MCHANGO WA MOFOLOJIA KATIKA ISIMU

Chuo Kikuu cha Katoliki Afrika Mashariki
Bewa la Langata
Kitivo cha Sanaa na Sayansi za Kijamii;
Kitivo cha Elimu
Idara ya Kiswahili
Kozi: Kis 300; Mofolojia ya Kiswahili
Kazi ya Muhula: Mchango wa mofolojia katika taaluma nzima ya isimu.
Mwanafunzi wa shahada ya kwanza;
1024584 Chaka Jumaa Ngombeko
@jumaachaka
Chaka Jumaa Nazarety
Agosti-Disemba; 2015
1

UTANGULIZI.
Isimu hushughulikia uchunguzi wa lugha mbalimbali kwa kutumia misingi ya kisayansi.
Matawi ya isimu kama fonetiki, fonolojia, semantiki, mofolojia na sintaksia ndiyo huifanya
isimu kuonekana kuwa sayansi ya lugha kulingana na majukumu mbalimbali yanayofanywa
na matawi haya katika lugha.
Fonetiki huchunguza sauti za lugha ya binadamu; nayo fonolojia huchunguza jinsi sauti hizo
huweza kuunganisha na kuunda maneno yenye maana na baadaye mofolojia huangalia maneno
yaliyoundwa miundo yake na kuzalisha maneno zaidi.
Mofolojia ni taaluma ya isimu ambayo ina jukumu la kuchunguza maneno ili kuelewa maumbo
yake yalivyo (Mgullu, 1999).
MCHANGO WA MOFOLOJIA KATIKA TAALUMA NZIMA YA ISIMU.
Matthews (1991, Uk3) Mofolojia ni tawi la isimu linaloshughulika na ustadi wa maumbo ya
maneno na jinsi maumbo hayo yanavyotumika katika miktadha mbalimbali ya matumizi ya
lugha. Jukumu la neno husika katika sentensi hubainika vyema kulingana na uhusiano baina
ya maneno mengine katiaka tungo. Kwa mfano: Jumaa amefika chuoni. Jumaa ni kiima kwani
ndilo neno linalohusika na utendaji ilhali amefika chuoni ni kiarifu kwani sehemu hii inatoa
maelezo juu ya kiima.
Maneno ni maumbo katika lugha yanayojisimamia. Maneno yenye maumbo sahili huwa na
mofu moja tu; hayawezi kukatwakatwa na kutoa mofu zingine. Mofu hizi ni mofu huru. Kwa
mfano baba, mama. Kwa upande mwingine maneno yenye maumbo changamani huwa na
mofu zaidi ya moja; yaani kiambishi awali, mzizi na kiambishi tamati. Kwa mfano;
Mtangazaji {M+tangaz+a+ji}
{M}-kiambishi awali cha kunominisha;
{-tangaz-} mzizi wa nomino
{-a-} kiambishi tamati endelezi
{-ji} kiambishi tamati cha kunominisha
Bauer Laurie (2003, Uk 91), taaluma ya mofolojia imegawanywa katika matawi mawili;
mofolojia ya minyambuliko ya maneno na mofolojia ya uundaji wa maneno. Mofolojia ya
minyambuliko ya maneno husaidia kupatikana kwa maumbo mbalimbali ya leksimu ilhali
mofolojia ya uundaji wa maneno husaidia kupatikana kwa leksimu mpya. Maneno
yanapoundwa husaidia katika kuboresha mawasiliano baina ya binadamu. Watumiaji wa lugha
2

hutafuta njia mbalimbali ili kupata maneno yanayotosheleza mawasiliano yao. Hivyo basi
mofolojia imejenga isimu-jamii.
Matthews (1991, Uk9) mofolojia ni tawi la kisarufi linalochunguza maumbo ya ndani ya
maneno. Mofolojia hutilia maanani sarufi ambayo ndiyo sehemu muhimu ya kila lugha. Sarufi
ndiyo uti wa mgongo wa kila lugha hapa duniani. Bila sarufi lugha haiwezi kuwa na muundo
sanifu unaokubalika na wenye kueleweka na watumiaji wake. Mofolojia huangalia hijai.
Mofolojia huhakikisha maneno yameendelezwa vizuri. Ni sehemu hii ndiyo inaonyesha jinsi
mofolojia huchunguza muundo wa maneno ambayo yameundwa kwa kutegemea taaluma ya
fonolojia.
Matthews (1991, Uk 63) mofolojia pia huonyesha mifanyiko mbalimbali ya maneno katika
lugha. Kwa mfano nomino huweza kuundwa kutokana na vitenzi, kiwakilishi, vivumishi,
kielezi. Katika lugha ya Kiingereza maumbo ya nomino hutokana na maumbo ya vitenzi
yanapoongezewa mofu –ion-. Kwa mfano:generate-generation.
Katika lugha ya Kiswahili aina ya neno huweza kubadilika linapoambishwa au kunyambuliwa.
Kwa mfano: nomino msomi inaweza kuzalisha maneno kama kisomo, masomo, somea, someka,
kusomeka.
Mofolojia huhusika na utambuzi wa mofu, mofimu, shina, mzizi na alomofu katika neno.
Dhana hizi ambazo zilizalishwa na taaluma ya mofolojia husaidia katika taaluma nzima ya
isimu ambapo dhana hizi huleta maana katika maneno ya lugha. Maana inayopatikana katika
maneno ya lugha ndiyo semantiki.
Mgullu (1999), mofu ni umbo la neno ambalo huwakilisha mofimu na ambalo hudhihirika
kifonolojia. Mofu ni sehemu halisi ya neno ambayo ina maana.
Mtangazaji (M+tangaz+a+ji)
{M} kiambishi awali cha kunominisha;
{-tangaz-} mzizi wa nomino
{-a-} kiambishi tamati endelezi mofimu
{-ji} kiambishi tamati cha kunominisha
Kumekuwa na swala la kuainisha lugha hasa katika karne ya Ishirini. Hapo mwanzo kulikuwa
na haja ya kuelewa lugha ya kilatini na Kigiriki. Uelewa wa lugha zingine uliendelea kukua
pia; ndipo lugha zikaanza kuainishwa kifamilia. Katika taaluma ya mofolojia lugha
zinaainishwa kulingana na muundo wa maneno ya lugha hizo. Kigezo hiki cha kimofolojia
kinatupatia lugha ambishi na tenganishi (Matthews, 1991 uk3-4). Hii husaidia kutofautisha
miundo ya maneno ya lugha mbalimbali. Hivyo basi mofolojia inasaidia kuelewa miundo ya
3

maneno ya lugha. Pia wanaohitaji kujifunza lugha za kigeni huweza kujifunza kwa urahisi
wanapoelewa muundo wa maneno ya lugha hiyo.
Mgullu (1999, Uk 12), lugha ambishi ni ile lugha ambayo maneno yake huambishwa viambishi
mbalimbali ambavyo huwakilisha maana mbalimbali; kwa mfano lugha ya Kiswahili- Neno:
PIGA
Anapiga
Atapiga
Alipigia
Alipigiwa
Matthews (1991, Uk 20) Lugha tenganishi ni ile aina ya lugha ambayo maumbo ya maneno
yake huonekana tu kama mofu moja moja. Mfano ni Kituruki, Kichina na Kiingereza.
Maumbo ya maneno ya lugha tenganishi hayaambishwi wala kunyambuliwa. (Mgullu, 1999
Uk 12). Kwa mfano katika lugha ya Kiingereza;
With,
Rice.
Matthews (1991, Uk 19), mofolojia imeleta mchango mkubwa katika isimu nzima. Mofolojia
ni kiungo muhimu katika isimu. Mofolojia imeweka wazi masuala muhimu kuhusu maumbo
ya maneno katika lugha zote duniani. Mofolojia imeweza kusaidia wanaisimu kutambua mofu,
mofimu, na alomofu katika kuchunguza miundo ya maneno katika lugha.
Kwa mfano; viambishi katika lugha ya Kiingereza hupatikana mwishoni mwa mzizi wa neno
kwa sababu mara nyingi huonyesha dhana ya wingi; kama –s, ies, ren, (child-children). Katika
lugha ya Kiswahili mara nyingi mzizi wa neno hutanguliwa na mofu ambayo ni kiambishi
awali na kisha kufuatiwa na kiambishi tamati. Haya ni yale maneno ambayo yana mofu
tegemezi. Kwa mfano:
-endnaenda
Siendi
Endea
Endeleza
Hivyo basi mofolojia imesaidia kujua maumbo ya maneno ya lugha mbalimbali.
Matthews (1991, Uk 19-20) mofolojia inaeleza jinsi maneno katika lugha yanavyobadilika hasa
kimaendelezo jinsi muda unavyosonga. Hapa mofoloia hujikita kuangalia mabadiliko ya
maneno katika lugha husika kwa kuzingatia vipindi vya kihistoria. Mahitaji ya kimatumizi ya
maneno husika katika lugha ndiyo husukuma wanajamii kubadili dhana za kimatumizi ya
4

maneno fulani kulingana na wakati huo. Kwa mfano; neno girl (gyrle) hapo kale lilikuwa
linamaanisha mtoto wa kiume au wa kike lakini likafinyika kimaana na leo hii linarejelea tu
mtoto wa kike. (http://www.etymonline.com/index.php?term=girl).
Katika lugha ya Kiingereza kipashio –pter- kiliazimwa kutoka lugha ya Kigiriki kikiwa
kinamaanisha unyoya feather au ubawa wing. Kipashio hiki kimetumika kuunda neno
helicopter ambapo kifaa hiki kina tabia sawa na dhana ya kipashio hicho (Katamba na
Stonham, 2006 Uk.22) Hivyo basi mofolojia imesaidia kueleza historia ya maneno katika
lugha.
Matthews (1991, Uk 37) mofolojia husaidia katika kupeana njia mbalimbali za uundaji wa
maneno katika lugha. Hii ni kwa sababu kila lugha inakua kulingana na mahitaji ya jamii yake.
Kila lugha inahitaji maneno mapya yaundwe kila siku kwa sababu jamii mbalimbali
hutagusana kila siku. Ili kurahisisha mawasiliano lazima kuwe na maneno yanayoweza
kusaidia kurahisisha mawasiliano ya watu wa jamii hizo tofauti. Pia maneno yanaweza
kuundwa ili kupeana majina vitu vigeni; yaani vitu vinavyovumbuliwa kila siku kupitia
teknolojia. Kuna njia kama mwambatano, kukopa, kubuni, akronimu. Maumbo ya maneno
yanayoundwa hutegemea mazingira ya jamii na sheria inayothibiti uundaji wa maneno katika
lugha hiyo. Hivyo basi mofolojia husaidia kuchagua njia mwafaka ya uundaji wa maneno
kulingana na mazingira husika.
(Katamba na Stonham, 2006 Uk. 78-79), mofolojia pia inadhihirisha uhusiano uliopo baina ya
lugha moja na nyingine. Lugha nyingi duniani zinategemeana katika mawasiliano. Wenyeji wa
lugha mbalimbali hulazimika kukopa maneno ya lugha za kigeni ili kusaidia katika
mawasiliano. Mofu za kigeni zinapoingizwa katika lugha fulani husahihishwa na kufuata
muundo wa maneno ya lugha husika kulingana na sheria ya uundaji wa maneno wa lugha hiyo.
Hivyo basi mofolojia imesaidia lugha nyingi kuingiza mofu za kigeni na kukuza lugha hizo na
kurahisisha mawasiliano.
Taaluma ya mofolojia hueleza ni kwa nini majina mengine huwa na maumbo yale yale katika
dhana ya umoja na wingi. Majina kama maziwa, mchanga, maji hubaki vivyo hivyo
kimaandishi katika umoja na wingi. Mofolojia imerahisisha kueleweka kwa hali hii kwani
majina mengine huwa tu na dhana ya wingi au umoja katika akili za wazungumzaji. Mofolojia
hutumia mofu kapa kuonyesha umoja au wingi wa majina kama hayo.
5

Kwa mfano:
Wingi
Maziwa
umoja
Ømaziwa
Mofolojia ndiyo chanzo cha kujifunza msamiati. Wanafunzi hutumia elimu ya mofolijia ili
kutambua maana ya maneno yanayoibuka kila wakati. Mofolojia huwa na sharia ambazo
humwongoza msemaji kuongeza umilisi katika lugha.
Mofolojia humhamasisha mwanafunzi kuhusu uandishi na usomaji bora katika lugha.
Mwanafunzi huweza kujua namna ya kuandika maneno na maumbo yake mbalimbali.
Msomaji anapotambua sheria ya uundaji wa maneno katika lugha na jinsi ya kuandika na
kusoma maneno humrahisishia kusoma matini mbalimbali na kuzielewa vizuri. Mofolojia
husaidia kujua maana ya maneno inayonuiwa katika mawasiliano ndani ya lugha. Maana ya
maneno huenda yakabadilika kutegemea mazingira yalimowekwa. Maneno yanapowekwa
pamoja na maneno mengine katika tungo huweza kuwa na maana. Hivyo basi mofolojia
imejenga semantiki na sintaksia na kuifanya isimu nzima ikue (Nagy, Carlisle & Goodwin
(2013).
Maneno huweza kuwekwa katika makundi yaani ngeli. Nomino hugawanywa na kuainishwa
kimakundi kulingana na sarufi; kila kundi likiwa na mabadiliko ya aina moja ya viambishi vya
umoja na wingi (Kihore na wenzake, 2003).Mofolojia ndiyo imechangia kuainisha ngeli
kisintaksia kwani maana ya maneno yanayofafanuliwa na taaluma ya mofolojia ndiyo
huongoza uanishaji wa majina kisintaksia.
6

Marejeleo:
Bauer Laurie (2003), Introducing Linguistic Morphology: 2 nd Edition. Edinburgh. Edinburgh
University Press.
Katamba Francis and Stonham John (2006), Modern Linguistics Morphology: New York.
PALGRAVE MACMILLAN.
Kihore na wenzake (2003), Sarufi Maumbo ya Kiswahili Sanifu. Dar es Salaam: TUKI
Matthews P. H (1991), Morphology (Second Edition): United Kingdom. Cambridge University
Press.
Mgullu R. S. (1999), Mtalaa wa Isimu: Fonetiki, Fonolojia na Mofolojia ya Kiswahili. Nairobi.
Longhorn Kenya Ltd.
Nagy, W. E., Carlisle, J. F, & Goodwin, A. P. (2013). Morphological Knowledge and Literacy
Acquisition. Journal of Learning Disabilities, 47(1) 3–12. DOI: 10.1177/0022219413509967.
7