Eurasian education №3 2018

¹7 (7) 2015 

"Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование" халықаралық 

журналы Қазақстан Республикасының, таяу және алыс шетел мемлекеттерінің 

түрлі мектептері мен бағыттары өкілдерінің теориялық және эмпирикалық 

зерттеулерін жарыққа шығаратын халықаралық ғылыми-әдістемелік, 

педагогикалық журнал. 

Журналдың басты міндеттерінің бірі - білім берудің кәсібиленуіне, әлеуметтікгуманитарлық, 

жаратылыстану ғылымдары аясында ғылыми зерттеу 

жұмыстарының жүргізілуіне және педагогтардың өз тәжірибелерімен 

бөлісулеріне ықпал ету. 

Журнал ғалымдарға, білім беру жүйесінің қызметкерлеріне, студенттерге, 

сондай-ақ барлық оқырмандарға арналады. 

"Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование" - международный 

научно-методический, педагогический журнал, публикующий теоретические и 

эмпирические исследования представителей различных школ и направлений 

Республики Казахстан, стран ближнего и дальнего зарубежья. 

Одной из важнейших задач журнала является содействие профессионализации 

образования и научно-исследовательской работы в области социальногуманитарных, 

естественных наук, а также распространение передового 

опыта педагогов. 

Журнал предназначен для ученых, работников системы образования, 

студентов и широкого круга читателей. 

"Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование" is an International 

journal aimed to publish theoretical and empirical research data from various Kazakhstan 

schools and fields of science as well as from countries of near and far abroad. 

One of the most important tasks of the journal is to promote the professionalization of 

education and research works in the field of social sciences and humanities and natural 

sciences, as well as dissemination of best practices of pedagogue. 

The journal is targeted on wide range of readers: employee of the education system, 

university students, and all those who interested in humanities. 

97

¹3 (23) 2018 

"ЕУРАЗИЯ БІЛІМІ. EURASIAN EDUCATION. ЕВРАЗИЙСКОЕ ОБРАЗОВАНИЕ" 

Халықаралық ғылыми-әдістемелік, педагогикалық журнал 

Международный научно-методический, педагогический журнал ¹3 (23) 2018 

Scientific, methodical, pedagogical international journal 

ШЫҒУ ЖИІЛІГІ 

ПЕРИОДИЧНОСТЬ 

PERIODICITY: 

айына бір рет 

один раз в месяц 

1 time per month 

МЕНШІК ИЕСІ 

СОБСТВЕННИК / OWNER: 

"Erudit Group" ЖШС/ТОО/LLС 

БАС РЕДАКТОР 

ГЛАВНЫЙ РЕДАКТОР 

EDITORIAL - IN CHIEF: 

Арафат Мамырбеков 

Arafat Mamyrbekov 

БАС РЕДАКТОРДЫҢ 

ОРЫНБАСАРЫ 

ЗАМЕСТИТЕЛЬ 

ГЛАВНОГО РЕДАКТОРА 

ASSISTANT EDITOR: 

Азамат Азатов / Azamat Azatov 

Қазақстан Республикасы 

Инвестициялар және даму 

министрлігінің 

Байланыс, ақпараттандыру 

және ақпарат комитетінде 

24.11.2014 ж. есепке қойылып, 

№14770-Ж куәлігі берілген. 

Свидетельство о постановке 

на учет выдано Комитетом 

связи, информатизации и 

информации Министерства по 

инвестициям и развитию 

Республики Казахстан 

№14770-Ж от 24.11.2014 г. 

Registered in The Ministry of 

Investment and Development of 

the Republic of Kazakhstan, 

Communication and Information 

Committee 24.11.2014. 

Certificate No. 14770-Ж. 

РЕДАКЦИЯНЫҢ 

МЕКЕНЖАЙЫ / 

АДРЕС РЕДАКЦИИ / 

THE EDITORIAL OFFICE 

ADDRESS: 

0 7 1 4 0 0 

Семей қ., Уранхаев к-сі, 45, 

2 қабат, 3 кеңсе. 

г. Семей, ул. Уранхаева, 

45, 2 этаж, офис 3. 

Semey, Uranhayev Street 45, 

2nd floor, office 3. 

Tel: + 7 (7222) 56 25 25, 

e-mail: 

eruditgroup@gmail.com 

РЕДАКЦИЯ АЛҚАСЫ: 

Атантаева Бақыт Жұмағазықызы, тарих ғылымдарының докторы, профессор. 

Аубакирова Қарлығаш Әділханқызы, PhD докторант. 

Аубакирова Рахиля Жұматайқызы, педагогика ғылымдарының кандидаты, доцент. 

Барышников Геннадий Яковлевич, география ғылымдарының докторы, 

профессор 

Белгібаев Мұхит Есенұлы, география ғылымдарының докторы, профессор 

Берікханова Гүлназ Еженханова, физика-математика ғылымдарының докторы 

Біләл Соғұт, археология ғылымдарының докторы, Памуккале университетінің 

профессоры (Түркия) 

Гвен Мордюк, PhD доктор, Питтсбург мемлекеттік университетінің 

қауымдастырылған профессоры (АҚШ) 

Зиядин Саябек Тәттібекұлы, экономика ғылымдарының докторы, 

қауымдастырылған профессор. 

Искакова Гүлнар Қожағұлқызы, саяси ғылымдардың докторы, профессор 

Каримов Мұхтарбек Қарпықұлы, тарих ғылымдарының кандидаты, профессор. 

Мамырбекова Гүлфар Мажитқызы, филология ғылымдарының кандидаты. 

Нергис Бирай, PhD доктор, Памуккале университетінің доценті (Түркия) 

Петер Финке, PhD доктор, Цюрих университетінің профессоры (Швейцария) 

Сунарчина Мунира Мунировна, әлеуметтану ғылымдарының докторы, профессор 

(РФ) 

Фесенко Наталья Анатольевна, Семей қаласының білім бөлімінің басшысы 

Чунг Ианг Ли, PhD доктор, Питтсбург мемлекеттік университетінің профессоры 

(АҚШ) 

РЕДАКЦИОННАЯ КОЛЛЕГИЯ: 

Атантаева Бакыт Жумагазыевна, доктор исторических наук, профессор. 

Аубакирова Карлыгаш Адильхановна, PhD докторант. 

Аубакирова Рахиля Жуматаевна, кандидат педагогических наук, доцент. 

Барышников Геннадий Яковлевич, доктор географических наук, профессор 

(Россия) 

Бельгибаев Мухит Есенович, доктор географических наук, профессор 

Берикханова Гулназ Еженхановна, доктор физико-математических наук. 

Билял Согут, доктор археологических наук, профессор университета Памуккале 

(Турция) 

Гвен Мордюк, доктор PhD, ассоциированный профессор Питтсбургского 

государственного университета (США) 

Зиядин Саябек Таттибекович, доктор экономических наук, ассоциированный 

профессор. 

Искакова Гульнар Кожагуловна, доктор политических наук, профессор 

Каримов Мухтарбек Карпыкович, кандидат исторических наук, профессор. 

Мамырбекова Гулфар Мажитовна, кандидат филологических наук. 

Нергис Бирай, доктор PhD, доцент университета Памуккале (Турция) 

Петер Финке, доктор PhD, профессор Университета Цюриха (Швейцария) 

Сунарчина Мунира Мунировна, доктор социологических наук, профессор (РФ) 

Фесенко Наталья Анатольевна, руководитель отдела образования г.Семей 

Чунг Ианг Ли, доктор PhD, профессор Питтсбургского государственного 

университета (США) 

EDITORIAL BOARDERS: 

Bakhyt Atantayeva, doctor of historical sciences, professor 

Bilal Sogut, doctor of archaeological sciences, professor of the Pamukkale university 

(Turkey) 

Chung Yang Lee, PhD, professor of the Pittsburg State University (USA) 

Gennady Baryshnikov, doctor of geographical sciences, professor (Russia) 

Gulfar Mamyrbekova, candidate in philological sciences 

Gulnar Iskakova, doctor of political sciences, professor 

Gulnaz Berikhanova, doctor of physical and mathematical sciences 

Gwen Murdock, PhD, associated professor of the Pittsburg State University (USA) 

Karlygash Aubakirova, PhD student. 

Mukhit Belgibayev, doctor of geographical sciences, professor 

Mukhtarbek Karimov, candidate in historical sciences, professor 

Sunarchina Munira, doctor of social sciences, prof (RF) 

Natalia Fesenko, the head of The Education Department of Semey. 

Nergis Birai, PhD, docent of the Pamukkale university (Turkey) 

Peter Finke, PhD, professor of the Zurich university (Switzerland) 

Rakhilya Aubakirova, candidate in pedagogical sciences, docent. 

Sayabek Ziyadin , doctor of economic sciences, associated professor. 1


МАЗМҰНЫ СОДЕРЖАНИЕ CONTENTS 

ГЕОГРАФИЯ ГЕОГРАФИЯ GEOGRAPHY 

Курманбаев С.К., Ержанқызы М., Жилкыбаева С.Д. Обоснование и проектирование обработки почвы в севообороте 

Восточного Казахстана.....................................................................................................................................................................4 

Талғатова Ұ.Ф. Исследование геодезических методик производства кадастровых работ городских 

территорий............................................................................................................................................................................................7 

ИНФОРМАТИКА ИНФОРМАТИКА COMPUTER SCIENCE 

Кожанжаров Е.Е. Компьютердің мәтінді түсінуі - бұл қаншалықты мүмкін?...............................................................................10 

ФИЛОСОФИЯ ФИЛОСОФИЯ PHILOSOPHY 

Мамырбеков А.М., Кенжебулатова А.М. Қазақстандағы ұлттық идеяны жүзеге асырудың механизмдері мен 

принципте.....................................................................................................................................................................................13 

ТАРИХ ИСТОРИЯ HISTORY 

Рахметуллин Е. Әбусағит Жиреншиннің қызметі мен тағдыры.....................................................................................................20 

Битолеуова Э. Шыңғыстау өңірін зерттеудегі тарих пен әдебиеттану ілімдерінің үйлесімділік 

ерекшеліктері.................................................................................................................................................................................23 

ПЕДАГОГИКА ПЕДАГОГИКА PEDAGOGICS 

Абылкасимов К.А., Абылкасимова Л.О., Фольмер Д.Т. Современные технологии в воспитании молодежи в контексте 

ценностей компетентностного подхода.........................................................................................................................................26 

Касимова Н.О., Жоламанова А.С. Бала тәрбиесі баршамызға ортақ.........................................................................................30 

Кобельдесова А.О. Lesson Study тәсілі -біздің тәжірибемізде.......................................................................................................32 

Рымова М.Е. Химия сабағында экологиялық тәрбие беру..............................................................................................................34 

Ерназар М.Е. Мемлекеттік тіл - ұлттық сананың ең басты кілті....................................................................................................36 

Кобельдесова А.О. Қазақ тілінен орта мектептің 7 сынып оқушыларына арналған сабақ 

жоспары........................................................................................................................................................................................38 

2


ОҚЫРМАНҒА СӨЗ 

Қазіргі таңда Қазақстан алдында тұрған басты мақсаттардың бірі - ғылымды қажетсінетін 

экономиканы дамыту, осы мақсатты жүзеге асыру бағытында, ең әуелі, білім мен ғылымның 

сапасын арттыру - күн тәртібіндегі негізгі міндет. 

Қалыптасқан әлемдік жаһандану үрдістері 

мен нарықтық экономикалық қатынастар, 

қарқынды дамып келе жатқан технологиялық 

жетістіктер күннен күнге педагогтар мен 

ғалымдардың жоғары білімділігі мен кәсіби 

сауаттылығын талап етуде. Жаңа замандағы 

мәдени, ғылыми жетістіктер ғалымдар мен 

ұстаздардың бәсекелестік жағдайында өз 

орнын таба алатын, өз мүмкіндіктерін 

көрсететін маман болуға итермелейді. Сол 

себепті де ғылым мен білім беру саласы 

мамандарының кәсіби біліктілігінің жоғары 

болуын қамтамасыз ету бағытында әр алуан 

шаралар үздіксіз атқарылып тұруы шарт әрі 

тәжірибе алмасу жұмыстары үнемі жүргізілуі 

тиіс. 

Мұндай жұмыстар түрлі конференциялар мен 

жиындар, біліктілікті арттыру курстары мен семинарлар түрінде ғана емес, халықаралық 

деңгейде таралатын ғылыми-әдістемелік журнал жүзінде де жүзеге асуы тиіс деп есептейміз. 

Бұл, өз кезегінде, ғалымдар мен педагог мамандардың тәжірибе алмасу үрдісіне қызмет ететін 

құрал болатыны сөзсіз. 

Осы орайда "ERUDIT" білім беру-ғылыми орталығы Еуразия кеңістігіндегі үздік ғалымдар мен 

педагогтардың ғылыми-әдістемелік жұмыстарын, ғылымдағы соңғы жаңалықтарды журнал 

беттерінде таратып отыруды жөн көрді. 

"Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование" халықаралық журналы білім берудің 

кәсібиленуіне, педагог мамандардың, ғалымдардың өз тәжірибелерімен бөлісулеріне мүмкіндік 

береді әрі шығармашылық ізденістердің артуына септігін тигізеді деген үміттемін. 

Бас редактор 

3


Ãåîãðàôèÿ 

КУРМАНБАЕВ САЙПЕТИН 

КУСМЕТАНОВИЧ 

профессор кафедры 

"Агротехнологии и лесные 

ресурсы" ГУ им. Шакарима г. 

Семей, доктор 

сельскохозяйственных наук 

ЕРЖАНҚЫЗЫ 

МАРЖАН 

преподаватель кафедры 



Семей, магистр 

ЖИЛКЫБАЕВА САУЛЕ 

ДЖАКАНОВНА 

старший преподаватель кафедры 



Семей 

Мақала Шығыс Қазақстанның топырақ қабатының қазіргі жағдайын зерттеуге арналады. Мақала авторлары 

зерттеу жүргізген жердегі топырақ түрлеріне сипаттама бере отырып, топырақ қабатына әсер ететін 

техногендік және антропогендік әсерлердің ықпалын зерттейді, топырақ қабатын өңдеудің түрлі әдістерінің 

Шығыс Қазақстанның егіс айналымындағы топырақ қабатына әсерін зерттейді. 

Статья посвящена исследованию современного состояния почвенного покрова Восточного Казахстана. 

Авторы описывают типы почв в районе исследования, анализируют степень техногенных и антропогенных 

воздействий на почву, изучают влияния различных способов обработки почвы на агрофизические свойства 

почвы в севооборте Восточного-Казахстанского региона. 

The article is devoted to the study of the current state of the soil cover of the East Kazakhstan region. The authors 

describe the types of soils in the study area, analyze the man-caused and anthropogenic impacts on the soil, and study the 

influence of various methods of soil cultivation on agrophysical properties of soil in the crop rotation of the East-Kazakhstan 

region. 

ОБОСНОВАНИЕ И ПРОЕКТИРОВАНИЕ ОБРАБОТКИ 

ПОЧВЫ В СЕВООБОРОТЕ ВОСТОЧНОГО КАЗАХСТАНА 

Обработка почвы - это механическое воздействие на 

нее рабочими органами машин и орудий с целью 

создания наилучших условий для возделываемых 

растений. 

Механическая обработка почвы - самый древний и 

распространенный вид работы в сельском хозяйстве. 

Как по значению, так и по трудоемкости она всегда 

занимала в земледелии первое место. Без обработки 

почвы невозможно было бы и возникновение самого 

земледелия. На ее проведение затрачивается 

колоссальное количество энергии. 

Использование большого количества энергетических 

ресурсов оправдывается,если обработка почвы 

проводится в соответствии с требованиями культур, с 

учетом почвенных и климатических особенностей. 

Наиболее сильной стороной механической обработки 

является универсальность ее действия на почву, 

растения и окружающую среду. Эта универсальность и 

степень воздействия обработки на рост эффективного 

плодородия почвы, создание благоприятных условий 

для лучшего развития посевов и их защиту от 

губительного влияния отрицательных факторов 

(сорняков, болезней, вредителей, эрозии) нарастали в 

ходе многовековой истории земледелия. 

В настоящее время в условиях интенсификации 

земледелия, широкого применения разнообразных 

удобрений, химических средств защиты посевов 

обработка почвы продолжает оставаться 

фундаментальной основой земледелия, хотя не только 

орудия, но и многие другие приемы работы и 

последовательность их выполнения стали другими. 

Какие задачи должна решать обработка почвы? 

1.Регулировать водный и воздушный режимы почвы 

(обеспечивать накопление,сохранение и рациональное 

расходование влаги, ликвидировать ее избыток). 

2.Усиливать полезные для земледелия 

микробиологические процессы, обеспечивающие 

улучшение пищевого режима и круговорот 

веществ.Ослаблять и затормаживать - 

неблагоприятные. 

3. Создавать оптимальные условия для развития 

корней культурных растений по плотности,твердости, 

аэрации. 

4.Защищать почву от эрозии ,посевы - от сорняков , 

некоторых болезней и вредителей. 

5.Обеспечивать заделку и равномерное размещение 

в пахотном слое растительных остатков и удобрений. 

6.Создавать благоприятные условия для заделки и 

прорастания семян культурных растений. 

7.Увеличивать мощность аккумулятивного горизонта 

и общую окультуренность почвы. 

Каждый прием обработки почвы выполняет одну или 

несколько технологических операций (процессов), но не 

обеспечивает выполнение всех задач. 

4


Для решения совокупности задач, возлагаемых на 

обработку, необходимо их сочетание или система 

приемов. 

Система обработки почвы - это набор приемов, 

выполняемых в определенной последовательности и 

подчиненных решению задач, применительно к местным 

почвенно-климатическим условиям и требованиями 

возделываемых культур. 

Система обработки почвы разрабатывается в 

севообороте и включает: 

а) обработку паровых полей; 

б) систему обработки из-под пропашных культур; 

в) систему обработки из-под непропашных культур; 

г) систему обработки из-под многолетних трав. 

Система обработки почвы под возделываемые 

культуры включает основную, предпосевную, 

послепосевную обработки. 

Научно-обоснованная совокупность систем обработки 

почвы в севообороте - это не механическое сочетание 

приемов обработки под отдельные культуры. 

Севооборот дает возможность решить вопросы: сколько 

и каких должно быть глубоких, средних и мелких 

обработок на каждым поле за ротацию. 

В каждый системе земледелия следует особо 

выделять: 

Систему обработки почвы вновь осваиваемых и 

окультуриваемых земель; 

Систему обработки почвы в орошаемом земледелии; 

Систему обработки почв , подверженных водной и 

ветровой эрозии. 

Система обработки почвы из-под непропашных 

культур. После уборки колосовых и других непропашных 

культур отстается жнивье. Связность и плотность почвы 

здесь ниже, чем под многолетними травами, но выше, 

чем под пропашными. После яровых колосовых 

наблюдается повышенная засоренность. Остаются в 

жнивье вегетирующие сорняки. Плотный пахотный слой 

сильно иссушен и иссушается далее, поэтому 1 -й 

технологический прием- лущение жнивья: в 

увлажненных районах на глубину 5-6см , в засушливых 

-до 10-12 см. 

Поля, засоренные пыреем , дискуются дважды во 

взаимно перпендикулярном направлении на глубину 

залегания корневиц ( до 12 см).После появления 

молодых побегов необходима глубокая вспашка с 

предплужниками. 

При благоприятных условиях по увлажнению и теплу 

на засоренных корнеотпрысковыми сорняками полях 

возможно повторное послеуборочное лущение. 

Несмотря на все плюсы , лущение жнивья нельзя 

применять шаблонно. 

Ограничения: 

На легких почвах в сильно засушливых районах 

возможно ветровая эрозия в осенне - зимний период; 

В увлажненных районах на склонах - водная. 

Выход: в степных районах - мульчирование соломой 

и обработка БИГ-3;на склонах -мульчирование 

,боронование игольчатой бороной и безотвальное или 

плоскорезное позднеосеннее рыхление. 

На взлущенных полях зяблевая обработка проводится 

немедленно после появления массовых всходов и 

розеток сорняков. Там, где лущение не проводилось, 

зябь поднимают вслед за уборкой. 

Обработка почвы после пропашных культур.Поля 

после пропашных менее засорены , а почва более 

рыхлая, чем на непропашных фонах.Сроки уборки 

пропашных, как правило , поздние , поэтому можно 

ограничиться лущением , бигованием. 

В районах проявления воднойи ветровой эрозии, если 

нет острой необходимости,поля из-под пропашных 

оставляют в зиму необработанными или обрабатывают 


боронами БИГ-3, плозкорезами с последующей 

весенней разделкой лущильниками или перепашкой ( 

под кукурузу). 

Обработка почвы из-под многолетних сеяных трав. 

Поля из-под многолетних трав отличаются от полей изпод 

однолетних культур задерненностью , высокой 

связностью , слабой засоренностью и более сильной 

иссушенностью. 

Задачи обработки:лишить жизнеспособности дернину, 

создать условия для ее разложения, обеспечить 

удовлетворительный водный и пищевой режим 

последующим культурам. 

Исторически сложились 4 основных способа 

обработки дернины: 

1.Оборот (180°)- винтовые отвалы оборачивают,но не 

рыхлят.Дернина быстро просыхает и не разлагается. 

2.Взмет пласта (135°)- здесь тоже быстрое 

просыхание. Также требуется усиленная поверхностная 

обработка. 

3.Культурная вспашка - наиболее совершенная 

система обработки дернины. Качество обеспечивается 

при глубине не менее 20см. 

При обработке полей с очень плотной дерниной или 

пересушенных применяют предпахотное дискование ( 

перекрестное БДТ-7). 

Сроки обработки. В районах достаточного тепла и 

увлажнения ее ведут после двух укосов; в засушливых - 

после первого,т.е. как можно раньше,особенно после 

житняка (дернина медленно разлагается). 

4.Научно-исследовательским институтом (АНИИЗиС) 

в последние годы разработан почвоводоохранный 

вариант системы обработки пласта:перекрестное 

дискование, при необходимости возможно повторное и 

затем плоскорезная обработка. 

Система обработки почвы в парах. Повторим: пар-это 

поле, свободное от возделываемых сельскохозяйственных 

культур в течение определенного 

периода и поддерживаемое в чистом от сорняков 

состоянии , обрабатываемое и удобряемое. 

Обработка черного пара начинается вслед за уборкой 

предшественника по типу зяби, с соблюдением 

вышеизложенных принципов обработки после 

непропашных культур. 

Задачи весенне-летнего периода: 

очистить пахотный слой от семян и вегетативных 

органов размножения сорняков; 

максимально сохранить и накопить влагу; 

внести удобрения. 

Решения этих задач достигается: 

увлажненных районах последовательно заглубляющейся 

культивацией и июльско-августовской перепашкой 

( двоение пара); 

в засушливых районах на легких почвах- сочетанием 

нербицидных обработок с механическими. Двоение не 

проводится . При оседании почвы на склоновых землях 

возможно позднеосенное рыхление плоскорезамиглубокорыхлителями. 

Ранний пар в отличие от черного с осени не обработан, 

поэтому на нем проводится ранневесеннее боронование 

(лучше игольчатой бороной) , затем в конце мая - 

культивация , а в начале июня -обработка гербицидами, 

одна -две июльских культивации и августовская 

перепашка с заделкой навоза или,на эрозионно-опасных 

землях,обработка плоскорезами - глубоко - 

рыхлителями. 

Особенности обработки паров на Восточном 

Казахстане: 

1.Чистые пары (как черный , так и ранний) подвержены 

эрозии , поэтому в наших условиях технология их 

содержания ( включая и систему обработки почвы) 

должна быть почвозащитной ,т.е. бигование с осени с 

5


последующим безотвальным рыхлением, весной БИГ- 

3,гербициды , летом - КПЭ - 3,8, КПШ-5,КПШ-9. 

2.Процессы минерализации органического вещества 

в степных районах региона опережают его накопление 

,поэтому технология должна быть минимальной,т.е. в 

ее основе применение гербицидов и мелкие 

поверхностные обработки. 

3.При высокой и разновидовой засоренности система 

обработки почвы должна быть противоосотовой, 

противооднолетниковой ( щирица , лебеда, марь, мышей 

и др.просовидные и т.д.). 

4.Технология парования определяется последующей 

культурой: 

- пар под яровую пшеницу должен решать задачи 

уничтожения овсюга,осота, однолетников, наокпления 

влаги и подвижных фосфатов в почве; 

- пар под озимые, которым нужна влага на всходы , 

удобрения, выровненность, снегозащита , как правило 


, должен быть кулисным. Для того, чтобы почва 

достаточно осела, последняя глубокая обработка 

заканчивается не менее , чем за 30 дней до посева 

озимых; 

- В Восточном Казахстане в дефиците влага, поэтому 

в равнинных районах необходимы кулисы из 

подсолнечника и горчицы , высеваемые в 1-й и 2-й 

декадах июля соответственно. 

- за счет смыва, минерализации и недостаточного 

удобрения в области почти всюду дефицитный баланс 

гумуса , эрозия почв, испарение влаги, поэтому 

использование соломы и сидератов на мульчу - 

необходимое условие воспроизводства плодородия в 

парах. 

- В районах проявления водной эрозии почв на склонах 

необходимы занятые пары. Парозанимающие культуры: 

донник , горох, овес, просо, озимая рожь на зеленый 

корм, рапс. 

6



Мақалада қала аумағында кадастрлық жұмыстар 

жүргізу барысындағы геодезиялық қызметтерді өлшеу 

әдістемесі берілген. 

В статье представлены методики измерения 

геодезического сопровождения при кадастровых работах 

городской территории. 

The article presents methods for measuring geodetic support 

for cadastral work of urban areas. 

ТАЛҒАТОВА ҰЛЖАН ФУРХАДҚЫЗЫ 

магистрант группы МГ-21, кафедра 

"Космической и Физической геодезии" 

Сибирского государственного университета 

геосистем и технологий, 

Россия, г. Новосибирск 

ИССЛЕДОВАНИЕ ГЕОДЕЗИЧЕСКИХ МЕТОДИК 

ПРОИЗВОДСТВА КАДАСТРОВЫХ РАБОТ ГОРОДСКИХ 

ТЕРРИТОРИЙ 

Государственный кадастр недвижимости (ГКН). Он 

вводится в реестр и необходим в плане экономического 

отношения и для обсаживания граждан Республики 

Казахстан. Это база должна быть подготовлена по 

запросу потребителей в оперативном порядке. Средства 

автоматизации обработки, хранения и выдачи 

информации, сосредотачиваемой, главным образом, в 

различных источниках. Вследствие этого для многих 

потребителей она остается недоступной. При этом 

отсутствуют какие-либо стимулы, обеспечивающие 

накопление и обмен необходимой информацией между 

организациями. Кроме этого, новые условия 

хозяйствования требуют учета и регистрации земельных 

участков в целях налогообложения и рационального 

использования. Это в современных условиях 

хозяйствования не устраивает проектные, строительные 

и эксплуатирующие организации. В связи с этим на 

территории крупных населенных пунктов, привело к 

необходимости объединения существующих 

самостоятельных разделов кадастра в единую систему. 

Оптимальное проектирования геодезического 

обоснования, способам построения его на местности, 

оценке точности параметров посвящено значительное 

число научно-технических. Вместе с этим, следует 

отметить, что в настоящее время при постановке 

сформированных объектов недвижимости (ОН) на 

государственный кадастровый учет (ГКУ) существует 

значительное число научно-технических задач, 

обусловленных, в том числе, пересечением границ 

земельных участков (ЗУ), несовпадением объекта 

капитального строительства (ОКС) с принадлежащим 

ему земельным участком. Указанное обстоятельство 

приводит к большому количеству земельных споров, 

решаемых в том числе в судебном порядке, к отказам в 

постановке на государственный кадастровый учет 

объектов недвижимости, что не позволяет своевременно 

оформить права на объекты недвижимости и передать 

необходимую информацию в федеральную налоговую 

службу (ФНС). Кроме этого, как показывает практика [1, 

2], у правообладателей возникают серьезные 

затруднения при восстановлении границ 

принадлежащих им земельных участков в случае их 

несанкционированного нарушения или утраты. 

Ведение кадастра включает: подготовительные 

работы; сбор и обработку исходных данных; создание и 

ведение информационных систем. Картографической 

основой Кадастра являются земельно-кадастровые 

карты, которые должны обеспечивать возможность 

внесения изменений линейных и площадных 

характеристик земельных участков. 

При автоматизированном ведении кадастра 

картографическая основа формируется в виде 

электронной карты с применением геоинформационных 

технологий и изготовлением копии на бумажных 

носителях. Кадастровому учету подлежат земельные 

участки, расположенные на территории Республики 

Казахстан. Геодезические сопровождения является 

основой при введения кадастра. 

Геодезические работы при межевании земельных 

участков - система мероприятий, включающая проверку 

и восстановление существующих, установление новых 

границ, их сверку с координатами местности, 

закрепление ключевых точек геодезическими знаками и 

проведение измерений участка. 

Работы проводятся кадастровыми инженерами, 

каждый этап состоит из взаимосвязанных действий, 

общей целью которых является проведение межевания 

и формирование земельного дела. 

Рисунок 1 - Точка планово-высотного 

обоснования 

Основная цель межевания - это определение 

положения наделов в пространстве, измерение их 

площади. Кроме небольших частных участков, 

7


устанавливают границы и таких крупных объектов, как 

населённые пункты, территориальные зоны и земли 

общего пользования. Для проведения такого 

масштабного мероприятия, как межевание, требуется 

детальное изучение земных поверхностей и 

взаиморасположения недвижимых объектов, 

произведение измерений, их анализ и обработка, 

составление картографических материалов для 

последующих работ. Всё это даёт детальное 

представление не только о конкретной местности, но и 

о Земле в целом. 

Задачами геодезии являются: 

• проведение измерений линий, углов земной 

поверхности с помощью геодезического инструментария 

и техники 

• обработка полученных данных с помощью 

электронно-вычислительных систем, создание 

цифровых моделей территорий различных масштабов; 

• составление картографических материалов; 

• использование результатов в промышленности и в 

целях хозяйства. 

Геодезические материалы, полученные с технических 

и измерительных устройств, отображённые на картах, 

помогают кадастровому инженеру правильно провести 

межевание. Вследствие получения и сопоставления 

старых и новых данных, картографические материалы 

приводятся в порядок, устанавливается взаиморасположение 

объектов, что помогает проводить 

эффективное планирование местности органами власти, 

осуществлять программы развития территории и другие 

важные проекты. [1] 

Процесс межевания предусматривает осуществление 

полевых и камеральных работ. 

Согласование границ - это довольно сложный и 

длительный этап, потому как он зависит не только от 

заказчика и инженера, но и от собственников соседних 

участков. 

На геодезических изысканиях применялись широко 

распространенные геодезические приборы как 

электронный тахеометр "Leica ТСR-407" 

Использовалась гражданская аппаратура 

пользователей глобальных навигационных спутниковых 

систем ГНСС. Они дали развитие новому направлению 

точного определения пространственных координат точек 

земной поверхности на основе сетей постоянно 

действующих референцных (базовых) станций ГНСС. [2] 

Работы по определению планового положения пунктов 

выполнялись с использованием ГНСС-приемников 

"Trimble R8". Уравнивание и вычисление окончательных 

координат производится на компьютере с 

использованием программных комплексов "Trimble Business 

Center". 

Таблица 1 - Результаты измерения GPS приемника 

№ Отметки 

Координаты 

пунктов высот 

Х 

У 

1 851.57 790318.32 76065.32 

2 850.19 790360.02 76053.64 

3 851.69 790349.45 76017.25 

4 850.43 790352.13 76009.43 

5 850.54 790348.54 75995.78 

6 851.56 790351.18 75996.12 

7 851.58 790353.87 75996.92 

8 851.79 790337.43 76103.25 

Высотное обоснование создается техническим 

нивелированием. Для построения нивелировочных 

ходов применяется нивелир "Leica NA724". Высотное 

уравнивание производится в программе "Excel". 

Используется старый метод применение линейных 

засечек. От пункта A с известными координатами XA, 

YA измерено расстояние S1 до определяемой точки P, а 

от пункта B с известными координатами XB, YB измерено 

расстояние S2 до точки P . 


Графическое решение [4]. Проведем вокруг пункта A 

окружность радиусом S1 (в масштабе чертежа), а вокруг 

пункта B - окружность радиусом S2; точка пересечения 

окружностей является искомой точкой; задача имеет два 

решения, так как две окружности пересекаются в двух 

точках 

Исходные данные: XA, YA, XB, YB, 

Измеряемые элементы: S1, S2, 

Неизвестные элементы: X, Y. 

Аналитическое решение. Рассмотрим два алгоритма 

аналитического решения, один - для ручного счета (по 

способу треугольника) и один - для машинного счета. 

Алгоритм ручного счета состоит из следующих 

действий: 

решение обратной геодезической задачи между 

пунктами A и B и получение дирекционного угла бAB и 

длины b линии AB, 

вычисление в треугольнике ABP углов в1 и в2 по 

теореме косинусов: 

вычисление угла засечки г 

вычисление дирекционных углов сторон AP и BP: 

пункт P справа от линии AB 

пункт P слева от линии АВ 

решение прямых геодезических задач из пункта A на 

пункт P и из пункта B на пункт P: 

1-е решение 

2-е решение 

Результаты обоих решений должны совпадать. 

Алгоритм машинного решения линейной засечки 

состоит из следующих действий: 

решение обратной геодезической задачи между 

пунктами A и B и получение дирекционного угла бAB и 

длины b линии AB, 

8


введение местной системы координат X'O'Y' с началом 

в точке A и осью O'X', направленной вдоль линии AB, и 

пересчет координат пунктов A и B из системы XOY в 

систему X'O'Y': 

запись уравнений окружностей в системе X'O'Y': 

и совместное решение этих уравнений, которое 

предусматривает раскрытие скобок во втором уравнении 

и вычитание второго уравнения из первого: 

откуда 

и 


Если искомая точка находится слева от линии AB, то 

в формуле (2.39) берется знак "-", если справа, то "+". 

пересчет координат X' и Y' точки P из системы X'O'Y' в 

систему XOY по формулам 

От пункта A с известными координатами XA, YA 

измерено расстояние S1 до определяемой точки P, а от 

пункта B с известными координатами XB, YB измерено 

расстояние S2 до точки P . 

В камеральных условиях используется специальные 

программные продукты это как Ark Map и Auto Cad. 

Электронная кадастровая карта редактируется в 

программе Ark Map. Это программа из рядов ГИС 

программ. 

Рисунок 2 - Схема межевания кадастрового квартала 

Оформление и регистрация документов прозводится Соглачно кодексу РК 

Земельные участки, находящиеся в государственной собственности, могут быть предоставлены в частную 

собственность гражданам и негосударственным юридическим лицам, за исключением земельных участков, которые 

в соответствии с настоящим Кодексом не могут находиться в частной собственности. 

При приемки заявление заказчика (юр. лица, физ.лица) заполняется заявление и соответствующие документы. 

Выездная изыскательская бригада выполняет ряд работ, после чего выполняется землеустроительный проект, 

для изготовления акта на право собственности. 

ЛИТЕРАТУРА. 

1.Зайцев, А.К. Геодезические методы исследования деформаций сооружений/ А.К. Зайцев, С.В. Марфенко, Д.Ш. 

Михелев и др. - М.: Недра, 1991. 

2. Геодезическое инструментоведение: Учебник для вузов.- М.: Академический Проект; Гаудеамус, 2011.- 583 с. 

3. Варламов, А. А. Кадастровая деятельность [Текст]./ под общ. ред. А.А. Варламова/ А. А. Варламов, С. А. 

Гальченко, И. Е. Аврунев. Москва - М. :ФОРУМ : ИНФРА-М, 2015. - 256 с. - (Высшее образование. Бакалавриат). 

4. Маслов, А.В., Юнусов А.Г., Горохов Г.И. Геодезические работы при землеустройстве: учеб. пособие А. В. 

Маслов, А. Г. Юнусов, Г.И. Горохов, для вузов. - 2-е изд. - М.: Недра, 1990. - 215 с. 

9


Èíôîðìàòèêà 

Мақала компьютер жүйелерінде мәтінді семантикалық 

талдау мәселелеріне арналған. Бүгінгі таңда мәтіндерге 

семантикалық талдау жүргізудің жаңа әдістерін жасау 

машиналық аударма немесе мәтіндерді 

классификациялау сияқты компьютерлік лингвистика 

алдында тұрған маңызды міндеттердің бірі. 

Статья посвящена проблемам семантического 

анализа текстов в компьютерных системах. Создание 

новых методов семантического анализа текстов 

актуально для решения многих задач компьютерной 

лингвистики, таких как машинный перевод, 

автореферирование, классификация текстов и других. 

КОЖАНЖАРОВ ЕРСИН ЕРМЕКОВИЧ 

Д. Серікбаев атындағы 

ШҚМТУ магистранты 

The article is devoted to the problems of semantic analysis 

of texts in computer systems. Creating new methods of semantic 

analysis is significant in solving many problems of computational 

linguistics such as machine translation, automatic 

summarization, text classification and others. 

10 

КОМПЬЮТЕРДІҢ МӘТІНДІ ТҮСІНУІ - 

БҰЛ ҚАНШАЛЫҚТЫ МҮМКІН? 

Жақында Хабрда пост пайда болды, онда автор 

сенімді түрде компьютер мәтінді адам ретінде ешқашан 

түсіне алмайтынын айтады. Дәлелдеу ретінде, ол 

машинаны басқарудан тыс бірқатар міндеттер қойып, 

тиімді алгоритмдердің жоқтығын және мәтін 

құрылысының барлық мүмкін нұсқаларын есепке алатын 

толыққанды жүйені модельдеу мүмкін еместігін атап өтті. 

Бірақ бұл шынымен солай ма? Мұндай проблемаларды 

шешу үшін сізге керемет есептеуіш қуат керек пе? Ал 

табиғи тілдегі мәтінді өңдеудің жалпы жағдайы қандай? 

Жалпы "түсіну" дегеніміз не? 

Біріншіден, мені алаңдатып отырған мәселе - 

компьютер мәтінді адам түсінетіндей түсіну мүмкін бе? 

Ал шын мәнінде "адам ретінде түсіну" дегеніміз не? 

Немесе тіпті "түсінбеу" дегеніміз не? Data Mining: Practical 

Machine Learning Tools and Techniques кітабінің 

авторлары да ұқсас сұрақ қояды - "үйрену" деген не? 

Мысалы, "аудармашыға" (интерпретатор) кейбір оқыту 

әдістерін үйретейік. Ол үйренген-үйренбегенін қалай 

тексеруге болады? Егер студент осы тақырып бойынша 

барлық лекцияларға қатысқан болса, бұл мұны біліп, 

түсінгенін білдірмейді. Мұны тексеру үшін, емтихан 

тапсырады, онда студенттің тақырыбы бойынша кейбір 

тапсырмаларды шешуі сұралады. Компьютермен бірдей 

- ол белгілі бір қолданбалы мәселелерді қалай шешетінін 

- мәтінді аударып, фактілерді айқындайтын, көп мәнді 

сөздің нақты мағынасын беретін және т.б. білетіндігін 

біліп алыңыз (ол мәтінді түсінді). Осы тұрғыдан алғанда, 

мағыналық ұғым тұтастай алғанда маңыздылығын 

жоғалтады, мәтінді - оны өңдейтін аудармашының нақты 

бір жайы ретінде ғана қарастыруға болады. 

Көпиаыналы сөздер 

Сонымен қатар, мақаланың түпнұсқа авторы "Первым 

Николай распечатал письмо от Сони" деген сөйлемнің 

аудармасын мысал ретінде келтіреді, бұл "распечатал" 

деген сөздің аудармасының бірнеше түрлі нұсқаларын 

мүлдем басқа мағынамен көрсетеді. Адам не 

талқыланып жатқанын оңай түсінеді, бірақ машина оны 

түсінуі мүмкін бе? Бұл сұраққа жауап беру үшін адамның 

сөздің қалай қолданылатындығына қатысты шешім 

қабылдағанын қарастырамыз. Менің ойымша, бірінші 

кезекте мұндай мәселелерді шешкен кезде контекстке 

көңіл бөлуіміз қажет екендігімен барлыы келіседі. 

Контекст нақты ұсынылған сөйлем түрінде немесе 

ұсыныс туралы білімдер жиынтығы түрінде (біздің 

жағдайда - бұл ұсыныс "Война и Мир" романынан 

алынып, оқиғаның басталу уақытын білу) , сол уақытта 

прогресстің жай-күйін білу) 

Алдымен, бірінші нұсқаны қарастырыңыз - контекст 

сөйлемдерін қолдану. Мысалы, бізде екі жұп сөйлем бар: 

"Первым Николай распечатал письмо от Сони. При свете 

лучины читать его было сложно" және "Первым Николай 

распечатал письмо от Сони. Принтер барахлил, поэтому 

местами были понятны не все символы". Әрбір жұптың 

екінші сөйлемінде біз алдыңғы сөйлемдегі "распечатал" 

сөзінің мәнін бірегей түрде анықтауға мүмкіндік беретін 

негізгі сөздер бар - бірінші жағдайда - "лучины", 

екіншісінде - "распечатал". Сұрақ: компьютерде осы 

сөздің нақты мағынасын анықтау үшін бірдей маневр 

жасауға не кедергі? Ештеңе жоқ. Іс жүзінде сөздің 

мағынасын анықтауға арналған жүйелер тәжірибеде ұзақ 

уақыт пайдаланылды. Мысалы, tf-idf индексі 

маңыздылығын есептеу кезінде іздеу жүйелерінде 

кеңінен қолданылады. Әдетте, сөздердің бірлесіп пайда 

болуы туралы ақпарат ("распечатал" және "лучины", 

"распечатал" және "принтер") жинақталады және осыған 

байланысты неғұрлым сәйкес құжат немесе аударманың 

нақтырақ нұсқасы таңдалады. Күмән тұжырымдамасы 

бар, яғни мән-жайлар туралы білім жинағы бар болса, 

бәрі біршама күрделі. Мұнда статистиканың қарапайым 

жиынтығы жеткіліксіз - дәл білім қажет. Жалпы білім 

дегеніміз не, олар қалай ұсынылуы мүмкін? Тәсілдердің 

бірі - онтология. Ең қарапайым жағдайда онтология - 

бұл , мысалы, . Онтологияны өз бетімен құру, тіпті белгілі бір 

тақырыптық аймақ үшін - бұл өте үлкен жұмыс. 

Байланыстырылған деректер секілді көптеген 

бастамалар бар, оларда адамдар әлеммен бірігіп 

жиналады және өзара байланысты тұжырымдардың 

желісін құрастырады. Сонымен қатар, мәтіннен 

фактілерді автоматты түрде алуда бірқатар табысты 

оқиғалар бар. Яғни. "Первым Николай распечатал 

письмо от Сони" деген сөздерден кейін , және т.б. 

Мұндай оқиғалардың ашық көзі ретінде Stanford Parser 

қызмет ете алады, ол сөйлемнің ағылшын тіліндегі 

құрылымын жақсы түсінеді. Сондай-ақ, InventionMachine 

сияқты кейбір компаниялар әдетте өз бизнесін 

фактілерді өндіру жүйесінде құрастырады. Осылайша, 

біз өзіміздің тақырыптық аймағымыз үшін кем дегенде


онтологияны толық немесе кемінде деп санаймыз. 

Қарапайымдық үшін біз оны адамдар жинайтын деп 

есептейміз, сондықтан "басып шығару" (распечатать) сөзі 

бірнеше рет ұсынылады - сөздің әрбір мағынасы үшін 

бір рет. "Ашу" мағынасында бұл сөз


тәуелділіктердің сипаты, сандық параметрлерді қалай 

есептеу керек және т.б. Табиғи тілдерді өңдеу саласы 

әлі де жасөспірімдерде, сондықтан адамзат жергілікті 

проблемаларды шешуге ғана жүйелерді жасай алады. 


Барлық жергілікті тапсырмалар шешілгенде не болады, 

ал егер адам жиналғандардың бәрін біріктіру үшін 

жеткілікті қабілеттері (жады, ойлау жылдамдығы) болса, 

болжау қиын. 

ДЕРЕККӨЗДЕРГЕ СІЛТЕМЕЛЕР: 

[1] Bo Pang, Lillian Lee. Opinion Mining and Sentiment Analysis 

[2] Bing Liu. Opinion Mining 

[3] Casey Whitelaw. Using Appraisal Groups for Sentiment Analysis 

[4] Rada Mihalcea. Making Computers Lough: Investigations in Automatic Humor Recognition 

12

Ôèëîñîôèÿ 


Мақала Қазақстанның ұлттық идеясын 

қалыптастыру мен жүзеге асыру мәселелеріне 

арналған. Мақалада қоғамның ұлттық тұрғыдан өзін 

өзі тануында ұлттық идеяның алатын орны 

анықталады. Мақалада сонымен қатар ұлттық идея 

пен қоғамның этникалық мәдениеттері арасындағы 

байланыстар көрсетілген. 

МАМЫРБЕКОВ 

АРАФАТ МАЖИТОВИЧ 

КЕНЖЕБУЛАТОВА 

АСИЯ МИКОЯНОВНА 

Статья посвящена проблеме формирования 

государственной национальной идеологии 

Казахстана, раскрывается роль национальной идеи 

в сохранении национального самоопределения 

общества. В статье также показана взаимосвязь 

национальной и этнических культур общества. 

Семей қаласының 

Шәкәрім атындағы 

мемлекеттік 

университеті 

Философия және 

саясаттану 

кафедрасының доценті, 

т.ғ.к. 

Семей қаласының 

Шәкәрім атындағы 

мемлекеттік 

университеті 

Философия және 

саясаттану 

кафедрасының аға 

оқытушысы 

The article is devoted to the problem of forming the 

state national ideology of Kazakhstan, the role of the national 

idea in preserving the national self-determination of 

the society is revealed. The article also shows the interrelation 

of the national and ethnic cultures of society. 

ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ҰЛТТЫҚ ИДЕЯНЫ 

ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ МЕХАНИЗМДЕРІ 

МЕН ПРИНЦИПТЕРІ 

Ұлттық идея - бір ұранға жұмылдырылған бұл барлық 

ұлттарға арналған идея, барлығын жұмылдыратын 

барлығы үшін негізгі идея болып табылады. 

Қазақстанның мемлекеттік жалпы ұлттық идеясының 

қалыптасуының кейбір ғылыми аспектілерімен 

мәселелерін қарастырамыз. Мемлекеттегі ұлттық идея 

мәселесін зерттеу қазіргі саяси ғылымдағы даулы 

тақырыптардың бірі болып табылады. Қазақстан 

Республикасы сияқты полиэтникалық мемлекеттегі 

ұлттық идеяның өзектілігі көрсетілген. 

Ұлттық идея бір елде әртүрлі этностардан біртұтас ұлт 

жасақтауды мақсат тұтпауы керек. Сонымен қатар 

ұлттық идея жалғыз қазақтардың ғана мүддесін 

дәріптейді деп ойлау да қате. (1) Бұған дәлел ретінде 

орыс халқының және басқа ұлт өкілдерінің ұлттық 

идеяны жүзеге асыруда әсерім бар деп ойлауын 

келтіреміз. Сауалнама толтырушылардың пікірі жалпы 

және ұлт бойынша жүргізілген зерттеулердің нәтижесі 

төменде көрсетілген: 

Ұлт бойынша бөлінгендегі сауалнама 

толтырушылардың ойы. 

Осы ұлт бойынша алған пайыздық өлшемдерді 

жынысына және жас ерекшеліктеріне бөлетін болсақ 

сауалнама толтырушылардың 50% әсері бар екендігін 

айтты. Оның 43,75% қазақ ұлты құраса, 6,25%-ын орыс 

ұлт өкілдері құрайды. Олардың 31,25% әйел адамдар 

құраса 18,75 % ер адамдар құрайды. Әсерім жоқ деп 

жауап беруші барлығы 18,75% , оның 3,13 қазақтар, 9 

орыстар және 6,25 басқа ұлт өкілдері құрайды. Олардың 

15,625% әйел адамдар құрайды, 3,125% ер адамдар 

құрайды. Білмеймін деп жауап берушілер: барлығы 

31,25% , оның 9,375% қазақтар, 12,5% орыстар , 9,375 

% басқа ұлт өкілдері құрайды.Олардың 18,75 % әйел 

адамдар , 12,5% ер адамдар. 

Сауалнама толтырушы адамдардың осы сұрақ 

бойынша берген жауаптарының жас ерекшелігі бойынша 

пайыздық көрсеткіші: 

13



Жауабы Жынысы 18-25 

Ер Әйел жас, % 

25-29 

жас, % 

30-39 

жас, % 

40-49 

жас, % 

50-59 

жас, % 

60+ 

жас, % 

+ 3,125 3,125 3,125 9,375 3,125 9,375 

+ 1,875 1,875 3,75 1,875 1,875 

Иә 

Жоқ + 0 6,25 3,125 3,125 3,125 

+ 3,125 3,125 

Білмеймін 9,375 3,125 3,125 3,125 

+ 6,25 3,125 3,125 

Егер сіздің отбасы мүшелеріңіздің біреуі басқа ұлт өкілдерімен тұрмыс құрамын (тұрмысқа шығамын) деп 

жатса қарсылық білдіресіз бе деген сауалымызға эксперттердің пікірі төмендегіше болды: 

Ұлт бойынша бөлінгендегі сауалнама толтырушылардың ойы: 

43,75 

% 

46,88 

% 

9,38% Иә 

Жоқ 

Білмеймін 

басқа ұлт 3,13% 9,38% 3,13% 

орыс 6,25% 18,75% 3,13% 

қазақ 

38% 15,63% 3,13% 

0% 20% 40% 60% 

иә 

жоқ 

білмеймін 

Осы ұлт бойынша алған пайыздық өлшемдерді жынысына және жас ерекшеліктеріне бөлетін болсақ сауалнама 

толтырушылардың 47% иә деп жауап берушілер. Оның 37,5% қазақ ұлты құраса, 6,25%-ын орыс ұлт өкілдері 

құраса , 3,13 % басқа ұлттар құрайды. Олардың 28,128% әйел адамдар құраса 18,752 % ер адамдар құрайды. 

Жоқ деп жауап беруші барлығы 43,75% , оның 15,625% қазақтар, 18,75% орыстар және 9,375% басқа ұлт 

өкілдері құрайды. Олардың 34,375% әйел адамдар құрайды, 9,375% ер адамдар құрайды. Білмейміндеп жауап 

берушілер: барлығы 9,38% , оның 3,125% қазақтар, 3,125% орыстар , 3,125% басқа ұлт өкілдері құрайды.Олардың 

3,125 % әйел адамдар , 6,25% ер адамдар. 

Сауалнама толтырушы адамдардың осы сұрақ бойынша берген жауаптарының жас ерекшелігі бойынша пайыздық 

көрсеткіші: 

35,00% 

30,00% 

25,00% 

20,00% 

15,00% 

10,00% 

6,25% 

6,25% 

9,38% 

3,13% 

6,25% 

3,13% 

3,13% 

6,25% 

9,38% 

60+ 

50-59 

40-49 

30-39 

5,00% 

0,00% 

3% 

3,13% 

6,25% 

3,13% 

9,38% 

6,25% 

3,13% 

3,13% 

3,13% 

3,13% 

25-29 

18-25 

12,50 

% 12,50 

% Иә 

75% 

Жоқ 

білмеймін 

Ұлттық идеяның рухани жағы қазақ халқының өзінің қазақ екенін мақтан тұтуы. 

Қазақстандағы кез келген этностың өкілі өзінің Қазақстанда тұратынын мақтан 

еткенде ғана біз жалпыұлттық идеяға қол жеткіземіз. (2) 

Бұл орайда біздің жалпыұлттық идеяға қол жеткізетін күніміздің алыс емес екенін 

аңғардық. Қазақстанда тұратын басқа ұлт өкілдерінің арасында Қазақ 

халқының салт-дәстүрін сақтайтындары көп екенін көрдік. Басқа ұлт өкілдерінің 

орта жастағы адамдары Наурыз мейрамын өте жақсы құрметпен 

тойлайтындықтарын айтты. Жалпы алғанда сауалнама толтырушылардың 

пайыздық көрсеткіші бойынша ? бөлігі басқа ұлттар да қазақтармен қатар салт- 

14



дәстүрді сақтайтындығымен таныс екендігін мәлімдеді. Ал, ұлт бойынша алған пайыздық өлшемдерді жынысына 

және жас ерекшеліктеріне бөлетін болсақ сауалнама толтырушылардың 75% иә деп жауап берушілер. Оның 44% 

қазақ ұлты құраса, 18,75%-ын орыс ұлт өкілдері құраса , 12,50 % басқа ұлттар құрайды. Олардың 50% әйел 

адамдар құраса 25 % ер адамдар құрайды. Жоқ деп жауап беруші барлығы 12,5% , оның 6,25% қазақтар, 3,125% 

орыстар және 3,125% басқа ұлт өкілдері құрайды. Олардың 9,375% әйел адамдар құрайды, 3,125% ер адамдар 

құрайды. Білмейміндеп жауап берушілер: барлығы 12,5% , оның 6,25% қазақтар, 6,25% орыстар , 0% басқа ұлт 

өкілдері құрайды. Олардың 6,25 % әйел адамдар , 6,25% ер адамдар. 

Сауалнама толтырушыадамдардың осы сұрақ бойынша берген жауаптарының жас ерекшелігі бойынша пайыздық 

көрсеткіші: 

Жауабы Жынысы 18-25 

Ер Әйел жас, % 

25-29 

жас, % 

30-39 

жас, % 

40-49 

жас, % 

50-59 

жас, 

% 

60+ 

жас, 

% 

+ 12,5 6,25 12,5 12,5 6,25 9,375 

+ 3,125 6,25 6,25 3,125 3,125 

Иә 

Жоқ + 3,125 3,125 3,125 

+ 3,125 

Білмеймін 3,125 3,125 3,125 

+ 3,125 3,125 

Еліміз тәуелсіздігін алған бүгінгі кезеңде бізге ең керегі - патриоттық сезім. Халқымыздың негізі елін, жерін, 

егемендігін шын жүректен сүйетін нағыз патриотқа айналмай елдің тез өсіп, жедел дамып кетуі екі талай. (3) 

Осы мақсатта тұрғындардың ұлттық идеямызды жаңғыртып, жандандыруға арналған патриоттық әндерді 

қаншалықты тыңдайтындықтарын білдік. Эксперттердің пікірі бойынша жалпы және ұлт бойынша пайыздық көрсеткіш 

төменде көрсетілген. 

Ұлт бойынша бөлінгендегі сауалнама толтырушылардың ойы: 


толтырушылардың 71,88% иә деп жауап берушілер. Оның 56% қазақ ұлты құраса, 9,38%-ын орыс ұлт өкілдері 

құраса , 6,25 % басқа ұлттар құрайды. Олардың 50% әйел адамдар құраса 21,88% ер адамдар құрайды. Жоқ деп 

жауап беруші барлығы 21,88% , оның 0% қазақтар, 12,5% орыстар және 9,38% басқа ұлт өкілдері құрайды. 

Олардың 12,5% әйел адамдар құрайды, 9,37% ер адамдар құрайды. Білмейміндеп жауап берушілер: барлығы 

6,5% , оның 0% қазақтар, 6,25% орыстар , 0% басқа ұлт өкілдері құрайды. Олардың ,125 % әйел адамдар , 3,125% 

ер адамдар. Сауалнама толтырушы адамдардың осы сұрақ бойынша берген жауаптарының жас ерекшелігі бойынша 

пайыздық көрсеткішіне келетін болсақ 50-59 жас аралығындағы әйел адамдар және 40-49 жас аралығындағы ер 

адамдардың ішінде ғана білмеймін деушілер 

кезікті. Барлық қалған толтырушылар не 

тыңдайтын не тыңдамайтынын ашып айтты. 

Тыңдамайтындары бізде ән тыңдайтын уақыт 

қайда деген жауаптар беріп жатты. 

Жалпы қабылданған ұлттық идеяның 

қызметі - жарқын болашақта қазақ халқы неге 

қол жеткізуге ұмтылатынын қазақ ұлтының ісі 

мен ұмтылыстарын білдіріп, барлық 

қазақстандықтарды қазақ ұлтына біріктіру, 

барлық әлем үшін тұлғаны анықтау (4). Бұл 

жерде түсінгеніміздей Қазақстанда әр түрлі 

көптеген ұлттар мен ұлыстар өмір сүріп жатса 

да, олардың барлығы басқа елдерге 

Қазақстандықтар деп танылады. Сол үшін 

Қазақстандықтардың ішінен қазақтардың 

дәрежесін көтеріп көрсету керек екендігіне көп 

адамдар қарсы еместіктерін білдірді . 

Ұлт бойынша бөлінгендегі сауалнама 

толтырушылардың ойы: 

15




толтырушылардың 62,5% иә деп жауап берушілер. Оның 53% қазақ ұлты құраса, 9,38%-ын орыс ұлт өкілдері 

құраса , 9,38% басқа ұлттар құрайды. Олардың 43,75% әйел адамдар құраса 18,75 % ер адамдар құрайды. Жоқ 

деп жауап беруші барлығы 25% , оның 0% қазақтар, 15,63% орыстар және 9,38% басқа ұлт өкілдері құрайды. 

Олардың 15,625% әйел адамдар құрайды, 9,375% ер адамдар құрайды.Білмейміндеп жауап берушілер: барлығы 

12,5% , оның 3,125% қазақтар, 3,125% орыстар , 6,125% басқа ұлт өкілдері құрайды. Олардың ,6,25 % әйел адамдар 

, 6,25% ер адамдар. 

Біз әр қазақстандықтың оның ішінде қазақтардың өзінің қазақ екендігін мақтаныш сезімімен айқанда, жүрегімен 

қазақ болғанын мақтан тұтқанда ғана ұлттық идея қалыптасқанын көреміз. Бізге бір-ақ идея керек ол қазақ болу 

идеясы. Әр қазақтың рухы қазақ болуы керек. Ол тілімен, ділімен ең алдымен рухымен қазақ болуы тиіс. Ұлттың 

рухы биік болса, өресі биік болады. Ұлттық идеямыздың қайнар көзі болып саналатын осы құндылықтарымызды 

жүзеге асырушы, дәріптеуші халық пен мемлекет екендігін де сауалнама толтырушыларымыз ескеріп жатты. 

Бұл мәселеде сауалнама толтырушылардың басым бөлігі бұлардың барлығы біздің құндылықтарымыз болып 

табылатындығын айтты. Тіл деп жауап берушілердің басым көпшілігі қазақ азаматтары мен азаматшалары. 25-60 

жас аралығындағы қазақтар болды. Олардың бұл жауапты таңдаған себептерін сұрағанымызда 30-39 жас 

аралығындағы бір ағамыз өте ойлы жауап берді "бір елді жойып жіберу үшін не істеу керек деген сұраққа, алдымен 

халықтың тілін жою керек, сосын халық өзі-ақ құрыйды " деген сөзді айтты. Дін жауабын көпшілік қолдай көрмеді, 

жауап беруші 2-3 адам 40-49 және 50-59 жас арасындағы азаматтар болды басқа ұлт өкілдеріде бар оның ішінде. 

Бұл жауапты таңдаушылар орта жастағы адамдар және басымы әйел адамдар болғанын байқадық. Сауалнама 

толтырушылардың арасында бірең сараң халық пен мемлекет деп жауап берушілер кезікті. Десе де, біздің 

халқымыздың ұлттық идеясын жаңғыртушы қайнар көздер болып бұлардың барлығы да саналатынын ескерді 

деуге болады. 63 жасар зейнеткер мұғалім апамыз барлығы деген жауапты таңдау себебін былай түсіндірген еді: 

адамдар бір бірін ұғу үшін тіл керек, ал тіл болып тұрып сөйлесетін халық керек, халықты ынтымақ бірлікте ұстайтын 

дін керек бұның барлығы тәуелсіз бейбіт , тыныш мемлекетте ғана жүзеге асады. 

Эксперттердің пікірінше ұлттық идеяны жүзеге асыруға, басты кедергі келтіретін фактор мемлекеттік басқарудың 

тиімсіздігі болып табылады. Одан кейін алатын болсақ жастардың дені сыбайлас жемқорлық десе, орта буын 

өкілдері кедейшілік пен әлеуметтік теңсіздіктің зардаптарынан деген жауапты 60 жастан асқан адамдардан көп 

естідік. Ол кісілердің пайымдауынша кез -келген адам өз ұлтын биіктерден көрсеткісі келеді. Ол адам ол үшін 

қолынан келгенінің барлығын істейді, мысалы қазақтың ою өрнек ұлттық киімдерімен, салт- дәстүрімен басқа елдерді 

таныстырғысы келеді. Ол үшін қаражат қажет. Ал енді кедей адам болса ол бұндай ойламақ түгілі өзінің ертеңгі 

күнін ойлаудың өзі қыйынға соғады. Сондықтан әлеуметтік теңсіздікпен кедейшілік ұлттық идеяны жаңғыртуға кедергі 

фактор деп есептейтін көрінеді.Орыс және басқа ұлт өкілдерінің көпшілігі әлеуметтік теңсіздік жауабын белгіледі. 

Сауалнама толтырушылардың көпшілігі ұлттық идеяның қайнар көзі қоғам болуы керек деп санайды. Барлық 

жастағы қазақтардың ойлары бір жерден шығып жатты. Олардың пікірінше біздің елімізде билік халықтың қолында 

болғандықтан, өзіне қажеттінің барлығын халық өзі шешеді деп ойлайды. Біразы Президенттің өзі, Президент қандай 

идея ұсынса халық сол бағытта жүреді деп түсінеді екен. Ал біразы үкімет пен Парламентті санайды. Ең төменгі 

нәтижені оппазиция алады. 

16



Біз қазақ ұлты дегеннен қарағанда, ауқымы және мазмұны жағынан әдле қайда кең "Қазақ елі" дегенге ынталымыз. 

Сонымен қатар, бүгінде қазақ тілі тек бір ұлттың тілі емес, оның мәртебесі өсіп, қазақ елінің мемлекетінің тілі болып 

отыр. Қазақ елі азаматының мемлекеттік тілді білуі, сол тілде сөйлеуі - оның азаматтық және патриоттық борышы.(4) 

ұғымын талқылауда пікірлердің әртүрлілігі анықталды. Көпшілігі бұл ұғымды мәдени мұра 

ретінде түсінетіндіктерін, бір бөлігі мемлекетте барлық адамдарға міндеттелген тіл ретінде қабылдаса, енді жартысы 

патриоттық сезіммен астастырып жатты. Мемлекеттік тілді білуді ұлттың тегімен байланыстырушыларда кезікті. 

Мәдени мұра деп жауап беруші азаматтар басқа ұлт өкілдерінен көбірек болды. Жынысы жағынан әйел адамдар 

30-40-60+ патриоттық сезім деп шешсе, қазақтардың көпшілігі мемлекеттегі барлық адамға міндеттелген тіл деп 

жауап берді. Ал біз бұны бұл Мемлекеттік тіл болғанымен ешкімді міндеттеп сол тілде сөйлеуге ешкімді 

мәжбүрлемейтінін барлығына міндеттелмегенін ескергіміз келеді. 

Мемлекеттік тілде сөйлеп ғана қоймай, сол тілде құндылықтар жасап, оны келесі ұрпаққа өткізетін ұрпақ тәрбиелеу, 

мемлекеттің ішкі саясатының негізгі бағыты болуы түсінікті әрі табиғи жағдай болса керек. Эксперттермен өз 

өмірлерінде барынша құнды не нәрсе екендігімен де ой бөлістік. 

Сауалнама толтырушылардың тең жартысы жанұя мен салт-дәстүрді барлығынан биік қоятынын айтты. Неге 

деген сауалға ата бабамыздан келе жатқан салт дәстүр біз үшін өте қымбат және салт-дәстүрге біздің барлық 

ұлттық құндылықтарымыз жатады деп жауап беріп жатты. Білім мен ар-намыс деп жауап беруші 30-39 жас 

мөлшеріндегі ер адам мына заманда халықтың күші боймен өлшенетін емес, біліммен өлшенетін заман деп жауап 

қайырды. 

Адамдардың арасында өз өмірлерінде тілді басты құндылығым деп санайтындары да болды. Олардың ойынша 

қазақ тілінің толыққанды Мемлекеттік тіл ретінде әліде болса қалыптаса алмай жатқандығына көптеген кедергілер 

бар екенін күрсіне айтты 

17



Бұл 

Жауаптардың барлығын адамдар теңдей таңдады. Жас ерекшелігі жынысы жағынанда тең түсті. Олардың әр 

қайсысының ойларында бір мән бар. Білім жүйесі деп таңдаушылар ойын сұрағанымызда олар бізге қазақ тіліндегі 

кітаптардың жетіспеушілігінен, білім саласына байланысты көптеген сөздердің қазақша аударғанда мағынасын 

жоғалтатынын және бұл сөздерді түсінгенге қарағанда басқа тілде оқып сол тілде сөйлесу жеңілірек екенін айтады. 

Көш жүре түзеледі деп үмітпен қарайтын жандардыда кездестірдік. Олардың ойынша білім жүйесінде жіне көптеген 

салаларда қазақ тілі күндердің күнінде жоғары деңгейде қолданылатын болады. Ел элитасының саяси еркіндігі 

деп жауап берушілердің басым бөлігі қазақтың әйел адамдары болды. Кедергі жоқ бұл еліктеушілік дейтін орыс 

ұлтының ер адамдары болды. Бұдан басқа кедергілер деп таңдаушыларда болды.Олардар қандай екенін сұрағанда, 

міндеттелмеген жастан асқан апамыз барлық ұлттар және қазақтар осы тілде сөйлесін, іс-қағаздарын жүргізссін 

деп баршаға міндеттелмегендіктен деп жауап берді. 

2014 жылдың 17 қаңтарында Қазақстан Республикасының 

президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың кезекті халыққа жолдауын: "Бір жыл бұрын мен еліміздің 2050 

жылға дейінгі дамуының жаңа саяси бағдарын жария еттім. Басты мақсат - Қазақстанның ең дамыған 30 мемлекеттің 

қатарына қосылуы. Ол - "Мәңгілік Қазақстан" жобасы, ел тарихындағы біз аяқ басатын жаңа дәуірдің кемел келбеті",- 

деп бастады. Бұл орайда елең еткізген жаңалық - тұңғыш мемлекеттік ресми идеология, яғни "Мәңгілік Ел" идеясының 

жариялануы. Бұл - Қазақстан Республикасының ұлттық идеясынан келген түйін-тұжырым. Мәңгілік Ел отандастардың 

бірегей тарихи мақсаты мен қаһармандық ұраны десек қателеспейміз. Аталған идея қазақ елінің ғасырлар бойы 

армандаған мақсаты ғана емес, Тәуелсіздік жолындағы жанқиярлық еңбегі мен тынымсыз шығармашылығының 

нәтижелері арқылы қол жеткен асу. "Мәңгілік ел" ұғымын тереңнен түсіндіру, тарихи негіздерін көрсету мәселелері 

маңызды болып табылады. Түркі тарихын, көне түркі мұраларын зерттеуші филология ғылымдарының докторы, 

профессор Қаржаубай Сартқожаұлының "MANGI EL" халықаралық ғылыми-көпшілік тарихи журналында: "Мәңгілік 

ел - түрік жұртының данагөйі, үш бірдей қағанның кеңесшісі болған атақты Тоныкөк (Тұй-ұқық) негізін қалаған 

идея..." - екендігін жазған (5). Мәңгілік Ел ұлттық идеясы дегеніміз - өткенімізден сабақ ала отырып, болашағымызды 

баянды ету жолындағы хақ мұраттарымыз! Бұл идея біздің ата- бабаларымыздан жалғасып келе жатқан идея 

болса да, қанша ғасыр ұрпақтан ұрпаққа аманат болып келсе де, әлі күнге бұл идеяның атын естігенімен мақсат 

мұратымен таныс еместерді және таныс бола тұрып қарсылық танытушы азаматтарды кезіктірдік. 

Бұл сұраққа БАҚ-нан таратылып жатқан ақпараттарға көз жүгіртер болсақ кез-келген адамның өте жоғары деп 

жауап беретіндері сөзсіз. Алайда бес саусақ бірдей емес. Сауалнама толтырушылар араснда мүлдем мағлұмат 

алу мүмкін емес деушілер кезікпесе де , бұл бағдарламаларға қарсы қазақ азаматтарын да кездестіріп жаттық. Ол 

кісінің пікірін айтар болсақ 2050 жылға дейін кім бар кім жоқ , кештік өмірің болса түстік мал жина деп қорытындылады 

сөзін.Ол кісінің ойынша ұзақ жылға мақсат қою дұрыс емес екен. Әрине ол кісінің пікіріне қарсылығымыз жоқ, әр 

18



адам өз ойын ашық жеткізуге құқылы. "Қазақстан-2050" стартегиясына қарағанда "Интелектуалды ұлт -2020" 

бағдарламасы жиі насихатталып жатыр деп жауап беруші қазақ азамат болды.Ол кісінің ойынша жаңа бағдарлама 

шықса ескісі ескерілмей қалып жатады дейді. 

Ұлттық құндылықтар дегеніміз қазақтың дәстүрлі мәдениетіне негізделуі керек. Бүгін ұлттық құндылықтар жаһандық 

процестерге байланысты тарылып келеді. Жаһандану жақсы жақтарымен қатар ұлттық мәдениетке өзінің залалын 

тигізіп қана қоймай, біздің ұлттық мәдени кодымызға кереі әсерін де тигізіп отыр.(6) Сауалнама Семей қаласында 

18 бен 60 жастан асқан адамдар арасында жүргізілді. Олар әр салада қызмет атқарушы және студенттерде болды. 

Басқа ұлт өкілдерінен татар, өзбек, ұйғыр халқының өкілдері болды. Өзбек азамты саяси сұрақтарға жауар беруге 

қыйналды. Қазақтардың арасында да ұлттық идеяның не екенін түсінбейтіндерде кезікті, түсіндіруді өтінгендерде 

болды. Бұл зерттеу арқлы біз көптеген адамдарға ұлттық идеяның не екенін түсіндірумен қатар, көптеген адамдармен 

әңгімелесу арқылы адамдардың пікірлерінің сан алуан болатындығна тағыда көз жеткіздік. Басқа ұлт өкілдерінің 

де қазақ халқының салт дәстүрін сақтайтындығын тілін дінін құрметтейтіндігіне көз жеткіздік. Олар ұлттық идеяны 

жүзеге асыруда қолдарынан келгенше аянбайтындықтарын көрсетті. 2014 жылғы Хабаршы журналының 4 санындағы 

ұлттық идеяны жүзеге асырудың механизмдері мен принциптері тақырыбындағы мақалада ұлттық идеяны жүзеге 

асыруға басты кедергі келтіретін фактор ретінде сыбайлас жемқорлық таңдалса, біздің эксперттердің пікірінше 

мемлекттің басқарудың тиімсіздігі басты кедергі келтіретін фактор болып табылды. 

ӘДЕБИЕТТЕР. 

1. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы "Қазастан жолы-2050: 

бір мақсат, бір мүде, бір болашақ" 2014ж. 17 қаңтар. 

2. Қазақстан Республикасының "Білім туралы" заңы. Алматы - 2016 ж 

3. Ұлт жоспары - Н.Назарбаевты? бес институционалдық реформасын жүзеге асыруды? 100 қадамы. Қазақстан 

Республикасы Президентінің 2015 жылғы 20 мамырдағы бағдарламасы, Астана 2015. 

4. Қазақстан ЖОО-да "Мәңгілік Ел" ұлттық идеясын жүзеге асыру тұжырымдамасы. Абай атындағы Қазақ ұлттық 

педагогикалық университеті, Алматы 2015ж. 

5. Философиялық сөздік "Қaзaқ энциклопeдиясы" Бaс peдaкциясы. -1993. 

6. Aбaй. Шығapмaлapының 2 томдық жинaғы. Aлмaты. Жaзушы. -1995. 

19


Òàðèõ 

Мақала ХХ ғасырдың екінші жартысында қазақтар 

арасынан шыққан тарихшы ғалым Әбісағит Жиреншин 

туралы. Автор Жиреншин өмірі мен қызметі негізінде 

қазақ тарихи ғылымының қалыптасуына шолу жасайды. 

Статья о жизни и деятельности одного ученогоисторика 

второй половины 20 века Абусагита 

Жиреншина. Через призму жизни и деятельности 

Жиреншина автор статьи описывает историю 

становления казахской исторической науки 

ЕРКІН РАХМЕТУЛЛИН 

Семей қаласының Шәкәрім атындағы 

мемлекеттік университеті Қазақстан тарихы 

кафедрасының оқытушысы 

An article about the life and work of the scientist-historian of 

the second half of the 20th century, Abusagit Zhirenshin. 

Through the life and work of the Zhirenshin the author describes 

the history of the formation of Kazakh historical science. 

ӘБУСАҒИТ ЖИРЕНШИННІҢ 

ҚЫЗМЕТІ МЕН ТАҒДЫРЫ 

Ғалымның өскен ортасы 

Әбусағит Мұсылманқұлұлы 1913 жылы Шыңғыс 

тауының бөктеріндегі Абай, Шәкәрім, Мұхтар Әуезов 

дүниеге келген құнарлы топырақта, нақтырақ айтсақ, 

Семей облысы, Абай ауданының орталығы Қарауыл 

ауылында өмірге келген. 

Әбіш (Әбусағит) Мұсылманқұлұлы - М. Әуезовтың 

"Абай жолы" эпопеясында жас Абайдың үлгі тұтар 

ұстазы, халық даналығының үлгісі ретінде сипатталған 

Жиренше бидің немересі [1, 222 б.]. 

Қайраткерлік Әбіштің ата тегінде, қанында бар нәрсе 

десек, артық айтқандық бола қоймас. "Абай жолы" 

эпопеясынан жұртқа белгілі Жиренше би Шоқаұлы (1834- 

1915) көп жылдар Абаймен дос болған. Ол Абай 

Оразбай, Күнту, Бөжейлермен жауласқанда солардың 

жағына шығып кетіпті. Басында Жиренше мен 

Оразбайдың шешен, би санатында билікке, ел сөзіне 

араласуына Абайдың өзі себепші болса керек. Әкесі 

Құнанбайдың оң қолы болған жігіт шағында екеуі үнемі 

Абайдың қасына еріп жүріпті. 

Бұл жайлы Мұхтар Әуезов 1933 жылғы "Абайдың 

туысы мен өмірі" деген зерттеу мақаласында былайша 

жазады: "…Абай енді өз замандастарынан дос іріктей 

бастады. Сол ретпен тапқан кісілері: Есболаттан 

Оразбай, Көтібақтан Жиренше, Бөкеншіден Ербол, 

Әкімқожа, т.б.". 

Ол атақты Құнанбайдың замандасы және сол уақыттың 

өте беделді адамдарының қатарынан орын алған көрнекті 

тұлға еді. Оған дәлел, Мұхтар Әуезовтің "Абай жолы" 

эпопеясында Жиренше бидің бірнеше жерде халық 

даналығының үлгісіндей болып аталатындығы. Сондайақ, 

анасы Ұмыттық Тобықты еліндегі Кеңгірбай биден 

тараған ұрпақ болатын. Яғни, нағашысының өзі текті 

Тобықтының ішінде Жігітек деген ел болады. 

Әбусағиттың әкесі Мұсылманқұлдың өзі көзі тірісінде 

Абайды, Шәкәрімді көріп, Мұхтар Әуезовпен 

сұхбаттасқан адам. Мәселен, Абайды зерттеп жүргенде 

Мұхтар Омарханұлы Мұсылманқұлдан ұзақ отырып, 

ертеректегі қазақ қауымының қарым-қатынасын, 

Құнанбай, Абай және тағы басқалары туралы 

сұрастырып білген ақсақалдарының бірі осы кісі еді. 

Семей қаласында бастауыш мектепті орысша 

тәмамдап, ауыл шаруашылығы техникумына түседі. Екі 

тілге бірдей жас жігіт губерниялық мекемеде жер өлшеуші, 

бөлім бастығы қызметін атқарады. Бірақ 1931-1933 

жылдардағы қасірет оның өмір ағысын күрт өзгертеді. Ол 

әке-шешесі мен тоғыз бауырын аштық тырнағынан 

құтқару қамымен Шыңғыстаудан Өзбекстанның Термез 

қаласына қоныс аударады. Ташкенттегі Орталық Азия 

университетіне оқуға түсіп, оны ойдағыдай аяқтайды. Сол 

оқу орнында қызметте болады. Ташкентте өткен 

жылдарында оған Ресей және әлемдік ғылымның 

корифейлері В.В. Бартольд, Е. Бертельс сынды 

ғалымдармен бірге жұмыс жасау мүмкіндігі туады. Әбіш 

Мұсылманқұлұлының ғылыми жұмыстарына аталмыш 

ғалымдардың дүниетанымы айрықша ықпал етеді. 

Әсіресе, В.В. Бартольд оған өз халқының тарихы мен 

әдебиетін байыпты ғылыми зерделеуге кеңестерін беріп 

отырды [2, 10 б.]. Қазақ жеріне саяси репрессия 

саябырлаған 1938 жылдары ғана табаны тиеді. 

Қоғамдық-ағартушылық қызметі 

Ә. Жиреншиннің Қазақстандағы қоғамдық қызмет 

жолдары 1938 жылдан басталады. Әбусағит 

Мұсылманқұлұлы 1938 жылы Қазақстан Өлкетану 

қоғамының шақыртуымен Алматыға ғылыми қызметкер 

болып орналасады. Кейін нәтижелі жұмысының 

арқасында Қазақ КСР Халық Комиссарлары Кеңесінің 

жанындағы Республикалық Қазақстанды зерттеу 

қоғамына ғалым хатшы және төрағасы болып 

тағайындалады. Осы жылдары ерекше 

ұйымдастырушылық және мәдени саладағы жемісті 

жүргізілген жұмыстарының арқасында 1942 жылы 

наурыздың 10-ында Қазақстан Орталық мұражайына 

директор болып жаңа қызметіне кіріседі [2, 10 б.]. 

1947 ж. Қазақ КСР ҒА № 8 "Хабаршысында" басылған 

Қазақ КСР ҒА корреспондент-мүшесі Ә.Х. Марғұланның 

ұсынуымен шыққан А.М. Жиреншиннің "Из истории 

Центрального музея Казахстана" атты мақаласы, музей 

ісіне арналған. А.М. Жиреншин Өлкетану қоғамының 

ғылыми қызметкері ретінде бірнеше жазғы 

этнографиялық экспедицияларға шыққан. Нәтижесінде 

халқымыздың мәдениеті мен тұрмысына байланысты 

бай этнографиялық материал жинап, 1942-1951 жж. 

аралығында директоры қызметін атқарған Орталық 

Мемлекеттік музей қорына өткізген болатын. 

Жиреншиннің 1948 ж. жазылған "Работа научной 

экспедиции Центрального музея Казахстана в 1947 году", 

1950 ж. жарық көрген "Задачи краеведческих музеев 

Казахстана" атты мақалалар өлкетану музейі 

қызметкерлеріне арналған әдістемелік материалдар 

20

Òàðèõ 

жинағы көп жылдық ізденістер нәтижесі және музей ісін 

дамытуға қосқан үлес [3, 6 б.]. 

1951 жылы "ұлтшылдық" пен "космополитшылдыққа" 

қарсы күрес науқанына ілігіп және "Бекмаханов ісіне" 

қатысты пікірі есепке алынып, қуғынға ұшырайды. 1954 

жылы ғана рұқсат болып Алматыға оралады. Осы жылы 

Алматыдағы Көпшілік кітапханаға директор болып 

тағайындалады. 

1959-1961 жылы Қазақстан баспа істерінің бас 

басқармасының 1-орынбасары, 1961-1962 жылдары 

кітап сауда бірлестігінің бастығы, 1962 жылдан бастап 

өмірінің соңына дейін педагогикалық жұмыспен Қазақтың 

Мемлекеттік Қыздар педагогикалық институтында сабақ 

береді. 

Абайтанудың Әбіші 

Әбіш Мұсылманқұлұлы Абай шығармашылығын ұзақ 

жылдар бойы үзбей зерттеп, абайтану ғылымына елеулі 

үлес қосты. "Қазақтың данышпан ақыны Абай туралы 

жаңа материлдар" ("Екпінді", 1939, 9 қазан), "Абай мен 

Михаэлис" (сонда, 1940, 15 қазан), "Абайдың орыс 

революционер-демократтарымен байланысы" ("ҚазССР 

ҒА-ның Хабаршысы", 1945, № 6), М.О. Әуезовпен бірігіп 

жазған "Қазақ әдебиетінің классигі" ("Соц. Қазақстан", 

1949, 24 шілде) деген еңбектерінде ақын туралы тың 

деректер келтіріп, оның орыс зиялыларымен достық 

байланысына, рухани үндестігіне тоқталады, 

поэзиясының өз заманындағы өз заманындағы қазақ 

өмірінің айнасы екенін атап көрсетеді [4, 252 б.]. 

Әбіш Мұсылманқұлұлы 1945 жылы "Абай 

Құнанбаевтың творчествосы" тақырыбында ҚазМУ-дың 

ғылыми Кеңесі мәжілісінде кандидаттық диссертациясын 

қорғайды. Айта кетерлігі, бұл Абай шығармашылығы 

бойынша қорғалған тұңғыш диссертациялық жұмыс еді. 

1949жылы "Абай және оның орыс достары" деген 

еңбегі жарық көреді. Бұл еңбегіне Е. Бекмаханов 

редактор болған. 

Жазушы Медеу Сәрсеке өзінің "Ермұхан Бекмаханов" 

атты ғұмырнамалық зерттеуінде Әбіш Жиреншин 

жөнінде: "Ерекше ден қойған ісі - абайтану ілімі, бұл 

салада ол өз қатарының алдыңғы легінен көрінген. Әбіш 

Мұсылманқұлұлы 1961 жылы жарық көрген көрген "Абай 

Құнанбаев шығармаларының толық жинағын" әзірлеуге 

белсене қатысқан. Ол заңғар қаламгер һәм филология 

ғылымның үздігі, академик М.О. Әуезовпен тізе қосып 

еңбек еткен жылдарда Мұхтар Омарханұлының барлық 

ой-пікіріне үнемі бас иіп келісе бермеген. Өзі кәміл сенген 

ойын, әдеби тұжырымдарын қорғаудан тайынбаған. Бұл 

да - шынайы ғылым иесіне тән еркіндік" [1, 222 б.] - деп 

ғалымның тұлғалық болмысына өз пікірін білдіреді. 

Қазақ кітабының жанашыры 

Төңкеріске дейінгі қазақ кітаптарының басылу тарихы 

жөнінен сол кітаптарды шығару жолында жарғақ құлағы 

жастыққа тимей, ыждағатпен жемісті еңбек еткен қөңіл 

көзі ашық ақындар, оқымыстылар, жинаушылар туралы 

бағалы мәліметтер берген ғалым-әдебиетші, тарихшы 

Әбіш Жиреншин еді. 

Мысалы, ғалым кітаптар тарихына шолу жасай 

отырып: "Ғылыми зерттеу жұмыстары саласында - 

қазақтардың тарихы, мемлекеттік құрылысы, байлығы, 

әдет-ғұрыптары мен салттары, ауыз және жазба 

әдебиеттері туралы көптеген материалдар жиналып, 

белгілі бір жүйеге келтіруге алғашқы талпыныстар 

жасалды. Көне ескерткіштерді іздеу, жинау, олардың 

мазмұнымен мәнін түсіндіру қолға алынып, 

баспаханалар ұйымдастырылып, алғашқы қазақ 

кітаптары шығарыла бастады" [5] дейді. 

Әбусағит Мұсылманқұлұлы қазақ кітаптарының ең 

алғаш топ-тобымен жарық көрген Қазан баспаханаларын 

ерекше атайды. Ғалымның көрсетуінше: "ХІХ ғасырда 

Қазан қаласы Ресейде тұратын Орта Азия, Таяу Шығыс 

халықтарының ғасырлар бойы қалыптасқан мәдени 

мұраларын зерттейтін Петербордан кейінгі ірі орталыққа 

айналған. Әсіресе, түрік, араб, парсы, тибет, моңғол 


тілдеріндегі көне мұралар мен әдебиет нұсқаларын 

зерттеуде әлемге әйгілі осы қаланың баспаханалары 

маңызды орынды иеленді" [5, 96] деп атап өткен. 

Белгілі тарихшы Қадырғали Жалаиридің "Жамиғ ат 

тауарих" деп аталатын тарихи еңбегі 1851 жылы Қазан 

университетінің баспаханасынан шыққан. Онда "Моңғолтүрік 

шежіресі жинағы" деген атпен профессор И.Н. 

Березин өзінің ІІ томында қазақ тілінде жариялаған дейді. 

Одан кейін Индияда "Ұлы моғолдар" әулетін негіздеуші 

сұлтан Заһриддин Мұхаммед Бабырдың (1483-1530) 

күнделік дәптері. Кітапты 1857 жылы Н.И. Ильминский 

дайындаған. 1826 жылы Лейденде - ағылшын, 1826 

жылы голланд, 1828 жылы - неміс, 1871 жылы түрік 

тілдеріне аударылды. Кітаптардың орысша аудармасы 

1958 жылы Өзбек КСР Ғылым академиясынан жарық 

көрді, - деп түсінік жазған. 

Рухани мұралардың тарихын зерттеуші ғалым ол 

заманда жеке меншік баспаханалардың болғандығын 

және одан қазақ тарихы мен әдебиетіне қатысты 

кітаптардың жарық көргендігін, мәселен, Шамсуддин 

Хұсайновтың баспаханасы мен Ағайынды Кәрімовтер 

баспаханасын атайды. Ғалымның зерттеуінше 

Шамсуддин Хұсайынов өзінің қаражатымен Қазан 

университетінің баспаханасынан қазақ кітаптарын 

бастырып, оны халыққа таратқан. Мысалы, "Хисса Қозы- 

Көрпеш" (1890), "Хисса Шортанбайдың бала зары" 

(1901), "Халахуал - Мәшһүр Жүсіп Көпеев һәм оның 

бағзы бір шығармалары" (1901) сияқты кітаптарды 

дайындағанын анықтаған [5, 101 б.]. 

Ғалымның тағы бір анықтап қарастырған тарихи мұрасы 

М.Х. Дулатидің "Тарихи-Рашиди" атты еңбегі. Орта 

ғасырлық тарихшының бұл еңбегінде Моғолстан мен Орта 

Азиядағы, Шығыс Түркістандағы ХV-ХVI ғасырларда болған 

тарихи оқиғалар, әсіресе қазақ, өзбек халықтарының қалай 

құрылғандығы, ұйғырлар, олардың қарым-қатынастары 

жайында өте құнды мағлұматтар бар. Бұл еңбегінде ғалым 

көптеген тарихи деректер мен өзінен ілгеріде жазылған 

тарихи еңбектерді қарап шыққандығын айтады да, өзі 

оқыған кітаптардың тізімін келтіреді" [5, 107 б.]. 

Ғалымның қазақ кітаптарының тарихын ғылыми 

тұрғыда зерттеп, зерделеуі үлкен ғылыми ізденісі мен 

табандылығының көрінісі деп айтуға толық негіз бар. 

"Бекмаханов ісі" және Ә. Жиреншин 

ХХ ғасырдың 40-50 жылдарындағы сталиндік қуғынсүргін 

саясаты қазақ халқының саяси, мәдени өміріне 

аса зор шығын келтірді. Бұл қазақ халқының ұлттық 

қалыптасу үдерісіндегі, сапалық құрамындағы ең ауыр, 

орны толмас зардаптары еді. 

Тарихшы-ғалым, академик К. Нұрпейісов 1917-1991 

жылдар аралығындағы Қазақстан тарихына байланысты 

саяси қуғын-сүргіндер тізбегін мынандай алты кезеңге 

бөліп қарастырады. 

Бірінші кезең - 1917-1920 жылдар аралығын қамтиды. 

Бұл кезде Кеңес өкіметінің орнауы мен азамат соғысының 

орын алуына байланысты өлке тұрғындары "ақ" пен 

"қызылға" бөлініп қырылысты. Олар бір-біріне 

"революционер" - "контрреолюционер" деген саяси 

айыптар тақты. Екінші кезең - 20 жылдарды, әсіресе, оның 

екінші жартысын қамтиды. Бұл - Кеңес Одағында 

сталиншілдік, әкімшіл-әміршіл басқару жүйесінің нығая 

бастаған тұсы еді. Бұл кезде Қазақстанда Ф. Голощекиннің 

"Кіші октябрь" аталған авантюристік саясатын жүзеге 

асыруға кіріскен уақыты. Саяси қуғын-сүргіннің үшінші 

кезеңі - 30-шы жылдардың басын қамтиды. Бұл кезеңге 

Алаш қозғалысы жетекшілері мен қатардағы мүшелерін 

жаппай түрмелерге жабу мен соттау белең алды. Саяси 

репрессияның төртінші кезеңі - 1937-1945 жылдар 

аралығын қамтиды. Бұл кезеңдегі қуғын-сүргін "халық 

жауларымен" және "социалистік отанына сатқындық 

жасағандармен күресу" деген ұрандардың аясында 

жүргізілді. Бесінші кезең - 40 жылдардың екінші жартысы 

мен 50 жылдарды қамтиды. Бұл кездегі саяси қуғынсүргіндердің 

тоқпағы алдымен тағы да интеллигенцияға 

21


қарсы бағытталып, елдің зиялы қауымын қудалау және 

жәбірлеу буржуазияшыл ұлтшылдар мен тексіз (отансыз) 

коспополиттермен деген ұраншылдықтың аясында 

жүргізілді. Қазақстандағы саяси қуғын-сүргіннің алтыншы 

кезеңі - 1986 жылы желтоқсанда Алматыда және еліміздің 

басқа қалаларында ұлт-азаттық мәніне ие болған 

көтерілісті және оның салдарын басып-жаныштауға 

бағытталды[6, 25-26 бб.]. 

1943 жылы маусым айында "Қазақ ССР тарихы" жарық 

көрді. Оны дайындауға соғыс жағдайында қоныс 

аударған А.М. Панкратова бастаған ресейлік ғалымдар 

және М. Әуезов, С. Мұқанов, Ә. Мұстафин, Б. Кенжебаев, 

Е. Ысмайылов, Е. Бекмаханов тәрізді қазақ зиялылары 

қатысты. 

Кітаптың Кенесары қозғалысына байланысты тарауын 

Е. Бекмаханов жазды. Бұл көтеріліс патшаның отарлау 

саясатына қарыс бағытталған ұлт-азаттық қимыл ретінде 

бағаланды. Алғашқы сынақтан сәтті өтіп, Сталиндік 

сыйлыққа ұсынылған бұл кітап, мәселе түпкілікті шешілер 

кезінде, оған КСРО Ғылым Академиясының кореспондент 

мүшесі А.И. Яковлев және тағы басқа да орыс ғалымдар 

қарсы шықты. "Қазақ ССР тарихының" Е. Бекмаханов 

жазған, яғни Кенесары туралы тарауы "орыстарға 

бағытталған", Кенесары көтерілісін асыра дәріптеген 

деген айыптар тағылып, сынға ұшырады [7, 69-70 б.]. 

Е. Бекмахановтың 1947 жылы жарық көрген "Қазақстан 

ХІХ ғасырдың 20-40 жылдарында" деген монографиялық 

еңбегінде осы тарихшы Кенесарыға қатысты жазған 

"Қазақ ССР тарихының" екінші басылуында Кенесарыға 

байланысты бұрынғы көзқарасының сақталуы жағдайды 

шиеленістіре түсті [8, 378 б.]. 

Алғашқы талқылау Мәскеуде - КСРО Ғылым 

академиясының тарих институтында 1948 жылдың 28 

ақпанында болды [8, 393 б.]. 

Екінші талқылау 1948 шілде айында жылы ҚазКСР ҒА 

Тарих, археология және этнография институтында жалғасын 

тапты. Бұл жиын 5 күнге ( шілденің 14, 15, 16, 17, 19-ы 

күндері) созылып, оған 20-дан астам адам қатысты. 

Академик К. Нұрпейісов осы талқылауды үш топқа бөліп 

көрсетеді. Бірінші топқа Е. Бекмахановтың аталмыш 

еңбегін белсенді айыптаушылар: Т.Ж. Шойынбаев, С.Е. 

Толыбеков, Х.Г. Айдарова, М.В. Жизневский, Б.С. 

Сүлейменов, А. Нұрқанов, М.Б. Ақынжанов және т.б. кірді. 

Екінші топтың өкілдері (И.У. Будовниц, А.М. Жиреншин, 

Е.Д. Дильмухамедов) негізінен Е. Бекмаханов еңбегін 

жақтап сөйлегендер еді. 

Үшінші топты құраған шешендер (А.Н. Нүсіпбеков, Т.Е. 

Елеуов, Х.М. Әділгереев, Б. Аспандияров, Т.А. Култелеев 

және т.б.) тарихшының еңбегіне объективті тұрғыдан баға 

берушілер болды [9, 12-14 б.]. 

Е. Бекмахановты жақтап сөйлеп, ерлік 

танытқандардың бірі де, бірегейі Әбусағит Жиреншин 

болды. Партиядан шығып қалу, сүйікті жұмысынан 

айырылып қалу, тіпті өзінің ғана емес, отбасы 

мүшелеріне төнген қауіптерге қарамастан, ақиқатты, 

әділеттілікті қорғап сөйледі. 

Òàðèõ 

Талқылауда Ә. Жиреншин былай деп өткір айтты: "... 

"Культура и жизнь" газеті жуықта "Сынау емес - таяқтау" 

деген редакциялық мақала жариялап, әдебиетшілерге де 

партияпартиялық қамқорлық керектігін қатаң ескертті. Бұл 

мақаланы мен дер кезінде жариялаған аса қажет нұсқау 

деп есептеймін. Өкінішті жәйт: біздегі баспасөздің ұрдажық 

сыны көбіне дүрелеуге ұқсайды... Әйтеуір біреуді 

қалайда сынау керек әрі "бірдеме білетіндігідіі" жұртқа 

әйгілеу де қажет... "Лениншіл жас" газетінің 31 мамыр күнгі 

санында жарияланған Ақынжанов пен Шойынбаевтың 

бірігіп жазған рецензиясын, Толыбеков жолдастың кешегі 

сөзін Бекмаханов кітабының сілікпесін шығарып, 

ешқандай дәлелсіз, даңғаза байбаламмен саяси зиянды, 

ғылыми дәйексіз... деп жариялауын мен тек қана осылай 

бағалаймын. Өйкені, соншама даьыралап шу көтерген 

ауыр сындарында ойған қонымды бір айғақ жоқ, ғылыми 

жөнінен де мүлдем қисынсыз жәйтттарды сөз еткен... 

... Қазақ халқы еркін ел болып күресуден ешқашан бас 

тартпағаны тарихтан мәлім. Сол үшін де соңғы екі 

ғасырда ол арыстанша алысты: Сырым батыр мен 

Исатай көтерілістерін еске алсаңыздар, саяси ахуал 

қиындап, ел тірлігі тарыла бастағанда бостандық туын 

көтеріп Кенесары Қасымов көтеріліске шықты. 

Толыбековтің пайымдауынша, "Кенесары Абылай 

атасының жолын қуған", "қазақты теріс жолға сүйреген" 

ұлы атасының реакционерлік саясатын өзіне өнеге 

тұтқан-мыс. Ал қазақтың өткен тарихы Абылайды 

жоңғардың ұзақ жылғы шапқыншылығында біржола 

құрып кетуден құтқарған, ақыл-ойы кемеңгер мемлекет 

қайраткері санайды... Тарихи екі алып тұлғаны, 

Абылайды "реакционер" деп, Кенесарыны Дон Кихотпен 

салыстырған масқара әжуасынан кейін Толыбеков 

жолдастың сөзін жәбірленбей қабылдауға бола ма?". 

Бұл 35 жасар тарихшының батыл да, өткір сөйлеген сөзі 

болатын [9, 156-159 б.]. Осы батылдығы, азаматтығы 

Ә. Жиреншинге және отбасына соққы болып тиды. 

1951-1953 жылдары қазақ интеллигенциясына ауыр 

күндерді басынан өткерді. Е. Бекмаханов талқылауынан 

кейін, Ә. М. Жиреншинді партия қатарынан алып, 

жұмысынан шығарып, оны және отбасы мүшелерін қоғамнан 

жырақ қалдырды. Сол уақытта жары С.А. Ысқақованы да 

жұмысынан кетуге мәжбүр етті. Балалары психологиялық 

тұрғыда қатты күйзеліске ұшырады, ал әкесі Жиреншин 

Мұсылманқұл осы жағдайдың салдарынан және ауыр 

науқастан 1953 жылы көз жұмды. Жас ғалым үшін осылайша 

қара түнек күндер басталды [3, 20 с.]. 

"Бекмаханов ісіне" қатысты тарихшыны жақтап 

сөйлегені үшін Ә. Жиреншиннің соңына шам ала түсті. 

Әсіресе, оның "Абай және оның орыс достары" кітабы 

1951 жылы "Социалистік Қазақстан" газетінде қатты 

сынға ұшырады [10, 147 б.]. 

Тек 1953 жылы, яғни сталиндік жүйе күйрегеннен кейін 

ақталып шықты. 

Қазақстанның тарих ғылымы мектебі кеңестік кезеңде 

қалыптасты десек, сол мектептің көрнекті өкілдерінің 

қатарында Ә. Жиреншиннің есімі құрметпен аталады. 


1. Сәрсеке Медеу. Ермұхан Бекмаханов. Ғұмырнама. - Астана: Фолиант, 210. - 672б. 

2. Жиреншин А.М.Избранные труды. Алматы: Алаш, 2003 - 624 б. 

3. Хамитова М .А. Академик Ә.Х. Марғұланның ғылыми мұрасының Қазақстан музей ісіндегі маңызы. Тарих 

ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты. Алматы: 

2010. 29 б. 

4. Абай. Энциклопедия. (Бас ред. Р.Н. Нұрғалиев; ред. алқасы: З. Ахметов, Л.М. Әуезова, Б.Г. Ерзакович т.б.). - 

Алматы: "Қазақ энциклопедисының" Бас редакциясы, "Атамұра" баспасы, 1995. - 720 б. 

5. Жиреншин Ә.М. Қазақ кітаптарының тарихынан. Алматы: - Ғылым, 1971. 170-б. 

6. Саяси қуғын-сүргіндер және олардың зардаптары. Естеліктер мен мақалалар жинағы - Политические репрессии 

и их последствия. Сборник воспоминаний и статей / Сост. Е.М. Грибанова, Г.Н. Мурзагалиева, Е.В. Чиликова. - 

Алматы: Архив президента Республики Казахстан, 2009. - 158 с. 

7. Елғондиева С.Р. Сталиндік концепцияның Қазақстан тарих ғылымында жүргізген саяси қуғын-сүргін науқаны / 

/ ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы, № 2. 2003. 69-71 б. 

8. Омарбеков Т. Қазақстан тарихының ХХ ғасырдағы өзекті мәселелері. Көмекші оқу құралы. - Алматы: Өнер, 

22

Òàðèõ 


Мақала Шығыс Қазақстан облысы Шыңғыстау өңірінің 

тарихын зерттеуде тарих және әдебиеттану 

ғылымдарын үйлестіре отырып зерделеу мәселелеріне 

арналған. 

Статья посвящена вопросам изучения истории 

Шынгыстауского региона Восточно-Казахстанской 

области по материалам исторических и 

литературоведческих исследований. 

The article is devoted to the study of the history of the 

Shyngystau region of the East Kazakhstan region on the basis 

of historical and literary studies. 

ЭЛЬМИРА БИТОЛЕУОВА 

Қазақ инновациялық гуманитарлық заң 

университеті магистранты 

ШЫҢҒЫСТАУ ӨҢІРІН ЗЕРТТЕУДЕГІ ТАРИХ 

ПЕН ӘДЕБИЕТТАНУ ІЛІМДЕРІНІҢ 

ҮЙЛЕСІМДІЛІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 

Абайтану хәм Шыңғыстану ілімі деседе болады, 

өйткені ел айтқандай "Жердің көркі гүл - елдің көркі ер!" 

- деп бекерге айтпаған болар еді. Әр елдің, әр жердің 

байлығы сол жерде туып өскен ғұлама тумаларымен 

баяндалатыны рас. Қазақтар әр замандада өзінің 

бабалыры мен, біртуар дана тұлғалары мен мақтанады. 

Табиғаттың басты заңдылығы бойынша жақсыға жақсы 

жаманға жаман тартылады, яғни Ұлы Абай және оның 

айналасы, ізбасарлары сол өңірдің болмысы мен 

тарихын қалыптастыратыны рас. 

Географиялық картада Шыңғыстау - солтүстіктен 

оңтүстікке екі жүз елу шақырымға созылып жатқан 

Сарыарқаның шығыс бөлігіндегі көлемі шағын таулы 

өлке. 

"Уақыттың өз мекені осында тәрізді. Шыңғыстау - бұл 

тарихтың қорығы, көненің көзі, қазақтың ұлттық 

дүниетанымы ұялаған мекен, жойдасыз алып құрлық 

Еуразияның кіндігі." - дейді әйгілі тарихшы ғалым Ерлан 

Бәтташұлы Сыдықов өзңінің " Шыңғыстау: даналық дәні" 

атты шығармасында [1; 12] 

Бұл жерде дала мұхит сияқты көкжиекпен астасып 

жатады. Аспандағы бұлттар осы тұстан жан-жаққа 

тарайтын сыңайлы. Көлеңке мен сәуленің, күңгірт пен 

жарықтың сиқырлы ойынын ойнатып, аспан мен жер осы 

тұстан түйісетіндей. Дәл осы мекенде, Шыңғыстауда 

ұшы-қиырсыз дала әзелдегі жаратылыстың көрнекі 

кескініндей көрінеді. Бүгінгі күні бұл жерге жету үшін 

алдымен Қарауылға бару керек, ал бұл үшін Семейден 

(бұрынғы орысша атауы Семипалатинск) оңтүстікбатысқа 

қарай жүз тоқсан бес шақырым тас жолмен 

жүруіңіз қажет. 

Шыңғыстау көп мыңдаған отбасының құтты қонысы 

болды, шексіз Ғаламдағы тұрағы, тірегі, үйі болды. Бүгін 

мұнда мүлгіген тыныштық орнаған. Кәрі дала тастап кетіп 

қалған перзенттерін үнсіз күтіп жатқандай. Ойпатта теңіз 

тынысын сездіретін толқындар сынды шөптердің хош 

иісін тарататын жел ғана қыдырып жүр. Биікте отырғанда 

бозторғайдың дауысы талып естіледі, өйткені желдің 

уілінен дауыс құмығып естіледі, бұл - Шыңғыстаудың 

мәңгілік әуені, сансыз қыраттардың бірінің төбесінде 

отырып құлақ құрышыңды қандыруға болады. Жүріп 

келе жатып жұлып алған селеудің өзі сені бүкіл даламен, 

оның өткенімен де, бүгінімен де етене жақындастырады. 

Шөптердің арасына бой тасалаған сары гүл Шәкәрімнің 

ащы да тебіреністі, аянышты да асқақ тағдырын өз 

бойына сіңіріп тұрғандай. 

Шыңғыстаудың солтүстік-шығысындағы Орда тауының 

атауы хан ордасының орналасқан жерін меңзеп 

тұрғандай. Жергілікті тұрғындар арасында дәл осындағы 

Хан биік деген жерде Шыңғысханды ақ киізге орап хан 

көтерген деген аңыз таралған. Бұл аңызды XIX ғасырдың 

аяғында Құнанбайдың баласы Шәкәрімнің немере ағасы 

Халиолла (Халел) хатқа түсірген:"Шыңғыстау таулары 

Орда, Доғалаң және Шұнай тауларының тобынан ойпат 

арқылы бөлінген. Шыңғыстаудың дәл ортасында "Хан" 

атты тау жеке дара тұр. Бұл жерлер туралы қайсақтарда 

мынадай аңыз сақталған. Өзінің бір жаулаушы 

жорықтарынан кейін, (Қарақытайлық) Гөрханды 

бағындырған соң Темучин Шыңғыстауға тоқтаған. 

Қайсақтар оған бағынуды ұйғарды. Осы мақсатта олар 

елшілік жасақтап, оның басына қадірлі би Майқыны 

қойды. Ол өз серіктерімен Темучинді ордасынан тауып, 

оған сыйлықтар берді. Бұл Темучинге өз еркімен 

бағынған жалғыз халық болатын. Сонда бақсы айтты, 

ол әлі көптеген халықтарды бағындырады және 

сондықтан да ол "Шыңғыс-хан", яғни әлемнің иесі, ұлы 

хан деп аталуы тиіс деп болжады. Темучин осы жерде 

(осы тауда) өз атын өзгертпекке бекінді. Шыңғысханға 

бағынған барлық он екі тайпаның өкілдері Хан тауының 

шыңына бір-бірден қазық қағып, оның үстіне сәкі жасап, 

ақ шатыр тікті. Майқы бастаған барлық билер әрқайсысы 

бір шетінен ұстап ақ киізге Темучинді отырғызып, 

дайындалған шатырға көтеріп мінгізді. 

Қазақтар үшін Шыңғыстау көркем беткейлі жоталар 

мен өзендерді бойлай созылған жазира ғана емес. 

Олардың көне атаулары қазақы тұрмыс пен болмысты 

да аңғартады: Шет (жиек), Қарауыл (бекініс), Қос (тұрақ), 

Бұзау (сиырдың төлі), Құндызды (аң) және тағы 

басқалары. Бұл өлке халықтың жадынан жүздеген 

жылдар бойы өшіруге тырысқан қастерлі жер атауларын 

сақтап қана қоймай, сан ғасыр бұрын осы сайын далада 

жүзеге асқан оқиғалардың архетипінен де арылмаған. 

Мысалы, жергілікті жұрт осы ата қонысын Шыңғыс 

ханның бейнесімен байланыстырады, халықтың сенімі 

бойынша ол өз жорықтарында дәл осы өңірді қоныс 

еткен. Бұл, бәлкім, болашақ Жаһангер жолындағы 

Бұқара мен Самарқанды қиратып, Үргеніш, Балқы, 

Бамиан, Нишапур қалаларының күлін көкке ұшырып, 

Хорезм шахын тізе бүктіру үшін жорыққа шыққан 1219 

жылы болуы мүмкін. Ал мұның алдында ол Сыр 

23


бойындағы қалаларды бағындырып, Отырарды жермен 

жексен етті. Шыңғысханның қазақ даласында екінші 

мәрте аялдауы анағұрлым ұзақ болды - ол алты жылдық 

жорықтан қайтып келе жатып, 1224 жылдың көктемі мен 

жазын осы өңірлерде өткізді. Шыңғысханның ордасы 

Балқаш пен Алакөлдің арасындағы қолайлы бір қоныста 

орналасқаны туралы дәйекті мәлімет бар. Бұл қоныс 

неге аң мен құсқа, жайылымға бай, таулы қырат 

арасында көлеңкелі салқын самал жазығы бар 

Шыңғыстау болмасқа? 

Ғалым-зерттеуші М.Әуезов "Абайтанудың арнаулы 

курсында" бірнеше мәселелерді қамтиды, атап айтқанда: 

"Абай өмір сүрген дәуір - ол дәуірдің ерекшеліктері", 

"Абай шығармалары", "Абайдың Пушкинге баруы", 

"Абайдың ақын шәкірттері", "Абайтанудың арнаулы 

курсы" қамтитын мәселелер өте көп, енді Әуезовтің 

кейбір ойларына тоқталып, дерек көздеріне үңіліп 

көрейік. М.Әуезов "Абай өмір сүрген дәуір - ол дәуірдің 

ерекшеліктерінде" былай деп атап көрсетеді. 

"Абайды да сол дәуір, қоғамдық жағдай туғызды. Абай 

1845 жылы туды. Осы кездегі, алдыңғы кезеңдердегі 

ерекшеліктері қандай еді? Бұл кезде Қазақстан Россияға 

түгелдей қосылып біткен. Сондықтан осы мәселеге жауап 

беру үшін 30-50 жылдардағы бүкіл Қазақстанның 

жағдайын айту керек. Ол кездердегі халық 

көтерілістерінің (Исатай-Махамбет, Бекет) кейбіреулері 

нағыз халықтық форманы сақтап отырды. Дегенмен ол 

көтерілістер бұқаралық (крестьянский) жұмысшы күшіне 

сүйенбеген көтерілістер болып, жеңіліс тауып отырған 

жайы да болды" [2;187]. 

Абай дүниеге, келгенде бұл мәселелер аяқталып біткен 

болатын, бірақ отарлау мәселесі әлі аяқталмаған еді. 

Орыс крестьяндары жер жетіспегендіктен, 

қайыршылықта болатын. Олар патша отаршылдары 

тарапынан Қазақстанға жіберіле бастайды. Солай ету 

арқылы Россия ішіндегі ереуіл, қайшылықтан құтылу 

мақсатын көздейді. Сонымен бірге патша үкіметі өзінің 

атқан оғы, шапқан қылышы казачестволары да қазақ 

жерлеріне, тек жақсы, шұрайлы жерлерге 

орналастырылған. 

Бұл салада Абайдың тұңғыш биографы - Кәкітай 

Ысқақұлы. Кәкітай ұлы ақынның немере інісі болуы 

себепті 12 жасынан бастап тікелей Абай тәрбиесінде 

өсті. Ес біліп есейген шағынан бастап Абай өмір сүрген 

ортаның сыры мен қырын танып, ақын өмірінде орын 

алған елеулі оқиғалардың бәріне де тікелей араласты. 

Көптеген Абай шығармаларының дүниеге келу сыры мен 

жазылу себептерін де өз ортасында кімнен болса да 

анағұрлым жетік білді. Абай өлеңдерінің қай жылы 

жазылғанын анықтау жолында да көп еңбек сіңірді. 

Қазақ сахарасын билеуге патша үкіметі түрлі әдістер 

қолданып отырды. Абай өмір сүре бастаған кезде 

Қазақстан ішкі Россияға сәйкес административтиік 

жүйеге сай бөлінген еді. Алты облысқа (Семей, Жетісу, 

Торғай, Сырдария, Орал, Ақмола) бөлінген еді. Әр 

облыстың басында военный губернатор (жандарал) 

түрған. Әр облыс бес-алты уезге бөлінген. Ал уезд 

болыстарға (волость) бөлінген. Бір уезде жиырмажиырма 

бестен болыс болған. Ал әр болыс ауылнайға 

(старшинство) бөлінетін. Бір болыста мың я бес жүз үй 

болатын. Әр жүз үйден бір ауылнай сайланған. 

Болыстың басында (волостный управитель) болыс 

сайланып қойылатын. Ал болыстықтан жоғары әкімшілік 

қазаққа берілмеген. Болыс үш жылда бір сайланатын. 

Оларды халық емес, елубасылар (әр елу үйден бір адам) 

сайлайды. Осы елубасылардың тасын алу үшін, бүгін 

сайлама салып үш жыл бойы талас жүргізілетін. Бұл 

жағдайлар Абайдың өлеңінде сықақпен айтылып 

отырады. Сөйтіп, әкімшілікке ылғи үстем шонжарлар 

сайланып отырған. Ал, облыстар үш генералгубернаторларға 

бөлінді. Мәселен, Семей-Ақмола Омскі 

губернаторына қарады. Қазақтар осы генералгубернаторларды 

"корпус" деп атайтын. Уездный 

Òàðèõ 

начальниктерге қазақтан тілмаштар болған. 

Кәкітай Ысқақұлы жазған Абайдың тұңғыш қысқа 

түрдегі өмірбаяны өз заманында елеулі қызмет атқарып, 

соңыра абайтану тарихынан лайықты орны мен бағасын 

алды да"[3;5]. 

Кейін Абай еліне деректер іздестіру мақсатымен 

дүркін-дүркін соғып отырған. Тек баспасөзде 

жарияланған деректерге ғана сүйенгеннің өзінде: 1936 

жылы Абай туралы жаңа деректер жию мақсатымен 

барса, 1943 жылы арнайы ұйымдастырылған 

экспедицияны өзі басқарып барады. 1944 жылы 

Е.Ысмайылов бастаған экспедицияны ұйымдастыруға 

ат салысса, 1945 жылы Абайдың жүз жылдық юбилейі 

қарсаңында Семей өңірінен басқа Ақмола, Қарағанды, 

Солтүстік Қазақстан тарапынан да арнайы экспедиция 

шығару мәселесін мерейтой комиссиясы алдына қояды. 

Абайдың жүз жылдық юбилейі қарсаңында жазылған 

Абай өмірбаянының үшінші нұсқасын даярлау үстінде 

"Тіл-әдебиет институты Абайдың өмірін, шығармаларын 

зерттеу жөнінде екі экспедиция ұйымдастырып (1943ж 

М.Әуезов басқаруымен, 1944 жылы Е.Ысмайыловтың 

басқаруымен) Абайдың өміріне, шығармаларына 

байланысты жаңа материалдар тапты. Бұл осы жинаққа 

кіріп отырған жаңадан жазылған ғылыми өмірбаян, естегі 

сөз, ескертулерде толық пайдаланылды", - деп 

хабарлайды. Әрі Абаймен бірге болған, ақын өмірінің 

ең жемісті түрінда жазылған шығармаларының дүниеге 

келу сыры мен көп оқиғаларға куәгер болған тірі архив 

иелерінің естеліктерін дер кезінде түгел, сарқа жазып 

ала алмай, көз жазып қалғанына, соңыра қатты өкініш 

те білдірген еді. 

Абайтанудың алғашқы негізі де М.Әуезов жазған 

Абайдың ғылыми өмірбаянында жатқаны мәлім нәрсе. 

Абай өмірбаянын ғылыми негізде жаза отырып М.Әуезов 

абайтану саласындағы бірнеше күрделі мәселелерді 

тұтастай қарастыруды бірден қолға алды. Бұлай 

етпейінше Абай өмірбаянын жазуға кірісудің өзі қиынға 

соғары мәлім еді. 

Абай өмірбаянын қалпына келтірудегі басты әдіс - 

ауызша сұрау, тірі архив иелерінің естеліктерін жинау, 

жариялау. Ең бастысы Абай өлеңдеріндегі негізгі 

әлеуметтік сарындарға сүйену арқылы биограф көп 

шындықтың сырын ашады. Осы арқылы М.Әуезов Абай 

мұрасының зерттелу жолына зор үлес қосты. 

Абайдың ғылыми өмірбаянын ойдағыдай жазып 

шығару арқылы М.Әуезов келешекте абайтану 

саласында зор көлемде жүргізер зерттеу жұмыстары 

үшін табан тірер ғылыми негіздегі ірге тасын жасап алды. 

1924 жылдың өзінде-ақ М.Әуезов Абай 

шығармаларының тұңғыш толық жинағын құрастырып, 

Абайдың қазақ әдебиеті тарихындағы алар орнын 

анықтап алуға ұмтылды. "Абай", "Шолпан" 

журналындағы ақын жайлы пікірлері мен Орыс 

Географиялық Қоғамы Семей бөлімінің Абайға арналған 

салтанатты кешіндегі "Қазақ әдебиетіндегі Абайдың 

орны" деген баяндамасы - осы әрекеттің айғағы. Бұл 

бөлімдегі келесі бір зерттеу де назар аударатындай, ол 

зерттеу "Абайтанудың бірегей зерттеушісі" деп аталады. 

Мекемтас Мырзахметұлы мұхтартану саласында да, 

абайтану саласында да жемісті еңбек етіп жүрген білгір 

ғалым. Сол себепті ғалым Мырзахметовтің әрбір пікірі 

салмақты, тиянақты, ойлы болып келеді. Мысалы: "Үдере 

даму үстіндегі қазақ кеңес әдебиетінің ірі саласына 

айналып отырған абайтанудың негізін қалаушы ғұлама 

ғалым М.Әуезовтің Абай мұрасы туралы ұлан-ғайыр 

ғылыми зерттеулері туған әдебиет тарихында ерекше 

орын алатын бірегей қайталанбас құбылысқа айналып 

та үлгірді. Ұлы ақын мұрасының сыры терең болмысына 

бойлай еніп, ғылыми зертетулерімен бірге тарихи 

шындықты бойына дарытқан суреткерлік құдіретімен, 

көркемдік шындыққа айналдыру арқылы көркемөнердің 

көптеген жанрында теңдесі жоқ қайталанбас 

туындыларымен рухани жан дүниемізді айтарлықтай 

24

Òàðèõ 

байытты". [4;52]. 

"Абайды ұлы ізашар ақын деп қарағанда, оның 

шығармашылық дәстүрлерін дамытып жалғастырған 

ізбасар ақындар деп қазақ поэзиясының бір туар аса 

көрнекті қайраткерлерінен Шәкәрім, Сұлтанмахмүт, 

Мағжан, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатовты 

алдымен айтамыз. Әрине, бұл топқа басқа бірталай 

ақындарды қосуға болады. Тікелей шәкірті болған 

балалары Ақылбай, Мағауия, немесе Абайдың 

айналасында болған, жақын жүрген Әсет, Көкбай 

ақындар туралы бұрынды-соңды айтылмай жүрген жоқ. 

Бұл - өз алдына мәселе. Кең мағынасында Абай 

дәстүрлерін дамытқан деп, мысалы, Сәкен мен Ілиясты 

да, ал жеке бір қырларынан келсе М.Әуезовті де, кейінгі 

атақты ақындардың қайсысын болса да алып қарауға 

мүмкін екені талассыз. Біздің сөз етпегіміз - нақтылы 

мәселе, қазақ әдебиетіндегі Абай дәстүрлерінің ұлы 

ақыннан кейінгі дәуірде тікелей жалғастық табуы, одан 

әрі өрістеп, дамуы. Абайдың ақындық дәстүрлерін 

тікелей жалғастырған осы ірі тұлғалар туралы ғана 

айтсақ та, ұлы ақын өмір сүрген XIX ғасыр мен оның 

өнерпаздық өнегесін өркендетіп, дамытқан XX ғасырдың 

бас кезіндегі әдебиеттегі дәстүр мен жаңашылдық 

мәселелерін талдап баяндауға толық мүмкіндік туады. 

Абай дәстүрлері дегенде жеке тақырып, сарындар, өлең 

өрнектері мен сөз қолданыстарындағы жақындық, 

ұқсастықтар жайында айтумен шектелу аздық етеді. 

Олардың да мәні бар екенін жоққа шығармай, керекті 

жерінде тиісті мөлшерде назар аудара отырып, алдымен 

тарихи-әдеби процесті тұтастай алып қарастыру, әдебиет 

майданына Абайға ілесе шыққан ізбасар ақындардың 

шығармашылық тұлғасын анықтау жағынан, олардың әр 

қайсысы қай бағытта ізденіс жасап, қай қырынан келіп 

әдебиетке жаңалық әкелді, өзінше жол тапты деген 

тұрғыдан сөз қозғау ұтымдырақ екені талас тудырмаса 

керек" [5;28]. 

Бүгінде, Абайтану - әдебиеттану ғылымы мен тарих 

ілімдері үлкен тұтас ілім болып қалыптасып келеді. 

Абайтану дербес ғылым саласы ретінде қалыптасуына 

XX ғасырдың алғашқы жартысында өмір сүрген ұлы 

тұлғалар А.Байтұрсынов, Қ.Ысқақұлы, М.Дулатов, 

І.Жансүгіров, Қ.Жұбанов, Ғ.Тоғжанов т.б. хал-қадірінше 

үлес қосты, алайда XX ғасырдың ұлы жазушысы, 

кемеңгер Әуезовтің бұл саладағы еңбегі ұшан-теңіз. Біз 

өз зерттеуімізде осы мәселелерге ерекше назар 


аудардық. М.Әуезовтің 1930 жылдардан бастап өмірінің 

соңына дейін ұлы Абай шығармашылығымен жан-жақты 

айналысқанын, Абайдың ғылыми өмірбаянынан бастап 

шығармашылық мұраларының текстологиясына дейінгі 

аралықтағы зерттеулеріне көңіл қойып, өз кезегінде 

қажетті деген материалдарды тиісті жерінде пайдаланып 

отырдық. Әрине ұзақ жылғы зерттеулер нәтижесінде тек 

қана өмірбаян ғана емес басқа да көптеген жайттар 

мәлім болды, жүйеге түсті, Абайдың ақын шәкірттеріне 

дейінгі мәселелер де қамтылды. Сол себепті М.Әуезовтің 

абайтану ғылымындағы өшпес ізі, мызғымас беріктігі 

жайында өз зерттеуімізде дәлелдеуге күш жұмсадық. 

Әуезовтен кейінгі кезеңде де бұл саламен шындап, 

ғылыми тұрғыдан араласқан ғалымдар аз емес. 

Солардың қатарында С.Мұқанов, Қ.Мұхамедханов, 

Қ.Жұмалиев, З.Ахметов, М.Мырзахметов, Ғ.Есім, 

Ж.Ысмағұлов Е.Сыдықов, К.Оразалин, Б.Исабаев, т.б. 

көптеген әдебиеттанушы, тарихшы, өлкетанушы, 

ғалымдарды санамалап айтуға болады. Біз өз 

зерттеуімізде осы және басқа ғалымдардың Абай 

мұраларын танымдық, көркемдік, тәрбиелік қырларынан 

қараған еңбектеріне көбірек көңіл бөлдік. Сонымен қатар 

біз өзіміздің көптеген зерттеулерімізді Абай 

шығармашылығына деген жаңа көзқарас тұрғысынан 

қарастырдық. Кеңес дәуірі кезеңіндегі социалистік 

реализм тұрғысынан ғана тар шеңберге салып 

қарастырған мұраларды бүгінгі күнгі азат, тәуелсіз қазақ 

елінің өзіндік көзқарасымен бағалауға ұмтылдық. Абай 

мұраларының өміршеңдігіне, мәңгілігіне көзіміз жетті. 

Абайтану ғылымының тамыры тереңде, концепциясы 

күшті екеніне тәнті болдық, себебі ұлы ақын 

шығармашылығының рухани күш-қуаты мол, қайнар көзі 

мөлдір болуына байланысты бұл ғылымның да сондай 

болуы заңды. 

Бүгінгі елімізде жасалып жатқан "Мәңгілік ел" ұлттық 

идеясы нәтижелі болуына ең қажетті нәрсе - ілім. Ел 

тарихы деген деген танымдық тұғыр ең алдымен ол 

жастардың болашаққа сенуден басталады. Ал ұлы 

Абайдың болашаққа деген сенімі мына бір сөздерінен 

көруге болады: "Жамандықты кім көрмейді? Үмітін үзбек 

- қайратсыздық. Дүниеде ешнәрседен баян жоқ екені рас, 

жамандық та қайдан баяндап қалады дейсің? Қары 

қалың қатты қыстың артынан көгі қалың, көлі мол жақсы 

жаз келмеуші ме еді", - дейді ұлы ақын. Мәңгілік ел 

идеясыны іс жүзіне асырудың бірден бір кепілі Киелі 

еліміздің, Киелі жеріміздің тарихы мен мәдениетін білейік. 


1. Сыдықов Е.Б. Шыңғыстау: даналық дәні Семей 2005. -350 бет 

2. Әуезов М. Абайтану дәрістерінің дерек көздері./құраст. Л.Әуезова, М.Мырзахметұлы. А., Санат, 1997, -448. 

3. Мырзахметұлы М. Мұхтартану және Абай ғұмырнамасы. / Әуезов М. Абайды білмек парыз ойлы жасқа. А., 

Санат, 1997, -416. 

4. Мырзахметұлы М. Абайтанудың бірегей зерттеушісі. // Әуезов М. Абайды білмек парыз ойлы жасқа. А., Санат, 

1997, -416. 

5. Ахметов З. Кемел ақын, кемеңгер ойшыл. // Абай шығармаларының екі томдық толық жинағы. 1 том. А., 

Жазушы, 1995, -336. 

25

¹3 (23) 2018 Ïåäàãîãèêà 

АБЫЛКАСИМОВ КАЙЫРБЕК 

АНУАРБЕКОВИЧ 

директор КГУ СОШ №39, 

магистр юриспруденции, 

учитель физики и информатики 

АБЫЛКАСИМОВА ЛАРИСА 

ОРАЛБАЕВНА 

заместитель директора по 

воспитательной работе 

филиала "Назарбаев 

Интеллектуальная школа ФМН г. 

Семей", магистр менеджмента, 

учитель русского языка и 

литературы 

ФОЛЬМЕР ДИНАРА 

ТАХИРОВНА 

педагог-организатор-куратор, 

координатор по лидерству 

филиала "Назарбаев 

Интеллектуальная школа ФМН 

г. Семей" 

Мақала орта мектеп оқушыларының функционалдық сауаттылығын дамыту мәселелеріне арналған. Автор 

аталған міндетті жүзеге асырудың жолдарын: арнайы оқыту ортасын қалыптастыру, құзыреттілікті дамыту 

тәсілдерін қолдану, оқыту әдістемесін өзгерту, функционалдық сауаттылық индикаторларын қолдану 

мәселелерін қарастырады. 

В статье рассматриваются вопросы развития функциональной грамотности учащихся в средней школе, 

методы решения данной задачи путем создания особой образовательной среды, внедрения компетентностного 

подхода, изменений в методике преподавания, использования индикаторов функциональной грамотности. 

The article deals with the development of the functional literacy of students in secondary school, the methods of solving 

this problem by creating a special educational environment, the introduction of a competence approach, changes in 

teaching methods, and the use of indicators of functional literacy. 

СОВРЕМЕННЫЕ ТЕХНОЛОГИИ В ВОСПИТАНИИ 

МОЛОДЕЖИ В КОНТЕКСТЕ ЦЕННОСТЕЙ 

КОМПЕТЕНТНОСТНОГО ПОДХОДА. 

Требование современной педагогики - это новые 

конструктивистские подходы в преподавании. В условиях 

быстро меняющегося мира современный менеджмент 

в педагогике делает ставку на два основных и важных 

аспекта в сфере образования: чему обучать и как 

обучать? 

Мир стремительно меняется: глобализация, 

демографические изменения, новые технологии, 

устойчивое развитие, современное видение, мир и 

безопасность - это процессы, которые требуют от нас 

постоянного развития. Особенно этого ждут от учителей. 

Современные подходы в образовании требуют от 

преподавателя постоянного развития, движения вперед, 

постоянного поиска и роста, чтобы соответствовать 

требованиям времени и запросам учащихся. Меняется 

мир, меняется вектор направленности обучения и 

воспитания, меняются учителя, меняются подходы и 

методы. 

Изменения, происходящие вокруг нас, требуют от 

молодежи определенных навыков 21 века, которые 

Нам предстоит большая работа по улучшению 

качества всех звеньев национального образования. 

Н.А. НАЗАРБАЕВ 

помогут быть успешным и востребованным на рынке 

труда: владение IT навыками, иностранным, 

современное мышление изобретателя, самоорганизация 

и самодисциплина, умение презентовать себя, свою 

идею, свой проект, навыки коммуникации, навыки 

работы в команде и сотрудничества, ответственность и 

адаптивность, обучение новым навыкам и методам, 

финансовая грамотность, творческое мышление. 

Как отмечал глава нашего государства Н.А.Назарбаев. 

"Наш путь в будущее связан с созданием новых 

возможностей для раскрытия потенциала казахстанцев. 

Развитая страна в ХХI веке - это активные, образованные 

и здоровые граждане…Выпускники школ должны знать 

казахский, русский и английский языки. Результатом 

обучения школьников должно стать овладение ими 

навыками критического мышления, самостоятельного 

поиска и глубокого анализа информации". [1] 

Качественное образование - это успех для государства, 

потому что люди, живущие в нем, умнее, грамотнее, 

конкурентоспособнее. И доказательством тому, то, что 

26

Ïåäàãîãèêà 

страны с высокоразвитой экономикой, высоким уровнем 

жизни имеют прекрасные успехи производимых реформ 

в образовании и экономике. На сегодня - это страны, 

которые лидируют по всем показателям, а особенно в 

области образования и передовых технологий: 

Финляндия, Сингапур, Япония, Китай, Норвегия, др. 

По данным Британской международной группы 

Pearson, которая специализируется в образовательной 

и издательской деятельности, представлен Рейтинг 

эффективности национальных систем образования 2014 

года (Global Index of Cognitive Skills and Educational Attainment 

2014). Результаты исследования 

демонстрируют достижения 40 стран мира в области 

образования. По эффективности систем образования 

впереди Южная Корея, которая имеет наиболее высокие 

позиции по всем показателям, четыре ведущих места 

заняли страны Азиатско-Тихоокеанского региона: второе 

место принадлежит Японии, третье - Сингапуру, 

четвертое - Гонконгу. Вслед за Гонконгом расположилась 

Финляндия, которая стала европейским лидером 

рейтинга. В первую десятку также вошли: 

Великобритания, Канада, Нидерланды, Ирландия и 

Польша. 

Курс, который определил глава нашего государства в 

своем выступлении "Социальная модернизация 

Казахстана", - это вектор перемен, направленный на 

развитие всех сфер общества, а прежде всего, системы 

образования и подходов в воспитании. 

Образовательные институты сегодня должны 

формировать целостную систему универсальных 

знаний, умений, навыков, а также опыт самостоятельной 

деятельности и личной ответственности обучающихся, 

т.е. ключевые компетенции, определяющие современное 

качество образования. Так на уровне школы - это 

понятие компетенций личности, а на уровне ВУЗов - 

это понятие профессиональной компетентности. Эти два 

термина предопределяют конечный результат 

образовательных процессов, соответствующих запросам 

времени. 

Введение компетенций в нормативную и практическую 

канву образовательных институтов позволяет 

совместить теоретические знания и их практическое 

применение учащимися, как для решения не только 

конкретных жизненных задач, так для решения 

проблемных ситуаций. 

Существует немало определений понятия 

"компетенции". В международных стандартах под этим 

термином понимаются умения, необходимые для того, 

чтобы добиться успеха на работе, в учёбе, жизни. 

Г.К. Селевко определяет компетенцию как готовность 

субъекта эффективно организовать внутренние и 

внешние ресурсы для постановки и достижения цели. А 


в переводе с латинского "компетенция" означает круг 

вопросов, в которых человек хорошо осведомлён, 

обладает познаниями и опытом. 

Очевидно, что это понятие определяет личность, 

обладающую познанием и опытом, что позволяет ей 

быть успешной в собственной жизни. Вот здесь и 

происходит соединение компетенции с социальной 

успешностью учащегося. Следовательно, 

компетентностный подход предполагает чёткую 

ориентацию на будущее, которая проявляется в 

возможности ученика выстроить собственное 

образование с учётом успешности в личной и 

профессиональной деятельности. 

Современное образование выделяет такие группы 

ключевых компетенций, как ценностно- смысловые, 

общекультурные, учебно- познавательные, 

информационные, коммуникативные, социальнотрудовые. 

Все они базируются на главных целях общего 

обучения личности, основных видах деятельности 

ученика, позволяющих ему овладеть социальным 

опытом и получить навыки жизни и практической 

деятельности в современном обществе. 

Пилотный проект "20 Назарбаев Интеллектуальных 

школ" - сегодня это большая экспериментальная 

площадка, где апробируются новые программы, 

новые технологии, новые подходы в воспитании и 

обучении. 

Основные подходы: использование опыта 

зарубежных передовых стран, интеграция лучшего 

передового опыта и наших достижений с учетом 

национальных традиций, культуры нашего народа, 

вовлеченность всех участников в образовательный 

процесс. 

"Ценностно-смысловой сосуд" - школа имеет 

свою идеологию в форме миссии, видении, 

ценностей школы, которые разрабатывали 

совместно дети, учителя и родители. 

МИССИЯ. Школа предоставляет качественное 

образование в трёхъязычной? среде для 

самореализации всех учащихся как будущих 

лидеров глобального общества 

ВИДЕНИЕ. Все наши учащиеся - 

конкурентоспособные граждане глобального мира 

ФИЛОСОФИЯ. Источник успеха в нас самих 

ЦЕЛЬ: воспитание гармонично развитой, творческой 

и высоконравственной личности, обладающей высоким 

интеллектом, коммуникативными и лидерскими 

качествами, высокой гражданской ответственностью, 

способной успешно действовать в условиях 

конкурентной среды на благо и процветание своей 

Родины. 

НАШИ ОСНОВНЫЕ ЦЕННОСТИ: Здоровье, Уважение, 

Честность, Ответственность, Обучение на протяжении 

всеи? жизни, Глобальное гражданство 

КАКИЕ КОМПЕТЕНЦИИ РАЗВИВАЕМ: 

ценностно-смысловые; 

общекультурные; 

интеллектуальные; 

информационные; 

социальные; 

коммуникативные; 

трудовые. 

КАК МЫ ЭТО ДЕЛАЕМ? 

Теоретические аспекты воспитания: 

конструктивисткие, личностно-ориентированные, 

концептуальные подходы в обучении и воспитании, все 

аспекты работы с одаренными учащимися, социальный 

и эмоциональный интеллект, коммуникация во всех 

сферах школьной жизни. 

Новые форматы мероприятий: творческие проекты, 

мюзиклы, театрализованные постановки, творческие 

27

28 


фестивали и конкурсы, спортивные фестивали, 

спартакиады, турниры. Отказались от формализма во 

всех сферах образовательной и воспитательной среды. 

Реальные дела, отвечающие запросам и потребностям 

учащихся и родителей. Основной приоритет - 

ценностный подход во всех делах, единение школы через 

реальные творческие дела. 

Лидерство и управление. Важный фактор успеха в 

развитии личности учащихся - это развитие лидерских 

качеств, командной работы и сотрудничества. 

В рамках "Школы лидерства" 

В своем опыте используем актуальные сегодня учения 

Стивена Кови. Американский консультант по вопросам 

руководства, управления жизнью, преподаватель и 

консультант по организационному управлению, автор 

книги "Семь навыков высокоэффективных людей", 

множества книг по лидерству и управлению, дает 

отличные рекомендации по саморазвитию и 

самомотивации, формированию социального и 

эмоционального интеллекта, построению успешного 

пули для достижения цели. 

Моделль Стивена Кови "7 навыков 

высокооэффективных людей" 

1) Будьте проактивны; 

2) начинайте представлять цель; 

3) делайте важное в первую очередь; 

4) стремление к взаимовыгодности; 

5) сначала стремитесь понять, апотом быть понятым; 

6) достигайте синергии; 

7) "Затачивайте пилу" - навык обновления, спираль 

которая оттачивает все другие навыки на каждом витке. 

Развитие личности от "ВЫ" концепции до "МЫ" 

концепции, постоянное движение вперед, через 

саморазвитие своего характера, самосовершенствование, 

понимания социального и эмоционального 

интеллекта - в этом суть этой технологии. Овладение 

первых 3 навыков - это победа над собой, овладение 

компетенцией "Я" - независимость, следующие 

компетенции 4-6 - это стремление к взаимозависимости, 

т.е. навыки эффективной командной работы, овладение 

компетенцией "МЫ"- сотрудничество, 7 навык - это 

постоянное обновление по спирали, когда на каждом 

витке идет совершенствование всех 6 навыков. 

Учения Стивена Кови включают приобретение всех 

необходимых компетенций для формирования успешной 

личности, отличная методика саморазвития и само 

мотивации, стремления к совершенству. 

В его книгах по теории лидерства четко прописаны 

навыки эффективного лидера и управленца, это 

отличный материал и инструмент для обучения учителей 

и учащихся. 

Все эти компетенции готовят ученика к обучению в 


ВУЗе, помогают определиться с выбором профессии и 

подготовиться к взрослой жизни, чтобы стать 

высококвалифицированным специалистом. Необходима 

преемственность всех ступеней образовательных 

систем, чтобы подготовить учащихся к взрослой жизни, 

помочь ему овладеть необходимыми компетенциями для 

самоопределения и выбора своего пути. 

Проектная деятельность: развитие интеллектуальных 

способностей через новые интегрированные и 

образовательные программы, исследовательскую 

деятельность в рамках исследовательской и 

олимпийской школы, творческие студии, социальные 

проекты и практики. 

В школе реализовано множество проектов, которые 

развивают необходимые компетенции, формируют 

ценности и практические навыки учащихся: 

- проект Исследовательская школа "Исследование в 

действии", "Олимпийская школа", "Летняя языковая 

школа"; 

- проект "Тұған елге тағзым", "Малый тағзым", 

элективные курсы за рубежом; 

- проект "Школа лидерства": теория и навыки 

лидерства; 

- проект "Сообщества шанырак": сотрудничество и 

шефская деятельность милосердие; 

- проект "Служение обществу": социальные проекты, 

акции милосердия, социальные практики ("2 апта 

ауылда","10 дней на предприятии родителей", 

однодневная практика "Возьми ребенка на работу"); 

- проект "100 книг, рекомендованных для чтения 

учащимся Назарбаев Интеллектуальных школ"; 

- Клуб "Wikipedia"; 

- Клуб "TEDх NIS" в формате "идея, достойная 

распространения"; 

" Проект "100 ән". 

Новые технологии в проведении кураторских часов. 

Содержательная сторона кураторских часов: ценности, 

социальный и эмоциональный интеллект, лидерство и 

коммуникация, творчество на основе сотрудничества - 

все это помогает сделать процесс обучения и воспитания 

живым и активным. В работе используются разные 

формы и методы, основной принцип - каждый раз чтото 

новое: 

• тренинги; 

• коммуникативные и ролевые игры; 

• притчи; 

• видеоролики; 

• упражнения 

на эмоциональный настрой и 

мотивацию; 

• тренинги веревочного курса, на сплочение 

командообразование, на развитие лидерских качеств; 

• кумулятивные и эвристические беседы; 

• диалоговое обучение; 

• критическое мышление; 

• психологические тренинги на снятие стресса, релакс 

и расслабление; 

• "методики отзеркаливания", "клиника разрешения 

конфликтов". 

Трансляция опыта - это тоже обучение. Учащиеся 

приобретают навыки публичных выступлений, лидерские 

качества, на практике применяют свои знания. 

Проект "Школа лидерства" - сотрудничество с 5 

школами города ( № 39,37,25,22,3) в формате "Дети 

обучают детей" идет уже третий год, запущен 

долгосрочный проект по обучению теории лидерства и 

практических навыков командообразования. Идет 

развитие сотрудничества учащихся в рамках этого 

проекта, развиваются компетенции коммуникации, 

лидерства и управления командой. 

Общеобразовательная школа сегодня - это 

динамически развивающееся пространство, где во главу 

всего поставлена перестройка сознания учителя, чтобы 

нести знания по-новому, а следовательно и воспитывать


детей нового поколения. 

Сегодня опыт НИШ широко внедряется в 

общеобразовательные школы нашей страны. На базе 

школы КГУ СОШ №39 - обмен опытом в теоретическом 

и практическом плане идет уже третий год. Апробация 

многих проектов имеет положительный резонанс и 

результат. Новые подходы и методики уже уверенно 

вошли в этот процесс. И доказательством тому то, что 

1/3 учителей прошли республиканские курсы ЦПМ и 

идет широкое применение новых методик в 

образовательном процессе. Школа не раз выигрывала 

гранпри в конкурсе "Лучшая школа года" на уровне 

города, области. 

Лидеры наших школ работают в тесном 

сотрудничестве, в плане развития ученического 

самоуправления, лидерства, системы воспитания и 

методик воспитательной работы, разработана и 

апробирована своя модель ученического сообщества 

"Мәңгілік ел қауымдастығы", в областном конкурсе юных 

лидеров идея данной модели стала облатателем "Гран 

при". 

Творческое сотрудничество наших коллективов 

направлено на успех, повышение мотивации педагогов, 

создание творческой креативной среды в 

образовательном процессе. 


Подводя итог вышесказанному, хочется отметить, что 

ветер перемен коснулся всех структур образовательного 

пространства. Каждый из нас понимает, что в новый мир 

можно прийти только с новыми идеями. Учителю, чтобы 

соответствовать запросам мобильной молодежи 

необходимо постоянно обучаться, использовать в своей 

практике новые технологии в обучении и воспитании, 

обмениваться опытом. Особенно хочу подчерукнуть то, 

что содержание воспитания молодежи должно 

наполниться смыслом и человеческими ценностями. Мы 

должны воспитать будущее поколение с большим 

сердцем, эффективным интеллектом (во всех его 

аспектах, включая социальный и эмоциональный 

интеллект), высокими нравственными и моральными 

качествами, твердой гражданской позицией и 

креативным мышлением. 

Чтобы достичь этого необходим системный подход в 

обучении и воспитании, структурированное обновление 

понимания и видения воспитания вообщем, как 

глобального понятия, от которого зависит будущее 

нашей страны. 

Свое выступление хочу закончить словами 

Н.А.Назарбаева, лидера в полном смысле этого слова, 

…Никакой ветер не будет попутным, если страна не 

знает маршрута и гавани прибытия[1]. 

ЛИТЕРАТУРА. 

1. Н.А. Назарбаев, послание народу Казахстана "Социальная модернизация Казахстана - 20 шагов к обществу 

всеобщего труда" 

2. Н.Леушкина Как помочь подростку стать успешным в школе / Н. Леушкина // Учитель. - 2008. - № 5. - С. 38-41. 

3. Стивен Р.Кови. Самое важное = The Wisdom And Teachings of Stephen R. Covey. - М.: Альпина Паблишер, 2014. 

- 220 с. 

4. Стивен Р.Кови. Четыре правила успешного лидера = The 4 imperatives of great leaders. - М.: Альпина Паблишер, 

2013. - 138 с. 

5. Стивен Р.Кови. Семь навыков высокоэффективных людей: Мощные инструменты развития личности = The 7 

Habits of Highly Effective People: Restoring the Character Ethic. - М.: "Альпина Паблишер", 2012. - С. 374. 

6. Стивен Р.Кови. Лидерство, основанное на принципах = Principle-centered Leadership. - М.: "Альпина Паблишер", 

2011. - С. 312. 

7. А.В Хуторской,. Ключевые компетенции как компонент личностно ориентированного образования / А.В. 

Хуторской // Народное образование. - 2003. - № 2. - С. 58-64. 

29



КАСИМОВА НУРЖАН 

ОРЫНБАЕВНА 

Семей қаласындағы 

ФМБ Назарбаев 

Зияткерлік мектебінің 

педагогұйымдастырушыкураторы 

30 

ЖОЛАМАНОВА АЛИЯ 

СОВЕТХАНОВНА 

Семей қаласындағы 

ФМБ Назарбаев 

Зияткерлік мектебінің 

педагог-психологы 

Мақала өскелең ұрпаққа адамгершілік тәлімтәрбие 

беру мәселесіне арналған. Мақалада 

адамгершілік тәрбие берудегі негізгі мәселелер мен 

тәрбие үрдісін заман талабына сай жетілдірудің 

жолдары қарастырылған. 

Статья посвящена вопросу нравственного 

воспитания подрастающего поколения. В статье 

выражены основные вопросы и пути 

совершенствования нравственного воспитания на 

современном этапе. 

The article deals with necessity improving of moral education 

in children and teenagers. The article is given the 

main problems and ways to realize perfection of moral 

education. 

БАЛА ТӘРБИЕСІ БАРШАМЫЗҒА ОРТАҚ 

"Ел боламын десең, бесігіңді түзе", -деп 

бабаларымыз бекер айтпаған. Осы арқылы бала 

тәрбиесіне ерекше мән берген. Бүгінгі қоғамда ұрпақ 

тәрбиесі ата-ананың ғана емес, мектеп ұстаздарының 

арқасына да ауыр жауапкершілік артып отыр. 

Сондықтан ата-ана мен мұғалім арасында тығыз 

қарым -қатынас болғаны өте құптарлық іс. Жуырда 

Семей қаласындағы физика-математика бағытындағы 

Назарбаев Зияткерлік мектебінің 11 "Е" сынып атааналарымен 

"Мәселелердің шешімін бірге табайық!" 

атты коучинг-семинар өткізілді. 

Көзделген мақсат коучинг әдісі бойынша жаттығулар 

орындай отырып, отбасындағы және оқушылардың 

болашақ мамандықтарын таңдаудағы қиындықтарды 

шешу жолдарын іздеу, талқылау және жауапкершілік 

құндылығын сезіну. Қазіргі кездегі баланың дамуына, 

жеке тұлға болып қалыптасуына ата-ана тәрбиесінің 

әдіс-тәсілдерін жетілдере отырып, қарым-қатынас 

орнату. 

Міндеті ата-аналардың мектеппен, мұғаліммен тығыз 

байланысын арттыру, балаларын білімге, мейірімділікке, 

ұстамдылыққа тәрбиелеудің жолдарын көрсету. 

Ата-аналарға жағымды байланыс орнату үшін 

алдымен таныстық. "Не істеп отырсың?", "Бәріміз 

біргеміз... " сынды белсенді тренингтер ұйымдастырдық. 

Коучинг-семинар барысында ата-аналар өздерінің 

көкейкесті мәселелерін айтып, сол мәселе төңірегінде 

ой қозғалды. 

Ата-аналар тарапынан өз балалары жайлы айтылған 

өзекті мәселелер қатарында: 

Баламның бойындағы өзгерістерді байқадым; 

Балаларымыз өсе келе бізбен ашық әңгімелеспейді, 

тұйық, неғұрлым өз бөлмесінде жеке отырғанды 

қалайды; 

Жұмыста жүріп балаларға көп көңіл бөлмейміз; 

Мамандық таңдауға келгенде, келіспей қаламыз; 

ЖOO түсу туралы әңгіме бастаған болсам "араласпа" 

деп балам жауап береді; 

Күнделікті мектепте болып жатқан жаңалықтармен 

бөліспейді; 

Кей уақытта өзіміздің балаларымызбен тіл табыса 

алмаған кезде , куратордың немесе психологтың 

көмегіне жүгінеміз; 

Балам түнгі сағат 2-3 дейін сабақ оқиды; 

Балам үнемі ұялы телефонда немесе ноутбукта өз 

уақытын өткізеді, - деген сынды жауаптарға қанықтық. 

Адамның өмірдегі ең қымбаттысы да, ең бағалысы 

да - бала. Оның бойындағы табиғи қасиеттер, 

адамгершілік құндылықтары отбасында, мектепте, 

әлеуметтік ортада қалыптасады. Барлық бала жақсы мен 

жаман әдеттерді өзі өскен шаңырақтан үйренеді. 

Халқымыздың "Балапан ұяда не көрсе, ұшқанда соны 

іледі" деген нақылдың астарында қаншама мән-мағына 

жатыр. 

Отбасында ата-аналар өзара дұрыс қарым-қатынаста 

болса, перзенттері де әдепті, тәрбиелі болып өсері сөзсіз. 

Бүгінгі таңда көпшілігімізге белгілі күнделікті тіршілік


күйбеңімен бала тәрбиесіне көңіл бөлуге уақыт таппай 

қалатынымыз бәрімізге аян. Ал,балаңызбен сөйлесу, 

оның ойын ұғу, пікірін тыңдау, қажетті сұрағына жауап 

беру бүгінгі күнгі ең маңызды жұмысымыз екенін 

түсінеміз бе? 

Отбасында еңбекке тәрбиелеу, баулу мен кәсіптік 

бағдар беру баланың қоғамға пайдалы, өнімді еңбекке 

тікелей қатысуы оқуға деген сапалы көзқарасты 

тәрбиелеудің, жеке адамды адамгершілік және 

зиялылық жағынан қалыптастырудың негізгі көзі болып 

табылады. 

Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, бала үнемі 

әрқашанда ата-анадан жүрек жылуын, мейірімділікті 

қажет етеді, бала ата-анасын өз өміріндегі тірегі санайды. 

Бала үшін ана мен әке игілік жасаушы, үлгі-өнеге 

көрсетуші және ақыл-кеңес айтушы болып саналады. 

Ескерту: 

- Баламен дұрыс қарым-қатынаста болу үшін, баланың 

жүрегіне жол таба біліңіз; 

- Мамандықты таңдауға дұрыс кәсіби бағдар беріп, 

қолдау көрсетіңіз; 

- Куратор, мектеп психологы және пән мұғалімдерімен 

тығыз байланыста болыңыз; 

- Түнге дейін бала қандай сабақ оқып, немен 

айналысып отырғандығы туралы сұрап, біліңіз (қандай 


кітап оқуы, кино қарауы, достары туралы білуі, 

Әлеуметтік желіден қандай ақпараттар алатындығы т.б.); 

- Бір мезгіл өзіңіздің жеке басты мәселелеріңізді 

ұмытып, баламен серуендеуге шығыңыз 

- Ата-ана бір шешім қабылдағанда тек өзінің ғана 

көзқарастарын ғана ескермеу керек, яғни баласы үшін 

тиімді жағын қарастыру керек. 

- Куратордың үнемі почталарына жіберіп отырған 

ақпараттармен танысып отыруы. 

Түйін сөз: 

Өзекті мәселелерді ортаға салған коучингcеминарымыз 

кофе-брейкпен жалғасын тапты. Кофебрейк 

барысында басқа да мазалап жүрген ойларымен 

ата-аналар бір-бірлерімен ақыл-кеңес алмасу арқылы, 

өздеріне көптеген мағұламаттар алып, кеңестерімен 

бөлісті. Бір-біріне жылы лебіздерін білдіріп, осындай 

кездесулерді жиі ұйымдастыру керек екендігі туралы 

ұсыныс айтылды. 

"Жұмыла көтерген жүк жеңіл" - демекші, барлық атаана, 

ұстаз және бала бірігіп, кез-келген мәселенің түйінін 

бір адамдай шешсек, атқарылып жатқан 

жұмысымыздың жемісі нұрлана, жандана түсуіне әбден 

сенімдімін. 

Құрметті балалар мен ата-аналар "Бір жеңнен қол 

шығарып, бір жағадан бас шығаратын" кезде келіп жетті. 

Барлықтарыңызды бірлікке шақырамыз! 

31

¹3 (23) 2018 Ïåäàãîãèêà 

КОБЕЛЬДЕСОВА АЛТЫНАЙ 

ОРАЗБАЙҚЫЗЫ 

Астана қаласы №38 мектеп-лицей оқу ісінің 

меңгерушісі, 

қазақ тілі мен әдебиет пән мұғалімі 

Мақала орта мектеп оқушыларының оқуға деген 

ынтасы мен үлгерімін арттыру мақсатында 

педагогикалық ұжымның бірлескен мониторинг 

жұмыстарын жүргізу мәселелеріне арналған. Авторлар 

"Lesson study" тәсілінің негізінде өздері жүргізген 

сабақтарды талдау тәжірибелерімен бөліседі. 

Статья посвящена вопросам совместного 

мониторинга, осуществляемого педагогического 

коллективом средней школы в целях повышения 

мотивации учащихся и улучшения их успеваемости. 

Автор статьи делятся собственным опытом по анализу 

проведенных ими уроков посредством методики "Lesson 

study". 

The article is devoted to the issues of joint monitoring carried 

out by a team of high school teachers in order to increase 

the motivation of students and improve their academic performance. 

The author share his own experience on the analysis 

carried out using the lessons of "Lesson study" techniques. 

LESSON STUDY ТӘСІЛІ -БІЗДІҢ 

ТӘЖІРИБЕМІЗДЕ 

"Ең оңайы - еліктеу, Ең ащысы - тәжірибе, Ең 

мәртебелісі-ойлау" 

Конфуций 

Қазақстан өз тарихында жаңару мен жаңғыру 

кезеңдерін бастан өткеріп жатыр. Елбасы өзінің 

Қазақстан халқына Жолдауларында ел дамуындағы 

маңызды мәселелерге тоқтала отырып, білім берудің 

бәсекеге қабілетті болуына ерекше басымдық береді. 

Бүгінгі мұғалімнің жетістігін оқушыларға өзінің берген 

білімі мен біліктерін үйрету мен бағалап 

қоймайды,сонымен бірге ол өсіп келе жатқан ұрпақты 

жаңа белгісіз жағдайда әрекет етуіне, олардың өз 

бетіндік әрекетімен шығармашылығын дамытуға, қоғам 

өміріне белсене қатысу үшін ақпаратты өз бетінше табу, 

талдау, құрылымдау мен тиімді пайдалану икемділіктерін 

қалыптастыруға қаншалықты тиімді жағдай 

жасағандығымен бағалайды. 

Мұғалімнің кәсіби білімін жетілдірудің ең бір тиімді әдісі 

бұл Lesson Study. Lesson Study - мұғалімдер тәжірибесі 

саласындағы білім жетілдіруге бағытталған 

ынтымақтастық педагогикалық тәсіл. Lesson Study-ге 

жоспарлау, оқыту, қадағалау, оқыту мен оқуды талдау, 

өз қорытындыларын тұжырымдап,құжаттарды бірлесіп 

жүзеге асыратын мұғалімдер тобы қатысады. 

Біз өз мектебімізде Lesson Study циклін өткізу үшін 

Жаңартылған білім мазмұны бойынша 5,7 сынып пән 

мұғалімдерінің сабақта қолданатын әдіс-тәсілдерімен 

танысып, сабақтарына қатысып, мұғалім деңгейлері 

бақыланды. 5 ,7 сыныптарға сабақ беретін 

мұғалімдермен кәсіби әңгіме, коучинг, дөңгелек стол 

өткізе отырып топ модераторы мен топтар сайланды. 

1-Топ "Самғау" Топ модераторы Ж.А.Табыспаева ІІ 

деңгейлі математика пән мұғалімі, 2-Топ "Жалын" 

Модераторы Икишева А.А . ІІ деңгейлі қазақ тілі пән 

мұғалімі, 3-Топ "Даму" Топ модераторы А.У.Дусчанова І 

деңгейлі физика пән мұғалімі, 4-топ "Кемел" Топ 

модераторы Г.Ж.Жақлыкова ІІ деңгейлі тарих пән 

мұғалімі 

Lesson Study тәсілін жүзеге асыру үшін жаңартылған 

білім мазмұнына сай сабақтардың өтілуі оқушыларға 

қалай әсері барын және білім сапасын бақылау 

мақсатында оқушылардан сауалнама алып бақылаудан 

өткіздік. Осы алынған бақылаудың қорытындысы 

бойынша 

5 "Ғ", 7 "Ғ" сыныптарында "Қалыптастырушы бағалау 

мен уәждеуді қолдану барысында оқушылардың оқу 

ынтасын дамытуға ықпал ету" тақырыбы бойынша 

Lesson Study -ді жүргізуді жоспарладық. 5 "Ғ" сынып 

білім спасы 28%, 7 "Ғ" білім сапасы 31% құрайды. 

Сыныптың білім деңгейі мен белсенділігі оқу деңгейлері 

орташа. Lesson Study жүргізілу бойынша кесте құрылып 

32



топ модераторы мен топ әр сабақты жоспарлап талдап, келесі сабаққа оқушылардан алған сауалнама негізінде 

сабақ құрылымын әзірлеп отырды. Әр сабақ соңында хаттамалары тіркелді. 

Lesson Study өтілу кестесі, 12.02 -21.04.2018 ж. 

Модератор Ж.А.Табыспаева, 5 "Ғ" сынып 

Пән 

Сабақтың 

өтілуіне жауапты 

Сабақты 

талқылау 

күні 


өтілуін 

зерттеу 

Зерттеу 

сабағының 

қорытындысы 

Сыртқы 

сарапшылар 

(бақылаушы) 

Реф.есеп 

жаз-н 

Математика 

Жаратылыстану 

Биология 

Математика 

Тулеубекова Г.Т. 

Садвокасова Э.К. 

Елюбаева Ғ.О. 

Байтемір Д.Б. 

17.02.18. 

24.02.18 

17.03.18 

07.04.18 

22.02 

15.03 

05.04 

12.04 

24.02 

17.03 

07.04 

14.04 

Кобельдесова 

А.О. 

Рыскулова 

Г.С. 

Бірлесов 

а Қ. 

21.04.2018 ж Топ модератор Ж.А.Табыспаева 12.02-21.04. аралығында атқарылған жұмысты қорғау күні 

Бұрынғы тәжірибемізде сабақ жоспарларын бірігіп құру, сабақты бірігіп зерттеу, бақылау, проблемаларды бірігіп 

шешу деген болмаған еді, Lesson Study мұғалімдердің кәсіби біліктілігін көтерудің, білім жетілдірудің, тәжірибе 

алмасудың оңтайлы әдісі екендігіне көзіміз жетті. Оқушы тақырыпты жақсы меңгеруі үшін бірнеше сабақ бойы 

түрлі әдістерді қолданып, бақылап, зерттеп, соңында тиімді тәсілді анықтау арқылы жетістікке жетуге болатынына 

көз жеткіздік. Lesson Study сабақты зерттеу әдісі арқылы зерттелген сынып білім сапасы 5 "Ғ" 58%, 7 "Ғ"48% 

көтерілгені ұстаздар жұмысының жемісі деп айтуға болады. Осы жұмыстардың қорытындысын топ модераторлары 

ұжым алдында презентацияларын қорғап, Lesson Study жұмысы жалғасын тапса деген ұсыныс айтып өтті. 

Қай кезде де мұғалім мектептегі негізгі тұлға болып қала бермек, себебі оқушы білімді өзбетімен меңгеруі үшін 

оған жетекшілік қызмет атқаратын мұғалім. Мұғалі тек өз сабағында өз шәкірттерін жетелеуші ғана емес, кәсіби 

құзіретті, жан-жақты білімді, заман ағымына сай жаңашыл болса, өз идеялары мен ой -мақстаттарын әріптестерінің 

де санасына сәуледей сіңіріп, еріксіз еліктіріп,, соңына ілестіріп көшбасшы бола алады. Lesson Study- оқушыға 

саналы білім беруді көздеген бір мақсатқа жұмылған ұстаздар шеберханасы десек артық айтқандық емес. 

Жаңа форматтағы біліктілікті арттыру курсынан өткен мұғалімдер жаңа форматтағы мұғалімдер қатарына 

жатқызуға болады, ал жаңа форматтағы мұғалім деген атқа ие ұстаз үнемі алдыңғы қатарда болуы керек, үздіксіз 

білім алуды, тәжірибе алмасуды мақсатқа айналдыруы керек. 

33



РЫМОВА 

МАРЖАН ЕЛЕМЕСОВНА 

"Түзету мекемесі жанындағы №2 жалпы білім 

беретін мектеп" КММ химия пәнінің мұғалімі, 

Семей қаласы 

34 

Мақала оқушылар арасында экологиялық мәдениетті 

қалыптастыру мәселелеріне арналған. Әдістемелік 

жұмыс бастауыш сынып мұғалімдері мен әдіскерлеріне, 

сондай-ақ педагогикалық мамандықтардың студенттері 

мен магистранттарының назарына ұсынылады. 

Статья посвящена вопросам воспитания 

экологической культуры у подрастающего поколения. 

Работа будет интересна учителям и методистам 

начальных классов, а также студентам и магистрантам 

педагогических специальностей. 

This article is devoted to education of ecological culture 

among pupils. The work will be interesting to teachers and 

methodologists of elementary school as well as to students 

and undergraduates of pedagogical specialties. 

ХИМИЯ САБАҒЫНДА ЭКОЛОГИЯЛЫҚ 

ТӘРБИЕ БЕРУ 

Қазіргі кезде экологиялық білім беру және тәрбие 

мәселелері жалпы білім жүйелері дамуының өзекті 

бағыттарының бірі болып cаналады. 

Экологиялық білім мен тәрбие берудің мақсаты - жеке 

оқушы бойында табиғатқа деген ізгілік қатынастарды 

қалыптастыра отырып, "Адам - Қоғам - Табиғат" 

арасында толық үйлесімділік рухында тәрбиелеу. 

Экологиялық тәрбие беру өте күрделі процесс. Қоршаған 

табиғи ортаның өзі мен қоғам үшін мәңгі қажеттілігін 

сезіндіре отырып оқушының дүниеге деген ізгі 

көзқарасын бірте - бірте қалыптастыру көзделеді. 

Білім беру жүйесінде үздіксіз және мақсатты түрде 

жүзеге асырыла отырып, оқушыларға экологиялық білім 

беру, әсіресе, жаратылыстану пәндерінің басты міндетіне 

айналып отыр. Экологиялық білім берудің негізі 

пәнаралық принцип болып табылады, себебі, қандай да 

болмасын бір ғана пәннің аумағында бұл міндет 

толықтай шешілмек емес. Жалпы мектептерде 

экологиялық білім пәнаралық сипатқа ие және химия, 

биология, география пәндердің мазмұнына енген. 

Биология, география, химия, физика т.б. пәндерде 

оқушы бойына табиғатты қорғауға баулитын сан түрлі 

сезімдері оятудан гөрі табиғат туралы білім фактілерін 

жинақтап беру басым. Дегенмен де осылардың ішінде 

химияның маңызы зор. 

Оқушылардың экологиялық сауатты болуы үшін белгілі 

бір табиғат құбылыстарын түсіндіріп, теориялық 

білімдерін практикалық жұмыстармен ұштастырған 

абзал. Жаңа материалды түсіндіру алдында 

проблемалық маңызды сұрақтар қоя отырып, пікірталас 

тудыра отырып оқыту арқылы біз оқушыларға 

экологиялық білім бере отырып, бір мезгілде табиғат 

қорғауға тәрбиелейміз. 

Сонымен бірге, сабақ барысында оқушыларға мұнай, 

мұнай өндіру өнеркәсібінің әсерінен туындайтын 

экологиялық проблемаларды қалай шешуге болатыны 

туралы түсіндіру арқылы мұнай кен орындарының 

қоршаған ортаға тигізетін әсерін есепке ала отырып, 

оларды барынша азайту үшін керекті қарапайым 

шараларды түсіндіре кету керек: 

- өндіру және тасымалдау кезінде мұнайдың жер бетіне 

төгілуіне жол бермеу; - мұнай өнімдері мен 

пайдаланылған ерітінділерді резервуарларда сақтау 

сияқты шараларды іске асыру керектігін айтып өту керек. 

Ластандырғыш заттар мен адам ағзасына зиянды 

заттар туралы қарастырғанда, олардың пайдасы мен 

зиянына тоқтала кетіп, жүйелі түрде оқушыларға 

экологиялық тәрбие беруге болады. Жалпы, білім беру 

жүйесінде оқыту мен тәрбиелеу қатар жүреді. Осы екі 

жүйені қатар жүргізу арқылы химия сабағында 

оқушыларға экологиялық білім беру мен тәрбиелеу 

мәселелерін шешіп отыруға болады. 

ХХІ ғасыр химиялық заттармен тығыз байланысты. 

Тұрмыста кеңінен синтетикалық, жасанды 

материалдардан жасалған заттар қолданыста болып, 

қоқысқа шығарылып жатады. Сонымен қатар 

қолданыста болатын заттардың адам және тірі ағзаларға 

келтіретін зияны да бар. Көбінесе материалдардың 

құрамын және қасиетін білмегендіктен, оларды қоршаған 

ортаға қауіпті қолданып жатады. Қоқыстарды жою 

жолдарын білмеген адам оны өртеп немесе басқа 

зиянды жолдармен жойып, қоршаған ортаға қандай улы 

газдардың және заттардың тарап, тірі ағзаға келтіретін 

зияны болатынын біле бермейді. 

Органикалық химия курсындағы "Оттекті органикалық 

қосылыстар" тақырыбын өту барысында білім 

алушыларға экологиялық мазмұнды есептер шығарту 

арқылы іс-әрекетін бақылау, олардың экологиялық және 

химиялық білімін, танымдық қызығушылығын, 

интеллектуальдық дамуын анықтауға мүмкіндік береді. 

Мысалы: Қаланың ауа құрамында кездесетін ластағыш 

заттардың бірі болып альдегид табылады. Бұл 

қосылыстың құрамына (40% масса бойынша) көміртегі, 

(6,67%) сутегі мен оттегі кіреді. Альдегидтің молекулалық 

формуласын тауып, атаңдар. Жауабы: CH2O. Немесе, 

Көлемі 80 м 3 болатын химиялық зертханадағы әрбір 

тәжірибелік үстелде 2,3 г этил спирті жанатын болса, 

түзілетін көмірқышқыл газының көлемін есептеңіз. Оның 

адам денсаулығына әсері бар ма? Берілген есептерді 

шығару барысында білім алушылар альдегид пен этил 

спиртінің химиялық қасиет- тері туралы теориялық 

білімдерін жетілдіреді және аталған органикалық 

қосылыстардың қоршаған ортаға әсерін анықтайды. 

Экологиялық мазмұны бар химиялық есептерде 

химиялық қосылыстардың қолданылуы және олардың 

адам ағзасына, қоршаған ортаға тигізетін әсерлері 

қарастырылды. Мұндай есептерді шешу химиялық 

білімді интерпретациялауға, қазіргі жағдайда қолдануға, 

қоршаған ортада жүретін процесті елестетуге мүмкіндік 

береді.


Орта мектептерде оқушыларға экологиялық білім беру 

талаптарды: 

1. Оқу жоспарларын, оларға сәйкес оқулықтар мен оқу 

әдістемелік құралын жасау, мектепішілік және мектептен 

тыс жұмыстарды ұйымдастыру. 

2. Мұғалімнің экологиялық білімінің дайындық деңгейі. 

3. Жаратылыстану пәндері бойынша кіріктірілген 

пәндер арқылы экологиялық білім беру. 

Экологиядан білім беру барысында оқушыларға 

берілетін оқу- тәрбиелік жұмыстарының ең маңызды 

мақсаттары мен міндеттерін басшылыққа алу керек. 

Олар-оқушылардың қоршаған орта туралы білімдерін 

ұдайы кеңейтіп ғылымға деген қызығушылығын, 

шығармашылық белсенділігін, практикалық іс-әрекеті 

мен қабілетін дамыта отырып, зерттеушілік қабілетін 

ашып және жергілікті жердің экологиялық проблемаларын 

шешуде жеке басының жауапкершілігін 

қалыптастырады. 

Мектептен, сыныптан тыс экологиялық жұмыстар. 

1. Оқушылардың білімі мен тәрбиесінің дамуы,ол оқу 

іс-әрекетінде белсенділігін арттыруында, бағдарлама 

бойынша берілетін экологиялық мазмұндағы 

материалдарды тез меңгеруіне жәрдемдеседі; 

2. Сыныптан тыс экологиялық жұмыстарды өткізу және 

оған дайындық барысы оқушылардың табиғатқа бақылау 

жүргізуіне, қарапайым тәжірибелер жасай білуіне 


мүмкіндік береді; 

3. Сыныптан тыс жұмыстардың тәрбиелік мәні жоғары. 

Ол оқушылардың жеке басын, табиғатқа деген 

сүйіспеншілігін және оның байлықтарын қорғау жөніндегі 

жауапкершілік сезімін қалыптастырып, табиғатқа деген 

жеке мінез-құлық мәдениетін тәрбиелеуге көмектеседі. 

Оқушыларға экологиялық тәрбие беруге байланысты 

сыныптан тыс және мектептен тыс жұмыстардың түрлері 

өте көп, бірақ олардың әрқайсысының өзіндік 

ерекшеліктері бола тұрса да бірдей орындалуға тиісті 

мынадай ортақ ұстанымдар бар: 

Сыныптан және мектептен тыс экологиялық жұмыс 

түрлеріне оқушыларды қатыстыру тек қана ерікті түрде 

іске асырылады. Жүргізілген қандай жұмыстың түрі 

болса да оның белгілі бір қоғамдық бағыты болуы 

керек. Сыныптан тыс жүргізілген экологиялық жұмыс 

түрін белгілеуде оқушының өзіндік көзқарасына, 

ұсынысына, қызығушылығына сүйенген жөн. 

Ұйымдастырылған экологиялық жұмыс түрлері 

оқушылардың белсенді қатысуына, ізденушілігіне 

бағыттайтындай болуы керек. 

Мектеп қабырғасында химия пәнін экологиямен 

ұштастыра оқытса, экологиялы сауатты және мәдениетті 

тұлға тәрбиеленіп шығуына кепіл беруге болады. Бүгінгі 

мектеп оқушысы келешек маман, оның қолында 

еліміздің, жеріміздің болашағы. 


1.Цветков Л.А. Общая методика обучения химии.М.,Просвещение,1982 

2.Д.М.Кирюшкин,В.С.Полосин. Химияны оқыту методикасы, Алматы,1984. 3.Зайцев О.С. Методика обучения 

химии М., "Владос" 

35



Мақала қазақстандық білім беру жүйесіндегі көптілділік 

тақырыбына арналған. Оқушыларды үш тілді қатар 

меңгерту тұрғысынан тәрбиелеу үрдісінің бүгінгі жайы 

туралы айтылады. Автор студенттерге қазақ тілін 

үйрету мен тұлғаны көп тілді азамат ретінде тәрбиелеу 

мәселесіне ерекше көңіл бөледі. 

В статье затрагивается тема полиязычия в сфере 

образования в Казахстане. Выделяются и описываются 

характерные особенности развития трех языков и 

уровня полиязычной подготовки учащихся. Значительное 

внимание уделяется проблеме обучения казахскому языку 

и развития полиязыкового сознания личности. 

ЕРНАЗАР 

МӨЛДІР ЕРЛАНҚЫЗЫ 

Қазақ инновациялық гуманитарлықзаң 

университеті магистранты 

The article touches upon polylinguistic education in 

Kazakhstan. The authors allocate and describe the characteristics 

of the three languages and the level of multilingual 

training of students. Considerable attention is paid to the problem 

of learning a Kazakh language and multilanguage development 

of consciousness of the individual. 

36 

МЕМЛЕКЕТТІК ТІЛ - ҰЛТТЫҚ САНАНЫҢ 

ЕҢ БАСТЫ КІЛТІ 

Еліміздің алғаш тәуелсіздік алған кезеңінен бастап 

Қазақстан халқының бірлігі мен тұтастығының кепілі 

ретінде мемлекеттік тілді республика деңгейінде 

қолданысқа енгізу қолға алынды. Бұл істің басы-қасында 

Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаевтың өзі тұрғаны әмбеге 

аян ақиқат. Елбасымыз биылғы жылғы халыққа 

жолдауында да білім, денсаулық, халыққа әлеуметтік 

қызмет көрсету және мемлекеттік басқару ісіндегі қазақ 

тілінің орны мен маңызын да назардан тыс қалдырмады. 

Мемлекеттік тіл - ұлттық сананың ең басты кілті. Тілді 

сөйлеу арқылы санамыздың бір түкпірінде жатқан өткен 

тарихқа деген көзқарасымызды түзейміз, келешекке 

деген сеніміміз ұлғаяды Ұлттық сананы қалыптастыру 

жолында тілдің атқарар ролі өте маңызды. Жер бетіндегі 

адамға баласына қатысты дүниенің негізі кілті тіл болса, 

сол тіл арқылы адам мен адам, қоғам мен қоғам, 

қауымдастықтар мен өркениеттер танысып ұғысады. 

Қазақстан тәуелсіздік алғалы ширек ғасырдың ішінде зор 

табыстарға жетті, оның ішінде біз өзіміздің ана тіліміздің 

конституциялық құқықтарын айқындап жаздық. 

Мемлекеттік тіл - қазақ тілі деп танылды, шетел тілдері 

оның қасында екінші немесе үшінші қосымша тіл ретінде 

қызмет атқаратын болды. Ұлттық сана мен мемлекеттік 

тілді бірінен-бірін ажыратып жатудың қажеті шамалы, 

бұл ұғымдар қажетті жағдайла бірдей де қолданыла 

береді. Себебі, бұл турасында Президент Н. Назарбаев: 

"Біз жаңғыру жолында бабалардан мирас болып, 

қанымызға сіңген, бүгінде тамырымызда бүлкілдеп 

жатқан ізгі қасиеттерді қайта түлетуіміз керек" деп жазды 

"Егемен Қазақстан" газетінде жарық көрген "Болашаққа 

бағдар: рухани жаңғыру" атты жаңа бағдарламалық 

мақаласында. 

[1] 

Сөз мәдениеті - ұлттық сананы дамытуға қызмет ететін 

пән. Ұлттық сана рухани мәдениет ғылым мен білім, 

материалдық мәдениет және дене тәрбиесі 

мәдениетімен байланысты аса күрделі құрылым. Ұлтты, 

Отанды, Тілді мақтаныш тұтатын сезім де ұлттық 

сананың құрылымына кіреді. Ұлттық сананың осы 

аталған құрылымдық компоненттері қазақ тілінде санасезім 

деген қос сөзбен жинақталып айтылады. [2 , 65б. ] 

Өміршеңдікті тілдің өз бойынан іздеп табуға болады, 

лингвистикалық аспектіде іздестіру болмақ. Мұны 

өміршеңдіктің ішкі факторы десе де болады. Сонымен 

қатар тілдің қоғамға қызмет ету мүмкіндіктеріне, яғни 

сыртқы экстралингвистикалық қырларына да қатысты 

сөз етуге болады. Бұл тұста әлеуметтік саясат, қоғамның 

этникалық құрамы, жеке адамдардың тілге келгендегі 

белсенділігі немесе енжарлығы сияқты факторлардың 

мәні зор. Сонымен қатар бұқаралық ақпарат 

құралдарының, оқу-ағарту ісіндегі педагогикалықтәрбиелік 

ұстанымдардың, отбасы тәрбиесінің де рөлі 

айрықша. Ал кез келген халықтың мәдениетінде тілдің 

алатын орны орасан зор. Мәдениеттану ғылымында 

тілдің мәнін зерттеушілер өз қырынан танып, өз 

тұрғысынан баға береді. Атап айтқанда, тіл - мәдениеттің 

айнасы, тіл - мәдениетті жинақтаушы, сақтаушы. 

Халықтың білімі, танымы, материалдық және рухани 

байлығы тілдік жүйеде сақталады. Олар негізінен 

фольклорлық шығармаларда, көркем туындыларда, 

әртүрлі жазба мұраларда сақталады. Жинақталған, 

сақталған дүниеліктер тіл арқылы ұрпақтан ұрпаққа жетіп 

отырады. Жас бала ана тілін үйрену барысында 

мәдениетті, бұрынғы ата-бабалардың тәжірибе, білімін 

қоса игереді. Осындай мәнді мәселелер негізінде тілдік 

сана да қалыптасатыны сөзсіз. 

Тілді, елді, елдің ғасырлар бойы жасаған рухани, 

материалдық дүниесін жақсы көру сезімі қай кезде 

болсын қазақ халқында жеткілікті болған. "Қазақ" 

дегенде, "Тіл" дегенде басқасынан бұрын сезімнің 

буырқанып кететін де сондықтан. Әрине, ұлтты, елді, 

тілді т.б. қасиетті, киелі құндылықтарымызды сүю, 

мақтаныш көру - позитивті құбылыс. Алайда ұлттық 

сананы қалғытып алмай, сергек ұстау, оны жетілдіріп, 

дамытып отыратын ұлы күш - ұлттық қозғалыс. Мысалы, 

ХХ ғасырдың басында А.Байтұрсынұлы намыстың отын 

үрлеп, қалғып кеткен ұлттық сананы оятты. Тез арада 

жалпақ жұртшылықтың қолына жаңа тұрпатты әліпби 

ұстатты, ұлттық сананы оятқан "Қазақ" газеті сияқты 

бүкілхалықтық газет шығарды, ағарту ісін жолға қойды, 

бұл шын мәнінде ұлттық көзқарас болды. Мұның өзі 

отаршылдық жүйенің шырмауынан босану жолында 

күреспен жүзеге асты. 

Еліміздің алғаш тәуелсіздік алған кезеңінен бастап 

Қазақстан халқының бірлігі мен тұтастығының кепілі 

ретінде мемлекеттік тілді республика деңгейінде 

қолданысқа енгізу қолға алынды. Бұл істің басықасында 

Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаевтың өзі 

тұрғаны әмбеге аян ақиқат. Елбасымыз биылғы жылғы 

халыққа жолдауында да білім, денсаулық, халыққа


әлеуметтік қызмет көрсету және мемлекеттік басқару 

ісіндегі қазақ тілінің орны мен маңызын да назардан 

тыс қалдырмады. Мемлекеттік тіл саясатын насихаттау 

және оны іске асыру мақсатында түрлі мәденибұқаралық 

шаралар ұйымдастырылуда. Мәселен, ана 

тілінің мәртебесін арттыру мақсатында әрбір оқу 

жылының басында "Тілдер күні" мерекесіне арналған 

апталық өткізіледі. Жыл сайын мемлекеттік тілді 

меңгеру дәрежесін анықтауға арналған ЖОО-ның 

студенттері арасында өткізілетін "Тілі бірдің - тілегі бір", 

"Тіл - халық жанын танудың кілті" атты қалалық және 

облыстық конкурстарға университеттің орыс 

топтарында оқитын І, ІІ курс студенттері қатысып, 


жүлделі орындарды иеленіп келеді. Студенттердің 

шығармашылық белсенділігін арттыру мақсатында 

құрылған бірлестіктердің әрқайсысы отансүйгіштік 

қасиетін, тіл саясатын, тіл мәртебесін көтеруге ерекше 

көңіл бөледі. Тілдік таңбаларды, стильдік құралдарды, 

риторикалық тәсілдерді дұрыс, орынды қолдану 

арқылы ой, сезімін дәл, өткір етіп жеткізу тілдік тұлғаның 

сөз қолдану дағдысына, дәстүрлі біліміне, оқыпүйренген 

біліктілігіне, өмірден алған тағылымы мен 

тәжірибесіне байланысты. Бұлар жеке тұлғаның тілдік 

санасын қалыптастыратын факторлар, сонымен қатар 

патриоттық сезім қалыптастырудың кілті де болып 

саналады. 


1. Источник: http://e-history.kz/kz/publications/view/3121 © e-history.kz 

2. Уәлиев Н. Сөз мәдениеті. Алматы: Мектеп, 1984. -220 б. 

37



КОБЕЛЬДЕСОВА АЛТЫНАЙ 

ОРАЗБАЙҚЫЗЫ 

Астана қаласы №38 мектеп-лицей оқу ісінің 

меңгерушісі, 

қазақ тілі мен әдебиет пән мұғалімі 

Берілген әдістемелік жұмыс орта мектептің 7 сынып 

оқушыларына қазақ тілі пәнінен жүргізілетін сабақтың 

үлгісі ретінде берілген. Сабақ жоспары орта мектеп 

ұстаздары мен педагогикалық оқу орындары 

студенттерінің назарына ұсынылған. 

Данная работа представляет собой разработку урока 

по казахскому языку для учащихся 7 класса средней 

школы. Урок будет интересен не только практикующим 

учителям, но и студентам педагогических вузов. 

This work represents itself the lesson plan of the Kazakh 

language for 7th grade pupils of secondary school. The lesson 

will be interested not only for practicing teaches, but for 

students of pedagogical universities as well. 

ҚАЗАҚ ТІЛІНЕН ОРТА МЕКТЕПТІҢ 7 СЫНЫП 

ОҚУШЫЛАРЫНА АРНАЛҒАН САБАҚ ЖОСПАРЫ 

Пәні: қазақ т 


тақырыбы: 

Сабақтың мақсаты: 

Негізгі мақсаттар: 

Оқыту нәтижелері: 

Сабақтың әдістәсілі: 


көрнекілігі 

Модульді кіріктіру 

Күні: 

Класы: 7 «А,Ә,Б» 

Зат есім түрленуіне сатылай кешенді талдау 

Сілтеме: 

«Сыни тұрғысынан ойлау»модулін пайдалану мақсатында тақырып 

бойынша түсінік қалыптастыра отырып, шығармашылық дағдыларын 

қалыптастыру 

-оқушыны өз бетімен ізденуге бағыттау; 

-білім беруде АКТ-ны пайдалану; 

-топтық жұмысқа жұмылдыру; 

-өзін-өзі бағалауға немесе өзара бағалауға ынталандыру. 

Тақырыпты жан-жақты түсініп,талдайды,қолдана біледі,басқа тақырыппен 

салыстыра алады,мәтіннен таба біледі,ойын жинақтайды. 

Топтық жұмыс,Блум таксономиясы, «Ой шақыру,мағынаны ажырату, 

ойтолғаныс», деңгейлік тапсырмалар,шығармашылық жұмыс 

Интерактивті тақта,маркер,оқулық,флипчарт,парақтар,бейне роликтер 

Сыни тұрғысынан ойлау, АКТ, диалогті оқыту, бағалау. 

Кезең Мұғалімнің іс-әрекеті Оқушының іс-әрекеті 

1.Психологиялық 

атмосфера 

қалыптастыру 

2.Сыныпты топқа бөлу 

І. Қызығушылықты 

ояту? 

Білу 

Мақсаты: өткен 

сабақ бойынша 

түсініктерін 

нақтылау 

5 мин 

Түсіну 

Мақсаты: 

Мәтін мазмұнын 

түсіну 

10 мин 

Қолдану 

Мақсаты: Шығарма 

шылық қабілеттерін 

дамыту 

ІІ.Мағынаны ажырату 

Зат есімнің түрленуіне 

сатылай кешенді талдау 

жасау 

Шығармашылық жұмыс 

(деңгейлік тапсырмалар) 

І деңгей 

Құрамында зат есім 

кездесетін бірнеше мысал 

жаз. 

Оқушылар,ең алдымен, топ-топқа бөлініп 

отыра қалады.Бүгінгі сабақтан не күтетіндігі 

жайында бір-бір сөзбен өз ойларын жеткізеді. 

. 

Тақырыпқа байланысты сатылай кешенді 

талдау жасайды 

Үш түрлі деңгейдегі шығармашылық тапсырма 

беріледі.Білім деңгейіне қарай тапсырманы 

орындайды. Кей оқушы бір тапсырманы, кейбірі 

бірнеше тапсырманы орындауы мүмкін.. 

10 мин 

ІІ деңгей 

мақал-мәтел немесе 

нақыл сөз жаз 

ІІІ деңгей 

өлең құрау 

(өлең шумағын құра) 

38


Талдау 


Теориялық білімдерін 

өмірмен ұштастыра 

білу 

5 мин 

Жинақтау 

Мақсаты: Қиялдау 

дағдыларын жетілдіру 

10 мин 

Бағалау 


Бүгінгі сабақта алған 

білімдерін қорыту 

3 мин 

Рефлексия 

2 мин 

Орындауға берілген 

тапсырма 

Бейнеролик көрсету 

ІІІ.Ойтолғаныс 

Егер де мен білімді 

болсам... (эссе жазу) 

INSERT сратегиясы 

бойынша тұжырымдау 

картасы толтырылады 

Бүгінгі сабақтан алған 

әсерлерің қандай? 

1.Туған тіл-тамырың 

(ойтолғау жазу) 


Бейнероликтен көргендері туралы өз ойларын 

айтып,тақырыпқа байланысты мысалдар 

келтіреді 

Ойларын жинақтайды 

Бірін-бірі бағалайды 

Мұғалімнің бағасы 

Стикерге сабақтан алған әсерлерін жазады. 

Ойтолғау жазады 

39


Д Л Я 

З А М Е Т О К 

40

Қ Ұ Р М Е Т Т І Ә Р І П Т Е С Т Е Р ! 


"ERUDIT" білім беру-ғылыми орталығы ғалымдар мен педагогтерден "Еуразия білімі. Eurasian education. 

Евразийское образование" халықаралық ғылыми-әдістемелік журналына (Қазақстан 

Республикасының инвестициялар мен экономикалық даму министрлігі берген мерзімді баспасөз 

басылымын есепке қою туралы №14770-Ж куәлігі) жариялауға жұмыстар қабылдауды жалғастырады. 

Мерзімді баспасөз басылымы айына бір рет қазақ, орыс және ағылшын тілдерінде жарық көреді. Журнал 

жарияланымдарының тақырыптық бағыттары - ғылыми-әдістемелік, педагогикалық, ақпараттық-жарнамалық (білім 

беру мекемелері үшін). 

Журналдың таралу аймағы - Қазақстан Республикасы, ТМД елдері, таяу және алыс шет елдері. 

Журналға Қазақстан, Евразиялық экономикалық қауымдастық елдері, ТМД, Грузия, Украина, Түркия, Қытай және 

Евроодақ елдері ғалымдарының, ізденушілердің, докторанттардың, магистранттардың, мұғалімдер мен 

оқытушылардың, әдіскерлердің, білім беру ұйымдарының жетекшілері мен қызметкерлерінің ғылыми зерттеулері, 

мақалалары, сабақ жоспарлары, ғылыми жобалары және басқа да ғылыми-әдістемелік жұмыстары жарияланады. 

Журналға жариялауға келесі бағыттар бойынша ғылыми зерттеу еңбектері, очерктер мен әдістемелік жұмыстар, 

сабақ жоспарлары қабылданады: 

Жаратылыстану ғылымдары; 

Гуманитарлық ғылымдар; 

Әлеуметтік ғылымдар; 

Техникалық ғылымдар; 

Экономикалық ғылымдар; 

Педагогикалық ғылымдар; 

Білім беру мәселелері. 

Бір автордан журналдың бір санына екі жұмыстан артық қабылданбайды. Ұжымдық авторлықта жазылған 

жұмыстар жеке жұмыстармен қатар қабылданады. Бір жұмыстың авторларының саны 5-тен аспауы тиіс. 

ЖУРНАЛДА ЖАРИЯЛАНАТЫН ЖҰМЫСТАРҒА ҚОЙЫЛАТЫН ТАЛАПТАР: 

Жұмыс мәтіні 2 беттен кем болмауы тиіс және 10 (он) беттен аспауы керек, жол арасы 1,0 интервалымен Microsoft 

Word редакторында, жиектері - сол жағынан 3 см, жоғары және төменгі жағынан 2 см, оң жағынан 1,5 см болатын 

А4 форматындағы стандартты бетте Times New Roman қарпімен 14-ші шрифтпен терілуі керек, жұмыстың әрбір 

абзацы жаңа жолдан 1 см шегініспен жазылады. Жол ортасынан автор(лар)-дың тегі, аты-жөні (толығымен) қою 

шрифтпен жазылады. Келесі жолға автордың жұмыс (оқу) орнының толық атауы мен лауазымы, ғылыми атақдәрежесі 

жазылады. Бұдан соң жол ортасынан мақала тақырыбы қою шрифтпен жазылады. Бір интервалдан кейін 

жаңа жолдан мақала мәтіні жазылады, пайдаланылған әдебиеттер тізімі еңбекте көрсетілген тәртібіне сәйкес, 

мақаланың соңында жазылады. Мәтінде сілтеме берілген әдебиеттер тік жақшаның ішінде, әдебиеттер тізіміндегі 

нөміріне сәйкес көрсетіледі. Дәйектеме (цитата) қолданылған жағдайда міндетті түрде түпнұсқаның беті көрсетіледі 

(мысалы, [1, 256]). Барлық суреттер, таблицалар, диаграммалар, формулалар мен басқа да көрнекілік суреттемелер 

компьютерлік редакторларда жасалып, мақалада сілтеме берілген ретпен көрсетілуі тиіс. Егер мақала қазақ, орыс 

және ағылшын тілдерінен бөлек, басқа тілде жазылған жағдайда, мақалаға ағылшын не қазақ (орыс) тілінде жазылған 

қысқаша аннотация берілуі керек. 

Редакция алқасы жинақтың тақырыбына сәйкес келмейтін, жоғарыда көрсетілген ережелерге сай емес және 

мазмұны жағынан Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасына қайшы келетін материалдарды 

қабылдамауға құқылы. 

Журналға енетін ғылыми-әдістемелік жұмыстар электронды нұсқада, автордың байланыс телефондарын көрсете 

отырып, eruditgroup@gmail.com электронды поштасына жіберіледі. 

Жұмыспен бірге авторлар өздерінің электронды нұсқадағы фотосуреттерін жіберуі керек (JPEG форматындағы 

сканерден өткізілген фотосурет көшірмелері де қабылданады). Фотосурет 5х6 форматындағы портреттік фото түрінде 

түсірілуі керек, егер мақала авторлары 3 (үш) не одан көп адам болса, біртекті ашық фонда түсірілген бір ұжымдық 

фотосурет қабылданады. Сапасы төмен немесе автордың бет-әлпеті көрінбейтін фотосуреттер қабылданбайды. 

Журнал санына жұмысы жарияланған әрбір авторға редакция алқасы жұмысының жарияланғандығы туралы 

сертификат береді. 

Журналға мақала жариялау жөніндегі барлық 

сұрақтар бойынша "ERUDIT" білім беру-ғылыми орталығына 

келесі телефон номерлері бойынша хабарласа аласыздар: 

8 (7222) 56-25-25, +77076594160 (Азамат Азатов), +77011827212 (Арафат Мамырбеков) 

e-mail: eruditgroup@gmail.com 

Редакцияның мекенжайы: 

071400 Семей қаласы, Уранхаев көшесі, 45/3 

41


D E A R C O L L E A G U E S ! 

Educational and scientific center "Erudit" continues accepting works of scientists and educators for publication 

in international scientific journal "Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование" (certificate on 

registration of a periodical printed publication №14770-F from 11.14.2014, issued by the Ministry of Investment 

and Development of the Republic of Kazakhstan) 

Periodical edition is published once a month in the Kazakh, Russian and English. Thematic focus of the journal publications 

is scientific, methodical, educational and informational and advertising (for educational and scientific institutions). 

Area of journal's distribution - the Republic of Kazakhstan, CIS countries, near and far abroad. 

The journal publishes scientific research articles, methodological developments and projects of scientists, competitors, 

doctoral, masters, teachers - teachers, trainers, managers and employees of institutions of Education and Science of 

Kazakhstan, the Eurasian Economic Community, the CIS, Ukraine, Georgia, Turkey, China and the European Union. 

Works accepted for publication in the journal - scientific, methodological articles, studies, essays, lesson development, 

written in Kazakh, Russian, English and other languages in the following areas: 

Natural Sciences; 

Humanitarian sciences; 

Social Sciences; 

Technical sciences; 

Economic sciences; 

Pedagogical sciences; 

Issues of The Education. 

Each author may submit no more than two works in one issue of the journal. Works written in collaboration are accepted 

together with the author's works. The number of authors should not exceed 5 people. 

REQUIREMENTS FOR FORMATTING OF PAPERS PUBLISHED IN THE JOURNAL: 

The text of the work should be at least 2 (two) and no more than ten (10) pages, typed in Microsoft Word in Times New 

Roman 12 pin, with a single line spacing, on a standard A4 page with a border around the edges - to the left - 3 cm, right 

- 1,5 cm, top and bottom of the page 2 cm, with indention of 1 cm. From the middle of the page in bold indicate the 

author's name (in full), the name of his place of work (study), position and regalia. Job title is written in a middle of the 

page in bold. The text of the work is written after the title with a single-spaced interval. The list of references is written in 

the end. Literature is specified in the order mentioned in the text of the paper, in the case of quotations necessarily in 

square brackets indicate the source page (example: [1, 256]). All drawings, maps, photographs, tables, charts, formulas, 

other Illustrations and inserts are recommended to perform using computer editors and post the article as they are 

mentioned. If the work is written in a language other than Kazakh, Russian and English, the work should include a brief 

abstract, written in English or Russian (Kazakh) language. 

The Editorial Board has the right to refuse to publish works that do not meet the content requirements of the subject of 

the journal and to the design of the works, as well as that works, which are contrary to the content of the current legislation 

of the Republic of Kazakhstan. 

Work for publication in the international scientific and methodological, pedagogical journal "Еуразия білімі. Eurasian 

education. Евразийское образование" are accepted in electronic form with contact information of the author (s) by e- 

mail eruditgroup@gmail.com. 

Together with the work of the authors should make their photos in electronic form (scanned copy of the photos is 

allowed in the format JPEG). Photo of the author must be of good quality, made in the form of portrait photography 5x6, 

if the authors of three (3) or more persons, is accepted to send one collective picture taken against a plain, light background. 

Low quality photos, as well as those where can not distinguish the faces of the authors, not accepted for publication. 

All authors will receive a certificate of confirmation of the publication of their work in the international scientific journal 

"Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование" 

On all matters concerning the publication of papers in the journal 

"Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование" 

please contact the Educational Research Centre 

" ERUDIT "by phone: 

8 (7222) 56-25-25, +77076594160 (Azamat Azat), +77011827212 (Arafat Mamyrbekov) 


Editorial Office Address: 

45/3 Uranhayev St., Semey, 071400 

42


У В А Ж А Е М Ы Е К О Л Л Е Г И ! 

Образовательно-научный центр "Erudit" продолжает прием работ ученых и педагогов для публикации 

в международном научно-методическом журнале "Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское 

образование" (свидетельство о постановке на учет периодического печатного издания №14770-Ж от 

14.11.2014 г. выдано Министерством по инвестициям и развитию Республики Казахстан) 

Периодическое издание выходит один раз в месяц на казахском, русском и английском языках. Тематическая 

направленность публикаций журнала - научная, методическая, педагогическая и информационно-рекламная (для 

учреждений образования и науки). 

Территория распространения журнала - Республика Казахстан, страны СНГ, ближнее и дальнее зарубежье. 

Журнал публикует научные изыскания, статьи, методические разработки и проекты ученых, соискателей, 

докторантов, магистрантов, педагогов - преподавателей, учителей, методистов, руководителей и работников 

учреждений образования и науки Казахстана, стран Евразийского экономического содружества, СНГ, Украины, 

Грузии, Турции, Китая и стран Евросоюза. 

К публикации в журнале принимаются работы - научные, методические статьи, исследования, очерки, разработки 

уроков, написанные на казахском, русском, английском и других языках, по следующим направлениям: 

Естественные науки; 

Гуманитарные науки; 

Социальные науки; 

Технические науки; 

Экономические науки; 

Педагогические науки; 

Вопросы образования. 

От одного автора принимается не двух работ в один номер журнала. Труды, написанные в соавторстве, 

принимаются наряду с авторскими работами. Количество авторов одной статьи не должно превышать 5-ти человек. 

ТРЕБОВАНИЯ К ОФОРМЛЕНИЮ РАБОТ, ПУБЛИКУЕМЫХ В ЖУРНАЛЕ: 

Текст работы должен быть не менее 2 (двух) и не более 10 (десяти) страниц, набранных в редакторе Microsoft 

Word шрифтом Times New Roman 12-го кегля, с единичным интервалом между строк, на стандартной странице 

формата А4 с полями по краям - слева - 3 см, справа - 1,5 см, вверху и внизу страницы по 2 см, с абзацными 

отступами в 1 см. С середины страницы жирным шрифтом указываются ФИО автора (полностью), наименования 

его места работы (учебы), должность и регалии. Заголовок работы пишется с середины страницы жирным шрифтом. 

После заголовка через один интервал пишется непосредственный текст работы, в конце указывается список 

использованной литературы. Литература указывается в порядке упоминания в тексте работы, в случае 

использования цитат, в обязательном порядке в прямых скобках указывается страница первоисточника (пример: 

[1, 256]). Все рисунки, карты, фотографии, таблицы, диаграммы, формулы пр. иллюстрации и вставки рекомендуется 

выполнять с помощью компьютерных редакторов и размещать в статье по мере их упоминания. В случае, если 

работа написана на ином языке, кроме казахского, русского и английского, к работе прилагается краткая аннотация, 

написанная на английском или русском (казахском) языке. 

Редакционная коллегия вправе отказать в публикации работ, не соответствующих по содержанию тематике 

журнала и требованиям к оформлению работ, а также противоречащих по содержанию действующему 

законодательству Республики Казахстан. 

Работы к публикации в международном научно-методическом, педагогическом журнале "Еуразия білімі. Eurasian 

education. Евразийское образование" принимаются в электронном виде с указанием контактных данных 

автора(-ов) на электронный адрес eruditgroup@gmail.com. 

Вместе с работой авторы должны приложить свои фотографии в электронном варианте (допускается 

сканированная копия фотографии в формате JPEG). Фотография автора должна быть хорошего качества, 

выполненной в виде портретной фотографии 5х6, в случае, если авторов 3 (три) и более человек, принимается 

одна коллективная фотография, сделанная на однотонном, светлом фоне. Фотографии низкого качества, а также 

те, на которых нельзя различить лица авторов, к публикации не принимаются. 

Все авторы, получают сертификаты-подтверждения о публикации их работы в международном научнометодическом 

журнале "Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование". 

По всем вопросам, относительно публикации работ в журнале "Еуразия білімі. Eurasian education. 

Евразийское образование" обращайтесь в Образовательно-научный центр "ERUDIT" по телефонам: 

8 (7222) 56-25-25, +77076594160 (Азамат Азатов), +77011827212 (Арафат Мамырбеков) 


Адрес редакции: 

071400, г.Семей, ул.Уранхаева, 45/3 

43


Жауапты редактор / Ответственный редактор / Executive editor 

Azamat Azatov 

Дизайн және компьютерлік беттеу / Дизайн и компьютерная верстка / 

Design and Desktop Publishing 

Didar Kambarova 

Басуға жіберілді / Подписано в печать / Signed into Print: 

11.06.2018 

Пішіні / Формат / Format 

60х84 1/8 

Тираж / Copies 

100 дана / экземпляров / number 

Тапсырыс / Заказ / Order No 

335 

Авторлардың пікірлері редакция көзқарасын білдірмейді. 

Мнение авторов публикаций не всегда отражает мнение редакции журнала. 

Opinion of publishing author not always reflect the opinion of the publisher. 

Журнал материалдарын қолданған жағдайда, журналға сілтеме беру міндетті. 

При использовании материалов ссылка на журнал обязательна. 

While using materials reference to the journal is obligatory. 

Редакцияның мекенжайы / Адрес редакции / The editorial office address 

0 7 1 4 0 0 

Семей қаласы, Уранхаев көшесі 45, 2 қабат, 3 кеңсе. 

г. Семей, ул. Уранхаева, 45, 2 этаж, офис 3. 

Semey, Uranhayev Street 45, 2nd floor, office 3. 

Тел/Tel: + 7 (7222) 56 25 25 


Қазақстан Республикасы Инвестициялар және даму министрлігінің Байланыс, 

ақпараттандыру және ақпарат комитетінде 24.11.2014 ж. есепке қойылып, 

№14770-Ж куәлігі берілген 

Свидетельство о постановке на учет выдано Комитетом связи, 

информатизации и информации Министерства по инвестициям 

и развитию Республики Казахстан 

№14770-Ж от 24.11.2014 г. 

Registered in The Ministry of Investment and Development of the Republic of Kazakhstan, 

Communication, Information and Information Committee 24.11.2014. Certificate No. 14770-Ж 

Басылды / Напечатано в / Journal is published 

"ImPress" баспасы / Издательство "ImPress" / Publishing house "ImPress" 

071400 Семей қаласы, Найманбаев к-сі, 163, 2 офис 

г. Семей, ул. Найманбаева, 163, офис 2 

Semey, Naimanbayev Street, 163, office 2 

Тел/Tel: + 7 (7222) 56 04 56 

44

98 

¹7 (7) 2015

Eurasian education №3 2018

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?