van
hittestress. Ook valt de bomenrij op die in het
naastgelegen ontwerp horizontaal is
gevisualiseerd. Deze doorbreking van de
verticale zichtlijnen die in de huidige situatie
aanwezig zijn dragen bij aan zowel de
leefbaarheid als het verlagen van de
temperatuur in het centrum van Son.
Figuur 28 – Gekozen (potentiële) variant voor het centrum van Son (H. Urbach)
52

Wanneer naar het rechter deel van het centrum
van Son gekeken wordt (de Nieuwstraat én het
Kerkplein), is te zien dat de Nieuwstraat
verhoogd is aangelegd en op gelijke hoogte zal
komen te liggen als het Kerk- en Raadhuisplein.
Wat verder opvalt is de verplaatsing van beide
bushaltes richting het noorden. Op deze manier
functioneren beide bushaltes niet langer meer
als barrières tussen het Kerk- en Raadhuisplein
waardoor het visueel aantrekkelijker wordt
gemaakt om de oversteek te maken. De term
‘oversteek’ wordt hier gebruikt om duidelijk te
maken dat de Nieuwstraat overgestoken dient te
worden wanneer beide pleinen bezocht worden.
Echter zal het openbaar vervoer in combinatie
met het fietsverkeer die enkel nog gebruik
mogen maken van de Nieuwstraat ‘te gast zijn’.
In deze situatie is zijn het openbaar vervoer en
het fietsverkeer ‘te gast’ waardoor de snelheid
omlaag zal worden gebracht en de voetgangers
veilig rond kunnen lopen. Tot slot is de fontein
zichtbaar en draagt deze in combinatie met de
bomenrij bij aan de leefbaarheid en het
reduceren van hittestress in het centrum van
Son. Ook is te zien dat er één zichtlijn
gerealiseerd is vanuit de kerktoren naar het
Raadhuisplein zonder dat deze onderbroken
wordt.
53

In bijgevoegde visualisatie is te zien hoe de
toekomstige situatie er volgens KCS30 uit komt
te zien ter hoogte van het Raadhuisplein. Te zien
is hoe de groenvakken, looppaden én de wadi
worden ingepast in de huidige situatie. Ook is
gevisualiseerd dat de parkeervakken en
terrassen worden voorzien van
infiltratieverharding. Verder is de nieuw te
realiseren bomenrij, die voor de horizontale
structuur in het centrum zal zorgen, duidelijk
zichtbaar aan de rechterzijde van de afbeelding.
Dwarsdoorsnede
Figuur 29 – Dwarsdoorsnede (C-C) Raadhuisplein, potentiële situatie (H. Urbach)
54

(C-C) Raadhuisplein
55

Hemelwater opvangen in het
centrum
Het centrum van Son bestaat uit een grote hoeveelheid verhard oppervlak
en bebouwing waardoor het hemelwater niet of nauwelijks de kans krijgt
om te infiltreren in de bodem. In de huidige situatie wordt al het
hemelwater afgevoerd naar rivier de Dommel. Bij extreme neerslag kan
het voorkomen dat het gemengde rioolstelsel de grote hoeveelheid water
niet aan kan waardoor de kans op wateroverlast sterk aanwezig is. Tot op
heden is er geen schade of hinder ontstaan door extreme weersituaties in
Son en Breugel. Door het centrum klimaatbestendig te maken heeft
projectteam KCS30 de gevolgen van wateroverlast, hitte en droogte in de
toekomst weten te beperken.
pleinen terecht komt dient te infiltreren binnen deze twee locaties. In het
onderzoek naar klimaatadaptieve maatregelen voor het vasthouden,
bergen en infiltreren van hemelwater, is beschreven welke positieve
externe effecten, passende locaties én welke infiltratie- en
bergingsvoorzieningen mogelijk zijn. Tot slot is onderzoek gedaan naar
mogelijke verhardingsmaterialen die in de openbare inrichting een
positieve bijdrage kunnen leveren aan de uitstraling van het centrum van
Son en de kans op hittestress reduceren.
In dit onderdeel van het adviesrapport wordt beschreven op welke
manier er efficiënt omgegaan kan worden met de verharde pleinen in het
centrum van Son. Hierbij wordt de nadruk gelegd op het vasthouden,
bergen én infiltreren van het hemelwater. Gedurende het onderzoek dat
is verricht is allereerst gekeken naar de huidige inrichting van het
watersysteem in en rondom het centrum van Son. Zo is er onderzoek
gedaan naar het huidige rioolstelsel, het aanwezige oppervlaktewater én
de grondwaterstand. Verder is aan de hand van een bodemonderzoek is
beschreven waaruit de ondergrond van Son en Breugel bestaat en is
onderzocht wat de hoogteligging en doorlatendheid van het centrum is.
Het projectgebied (verharde oppervlaktes) waarmee uiteindelijk is
gerekend is op de naastgelegen afbeelding gevisualiseerd. Hierbij is
onderscheid gemaakt tussen particulier terrein en de openbare ruimte.
Verder zijn het Kerk- en Raadhuisplein niet meegenomen in de
berekeningen aangezien is vastgesteld dat het hemelwater wat op de
Figuur 30 – Projectgrenzen onderzoeksgebied (R. Zijlmans)
56

‘Na regen komt zonneschijn én na zonneschijn komt regen,
houd dus rekening met beide gevallen’
57

Bijdragen aan een robuust
watersysteem
Uit de eerder vermelde gebiedsanalyse komt terug dat verstedelijking,
verdichting én verharding van het grondoppervlak niet geheel onbekend
is in Son. Deze aspecten hebben niet alleen gevolgen voor de
wateropgave in het gebied, maar leiden ook tot de verhoging van
temperaturen zoals eerder in dit rapport is beschreven.
Het hemelwater dat in de bodem terecht komt heeft een bepaalde
kwaliteit die mede veroorzaakt wordt door de elementen die aanwezig
zijn in de openbare ruimte. Bij bovengrondse infiltratie van het
hemelwater, denkend aan een wadi, verandert de samenstelling van het
gevallen hemelwater door de bodem en de aanwezige objecten op het
oppervlak. Bij een wadi wordt het infiltrerende water effectief gezuiverd
door de vuildeeltjes die worden gefilterd waarbij verontreinigingen
worden afgebroken. Op deze manier levert een bovengrondse
infiltratievoorziening een positieve bijdrage aan de waterkwaliteit binnen
het gebied.
de eindgebruikers (de desbetreffende stakeholder(s)), kunnen de
toepassingen die verderop besproken worden werkelijkheid worden.
Geschikte locaties voor het vasthouden, bergen en infiltreren van het
hemelwater zijn; onder de parkeerplaats die gelegen is vóór de Sint
Petrus’ Banden kerk én het Vroonhovenpark. Gezien de wens vanuit de
gemeente om zo effectief mogelijk om te gaan met de beschikbare ruimte
zijn deze twee locaties geschikt voor de beschreven toepassingen.
Beide toepassingen in combinatie met het realiseren van infiltrerende
verhardingsmaterialen dragen bij aan een robuust watersysteem van Son.
Aan de hand van de hoeveelheid verhard oppervlak in combinatie met de
herhalingstijd van de buien én de neerslagintensiteit (rekening houdend
met een stijging van vijf procent gezien de huidige klimaatscenario’s)
(KNMI, 2015) is per locatie de bergingscapaciteit berekend waarbij het
watersysteem is ontworpen op een herhalingsbui van T=5. Om de
gevolgen van eventuele waterschade in kaart te brengen, is het
watersysteem getoetst op een herhalingsbui van T=100. Hierdoor is het
mogelijk om knelpunten in kaart te brengen waardoor het watersysteem
op een dusdanige manier ingericht kon worden zodat de mogelijke
extreme neerslag in de toekomst voor minimale wateroverlast zorgt.
Hier tegenover staat de ondergrondse infiltratievoorziening waarbij het
gevallen hemelwater door een semiverharde laag vloeit en terechtkomt in
een ondergrondse infiltratievoorziening, denkend aan een
infiltratiekelder.
Zoals eerder is beschreven is het in beide gevallen belangrijk dat er
rekening gehouden wordt met de hoeveelheid groenvoorzieningen die
aanwezig zijn binnen een stedelijk gebied. Verder kan er wat betreft
ecologische waarde verbeteringen ontstaan aangezien er meer
biodiversiteit gecreëerd wordt. Samen met het laten bewust worden van
58

Tabel 2 – Minimale bergingscapaciteit per locatie (R. Zijlmans)
59

Op een natuurlijke manier
hemelwater bergen en
infiltreren
Een wadi (Water Afvoer Door Infiltratie) is uitermate geschikt voor het
Vroonhovepark. Door middel van een wadi is het mogelijk om het
hemelwater op een natuurlijke manier te bergen en te laten infiltreren in
de bodem. Een wadi draagt niet alleen bij aan bovengenoemde punten,
ook vergroot een wadi de bewustwording van bewoners én gebruikers in
het stedelijk gebied (Atelier GroenBlauw, 2019). Tot slot draagt een wadi
bij aan verdroging binnen een gebied. Dit komt doordat een wadi zorgt
voor een vertraagde afvoer van het hemelwater. Op deze manier kan een
wadi een bijdrage leveren aan de verdroging en het reduceren van
hittestress binnen het centrum van Son.
Figuur 31 – Potentiële wadi op de locatie van het Vroonhovenpark (R. Zijlmans)
60

Hemelwater afkomstig van het Kerkplein kan op twee manieren
afgevoerd worden naar de bodem. Enerzijds kan het hemelwater
geïnfiltreerd worden door de toepassing van een waterdoorlatende of
waterpasserende verharding, anderzijds kan het hemelwater worden
afgevoerd naar de wadi. Voor het oppervlakkig afvoeren van het
hemelwater zal een open goot worden toegepast zoals in de afbeelding
die gecentreerd is op de pagina is weergegeven. Om uitspoeling te
voorkomen zal het talud van de wadi, waar de open goot vanaf het
Kerkplein uitkomt, worden voorzien van een stortebed. Een
dwarsdoorsnede van de open goot is in onderstaande afbeelding
weergegeven.
00
Figuur 32 – Doorsnede open goot, afmetingen in mm. (R. Zijlmans)
61

Figuur 34 – Dwarsdoorsnede A-A van een deel van de infiltratiekelder met
bovengelegen parkeervoorzieningen (R. Zijlmans)
62
Figuur 33 – Bovenaanzicht infiltratie- en bergingsvoorziening gelegen bij de parkeervoorziening vóór de Sint Petrus’ Banden kerk (R. Zijlmans)

Een parkeervoorziening voor
zowel auto’s als hemelwater
Een infiltratievoorziening die gelegen is onder de huidige parkeerplaats
vóór de Sint Petrus’ Banden kerk, uit het zicht én voldoende capaciteit om
gedurende hevige neerslag het hemelater te bergen.
De infiltratiekelder zorgt voor een tijdelijke berging van het hemelwater
waarna het hemelwater vertraagd wordt afgevoerd in de bodem. De
infiltratiekelder kan worden gerealiseerd in iedere gewenste lengte,
breedte en hoogte waardoor het in veel gevallen toepasbaar is. Ook kan
op deze manier de beschikbare ruimte onder de parkeervoorzieningen,
gelegen vóór de kerk, op een zo efficiënt mogelijke manier worden benut
(Waterblock BV, 2013).
De infiltratiekelder kan voorzien worden van inspectieputten die het
mogelijk maken inspecties en onderhoudswerkzaamheden uit te voeren
in de infiltratiekelder. Aangezien de infiltratiekelder is gelegen onder een
bestaand parkeerterrein is het niet mogelijk om hemelwater te laten
infiltreren vanaf het maaiveld. Wél kan het hemelwater worden
afgevoerd middels lijngoten die afkomstig zijn uit de bestaande inrichting.
De weg die tussen de parkeervoorzieningen komt te liggen, zal voorzien
worden van een lichte kleur. Een lichte kleur draagt bij aan het verlagen
van de omgevingstemperatuur dat een positief effect zal hebben op het
reduceren van hittestress. Verder worden de parkeerplaatsen voorzien
van een donkere kleur zodat vloeistoffen afkomstig uit de auto’s niet
zichtbaar zijn op het wegdek (Mossevelde, Schipper, & Bogaard, 2005).
63

Optimalisatie rioolstelsel
In aankomend deel van dit onderzoeksrapport wordt ingegaan op de
optimalisatie van het rioolstelsel over het traject Dommelstraat-
Nieuwstraat-Raadhuisplein-Taylorstraat. Door de klimaatverandering zal
het rioolstelsel op een dusdanige manier worden aangepast zodat de kans
op wateroverlast in de toekomst gereduceerd wordt.
In de huidige situatie in het centrum van Son is een gemengd rioolstelstel
aanwezig die bij eventuele overstromingen zorgt voor vuilwater op straat,
in oppervlaktewater en mogelijk in woningen.
Door onderzoek te doen naar diverse rioleringsvarianten, is uiteindelijk
één variant gekozen in combinatie met een innovatieve toepassing die
van toepassing kan zijn binnen het centrum van Son én daarmee het
huidige rioolstelsel ontlast.
Om ervoor te zorgen dat er in de toekomst geen wateroverlast optreed, is
het van belang dat het hemelwater en vuilwater gescheiden wordt
afgevoerd. Dit resulteert in enkel vuilwater dat terecht komt in de huidige
leiding. Het hemelwater wordt in de potentiële nieuwe situatie niet door
de huidige leiding getransporteerd waardoor de capaciteit van de huidige
leiding voldoende is voor alleen het vuilwater. Verder dient de
innovatieve toepassing ‘de rainwinner’ als motivatie voor de gemeente
om particuliere huishoudens af te laten koppelen van het huidige
rioolstelsel.
64

‘Of we vinden een weg, of we maken er één’
65

Afkoppelen hemelwater
In de potentiële toekomstige situatie wordt het hemelwater dat op de
wegen, parkeerterreinen, daken, pleinen enzovoorts valt, afgekoppeld
van het huidige gemengde rioolstelsel. Berekeningen tonen aan dat
hiervoor voldoende capaciteit aanwezig is in het bestaande rioolstelsel
om het vuilwater af te voeren.
Enkele voorbeelden van het afkoppelen van het hemelwater zijn; de
bijdrage die deze maatregel levert aan een duurzaam milieu. Met
betrekking tot het thema klimaat is dit een belangrijk punt aangezien het
afkoppelen ervoor zorgt dat de kans op overstromingen met vuilwater
wordt gereduceerd. Verder presteren waterzuiveringsinstallaties beter
wanneer het afgevoerde vuilwater minder verdund is door het
hemelwater. Tot slot kan het afgekoppelde hemelwater geïnfiltreerd
worden in de bodem of dienen als stimulans met betrekking tot
leefbaarheid binnen de openbare ruimte (realisatie van een wadi zoals
eerder is beschreven).
Verder heeft projectteam KCS30 gedacht aan de
ontluchtingsmogelijkheden die gerealiseerd dienen te worden wanneer
het hemelwater afgekoppeld wordt. Normaal gesproken kan het
rioolstelsel bij een gemengd stelsel ontluchten via een regenpijp. Bij een
gescheiden stelsel is dit niet mogelijk waardoor de kans bestaat dat de
riolering wordt ontlucht via de toilet. Stank- en/of wateroverlast zijn niet
gewenst waardoor een Martens O2 put is toegepast. Door middel van
deze put is het mogelijk om zowel de hemelwatervoorziening als de
vuilwatervoorziening te ontluchten (Martens, 2019).
Figuur 35 – Riolering tracé Dommelstraat-Nieuwstraat-Raadhuisplein-Taylorstraat (B. Kok) 66

In naastgelegen afbeelding is het aangebrachte rioolstelsel, zoals is
berekend op basis van de klimaatverandering, te zien in de potentiële
toekomstige situatie. Hierbij visualiseert de groene rioolstreng het huidige
gemengde rioolstelsel dat in de mogelijke potentiële situatie enkel
vuilwater transporteert. De overige strengen visualiseren de rioolstrengen
die aangelegd dienen te worden waardoor enkel hemelwater
getransporteerd zal worden. Op deze manier ontstaat een gescheiden
rioolstelsel in het centrum van Son.
67

Een (rain)win-winsituatie
Naast het adviseren van het aanleggen van een gescheiden rioolstelsel
waarbij de bestaande leidingen gerelined worden om de levensduur van
de rioolbuizen te verlengen, wordt geadviseerd om ‘Rockflow’ als
fundering onder de huidige oppervlakteverharding toe te passen.
Rockflow bestaat uit steenwolelementen die onder het maaiveld
aangebracht worden en grote hoeveelheden water op een snelle en
effectieve manier kunnen bufferen (Lapinus, 2018). In onderstaande
fotoreeks wordt de toepassing van Rockflow helder beschreven.
Modulaire Rockflow steenwolelementen
worden aangebracht onder het maaiveld.
Een buizensysteem brengt het hemelwater
snel in het Rockflow pakket.
Wanneer het regent stroomt het water via
de straatkolken naar het onderste deel van
het steenwol pakket
Figuur 36, 37, 38, 39, 40 en 41 (v.l.n.r.) – Toepassing Rockflow (Lapinus, 2018)
68

De holle ruimte tussen de steenwol vezels
worden vervolgens geheel gevuld met water.
De Rockflow elementen kunnen tot 95% van
hun volume aan water absorberen.
Terwijl de Rockflow elementen van onderaf
gevuld worden met water, wordt de lucht
bovenin via het ontluchtingskanaal
verdreven. Op deze manier kan de buffer
zich altijd snel genoeg vullen.
Het systeem kan zo worden ingericht dat het
volume binnen 24 uur volledig beschikbaar
is. Dit kan via infiltratie, overstort naar het
riool of een combinatie van beide.
69

De zonnige kant van
hemelwater
Naast de toepassing van Rockflow zullen bewoners aangestuurd worden
om hemelwater te bergen op eigen terrein. Dit kan met behulp van de
‘Rainwinner’. Een ‘holle lego blok’ met een inhoud van 110 liter, 90 cm x
22 cm x 60 cm (L x B x H), maakt het mogelijk om hemelwater te bergen.
Het geborgen hemelwater kan worden gebruik om de tuin te voorzien van
water in droge periodes. Ook is het met behulp van een filter mogelijk om
de toilet en/of wasmachine erop aan te sluiten (Hartigh, 2019). Zoals op
onderstaande afbeelding is te zien, is er relatief weinig ruimte nodig om
de Rainwinner te installeren. Met het oog op duurzaamheid dragen zowel
de Rainwinner als de Rockflow elementen bij aan een klimaatbestendig
centrum van Son.
Figuur 43 – Één Rainwinner, 110 liter (Hartigh, 2019)
70
Figuur 42 – Drie Rainwinners, 330 liter (Hartigh, 2019)

‘Hemelwater, geen last maar een lust (must)!’
71

Van Het Vestzaktheater naar
de Sint Petrus’ Banden kerk
De Sint Petrus’ Banden Kerk heeft tot 26 december 2017 dienst gedaan
als kerk waarna er in 2018 plannen zijn geweest om de kerk te slopen. Na
de gemeenteraadsverkiezingen heeft het gemeentebestuur besloten om
de kerk niet te slopen maar wel een nieuwe bestemming te geven.
Op verzoek van Gemeente Son en Breugel heeft projectteam KCS30
onderzoek gedaan naar de inpassing van de huidige functies van Het
Vestzaktheater in de Sint Petrus’ Bandenkerk die in de toekomst zal
dienen als ‘buurthuis’ van Son. Op deze manier wordt de leegstand in de
kerk tegengegaan en kan de kerk bijdragen aan het omhoog halen van de
leefbaarheid binnen het centrum van Son. Hierbij is het belangrijk om in
kaart te brengen welke functies er in de kerk gesitueerd worden én op
welke manier de kerk wordt ingericht, rekening houdend met de
klimaatverandering waarbij de buitentemperatuur zal stijgen.
Verder zullen er bij het herbestemmen van de Sint Petrus’ Banden kerk
nieuwe materialen nodig zijn. Rekening houdend met het feit dat de kerk
een monumentaal pand is, is onder andere onderzoek gedaan naar
diverse soorten kozijnen, verschillende binnenwandconstructies én gevelen
vloerisolatie die toegepast kunnen worden
Aan de hand van de resultaten uit bovenstaand onderzoek zijn diverse
detailleringstekeningen opgesteld met daarin de verwerking van de
materialen. Hierbij zijn de huidige en potentiële toekomstige situatie
naast elkaar gelegd om het verschil weer te geven.
De volgende functies dienen een locatie te krijgen binnen de Sint Petrus’
Banden kerk; Radiostudio S&B, Bibliotheek Dommelland, een
expositieruimte, een theater, een repeteer ruimte voor Harmonie Pro
Honore Et Virtute én een foyer inclusief bar voor bezoekers van het
theater.
Aan de hand van originele tekeningen van de kerk heeft projectteam
KCS30 een digitalisatie gemaakt waardoor het mogelijk is om
bovenstaande functies in te passen in de kerk. Hierbij is aan de hand van
het bouwtechnisch rapport onder andere geconcludeerd dat het
bestaande kerkgebouw voldoende veilig is om hergebruikt te worden.
(Wijnheijmer, 2018)
72

‘Voel je thuis in het buurthuis’
73

Indeling begane
grond
Op naastgelegen afbeeldingen is aan de
linkerzijde de bestaande situatie te zien met
betrekking tot de inrichting van de begane grond
van de Sint Petrus’ Banden kerk. Aan de
rechterzijde is de begane grond gesitueerd met
daarin de potentiële toekomstige inrichting
getekend.
Om alle eerder beschreven functies te kunnen
situeren in de toekomstige situatie zijn diverse
ruimtes gecreëerd. Ook zal er, zoals op de
volgende bladzijden is gevisualiseerd, een
verdiepingsvloer gecreëerd worden om alle
functies een plek te geven in de potentiële
multifunctionele accommodatie.
Ruimte 0.4
1300,7m 2
In de potentiële toekomstige situatie is de
huidige open ruimte van 1300m 2 opgedeeld in
een ruimte voor het theater, de expositieruimte,
de entree én de bibliotheek. Verder zijn de
kleine ruimtes aan de bovenkant van de
afbeelding samengevoegd tot foyer.
Figuur 44 – Huidige situatie begane grond Sint Petrus’ Banden kerk (T. Philipsen)
74

0.8 Theater
700m 2
Figuur 45 – Toekomstige situatie begane grond Sint Petrus’ Banden kerk (T. Philipsen)
75

Indeling (nieuwe)
verdiepingsvloer
Op naastgelegen afbeeldingen is de potentiële
nieuwe situatie weergegeven van de gecreëerde
verdiepingsvloer. Aangezien in de huidige
situatie geen verdiepingsvloer aanwezig is, is
hier alleen de toekomstige situatie
weergegeven.
Te zien is dat er een ruimte is gecreëerd voor de
repetities die kunnen plaatsvinden én voor
Radiostudio S&B.
Op de volgende pagina’s zijn detailleringen
weergegeven van de toekomstige situatie.
Hierbij is, zoals eerder is besproken, rekening
gehouden met het materiaalonderzoek dat heeft
plaatsgevonden met het oog op duurzaamheid
en de veranderingen van het klimaat.
Figuur 46 – Toekomstige situatie verdiepingsvloer Sint Petrus’ Banden kerk
(T. Philipsen)
76

77

Met het oog op detail
Bij het realiseren van de verdiepingsvloer en andere werkzaamheden, is
de keuze voor het materiaalgebruik erg belangrijk in verband met de term
duurzaamheid die gedurende het gele project een rol speelt. Om die
reden is, zoals eerder vermeld, onderzoek gedaan naar diverse materialen
die toegepast worden.
Uit onderzoek is gebleken dat op de gebieden ‘levensduur, onderhoud,
aanschafkosten, én duurzaamheid’ aluminium kozijnen de beste
eindscore hebben. Om die reden wordt geadviseerd om
aluminiumkozijnen toe te passen in de nieuwe situatie.
Verder is onderzocht welke binnenwandconstructies het beste toegepast
kunnen worden bij het realiseren van de nieuwe ruimtes zoals op de
vorige bladzijden is weergegeven. Er wordt bewust gekozen voor HSBwanden
aangezien deze op een duurzame manier geproduceerd kunnen
worden. Een ander bijkomend voordeel is dat een HSB-wand in de
constructie geïsoleerd kan worden in tegenstelling tot een stenen wand
waarbij de isolatie op de muur aangebracht wordt.
Figuur 47 – Detailleringstekening vloer-wand exclusief extra isolatie (T. Philipsen)
Tot slot is er onderzoek verricht naar diverse gevel- en vloerisolatie die
verwerkt kunnen worden in de potentiële toekomstige situatie. Hieruit is
gebleken dat PIR-isolatie het beste resultaat oplevert wanneer gekeken
wordt naar ‘verwerkbaarheid, aanschafkosten, pakketdikte én
duurzaamheid’. PIR isolatie is erg dun in vergelijking met steen- en
glaswol. Een ander bijkomend voordeel is dat de PIR-isolatieplaten tussen
de HSB-wanden geplaatst kunnen worden. Voor de vloerisolatie zal EPS
worden toegepast.
Op naastgelegen afbeeldingen is weergegeven hoe het vloer-wand detail
eruit ziet wanneer extra isolatie wordt aangebracht in vergelijking met de
bovenstaande huidige situatie waarbij géén extra isolatie aanwezig is.
Figuur 48 – Detailleringstekening vloer-wand inclusief extra isolatie (T. Philipsen)
78

‘Samen bouwen aan de toekomst’
79

Wonen in een voormalig
theater
Zoals op de vorige bladzijden is beschreven worden de voormalige
functies van Het Vestzaktheater gevestigd in de Sint Petrus’ Banden kerk.
Dit betekent dat Het Vestzaktheater te maken krijgt met leegstand. Om
eventuele leegstand te voorkomen is in overleg met diverse experts
besloten om onderzoek te verrichten naar het creëren van woningen in
Het Vestzaktheater. Gezien de huidige tekeningen die beschikbaar zijn
gesteld zijn verschillende aannames gedaan met betrekking tot de
afmetingen.
In het eindontwerp zijn vijf woningen gerealiseerd en gesitueerd in de
bestaande bebouwing aan de hand van de huidige ingangen die aanwezig
zijn in Het Vestzaktheater. Verder is gebruik gemaakt van
referentiegebouwen die in het zelfde bouwjaar (1930) zijn gerealiseerd.
Gezien het huidige bestemmingsplan zal er een omgevingsvergunning
aangevraagd dienen te worden om de ‘woonfunctie’ toe te kennen aan
het voormalige Vestzaktheater. Hierbij zal het gebouw ook voldoen aan
de eisen met betrekking tot het bouwbesluit doordat onderzoek is
verricht naar de beste toepassingen voor het dak, de gevels, de
binnenwanden, de begane grond en verdiepingsvloer én de kozijnen.
Gedurende het opstellen van de herbestemming is rekening gehouden
met het feit dat Gemeente Son en Breugel bezig is om Het Vestzaktheater
te registreren als gemeentelijk monument. Hierdoor is in het eindontwerp
de historische structuur behouden gebleven en zijn er geen aanpassingen
verricht aan de voorgevel en het dak.
80

‘Wanneer we de richting van de wind niet kunnen veranderen,
veranderen we de stand van onze zeilen’
81

Niet één, maar vijf
woningen
Zoals is aangegeven zijn de woningen verdeeld over Het
Vestzaktheater aan de hand van de ingangen die aanwezig
zijn in de huidige situatie. Hierbij is uitgegaan van de
buitenwanden die dragend zijn voor het gebouw. De vijf
woningen zijn als volgt gecreëerd;
Woning één bevindt zich aan de achterzijde van het gebouw
waarbij de gehele woning gelijkvloers is. In het dak zijn
lichtstraten aangebracht waardoor er veel licht de woning
kan bereiken. Verder bevindt de voordeur zich aan de zijkant
en de achterdeur zich aan de achterkant van het gebouw.
Vanuit de achterdeur is de gemeenschappelijke tuin te
bereiken.
Woning twee is gevestigd aan de linker voorzijde van het
gebouw. De woning is voorzien van twee verdiepingen en
een lage opbergzolder. De voordeur van de woning bevindt
zich aan de straatkant.
Woning drie en vier zijn vrijwel identiek aan elkaar. In beide
gevallen bevindt de voordeur zich aan de straatkant van de
woning en de achterdeur aan de achterkant van de woning.
Ook in deze situatie is de gemeenschappelijke tuin via de
achterdeur te bereiken. Het voorste gedeelte van beide
woningen zijn voorzien van een tweede verdieping inclusief
een dakkapel aan de achterzijde. Het achterste gedeelte
heeft een open nok waardoor je van binnenuit tegen het dak
aan kijkt. Tot slot is er aan de achterzijde van de woning een
lichtstraat gerealiseerd.
Figuur 49 – Originele tekening Het Vestzaktheater (Breugel)
Figuur 50 – Bovenaanzicht
verdeling van vijf woningen in Het
Vestzaktheater (R. Schellekens)
82

Woning vijf is vrijwel identiek aan woning drie en
vier. Echter heeft deze woning géén achterdeur aan
de achterzijde van de woning, maar aan de zijkant.
Wat betreft de verdere indeling van de woningen is
geen onderzoek naar verricht. Dit heeft tenslotte
geen invloed op de schil van de woningen.
Alle woningen kunnen door een optimale planning,
die in bijbehorend onderzoek te vinden is, binnen
negen weken gerealiseerd worden.
Figuur 51 – Bovenaanzicht inpassing van vijf woningen in Het Vestzaktheater
(R. Schellekens)
83

Opbouw van de woningen
Gedurende het onderzoek is gefocust op woning nummer vier. Hierbij is
veel aandacht besteed aan het voldoen aan het bouwbesluit
(Bouwbesluit, 2018). Ook is veel aandacht geschonken aan het
terugbrengen van de oorspronkelijke kenmerken van een jaren 30 woning
naar de toekomstige woningen. Hierbij kan gedacht worden aan de
roedeverdeling op de ramen, de aanwezigheid van luiken én
gootbetimmering. De binnenzijden van de woningen zullen strak en
modern zijn waarbij oude elementen in terug te zien zijn.
Wat betreft de daken is gekozen voor een combinatie van een omgekeerd
dak en een koud dak. Deze keuze is gemaakt in verband met het niet
omhoog kunnen met het dak aan de zijkant vanwege de verandering van
het aanzicht dat dan plaatsvindt.
gipsblokken worden uitgevoerd als handzame ‘Porisoblokken’ gezien de
geluidsisolerende functie. Ook zijn deze blokken brandwerend, hebben
een groot draagvermogen én zijn makkelijk en snel te verwerken. In
tegenstelling tot kalksteen ontstaan bij Porisoblokken geen scheuren.
Tot slot zal er in woning drie, vier en vijf een verdiepingsvloer gerealiseerd
worden. Deze verdiepingsvloer zal, zoals in onderstaande afbeelding is
weergegeven, komen te liggen op de eerder genoemde wanden die
gemaakt zijn van Porisoblokken. De opbouw van deze verdiepingsvloer is
weergegeven in de afbeelding op de naastgelegen pagina. Aangezien de
woning scheidende wanden ongeveer acht meter uit elkaar liggen, wordt
gebruik gemaakt van stalen constructiebalken. Haaks op deze
constructiebalken komen houten balken te liggen.
Om Het Vestzaktheater te laten voldoen aan de isolatie eisen, zal het
gebouw geïsoleerd worden. De wanden en het dak zullen voorzien
worden van Metalstud voorzetwanden waartussen de isolatie zich zal
bevinden. De keuze hiervan is gemaakt op basis van een Multi Criteria
Analyse (MCA) die is terug te vinden in bijbehorend onderzoek.
Wat betreft de isolatie zal glaswol worden toegepast. Glaswol is
duurzamer en goedkoper dan de andere varianten, zoals steenwol, die
met elkaar vergeleken zijn.
De woning scheidende wanden worden gemaakt van massieve
gipsblokken die gestapeld kunnen worden. Ook wordt deze wand dubbel
uitgevoerd met een anker loze spouw waardoor de kans op overlast van
de buren gereduceerd wordt.
De keuze voor massieve stapelblokken is gebaseerd op het feit dat de
woning scheidende wanden de verdiepingsvloer dienen te dragen. De
Figuur 52 – Constructiebalken verdiepingsvloer woning vier (R. Schellekens)
84

Figuur 53 – Links: Verdiepingsvloer zonder geluid reducerende gipsvezelplaten. Rechts: Verdiepingsvloer voorzien van geluid reducerende gipsvezelplaten (R. Schellekens)
85

Figuur 54 – Zijaanzicht 1, toekomstige uitstraling Het Vestzaktheater (R. Schellekens)
Figuur 55 – Zijaanzicht 2, toekomstige
uitstraling Het Vestzaktheater (R. Schellekens)
86

Figuur 56 – Vooraanzicht 1, toekomstige uitstraling Het
Vestzaktheater (R. Schellekens)
87

‘Zeggen wat we doen, en doen wat we zeggen’
88

89

Bibliografie
Atelier GroenBlauw. (2019). Hitte. Opgehaald van
http://nl.urbangreenbluegrids.com/heat
Atelier GroenBlauw. (2019). Wadi's. Opgehaald van
https://nl.urbangreenbluegrids.com/measures/bioswales/
Atlasleefomgeving. (2018). Bodemopbouw in NL. Opgehaald van Qgis
Baksteenfabrikanten, K. v. (2009). De mate van hergebruik van Straatbakstenen
in Nederland. Haskoning Nederland B.V.
Bouwbesluit. (2018, november 3). Online bouwbesluit. Opgehaald van
onlinebouwbesluit.nl: https://www.onlinebouwbesluit.nl/
Breugel, G. S. (sd). Originele tekeningen Het Vestzaktheater. Het Vestzaktheater.
Gemeente Son en Breugel, Son en Breugel.
Edugis. (2019). Verblijfsobjecten - gebruiksdoel. Opgehaald van edugis.nl:
http://kaart.edugis.nl/
Google. (2019, juni 12). maps. Opgehaald van www.google.nl/maps
Groenblauwe netwerken. (2019). Groene daken. Opgehaald van
urbangreenbluegrids.com:
https://nl.urbangreenbluegrids.com/measures/green-roofs/?theme=3
Hartigh, H. d. (2019). Rainwinner, the sunny side of rain. Opgehaald van
rainwinner.nl: https://rainwinner.nl
Kadaster. (1850). Tijdreis 1850. Opgehaald van topotijdreis.nl:
https://www.topotijdreis.nl/
Kadaster. (2005). Tijdreis 2005. Opgehaald van topotijdreis.nl:
https://www.topotijdreis.nl/
Kadaster. (2019, juni 17). Tijdreis over 200 jaar topografie. Opgehaald van
Topotijdreis: http://www.topotijdreis.nl/
KNMI. (2015). Klimaatscenario's voor Nederland.
Lapinus. (2018). Rockflow van Lapinus. Opgehaald van lapinus.com:
https://cdn01.lapinus.com/siteassets/technicalresources/downloads/watermanagement/brochures/lapinus_rockflow_product_brochure_nl.pdf?f=
20190403084233
Martens. (2019). Martens O2 put. Opgehaald van martensgroep.eu:
http://www.martensgroep.eu/index.php?lid=uk&mid=21&p=product&p
roduct=O2%20put
Mossevelde, T. v., Schipper, P., & Bogaard, F. (2005). Kwaliteitsaspecten
infiltreren stedelijk water beter bekeken. Utrecht: STOWA.
Openstreetmap. (2019, juni 17). Openstreetmap. Opgehaald van
openstreetmap.org:
https://www.openstreetmap.org/#map=16/51.5110/5.4938&layers=H
Schagen, J. v. (2010, november 1). 60 inspirerende business quotes. Opgehaald
van mt.nl: https://www.mt.nl/management/60-inspirerende-businessquotes/23890
Waterblock BV. (2013). Infiltratiekelder. Opgehaald van waterblock.nl:
https://www.waterblock.nl/images/stories/artiekelen/infiltratievelden/f
older_2013)infiltratiekelders.pdf
Wijnheijmer, L. (2018, december 10). Vergadering (extra) Commissie
Grondgebiedzaken 10-12-2018. Opgehaald van sonenbreugel.notubiz.nl:
https://sonenbreugel.notubiz.nl/vergadering/578281/%28extra%29%20
Commissie%20Grondgebiedzaken%2010-12-2018
90

91

92