Zoran Sulejmanov - Penologija (p.778)

Prof. d-r ZORAN SULEJMANOV
PENOLOGIJA
VTORO DOPOLNETO I IZMENETO IZDANIE
S KO P J E, 2005

RECENZENTI
Prof. d-r Jovan Proevski
Prof. d-r Panajotis Cakirpaloglu
Odobreno kako u~ebnik so odluka na Nau~no-nastavniot sovet na
Institutot za sociolo{ki i politi~ko-pravni istra`uvawa vo
Skopje br. 08-42 od 8. 02. 1995 godina
2

NA SOPRUGATA VLADANKA I
SINOVITE DEJAN I FILIP
CIP - Katalogizacija vo publikacija
Narodna i univerzitetska biblioteka
Sv. "Kliment Ohridski", Skopje
343.8 (075.8)
343.8 (497.1) (075.8)
Sulejmanov, Zoran
Penologija / Zoran Sulejmanov.- 2. dopolneto i izmeneto izd. -
Skopje : Grafohartija, 1999. - 858 str. : 24 sm
Fusnoti kon tekstot. Bibliografija: str. 825-845 - Registar
ISBN 9989-880-00-X
a) Penologija-U~ebnici
b) Penologija-Makedonija-U~ebnici
Spored misleweto na Ministerstvoto za kultura br. 07-662/2
od 1.21999 god. za u~ebnikot "Penologija" se pla}a povlastena
dano~na stapka
3

4

I DEL
UVOD VO PENOLOGIJATA
5

6

G L A V A I
PENOLOGIJATA KAKO SAMOSTOJNA NAU^NA
DISCIPLINA
I. OP[TESTVENO ZNA^EWE NA PENOLOGIJATA
Istoriskiot razvoj na op{testvoto poka`uva deka vo site periodi
na toj proces postoele poedinci {to so svoeto negativno odnesuvawe
gi naru{uvale ili se obiduvale da gi naru{at pravilata na
op{testveniot `ivot. So nivnoto odnesuvawe bile zagrozuvani ili
povreduvani najrazli~ni dobra, interesi, vrednosti i odnosi na op{testvoto.
Toga{ koga so ogled na op{testvenata opasnost na tie odnesuvawa
bile napa|ani interesite na klasnite op{testa se javuva potebata
od nivno inkriminirawe kako krivi~ni dela vrz koi se nadovrzuva
op{testvena reakcija vo vid na opredelena krivi~na sankcija.
Na toj na~in bea identifikuvani op{testveno {tetni pojavi nare~eni
kriminalitet {to vo zavisnost od uslovite, mestoto i vremeto na
nivnoto javuvawe se manifestirale vo najrazli~ni oblici i strukturi.
Za spre~uvawe i suzbivawe na kriminalitetot voop{to vo sekoe
op{testvo, vsu{nost, se prezemaat, brojni kriminalnopoliti~ki
merki {to stojat vo nu`na zavisnost so op{tite op{testveni i politi~ki
vrednosti i interesi na konkretnoto op{testvo. Tie merki se
naj~esto vklopeni vo takov sistem na planirani i koordinirani dejnosti
{to vo na{ata literatura voobi~aeno se delat na represivni
merki ili merki na kaznenata politika i merki na socijalnata prevencija.
Prvite od niv ja so~inuvaat politikata na represivno suzbivawe
na kriminalitetot {to se realizira na tri ramni{ta: zakonodavno
- preku opredeluvawe na uslovite spored koi nekoi ~ove~ki povedenija
se smetaat za kaznivi i uslovite na nivnata primena, potoa,
preku akciite na pravosudnite organi naso~eni kon otkrivawe na
krivi~nite dela i nivnite storiteli, pokrenuvawe i vodewe na soodvetni
postapki i izrekuvawe na sankcii, i najposle, preku izvr-
{uvawe na krivi~nite sankcii.
I kaj merkite na op{testvena prevencija stanuva zbor za brojni,
sodr`inski razli~ni, dejnosti {to se ostvaruvaat na tri nivoa:
op{ta socijalna prevencija, posebna socijalna prevencija i indivi-
7

dualna (poedine~na) prevencija 1) . Nakratko, prvite merki ja so~inuvaat
krivi~no-pravnata borba protiv kriminalitetot. Nivnata sodr-
`ina e primena na represija koja proizleguva od krivi~noto zakonodavstvo.
So probivaweto na soznanijata deka samo so represija ne
mo`e uspe{no da se re{ava problemot na kriminalitetot vo sovremeni
uslovi sÒ pove}e se afirmira vtoriot krug na tn. merki na op{testvena
prevencija 2) . Nivnata smisla e vo otstranuvawe na etiolo{kite
faktori {to go predizvikuvaat kriminalitetot.
Vakvata sosema prifatliva podelba na kriminalnopoliti~kite
merki se pravi so cel da se ovozmo`at teoretski analizi {to podlaboko
}e navlezat vo sodr`inata na konkretno postavenite problemi
i }e uka`at na optimalnite formi i metodi za ostvaruvawe na
antikriminalnata praktika. Se raboti, vsu{nost, za dve podra~ja na
borba protiv kriminalitetot, {to, iako pretstavuvaat zasebni celini
nu`no vleguvaat vo edinstveniot sistem na na{ata kriminalna politika.
Seto toa e vo soglasnost so op{toprifateniot stav deka vo
suzbivaweto i spre~uvaweto na kriminalitetot mo`e uspe{no da se
deluva samo toga{ ako represijata i prevencijata se povrzat vo edinstvena
op{testvena akcija.
Vakvata orientacija vo borbata protiv kriminalitetot e od
nesomneno zna~ewe za spre~uvawe i suzbivawe na site oblici na protivop{testveno
odnesuvawe. Ili, poinaku re~eno, kriminalitetot
kako vkupnost na krivi~nite dela izvr{eni na opredelena teritorija
za opredeleno vreme, e poseben op{testven problem za ~ie predupreduvawe
i ograni~uvawe e potrebna zaedni~ka akcija na site op{testveni
sili. Od tie pri~ini nu`no e nau~noistra`uva~ko sledewe na
site segmenti, odnosi i procesi {to go opredeleuvaat sistemot na
antikriminalnata politika. So takviot pristap treba da se dojde do
najpovolnite sredstva i metodi {to op{testvoto }e go za{titat od
kriminalitetot na onie {to se kolebaat da izvr{at opredeleno krivi~no
delo i }e go spre~at povratot kaj onie {to ne im odoleale na
raznovidnite op{testveni pottici i li~ni isku{enija.
Razgleduvaweto i razre{uvaweto na del od problemite od ovaa
oblast e od osoben interes na penologijata. Taa e nauka {to se zanimava
so sledewe, objasnuvawe i usovr{uvawe na merkite so koi e pokrieno
tretoto podra~je na kaznenata politika. Ili pokonkretno,
{to treba da se stori protiv i za li~nosta {to ve}e storila nekoe
krivi~no delo vo ramkite na op{tata borba protiv kriminalitetot e
glavnata op{testvena, a so toa i nau~na preokupacija na edna krivi~-
1)
Vidi: Lazarevi}, Lj. Jugoslovenska kriminalna politika u oblasti represije, JRKKP, Beograd,
1988/1-2, str. 34 i Milutinovi}, M. Kriminalna politika, Savremena administracija, Beograd,
1984, str.145 i 306.
2)
“Suzbivaweto na kriminalitetot e zada~a na celokupnoto op{testvo i samo {iroko
organiziran sistem na preventivni merki..., op{to podobruvawe na `ivotnite uslovi
i kulturnoto nivo i podigaweto na op{testvenata svest - mo`e da dovede do zna~ajni
rezultati vo postepenoto ograni~uvawe na kriminalitetot i do bitno smaluvawe na
negoviot obem i intenzitet. Ho~evar - Kraus, Neka zapa`anja u primeni krivi~nih sankcija
u na{oj praksi, JRKKP , Beograd, 1966/2 str. 237.
8

nopravna disciplina {to se narekuva penologija. Nejziniot pridones
vo odbranata na op{testvoto od kriminalitetot e onaa ni{ka {to,
vsu{nost, go opredeluva zna~eweto na penologijata kako vrz profesionalno
stru~en plan taka i vrz edno po{iroko op{testveno ramni-
{te. Ako e nesomneno deka eden od osnovnite preduslovi za organizirana
antikriminalna akcija e nau~noto objasnuvawe na kriminalitetot
toga{ dostigawata do koi doa|a penologijata se nu`nost za site
onie koi rabotaat vrz ostvaruvaweto na prakti~nite zada~i vo suzbivaweto
na kriminalitetot. Vo tie odnosi e situirano i ogromnoto
op{testveno zna~ewe na nau~noto poznavawe od oblasta na izvr{uvaweto
na krivi~nite sankcii, osobeno toga{ ako nivnoto unapreduvawe
ne e naso~eno samo kon posledicite tuku i kon otstranuvaweto
na del od pri~inite i uslovite na kriminalitetot kako evidentno
op{testveno zlo. Spored toa mo`e da se ka`e deka profesionalniot
interes za penolo{kite soznanija na organite na progonot, sudovite i
organite {to najneposredno se zanimavaat so izvr{uvaweto na krivi-
~nite sankcii e opredelen od potrebata za efikasno ostvaruvawe na
nivnite rabotni zada~i. Po{irokiot op{testven interes za ovaa problematika
vo prv red e naso~en kon sozdavawe neophodni uslovi i pretpostavki
za ostvaruvawe na dejnosta na gorenavedenite organi, no i
kon po{iroko mobilizirawe na site op{testveni faktori {to na
bilo koj na~in mo`at da pridonesuvaat vo suzbivaweto na kriminalitetot.
Vrz ovoj plan me|utoa, treba u{te mnogu da se raboti,
za{to na po{irokata op{testvena antikriminalna akcija sî u{te ñ
nedostasuva cvrsta podloga vo forma na izgradeno javno mislewe {to
}e se zasnova vrz visoka pravna i op{testvena svest 3) .
II. OP[T TEORETSKI PRISTAP NA PENOLOGIJATA
Predhodnoto tvrdewe deka penologijata pretstavuva nauka koja
treba da dade vistinski odgovor na pra{aweto {to treba da se stori
protiv i za ~ovekot {to ve}e storil krivi~no delo nÒ obvrzuva vedna{
da go objasnime i op{tiot teoretski pristap {to se koristi vo
ovoj u~ebnik. Op{tiot teoretski pristap na penologijata e osnovnata
referenca vrz koja treba da se potpira i gradi celokupniot teoretski
i metodolo{ki sistem na ovaa nau~na disciplina i neodminliva
ramka vo koja treba postojano da se potvrduva zna~eweto na nejzinite
nau~ni i prakti~ni rezultati.
Soglasno ovie elementi vo ovoj u~ebnik pojdovme od ~ovekot.
Nego go definirame kako isklu~ivo su{testvo koe vnesuva smisla vo
svojot `ivot koja {to treba da ja najde vo svojata egzistencija i sre}a.
3)
Za ovoj problem na koj povtorno }e se vra}ame vidi: Lopez-Rey, M. Klasifikacija, karakter
i konstrukcija kaznenih zavoda, Priru~nik, Zagreb, 1962/6, str. 626-627., Ackerson, W.J,
Za{to program odnosa sa javno{~u u preodgojnoj slu`bi, Izbor, Zagreb, 1967/4, str. 409-414,
Bavcon, Lj, Uloga javnosti u suzbijanju kriminaliteta, JRKKP, Beograd, 1963/2, str. 183-203,
Proevski, V. Mestoto i ulogata na faktorot op{testvena javnost vo izvr{uvaweto na
kaznite i vospitnite merki, Pravna misla, Skopje, 1985/3, str. 219-249.
9

Me|utoa, ~ovekot e isklu~ivo i toj koj vo sebe treba da ja vnese smislata
na svojot `ivot i so toa da ja izgradi svojata individualnost, a
celokupnata zada~a na op{testvoto se sostoi vo toa da sozdade takvi
uslovi i razvie pottici za vnesuvawe na vistinskata smisla {to nema
da bide vo sudir so op{testvenite barawa i vrednosti. Vo soglasnost
so toa treba da se ostvaruva i odnosot na poedinecot (individuata)
sprema op{testvenata zaednica. Vo op{testvo koe sÒ pomalku im se
sprotivstavuva na poedincite, poedine~nite interesi ne se samo refleksija,
tuku i osnova vrz koja se vgraduvaat i individualnite i
op{tite interesi vo op{testvenata zaednica. Me|utoa, za nadminuvawe
na sudirot pome|u poedine~noto i op{testvenoto dosega ne bea sozdadeni
uslovi ni vo onie op{testva {to dolgo se deklariraa kako
socijalisti~ki. Od tie pri~ini ~ovekovata egzistencija ili barem nekoj
negov interes {to e naso~en kon postignuvawe na individualnata
sre}a ponekoga{ se zagrozeni ili dovedeni na takvo nivo spored koe
~ovekot go usoglasuva svoeto povedenie obiduvaj}i se da gi za{titi
svoite poedine~ni interesi, sre}a i idnina. Nakratko, ~ovekot gi
naso~uva svoite aktivnosti protiv okolnostite {to go popre~uvaat
ostvaruvaweto na smislata na negovoto postoewe i individualna
sre}a.
Kade e izlezot od seto toa? Spored nas, izlezot mo`e da se najde
vo baraweto ramnote`a me|u nagonskoto, emocionalnoto i razumskoto
vo individualiziraniot ~ovek {to treba da ja odr`uva konkretno
op{testvoto. Vo taa smisla kolku {to e podobro op{testvoto dotolku
}e bide podobar i po~esen poedinecot vo nego i negovata sre}a
}e go raduva bez da ja sporeduva so tu|a 4) , tuku vo sre}ata na drugiot }e
ja gleda i sopstvenata sre}a 5) . Dominiraweto na nagonskoto i emocionalnoto
vo ~ovekot ne e ni{to drugo tuku osloboduvawe na kontrolata
na op{testvoto vrz poedinecot. Ottuka i pra{aweto, kolku po-
{irokata i potesnata op{testvena sredina e vinovna za rastrojuvaweto
na onie vrednosti {to treba da ja so~inuvaat smislata na `ivotot,
a kolku za toa se vinovni poedincite, odnosno nivnite individualni
karakteristiki i nivniot nedovolen napor da gi usoglasat so
op{testveniot `ivot. To~no e sekako deka se vinovni i ednite i drugite,
no nepraveden e onoj koj zaedni~kiot porok go prefrla samo vrz
poedincite 6) . Pogolemata vina e sepak vrz op{testvoto koe nudi niza
pogre{ni primeri, brz napredok i brza promena na vrednostite koi vo
opredeleni uslovi poedinecot ne mo`e uspe{no da gi sledi. Od tie
pri~ini smetame deka na{eto op{testvo u{te denes e dol`no da vlo-
`i pogolemi usilbi za smaluvawe na site protivop{testveni povedenija
so takov odnos i sredstva so koj }e se vodi smetka za razli~nite
uslovi i sostojbi. Pritoa op{testvoto treba da e svesno deka e po-
4)
“Na{ata sre}a neka nÒ raduva bez sporeduvawe so druga, nikoga{ nema da bide sre-
}en onoj {to go ma~i toa {to drug e posre}en od nego”, Seneka, O gnevu, Rad, Beograd,
1983, str. 95.
5)
“Vrlinata ne e ni{to drugo tuku ve{tina da se napravi sre}en so sre}ata na drugi”,
Holbah, P. Sistem prirode, Prosveta, Beograd, 1956, str. 207.
6)
Seneka, op. cit, str. 91
10

treben dolgotraen napor vo borbata protiv zlostorstvata i drugite
negativni odnesuvawa, no ne zatoa tie da prestanat tuku da ne pobedat.
Toa se vsu{nost, i ramkite vo koi sakame da go pomestime i posmatrame
kriminalitetot kako osobeno te{ko negativno odnesuvawe
na ~ovekot i op{testvenoto reagirawe na ovaa pojava so primena na
krivi~ni sankcii.
Konkretizacijata na gornite stavovi bi mo`ela da se eksplicira
na sledniov na~in. Dosega{nite filozofski, antropolo{ki,
psiholo{ki i eti~ki istra`uvawa vo osnova se soglasuvaat deka ~ovekovata
svest e ona {to nemu mu nalaga da ima obziri sprema drugiot
~ovek: “Ne pravi mu go na drugiot ona {to ne saka{ tebe da ti go pravat.”
Sposobnosta {to ja imame za steknuvawe iskustva, da se se}avame
na niv, da gi predviduvame pri~inite i uslovite za da gi otstranime
onie {to ni {tetat, ili da dojdeme do poinakvi {to se korisni za
odr`uvawe i sre}ata na na{eto bitie, kon taa edinstvena cel na site
na{i telesni i duhovni akcii se stremi ona {to so eden zbor se narekuva
um 7) . Ottamu svesta ili umot ni zabranuvaat da gi negirame `ivotot
i slobodata na drugiot i so nego da postapuvame kako so sredstvo.
Ako se otkrie vrednosta {to mu e svojstvena na ~ovekot kako subjekt
koj u~estvuva vo `ivotot na drugite lu|e, toga{ sekoj e sposoben
da go priznae drugiot i da go prifati kako ~ovek. Taa vrednost e
vrednosta na tu|iot `ivot {to sekoj mo`e da ja po~uvstvuva bez da ja
sporeduva so drugite vrednosti, ili `ivotot na ~ovekot e nesporedliva
vrednost {to vedna{ se ~uvstvuva {tom se sretne drug ~ovek.
Toa e vrednost {to ne zavisi od ~ovekoviot izgled nitu od negoviot
op{testven status, bogatstvo i mo}. Da se po~uvstvuva drugiot kako
~ovek preku negoviot `ivot istovremeno zna~i da se po~uvstvuva sebesi
kako `iv subjekt, kako ne{to {to podednakvo treba da se po~ituva
i priznae kaj drugiot. Vo vakva koegzistencija na vrednostite se nao|a
korenot na drevnoto na~elo - ne ubivaj!.
Me|utoa, u{te od vremeto na Kain i Aveq, pa se do denes
~ovekot sepak posegnuva po tu|iot `ivot. Zo{to go pravi toa? Vo
nao|aweto na odgovorot vo golema mera mo`e da ni pomogne marksisti~kata
sociolo{ka teorija preku analizata na protivre~nostite i
konfliktite niz koi se ostvaruva otu|uvaweto na ~ovekovata priroda
vo klasnite op{testva, kako i marksisti~koto filozofsko u~ewe za
taa priroda. Trgnuvaj}i od pojdovnata pretpostavka deka ~ovekot e
bitie na praktikata preku {to mo`e da se objasni kako ~ovekot ja kreira
svojata ~ove~ka su{tina so postojano usovr{uvawe na svojata
svest i zbogatuvawe na svoite sposobnosti, no i kakvi posledici nastanuvaat
za ~ovekovata istorija koga kaj lu|eto preovladuvaat destruktivni
interesi nadvor od sociokulturnite svojstva i sklonosti.
Vo seto ova e sodr`an odgovorot za su{tinata (prirodata, esencijata)
na ~ovekot. Naukata me|utoa, ne mo`e do kraj da ja odgatne su{-
tinata na ~ovekot dokolku ne ja prou~i i egzistencijata t.e. `ivotot
na ~ovekot vo negovata konkretnost i poedine~nost. Najgolema zasluga
7)
Holbah, P, op. cit. str. 92
11

na egzistencionalizmot i personalisti~kata filozofija e tokmu na
ova podra~je {to nedovolno go zafatija klasicite na marksizmot. Tie
poka`aa deka pokraj su{tinskite karakteristiki na ~ovekoviot rod i
negovite generi~ki problemi, poedine~niot ~ovek strada, ~uvstvuva i
ima svoja percepcija na svetot, ima svoi barawa i lutawa i se sudira
so niza protivre~nosti so negovoto esencijalno i egzistencionalno
bitie. Na toj na~in se zacvrsti idejata deka ~ovekot mora da se sfati
i kako `ivo i kako dejstvitelno bitie komu mu e svojstveno da misli,
~uvstvuva i na svoeviden individualen na~in da ja do`ivuva svojata
okolina. Svetot na individuata se razlikuva od svetot na op{testvenata
realnost i ottamu toj ne e zbir na mehani~ki reakcii nastanati
samo poradi nadvore{nite impulsi koi se ostvaruvaat kako del na
op{testveno dodelenite ulogi. Vo tie ramki ~ovekovoto povedenie ne
e nikoga{ dokraj predvidlivo osobeno ako pove}e se vodi smetka za
toa deka toj ne e samo razumsko tuku i instinktivno i emocionalno
bitie 8) . Vo ovaa smisla e vo pravo amerikanskiot sociolog Xorx Mid
(George Mead) koj veli deka ~ovekovata priroda sî u{te e organizacija
na instinkti 9) . Spored nego kaj ~ovekot kako i kaj `ivotnite postojat
i deluvat dve grupi na instinkti: prijatelski i neprijatelski.
Od niv izniknal opredelen tip na ~ovekovo povedenie, povedenie na
poedinecot vo grupata. Napadot vrz ostanatite poedinci od grupata e
izmenet i ubla`en na toj na~in {to poedinecot se potvrduva i istaknuva
preku drugite vo igrata, dodvoruvaweto, gri`ata za decata, vo
izvesni op{ti stavovi na napadot i odbranata, a ne se pravi obid da se
uni{ti poedinecot {to se napa|a. Ovie izmeni vo povedenieto Mid
im gi prepi{uva na razli~ni obidi i gre{ki vo evolucijata od koja
izniknalo op{testvoto. Nemodificiranoto samopotvrduvawe vo ovie
uslovi zna~i i uni{tuvawe na napadnatiot poedinec 10) . So eden zbor
~ovekot ubiva drug ~ovek ili vr{i drug vid na zlostorstvo za{to sÒ
8)
“Pogre{en bi bil zaklu~okot koga bi tvrdele deka Marks gi re{il site problemi
na ~ovekot. Mnogu pra{awa Marks ne mo`el ni da gi vidi, a duri sovremenata nauka
ni ja otkriva seta kompleksnos na problemite {to stojat pred teorijata na li~nosta.
Koga utvrdil deka differentia specifica na ~ovekot e prakti~nata dejnost so koja ~ovekot
go menuva svetot i samiot sebe, ne mo`el da se zapre na nivoto na filozofskata
apstrakcija. Treba{e da se ispitaat konkretnata sredina i uslovite vo koi se vr{i
~ovekovata praktika, odnosno da se ustanovi koj e toj najelementaren ~ove~ki
prakti~en odnos. So konkretnata sociolo{ka-ekonomska analiza Marks ja potvrdi
svojata hipoteza deka toa se ekonomskite odnosi, odnosite na lu|eto vo procesot na
proizvodstvoto i od niv go po~na prakti~noto istra`uvawe. No Marks nikoga{ ne
zaboravi deka lu|eto se nositeli na tie odnosi, deka vo tie primarni materijalni
odnosi u~estvuva ~ovekot ne samo kako fizi~ko telesno bitie, tuku i kako subjekt na
svojata psiha, so svoite duhovni kvaliteti. Od druga strana - slo`enata
antropolo{ka struktura i negovata psiha Marks samo ja nasetil, intuitivno na
izveni mesta genijalno ja anticipiral, no ne ja objasnil” Pe{i}-Golubovi}, Z, Problemi
savremene torije li~nosti, Kultura, Beograd, 1966, str. 100-102.
9)
Mead, G, The Psihology of Punitive Justice, The Amerikan Journal of Sociology, XXIII,
Chicago, 1918, str. 581.
10)
Ibid, str.582
12

u{te dokraj ne gi modificiral svoite instinkti pri ostvaruvawe na
smislata na negoviot `ivot.
I pokraj preteranoto svrtuvawe kon biolo{kata priroda na
poedinecot i negovoto interpretirawe isklu~ivo od poziciite na
socijalnata psihologija, vo vakvite i sli~ni razmisluvawa se krie
golema vistina za koja sovremenata filozofska i antropolo{ka misla
mora da vodi posebna smetka ako saka dokraj da ja osvetli smislata
na ~ovekovoto postoewe. Na toj na~in se prodlabo~uvaat marksovite
idei deka ~ovekot i op{testvoto ne stojat vo odnos na del i celina
nitu pak, vo odnos na suprematija i subordinacija. “^ovekot i op{testvoto
se dve realnosti {to se najtesno povrzani i zaemno zavisni, no
koi pretstavuvaat dva totaliteti so specifi~na sodr`ina, neoddeliva
edna od druga. Toa me|utoa, ne zna~i deka edniot mo`e da postoi
bez drugiot, tuku deka sekoj `ivee vo drugiot na specifi~en na~in 11) .
Vo tie odnosi pak, mora da se prifati realnosta deka kaj ~ovekot koj e
potencijalno op{testveno bitie, pod dejstvo na nekoi vnatre{ni i
nadvore{ni faktori mo`at da preovladuvaat nekoi nesocijalizirani
nagoni, pa namesto da deluva kreativo i konstruktivno, negovoto povedenie
stanuva agresivno i destruktivno, odnosno namesto ~ovekot
svojata akcija da ja naso~uva kon op{testvenite celi deluva protivop-
{testveno.
Vo ovaa smisla e i na{eto zalagawe li~nosta na kriminalecot
da se nabquduva ne samo od aspekt na op{testveno-ekonomskite vlijanija
tuku i vo kontekstot na negovite individualni biopsihi~ki potrebi.
^ovekot vo sebe go nosi op{testvenoto kako sostaven del na
svojata generi~ka su{tina i kako ~len na op{testvenata zaednica, toj
go ostvaruva neophodniot kontakt so drugite lu|e {to ne proizleguva
samo od korista {to mo`e da ja o~ekuva od niv, tuku i od `ivotnata
potreba za drug. No taa op{testvenost {to vo sebe ja nosi ~ovekot ne e
samo prosta refleksija na op{testvoto nadvor od nego, tuku preraboteno
iskustvo pod vlijanie na vnate{nite individualni faktori
{to go pretstavuvaat iznao|aweto na sopstvenata smisla na `ivotot.
Ottuka ako go prifatime stavot na Holbah deka smislata na `ivotot
na sekoja individua pretstavuva negoviot sopstven streme` kon opredelena
egzistencija i sre}a, a nema pri~ini da ne veruvame vo toa,
toga{ i vo sega{niot op{testven moment mora da mu se posveti pogolemo
vnimanie na site faktori {to za dene{niot poedinec zna~at
ostvaruvawe ili neostvaruvawe na taa smisla, koi se pre~kite so koi
pritoa se sudira i kolku vo oblikuvaweto na ona {to treba da pretstavuva
osmislena egzistencija i sre}a i nivnata realizacija mu pomaga
konkretnoto op{testvo.
Spored na{e mislewe vakviot pristap mo`e da ne dovede do
odgovorot zo{to ~ovekot se odlu~uva na vr{ewe kriminalni dejnosti
koi se konkretnite op{testveni uslovi {to sî u{te go pottiknuvaat
kon izvr{uvawe na krivi~ni dela, kakva e ulogata na onie faktori
koi proizleguvaat od individualnosta na sekoj poedinec i koi se
11)
Pe{i}-Golubovi}, Z. op. cit, str. 29
13

pri~inite {to vo ostvaruvaweto na personalizacijata na ~ovekot sî
u{te se probivaat razli~ni pati{ta {to go doveduvaat vo sudir so
negovata socijalizacija. Vakviot op{t teoretki pristap me|utoa,
mo`e da ne dobli`i i do objasnuvawe na socijalnite i li~nite karakteristiki
na osudenite lica {to se mo{ne zna~ajni od aspektot na
izvr{uvaweto na krivi~nite sankcii.
Ovoj pristap poa|a od toa deka sekoj ~ovek e izlo`en na te{kotii
{to go popre~uvaat ostvaruvaweto na negovata sopstvena smisla
na `ivotot. Pred sekoj ~ovek se ispravaat raznovidni pre~ki {to stojat
nasproti negovite `elbi i o~ekuvawa. Pred tie te{kotii pak,
~ovekot mo`e da deluva upla{eno i da go pobara izlezot vo povlekuvaweto
{to istovremeno zna~i i otka`uvawe od vrednostite {to go
odlikuvaat kako individualno i generi~ko bitie. Sprotivstavuvaweto
na te{kotiite e mnogu po~est oblik na negovoto reagirawe
za{to go spasuva od zapa|awe vo apsurdna situacija. So takvoto sprotivstavuvawe
~ovekot mo`e da izvojuva ili da ne izvojuva pobeda, a toa
zavisi od gotovnosta da se bide aktiven kako i od racionalnosta i istrajnosta
vo toa povedenie. Samo onoj ~ovek koj ima svest i samodoverba
da deluva, odnosno ne{to da stori za izbegnuvawe na nepovolnata
sostojba, mo`e da go izbegne i rastrojsvoto na negoviot `ivot. Me|utoa,
seto toa ne e dovolno dokolku konkretniot poedinec odnapred ne
ja izbral vistinskata smisla na svojot `ivot ili pak, i pokraj nejzinoto
realno i razumsko postavuvawe, nedovolno razumno i brzopleto gi
izbral pogre{nite sredstva za nejzino ostvaruvawe. [to se odnesuva
pak, do sodr`inata na vistinskata smisla na `ivotot, taa ne mora kaj
sekoj poedinec da bide identi~na. Nejzinata sodr`ina zavisi od individualnite
biopsihi~ki svojstva na sekoj ~ovek, od negovata socijaliziranost
i kulturna izdignatost. No bez ogled na taa razli~nost, vistinska
mo`e da bide samo onaa smisla na `ivotot vo koja poedinecot
mo`e da najde realna merka me|u individualnite vrednosti i interesite
na zaednicata vo koja `ivee. Sledeno vo tie ramki na{ata pojdovna
i osnovna pretpostavka e deka kriminalcite se lu|e {to gi poznavaat
eti~kite kategorii, odnosno toa {to tie ne rabotele dobro ne gi
opravduva deka ne znaele {to e podobro. Nivnata naj~esta gre{ka e
toa {to ne uspeale da ja definiraat vistinskata smisla na sopstveniot
`ivot, a vo opredelen, pomal broj slu~ai i iracionalniot izbor
na na~inot i sredstvata za postignuvawe na svojata egzistencija i sre-
}a, ili pak i ednoto i drugoto. I bez poznavawe na osnovnoto na~elo
na filozofijata na stoicizmot kaj sekoj poediec, pa i kaj storitelite
na krivi~nite dela e prisutna svesta deka “^ovekot e sveto ne{to za
~oveka”. No svesta na kriminalecot e daleku od idealnata sostojba vo
koja spored Kant }e iz~eznat individualnite i posebnite celi i vo
koja site bi imale edinstvena cel vo `ivotot - ostvaruvawe na ~ovekovoto
dostoinstvo. ^ovekot imeno sÒ u{te ne uspeal da go usoglasi
individualnoto so op{testvenoto, za{to spored razli~nite sistemi
na svoite li~ni vrednosti sÒ u{te dominantno gi definira svoite
`ivotni celi. Toj neuspeh e najgolem i najvidliv kaj storitelite na
krivi~nite dela za{to kaj niv li~nosta na drugiot i negovite dobra,
vrednosti i interesi lesno se zemaat kako sredstvo, a ne kako cel na
14

nivnite aktivnosti. A deka seto toa mu odi na {teta ne samo na op{testvoto
tuku i na onoj koj go izbral takvoto povedenie ne treba posebno
da se doka`uva.
Komplementarnosta na pristapot kon razgleduvaweto na kriminalnoto
povedenie na ~ovekot {to rezultira so uni{tuvawe, povreda
ili zagrozuvawe na tu|i vrednosti, obvrzuva da se dade odgovor na po-
~etnoto pra{awe: {to da se stori so i za ~ovekot {to storil krivi~no
delo.
Ne e te{ko da se zabele`i deka odgovorot na ova pra{awe treba
da se bara na sega{niot stepen na razvoj na op{testvoto, negovata
organizacija, sistem na vrednosti i odnosi, na~inot na za{tita od
kriminalitetot niz dve sprotivstaveni tezi: prvata, {to treba da se
stori so liceto {to ubilo, siluvalo, ukralo i sl. e obratnoproporcionalna
i duri sprotivstavena na vtorata, {to da se stori za, odnosno
vo korist na liceto {to storilo zlostorstvo. Me|utoa, sprotivstavenosta
na ovie dve tezi ne zna~i i nivna inkompatibilnost ili
nemo`nost da se razgleduvaat vo me|useben odnos. Naprotiv, nivnoto
povrzano razgleduvawe e bitna komponenta na metodolo{kiot pristap
i na nastojuvaweto za razbirawe i objasnuvawe na slo`eniot fenomen
{to go narekuvame kriminalitet, no i za razbirawe i objasnuvawe na
kaznenata politika na nejzinite osnovni postulati od koi trgnuva vo
spre~uvaweto i suzbivaweto na kriminalitetot so primena na krivi~nite
sankcii.
Sepak, potrebata od sistemati~nost i metodi~nost vo izlagaweto
na problemite ni nalaga ovie dve tezi od eden ist problem na
opredelen na~in vo nivnoto razgleduvawe da gi izdvoime. Niz celata
istorija na razvojot na op{testvoto, bez ogled na toa kakva polo`ba
zazemal ~ovekot vo op{testvenata struktura, na koj sloj ili klasa ñ
pripa|al, kriminalniot na~in na odnesuvawe predizvikal negoduvawe.
Tokmu zatoa ni edno pravno organizirano op{testvo ni vo eden moment
ne si go postavuvalo pra{aweto za potrebata od pravno, represivno
reagirawe vrz storitelot. Filozofskoto, idejnoto, op{testvenoto
i pravnoto objasnuvawe za opravdanosta na op{testvenata reakcija
i na~inot na nejzinoto ostvaruvawe se dvi`ele od prosta i ednostavna
odmazda do talionskoto na~elo “oko za oko, zab za zab” preku
vospostavuvaweto na naru{enata ramnote`a so primena na smrtnata
kazna vrz storitelot i za najlesni krivi~ni dela, no i vrz idejata za
zastr{uvawe na idnite storiteli preku naso~uvaweto na ~ovekovata
fantazija kon iznao|awe na {to posurovi i pone~ove~ni sredstva za
izvr{uvawe na ovaa i drugite kazni. Takvite svirepi kazni i ritualot
na nivnoto javno izvr{uvawe vo minatoto ne se izraz na vistinskoto
vrednuvawe na ~ovekovata li~nost tuku obratno. Civilizaciskiot
razvoj na op{testvoto i vo soglasnost so nego nivoto na razvienosta
na humanite odnosi me|u lu|eto go opredeluvaat na~inot na primenata
na dene{nite krivi~ni sankcii. Me|utoa, tradicionalizmot, sistemot
na normi vrz koi se vrednuva ~ovekot i negoviot `ivot ostavil
dlaboki tragi {to i denes go opredeluvaat stavot na op{testvenata
javnost kon zlostornikot i krivi~nata sankcija {to treba da se
primeni protiv nego. Kriminalnata politika sÒ u{te se gradi vrz
15

uveruvaweto deka strogata kazna {to vo sebe nosi pove}e elementi na
odmazda i zastr{uvawe pretstavuva najefikasno sredstvo za spre~uvawe
na kriminalitetot. Humanisti~kiot odnos na dene{nata kaznena
politika sepak se izmenil ne samo vo toa dali sprema storitelite na
najte{kite krivi~ni dela }e se primeni stroga kazna i vo toj red i
smrtnata kazna tuku i vo nastojuvaweto da se poka`e deka ni eden
~ovek ne e dotolku ne~ovek {to so primenata na krivi~nata sankcija
ne mo`e vrz nego da se vlijae vo nasoka na pozitivno menuvawe.
Raspravata za pravata teza ne ja vodime zatoa za da go dovedeme
vo pra{awe kaznuvaweto na storitelite na krivi~nite dela tuku za da
se dobli`ime do vtorata teza: {to so nego, kakov odnos treba op{testvoto
da opredeli sprema storitelot na krivi~noto delo. Sledej}i go
ponapred izneseniot stav vo sovremenoto op{testvo se javuvaat golemi
raziduvawa {to se formiraat vrz humanizacijata na odnosite me|u
lu|eto vo konkretnoto op{testvo i ekonomski, sociokulturno i pravno
opredelenata polo`ba vo nego. Ottuka i razli~nosta na stavovite
sprema storitelot na krivi~noto delo: so nego ne treba da se stori ni-
{to tuku da se eleminira, toj treba da se izolira za da op{testvoto se
za{titi od nego ili treba da se stori sÒ {to e mo`no za da mu se vrati
na op{testvoto kako korisen ~len. Od sÒ {to e ponapred re~eno, od
op{tiot teoretski pristap kon razgleduvaweto na problemot na
kriminalitetot i negovite storiteli nu`no e da se zazeme jasen stav
okolu pra{aweto: {to so storitelot na krivi~noto delo. Odgovorot e
samo eden: dokolku po site svoi svojstva i karakteristiki, po na~inot
na storuvaweto na krivi~noto delo, po ~ovekovite potencijali {to so
sebe gi nosi, po op{testvenata situacija {to e sozdadena po storenoto
krivi~no delo i po op{testvenata reakcija na sredinata ne zaslu`uva,
ne treba da se eliminira, nitu vrz nego da se primenat strogi kazni.
Za ~ovekot osuden za krivi~no delo treba da se stori sÒ na op{testvoto
i vo op{testvoto da se vrati kako korisen ~len. Krivi~nata sankcija
kako socijalen imperativ, kako nu`no zlo {to mu se nanesuva na
storitelot na krivi~noto delo, treba da se iskoristi vo granicite na
mo`noto, vo ramkite na nau~nite soznanija i metodite {to se primenuvaat
za da se resocijalizira ili da se obezbedi negova socijalna
adaptacija, no pritoa da ne se zaboravi i na postignuvaweto na pravdata.
Onamu pak kade {to so ogled na deloto, karakteristikite na
li~nosta i prirodata na krivi~nata sankcija vakvite celi se nerealni
i neostvarlivi treba da se vodi posebna smetka za pravdata i pravi~nosta
kako pri izrekuvaweto taka i pri izvr{uvaweto na krivi~nite
sankcii.
III. RAZVOJ NA PENOLOGIJATA KAKO SAMOSTOJNA
NAU^NA DISCIPLINA
Penologijata e nau~na disciplina koja ima sopstven predmet i
vrz nego prilagodeni metodi na istra`uvawe. Toa me|utoa, ne zna~i
deka golem del od materijata {to taa denes ja zafa}a ne bila od nau~en
interes i pred nejzinoto osamostojuvawe kako posebna nauka koe se
16

poklupuva so prvite decenii od ovoj vek, tuku samo deka takvoto prou-
~uvawe bilo situirano vo ramkite na onie nauki ~ija {to diferencijacija
i osamostojuvawe se ostvareni porano. Stanuva zbor za eden
istoriski proces vo koj interesot za penolo{kata problematika postojano
sozreval vo soglasnost so evolucijata na sfa}awata za celite
na kaznuvaweto i vo tie ramki postojano se pomestuval vo edna zaokru`ena
sfera {to ja nalo`uva{e potrebata od kompleksno sogleduvawe
i deluvawe za nejzino razre{uvawe od eden poneposreden teoretski
i prakti~en aspekt. Ottamu se govori deka penologijata e emanacija
na eden dolgotraen razvoj {to mo`e da se podeli vo tri sukcesivni
etapi ili fazi. Prvata etapa od nejziniot razvoj kon samostojna
nau~na disciplina zapo~nuva kon krajot na XVIII vek koga penolo-
{kata problematika bila prou~uvana vo ramkite na krivi~nopravnata
nauka. Vtorata etapa go opfa}a periodot od krajot na XIX vek koga
penologijata e glavno vrzana, ili poprecizno re~eno asimilirana od
kriminologijata. Poslednata etapa od nejziniot razvoj zapo~nuva so
prvite decenii od ovoj vek. Vo ovaa etapa e ostvareno osamostojuvaweto
na penologijata kako avtonomna nauka so posebno mesto i zna~ewe
vo sistemot na krivi~nopravnite nauki. Ovaa faza od nejziniot
razvoj sÒ u{te ne e dovr{ena. Toj razvoj sÒ u{te e vo tek od pri~ini
{to i vo sovremeni uslovi postojat brojni nesoglasuvawa okolu niza
aspekti {to treba da go so~inuvaat nejziniot neposreden predmet na
nau~en interes.
1. PRVA ETAPA
Prvata etapa od razvojot na penologijata vo avtonomna nasoka
vremenski se poklopuva so ostvaruvaweto zna~ajna transformacija na
srednovekovnoto krvi~no pravo vo krivi~no pravo zasnovano vrz klasi~nite
principi na krivi~nata odgovornost i retributivnite celi na
kaznuvaweto i trae sÒ do pojavata na novite krivi~no pravi {koli.
Za ovaa etapa od nejziniot razvoj e osobeno karakteristi~no
javuvaweto na kaznite li{uvawa od sloboda i nivnoto zacvrstuvawe
kako dominantni merki na krivi~na represija. Nivnata masovna primena
vo uslovi na preskromnite materijalni pretpostavki duri i za realizacija
na vladea~kiot retriburiven koncept na kaznuvaweto, {to
vode{e kon stradawe i zastra{uvawe na delinkventite, }e dovede do
niza prakti~ni problemi {to }e ja motiviraat nau~nata javnost kon
iznao|awe i predlagawe re{enija za reformirawe na penitencijarniot
sistem. Vo taa nasoka so svoite nau~ni raspravi i neposredni
op{testveni aktivnosti }e predni~at Xon Hauard (John Howard) i
Xeremi Bentam (Jeremi Bentam) vo Anglija, Vagnic (Wagnitz) i Armin
(Armin) vo Germanija, Mirabo (Mirabo) vo Francija i Benxamin Franklin
(Benjamin Franklin) vo SAD. Pokraj niv }e deluva i plejada na
drugi teoreti~ari koi po po~etnite uspesi vrz prakti~en plan }e se
zafatat so razre{uvaweto niza aspekti od oblasta na izvr{uvaweto
na kaznite li{uvawe od sloboda. Imeno, otkako na javnosta }e í bidat
prezentirani dotoga{ nepoznatite katastrofalni sostojbi od ovaa
17

oblast i preku nea }e bidat naterani nadle`nite faktori kon menuvawe
na uslovite vo kaznenite ustanovi i podobruvawe na izvonredno
te{kata polo`ba na zatvorenicite vo niv, nau~noto vnimanie }e bide
svrteno kon usovr{uvawe na organizacijata na penitencijarniot sistem.
Me|utoa, sevkupniot nau~en interes od toa vreme }e ostane vo
ramkite na krivi~noto pravo taka {to navedenite problemi }e bidat
razgleduvani na nivo na izvr{uvaweto na kaznite li{uvawe od sloboda
i toa samo vo ramkite na nivno dogmatsko pravno razre{uvawe spored
koncepcijata na klasi~nata {kola. Pritoa glavniot akcent }e
bide staven vrz prakti~nata strana na voo~enite problemi. Na toj
na~in }e bide uka`ano na nedostatocite od primenata na keliskata
izolacija, strogiot zatvorski re`im, prisilnata i izma~uva~ka rabota,
na izgledot i lokacijata na kaznenite ustanovi i niza drugi problemi
od tehni~ka i organizaciona priroda. Ottamu i obrabotkata na
penitencijarnite problemi vo po~etokot se sveduvala na tehnikata na
primena na zatvorski merki i nivno opi{uvawe. Nakratko so voveduvaweto
na kaznite li{uvawe od sloboda i nivnata afirmacija kako
glavno represivno sredstvo vo borbata protiv kriminalitetot se sozdadeni
osnovni pretpostavki za nau~no prou~uvawe na problemite
povrzani so nivnoto izvr{uvawe. Takvite prou~uvawa }e bidat vr{eni
skoro niz celiot XIX vek so tendencija da se voobli~at vo edna zasebna
nauka {to go dobi imeto nauka za zatvorite ili penitencijarna
nauka.
Me|u brojnite teoreti~ari {to seriozno }e se zafatat so nau-
~ni prou~uvawa i }e go dadat svojot pridones vo ovaa nasoka vo literaturata
se izdvojuva hambur{kiot lekar i pravnik Julius (Julius). Za
nego se tvrdi deka e prviot avtor {to napi{al sistematski nauen trud
za problemite na zatvorot. Stanuva zbor za negoviot u~ebnik “Nauka
za zatvorite” (Gefängnisskunde) {to bil objaven vo 1828 godina. Vo
narednata 1829 godina Julius ja objavuva i svojata komparativna studija
pod naslov “Penitencijarniot sistem na evropskite i amerikanskite
dr`avi”. Nemu mu se pripi{uva zasluga i za pokrenuvawe na godi{nata
edicija “Penitencijarnata praktika vo kaznenite i popravnite
ustanovi vo Germanija”.
So triesetite godini od XIX vek se poklopuva i pojavata na
pogolem broj drugi trudovi od oblasta na nau~noto prou~uvawe na
kaznite li{uvawe od sloboda. Taka na primer, vo 1828 godina se pojavi
u~ebnikot na francuskiot avtor Lukas (Lukas) pod naslov “Penitencijarniot
sistem na Evropa i Soedinetite dr`avi” (Du Système pénitentiaré
en Europe et aux ètats Unis). Vo 1836 godina e objavena monografijata
na belgiskiot advokat Dikpetio (Dicpetiaux) - “Reforma na zatvorite”
(De la réforme penitentiaré) a vo 1838 i “Prira~nikot za zatvori”
(Handbuch der Gefangnisse) od germanecot Greler Vami (Greller
Wammy).
Vo 1845 godina za prv pat e upotreben poimot penologija od
strana na germanskiot teoreti~ar Franc Liber (Franz Lieber). Spored
Liber penologijata se zanimava so nau~na obrabotka na kaznite, niv-
18

nata primena i nivnoto dejstvo 12) . Taa e iskustvena nauka koja go
opfa}a celokupniot represiven sistem {to zna~i deka se zanimava ne
samo so tehni~kite nauki tuku i so site drugi problemi na izvr{uvaweto
na kaznite li{uvawe od sloboda i ostanatite sredstva na op{-
testvena reakcija. Vakvata nauka spored nego treba da se vovede i predava
na univerzitetite vo Germanija kako posebna disciplina.
Nau~niot interes za penolo{kite problemi so nesmalena `estina
prodol`uva i vo vtorata polovina na XIX vek. Vo svojot trud
“Nauka za zatvorite” od 1888 godina Franc Fon Holcendorf (Franz von
Holtzendorf) veli deka naukata za zatvorite ja so~inuva penologijata
vo nejzinata potesna smisla, dodeka vo svojata po{iroka smisla penologijata
pretstavuva nauka {to se zanimava so prou~uvawe na kaznite
voop{to 13) . Vakvoto stojali{te na Holcendorf zna~i natamo{no razvivawe
na idejata na Liber za penologijata kako nauka {to treba da gi
istra`uva site aspekti na krivi~nite sankcii. Me|utoa, uslovite vo
koi se prodlabo~uva ovaa ideja i istra`uvawata povrzani so nea kako
i onie na Liber ne uspea da se protegnat nadvor od granicite na razre-
{uvaweto na sekojdnevite prakti~ni problemi na zatvorite i so ogled
na toa da se vozdignat do nivoto na celosen i zaokru`en sistem na
penologijata.
Od takvite ograni~uvawa ne uspeale da se odlepat i drugi avtori
{to se obiduvale po{iroko da se zanimavaat so penolo{kite
problemi. Taka na primer, nau~niot interes na Mitermajer (Mittermaier)
koj vo 1860 godina go izdava deloto “Dene{nata sostojba na zatvorskite
problemi”, ili Hanel (Hannel) so “Sistemot na naukite za
zatvorot” od 1866 godina kako i na mnogu drugi avtori i natamu ostanal
isklu~ivo vrz podra~jeto na prou~uvawe na kaznite li{uvawe od
sloboda.
Vo site ovie nau~ni raspravi }e dojde do izraz sodr`ina so
brojni predlozi za unapreduvawe na penitencijarnata praktika od
XIX vek. Niz niv postojano }e se gradi i evoluira nau~nata svest za
unapreduvawe na penitencijarnata praktika no ne i za nepovolnite
sostojbi od oblasta na toga{nata primena na celokupniot represiven
aparat {to od niza pri~ini ne bil zafaten vo edna po{iroka nau~na
orientacija. Ottamu naukata za zatvorite {to iznikna i egzistira{e
vo ramkite na krivi~nopravnata nauka ja pretstavuva samo prvata
poseriozna osnova vrz koja podocna }e mo`e da se nadovrze natamo{niot
razvoj na penologijata kako avtonomna nau~na disciplina.
2. VTORA ETAPA
So pojavata na antropolo{kata i pozitivisti~kata {kola vo
krivi~noto pravo koi go svrtija vnimanieto kon li~nosta na storitelot
na krivi~noto delo zapo~nuva vtorata etapa od razvojot na peno-
12)
Lieber, F. Bruchstucke über Gegenstande der strafkunde besonders über des
Echrenmitensystem, 1854, str. 34.
13)
Holtzendorf von. F. Handbuch des Gafangiswisschaft Berlin, 1888, str. 30
19

logijata. Toa e period od krajot na XIX vek koga se steknuvaat niza
op{testveni, ekonomski i politi~ki okolnosti {to go pottiknale
razvojot na prirodnite i op{testvenite nauki. Vo takvi uslovi do
poseben izraz doa|a mo`nosta za po{irok nau~en pristap kon problemite
na ~ovekot na koj {to vo soglasnost so razvojot na proizvodnite
sili mu se posvetuva pogolemo vnimanie od aspekt na podobruvaweto
na negoviot `ivot. Zad toa sekoga{ stoea progresivnite sili
{to se zalagaa za sozdavawe podemokratski i pohumani odnosi me|u
lu|eto. Od nivniot kriti~en pristap sprema sostojbite vo op{testvoto
}e proizleze i potrebata za po{iroko prou~uvawe na li~nosta na
~ovekot kako od aspekt na negovata op{testvena polo`ba taka i od
aspekt na negovoto javuvawe kako storitel na krivi~noto delo sprema
koj treba da se primeni krivi~na sankcija.
So zabrzaniot razvoj na nau~nite soznanija }e se pokrene i dvi-
`i i natamo{niot proces na diferencijacija kako vo oblasta na prirodnite,
taka i vo oblasta na op{testvenite nauki. Ottamu }e sledi i
nu`nata diferencijacija na krivi~nopravnite nauki vo ~ii ramki se
javuva kriminologijata kako posebna nau~na disciplina {to se zanimava
so otkrivawe na pri~inite na kriminalitetot i mo`nostite za
nivno suzbivawe. Za razlika od klasi~nata nauka na krivi~noto pravo
{to be{e svrtena kon dogmatska obrabotka na zakonot vrz baza na
logi~ko pravni apstrakcii, so izdvojuvaweto na kriminologijata nau-
~niot interes se pomestuva kon ~ovekot kako biopsiholo{ko i socijalno
usloveno bitie, ili kako li~nost {to poradi dejstvoto na razni
faktori se re{il da izvr{i kriminalen akt. Vo ostvaruvaweto na
ovaa zada~a kriminologijata se koristi so soznanija od ve}e izdiferenciranite
nu~ni disciplini i vrz nivna osnova ja pro{iruva
nau~no empiriskata osnova za seopfatno prou~uvawe na vlijanijata
{to vodat kon kriminalno odnesuvawe. So tie ramki e opredelen i
nejziniot interes za izvr{uvaweto i na krivi~nite sankcii. Me|utoa,
za razlika od penitencijarnata nauka koja {to pri istra`uvaweto na
peneolo{kite problemi poa|a{e od zatvorot kako ustanova, kriminologijata
se svrtuva kon osudenikot kako li~nost nastojuvaj}i da gi
zbogati soznanijata za nego i mo`nostite za deluvawe vrz negovoto
idno povedenie. Na toj na~in dodeka vo ramkite na krivi~noto pravo
penitencijarnata nauka be{e tretirana kako nauka za kaznenite ustanovi
i nivnoto unapreduvawe, odnosno kon prakti~noto razre{uvawe
na nivnite tehni~ki pra{awa, so nejzinoto pomestuvawe vo kriminologijata
taa se zafa}a so re~isi site penolo{ki problemi. Zada~ite
na penologijata {to ovde ñ se postavuvaat poa|aat od osnovnata pretpostavka
deka uspehot vo izvr{uvaweto na site krivi~ni sankcii vo
golem del zavisi od otstranuvaweto na individualnite pri~ini na
kriminalitetot.
Od predhodnoto proizleguva deka vtorata etapa od razvojot na
penologijata e vrzana so podemot na kriminologijata. So podlaboko
prodirawe vo razli~nite aspekti na li~nosta vo vrska so izvr{uvaweto
na krivi~nite sankcii od strana na kriminologijata se sozdadoa
pocvrsti osnovi za natamo{no osamostojuvawe na penologijata. Tuka
se javuva i interesot za celite na krivi~nite sankcii, za nivnoto zbo-
20

gatuvawe so humanisti~ki primesi i ottamu nadovrzanoto nastojuvawe
za pro{iruvawe na registerot na krivi~nite sankcii {to }e bidat vo
soglasnost so probivaweto na novite idei. Vo ovaa etapa se zacvrsti i
idejata za primena na kaznite li{uvawe od sloboda kako sredstvo za
resocijalizacija na osudenite lica so {to se ostvari i procesot na
posmelo vnesuvawe i akceptirawe na re{enijata {to se vo funkcija
na nejzinoto uspe{no ostvaruvawe. Seto toa zaedno }e pridonese da se
intenziviraat nau~nite istra`uvawa vrz edna po{iroka platforma i
postojano naplastuvawe na fondot na onie iskustva i soznanija {to
vodat kon kone~no osamostojuvawe na penologijata.
3. TRETA ETAPA
Vo po~etokot na XX vek e postignato osamostojuvaweto na
penologijata {to zna~i toga{ se otstraneti osnovnite pre~ki {to go
sopiraa procesot na najzinata afirmacija kako posebna nau~na disciplina.
Vo ovaa etapa od nejziniot razvoj {to sÒ u{te trae, dojdoa do
izraz nau~nite dostigawa vo odnos na nejzinata vistinska pojmovna
opredelba. Otkako vo prv plan izbi interesot za li~nosta na kriminalecot
kone~no bea sozdadeni su{testvenite preduslovi za nejzino
vtemeluvawe vrz zdrava pojdovna nau~no istra`uva~ka osnova. Vo
prilog na toa treba da se dodade i zasileniot interes za donesuvawe
kodifikacii so propisi od oblasta na izvr{uvaweto na krivi~nite
sankcii. Odvojuvaweto na ovie propisi od krivi~nite zakoni }e bide
osobeno intenzivirano me|u dvete svetski vojni po preporakata {to
vo taa smisla e dadena na III Me|unaroden kongres za krivi~no pravo
odr`an vo Palermo vo 1933 godina. Na ovoj kongres be{e istaknato
golemoto zna~ewe na reguliraweto na izvr{uvaweto na krivi~nite
sankcii so poseben zakon. So vakvata orientacija se sozdadeni dopolnitelni
uslovi za precizno opredeluvawe na specifi~noto podra~je
na penologijata.
Seto toa me|utoa, ne be{e dovolno za prifa}awe na edinstven
teoretski stav okolu pra{aweto za nivoto na samostojnosta na penologijata.
Toa proizleguva ottamu {to sÒ u{te postojat avtori spored
koi penologijata ne gi ispolnuva site neophodni elementi za konstituirawe
vo samostojna nau~na disciplina. So ogled na takvite stavovi
penologijata i natamu ~esto se opredeluva kako integralen del
na kriminologijata. Ovie sva}awa dominiraat vo literaturata na
SAD me|u onie avtori {to ja prifa}aat koncepcijata na kriminologijata
kako pluralisti~ka nauka {to e sostavena od pove}e posebni
nauki me|u koi spa|a i penologijata. Me|u amerikanskite avtori {to
vo {eesettite godini go zastapuvale misleweto deka penolo{kite
problemi pretstavuvaat samo del na predmetot na kriminologijata se
istaknuvaat Rikles (W. Reckless), Satrlend (E. Sutherlend), Barns i
Titers (Barnes and Teeters), Taft (D. Taft), Eliot (M. Eliot), Xonson
(H. Johnson), Koldvel (R. G. Coldwell), Xons (H. Jones) i drugi. So
ogled na identi~niot stav za kriminologijata kako grupa na pove}e
nauki ne e mal brojot ni na evropskite avtori spored koi penologijata
21

ne e samostojna nau~na disciplina tuku posebna granka vo sostav na
kriminologijata. Takvi se na primer stavovite na Gros (H. Gros),
Zelih (E. Seelig), Grasberger (Grassberger) 14) , Eksner (F. Exner), Lawel-
Lavastin i Stanciu (Laignel-Lavastine i Stanciu) 15) , Konstant (J.
Constant) 16) , Rayinovi} (Radzinowicz) 17) , Kurdjacev (Kurdjacev) i
drugi 18) . Koga e vo pra{awe mestoto na penologijata vo sistemot na
krivi~nopravnite nauki vo evropskata literatura se sre}avaat i
avtori {to nejzinoto mesto go opredeluvaat vo ramkite na kriminalistikata,
ili pak ja smetaat kako del od kriminalnata politika (Grasberger,
na primer) 19) .
Nasproti vakvite stojali{ta se izdiga ispravnoto mislewe na
onie avtori koi tvrdat deka penologijata gi ispolnuva nu`nite uslovi
za konstituirawe vo samostojna nau~na diciplina. Toj stav e osobeno
karakteristi~en za pogolem broj avtori od biv{iot jugoslovenski
prostor: Vodopivec 20) , V. Popovi} 21) , V. Vouk 22) , Srzenti}, Stai}, Lazarevi}
23) , R. Kup~evi}-Mla|enovi} 24) i drugi avtori spored koi penologijata
ima svoja pomalku ili pove}e razviena teoretska i metodolo{ka
podloga {to ñ ovozmo`uva da se odvoi od kriminologijata. Takviot
stav ne ja doveduva vo pra{awe avtonomnosta na penologijata.
Ottamu i negovoto zna~ewe bez ogled {to vo ramkite na ova stojali{te
egzistiraat opredeleni razliki koga e vo pra{awe neposrednoto
opredeluvawe na najziniot predmet na interes. Stojali{teto za
penologijata kako avtonomna nauka {to kaj nas go zastapuva V. Proevski
e i na{e stojali{te 25) .
14)
Ovie avtori (Gros, Seelig i Grassberger) ja formiraat tn. avstriska enciklopediska
koncepcija spored koja kriminologijata se sostoi od pove}e disciplini koi ja
prou~uvaat: kriminalnata realnost (kriminalna fenomenologija, kriminalna
antropologija, kriminalna psihologija i kriminalna sociologija), faktorite na
krivi~nata postapka (kriminalistika, sudska medicina i sudska psihologija) i
odbranata od vr{ewe krivi~ni dela (kriminalna profilaktika, eugenika,
kurativna pedagogija i penologija). Vidi: Pinatel, J. Kriminologija, Zavod za izdavanje
ud`benika, Sarajevo, 1964, str. 9.
15)
Vidi: Laignel-Lavastine, M. i Stanciu V. Précis de criminologie ed. Biblioteque
sciantifique, Pariz, 1950, str. 22-23.
16)
Vidi: Constant, J, Eleménts de criminologie, LiÒge, 1949, str. 9.
17)
Vidi: Radzinowicz, L. Qu en est la criminologie, ed Cujas, Paris, 1965, str. 148.
18)
Vidi: Arnaudovski, Q. Penologija, Praven fakultet, Skopje, 1988, str. 27.
19)
Vidi: Pinatel, J, op. cit, str. 11.
20)
Vodopivec, K. i dr. Kriminologija, I dio, Narodne novine, Zagreb, 1966.
21)
Popovi}, V, Sistem izvr{enja kazni li{avanja slobode u Jugoslaviji, Izd. Saveza udru`enja
pravnika Jugoslavije, Beograd, 1966, str. 15.
22)
Vouk, V. Trodimenzionalni sistem kriminologiskih nauka, JRKKP, Beograd, 1965/1, str. 64.
23)
Srzenti}, Stai}, Lazarevi}, Krivi~no pravo SFRJ, op{ti deo, Savrenena administracija,
Beograd, 1978, str. 27.
24)
Kup~evi}-Mla|enovi}, R. Osnovi penologije, Svetlost, Sarajevo, 1972, str. 21-24.
25)
Vidi: Proevski, V. Zbirka na propisi za izvr{uvawe na sankciite so komentar,
Slu`ben vesnik, Skopje, 1981, str. 3.
22

G L A V A II
POIM, PREDMET I METODI NA PENOLOGIJATA
I. POIM NA PENOLOGIJATA
Terminot penologija e sostaven od latinskiot zbor poena, {to
zna~i: - kazna, i gr~kiot zbor logos, {to zna~i: - nauka. Bukvalniot
prevod na ovaa kovanica e - nauka za kaznite. Ottamu bi mo`elo da se
zaklu~i deka penologijata e nauka {to se zanimava so izu~uvawe na
site aspekti i problemi {to se odnesuvaat na kaznite. Toa me|utoa, ne
e slu~aj zaradi dve zna~ajni okolnosti {to poneposredno gi opredeluvaat
nasokite i nejzniot nau~en interes. Prvata okolnost {to
vlijae vrz pro{iruvawe na poleto na nejziniot interes e sodr`ana vo
opredelbata za seopfaten pristap sprema merkite na op{testvenata
reakcija. Ottuka i potrebata so penologijata da se prou~uvaat site
krivi~ni sankcii so koi edno op{testvo (dr`ava) raspolaga za odbrana
od kriminalitetot. Vtorata okolnost go stesnuva nau~no istra`uva~koto
podra~je na penologijata. Vo nea e sodr`ano racionalno
nastojuvawe za izbegnuvawe na nepotrebnite navleguvawa vo problemite
na krivi~nite sankcii {to na ve}e voobi~aen na~in se izu~uvaat
od drugite nau~ni disciplini. Od tie pri~ini vo granicite na mo`noto
penologijata se ograni~uva samo vrz prou~uvawe na onie problemi
{to najdirektno se povrzani so izvr{uvaweto na krivi~nite
sankcii.
Poa|aj}i od ovie osnovni soznanija mo`e da se opredeli najop-
{tiot poim na penologijata kako nau~na disciplina {to go prou~uva
izvr{uvaweto na krivi~nite sankcii. Vakvoto pojmovno opredeluvawe
me|utoa, sÒ u{te ne e dovolno da se vidi {to, vsu{nost, pretstavuva
ovaa nauka, so {to e ispolneta nejzinata sodr`ina i vrz {to se
potpira nejzinata nau~na zasnovanost. Preciznoto utvrduvawe na ovie
okolnosti e usloveno od pocelosno poznavawe na nejziniot predmet
{to treba da bide jasno opredelen i metodite vrz koi {to takviot
predmet treba da se zasnova. Od tie pri~ini pokonkretnoto opredeluvawe
na predmetot na penologijata mo`e da se ostvari otkako }e se sogleda
zna~eweto na ovie elementi. Najposle, zaradi polesno razgrani~uvawe
na domenot od neposreden nau~en interes na penologijata od
onoj {to vo vrska so krivi~nite sankcii e ve}e prisuten vo drugite
nauki nu`no e da se zadr`ime i vrz tie odnosi.
23

II. PREMET NA PENOLOGIJATA
1. OSNOVNI POKAZATELI NA NEGOVIOT RAZVOJ
Premetot na penologijata go so~inuva izvr{uvaweto na krivi-
~nite sankcii {to gi poznava krivi~noto zakonodavstvo na opredelena
dr`ava. Toa e vladea~kiot teoretski stav za osnovnata sodr`ina so
koja e ispolnet predmetot na penologijata {to ne zna~i deka okolu
negovoto opredeluvawe nemalo i poinakvi razmisluvawa. Kako {to
imavme prilika da vidime, vo prvata etapa od razvojot na penologijata
vo avtonomna nasoka so penitencijarnata nauka bea opfateni samo
problemite {to se odnesuvaat na izvr{uvaweto na kaznite li{uvawe
od sloboda. So vtorata etapa od nejziniot razvoj e povrzana pojavata
na merkite na bezbednost. Nivnoto javuvawe dovede do napu{tawe na
tradicionalnoto mislewe za predmetot na penologijata, odnosno do
negovo pro{iruvawe i vrz ostanatite merki na represivniot sistem.
Vakvata orientacija kon pro{iruvawe na predmetot na penologijata
}e prodol`i vo tretata etapa od toj razvoj i so javuvaweto na
vospitnite merki.
Paralelno so menuvawe na koncepciite vo odnos na problemite
od interes na penologijata se ostvaruva{e u{te eden zna~aen proces.
Imeno vo soglasnost so pri~inite {to ja uslovija pojavata na novite
vidovi krivi~ni sankcii se ostvaruva{e i nau~niot interes za
prodlabo~eno prou~uvawe na specifi~nite efekti na odelnite vidovi
na ovie sankcii. Vrz tie osnovi pokraj ve}e projaveniot interes za
evolucijata na krivi~nite sankcii, osnovite na pravoto na dr`avata
da gi primenuva istite i organizacijata na nivnoto izvr{uvawe, nau-
~nata qubopitnost }e bide nadopolneta i so pointenzivni raspravi za
celite na krivi~nite sankcii i potrebata od nivno natamo{no humanizirawe
i iskoristuvawe na site mo`ni oblici, metodi i sredstva za
nivno vistinsko ostvaruvawe.
2. SOVREMENI TENDENCII ZA PRO[IRUVAWE NA PREDMETOT
NA PENOLOGIJATA
Gornite pra{awa spored svoeto zna~ewe gi nadminuvaat ramkite
na tradicionalnoto klasi~no sfa}awe za predmetot na penologijata
kako nauka {to isklu~ivo se zanimava so problemite na izvr{-
uvaweto na kaznite li{uvawe od sloboda. Me|utoa, bez ogled na toa
{to so tek na vremeto e ostvareno najnu`noto edinstvo okolu osnovnata
sodr`ina na edna nauka {to makotrpno go obezbedi svoeto mesto
vo sistemot na krivi~nopravnite nauki, na ova podra~je i natamu egzistiraat
vehementni teoretski sporovi. Imeno, iako pri definiraweto
na predmetot na penologijata najgolemiot broj od sovremenite
avtori vo osnova ne go osporuvaat nastojuvaweto da se istra`uva primenata
na site vidovi krivi~ni sankcii so koi se reagira na izvr{enite
krivi~ni dela i nivnite storiteli, kaj niv se javuvaat nedovolno
24

iskristalizirani, nevoedna~eni a ~esto i kontradiktorni stojali{ta
po odnos na celinata na ovoj problem Osnovnata pri~ina na takvite
nedorazbirawa e opredelena od {iro~inata na pristapot kon predmetot
na penologijata vo koj treba neraskinlivo da bidat involvirani
sevkupnite soznanija do koi vo vrska so problemite na krivi~nite
sankcii e dojdeno vo drugite nau~ni oblasti. Pritoa e bitno da se razgrani~i
deka ovde ne stanuva zbor za iskoristuvawe na onie soznanija
do koi doa|a kriminologijata, sociologijata, psihologijata, psihijatrijata,
andragogijata i drugite nauki vrz osnova na prou~uvaweto na
li~nosta, op{testvoto i nivnite zaemni odnosi. Imeno, zaradi potrebata
vo celost da odgovori na svoite op{testveni zada~i pri suzbivaweto
na kriminalitetot nesporno e deka penologijata mora da se potpira
vrz dostignuvawata na ovie nauki. Takvata povrzanost na nau~nite
iskustva e nu`nost koja se obezbeduva so interdisciplinaren
istra`uva~ki princip {to vo dene{ni uslovi e karakteristi~en kaj
site op{testveni nauki. Vakvata orientacija ne e sporna za{to e postavena
vrz zdravi metodolo{ki osnovi i ottamu sesrdno se podr`uva
vo nau~nata rabota. Teoretskite sporovi me|utoa, nastanuvaat toga{
koga poradi `elbata sestrano da se sogledaat i re{avaat penolo{kite
problemi istite nekriti~ki celosno se odzemaat od drugite nau~ni
oblasti i se vklu~uvaat vo predmetot na penologijata. Vo pozadinata
na takvite nastojuvawa stoi transformacijata na sfa}awata za
su{tinata i celite na krivi~nite sankcii i potrebata od nivna po-
{iroka nau~na eksplikacija pri povrzuvaweto so osnovnite penolo{ki
instituti. Soglasno takvite tendencii }e se javat pove}e avtori
{to }e otidat predaleku vo pro{iruvaweto na predmetot na penologijata.
Takvite sporovi osobeno }e se intenziviraat vo periodot me|u
dvete svetski vojni koga se vr{at intenzivni sociolo{ki istra`uvawa
vo oblasta na kriminalitetot i devijantnite odnesuvawa. So ovie
istra`uvawa koi se osobeno karakteristi~ni za amerikanskoto podra~je
}e bidat pokrieni i penitencijarnite ustanovi, odnosno celokupniot
sistem na op{testveni odnosi {to se vr{i vo niv. Vrz taa osnova
}e bide izgraden eden nov kriminalnopoliti~ki koncept spored koj
op{testvoto e soodgovorno za pojavata na kriminalno odnesuvawe na
poedinecot i zatoa ima obvrska da prezema merki za prevospituvawe i
socijalna adaptacija na osudenite lica. Takvata orientacija spored
nekoi avtori doveduva do konstituirawe na penologijata kako “nauka
koja gi prou~uva odnosite me|u osudenite lica i op{testvoto.” 26) Vo
tie ramki krivi~nite sankcii i nivnoto izvr{uvawe treba da dobijat
po{iroko op{testveno zna~ewe za{to se javuvaat kako problem so koj
treba da se zanimavaat “site op{testveni institucii bez ogled na toa
dali neposredno se vklu~eni vo toj proces.”
To~no e deka so vakviot teoretski pristap e sozdaden {irok
manevarski prostor za zbogatuvawe na mo`nostite {to se povrzani so
26)
Spored Pinatel vakvata definicija na penologijata poteknuva od polskiot
teoreti~ar Nejmark (Neymark). Vidi: Pinatel, J. Nauka o izvr{enju kazni i kriminalna sociologija,
Izbor, Zagreb, 1963/3, str. 300.
25

esocijalizacijata na osudenite lica. Vrz osnova na poso~uvaweto na
problemite {to gi sozdava zatvorskiot op{testven sistem se otkrieni
brojni negativnosti od ~ie eliminirawe zavisi uspe{noto ostvaruvawe
na resocijalizacijata i socijalnata adaptacija na osudenite
lica na kazna li{uvawe od sloboda. Me|utoa, trgnuvaj}i od zna~eweto
na ovie soznanija vo odnos na podobruvaweto na efikasnosta na edna
od celite na krivi~nite sankcii kaj golem broj avtori se javuva takov
optimizam {to so nivnoto vklu~uvewe vo predmetot na penologijata
go povrzuvaat za~etokot na edna nova nauka {to se opredeluva kako
“nauka za tretmanot” (la science du traitment des delinquents) 27) . Vakvite
stojali{ta spored nekoi avtori pridonesoa da se izvr{i izedna~uvawe
na penologijata so penitencijarnata nauka taka {to vo obata
slu~ai se podrazbira edna ista sodr`ina 28) . Vrz osnova na ovie tendencii
sleduva natamo{no pro{iruvawe na predmetot na penologijata.
Taka na primer spored nekoi avtori “ovie sfa}awa pridonesuvaat da
se pro{iri no ednovremeno da se precizira predmetot na penologijata
od nauka za penitencijarnite ustanovi vo nauka za resocijalizacijata
koja se ostvaruva preku site vidovi krivi~ni sankcii i preku razli-
~ni oblici na nivnoto izvr{uvawe 29) . A so ograni~uvawata od tipot
“deka e neprifatlivo identifikuvaweto na penologijata so tretmanot,
mo{ne neuspe{no se ubla`uva ve}e zazemeniot stav i u{te ponesre}no
se zaronuva vo krajnosta {to penologijata ja identifikuva so
resocijalizacijata 30) . Tuka se gubi od vid deka vakvoto pro{iruvawe
na predmetot navistina vodi kon zgolemen interes na penologijata no
sprema edna od celite na nekoi vidovi krivi~ni sankcii {to od druga
strana ednovremeno zna~i ograni~uvawe na interesot za onie sankcii
vo koi resocijalizacijata ne e prisutna kako cel na nivnoto izreknuvawe
i izvr{uvawe. Ottamu nelogi~nosta na tvrdeweto deka “resocijalizacijata
e vode~ka ideja na primenata na site krivi~ni sankcii" 31)
i sledovatelno na toa deka “penologijata ne e pravna tuku pred sÒ sociolo{ka
nauka koja pravnite normi gi sledi, gi izu~uva niz socijalnite
odnosi i sostojbi {to se sozdavaat vo niv." 32)
Od pre{irokoto tolkuvawe na stavot deka penologijata se
interesira za odnosite me|u osudenikot i op{testvoto proizleguvaat
i drugi mislewa so koi se nastojuva da se pro{iri predmetot na penologijata.
Vo taa smisla na biv{iot jugoslovenski prostor se izdvoi
misleweto na Milutinovi} spored koe vo predmetot na penologijata
27)
Taka: Schmelck, R. i Pucca, G. Penologia et droit penitentiare, Paris, 1967, str. 42.
28)
Léaute, J. Criminologie et science pénitentiaré, Paris, 1972, str. 11 i 16.
29)
Arnaudovski, Q. op. cit, str. 13.
30)
Spored Arnaudovski neprifatlivo e identifikuvaweto na penologijata so “tretmanot”
bidej}i ovoj poim vo mnogu elementi e potesen i ne gi opfa}a site sodr`ini
{to se cel na izvr{uvaweto na krivi~nite sankcii i {to ja ~inat sodr`inata na poimot
resocijalizacija. Ibid, str. 38.
31)
Vakvo stojali{te zastapuva Arnaudovski, vidi: Ibid, str. 6, 7, 13, 14, 43, 44 itn. itn.
Kup~evi}-Mla|enovi}, R, op. cit, str. 28, Milutinovi}, M. Penologija, Savremena administracija,
Beograd, 1992, str. 58.
32)
Arnaudovski, Q, op. cit, str. 38 i 42.
26

treba da bide vklu~eno i izu~uvaweto na postpenalnata za{tita 33) .
Ovaa ideja koja {to vo penolo{kata literatura bezrezervno se prifati,
be{e pottiknata od stojali{teto deka "procesot na socijalizacijata
na osudenite lica zapo~nuva vo fazata na sudskata postapka, no
ne zavr{uva vo penalnata faza" 34) . Ne osporuvaj}i go ogromnoto zna~ewe
na postpenalnata za{tita i pomo{ na osudenite lica za nivno
prifa}awe i uspe{no vklu~uvawe vo op{testvoto po izdr`uvaweto na
sankciite od institucionalen karakter, moj stav e deka ovie problemi
se od prete`en interes na op{tata socijalna politika. Ova go potkrepuvam
so tvrdeweto deka voveduvaweto na postpenalnata za{tita vo
predmetot na penologijata doa|a vo sudir so edna od osnovnite celi i
na~ela na krivi~nite sankcii - so postignuvawe na pravdata. Privilegiraweto
na odelni kategorii lica vo pogled na re{avaweto na nivnite
`ivotni problemi samo zatoa {to poka`ale netoleranten odnos
kon osnovnite vrednosti e nepravi~no najprvin sprema onie {to i
pokraj sekojdnevnite sudirawa so isto takvi, a mo`ebi i pote{ki problemi,
ne se re{ile da mu na{tetat na toa op{testvo. Posebnata
gri`a za prvite mo`e da ostvaruva duri i kriminogeno dejstvo vo
odnos na vtorite. Toa ne treba da se sfati deka op{testvenite faktori
koi se zanimavaat so izvr{uvaweto na krivi~nite sankcii po nivnata
primena treba napolno da go zaboravat onoj vo ~ie prevospituvawe
vlo`ila ogromen trud i sredstva. Toa samo zna~i deka tie treba da
se vozdr`uvaat od primena na bilo kakvi "tretmani" {to barem na
subjektivno nivo mo`at da se protolkuvaat kako bezgrani~no prodol-
`uvawe na krivi~nite sankcii ~estopati sokrieni zad bo`emnata za-
{tita ili pomo{. Od druga strana treba da se ima predvid i nepravi~nosta
na ovoj institut bez ogled dali }e bide sfaten kako "tretman"
ili vistinska za{tita i pomo{ so ogled na negovata selektivna
primena sprema osudenicite {to izdr`ale razli~en vid krivi~na
sankcija. Imeno, dokolku se raboti za vistinski streme` da mu se pomogne
na ~ovekot toga{ e pravi~no korista od ovoj institut da ja po~uvstvuvaat
site onie na koi im e izre~ena bilo kakva krivi~na sankcija.
Vo ovaa smisla barem nam ne ni e poznat primer na vakov vid
op{testvena gri`a sprema licata na koi im bila izre~ena i izvr{ena
pari~na kazna ili nekoj vid parapenalna sankcija.
3. DEFINIRAWE NA PENOLOGIJATA SO OGLED NA PREDMETOT
NA NEJZINIOT INTERES
Vrz osnova na dosega iznesenoto proizleguva potrebata od osobena
pretpazlivost pri opredeluvaweto na predmetot na penologijata
za{to od negovoto jasno i precizno opredeluvawe zavisi vistinskata
realizacija na ona {to se o~ekuva od penolo{kata teorija i praktika.
33)
Milutinovi}, M. Kriminologija, Savremena administracija, Beograd, 1969, str. 53-54 i vo
site naredni izdanija na ovoj u~ebnik.
34)
Ancel, M. Nova dru{tvena odbrana, pokret humanisti~ke kriminalne politike, Institut za
uporedno pravo, Beograd, 1963, str. 64-67.
27

Ako primenlivosta na soznanijata e edna od glavnite celi na sekoja
nauka, vo taa nasoka mora da se dvi`at teoretskite i vrz niv nadovrzanite
aplikativni usilbi i toga{ koga e vo pra{awe suzbivaweto na
kriminalitetot so primena na krivi~ni sankcii. Pri takvoto opredeluvawe
na predmetot mora da se vodi smetka deka penologijata nu`no
sorabotuva so drugite nauki koi se zanimavaat so pri~inite na kriminalitetot
i li~nosta na prestapnikot i potrebata za povrzuvawe na
dobienite soznanija so site celi na krivi~nite sankcii koi se javuvaat
kako negov mo{ne zna~aen determinira~ki faktor. Toa vo su{tina
zna~i deka dokolku se vodi smetka za poedine~nite funkcii i op{-
tata cel na krivi~nite sankcii pri definiraweto na predmetot na
penologijata toga{ ne smee da se prenebregne prou~uvaweto i na seto
ona {to mo`e da go unapreduva ostvaruvaweto na pravdata. So nastojuvaweto
da bidat pokrieni site problemi na izvr{uvaweto na sankciite
bez ogled na toa dali vo niv e, ili ne e prisutna i resocijalizacijata,
se pokriva smislata na op{testvenata reakcija od aspekt na najziniot
legimitet i legalitet, od aspekt da se po~uvstvuva op{testveniot
prekor i od aspekt na postignuvawe na ednakvost i ramnopravnost
na gra|anite pred zakonot (vladeewe na pravnata dr`ava).
Od prethodnoto proizleguva deka penologijata mo`e da se definira
kako pravna, teoretska i empiriska nauka koja {to so nu`no
koristewe na opredeleni soznanija od drugite nauki go prou~uva
izvr{uvaweto na krivi~nite sankcii zaradi poefikasno ostvaruvawe
na nivnite poedine~ni celi i nivnata op{ta op{testvena uloga vo
represivnata borba protiv kriminalitetot.
1. Penologijata e pravna ili poto~no re~eno krivi~nopravna
nauka koja spa|a vo golemata grupa nauki {to na opredelen na~in gi
dopiraat i prou~uvaat problemite na kriminalitetot i za{titata od
nego. Na toj na~in u{te vo samata definicija se opredeluva mestoto
na penologijata vo sistemot na krivi~nopravnite nauki koi vo literaturata
voobi~aeno se delat na: pravni krivi~ni nauki, vonpravni
krivi~ni nauki i pomo{ni krivi~ni nauki. Penologijata e pomestena
me|u pravnite krivi~ni nauki kade {to u{te spa|aat i naukata na krivi~noto
pravo, naukata na krivi~noto procesno pravo, sporedbenoto
krivi~no pravo i me|unarodnoto krivi~no pravo.
Vonpravnite krivi~nopravni nauki gi so~ninuvaat naukite
{to ne se od pravna priroda no sepak imaat va`na uloga vo ostvaruvaweto
na za{titata na op{testvoto od kriminalitetot. Toa se: kriminologijata,
kriminalnata sociologija, kriminalnata antropologija,
kriminalistikata, kriminalnata andragogija i pedagogija, kriminalnata
profilaksa, kriminalnata lingvistika i kriminalnata statistika.
Na krajot, vo pomo{nite krivi~ni nauki spa|aat onie nau~ni
disciplini glavno od medicinska priroda {to so ogled na svoite soznanija
se od mo{ne golemo zna~ewe za naukata na krivi~noto pravo i
vo tie ramki za penologijata. Me|u ovie nauki se pomesteni: sudskata
28

medicina, sudskata psihologija i sudskata psihijatrija 35) .
2. Penologijata e teoretska nauka ottamu {to se gradi vrz osnova
na {irok sistem na najrazli~ni u~ewa za problemite {to ja so~inuvaat
su{tinata na primenata na krivi~nite sankcii vrz osudenite
lica. Vrz osnova na tie u~ewa penologijata oformuva soodvetna teoretska
orientacija, a kako {to }e vidime podocna i takov metodolo{ki
pristap {to i slu`i kako osnoven patokaz pri otkrivaweto na zakonitostite
za sostojbite, odnosite i procesite vo ovaa oblast na op{testvenata
stvarnost. Takvata orientacija e vo soglasnost so generaliziranite
zna~ewa i pretpostavki za predmetot, izvorite i mo`nostite
na poznavaweto na penolo{kite problemi. Pritoa e bitno da se
podvle~e deka osnovniot predmet na najzinoto poznavawe ne go so~inuva
samo izvr{uvaweto na krivi~nite sankcii tuku i subjektite na
toa izvr{uvawe - osudenite lica.
Krivi~nite sankcii se svoevidno zlo {to se nadovrzuvaat na
storenoto delo. Tie isklu~itelno se vrzani za krivi~noto delo i negoviot
storitel. Kako socijalna posledica na krivi~noto delo vrz
odreden storitel tie pretstavuvaat sredstvo za vozdr`uvawe na potencijalnite
kriminalci od natamo{noto vr{ewe na op{testveno opasni
dela. Tie se javuvaat kako socijalen imperativ na sekoe op{testvo
za za{tita na op{testvoto od kriminalitetot, kako nu`no zlo {to se
nanesuva zaradi storenoto zlo. No vo sovremeni uslovi tie sÒ pomalku
se svrteni kon minatoto (kon deloto) a sÒ pove}e kon idninata (kon
li~nosta na osudenoto lice), sÒ pomalku se stradawe, a sÒ pove}e pomo{.
Ottamu se veli deka krivi~nite sankcii treba da se iskoristat
vo granicite na mo`noto, vo ramkite na nau~nite soznanija i metodi
{to se primenuvaat za da se obezbedi pravdata i resocijalizacijata na
storitelot na krivi~noto delo. Penologijata gi prou~uva krivi~nite
sankcii od stojali{te na nivnata evolucija, nivnata sistemska postavenost,
od aspekt na individualizacijata i uslovite na nivnoto izvr-
{uvawe i efikasno otstranuvawe na nivnite poedine~ni i op{ti
celi.
Osudenoto lice pretstavuva krivi~no odgovoren subjekt na koj
zaradi opredeleno negativno odnesuvawe mu e izre~ena krivi~na sankcija.
Vo sovremenite nauki od oblasta na kriminalitetot site problemi
poa|aat od ~ovekot i zavr{uvaat so nego. Toj e realno bitie koe
zaradi svoeto neodgovorno op{testveno odnesuvawe treba da se kazni
ili da gi po~uvastvuva posledicite od primenata na drug vid krivi~na
sankcija, no na koe ednovremeno treba da mu se pomogne da ja sfati
svojata vina i potoa da go najde svoeto vistinsko mesto vo op{testvoto
bez da gi povtoruva svoite gre{ki {to ve}e edna{ skapo go ~inele.
Vo svojot pristap kon osudenikot ne kako kon objekt na krivi~noto
delo i izvr{uvaweto na sankciite tuku kako kon subjekt komu
treba da mu se nanese bolka no, za koj treba i ne{to pozitivno da se
35)
Za ovaa i sli~ni podelbi na sistemot na krivi~nopravnite nauki vidi: Radovanovi},
M. Krivi~no pravo SFRJ, op{ti deo, Savremena administracija, Beograd, 1975, str. 31-34,
^ejovi}, B, Krivi~no pravo, op{ti deo, Nau~na knjiga, Beograd, 1987, str. 48-51 i dr.
29

stori, sÒ poa|a od doverbata vo ~ovekot i negovata sposobnost za menuvawe.
Vo pozadinata na takviot human stav stoi kriminalo{koto soznanie
deka krivi~noto delo mnogu ~esto e rezultat na neprilagodenosta
na poedinecot na uslovite na op{testveniot `ivot, sfa}aweto za
soodgovornosta na op{testvoto za negovoto delo i ispravniot utilitaristi~ki
stav deka so prevospituvawe i popravawe na osudenikot
mo`e mnogu da se dobie i toa ne samo vrz planot na suzbivaweto na
kriminalitetot. Sovremenata penologija zna~i sÒ pove}e osudenoto
lice go posmatra kako subjekt so koj treba pohumano da se postapuva,
na koj {to ne treba da mu se ograni~uvaat slobodite i pravata pove}e
odo{to toa e nu`no, da se po~ituva negovoto ~ove~ko dostoinstvo i
onamu kade {to soglasno vidot i celite na krivi~nite sankcii toa e
mo`no sekoga{ da se pottiknuva na sopstveno u~estvo vo procesite
{to vodat kon negovo pozitivno menuvawe.
3. Penologijata e empiriska nauka za{to vrz predhodno navedenite
elementi ja sledi i izu~uva praktikata na izvr{uvawe na krivi~nite
sankcii vo nasoka {to vodi kon iznao|awe najadekvatni re{enija
za nivnata efikasna primena. Kako empiriska nauka taa go prou~uva
izvr{uvaweto na oddelnite vidovi sankcii vo soglasnost so karakteristikite
na osudenite lica i odrazot na na~inot na nivnoto izvr{uvawe
vrz re`imot i odnosite {to se sozdavaat vo op{testvenata zaednica
koga e vo pra{awe nivnata primena vo penitencijarnite ustanovi.
Vo taa smisla go sledi i postojano go verificira konkretnoto zna~ewe
na primenetite na~ini na izvr{uvawe i primenetite formi, metodi
i sredstva na andrago{ko i pedago{ko vlijanie. Vo tie istra`uvawa
sekoga{ se rakovodi od teoretskite soznanija za li~nosta na osudenoto
lice i prakti~nite problemi na izvr{uvaweto na sankciite
nastojuvaj}i da gi re{i i da gi dovede vo funkcionalno edinstvo.
Pritoa, ne izostanuva i `elbata za postojano sledewe i otkrivawe
novi soznanija {to mo`at da proizlezat od postavuvaweto na opredeleni
zdravorazumski hipotezi za sostojbite {to ne bile zabele`ani vo
praktikata.
4. Na krajot od ovie sogleduvawa sosema nakratko }e poso~ime
na nevozdr`anosta na onie stojali{ta spored koi penologijata mo`e
da se podeli na "normativna granka na penologijata" i "nau~na penologija"
36) . To~no e deka predmetot na penologijata e determiniran od
zakonskite ramki na izvr{uvaweto na krivi~nite sankcii, me|utoa,
contradictio in adjecto e zaklu~okot {to ottamu proizleguva za postoeweto
na nekakva granka na nauka {to nenau~no (administrativno) se
zanimava so primenata na pravoto. Od druga strana nema ni{to pove}e
od ~ista tautologija vo tvrdeweto deka "nau~nata penologija" e nauka
koja nau~no se zanimava so izvr{uvaweto na krivi~nite sankcii. Za
razlika od toa, sosema ispravno e tvrdeweto za podelba na izvr{no
krivi~no pravo kako posebna granka na pravniot poredok i penologijata
kako nauka koja se zanimava so prou~uvawe na krivi~nite sankcii
{to se regulirani so izvr{noto krivi~no pravo.
36)
Vidi: Kup~evi}- Mla|enovi}, R. op. cit, str. 29.
30

Izvr{noto krivi~no pravo pretstavuva posebna granka vo ramkite
na pravniot poredok za{to poseduva opredeleni karakteristiki
{to go ~inat razli~no od drugite granki na pravoto. Toa e prodol`enie
na krivi~noto pravo za{to se zanimava so vospostavuvawe sistem
na pravni pravila so koi se normira izvr{uvaweto na sankciite {to
bile izre~eni vrz osnova na normite na materijalnoto i procesnoto
krivi~no pravo. Ako kon ova se dodade deka potrebata od postoewe na
izvr{noto krivi~no pravo se opravduva so za{tita na opredeleni osobeno
va`ni op{testveni interesi toga{ se doa|a do prifatliva definicija
od koja mo`e da se zaklu~i koi se negovite karakteristiki i
zo{to slu`i, odnosno zo{to voop{to postoi izvr{noto krivi~no
pravo. Ottamu pozitivnoto izvr{no krivi~no pravo e sistem na pravni
propisi so koi zaradi za{tita na opredeleni odnosi (za{tita na
op{testvoto od kriminalitetot) se regulira organizacijata i na~inot
na izvr{uvaweto na krivi~nite sankcii.
Penologijata vo svoite prou~uvawa poa|a od pozitivnoto izvr{no
krivi~no pravo. Me|utoa, nejzinata zada~a ne se ograni~uva na
tolkuvawe na propisite na izvr{noto krivi~no pravo i nivno izlo-
`uvawe vo opredelen sistem na poimi i instituti. Pokraj nivnoto
prou~uvawe onaka kako {to tie se dadeni vo zakonite za izvr{uvawe
na krivi~nite sankcii (de lege lata), penologijata poka`uva i interes
{to e naso~en kon prou~uvawe na nivnata op{testvena sodr`ina so
ogled na mo`nostite za nivno menuvawe vo idnoto pravo (de lege ferenda).
Ottuka proizleguva deka penologijata vo prv red e pravna nauka.
Taa go prou~uva, preispituva i dava predlozi za menuvawe na toj sistem
na pravni propisi vo soglasnost so nau~nite soznanija {to uka`uvaat
na opredeleni zakonitosti vrz ~ija osnova mo`e da se dojde do
posigurni re{enija {to se vo soglasnost so op{testvenite potrebi.
Me|utoa, penologijata ne se ograni~uva samo vrz sistematska obrabotka
na pravnite normi i instituti koi se odnesuvaat na izvr{uvaweto
na krivi~nite sankcii. Taa dlaboko navleguva najprvin vo krivi~noto
pravo nastojuvaj}i da go preispita sistemot na postojnite krivi~ni
sankcii, no i vo sferata na drugite nau~ni oblasti vo koi e sodr`ana
teoretska i empiriska gra|a vo vrska so krivi~nite sankcii, osudenoto
lice i li~nosta na ~ovekot voop{to. Primenata na dijalekti~kiot
metod i interdisciplinarnata postavenost na sovremenite nauki
nalaga osnovnite penolo{ki poimi da se posmatraat i kako op{testveni
pojavi {to zna~i dlaboko da se navleze vo nivnata op{testvena
sodr`ina. Vrz taa osnova se gradi sovremenata penologija koja zna~i
napredok i nadminuvawe na klasi~niot praven dogmatizam. Vrz taa
osnova izu~uvaweto na pozitivnoto izvr{no krivi~no pravo se postavuva
na edno povisoko, polivalentno nau~no ramni{te od koe najdobro
se doa|a do osnovnite na~ela vrz koi se zasnova pozitivnoto izvr{no
krivi~no pravo, negovite osnovni poimi i instituti i nivniot me|useben
odnos vo funkcija na pouspe{na borba protiv kriminalitetot.
31

III. METODI NA PENOLOGIJATA
Pove}e pati naglasivme deka penologijata e pravna nauka koja
{to vo soglasnost so principite {to gi nalaga pravoto nastojuva da
iznajde najefikasni re{enija za represivno suzbivawe na
kriminalitetot. Od tie pri~ini taa nu`no se koristi so pravniot
(dogmatski) metod so koj treba da se otkrie i objasni sodr`inata i
zna~eweto na propisite od oblasta na izvr{uvawe na krivi~nite
sankcii. Toj metod se zasnova vrz tri metodolo{ki tehniki: 1.
tolkuvawe na zakonot, 2. opredeluvawe na poedini poimi i instituti
i 3. izgradba na osnovnite na~ela vrz koi treba da se zasnova sistemot
i celite na izvr{uvaweto na krivi~nite sankcii voop{to i sekoja od
niv poedine~no.
1. So tolkuvaweto na zakonot za izvr{uvawe na krivi~nite
sankcii se otkriva smislata i zna~eweto na toj zakon. Stanuva zbor za
evolutivno tolkuvawe na zakonskite propisi ~ija smisla se bara vo
aktuelnito zna~ewe na upotrebenite zborovi. Po odnos na pra{awata
za neophodnosta na vakvoto toluvawe, negovite vidovi, metodi i
tehniki mutatis mutandis va`i seto ona {to za ovoj problem se govori
vo krivi~noto pravo 37) . Taka na primer vo zavisnost od subjektite {to
go vr{at ovde se pravi razlika me|u avtenti~no tolkuvawe, tolkuvawe
{to go dava Ministerstvoto za pravda, i doktrinerno tolkuvawe.
Tolkuvaweto spored obem mo`e da bide ekstenzivno i restriktivno.
I najposle, so ogled na primenetite metodolo{ki postapki i
ovde se javuva potrebata od gramati~ko, logi~ko, sporedbeno, sistematsko
i teleolo{ko tolkuvawe.
2. Slednata metodolo{ka tehnika slu`i za formirawe na
osnovnite poimi i instituti na izvr{noto krivi~no pravo. Samata
postapka zapo~nuva so analiza na site propisi zaradi pronao|awe i
izdvojuvawe na onie {to sodr`at zaedni~ki elementi (generalizacija)
i otfrlawe na onie {to nemaat takov karakter. Zbirot na
zaedni~kite elementi go dava poimot na eden op{t institut na
izvr{noto krivi~no pravo. Pritoa treba da se ima vo vid deka ako
samiot zakonodavec izvr{il voop{tuvawe na poedini instituti na
izvr{noto krivi~no pravo, toga{ samo so analiza na zakonskite
poimi treba da se utvrdat negovite elementi, a potoa istite da se
utvrdat po logi~en red i najposle da se formuliraat nau~ni
definicii na poedini instituti. 38) .
3. Poslednata postapka za primena na dogmatskiot metod e
izgradba na na~elata na sistemot na izvr{uvawe na krivi~nite
sankcii vrz baza na logi~ko i mislovno povrzuvawe na ve}e grupiranite
poimi i instituti.
37)
Za proniknuvawe vo su{tinata na ovie problemi smetame deka e dovolno ako
upatime na mo{ne koncizniot i slikovit pregled {to vo vrska so tolkuvaweto na
krivi~nite zakoni go dava Marjanovi}, \ Krivi~no pravo, op{t del, Studentski zbor,
Skopje, 1988, str. 85-96
38)
Vidi: @ivanovi}, T. Krivi~no pravo, op{ti deo, Beograd, 1935, kwiga I, str. 24-25.
32

Primenata na vakviot klasi~en pravnodogmatski metod e
nesomnena potreba za prou~uvawe i prakti~na realizacija na
izvr{noto krivi~no pravo, no ne i dovolna za postignuvawe na sovremenite
zada~i {to se postavuvaat pred penologijata. So ogled na toa
deka ovde ne se raboti za zakosteneti, zasekoga{ dadeni instituti,
tuku za op{testveni pojavi {to se ispolneti so materijalna sodr`ina
i se nao|aat vo postojan razvoj i menuvawe, nu`no e nivnoto
razgleduvawe i od sociolo{ki, psiholo{ki, andrago{ki i drugi
aspekti. Ottamu i potrebata pokraj dogmatskiot metod vo penologijata
da se primenuvaat i niza drugi nau~ni metodi i tehniki. So nivna
pomo{ se vr{i seopfatno posmatrawe i prou~uvawe na penolo{kite
problemi ne samo od pravno stojali{te tuku i od aspekt na nivnata
op{testvena i individualna uslovenost. A vo zavisnost od priodot
kon li~nosta na osudenikot kako centralna figura na penolo{kite
procesi vo sovremenite uslovi se aktueliziraat dva osnovni
metodolo{ki pristapi. Prviot pristap e sociolo{ki orientiran, a
vtoriot e klini~ki.
Za prviot metodolo{ki pristap e karakteristi~no tvrdeweto
deka vo prou~uvaweto na penologijata treba da bide osnoven sociolo-
{kiot metod so ogled na toa deka nejzinite osnovni instituti se
proizvod na opredeleni op{testveni odnosi {to izviraat od samoto
op{testvo. Vo taa smisla se forsira primenata na op{tiot marksisti~ko-dijalekti~ki
metod i vrz nego nadovrzanite posebni sociolo-
{ki metodi i metodolo{ki tehniki na nabquduvawe, anketa i
intervju, eksperiment, sporeduvawe i sl. Vo penolo{kite istra`uvawa
~esto se koristat i statistikata i statisti~kata metodologija vo
funkcija na objasnuvawe na sociolo{kite aspekti na izvr{uvawe na
krivi~nite sankcii. Vo site ovie slu~ai doa|a do prilagoduvawe na
metodite vrz edna specifi~na populacija na lica sprema koi se
primenuva opredelena krivi~na sankcija, zaradi nivno prou~uvawe ne
kako prost zbir na osudenici, tuku kako eden specifi~en op{testven
fenomen 39) . Vrz taa osnova se doa|a do bogata penolo{ka gra|a za
penolo{kite problemi od koja mo`at da se izvle~at zna~ajni
teoretski soznanija i objasnuvawa.
Od druga strana klini~ki orientiranite penolozi insistiraat
vrz primena na razni metodi na zapoznavawe na li~nosta na
osudenikot. Ottamu e razbirlivo nivnoto zalagawe za takvi istra`uvawa
vo koi }e dominira primenata na medicinski, psiholo{ki i
psihijatriski metodi. Me|u niv posebno se istaknuvaat metodite na
biolo{ko prou~uvawe na li~nosta, metodot na individualen slu~aj
(case stady ili life history method) i sociometriskata tehnika, testovi,
sociodrama, psihodrama, psihoanaliza i sl. Na toj na~in elementite
{to go so~inuvaat predmetot na penologijata se posmatraat vo svetli-
39)
"Osudeni~kata populacija, koja e sostavena od golem broj osudeni lica na razli~ni
krivi~ni sankcii, ne pretstavuva prost zbir na razli~ni poedini slu~ai, tuku se
javuva kako kvalitativno nova pojava koja proizveduva odnosi vnatre vo samata nea no
i so op{testvoto preku soodvetna organizacija, institucii za izvr{uvawe na
sankciite" Arnaudovsi, Q. op cit. str.63
33

nata na individuata kako subjekt na izvr{uvaweto na krivi~nite
sankcii. Ottamu se crpat zna~ajni pokazateli za adekvatnosta na
izbraniot vid krivi~ni sankcii so ogled na celite i uslovite na
nivnata primena sprema konkretnite osudeni lica. Seto toa e od
izvonredna va`nost za re{avawe na prakti~ite problemi svrzani so
izvr{uvaweto na sankciite.
Ona {to e zaedni~ko za dvata pristapi e upotrebata na posebni
nau~ni metodi ~ija {to primena treba da pridonese za iznao|awe
najsoodvetni merki za tretman vo procesot na resocijalizacijata i
socijalnata adaptacija na osudenite lica. Bitno e natamu toa {to
pridr`uvaj}i se kon upotrebata i prilagoduvaweto na razni metodi od
drugi nau~ni oblasti ovie pristapi nastapuvaat od pozicija na zaemna
isklu~ivost. Karakteristi~no e i toa {to i edniot i drugiot pristap
iako ne go negiraat zna~eweto na pravnata metoda nepravedno mnogu
gi stesnuvaat ramkite na nivnata primena i ñ pridavaat samo
sekundarno zna~ewe. Vakvite stavovi treba da se izlo`at na kritika.
Najprin zaradi ograni~enosta na ovie pristapi samo vrz onie metodi
{to se naso~eni kon problemite vo vrska so ostvaruvaweto na
resocijalizacijata. Poradi toa ostanuvaat zapostaveni
istra`uvawata za ostanatite celi na krivi~nite sankcii i verifikacijata
na nivnoto zna~ewe za suzbivawe na kriminalitetot. Posebna
kritika zaslu`uva vospostavuvaweto na isklu~iv odnos sprema
metodite {to treba da pridonesat za otkrivawe i objasnuvawe na
op{testvenite, odnosno individualnite aspekti na izvr{uvaweto na
krivi~nite sankcii. Nivnata zaedni~ka komplementarna primena ne
treba nitu mo`e da se izbegnuva vo edno penolo{ko istra`uvawe {to
saka da bide vo funkcija na ostvaruvawe na sistemskite zada~i vo ovaa
nau~na oblast. Na krajot mora da se istakne deka problemot na
mestoto, karakterot i primenata na pravniot metod ne e pra{awe {to
treba da se posmatra vo sprotivstavenost i sudir so metodite od
drugite nau~ni oblasti. Negovoto zna~ewe }e bide sekoga{ prisutno i
aktuelno za{to se raboti za nauka {to ne mo`e da se oddeli od svojata
osnovna predmetna opredelenost.
Od ovie razgleduvawa proizleguva deka penologijata nema
sopstven metod na istra`uvawe. Toa vo osnova e to~no, no ne e zadovolitelno
objasnuvawe. Imeno i pokraj toa {to za obrabotka na svojot
predmet penologijata ne nudi sopstveni metodi tuku se koristi so
mnogu metodi {to im se svojstveni na drugite nauki, za nea e
specifi~no {to ovie metodi gi prilagoduva na svoite potrebi. Na toj
na~in ne se negira faktot deka penologijata e zavisna od drugi nauki
vo pogled na metodite so koi se slu`i, no ednovremeno ne se negira ni
nejzinata samostojnost za{to na toj na~in postapuvaat i mnogu drugi
nauki: sociologijata ili krimnologijata na primer. Vo uslovi na
isprepletenost i zaemna povrzanost na site pojavi vo op{testvoto,
vsu{nost, i te{ko mo`e da se najdat nau~ni disciplini {to nemaat
ednakvi ili pribli`no ednakvi metodi na istra`uvawe. Ottamu i
potrebata od prilagoduvawe na tu|i metodi kon sopstveniot predmet
{to vo su{tina zna~i izgradba na posebni tehniki vo ramkite na edni
isti metodi. Spored toa i metodite so koi penologijata ja ostvaruva
34

svojata zada~a mo`at da bidat razli~ni, no i originalni so ogled deka
sekoga{ se zavisni od prirodata na izre~enata krivi~na sankcija i
li~nosta na osudenoto lice.
35

36

G L A V A III
PENOLOGIJATA I NEJZINIOT ODNOS SO
DRUGITE NAUKI
Penologijata e tesno povrzana so mnogu nau~ni diciplini {to
ñ sÒ od pomo{ vo procesot na nau~noto poznavawe. Vo sovremeni
uslovi ne mo`e da se zamisli nejziniot razvoj bez iskoristuvawe na
nau~nite znaewa i iskustva od podra~jeto na onie disciplini koi od
razli~ni stojali{ta go prou~uvaat kriminalitetot kako slo`ena
individualna i op{testvena pojava i izgraduvaat metodi za negovo
spre~uvawe i suzbivawe. Takvata vrska na penologijata e mnogu tesna
so tn. srodni disciplini no i so drugite nauki ne e ni{to pomalku
izrazena. So ogled na toa deka penologijata vo osnova e pravna disciplina
bi mo`elo sepak da se ka`e deka taa osobeno povrzana so
naukite od krivi~nopravnata oblast. Toa se onie pravni i vonpravni
disciplini {to posebno (neposredno) se zanimavaat so prou~uvawe na
kriminalitetot. Me|u nau~nite disciplina {to zaedno u~estvuvaat i
zaemno se dopolnuvaat vo borbata protiv raznite pojavni oblici na
kriminalitetot vo prv red se izdvojuva krivi~noto pravo, kriminologijata
i kriminalnata politika. Bez nivna pomo{ ne bi mo`elo da se
zamisli razvojot na penologijata kako teoretska i prakti~na
disciplina.
Vo drugiot krug nauki od ~ii steknati iskustva zavisi
teoretskiot i aplikativniot dostrel na penologijata vleguvaat sociologijata,
pedagogijata i andragogijata, psihologijata, psihijatrijata
i nekoi drugi pomalku zna~ajni nau~ni disciplini. Vo otsustvo na
interdisciplinaren pristap {to bi go ovozmo`il iskoristuvaweto
na soznanijata na onie op{testveni nauki, penologijata vo celost bi
se podudirala so izvr{noto krivi~no pravo. Vo sprotivno taa se
dobli`uva do individualnite faktori i op{testvenite odnosi i
vlijanija vrz ~ija osnova ne samo {to polesno gi utvrduva okolnostite
do koi potpiraj}i se vrz sopstveniot predmet i metodi ne mo`e da
dosegne, tuku se doveduva vo sostojba da izgradi razvien sistem za
primena na krivi~ni sankcii {to uspe{no mo`e da se nosi so
op{testveno opasnite povedenija. Takvata povrzanost na penologijata
so srodnite i dopolnitelnite nauki ja nalo`uva potrebata od
poprecizno utvrduvawe na nivnite odnosi zaradi sogleduvawe kako na
dopirnite to~ki, taka i na razlikite {to se vo vrska so predmetot na
ovie nauki i nivniot razli~en pristap kon opredeleni aspekti na
kriminalitetot. Takvoto razgrani~uvawe dobiva posebno zna~ewe za
opredeluvawe na mestoto na nekoja disciplina vo sistemot na naukite
i za natamo{niot razvoj na sekoja od ovie nauki posebno za{to e vo
37

funkcija na nivnoto precizno predmetno ome|uvawe. Na toj na~in se
sozdavaat pretpostavki za pogolema egzaknost na soznanijata i uslovi
za nivno poprecizno ekspoloatirawe kako i natamo{no komparativno
i kompleksno objasnuvawe na pojavite od aspekt na konkretno dadenata
nauka.
I. PENOLOGIJATA I KRIVI^NOPRAVNITE NAUKI
1. PENOLOGIJATA I KRIVI^NOTO PRAVO
Za opredeluvawe na predmetot na penologijata od posebno
zna~ewe e sogleduvaweto na nejziniot odnos so krivi~noto pravo.
Krivi~noto pravo i penologijata se posebni samostojni nau~ni disciplini.
Vo dvata slu~ai se raboti za sistem na nau~ni znaewa {to se
odnesuvaat na suzbivawe na kriminalitetot. Krivi~noto pravo gi
prou~uva krivi~nite dela, uslovite na krivi~nata odgovornost i
krivi~nite sankcii {to se propi{ani za tie dela. Penologijata od
svoja strana se zanimava so osudenite lica i iznao|awe najsoodvetni
re{enija za izvr{uvawe na krivi~nite sankcii. Ottamu lesno se
izvlekuva zaklu~ok deka prou~uvaweto na krivi~nite sankcii od
aspekt na nivnoto zna~ewe vo antikriminalnata praktika e od obostran
interes na ovie dve nauki. Pritoa od bitno zna~ewe e okolnosta
{to vo literaturata ne se osporuva deka krivi~noto pravo vo osnova
go opredeluva predmetot na penologijata. Toa e glavniot argument na
mnogu avtori {to go zastapuvaat stavot na koj mu se priklonuvam, deka
krivi~noto pravo i penologijata se izvonredno tesno povrzani nauki.
Za osnoven predmet na svoite prou~uvawa penologijata,
vsu{nost, go zema izvr{uvaweto na krivi~nite sankcii onaka kako
{to tie se postaveni vo krivi~noto zakonodavstvo vo koe ne samo {to
se opredeleni nivnite vidovi tuku i celite {to so niv treba da se
postignat. Celite na propi{uvaweto i izrekuvaweto na krivi~nite
sankcii i celite na nivnoto izvr{uvawe se ednakvi. Toj fakt uka`uva
na sodr`inskata povrzanost na materijalnoto i izvr{noto krivi~no
pravo i vrz niv izgradenite nauki na krivi~noto pravo i penologijata.
Vrz taa osnova mo`e da se ka`e deka ovde se raboti za takvi nauki {to
spa|aat vo edna ista nau~na oblast i so ogled na toa deka me|u niv e
sosema normalna zaemnata upatenost i obostrana zavisnost.
Dr`ej}i se vo ramkite na takvata zavisnost najprvin e zna~ajno
da se istakne deka site onie koi se zanimavaat so penolo{kata teorija
i praktika se dol`ni da gi primenuvaat soznanijata od oblasta na
krivi~noto zakonodavstvo i krivi~noto pravo za da ne zalutaat vo
sferata na socijalnata politika i iracionalniot humanizam koi {to
nemaat nikakva vrska so osnovnite postulati i krivi~nata
odgovornost, a vo toj kontekst nitu so glavnite na~ela na
antikriminalnata politika.
Od druga strana nivnata zavisnost proizleguva ottamu {to
krivi~noto pravo gi sledi penolo{kite istra`uvawa i vrz osnova na
nivnite rezultati vo koi se sodr`ani vrednosni ocenki i nau~ni
38

zaklu~oci vr{i izmeni, a po potreba i koreniti reformi vo sistemot
na krivi~nite sankcii. So toa {to krivi~nite sankcii gi prou~uva od
aspekt na efikasnosta na postavenite celi penologijata se javuva kako
komplementarna nauka vo odnos na krivi~noto pravo. So takviot
pristap penologijata manifestira aktiven odnos za{to doa|a do
soznanija {to vodat kon unapreduvawe i na ostanatite
krivi~nopravni normi i idei {to na bilo koj na~in se poka`ale
nenau~ni, nadminati i nedovolno usoglaseni so o~ekuvanite efekti od
primenata na krivi~nite sankcii. Na toj na~in penologijata nudi
nau~no verificirani soznanija {to krivi~noto pravo mo`e da gi
prifati vo unapreduvaweto na sistemot na krivi~nata represija i vo
zavisnost od dlabo~inata na tie promeni da gi prilagoduva ili menuva
i ostanatite krivi~nopravni instituti. Intenzitetot na promenite
vo polza na ednata ili drugata nauka zavisi od brojni okolnosti vo
~ija etiologija vo ovaa prilika ne mo`eme da navleguvame.
2. PENOLOGIJATA I KRIMINOLOGIJATA
Penologijata i kriminologijata se isklu~itelno tesno povrzani
disciplini bez ogled na toa {to penologijata vo osnova e normativna
nauka za razlika od kriminologijata koja i pokraj faktot {to
se zanimava so kriminalitetot e vonpravna krivi~na nauka. Kriminologijata
go prou~uva kriminalitetot sledej}i go od biolo{ki,
psiholo{ki, psihijatriski, sociolo{ki i drugi vonpravni stojali{ta
nastojuvaj}i preku svoite dve osnovni podra~ja na nau~en interes da gi
prou~i pojavnite oblici, strukturata i razvojot na kriminalnite
povedenija (kriminalna fenomenologija) i, pred sÒ, da gi utvrdi
korenite, pri~inite i uslovite ili tn. kriminogeni faktori na ovie
povedenija (kriminalna etiologija).
Penologijata e tesno povrzana so kriminologijata vo ~ii
ramki dolgo vreme be{e asimilirana i vo koja, spored misleweto na
nekoi avtori, taa i natamu treba da egzistira. Vo sovremeni uslovi
dominira stavot deka so ostvaruvaweto na uspe{nata individualizacija
na predmetot na svojot nau~en interes, penologijata ostvari
celosna samostojnost. Toa me|utoa, ne zna~i deka so odvojuvaweto na
krivi~noto pravo i kriminologijata, penologijata treba da se oddale~i
i izolira od naukite od koi izniknala. Toj fakt treba osobeno da
se naglasi za{to kriminologijata otsekoga{ pretstavuvala nau~no
teoretska osnova i nau~no metodolo{ka potkrepa za prodlabo~uvawe
na penolo{kite soznanija. Koncipiraweto i natamo{niot razvoj na
penologijata vo golem obem e zavisna od prou~uvaweto na li~nosta na
storitelot na krivi~noto delo i vo toj kontekst od primenata na ve}e
potvrdenite metodi i tehniki koi vodat kon verodostojni znaewa za
biopsihosocijalnata uslovenost na li~nosta i op{testveno
ekonomskite mo`nosti za nejzino uspe{no ostvaruvawe. Osobeno vo
penitencijarnata praktika kade {to se nalo`uva prezemawe na
raznovidni oblici i metodi na tretman nu`no e poznavaweto na
biokonstitucionalnite svojstva na ~ovekot, negoviot psihi~ki `ivot,
39

stavovi, naviki, vrednosni oreintacii i nivno manifestirawe vo
dadena socijana sredina 40) . Golem del od tie soznanija mo`e da pru`i
kriminologijata i nejzinite vo izvesna smisla ve}e osamostoeni
disciplini: kriminalnata biologija, kriminalnata antropologija,
kriminalnata psihologija i kriminalnata sociologija. Od faktot
deka ovie kriminolo{ki disciplini se dvi`at vo ramkite na
izolirano posmatrawe na kriminogenite faktori {to imaat sekundarno
vlijanie za javuvaweto na kriminalnite povedenija ne mo`e da se
ospori nivnoto golemo zna~ewe za zbogatuvaweto na soznanijata vo
vrska so li~nosta na osudenikot i nasokite za negovo menuvawe.
Nesomnenoto zna~ewe za kriminolo{kite isra`uvawa proizleguva
i ottamu {to dobienite rezultati mo`at da se koristat za
zazemawe ispravni stavovi i re{avawe na opredeleni problemi vo
normativnata oblast, t.e. vo sferata na izvr{noto krivi~no zakonodavstvo.
Se razbira pritoa deka golem del od kriminolo{kite soznanija
i predlozi ne smeat da se prifa}aat avtomatski, bez nivno kriti~no
preispituvawe i sogleduvawe vo svetlinata na op{testvenite uslovi,
sovremenite celi na krivi~nite sankcii i vistinskite mo`nosti za
nivnata prakti~na primena.
3. PENOLOGIJATA I KRIMINALNATA POLITIKA
Penologijata se nao|a vo tesna povrzanost i so kriminalnata
politika. Taa povrzanost i ovde e opredelena od zaedni~kiot predmet
na interes koj vo osnova se posmatra od razli~ni aspekti. Pra{aweto
- kako treba da se postapuva so lu|eto koi gi povreduvaat osnovnite
pravila na zaedni~koto op{testveno `iveewe i so toa gi o{tetuvaat
ili gi zagrozuvaat poedincite ili ~ove{tvoto voop{to, pretstavuva
osnoven predmet na kriminalnata politika 41) . Nejzinata osnovna
zada~a e vrz osnova na opredeleni celi da se izgradi efikasen sistem
na preventivni i represivni sredstva za suzbivawe na kriminalitetot.
Osnovnite celi na taa borba vrz planot na op{tata, posebnata i
individualnata prevencija gi definira kriminalnata politika. Vo
taa smisla predlaga prezemawe na raznovidni op{testveni merki i
akcii od ekonomski, socijalen, vospiten, zdravstven, mentalnohigienski
i drug za{titen karakter. Od druga strana celite {to
treba da se ostvarat vo oblasta na kaznenata politika so propi{uvawe,
izreknuvawe i izvr{uvawe na krivi~nite sankcii na kriminalnata
politika ñ se dadeni od strana na krivi~noto pravo i penologijata.
Toa me|utoa, ne zna~i deka i samata kriminalna politika ne mo`e da
40)
"Zemeno voop{to, mo`e da se ka`e deka vo penitencijarnata praktika i
penolo{kite istra`uvawa doa|aat do izraz elementi na kriminologijata - pri
ispituvaweto i klasifikacijata na osudenite lica, opredeluvaweto i primenata na
tretmanot, prognoziraweto na nivnoto povedenie i sli~ni pra{awa". Milutinovi},
M. op. cit. str. 87.
41)
Roxin, C, Prilog novijem razvoju kriminalne politike , JRKKP, 1990/4, str. 3.
40

sugerira merki so poinakva generalnopreventivna i specijanopreventivna
naso~enost. Vo toa se krie i osnovnata pri~ina zaradi koja
ovaa nauka treba da raspolaga so istra`uva~kite soznanija za efikasnosta
ili neefikasnosta na poedini krivi~ni sankcii {to gi
pru`a ili mo`e da gi pru`i penologijata.
Penologijata so svoeto izvr{no zakonodavstvo vo sovremeni
uslovi ima nezamenlivo kriminalno politi~ko zna~ewe tokmu zatoa
{to se koncipira i razviva vo duhot na postignuvawe na po{irokite
kriminalnopoliti~ki celi. Ottamu taa se javuva kako neophodna
disciplina vrz koja se potpira natamo{noto humanizirawe na represivnite
oblici za borba protiv kriminalitetot. Takvata orientacija
se gleda vo permanentnoto potisnuvawe na klasi~noto stradawe i
zastra{uvawe od domenot na specijanata prevencija i nejzino po~esto
oplemenuvawe so vospitni i kurativni sodr`ini.
Od druga strana i kriminalnata politika kako samostojna
disciplina od oblasta na krivi~nopravnite nauki ostvaruva povratno
vlijanie vrz natamo{niot teoretski podem na penologijata. Poa|aj}i
od svoite osnovni teoretski na~ela taa go anga`ira celokupniot
misloven potencijal i nau~no istra`uva~ki instrumentarium kon
takvi analizi so koi kriti~ki se ispituvaat i vrednuvaat
penolo{kite instituti. Vrz osnova na svoite ocenki taa nudi
predlozi {to go pottiknuvaat nivnoto natamo{no usovr{uvawe i
pribli`uvawe do sostojbite {to im odgovaraat na konkretnite
op{testveni i individualni potrebi. Nakratko, kriminalnata politika
ostvaruva zna~ajno vlijanie vrz penologijata i izvr{noto
zakonodavstvo, za{to inicira niza pra{awa od nau~en i prakti~en
karakter za poefikasno spre~uvawe na kriminalitetot.
II. PENOLOGIJATA I OSTANATITE NAUKI
1. PENOLOGIJATA I SOCIOLOGIJATA
Penologijata e povrzana i so drugite nauki ~ii {to znaewa i
iskustva mo`at da se koristat za razvivawe na najziniot teoretski
sistem i ostvaruvaweto na konkretnite zada~i vo antikriminalnata
praktika. Me|u niv vo prv red spa|a sociologijata. Sociologijata e
op{ta nauka koja gi prou~uva zakonitostite na nastanuvaweto i
razvojot na op{testvenite pojavi. So ogled deka kriminalitetot
pretstavuva masovna i individualna op{testvena pojava, nu`no se
javuva potrebata od iskoristuvawe na nejzinite teoretski i metodolo-
{ki soznanija vo vrska so ovoj fenomen. Kriminalitetot kako poseben
oblik na op{testveno povedenie vo osnova e posledica od
op{testvenite vlijanija {to proizleguvaat od materijalnata osnova
na op{testvoto i se manifestiraat kako op{testveni procesi i
odnosi me|u lu|eto. Toa {to vo centarot na tie procesi i odnosi e ~ovekot
kako nositel na kriminalnoto odnesuvawe i subjekt na primenetata
krivi~na sankcija e osnovnata pri~ina za negovata sociolo{ka
interpretacija i vo ramkite na penologijata.
41

So ogled deka za ovoj problem be{e govoreno vo ramkite na
opredeluvaweto na op{tiot teoretski pristap na penologijata ovde
}e se zadr`ime samo vrz podvlekuvawe na zna~eweto na sociolo{kite
prou~uvawa vo penitencijarnata oblast.
Kako {to imavme prilika da vidime, stanuva zbor za
sovremenata orientacija kon prou~uvawe na socijalnite aspekti na
zatvorskata zaednica zaradi nadminuvawe na uslovite i odnosite {to
vr{at negativno vlijanie vrz zatvorenicite i ja spre~uvaat nivnata
resocijalizacija i socijana adaptacija. Vo ovaa smisla se ~ini
dovolno ako se istakne deka vrz osnova na brojnite sociolo{ki istra-
`uvawa za vlijanieto na zatvorskata sredina, kako specifi~na
totalitarna op{testvena zaednica vo koja se prisutni dlaboki
vnatre{ni sprotivnosti, penologijata doa|a do neophodni soznanija za
povedenieto na osudenite lica. Toa povedenie e determinirano od
raznovidnite odnosi {to se ostvaruvaat vo edna izolirana sredina
me|u samite osudenici i na relacijata neformalen zatvorski sistem,
{to go so~inuva osudeni~kata populacija i nemu sprotivstaveniot
formalen zatvorski sistem, sostaven od penitencijarnata uprava. Vo
tie dinami~ni i mo{ne slo`eni odnosi osudenite lica nastapuvaat od
pozicija na svoite individualni i tesno grupni interesi i pritoa
ostvaruvaat razli~ni ulogi gradej}i specifi~na subkultura vo koja
posebno mesto dobivaat problemite na prizonizacijata (asimilacija
na osudenite lica vo zatvorskata kultura) i osudeni~kiot kodeks na
prisilno odnesuvawe. Takvite interakcii {to naj~esto se optovareni
so zaemna nedoverba i niza konfliktni situacii vo sodejstvo so
intenzivnata ~uvstvitelnost sprema zatvorskite deprivacii vodat
kon formirawe na osobeno negativni stavovi, ~uvstva i uveruvawa.
Seto toa zaedno vo zna~itelna mera go determinira osudeni~kiot
odnos i negovoto povedenie vo procesot na prevospituvaweto, a
ottamu i kon sevkupnite op{testveni vrednosti.
Efikasnoto izvr{uvawe na kaznite li{uvawe od sloboda vo
golema mera zavisi i od poznavaweto na ovie odnosi. Spored toa
penologijata ne smee da se ograni~i samo vrz prou~uvaweto na li~nosta
na osudenikot od stojali{te na negovite biopsihi~ki karakteristiki
tuku da gi zafati i vo sklop na realnite socijalni uslovi i
vlianija {to se ostvaruvaat vo penitencijarniot ambient. Bez sogleduvawe
na ovie socijalni odnosi ne mo`e da se o~ekuva uspe{no
ostvaruvawe na edna od celite na zatvoraweto - resocijalizacija na
osudenite lica. Vo taa smisla treba da se sfatat i podr`at istra`uvaweto
na ovie problemi. Pritoa ne smee da se izgubi od vid deka
poradi vakviot interdisciplinaren pristap penologijata ne se
pretvora vo sociolo{ka nauka. Za{to, ako taa napolno se izdvoi od
nejziniot predmet i postavi kako zasebna sociolo{ka, nauka toga{
ve}e ne bi se zanimavala so nau~na obrabotka na pozitivnoto izvr{no
krivi~no pravo {to se javuva kako neophoden uslov za negova primena
i natamo{en razvoj. Vakvata opasnost ja sogleduvaat duri i onie
avtori {to izri~no se izjasnuvaat deka penologijata e sociolo{ka
nauka. Taka na primer Arnaudovski spored koj "penologijata e
sociolo{ka nau~na disciplina po opredelenosta na predmetot, po
42

postavenosta na celite i po vidot na metodite {to se primenuvaat..."
pri razgleduvaweto na odnosot na penologijata so drugite nauki, me|u
koi ja pomestuva sociologijata, doa|a do zaklu~ok {to e vo
sprotivnost so ova tvrdewe. 42) Na toj na~in samo ja potvrduva
osnovanosta na stojali{teto deka penologijata sepak e prioritetno
pravna nauka.
2. PENOLOGIJATA I PEDAGOGIJATA (ANDRAGOGIJATA)
Odnosot na penologijata so pedagogijata e od golemo zna~ewe za
nejzinata prakti~na primena. Pedagogijata se zanimava so prou~uvawe
na obrazovanieto i vospituvaweto na mladite kako zna~ajni faktori
za formirawe na nivnoto op{testveno povedenie. So ogled na toa
deka i penologijata se zanimava so vospituvawe i prevospituvawe na
onie lica koi poradi otsustvo ili propusti vo ovie procesi se
re{ile na delinkventno povedenie nu`no e upatena kon teoretskite i
metodolo{kite dostignuvawa na pedagogijata. Me|utoa, so
vospituvaweto, prevospituvaweto i korekcijata na povedenieto na
maloletnicite ne se iscrpuva ova vlijanie. Resocijalizacijata i
socijalnata adaptacija se takov funkcionalen model {to se protega
vrz celokupnata osudeni~ka populacija na kazna zatvor {to zna~i deka
odnosot me|u vospitno-obrazovnite procesi i o~ekuvanoto pozitivno
op{testveno povedenie e ednakvo zna~aen i za polnoletnite
osudenici koi vsu{nost se i mnogu pobrojna kategorija. Od tie
pri~ini penolo{kite istra`uvawa i finaliziraweto na nejzinite
usilbi e zna~ajno i od aspekt na odnosot so andragogijata.
Andragogijata se zanimava so istite problemi kako i pedagogijata so
taa razlika {to vo centarot na nejzinoto vnimanie se vozrasnite
lica. Pritoa e specifi~no deka vo nejzini ramki se gradi i razviva
penolo{kata andragogija kako posebna granka na ovaa nauka 43) . Nejzina
zada~a e vrz osnova na eden prodlabo~en pristap da se dojde do takvi
formi, metodi i sredstva za vospituvawe i prevospituvawe na
osudenite lica {to }e pridonesat da se razvie osudeni~kata
sposobnost i volja za tvore~ki `ivot {to nema da bide vo sprotivnost
so op{testvenite pravila na povedenie.
3. PENOLOGIJATA I PSIHOLOGIJATA
42)
"Penologijata se koristi so teoretskite i prakti~ni soznanija na drugi nau~ni
disciplini. Vo su{tina kako penologijata se razviva, toa prostorot za sorabotka so
drugite nauki go pro{iruva. No, site ovie nau~ni disciplini so svoite predmeti ili
delovi od niv ne vleguvaat vo penologijata, tuku taa se koristi so niv i toa so onie
{to se od zna~ewe i interes na izvr{uvaweto na krivi~nite sankcii. Tie naj~esto
pomagaat vo ostvaruvaweto na celite postaveni so primenata i izvr{uvaweto na
krivi~nite sankcii". Arnaudovski, Q, op. cit. str. 52.
43)
Za poimot i predmetot na andragogijata i penolo{kata andragogija vidi: Ogrizovi},
M. Osnovi penolo{ke andragogije, Izd. {kole DSUP-NRH, Zagreb, 1956, str. 9-13.
43

Vo permanentnoto nastojuvawe kon unapreduvawe na nau~nata
misla i praktika na izvr{uvawe na krivi~nite sankcii penologijata
se koristi i so soznanijata na psihologijata. Psihologijata e nauka
koja gi prou~uva psihi~kite svojstva na ~ovekot i vnatre{nite
etiolo{ki faktori na negovoto povedenie. Od raznovidnosta na tie
elementi, nivnata funkcija i intenzitetot na nivnata povrzanost
zavisi vidot i karakterot na ~ovekovoto op{testveno, a vo tie ramki
i na protivop{testvenoto povedenie. So ogled na toa deka eden od
su{testvenite aspekti na penolo{kiot interes e soznavaweto na
mo`nostite za pozitivno menuvawe na li~nosta na osudenoto lice taa
mora da gi sledi sovremenite soznanija za psiholo{kata struktura i
dvi`e~kite sili na ~ovekovata aktivnost. Od tie pri~ini u{te na
po~etokot na izvr{uvaweto na krivi~nite sankcii od institucionalen
karakter se pristapuva kon psiholo{ko prou~uvawe na osudenoto
lice. Na toj na~in se objasnuvaat negoviot karakter, temperamentot,
inteligencijata, negovite nagoni, potrebi, motivi, frustracii, ~uvstva
stavovi i predrasudi, sklonosti i naviki i raznovidnite
interesi i vrednost. Poznavaweto na osobinite na li~nosta i formite
na negovata reakcija dobiva posebno zna~ewe vo zatvorskite ustanovi
poradi karakterot na socijalnite interakcii {to se javuvaat
kako isklu~itelno nepovolni navore{ni drazbi vrz duhovniot `ivot
na opredeleni individui.
Od prethodnoto ne e te{ko da se zabele`i deka vo svojot
pristap kon psiholo{kite problemi penologijata glavno se rakovodi
od interesot za onie isti pra{awa za koi stana zbor pri opredeluvaweto
na nejziniot odnos so sociologijata. Ottamu se postavuva pra{aweto
na koja od ovie dve nauki (sociologijata ili psihologijata) ñ
pripa|a prioritetna zasluga za prodorot na ovoj zna~aen izvor na
soznanija za penologijata. To~en odgovor e deka za toa se podednakvo
zaslu`ni obete nauki. Ili poprecizno, od nivniot samostoen razvoj
iznikna edna posebna nau~na disciplina nare~ena socijalna
psihologija {to prodlabo~eno se zanimava so povedenieto na ~ovekot
vo opredeleni grupi i zaednici. Sociopsiholo{kite ili psihosocijalnite
aspekti na zatvorskata zaednica se poseben predmet od interes
na ovaa nauka. Nejzinite soznanija imaat golema primena vo penologijata,
a toa e dovolna pri~ina za natamo{no sledewe na nejzinite
rezultati bez ogled na akademskiot spor okolu toa dali socijalnata
psihologija e posebna granka na sociologijata ili psihologijata. Toa
me|utoa, ne zna~i deka penologijata ne se interesira i za problemite
{to se od po{irok interes na psihologijata dokolku se makar i od
najmalo zna~ewe za pocelosno osvetluvawe na nekoi od nejzinite
potrebi vo vrska so izvr{uvaweto na krivi~nite sankcii.
4. PENOLOGIJATA I PSIHIJATRIJATA
Naru{enite psihi~ki sostojbi i psihi~kiot `ivot na ~ovekot
samostojno ili vo sodejstvo so drugi faktori ima bitno vlijanie vrz
javuvaweto na kriminalitetot. So utvrduvaweto na organskite i
44

fizilo{kite pri~ini za javuvawe na du{evnite rastrojstva i psihozite
kako pote{ki formi na du{evni zaboluvawa se zanimava psihijatrijata.
Etiolo{koto zna~ewe na ovie rastrojstva vrz javuvaweto na
kriminalitetot e od interes na kriminologijata, a so nivnoto konkretno
zna~ewe pri ocenkata na krivi~nata odgovornost i kaznivost se
zanimava sudskata psihijatrija. Site ovie avtonomni nau~ni
disciplini zaedno i poedine~no se mo{ne va`ni izvori na soznanija
za penologijata. Vo su{tina se raboti za niza psihijariski znaewa
{to ovozmo`uvaat kompletno utvrduvawe na okolnostite {to gi
opredeluvaat mo`nostite i granicite na posakuvanite efekti od
primenata na kaznite i merkite na bezbednost vrz opredelena kategorija
storiteli na krivi~ni dela. Imeno od karakterot i stepenot na
du{evnoto rastrojstvo i zaboluvawe vo prv red zavisi izborot na
krivi~nata sankcija i vo tie ramki potrebata od neizostavno lekuvawe
so primena na psihijatriski metodi i sredstva. Pritoa ne smee da
se zaboravi deka vo najgolem broj slu~ai na vakvi zaboluvawa
insistiraweto vrz resocijalizacija na osudenite lica nema nikakva
smisla i zna~ewe. Duri i onamu kade {to spored tvrdeweto na nekoi
avtori postojat kakvi-takvi preduslovi i nade`i za postignuvawe na
delumna resocijalizacija, odnosno socijalna adaptacija, kon ovaa cel
na kaznata treba da se pristapi so golemi rezervi.
Pri utvrduvaweto na odnosot na penologijata so psihijatrijata
od aspekt na izvr{uvaweto na kaznite li{uvawe od sloboda posebno
zna~ewe dobiva pra{aweto za vlijanieto na zatvorskite uslovi vrz
javuvaweto na zatvorskite patopsihi~ki reaktivni sostojbi. Za
razlika od prethodniot slu~aj kade {to stanuva zbor za du{evno
rastroeni i bolni lica {to obi~no vo takva sostojba go izvr{ile
krivi~noto delo, ovde se misli na obratni slu~ai. Imeno kaj
opredelen broj na osudenici vleguvaweto vo edna specifi~na
mikrozaednica vo koja na site nivoa vladee eden poseben re`im na
odnosi mo`e da ostvari katastrofalni posledici. Vo takvi uslovi
mo`e da dojde do rastrojstva na nivniot psihi~ki `ivot {to se
manifestiraat vo oblik na psihi~ki nemirni sostojbi, psihogeni
depresivno stra{livi sostojbi, psihogeni sostojbi na promenlivi
afekti, psihogeni halucinativni sostojbi, psihogena voobrazenost i
opsednatost so naludni~avi idei i psihogeni mra~ni sostojbi (pseudodemencija,
puerilismus, faksen sindrom, ganzer sindrom) 44) . Od druga
strana kaj poedini lica {to vo sebe nosat prikrieno latentno
du{evno zaboluvawe (mo`no e i krivi~noto delo da go izvr{ile vo
takva sostojba) stapuvaweto vo zatvorska ustanova mo`e da predizvika
duri i pojava na vistinski psihozi. Seto toa e zna~aen indikator kako
za sozdavawe pozdravi uslovi i odnosi vo samiot zatvor zaradi
izbegnuvawe na navedenite konsekvencii, taka i za promena na
penitencijarniot so psihijatriski tretman i lekuvawe vo specijalni
ustanovi.
Penologijata ostvaruva tesni odnosi i so mnogu drugi
44)
Jevti}, D. Sudska psihopatologija, Medicinska knjiga, Beograd-Zagreb, 1960
45

op{testveni i prirodni nauki kako na primer so filozofijata, etikata,
etnologijata, medicinata vo ~ija eksplikacija ovde ne mo`eme da
navleguvame. Me|utoa, i eden vakov sumaren prikaz na me|usebnite
odnosi, logi~kata povrzanost i me|usebnite vlijanija na penologijata
so del od krivi~nopravnite i nekoi od pova`nite op{testveni nauki
e dovolen za da se podvle~e nejzinata uslovenost, potrebata od
potpirawe i iskoristuvawe na koncepciite, na~elata, istra`uva~kite
metodi i empiriskite rezultati od drugi nau~ni oblasti. Toj fakt
i dava interdisciplonaren i multimetodolo{ki karakter so {to ni
najmalku ne se namaluva nejzinata samostojnost i nejzinoto nau~no i
op{testveno zna~ewe.
Naprotiv, gornite karakteristiki pretstavuvaat edno od
nejzinite bitni obele`ja i dvi`e~ki sili za natamo{no vtemeluvawe
na nejziniot osnoven predmet na interes.
46

II DEL
POJAVA I RAZVOJ NA KAZNUVAWETO
47

48

G L A V A I
ISTORISKI RAZVOJ NA OBLICITE NA
OP[TESTVENATA REAKCIJA VRZ NEGATIVNITE
ODNESUVAWA
Op{testvenata reakcija vrz negativnite odnesuvawa ne e
pojava so koja za prv pat se sretnal sovremeniot ~ovek. Taa ne e
pragmati~na tvorba {to od skoro se ostvaruva vo za{titata na ~ovekovite
dobra i vrednosti, tuku vekovna nu`nost {to se vrzuva so
javuvaweto na najranite povedenija {to bile vo sprotivnost so osnovniot
streme` na lu|eto kon zaedni~kiot `ivot. Istorijata poka`a
deka takviot streme` mo`e da se obezbedi samo so po~ituvawe na
opredeleni pravila na odnesuvawe. Preku tie pravila sekoe op{testvo
nastojuva da go ovozmo`i po~ituvaweto na redica zabrani i
naredbi kako osnovni uslovi za opstanok i razvoj na zaemnite interesi
i vrz niv zasnovanite me|u~ove~ki odnosi. Istorijata me|utoa, go
poka`uva i toa deka ~ovekot nikoga{ ne bil spremen da se li{i od
svojata individualnost vo tolkava mera koja }e zna~i bezuslovno
po~ituvawe na op{testvenata regulativa. Na toa jasno uka`uvaat
negovite ekcesni povedenija {to od niza pri~ini se javile u{te vo
primitivnite vrz osnova na krvno srodstvo najcvrsto postaveni
oblici na op{testvenost. Otamu e sosema razbirliva potrebata za
negativna reakcija na site op{testva za spre~uvawe i suzbivawe na
povedenijata so koi vo po~etokot nesvesno, a podocna i svesno se
nastojuvalo da se naru{i ili razbie op{testveniot poredok i zaedni-
~kiot `ivot na lu|eto zaradi ostvaruvawe na bilo kakvi poedine~ni
ili tesno grupni interesi. So taa reakcija ednostavno se nastojuva da
se podr`i izbranata nasoka na op{testenoto dvi`ewe i da se za{titi
od site onie sili {to se obiduvaat da ja popre~at ili smenat taa
nasoka. Od nejzinata prvobitna emocionalna zasovanost koja {to
mnogu potse}a na fizikalniot zakon na inercija pa se do fazata na
nejzinata racionalna izdignatost, vo op{testvenata reakcija se gleda
prikladnost na sredstvata {to mo`e da gi nateraat poedincite na
lojalen odnos kon zaednicata. Vo taa smisla se sozdavaat najrazli~ni
formi na op{testvena kontrola {to se manifestiraat vo
neodobruvawe i prekor koi vo zavisnost od ja~inata na
protivop{testvenite povedenija go menuvaat intenzitetot na svojata
represivnost. Pritoa e bitno deka i oblikot i intenzitetot na
izbranata reakcija vo krajna linija se opredeleni od materijalnite
uslovi na op{testveniot `ivot, od koi {to, vsu{nost, e opredelena i
su{tinata na postavenite pravila na po`elnoto odnesuvawe.
Od prou~uvawe na formite na op{testvena reakcija nivniot
49

azvoj i promeni vo golem obem zavisi sfa}aweto i perspektivite na
sovremenite metodi za odbrana od kriminalitetot. No toa ni najmalku
ne e lesna zada~a. Problemot go uslo`nuvaat skromnosta ili
posrednosta na istoriskite izvori koi ne sekoga{ ovozmo`uvaat
dokraj da se otkrijat site formi na reakcija osobeno vo nivnata
konkretna motiviranost i primena. Pokraj toa niz svojot dolg istoriski
razvoj mnogubrojni oblici na reakcija ~estopati zaemno se
prepletuvaat ili pak kumulativno se ostvaruvaat {to ponekoga{ go
pravi mnogu te{ko nivnoto hronolo{ko razlikuvawe i dosledno
sproveduvawe. Pa sepak ako dr`avata se zeme kako biten indikator za
karakterot na op{testvenoto povrzuvawe mo`e da se dojde i do
pojdovnata osnova za pregledno razbirawe na diferecijacijata i dinamizmot
na op{testvenoto reagirawe. Vo taa smisla se pravi osnovna
razlika me|u reakcijata na najstarite predklasni zaednici i onaa od
periodot na klasno organizirano op{testvo. Za prviot period e
karakteristi~no naru{uvaweto na obi~ajnite nepi{ani pravila {to
va`ele vo prvobitnoto op{testvo i soodvetno na toa oblicite na
spontana ili neorganizirana reakcija. Vo vtoriot period se vr{i tn.
institucionalizirana, organizirana ili javna reakcija sprema
prekr{itelite na pi{anite normi vo forma na zakon zad koja {to
stoi dr`avata so svojot aparat za prisilba.
I. OP[TESTVENA RAKCIJA VRZ EKSCESNITE
POVEDENIJA
1. Za razbirawe na pojavata i oblicite na op{testvenata
rekcija vo prvata vremenski najdolga op{testveno ekonomska formacija
45) va`no e da se ima predvid konkretnata op{testvena situacija
{to deluvala vo procesot na materijalniot `ivot vrz formiraweto i
razvojot na svesta i izgradbata na raznovidnite pretstavi na primitivnite
lu|e. Ottamu i potrebata da se potsetime deka prvobitnata
zaednica se karakterizira so isklu~itelno naturalno proizvodstvo
postaveno vrz krajno nisko nivo na proizvodnite sili. Vo uslovi na
zaedni~ka (op{testvena) sopstvenost se nametnuva{e na~eloto na
ednakvost pri podelbata na proizvodstvoto, a taa ednakvost se
odrazuva{e i vrz ramnopravnosta vo ostvaruvaweto na elementarnite
op{testveni odnosi. Poradi permanentniot nedostig na sredstva za
egzistencija sekoe naru{uvawe na na~eloto na ednakva podelba na
siroma{tvoto sozdava{e opasnost za opstanokot na zaednicata. Od
druga strana istata skromna proizvodna praktika ja predizvikuva{e i
ograni~enosta na ~ovekovite soznanija. Nepoznavaweto na osnovnite
prirodni zakonitosti sozdava{e nesigurnost kaj lu|eto. Tie se ~uvstvuvaa
minijaturni, nemo}ni i ni{to`ni pred brojnite sili ~ie{to
dejstvo ne mo`ea da go objasnata pa spored toa nitu da go predvidat, a
45)
Se pretpostavuva deka prvobitnoto op{testvo traelo okolu sedumstotiniilijadi
godini. Vidi: Fiamengo, A. Osnovi op~e sociologije (XII izdanje) Narodne novine, Zagreb,
1976, str. 359.
50

najmalku da go kontroliraat. Primitivnite lu|e se ~uvstvuvaa
progoneti od razli~ni nesre}i: nasilna smrt, razni bolesti, nemawe
sre}a vo lovot i ribolovot, neplodni godini, poraz vo vojni i sl.
Poradi otsustvoto na pri~insko i racionalno objasnuvawe, site ovie
nastani vo glavite na toga{niot ~ovek bea lesno povrzuvani so
li~niot i neprijatelski odnos na `rtvata i zlokobnite sili. Seto ona
{to pred niv se slu~uva{e dobiva{e izgled na provokacija, odmazda
ili kazna za ne{to {to primitivniot ~ovek ponapred go storil.
Navidum nema{e nikakva razlika pome|u nesre}ata i kaznata.
Nesre}ata se objasnuva{e kako vozvrateno zlo zaradi prekr{uvawe na
nekoe pravilo ili zaradi povredata na nekoja vi{a sila 46) . Za
primitivniot ~ovek ne postoe{e poimot slu~ajno. SÒ {to se
slu~uva{e ima{e opredeleno zna~ewe i nesporna vrska: sÒ be{e
naso~eno sprema nego i protiv nego. Toa be{e mnogu sli~no na
obi~nata manija na gonewe 47) . Objasnuvaweto na takvite sfa}awa mo`e
da se najde vo animizmot 48) , vo toj po~eten neizdiferenciran oblik na
op{testvena svest od koj {to proniknaa prvite bo`enstva. Za
primitivniot ~ovek tie bo`enstva bea ovozemni bitija - duhovi so
osobenost da manifestiraat sopstvena vojla i drugi ~ove~ki osobini,
a egizistirale pokraj samite lu|e vo vid na `ivotno, rastenie,
predmet ili nekakva pojava. Od nivnata dobra ili lo{a volja zavisele
bolesta ili dobroto zdravje, stradaweto od divi `ivotni ili udarot
od grom, umiraweto vo ranata mladost ili do`ivuvaweto na starosta,
sre}ata ili nesre}ata itn 49) . SÒ be{e povrzano i opredeleno od ovie
spiritualni no o`ivotvoreni bitija. Sekoja nesre}a be{e emanacija
na nivnata aktivnost {to avtomatski sleduva po storenoto zlo. Ako za
vreme na `ivotot se pravele dobri dela mo`e{e da se o~ekuva dlaboka
starost, a za storenoto zlo be{e neizbe`na nesre}ata. Pome|u
dobroto i vozvratenata sre}a i lo{ite povedenija i nesre}ata
46)
Hentig von H, Zlo~in, uslovi i uzroci, Veselin Masle{a, Sarajevo, 1959, str. 49.
47)
Ibid, str. 48.
48)
Animizmot se pojavi na sredniot stepen na divja{tvoto. Vidi: Vajs, A. i Kandi}, Dj.
Op{ta istorija dr`ave i prava, Savremena administracija, Beograd, 1970, str. 15.
49)
Su{tinata na animizot se sostoi vo veruvaweto na primitivcite deka celokupnata
priroda {to gi opkru`uva e naselena so duhovi (du{i). Tie duhovi {to se {etaat
nasekade okolu nivnite `iveali{ta ne se ni{to drugo tuku du{ite na nivnite
umreni predci. Toa se mali `ivi bitija koi `iveat vo `ivotnite, rastenijata i
mrtvite predmeti. Dokolku duhot na pokojnikot bil dobar (a toa bilo slu~aj ako za
vreme na `ivotot vo ~ove~ki ili vo novoprimeniot oblik ne mu bile storeni
nikakvi nepravdi) na svoite soplemenici im pomagal da se zgolemi rodot na drvjata,
da ne proraboti vulkanot itn, itn. Vo sprotivno im sozdaval razli~ni nevolji.
Zaradi pottiknuvawe na voljata na dobriot i sozdavawe na takva volja kaj lo{iot
duh, primitivniot ~ovek im prinesuval hrana, za mrtvite zboruval samo dobro itn.
Smetaj}i deka mo`at da ja predizvikaat milosta na duhovite na nivnite predci so
svoeto dobro povedenie i gri`ata za niv, tie bile spremni da napravat sÒ. Za toa im
slu`ele magiskite obredi. Pove}e za toa: Fiamengo, A. Kako je postla religija,
Narodna kwiga, Beograd, 1952, str. 28-34 i Frezer, X. X. Zlatna granka (studija za
magijata i religijata), Kultura, Skopje, 1952, str. 87-102.
51

postoe{e neraskinliva vrska spored na~eloto: Ergo hok, ergo propter
hok.
Kolku da ni izgleda denes toa ~udno ne mo`at da se negiraat
tvrdewata deka animizmot ima{e va`na uloga vrz planot na op{testvenata
kontrola. Veruvaweto vo silata na najrazli~ni duhovi “go
zema{e zakonot vo svoi race” 50) i so toa se spre~uvaa site vidovi na
ekscesni povedenija. Drug oblik na op{testvena kontrola vo ovoj
period ne postoe{e. Idejata deka storeniot grev i stradaweto
sleduvaat edno po drugo i stravot od nemilosrdniot “udar na gromot”
bea dovolni da ja ~uvaat zaednicata od sekakvo zlo na ~ovekot protiv
~ovek.
2. Na povisokoit stepen na divja{tvoto se pronajdeni lakot i
strelata koi stanale glavno oru`je vo lovot i odbranata od neprijatelot.
Vrz taa osnova se razviva podelbata na trudot, a toa doveduva do
izvesno menuvawe na op{testvenite odnosi no, i do takvi promeni
{to se odrazuvaat vrz najprimitivniot oblik na ~ovekovata fantazija.
Vo religioznite pretstavi na primitivniot ~ovek se javuva
totemot i negovata zabrana tabu. So ogled na toa deka lovot stanal
edno od osnovnite sredstva za doa|awe do hrana `ivotnite stanuvaat
glaven predmet na obo`avawe. Tie dobivaat oreol na ne{to sveto,
stanuvaat totem za{to duhot na umrenite po~nal da se otelotvoruva vo
opredeleni `ivotni koi dobivaat srodni~ki status so ~lenovite na
zaednicata, i so ogled na toa, svojstvo na nivni neprikosnoveni
za{titnici 51) . Za noviot oblik na animisti~kata religija - totemizmot
ve}e e karakteristi~no vospostavuvaweto na negativni pravila
na odnesuvawe, odnosno zabrani 52) . Toa e takov sistem na pravila so
koi na poedinecot mu se nametnuva {to treba da ne stori so cel da
izbegne opredelena nesre}a. Za da se spasi od nesakanata posledica
~ovekot se vozdr`uva da go pravi ona {to spored svoite pogre{ni
idei za pri~inata i posledicata veruva deka bi mu napakostilo ili
kratko re~eno: mora da im se pot~inuva na tabuite 53) . Tabuite se,
vsu{nost, takvi zabrani koi sami po sebe se dovolni da ja za{titat
zaednicata od opasni i neprijatni povedenija bez primena na kakva i
50)
Hentig von H, op. cit. str, 51.
51)
So otelotvoruvaweto na duhot na pretcite vo nekoe `ivotno toj stanuva za{titnik
na zaednicata vo koja porano se rodil i `iveel, toj se gri`i za ~lenovite na
rodovskata zaednica od koja i samiot poteknal, a taa za{tita najdobro im ja uka`uva
na lu|eto ako dopu{ti da imaat hrana, t.e. da ubijat mnogu `ivotni, da imaat dobar
lov. Kako ~len na nivnata zaednica obo`avanoto `ivotno stanuva za{titnik na taa
zaednica, ja ~uva od zloto, od bolesti i nesre}i, toa i dava `ivot i zdravje.
Fieamengo, A, op. cit, str. 47.
52)
Za totemizmot e karakteristi~en tn. tabu koj vo prv red zna~i zabrana na ubivawe
i koristewe na hrana od `ivotni koe vo rodot ili plemeto e totem. No
op{testvenoto zna~ewe na takvata zabrana ne e samo toa, za{to tabu zna~i cel sistem
na zabrani koi {to vo najgolem obem se odnesuvaat na `enite, decata, starcite i na
nivnata polo`ba vo rodot. Pove}e za toa vidi: Gori~ar, J. Sociologija, Rad, Beograd,
1970, str. 263 i Fiamengo, A. op. cit, str. 60-61.
53)
Vidi: Frezer, X. X, op. cit, str. 15.
52

da e sila (prisilba). Nivnata povreda e navreda na duhovite zaradi
{to tie znaele mnogu da se nalutat i surovo da se odmazdat. Vo
sostojba na tabu za zlostornikot ostanuva seriozna opasnost od nesre-
}a, no toa sepak ne zna~i neposredna i momentna reakcija. Ako se
prezemat soodvetni ~ekori mo`no e i olesnuvawe. Ritualnata
diskvalifikacija na tabuite e samo prv i popravliv ~ekor na osudata.
Ako ne se taka kobni tabuite gi baraat onie {to }e gi simnat: baraat
ceremonija na ~istewe {to im e poznata samo na onie koi ja poznavaat
golemata tajna. So toa e otvoren patot na neophodnata op{testvena
dejnost na ma|epsnikot (vra~ot) i negovite naslednici
sve{tenicite 54) . Nivnata dejnost e magijata so koja mo`at da se
predizvikaat sakanite (pozitivna magija) ili pak da se predupredat
nesakanite posledici (negativna magija) 55) . Na toj na~in tabuzabranite
ja vr{at funkcijata na op{testvena prisilba i go ovozmo-
`uvaat ureduvaweto zasnovano vrz po~ituvawe na opredeleni religiozni
pravila. Sekoe skrnavewe na totemot i sekoja akcija protiv tabuzabranite
e te`ok prestap 56) . Onoj {to }e stori takov prestap mo`e{e
da bide prepu{ten na smrtnoto tabu dejstvo no, mo`e{e da bide i
osloboden od magepsnikot dokolku se pokae za storenoto delo. Vo
osnovata na vakvoto rezonirawe e veruvaweto vo mo}ta na magijata
makar kolku i da e toa sokrieno pod nadvore{niot izgled na zakanata
so kazna i prostuvawe 57) .
So ovoj period e vrzano i veruvaweto deka i kolektivnata
nesre}a (poplavi, zemjotresi, epidemii) se posledica na poedine~ni
povredi na tabu-zabranite. Ottamu se razvilo uveruvaweto deka
bo`enstvata se neapravedni {to na takov na~in im vozvra}aat na site
~lenovi na zaednicata. Zatoa koga se smeta deka povedenieto na eden
~ovek mo`e da ja upropasti celata zaednica doa|alo do ostra reakcija
na plemeto preku negovo progonuvawe ili fizi~ko uni{tuvawe. So
ogled na toa deka bo`estvata (duhovite) bile "spori" t.e. ne kaznuvale
vedna{ po storenoto zlo, na primitivcite im teknalo deka ne e lo{o
da se predupredi nivniot nesrazmeren grev od koj {to stradale
ogromen broj lu|e. Zatoa plemeto ve}e ne ~ekalo na nesre}ata {to
treba da go pogodi prestapnikot, so toa da prejde i vrz site {to se so
nego, tuku samoto ja vospostavilo ve{ta~kata nesre}a. Taka e sozdaden
za~etokot na ona {to denes se narekuva kazna 58) .
3. So postojaniot razvoj na proizvodnite sili e povrzan i
natamo{niot razvoj na op{testvenata podelba na trudot i diferencijacijata
na op{testvenite ulogi. Takviot proces }e go prodlabo~i
izdvojuvaweto na opredeleni poedinci nad ostanatite soplemenici.
Analogno na toa od mno{tvoto prirodni demoni }e se izdvojat i pomal
54)
Hentig, von H, op. cit, str. 15.
55)
Pozitivnata magija ili baewe veli: Pravi go ova za da ne se slu~i toa i toa.
Negativnata magija ili tabu veli: Ne pravi go ova za da ne se slu~i toa i toa.
Ferezer, X. X, op. cit, str. 15.
56)
Gori~ar, J, op. cit, str. 263.
57)
Frezer, X.X, op. cit, str. 36.
58)
Hentig von, H, op. cit, str. 58.
53

oj na bogovi (politeizam) so svoite posebni funkcii. Toa e period
na sredniot stepen na varvarstvoto so koj }e zapo~ne i postepeniot
premin na rodovskoto vo klasno op{testvo. Vo tie uslovi nekoi
posemo}ni bogovi ja prezemaat ulogata za odr`uvawe na vnatre{nata
povrzanost na zaednicata. Ottuka potrebata za zdobivawe i na nivnata
naklonost {to sega vo prv red se ostvaruva so raznovidni molitvi i
prinesuvawe na ~ove~ki `rtvi. Nepo~ituvaweto na bo`jite zapovesti
pretstavuva velepredavstvo {to go zagrozuva opstanokot na celoto
pleme i negovata sÒ poslo`ena organizacija. Naporedno so
zgolemuvawe na brojot na zlostorstvata protiv religijata sega se
javuvaat i takvi prestapi {to postepeno se odale~uvaat od nea. Vo
novite uslovi na op{testveniot `ivot se javuvat zabrani so koi {to
pove}e ne se {titat samo krvnosrodni~kite tuku i poedine~nite
interesi kako {to se `ivotot, seksualniot poredok, imotot i sl. So
namaluvaweto na zna~eweto na krvnata bliskost i zavisnost
op{testvenata reakcija ne e ve}e naso~ena samo kon bogohuleweto i
drugite te{ki dela kon religijata tuku i protiv onie povedenija so
koi se spre~uva trgovijata i posebniot status na to~no opredeleni
lica.
4. Od dosega{nite izlo`uvawa mo`e da se zabele`i deka
predklasnoto op{testvo go karakteriziraat nizok stepen na razvienost
na proizvodstvenite sili i odnosi i primitivni oblici na
op{testvena svest. Vo tie uslovi zaednicata e opredelena kako
osnovna edinica vrz koja se prenesuva sevkupnata gri`a za poedinecot.
Poedinecot vo celost i pripa|a na zaednicata: negovite interesi se
opredeleni i ograni~eni od op{tiot streme` na celinata. So toa se
povrzani i glavnite celi na op{testvenata reakcija. Taa vo prv red e
naso~ena kon samoto povedenie so koe se naru{uva zaedni~kata
solidarnost, kompaktnost i voop{to celinata na vospostavenite
tradicionalni odnosi kako osnovni uslovi za nejziniot opstanok 59) .
Nejzinata osnovna cel e da se vospostavi naru{eniot red i da se
obnovi zagubenata ramnote`a 60) . So ogled na akcentiraweto na samoto
povedenie, a ne i na li~nosta kako nositel na toa povedenie, op{testvenata
reakcija ~estopati be{e blaga intervencija vo koja doa|aa do
izraz i opredeleni elementi na so`aluvawe 61) . Me|utoa,, so zgolemuvaweto
na {tetnosta na ekscesnite povedenija se zgolemuvala i
kolektivnata zagrozenost na zaednicata, a toa doveduvlo do takva
reakcija {to sÒ pove}e stanuvala emocionalna omraza so golema
surovost vo izvr{uvaweto duri i vo onie slu~ai koga bila naso~ena
kon soplemenicite. Vo ostvaruvaweto na imperativot - vospostavuva-
59)
"Toa e period koga po sekoja cena mora{e da se vospostavi naru{eniot poredok.
Zatoa ovde vo nikoj pogled ne se zema predvid li~nosta na zlostornikot ili negovata
odgovornost. Taka vo nekoi afri~ki plemiwa se urnuva stebloto ~ija granka ubila
~ovek". LÕvy-Bruhl, H, Problemi sociologije zlo~ina, Sociologija vo redakcija na Gurvitch, @,
Naprijed, Zagreb, 1946-1966, str. 230. Vo taa smisla vidi i Ba~i}, F. Krivi~no pravo,
op{t del, Univerzitet Kiril i Metodij, Skopje, 1972, str. 56.
60)
LÕvy-Bruhl, H, op. cit, str. 229.
61)
Vidi: Eliot, M. Zlo~in u savremenom dru{tvu, Veselin Masle{a, Sarajevo, 1962, str. 342.
54

we na naru{enata ramnote`a, ne se birale sredstva. Kon nego se odelo
duri i toga{ koga voop{to ne bil poznat prekr{itelot na
tradicionalnite normi na povedenie. Iako sekoga{ vo vtor plan,
vinovnikot moral da se najde pa makar toa bilo storeno so bo`ja
pomo{ preku posebnite tehniki nare~eni "bo`ji sud" 62) , "ispituvawe
na mrtvi" 63) i sl.
Od ovaa etapa na ~ovekoviot razvoj vo istorijata se poznati
tri oblici na op{testvena reakcija. Toa se progonuvaweto, odmazdata
i kompozicijata. Vo narednive redovi }e se zadr`ime na nivnite
osnovni karakteristiki.
1. PROGONUVAWE OD ZAEDNICATA
Progonuvaweto od zaednicata e prisilno sredstvo {to retko se
primenuvalo, a bilo naso~eno kon najte{kite zlostorstva so koi se
povreduvale obi~ajnite pravila na gentilnoto ureduvawe. Te`inata
na tie zlostorstva bila opredelena od stepenot na naru{uvaweto na
vnatre{niot integritet i tradicionalnata ramnote`a na odnosite vo
primitivnite zaednici. Takov karakter ima bogohuleweto, ma|epsni{tvoto,
predavstvoto, trueweto na plemenskite stare{ini, pla-
{livosta i sli~ni povedenija. Progonuvaweto se primenuvalo samo
sprema ~lenovite na sopstvenite zaednici (interna merka) so ednovremeno
otstranuvawe na poedinecot od sopstvenata zednica.Vo primitivnite
uslovi na zaedni~ko doa|awe do hrana vakvoto otstranuvawe ne
dava{e nikakvi {ansi za samostojno snao|awe vo prirodata i be{e
ramno na smrt. So ogled na krvnoto srodstvo na ~lenovite na
zaednicata i nejzinoto versko obele`je, navedenite povedenija dobivaa
tretman na te{ki ekscesi {to se naso~eni ne samo protiv plemeto
tuku i protiv bo`estvata. Zatoa se smeta{e deka so ovaa merka ne se
ostvaruva samo privatno zadovoluvawe tuku i opredeleno `rtvuvawe
62)
Tehnikata "bo`ji sud" se ostvaruvala na razli~ni na~ini. Vo germanskite zemji
optu`eniot bil vrzuvan i frlan vo reka. Ako uspeal da se odr`i na povr{inata na
vodata se smetalo deka e vinoven, za{to vodata koja go prifatila pri kr{tevaweto,
sega "odbiva" da go prifati zaradi negovoto delo". Milutinovi}, M. Penologija, str. 4. Kaj
germanskite narodi postoela praktika i na izveduvawe dokazi so ogan. Tehnikata na
ovoj bo`ji sud se sostoela vo toa {to rakata so koja optu`eniot }e go fatel
v`e{tenoto `elezo ili }e ja stavel vo voda {to vrie se zavitkuvala vo vre}a i se
zape~atuvala. Ako po tri dena vrz rakata ne se pojavele plikovi javno se
proglasuvalo deka optu`eniot ne e vinoven. Vidi: Monteskie, O duhu zakona, Tom II,
Filip Vi{nji}, Beograd, 1989, str. 233.
63)
Kaj postapkata "ispituvawe na mrtvi" se smetalo deka pokojnikot {to se nosel vrz
grb so nekoj impulsiven pokret }e go ozna~i vinovnikot na svojata smrt. Vo ovaa
smisla mo`elo dobro da poslu`i i gri`livoto poramnuvawe na zemjata vrz grobot, a
nasokata vo koja }e se upati prvata mrvka {to }e se pojavi go ozna~uvala plemeto od
kade poteknuva ubiecot. Vo toj slu~aj plemeto na `rtvata vedna{ poa|alo vo kaznen
pohod za da ja izvr{i odmazdata. LÕvy-Bruhl, op. cit. str. 230.
55

zaradi smiruvawe na bo`jiot gnev predizvikan od storenoto delo 64) .
Vo ovaa tendencija na uni{tuvawe na prestapnikot se izrazuva{e
spontana kolektivna reakcija predizvikana od nagonot za
samoodr`uvawe i za~uvuvawe na religioznite ~uvstva, a seto toa ja
ostvaruva{e ulogata na op{testvena za{tita.
Za najte{ki oblici na ekscesni povedenija se primenuva{e i
merkata li{uvawe od `ivot. Prekr{itelot na nepi{anite normi
be{e prisilen da pomine niz koridor sostaven od negovite soplemenici
koi {to vrz nego frlale kamewa se dotoga{ dodeka ne ja predizvikale
negovata smrt. Od druga strana, za polesni ekscesni povedenija
kolektivnata reakcija be{e pomalku stroga. Vo tie slu~ai se
sveduvala na razni poni`uvawa kako {to se odzemawe na oru`jeto,
prisiluvawe da se jade so ku~iwa namesto so drugite ~lenovi od
zaednicata i drugi vidovi na op{t prezir ili na op{ta moralna osuda.
Ne bila me|utoa retka ni primenata na poblagi oblici na telesno
kaznuvawe.
2. ODMAZDA
Odmazdata e vtoriot vid na op{testvena reakcija protiv ekscesite
{to se slu~uvale vo prvobitnata zaednica. Bez ogled na formata
na svoeto javuvawe taa imala za{titna funkcija na opredeleni
op{testveni celini. So nea neposredno se {titele ~lenovite na eden
gens, bratstvo ili pleme od najte{kite povredi (ubistva, kra`bi,
siluvawa, telesni povredi i sl.) naneseni od pripadnicite na drugi
zaednici.
Glavnite karakteristiki na odmazdata bile: izrazena
instinktivnost, kolektivnost, nesrazmenost, nezastarivost i sakralnost.
Izvorot na nejzinata instinktivnost i surovost proizleguva od
nagonot za samoodr`uvawe. Odmazdata pretstavuvala kolektivna, a ne
individualna reakcija za{to mo`e{e da ja izvr{i sekoj ~len na
zaednicata na koja í pripa|a{e povredeniot 65) . Vo po~etokot ne postoe{e
nikakva srazmenost me|u nanesenata povreda i zloto so koe se
vozvra}a. Ne be{e individualiziran ni objektot na odmazdata taka
{to mo`e{e da bide izvr{ena sprema bilo koj ~len od zaednicata na
koja ñ pripa|a{e prestapnikot. Toa doveduva{e do otvoren sudir me|u
64)
"Prinesuvaweto na ~ove~ki `rtvi be{e vr{eno i pred nejzinata primena vrz
zlostornicite. Koga kolektivnata opasnost go dostigna svojot vrv ~ovekovite bitija
se vetuvaa kako `rtvi zaradi somilost na nebesnite sili i dobivawe nivna podr{ka"
Hentig, von H, op. cit, str. 60.
65)
"Vo primitivnite zaednici" gentilnite drugari bile dol`ni da si pru`aat
za{tita i pomo{ eden na drug osobeno pri odmazda poradi povreda nanesena od
strana. Vo pogled na svojata sigurnost poedinecot se potpiral vrz za{titata na
gensot i toa so pri~ina: koj bi go povredil nego bi go povredil celiot gens. Ottuka,
od krvnite vrski na gensot, proizleguvala obvrska za krvna odmazda... Ako nekoj od tu|
gens ubiel gentilen drugar, toga{ celiot gens bil obvrzan na krvna odmazda. "Engels,
F. Poteklo porodice, privatnog vlasni{tva i dr`ave, Naprijed, Zagreb, 1973, str. 87.
56

skaranite zaednici. Reagiraweto so nova na starata odmazda se
pretvora{e vo borba za kolektiven opstanok {to naj~esto vode{e kon
totalno istrebuvawe. Vo uslovi koga sekoj poedinec gi primal vo
nasledstvo i neprijatelstvata na svoite srodnici odmazdata stanala
neotu|ivo pravo {to se prenesuvalo od koleno na koleno. Toa parvo
voedno zna~e{e i dol`nost koja {to ne smee da se zapostavi.
Nemaweto dovolno sila da se izvr{i odmazdata pretstavuvalo golema
navreda na bo`jata volja i zatoa liceto {to ne }e ja izvr{elo svojata
obvrska moralo da gi trpi posledicite na prezirot i otfrlaweto od
strana na svoite soplemenici. Odmazdata mo`ela da bide stvarna
(koga se vr{ela vrz nejziniot pri~initel ili negovite srodnici) ili
fiktivna (koga namesto ~ove~ka krv se prolevala krv od `ivotni). Do
fiktivna odmazda doa|alo toga{ koga liceto {to ja izvr{ilo
povredata ne bilo poznato, a istovremeno ne bila poznata ni negovata
zaednica.
Odmazdata postoe{e kako eksterna merka sprema inoplemenicite
se do onoj moment koga zapo~na potisnuvaweto na krvnoto
srodstvo na smetka na teritorijanoto povrzuvawe na lu|eto. Od toga{
se javuva nejzino prisustvo i me|u ~lenovite na ista zaednica. So
tekot na vremeto se javuvaat i prvite ograni~uvawa na po~etnata diva
i nesrazmerna odmazda. Najprvin postepeno se stesnuval krugot na
srodnicite na izvr{itelot na prestapot protiv koi e naso~ena odmazdata,
a skoro ednovremeno se ograni~uva i brojot na licata za koi
{to taa pretstavuva obrvrska. Natamo{no ograni~uvawa se javuva vo
forma na talion ("oko za oko, zab za zab, krv za krv"). So voveduvaweto
na talionot odmazdata postepeno se pretvora vo pravno
regulirana ustanova koja se prenesuva i vo op{testvata so dr`avno
ureduvawe 66) . Spored na~eloto na talionot osnovniot uslov za
izvr{uvawe na odmazdata se sostoi vo toa vozvratenoto zlo da bide
ednakvo na nanesenoto zlo. Ova na~elo koe podocna }e stane osnova za
razvoj na eden mo{ne razgranet sistem na tn. ogledni kazni (simboli-
~en talion) spored devizata: Per quod quis peccat per idem punitur 67) ,
pomina niz tri razvojni fazi - primitiven, privatno-sudski i ~isto
sudski talion. Primitivniot talion se sostoel vo toa {to
povredeniot i negovata zaednica (rod, pleme) sami ja odmeruvale i
66)
Na~eloto na talionot za prv pat e propi{ano vo Hamurabieviot zakonik (okolu
2000 godina pred na{ata era), a potoa se sre}ava vo Mojsieviot zakon (pome|u 1400 -
1250 godina pred na{ata era), kako i vo rimskiot Zakon na XII tabli~ki (Lex
duodecim tabulorum) izrazeno preku maksimata: Si membrum rupsit ni cum eo pacit, talio
esto (Ako nekoj na drug mu skr{i ekstremitet pa so nego ne se spogodi, neka i toj nemu
istoto mu go stori).
67)
Per quae paccat quis, per haec et torcaetur e samo drug oblik na ovaa maksima so
napolno identi~na sodr`ina (So {to se gre{i so toa i da se strada). Toa so drugi
zborovi zna~i naso~uvawe na efektot na kaznata kon onie delovi na teloto so koi e
izvr{eno krivi~noto delo (ako e izvr{ena kra`ba da se otse~e rakata, za la`ewe,
predavstvo ili krivokletstvo, da se otse~e jazikot, za {piona`a, vadewe na o~ite, za
siluvawe - kastracija, itn, itn. Vakvite oblici na kaznuvawe vo literaturata se
poznati pod nazivot "poetsko kroewe na pravdata".
57

ostvaruvale satisfakcijata vo srazmer i na na~in {to bil dogovoren
i voobi~aen vo opredelena sredina. Privatno-sudskiot talion go
karakterizira u~estvoto na sudski organi, koi go utvrduvaat pravoto
na povredeniot i opredeluvaat soodvetna srazmenost me|u nanesenata
povreda i odmazdata, a izvr{uvaweto mu e prepu{teno na povredeniot
i negovata zaednica. ^isto sudskiot talion e posledniot stepen od
razvojot na ovoj sistem na vr{ewe odmazda a se sostoi vo toa {to
utvrduva pravo na odmazda i ja izvr{uva vo prisustvo i pod nadzor na
povredenata strana 68) .
Natamo{nite ograni~uvawa na odmazdata }e proizlezat od
voveduvaweto na noksalnata odgovornost, pravoto na azil i bo`jiot
mir, no nejzinoto vistinsko napu{tawe i suzbivawe }e zapo~ne toga{
koga razvojot na materijanite uslovi dovede do soznanieto deka e
mnogu poadekvatno i pokorisno nastanatite konflikti da se re{avaat
so davawe materijalna nadomest.
3. KOMPOZICIJA
Kompozicijata kako oblik na reakacija na storeniot prestap
nastanuva vo tekot na natamo{niot razvoj na prvobitnata zaednica.
Taa }e se javi toga{ koga poradi usovr{uvaweto na proizvodnite sili
i podelbata na trudot zapo~na sozdavaweto na vi{ok na proizvodi
{to gi nadminuva{e potrebite na plemeto. So toa se ostvari procesot
na razmenata koja {to go pretpostavuva{e zbli`uvaweto na
razli~nite plemiwa vrz principite na ekonomska nu`nost. Na
sprotivstavenite plemiwa ne im be{e pove}e od korist da ja vr{at
odmazdata tuku da gradat me|usebni odnosi {to ja ovozmo`uvaat
razmenata. Za zacvrstuvawe na tie odnosi be{e potrebno vospostavuvawe
na takva regulativa {to }e se zasnova vrz potesni vrski, sorabotka,
zaemno po~ituvawe i doverba vo prometot na naturalnite
dobra. Od dolgiot proces na sozdavawe takvi odnosi }e proizleze i
kompozicijata (otkupnina, pomiruvawe) so koja pove}e ne se odi kon
uni{tuvawe tuku kon izmiruvawe na skaranite strani preku nadomest
na storenata {teta so davawe na opredeleni materijani dobra.
Su{tinata na kompozicijata se sostoi vo toa {to storitelot
na prestapot ili negovite soplemenici mu davale srazmeren nadomest
na povredeniot ili na negovite soplemenici. Goleminata na toj
nadomest se formirala po pat na obi~ajnite pravila ili so zaemen
dogovor, no ponekoga{ mo`ela da bide izdejstvuvana i so borba.
Sli~no kako i kaj odmazdata i kompozicijata vo po~etokot be{e
vr{ena samo me|u istoplemenicite, a duri podocna i me|u samite
srodnici.
Vo po~etniot stadium od nejziniot razvoj isklu~ivo od voljata
na o{teteniot rod, pleme ili semejstvo zaviselo i toa dali }e se
prifati izmiruvawe so nadomest ili }e se pristapi kon odmazda. Toa
68)
Vidi: Jeli}, M. I, Krvna osveta i umir u Crnoj gori i Severnoj Arbaniji,
Izdava~ka knji`arnica Gece Kona, Beograd, 1926, str. 6.
58

e period na tn. dobrovolna kompozicija. Ako se re{ila na takov oblik
na reakcija o{tetenata strana barala otkupnina koja {to prvobitno
se sostoela od predmeti so posebna vrednost ili namena (na pr.
oru`je), potoa vo predmeti {to slu`ele kako op{t ekvivalent vo
procesot na razmenata i najposle vo pari. Pritoa e interesno deka za
opredeleni sredini ne be{e tolku zna~ajno samoto materijano
obe{tetuvawe. So ogled na potrebata da se odr`at ve}e
vospostavenite me|uplemenski odnosi na sorabotka otkupninata
ima{e simboli~no zna~ewe. Vo ovaa smisla se naveduva primerot na
nekoi severnoamerikanski plemiwa kaj koi e obi~aj ubiecot da
premine vo zaednicata na ubieniot kade {to }e go zazeme mestoto na
`rtvata: stanuva ma` na vdovicata ili pak go usvojuvaat kako sin ili
brat 69) . So toa se otstranuva prazninata nastanata so ubistvoto i se
nadomestuva rabotnata sila. Sli~na na ova e i sostojbata so ritualniot
obi~aj na izmiruvawe so predavawe na obi~na `elezna {ipka
koja {to za opredeleni sredini ima{e mnogu pogolemo zna~ewe od
samiot materijalen nadomest.
So pojavata na dr`avata kompozicijata nema da ja zagubi svojata
va`nost. Dr`avata bila zainteresirana za ovoj oblik na reakcija od
dve pri~ini. Taa vo nego najprvin gledala prikladno sredstvo za
ograni~uvawe na site vidovi odmazda. Od druga strana, {to e i
pozna~ajno, kompozicijata ñ pru`ala mo`nost za izvlekuvawe opredelena
korist preku zadr`uvawe na del od otkupninata. Ottamu i
nejzinoto zacvrstuvawe kako prisilna merka (prisilna kompozicija).
Dr`avata stanuva arbiter {to ja opredeluva visinata na otkupninata
spored te`inata na storeniot prestap i se gri`i za nejzinata naplata
i za svojata posredni~ka uloga zadr`uva del od istata. So jakneweto na
dr`avnite organi toj del stanuva se pogolem i pogolem za vo
opredelen moment da go zagubi karakterot na nadomest i se pretvori
vo pari~na kazna.
II. OP[TESTVENA REAKCIJA NA KRIMINALNITE
POVEDENIJA
So pojavata na dr`avata i pravoto op{testvenata reakcija
sprema negativnite povedenija na ~ovekot }e zapo~ne da se ostvaruva
so pomo{ na poseben aparat za prisilba (policija i sudstvo). Za{titata
na dr`avata kako olicetvorenie na posebnite interesi na
vladea~kata klasa stanuva glavna cel na taa prisilba. Vo nastojuvawe
da se zadovolat prioritetnite interesi na izdvoeniot upravuva~ki
sloj krivi~noto pravo dobiva posebna uloga {to se ostvaruva preku
konstituiraweto na krivi~nite dela i voveduvaweto na kaznite koi
{to zna~at su{tinska promena vo oblasta na op{testvenata reakcija.
Poradi nivnata razorna naso~enost i pravna reguliranost ekscesnite
povedenija stanuvaat krivi~ni dela, a soodvetno na toa nu`no se
69)
LÕvy-Bruhl, op. cit, str. 229.
59

menuva i izgledot na porane{nite oblici na primitivnata reakcija.
Osnovnata razlika me|u ekscesite na prvobitnata zaednica i
kriminalitetot na klasnoto op{testvo le`i, vsu{nost, vo interesnata
sfera {to se manifestira kako grupna ocenaka za vrednosta na
napadnatite odnosi i dobra. I vo edniot i vo drugiot slu~aj se
napa|aat ili zagrozuvaat interesite na celoto op{testvo 70) so taa
razlika {to vo klasnoto op{testvo privilegiranite grupi im davaat
posebno zna~ewe, a so ogled na toa i posebna za{tita na svoite
interesi. Ottamu mo`e lesno da se izvede zaklu~ok deka op{testvenata
reakcija vo prvobitnata zaednica se zasnova vrz srodni~ki i
religiozni ~uvstva zaradi zaedni~ki opstanok i samoodr`uvawe. I
reakcijata na klasnoto op{testvo se prezema zaradi opstanok na
celoto op{testvo (bez nego, vsu{nost, i samata vladea~ka klasa ne bi
mo`ela da opstane) no, toa go pravi preku prioritetna za{tita na
vospostaveniot poredok {to go garantira zadovoluvaweto na nivnite
tesno grupni i li~ni interesi. Nakratko, dodeka osnovnata cel na
primitivnata op{testvena reakcija be{e da se odr`i kompaknosta na
zaednicata i ramnopravnosta na nejzinite ~lenovi, nejzinata cel vo
klasno podelenoto op{testvo e da se odr`i taa podelenost i neramnopravnosta
na nejzinite pripadnici.
Su{tinata na op{testvenata reakcija vo robovladetelskiot
period mo`e da se sogleda od analizata na nejzinite formi sodr`ani
vo odredbite na krivi~noto pravo kako na prvite (Vavilon, Egipet),
taka i na podocne`nite dr`avi (Grcija, Rim) od ovoj period. Toa se
parcijalni odredbi {to uka`uvaat na op{tiot nedostatok na krivi-
~no zakonodavstvo, otsustvo na propisi so koi se reguliraat nekoi
op{ti instituti na krivi~noto pravo, a nema ni cvrsto usoglasen
sistem na krivi~ni dela i predvideni kazni. Od niv me|utoa, sepak
mo`e da se sogleda eden {irok spektar na kaznivi povedenija so koi se
naru{uva javniot red i religiozniot poredok. Slednata karakteristika
{to mo`e da se izvle~e od ovie odredbi e deka niz predvidenite
zabrani i zakani jasno se manifestira ve}e vospostavenata
razlika me|u slobodnite lu|e i robovite vo pogled na nivnata krivi-
~na odgovornost i za{titata na nivnata li~nost. Bitno e da se istakne
i toa deka stanuva zbor za eden poredok vo koj {to dominira brutalna
represija.
Vo po~etniot stadium na feudalizmot 71) doa|a do izvesno vra}awe
kon oblicite na reakcija {to bea primenuvani vo prvobitnata
zaednica. Na prvo mesto se javuva odmazdata no, i kompozicijata so toa
{to ovde za sekoe delo e to~no opredelena visinata na nadomestot
(otkupninata) 72) . Odredbite za krivi~nite dela i kaznite bea
70)
Poinaku: Atanackovi}, D. Penologija, Nu~na knjiga, Beograd, 1988, str. 16.
71)
Periodot na feudalnite dr`avi nastanuva so padot na Rimskoto carstvo kon krajot
na V vek i trae do izbuvnuvaweto na bur`uaskite revolucii od XVII i XVIII vek. Vo
nego se razlikuvaat: raniot feudalizam (od V do XI vek), razvieniot feudalizam (od
XI do XV vek) i periodot na raspa|aweto na feudalizmot (od XVI do krajot na XVII
vek).
72)
Vidi: ^ejovi}, B. Krivi~no pravo, op{ti deo, Nau~na knjiga, Beograd, 1987, str. 13.
60

sodr`ani vo pi{ani zbornici nare~eni leges barbanorum (narodni
pravdi) kako op{ti kodeksi na obi~ajnoto pravo so koi vo opredelena
mera bile opfateni i krivi~no pravni propisi 73) . Pokraj niv
postoele i tn. kapitularii: zakoni {to bile noseni od samite kralevi
i vo koi isto taka bila opfatena krivi~nopravnata regulativa.
Kaznite za izvr{enite krivi~ni dela i vo ovoj period bile
surovi i ne~ove~ni, a so ogled na klasniot karakter na feudalnite
odnosi, osobeno drasti~no bile kaznuvani selanite {to gi napu{tale
feudalnite posedi ili se krevale na vostanija. So pro{iruvaweto na
svojata kaznena jurisdikcija vrz site, a ne samo vrz duhovnite lica, so
posebna uloga vo oblasta na krivi~noto pravo se javila i katoli~kata
crkva.
Vo periodot na razvieniot feudalizam doa|a do potpolna
podelenost na feudalnite dr`avi~ki vo ~ii ramki nu`no se sozdavaat
partikularisti~ki propisi. So toj partikularizam }e bide povrzano i
gubeweto na va`nost na varvarskite zakoni od prehodniot period i }e
se pristapi kon recepcija na rimskoto gra|ansko pravo i krivi~no
pravo. Najva`nata posledica od taa recepcija se ogleda vo
zacvrstuvaweto na vinata kako osnova na odgovornosta: namesto
objektivnata odgovornost (odgovornost samo vrz osnova na predizvikanite
posledici) se voveduva subjektivna odgovornost (odgovornost
zasnovana vrz vinata).
Vo uslovi na neskrien oblik na eksploatacija ne samo {to
postoi golema neednakvost vo kaznuvaweto (postoewe posebni sudovi
vo zavisnost od polo`bata na obvinetiot i izrazena arbitrernost vo
izreknuvaweto i odmeruvaweto na kaznite) tuku i golema disproporcija
me|u storenoto krivi~no delo i izre~enite kazni. So formiraweto
na specijalen sud za sudewe na ereticite od strana na papata
Grgur IX kon krajot na XII vek i natamu jakne ulogata na kanonskoto
krivi~no pravo, a so postojanoto pro{iruvawe na registarot na krivi~nite
dela protiv religijata crkvata se javi kako najsilen za{titnik
na feudalizmot. Na toj na~in sprema prestapnicite se primenuvale
drasti~ni kazni koi i ovde naj~esto bea naso~eni protiv
`ivotot i telesniot integritet na poedinecot, a se izvr{uvale na
izvonredno surov na~in.
Poradi ostriot sudir pome|u starite feudalni i novite
bur`uaski op{testveni odnosi vo tekot na XVI i XVII vek se ostvaruva
raspa|aweto na feudalnoto op{testvo. Toa e period koga celokupnata
ostrica na op{testvenata represija e naso~ena kon selanecot
bilo zatoa {to feudalcite nastojuvaat da gi soprat se po~estite
vostanija, ili pak zatoa {to novata klasa - bur`uazijata nastojuva so
site raspolo`ivi sredstva od nego da sozdade naemen rabotnik 74) .
73)
Me|u zbornicite zakoni od ovoj vid najpoznat i najzna~aen e sekako Lex Salicia
izdaden vo Francija okolu 500-ta godina.
74)
Vidi: Srzenti}, Stai}, Lazarevi}, Krivi~no pravo SFRJ, op{ti deo, Savremena administracija,
Beograd, 1978, str. 37. Od ovoj period inaku proizleguvaat najzna~ajnite izovri na
krivi~noto pravo na sredniot vek. Toga{ se doneseni: Op{tiot germanski krivi~ni
zakonik (Constitutio Criminalis Carolina) na Karlo V od 1532 godina, Kodeksot na Filip
61

Kako {to mo`e da se zabele`i stanuva zbor za eden golem
period {to so ogled na opredeleni zaedni~ki karakteristiki na
op{testvenata reakcija protiv kriminalnite povedenija zapo~nuva
nekade od ~etvrtiot milenium pred na{ata era i se zaokru`uva so
raspa|aweto na feudalizmot kon krajot na XVII i po~etokot na XVIII
vek. Su{tinata na tie karakteristiki spored koi javnata reakcija
bitno se razlikuva od prvobitnata reakcija na prvobitnata zaednica
mo`e da se izrazi niz slednive obele`ja na kaznite:
1. Vo pogled na onoj {to ja primenuva kaznata e kolektivna
za{to ja izvr{uva dr`aven organ vo imeto na site.
2. Vo pogled na subjektot protiv koj e naso~ena taa e individualna
za{to nastojuva neposredno da go pogodi storitelot na
krivi~noto delo.
3. Za vreme na celiot period na stariot i sredniot vek kaznata
ima sakralen (verski) karakter bidej}i se zasnova vrz teolo{kata
filozofija vgradena vo krivi~noto pravo. Spored taa filozofija
ulogata na dr`avnite organi bila vo tolkava mera mistificirana so
religiozni objasnuvawa poradi {to se smeta{e deka pravosudnata
funkcija ne e ni{to drugo tuku samo dal od delegiranata bo`ja vlast.
Vo tie ramki site onie {to go sproveduvale progonot, sudeweto i
izvr{uvaweto na kaznite bea "bo`ji pratenici na zemjata".
4. Od po~etnata nagonska i nesvesna reakcija kaznata se pretvori
vo celesoobrazna svesna reakcija vo ~ija osnova le`i idejata za
stradawe (odevawe) i zastra{uvawe. Toa se postignuva so odmazda koja
od den na den se pove}e preo|a vo racete na dr`avata 75) .
- Soglasno sakralizacijata na krivi~noto pravo izvr{itelot
na nedozvolenoto delo vo prv red e vinoven zatoa {to go predizvikal
gnevot na bogovite. Takviot gnev mo`e da se ubla`i edinstveno ako
nekoj (dr`avata) vo imeto na ovie "~uvstvitelni nebeski su{testva"
izre~e takva kazna {to spored intenzitetot na vozvratenoto zlo }e
predizvika stradawe {to e srazmerno na storeniot grev. Samo ona
stradawe {to spored svojata mera e ednakvo na storenata povreda
mo`e da ja vospostavi bo`jata pravda. Spored toa odmazdata zasnovana
vrz na~eloto na talionot so koj se racionalizira psihosocijalniot
odnos me|u dvete zla, ili podobro re~eno se vospostavuva apsolutna
ramnote`a me|u dvete stradawa, e osnovata od koja zavisi obemot na
reagiraweto.
- Kon stradaweto kako osnovna cel na kaznuvaweto, vo sredniot
vek e pridodadeno i zastra{uvaweto. I za postignuvaweto na ovoj
efekt na kaznata glaven instrument e odmazdata, me|utoa takva
odmazda kaj koja poradi politi~kiot karakter na ovaa cel nu`no
slabee, a ponekade duri i se gubi ulogata na talionskoto na~elo. Ako
II {panskiot od 1566 godina, francuskata Kriminalna ordinansa od 1670, Zbirkata
zakoni donesena vo Rusija od 1648, Bavarskiot krivi~en zakon (Codeks iuris Bavarici
Criminalis) od 1751, avstriskiot krivi~en zakonik na Marija Terezija (Constitutio
Criminalis Theresiana) od 1768 i pruskiot krivi~en zakonik od 1794 g.
75)
Vo ovoj period toa preo|awe nikoga{ ne e ostvareno do kraj, no, kako izrazena
tendencija e nesomneno. Marjanovi}, \, op. cit, str. 18.
62

preku zloto sodr`ano vo kaznata izvr{itelot na deloto gi po~uvstvuva
samo onie posledici {to bile predizvikani kaj `rtvata, i ako pri
toa izostane i pridru`noto dejstvo na kazneniot simbolizam,
zastra{uva~kiot efekt na kaznata ni oddaleku nema da se ostvari. Za
zastra{uvaweto ne e dovolno da se strada adekvatno na storenoto
delo. Za zastra{uvaweto se bitni i nekoi drugi korelacii koi {to
vodat podaleku od goloto opredmetuvawe na psihosocijaniot odnos
sodr`an vo odmazdata so koja {to pokraj stradaweto se postignuva i
satisfakcija na `rtvata i vospostavuvawe na naru{enata pravda. Za
nego e od posebno zna~ewe baraweto za zgolemen intenzitet na
vozvratenoto zlo i negovo egzemplarno manifestirawe (na javni mesta
ili na mesta na koi {to bilo izvr{eno krivi~noto delo). Dr`ej}i se
do tie na~ela zastra{uvaweto od ovoj period se temele{e vrz
sfa}aweto deka so pomo{ na kaznata mo`at da se opomenat, upla{at i
predupredat potencijalnite kriminalci da ne vr{at krivi~ni dela.
5. Na krajot nu`no e posebno da se izdvoi i istakne u{te edno
obele`je na kaznata {to e neraskinlivo povrzano so predhodnite
karakteristiki. Toa e deka kaznata se odlikuva so osobena surovost i
brutalnost vo izvr{uvaweto, so `estina {to ja nadminuva onaa od
periodot na primitivnata zaednica.
III. VIDOVI KAZNI VO STARIOT I SREDNIOT VEK
1. ELIMINATORNI KAZNI
Eliminatornite kazni otsekoga{ pretstavuvale najostar oblik
na op{testvena reakcija vrz kriminalnite odnesuvawa. So nivna
primena op{testvoto se osloboduva od prestapnikot i mo`nosta da se
povtori negovoto delo na toj na~in {to mu go odzema `ivotot (smrtna
kazna), ili pak go otstranuva, isklu~uva, eliminira takviot poedinec
od svojata sredina (progonstvo, deportacija, pra}awe na galii).
a) Smrtna kazna
Smrtnata kazna se vbrojuva me|u najsurovite redovni sredstva
na pravna za{tita od izvr{itelite na krivi~nite dela. Kako edna od
najstarite i za ovoj period osobeno primenuvani vidovi na op{testvena
reakcija taa bila predvidena za najrazli~ni krivi~ni dela 76) , a
osobeno za zlostorstva protiv dr`avata (star vek) i zlostorstva
76)
Vo Hamurabieviot zakonik bile predvideni 60 krivi~ni dela, a od niv za 34 bila
propi{ana smrtna kazna. Vidi: Davidovi}, D. Kriminologija, Vi{a {kola unutra{njih
poslova, Beograd, 1973, str. 92. Taka na primer smrtnata kazna be{e predvidena za
krivi~no delo kleveta, la`no svedo~ewe, prequba storena od strana na `enata,
incest, nesovesno gradewe na objekti, razbojni{tvo i razni oblici na kra`ba,
zatajuvawe i nekoi drugi krivi~ni dela protiv imotot. Ivo{evi}, D. Drevno ka`njavanje,
JRKKP, Beograd, 1970/4, str. 701-702.
63

protiv religijata i imotot (sreden vek). So ogled deka so nea se
odzema ~ove~kiot `ivot kako ednokraten podarok od prirodata
institucionaliziranoto ubistvo vo su{tina e ostra i surova odmazda
bez ogled na subjektot {to ja primenuva i na~iniot na koj se izvr{uva.
Vakvata realna konstatacija me|utoa, ne zna~i deka so raznovrsnosta
na izvr{uvaweto ne mo`e da se vlijae vrz intenzitetot na taa
surovost. Naprotiv, niz konkretniot na~in na izvr{uvawe mo`e da se
manifestira takva svirepost, bezobyirnost i ne~ove~nost so koi
mnogu ~esto se nadminuvaat granicite na fantazijata i majstorstvo
duri i na najsvirepite zlostornici. Toa se postignuva so primena na
brojni tehniki {to bile ve{to sro~eni da predizvikaat golemi
fizi~ki i du{evni bolki, maki i stradawa, i toa {to e mo`no podolg
period pred nastapuvaweto na smrtta. Vo na~inot na izvr{uvaweto na
ovie kazni mo{ne silno e prisuten i vtoriot element na kaznuvaweto
- intimidacijata. Nejzinoto ostvaruvawe e osobeno vidlivo vo
prolongiraniot na~in na primenetata surovost. Imeno, so smrtta na
zlostornikot skoro nikoga{ ne zavr{uval ritualot na pogubuvaweto.
Dopolnitelnoto egzemplarno iz`ivuvawe od tipot na besewe na
le{ot na osudenikot do negovoto raspa|awe treba{e da go zgolemi
stravot kaj narodot i da poslu`i kako "zdrav primer" za nezdravi
odnesuvawa. Vo toj kontekst eliminacijata na poedinecot zaradi
osloboduvawe od opasnosta na negovo povtorno vr{ewe na krivi~ni
dela dobiva skoro periferno zna~ewe.
Dokolku sakame da dobieme pribli`en vpe~atok za ~uvstvitelnata
surova stvarnost vo vrska so izvr{uvaweto na smrtnite kazni
od ovoj period se ~ini neophodno da uka`eme barem na del od taa
stvarnost. Takviot opis me|u drugoto e potreben za da se zabele`i i
eden skoro nespomnat abolicionisti~ki argument koj i pokraj
istoriskata nadminatost na fakti~kite sostojbi ostanuva zna~aen
indikator za varietetot na zloto {to mo`e da go izmisli "dobriot
~ovek" kako veren pripadnik i za{tnik na interesite na dr`avnata
vlast. Su{tinata e vo toa {to sozdadenoto "bogatstvo" na formite za
izvr{uvawe na smrtnata kazna vo golem obem go nadminuva spektarot
na ideite za odzemawe na tu| `ivot sozdaden od samite zlostornici.
Besewe. Beseweto bilo naj~esto upotrebuvano skoro kaj site
narodi od ovoj period. Vo po~etokot osudenite lica bile beseni na
sekoe drvo {to se nao|alo vo okolinata, a ne{to podocna i vrz porti,
povisoki kuli i vrz specijano podeseni stolbovi. Kako poseben na~in
na besewe vo istorijata na stariot Istok, Grcija i Rim se sre}ava i
ona {to se vr{elo na krst so glavata na osudenikot nadolu ili nagore.
Stanuva zbor za edno od najma~nite vidovi besewa za{to vo tie slu~ai
smrtta ne nastapuvala vedna{ poradi zadavuvawe, tuku poleka zaradi
glad, `ed i raznovidni izma~uvawa. Kaj onie narodi {to go prifatile
hristijanstvoto ovoj na~in na besewe ne be{e vo upotreba zaradi
svetiot spomen na raspnatiot Isus.
Kaj mnogu narodi od sredniot vek vladeelo uveruvawe deka
beseweto e pote`ok i posramen oblik na izvr{uvawe na smrtnata
kazna od otsekuvaweto na glavata koe {to tokmu zatoa be{e razervirano
za osudenicite od privilegiranite sloevi. So cel da se zgolemi
64

sramot pri beseweto evreite i starite germani osudenicite na smrt
gi besele zaedno so dve ku~iwa ili gi nakituvale so predmeti pogodni
da predizvikaat potsmev. Od ovoj period e poznato deka i od
viso~inata na besilkata zavisela goleminata na predizikanoto
poni`uvawe.
Odsekuvawe na glavata. Za ovoj mo{ne star i ~esto
upotrebuvan na~in na izvr{uvawe na smrtnata kazna bile koristeni
me~ i sekira. Nestru~noto baratawe so ovie sredstva pretstavuvalo
vistinsko izma~uvawe na osudenikot zaradi proma{eniot ili neprecizniot
udar od strana na xelatot koj ponekoga{ ni po desetina udari
nemo`el da ja zavr{i svojata dobro platena rabota.
Ubistvo vo arena. Od stariot Rim poznato e pu{taweto na bik
vo arena kade {to so ja`e vrzaniot osudenik se podigal pri sekoj
nalet na razbesnetoto `ivotno se do onoj moment dodeka toa bilo
zabavno za publikata, a potoa se ostaval da bide nadenet na negovite
rogovi. So imeto na Karpofor e povrzana i idejata za izvr{uvawe na
smrtna kazna so predhodno siluvawe na osudenikot 77) . Osudeni~kite na
smrt pred vleguvaweto vo arenata najnapred bile {tipeni, plukani,
tepani i na drug na~in tormozeni od strana na nasobranata publika.
Takvite nesre}ni `eni potoa se vrzuvale za da bidat siluvani od
posebno ~uvani i dresirani `ivotni, a dokolku ostanele vo `ivot
bile prepu{tani na rastrgnuvawe od divi `ivotni. Na sli~en na~in
stradale i ma{kite zlostornici vo poznatite gladijatorski borbi.
Gladijatorskite borbi vo Rim zapo~nale u{te vo III vek pred
n.e., a svojot vrv go dostignale vo I i II vek od na{ata era. Vo po~etokot
se odr`uvale na glavniot plo{tad Forum so najmalku deset gladijatori.
Podocna se premestile vo Circus Maximus 78) i Coloseum 79) .
Prireduva~ite na ovie krvavi igri kupuvale sna`ni i spretni robovi,
voeni zarobenici i kriminalci i im gi iznajmuvale na vladetelite i
ambicioznite politi~ari vo ~ija ~est se zabavuval narodot.
Gladijatorite kriminalci bile nare~eni anabati. Tie obi~no ne bile
ve{ti vo me~uvawe (gladius-me~) pa vo arenata morale da poka`at
posebna hrabrost i izdr`livost ako sakale da ostanat `ivi do slednata
borba koja se prireduvla ve}e naredniot den. Na onie {to vo tie
borbi bile te{ko povredeni so golem ~ekan u{te vo samata arena im
se sma~kuvala glavata, a nivnite tela potoa im bile prodavani na
kasapi koi so niv gi hranele divite `ivotni 80) . Zaradi zgolemuvawe na
77)
Za Karpofor koj bil Bastijarum (trener na divi `ivotni za borba i siluvawe vo
arena) i Venator (~ovek kaj vo arena se bori so divi `ivotni). Vidi: Mannix, P, D. Oni
moraju umrijeti, August Cesarec, Zagreb, 1976, str. 66-69.
78)
Circus Maximus mo`e{e da primi 385.000 posetiteli. Toa e najstara arena vo Rim
izgradena vo 530 god. pred n.e. vo oblik na bukvata U. Nekolku pati bila spaluvana do
temel, no po sekoj po`ar bila povtorno obnovuvana. Vidi: Ibid, str. 10, 13 i 53.
79)
Coloseum bil izgraden so golema pomo{ na evreite koi bile zarobeni po padot na
Erusalim vo 72 god. pred n.e. Se pretpostavuva deka vrz ovaa gradba rabotele 12.000
evrejski zarobenici koi potoa bile pogubeni vo ~est na najzinoto otvorawe. Vidi:
Ibid, str. 100.
80)
Vidi: Ibid, str. 86-87.
65

interesot za ovie borbi gladijatorite morale da se borat i protiv
slonovi, leopardi i drugi `ivotni 81) . A koga i toa ne bilo dovolno se
izmisluvale drugi vidovi na smrt vo arena 82) .
Ubistvo na trkalo. Za ovoj na~in na izvr{uvawe na smrtnata
kazna bile koristeni dve vkrsteni gredi pricvrsteni vrz osovina koja
{to im ovozmo`uvala da se vrtat. Osudenikot se vrzuval za gredite na
koi na kratko rastojanie bile napraveni pove}e vdlabnatini. Pritoa
xelatot so `elezna {ipka vo pravoagolna forma udiral vrz racete i
nozete na raspnatiot osudenik i toa na onie mesta {to se nao|ale nad
vdlabnatinite od gredata. Na toj na~in gi kr{el koskite me|u
zgolbovite od ekstremitetite. Postapkata zavr{uvala so dve-tri
udari vrz stomakot i kr{ewe na ki~mata. Na krajot vinovnikot se
ostaval da umre vo polo`ba vo koja peticite mu go dopirale temeto.
Ovoj na~in na izvr{uvawe bil koristen vo Rim od vremeto na
carstvoto. Identi~no bile kaznuvani i ubijcite od zaseda vo
Germanija, a pokraj niv vo Francija bile kaznuvani i patnite razbojnici.
Po~etocite na negovata primena vo Rusija datiraat od vremeto
na vladeeweto na Petar I vo XII vek, a vo Srbija bil prisuten duri do
sredinata na XIX vek 83) .
Varewe vo mast, katran i dr. Osudenikot se staval vo kotel
kade {to postepeno se zagrevala mast, katran, voda, vino i druga
te~nost do nejzino zovrivawe. Na toj na~in bile vareni do smrt
ubijcite na svojot tatko, blizok srodnik ili gospodar, no i za upotreba
na falsifikuvani dokumenti i kovawe la`ni pari (Germanija,
Francija) ili pak, za predavstvo (Rusija) 84) .
Rastegnuvawe i ~ere~ewe. Rastegnuvaweto i ~ere~eweto bile
~esti na~ini na izvr{uvawe na smrtnata kazna vo skoro site evropski
zemji. Naj~esto se primenuval za obid za ubistvo, navreda na vladetelot
ili za predavstvo. Osudenikot se vrzuval za racete i nozete i vo
opredelena mera se zategnuval so pomo{ na kowi. Vo taa polo`ba mu
se otsekuvale delovi od teloto, a vo sozdadenite rani se turivalo
v`e{teno olovo, maslo, smola i sulfur. Potoa se vrzuvale i drugi
delovi od teloto (glavata, genitaliite i dr.) za pove}e kowi {to se
prisiluvale na posilno zategawe. Koga kowite }e povle~ele so seta
sila otkinatite delovi letale na site strani, a potoa se sobirale i
81)
Vidi: Ibid, str. 113.
82)
Poznati se: vle~ewe so kola na `eni koi potoa bile ostavani da bidat rastrgnati
od divi `ivotni, spaluvawe na loma~a, kastrirawe, raspnuvawe na krst od kade {to
teloto na osudenikot bilo raspar~uvano od me~ki, frlawe na osudenik od visoka
kupola so prika~eni krilja {to trebalo da asocira na Dedal, vrzuvawe za opa{ na
bik, vrzuvawe za teloto na osudenikot v`e{teni metalni plo~i, kinewe na delovi od
teloto so v`e{teni kle{ti, vrzuvawe za `elezno sedi{te pod koe se potpaluvl silen
ogan itn. itn. Pove}e za toa: Ibid, str. 140, 148, 169.
83)
Kistjakovski A, F. Ispitivawe o smrtnoj kazni, [tamparija Dositej Obradovi},
Beograd, 1910, str. 272-273.
84)
Ibid, str. 272.
66

spaluvale 85) .
Spaluvawe. Spaluvaweto na osudenikot e poznato u{te kaj
starite evrei, grci i rimjani za opredeleni dela protiv polniot
moral, paricid i nekoi dela protiv dr`avata i religijata (navreda na
veli~estvo, kra`ba na sveti predmeti, simonija, vol{ebni{tvo i dr.).
Vo skoro site evropski zemji od sredniot vek spaluvaweto be{e
specijalna kazna za ereticite i ve{terkite kako i za site drugi
prestapi za ~ie sudewe be{e nadle`en duhovniot sud (prequba, pederastija
i sl.). Osudenikot naj~esto oble~en samo vo ko{ula, predhodno
natopena vo sulfur, bil vrzuvan so sinxiri nad zapalen ogan. Zaradi
zgolemuvawe na makite na osudenikot ponekoga{ se stavale i zapalivi
predmeti vo skrienite delovi od negovoto telo.
Zakopuvawe vo zemja. Vo Grcija i Rim no i kaj opredeleni
narodi od srednovekovieto bilo prisutno zakopuvaweto na `ivi
osudenici vo zemja. Na toj na~in naj~esto bile zakopuvani `eni zaradi
ubistvo ili prequba. Samiot ~in na izvr{uvaweto bil raznovrsen:
potopuvawe vo kal ili drugi ne~istotii, zatrupuvawe vo ve}e
prigotven grob, zatrupuvawe vo iskopana jama vo koja se ostaval mal
otvor niz koj mo`elo da se dava hrana so cel za podolgo odr`uvawe vo
`ivot na osudenikot i zgolemuvawe na negovite maki i stradawa itn.
itn. Mo{ne ~est bil i na~inot pri koj osudenikot so vrzani race se
zakopuval vo verikalna polo`ba taka {to samo glavata da mu ostane
nad zemjata. Vo takva polo`ba bil ostavan bez hrana i voda pod
postojana prismotra do nastapuvaweto na smrta (Rusija). Na sli~en
na~in bile zakopuvani i osudenicite vo isto~nite zemji so taa
razlika {to potoa im se ostavale na grablivite `ivotni. Vo nekoi
slu~ai glavata na osudenkot bila prema~kuvana so slatki te~nosti
zaradi razoruvawe od razni insekti.
Davewe vo voda. Poznato e deka vo izvr{uvaweto na opredelena
telesna kazna osudenikot vo Rim bil so{ivan vo vre}a zaedno so
ma~ka, majmun i zmija i potoa frlan vo nekoja reka. Za vreme na
vladeeweto na car Petar vo Rusija osudenite lica bile ~uvani dodeka
rekata ne ja prekrie mraz za da bidat nurnati pod nego 86) .
Nabivawe ili proboduvawe so kolec. Kaj starite germani
`rtvata na krivi~noto delo siluvawe gi zadavala prvite tri udari
vrz kolecot so koj se proboduvale gradite na zlostornikot, a ostantite
udari mu bile prepu{tani na profesionalen xelat 87) . Nabivaweto
ili proboduvaweto so kolec e poznato i vo Hamurabieviot zakonik,
kako i mnogu podocna vo Indija, Rusija, Turcija i mnogu drugi zemji.
Spored nekoi podatoci ovoj na~in na izvr{uvawe na smrtnata kazna vo
85)
Poznato e na primer deka na ovoj na~in e izvr{ena smrtnata kazna vrz Rober
Damian koj vo 1757 godina se obidel da go ubie kralot Luj XV. Nemu mu bea vrzani
racete i nozete za ~etiri kowi koi i pokraj seta sila ne mo`ele da mu go rastegnat
teloto. Od tie pri~ini be{e potrebna pomo{ od xelatot koj so no` gi zasekuval
delovite {to ne mo`ele da se otkinat.
86)
Kistjakovski, A, F. op. cit, str. 275.
87)
Ibid, str. 276.
67

[vajcarija bil ukinat vo 1399 godina, a daveweto vo 1615 godina 88) .
Od ovoj period se poznati i slednive na~ini na izvr{uvawe na
smrtnata kazna: ubistvo so frlawe od viso~ina (Sparta, Rim i nekoi
germanski narodi), izvlekuvawe na crevata 89) , smrt so derewe na
ko`ata 90) , so zalivawe na grloto so vrelo olovo (Rim, Indija, Rusija,
Germanija), gazewe na glavata na osudenikot od slon ili kowi (Indija,
Makedonija od vremeto na Filip i Aleksandar), ubistvo so glad 91) ,
udar so te`ok ~ekan vrz glavata (Afrika), soyiduvawe, truewe
(Egipet, Grcija, Rim), so primena na "[kotska devojka" (specijana
sprava mnogu sli~na na gilotiwata {to vo [kotska se primenuvla od
1581 godina za pogubuvawe na pripadnicite na plemstvoto) ili
"Deloie" (sli~na sprava {to se primenuvla vo Francija i Holandija od
1744 godina), so gu{ewe vo ~ad, so pretepuvawe do smrt, so primena na
Garota 92) , ~amec bez krma 93) , pe~ewe 94) , kamenuvawe (osobeno kaj
isto~nite narodi) 95) , so se~ewe `iv ~ovek spored opredelen ritual 96) ,
88)
Hovard, D, L, The Englich Prisons (Their Past And Their Future), Vutler And Thaner,
LTD, London, 1960, str. 5.
89)
Vo Germanija na ovoj na~in bila izvr{uvna kaznata sprema kradcite na zemjodelski
alati kako i onie {to simnuvale kora od drvjata. Vo jugozapadna Rusija takva kazna se
izvr{uvala za kra`ba na p~eli. Samoto izvr{uvawe se sostoelo vo toa {to od
rase~eniot stomak na osudenikot se izvlekuvalo crevo i so klinec se zakovuvalo za
nekoe drvo. Potoa osudenikot bil prisiluvan da se vrti okolu drvoto dodeka ne
nastapela smrt. Vidi: Kistjakovski A, F. op. cit, str. 276.
90)
Spored nekoi predanija persiskiot car Kembie naredil negoviot vrhoven sudija
Sikin `iv da se odere poradi potkup, a od negovata ko`a da se napravi navlaka za
sudskata masa. Vidi: Petrovi}, P. Problemi smrtne kazne i wenog izvr{ewa,
Beograd, 1938, str. 49.
91)
Zaradi zgolemuvawe na stradaweto pred osudenikot na smrt so glad vo Grcija se
postavuvale trpezi so ubavi jadewa.
92)
Garota e `elezna ogrlica so {ipki postaveni od vnatre{nata strana. So stegaweto
na ogrlicata se stegal vratot na vinovnikot. Se upotrebuvala vo [panija do 1931
godina.
93)
Osudenikot se staval vo ~amec bez hrana, vesla, edra i krma i se vturnuval da plovi
po moreto ili po Volga. Ponekoga{ osudenikot se vrzuval ili okovuval za samiot
~amec.
94)
Spored eden so~uvan dokument vo 1712 godina vo Wujork bila izre~ena osuda nad
eden crnec "da bide pe~en na logorski ogan za da podnesuva maki vo traewe od 8 do 10
~asa, i da prodol`i da se pe~e na takov ogan dodeka ne bide mrtov i pretvoren vo
pepel". Navedeno spored Kup~evi}-Mla|enovi}, R. op. cit, str. 41.
95)
"Potekloto na kaznata kamenuvawe treba da se bara vo dlabokoto minato na
Orientot. Za brakolomstvo - povreda na telesniata vernost, spored Koranot e
propi{ana kazna kamenuvawe. Prestapite protiv brakot i seksualniot moral spored
Biblijata se zakaneti so kamenuvawe. Za prequba i siluvawe vo Izreal kaznata e
kamanuvawe". Stojanovi}, P. Tragovi kazne kamanovanjem u Crnoj Gori", JRKKP, Beograd,
1976/2, str. 194.
96)
Osudenikot napolno gol se vrzuval za mramorna masa. Xelatot nosel torba so
no`evi na koi stoele razni natpisi {to uka`uvale na nivnata specijana namena. Eden
no` bil namenaet za vadewe o~i, drug za odsekuvawe nokti, tret za otsekuvawe na
68

so skokotkawe, kasnuvawe od osi 97) itn. itn.
Dosega navedovme deka smrtnata kazna od ovoj period gi nosi
slednive karakteristiki: taa e najstar i najte`ok vid na op{testvena
reakcija {to se primenuvala za brojni i najrazli~ni krivi~ni dela i
deka se rabotelo za ostra i surova kazna naso~ena kon eliminirawe na
storitelot i zastra{uvawe na okolinata. Kon ovie karakteristiki
treba da se dodade i toa deka taa ~esto bila kombinirana so drugi
vidovi kazni {to doveduvale do intenzivno stradawe i obes~estuvawe
na storitelot, kako i toa deka vo toa vreme bila masovno primenuvana
osobeno vrz pot~inetite sloevi na naselenieto. Vo taa smisla vo
literaturata se zabele`uva deka germanskiot pravnik Karpcov od XII
vek se gordeel so toa deka samiot izrekol 20.000 smrtni presudi. Spored
zborovite na Gabriel Tard, arhivite na {panskata inkvizicija
uka`uvaat deka pove}e od 300.000 lica bile osudeni na smrt ili na
do`ivotno veslawe na galii samo vo periodot od XV do XVI vek.
^esto se citira i podatokot deka vo vremeto na Henrih VIII vo
Anglija bile obeseni 72.000 lica za krivi~no delo kra`ba 98) .
b) Progonuvawe i deportacija
1. Progonuvaweto, kako {to ve}e vidovme, be{e ~esto
primenuvana merka vo primitivnite zaednici. So ogled na uslovite vo
koi se ostvaruva{e otstranuvaweto od zaednicata zna~e{e isto {to i
smrtnata kazna. Nejzinata primena nema da is~ezne nitu so
nastanuvaweto na dr`avata. Vo novite op{testveni uslovi }e stane
kazna {to ja poznavale duri i najstarite zakoni (Hamurabieviot,
Mojsieviot i dr.). Ovoj vid kazna be{e poznat i vo Atina (ostrakizam)
99) i vo pove}e drugi zemji od robovladeteskiot period. Vo
stariot Rim progonuvaweto (interdicitio aquae et ignis) mo`e{e da pretstavuva
zabrana na vleguvawe vo Rim ili proteruvawe na ostrovite
na jugot na Italija, i toa do`ivotno ili samo na opredeleno vreme.
2. Po izvesen podolg period na zaborav, progonuvaweto so koe
se opredeluva{e novo mesto na `iveewe na osudenicite so privremena
ili trajna zabrana na vra}awe vo svojata zemja povtorno se javi vo XV
vek vo forma na deportacija. Deportacijata ne e nova kazna za{to
race, ~etvrt za otsekuvawe na polovite organi itn. itn. Kistjakovski, A. F, op. cit, str.
274.
97)
Izvr{uvaweto na smrtnata kazna so kasnuvawe ili poto~no so zabivawe na osilo
vo teloto na osudenikot od ovie insekti bilo poznato vo Hanover. Podocna se
pominalo i na kasnuvawe od mravki i muvi za{to na toj na~in doa|alo do pobavno
umirawe, a so toa i do pogolema zabava za gleda~ite. Vidi: Milutinovi}. M, op. cit, str. 14.
98)
Vidi: Marks, K, Kapital, BIGZ, Beograd, 1971, str. 526 i Jankovi}, I, Smrt u prisustvu
vlasti, Istra`iva~ko izdava~ki centar SSO Srbije, 1985, str. 84.
99)
Spored Monteskie ostrakizmot ne bil kazna tuku ~esen obi~aj so koj se
doka`uva{e blagosta na vlasta"za{to so nego na slavnite lu|e im se dava{e mo`nost
da stanat u{te poslavni". Vidi: Monteskie, O duhu zakona, Tom II, Filip Vi{nji}, Zagreb,
1989, str. 189.
69

nejzinata su{tina e isto {to i vakvoto progonstvo so taa razlika {to
vo nea naglaseno doa|a do izraz potrebata od naseleuvawe na
novoosvoenite teritorii preku vnesuvawe na elementi na masovnost i
trajnost vo ovaa merka. Nabrzo vakvite deportacii }e bidat
kombinirani so zatvorawe na osudenicite i nivna prisilba kon
vr{ewe fizi~ka rabota. Po opredelen vremenski period osudenite
lica povtorno se zdobivale so sloboda no, so ogled na kolonizatorskite
nameri vtkaeni vo celta na kaznata, nemale pravo na
vra}awe vo sopstvenata zemja. Od vakvata povrzanost so zatvoraweto
koe {to ~esto be{e vremenski opredeleno ne treba me|utoa, da se
izvlekuva zaklu~ok za nejzinata identi~nost so kaznata li{uvawe od
sloboda. Su{tinata na deportacijata e eliminacija na osudenoto lice
od opredelena dr`ava {to bilo motivirano od bezbednosni pri~ini
sprema sopstvenata, i kolonizatorski nameri sprema novata
teritorija. Vo onie slu~ai koga zatvoraweto bilo od traen karakter
(do`ivotno) deportacijata ne e ve}e samostojna kazna tuku se transformira
vo eden specifi~en oblik na kazna li{uvawe od sloboda.
Deportacijata stanuva samo oblik na zatvorska kazna so momentot na
nejzinata primena kako zamena na smrtnata kazna za opredeleni politi~ki
delinkventi. Toga{ edinstvenata razlika od drugite kazni
li{uvawe od sloboda se sostoe{e vo toa {to ovaa do`ivotna kazna se
izvr{uva vo ve}e postoe~kite kolonii. Na toj na~in se onevozmo-
`uva{e bilo kakov dopir na osudenikot so negovite politi~ki
privrzanici.
Prvite za~etoci na deportacijata kako kazna gi sre}avame vo
Portugalija i [panija. U{te vo po~etokot na XV vek osudenicite i
skitnicite Portugalija gi ispra}a{e vo Brazil i Angola. Toa go
prave{e i [panija kon krajot na istiot vek vo rudnicite vo
Hispanol.
So izrazeni kolonizatorski nameri deportacijata se javuva i
vo Holandija vo periodot me|u XVI i XVII vek. Holandskite osudenici
bea ispra}ani vo Isto~na Indijana.
Deportacijata vo Anglija e vovedena vo 1597 godina i sÒ do
sredinata na minatiot vek pretstavuva{e dominantna kazna vo najziniot
pravosuden sistem. Po~etokot na najzinata za~estena primena se
vrzuva so koloniziraweto na Severna Amerika (Virxinija). Deportiranite
lica bile prodavani za potrebite na farmite kako rabotna
sila {to bila iskoristuvana za vreme od 7 do 14 godini, a potoa
sleduvalo nivno osloboduvawe. [tom }e pristignel angliski brod so
osudenici na samoto pristani{te se odr`uvalo javno naddavawe pred
ogromna masa na kupuva~i. So ogled na golemata pobaruva~ka po~etnata
cena za eden deportirec bila mo{ne visoka (20 funti). Zaradi
skapo platenata rabotna sila amerikanskite doselenici se trudele do
maksimum da ja iskoristat, a so toa `ivotot na osudenicite stanuval
mnogu te`ok. Se pretpostauva deka na ovoj na~in vo Amerika bile
deportirani i prodadeni kako stoka okolu 100.000 lica osudeni za
najrazli~ni prestapi, dol`nici, skitnici i drugi lica so nemoralno
i somnitelno povedenie.
Vo 1776 godina angliskata vlada bila prisilena da go sopre
70

vakvoto deportirawe. Brojnite sudiri, otpori i nepriliki predizvikani
od revolucionernite dvi`ewa od vremeto na amerikanskata vojna
za nezavisnost kako i voveduvaweto na crne~koto ropstvo, so {to se
namali cenata na rabotnata sila i pobaruva~kata za angliskite
otpadnici, bea glavnata pri~ina za toa. Toa go postavi problemot na
nivnoto smestuvawe vo postoe~kite prepolneti angliski zatvori.
Zatoa se napravi obid so ispra}awe pomal broj zatvorenici vo Afrika
{to ostana neuspe{en za{to ovie lica izumrele kako posledica na
tropskite bolesti. Ottamu se pristapi kon sozdavawe novi zatvori, no
poradi otsustvoto na dovolno sredstva i vreme za nivna izgradba za
taa cel }e poslu`at starite brodovi {to bile isfrleni od upotreba.
Ovie brodovi-zatvori vedna{ bile usidreni na mesta vo ~ija blizina
imalo potreba od vr{ewe javni raboti. Takva rabota me|utoa, retko se
nao|ala. Onamu pak kade {to ja ima{e be{e mnogu te{ka i
poni`uva~ka 100) , a nejzinoto nesovesno izvr{uvawe ili odbivawe be{e
sekoga{ sledeno so brutalno telesno kaznuvawe. ^estoto
kam{ikuvawe i stavaweto vo okovi bea forma na voobi~aena reakcija
i za ostanatite povredi na re`imot {to vladee{e na ovie brodovi. Od
druga strana vo improviziranite nenormalni smestuva~ki uslovi
vladee{e takva prenatrupanost i nehigiena {to neizostavno vode{e
kon razni zarazni bolesti. Ne izostanuva{e i moralnata ili tn.
kriminalna zaraza za{to site kategorii zatvorenici (bez ogled na
polot i vozrasta) sekoga{ bea smestuvani zaedno na mnogu mal
prostor. Za izbegnuvawe na del od tie posledici vlasta be{e
prisilena da osposobi eden poseben brod (brodot Euriyalis) za
smestuvawe samo na maloletni osudenici.
Brodovite-zatvori bea privremeno re{enie do iznao|aweto
novi mo`nosti za deportacija. Novata {ansa be{e pronajdena vo
koloniziraweto na Avstralija. Prvata grupa zatvorenici gi napu{ti
brodovite-zatvori vo mart 1787 godina i so del od niv 101) na podra~jeto
na dene{niot grad Sidnej be{e osnovana zatvorska kolonija. Vo
po~etokot ovie lica bile iskoristuvani za izgradba na novi naselbi,
pati{ta i obrabotka na zemji{teto, ili, ponaku re~eno, za sozdavawe
uslovi za prifa}awe na angliskite emigranti. Taka na primer za
vreme na upravuvaweto na Makari (Macqarie, 1809) Sidnej be{e
pretvoren vo golem grad so plan {to i denes e funkcionalen. So
sledbenikot na Makari, Tomas Brisbon (Sir Thomas Brisbone) }e
100)
Osudenicite, dol`nicite i asocijalnite lica bea obi~no anga`irani na
ras~istuvaweto na rekite i izgradba na re~ni pristani{ta.
101)
Prviot konvoj za Avstralija be{e so~inet od 11 brodovi so okolu 1400
zatvorenici. Patuvaweto trae{e 8 meseci, a do odredi{tetot stignaa samo 9 brodovi
so samo 552 ma`i i 197 `eni. Uslovite na ovie brodovi bea o~ajni. Brodovite ne bea
snabdeni so dovolno koli~estvo na hrana i voda nitu so lekovi pa zatoa golem broj od
deportiranite lica go zagubija `ivotot pri samoto paruvawe. Opredelen broj od niv
zaginaa vo dva brodolomi, a poradi iscrpenost od patuvaweto za vreme na koe vrz niv
bile primenuvani surovi disciplinski kazni, seksualni i`ivuvawa i sl., se umira{e
i na samoto pristani{te. No toa ne be{e kraj, za{to so pristignuvaweto vedna{ se
zapo~nuva{e so naporna fizi~ka rabota vo zatvorskite kolonii.
71

zapo~ne praktikata na dodeluvawe na zatvorenicite kako slugi na
angliskite doselenici 102) . Niskata cena }e dovede do nivno brzo
razgrabuvawe, a so zgolemuvawe na pobaruva~kata se javi potrebata za
voveduvawe opredelen red vo dodeluvaweto na ovie lica. Od tie
pri~ini zatvorenicite po~nale da im se dodeluvaat samo na onie
emigranti {to poseduvale pogolema povr{ina na zemja i toa samo ako
doka`ele deka dotoga{ uspe{no stopanisuvale i deka gi odlikuvaat
karakterni osobini {to davaat garancija deka dobro }e se postapuva
so niv. Me|utoa, seto toa ne be{e dovolno za spre~uvawe na serioznite
problemi {to i ovde po~nale da se javuvaat. Nekoi deportirci se
osamostojuvale so otpu{tawe ili odmetnuvawe od svoite gazdi i
zapo~nale samostojna rabota, no mnogu pogolem bil brojot na onie {to
se oddavale na kriminal. Toa }e pridonese za zgolemuvawe na
antagonizmot me|u emigranitite i deportircite. Zatoa Anglija zapo-
~nala svoite zatvorenici da gi ispra}a na ostrovite vo Tasmanija i
Norfolk. Me|utoa, tri godini podocna taa i ovde }e se sretne so
istite problemi pa zatoa vo 1846 godina mora{e da ja prekine i ovaa
deportacija. Novoto re{enie se sostoe{e vo pra}awe na zatvorenicite
vo novoizgradeniot zatvor Pentonvil (Pentolvile, 1843), a potoa na
rabota vo Gibraltar i Bermudite i ottamu vo starite kolonii. Prvite
grupi zatvorenici spored ovaa {ema ja napu{tile zemjata vo 1849
godina. No takvata praktika trae{e mo{ne kratko. Ve}e vo 1852
godina Tasmanija odbi da prifati okolu 800 zatvorenici od Gibraltar
i Bermudite poradi {to ovie zatvorenici bea isprateni na site
strani na svetot, odnosno sekade kade {to se bara{e eftina rabotna
sila. Na toj na~in del od ovie lica stignaa vo Kvislend, na
Foklandskite ostrovi, Labrador i Nova Gvineja 103) .
Takva be{e sostojbata so deportacijata vo Anglija koja {to na
krajot sepak mora{e da se prekine (oficielno vo 1852, a prakti~no
duri vo 1890 godina), i da se pobaraat re{enija vo samata zemja preku
postojana izgradba na novi zatvori i usovr{uvawe na penitencijarnata
praktika.
So momentot koga vo Anglija se pravea prvite ~ekori za
nejzino ukinuvawe deportacijata }e bide vovedena vo Francija so
poseben dekret od 1859 godina. Pri~inite za nejzinoto voveduvawe vo
noviot vek ne se razlikuvaat od onie vo predhodniot period. Vo
po~etokot osudenite lica bile upatuvani vo Gijana (poznatite "\avolski
ostrovi") i na zapadnite indiski ostrovi, a od 1885 godina glavno
102)
Vo vakvata praktika penolo{kata literatura go gleda za~etokot na institutot
usloven otpust. Od 1820 godina otpu{tenite osudenici im bile dodeluvani kako
rabotnici na posebno izbrani doselenici. Se slu~uvalo na poedini osudenici da im
se dodeli i zemja so obvrska da ja obrabotuvaat, a dobieniot prihod da go otstapuvaat
na najziniot sopstvenik. Site uslovno otpu{teni osudenici dobivale posebni
propusnici nare~eni "ticket of leave", a samite osudenici gi narekuvale "ticket of leave
man". Osudenicite bile dol`ni da gi poka`at propusnicite na sekoe barawe na
pretstavnicite na vlasta. [ukovi}, M. Uslovni otpust, IKKI, Beograd, 1971, str. 13.
103)
Navedeniov prikaz vo najgolem del e koncipiran spored studijata na Hovard, D. L,
op. cit, str. 25-31.
72

vo Nova Kaledonija. I pokraj problemite {to i ovde go imaat siot
poguben karakter vrz osudenicite, deportacijata be{e dolgo
opravduvan oblik na reakcija {to vo Francija se zadr`a sÒ do
po~etokot na Vtorata Svetska vojna.
Deportacijata be{e kazna i vo Carska Rusija od 1663 godina.
Osudenite lica, skitnicite i drugi somnitelni lica bea upatuvani na
ostrovot Sahalin vo Sibir. Po~nuvaj}i od 1760 godina na ruskoto
plemstvo mu be{e dadena mo`nost duri i samoto da vr{i deportacija
na svoite kmetovi 104) .
3. I pokraj toa {to ne se raboti za oblik na kazna {to datira
od sredniot vek, na ova mesto sosema nakratko }e se zadr`ime i vrz
objasnuvaweto na relegacijata na osudenite lica. Toa go pravime od
prosta pri~ina {to na toj na~in e mnogu polesno razbiraweto na
nejzinata su{tina. Vpro~em relegacijata e takva kazna {to e mnogu
sli~na na deportacijata. Za nea e specifi~no toa {to se primenuva{e
samo sprema kategorijata na recividisti i se izvr{uva{e po
izdr`uvaweto na glavnata kazna vo kaznenite zavodi vo zemjata. Ovaa
forma na reakcija e karakteristi~na za Francija.
Vo Francija postoe{e individuvalna i kolektivna relegacija.
Individuvlnata relegacija zna~e{e upatuvawe na osudencite vo
vonevropskite kolonii. Osudenicite bile naseluvani na neobraboteni
zemji{ni povr{ini so obvrska da gi pretvaraat vo plodna po~va.
Tamu imaa sopstven dom i vodea napolno samostoen `ivot vo otsustvo
na bilo kakva pogolema kontrola. Zabranata da se napu{ti odredi-
{teto be{e edinstvenoto ograni~uvawe. Kolektivnata relegacija se
sostoe{e vo upatuvaweto na osudenicite isklu~ivo vo Nova Kaledonija
kade {to bile smestuvani vo kazneni zavodi. Ovde im be{e
ograni~eno dvi`eweto i bea anga`irani na opredeleni javni
raboti 105) .
Spored eden zakon od 1885 godina be{e to~no opredeleno
sprema koi osudenici doa|a predvid primenata na relegacijata a
spored eden drug od 1907 godina bea opredeleni i licata za koi taa se
ukinuva 106) . Nejzinoto kone~no napu{tawe vo Francija e ostvareno vo
1942 godina.
v) Pra}awe na galii
Poznato e deka prvite prekumorski brodovi bile konstruirani
za plovidba {to se vr{ela isklu~ivo so pomo{ na vesla. Za taa cel
u{te vo stariot Egipet, Grcija, i Rim bile koristeni robovite i
voenite zarobenici. Veslaweto bilo makotrpna rabota {to pretpostavuvala
osobena fizi~ka sila i izdr`ivost. So razvojot na voenata
flota i trgovskata plovidba vo uslovi na bavnoto pove}egodi{no
104)
Milutniovi}, M. op. cit, str. 18.
105)
Vidi: Umi~evi}, D. Sistem izvr{enja kazni li{avanja slobode, Vlastita naklada, Sarajevo,
1938, str. 19, 32 i 109-110.
106)
Vidi: Ibid, str. 110.
73

plovewe i nemilosrdnoto deluvawe na vremenskite i drugi nepriliki
doa|a{e do sÒ pogolemo iscrpuvawe, razni bolesti i umirawe na
vesla~ite. Ottamu i postojanata potreba za nova rabotna sila i
idejata za taa namena da se koristi neplateniot trud na zlostornicite.
Na toj na~in pra}aweto na galii zaradi do`ivotno veslawe stana
kazna ~ija {to primena povtorno }e za~esti vo tekot na XV i XVI vek
i toa najprvin vo Francija, a potoa vo Anglija i drugite pomorski
zemji.
Ovoj vid kazna se izrekuva{e za najte{kite zlostorstva kako
zamena za smrtnata kazna. Taa se izvr{uva{e na na~in {to osudenite
lica vrzani so sinxiri okolu vratot se doveduvale do pristani{teto
i se smestuvale na galiite kade {to bile okovuvani za klupite na koi
sedele. Na edna klupa bile smestuvani po {est osudenici i site zaedno
bile prisiluvani da veslaat so zaedni~ko veslo vo dol`ina od okolu
17 metri. Zaradi zgolemuvawe na intenzitetot i podobruvawe na
koordinacijata na veslaweto, no i za da ne dojde do bilo kakov prekin
na veslaweto, ili poedine~no zabu{avawe na smetka na ostanatite
osudenici se sproveduvalo kam{ikuvawe vrz grbot na sekoga{ do pola
razgoleniot osudenik. Vesla~koto mesto ne smeelo da se napu{ti ni za
vreme na jadeweto, nitu za vreme na spieweto 107) , ili nakratko,
osudenikot bil okovan za svoeto rabotno mesto do krajot na `ivotot.
Od izlo`enite karakteristiki vo vrska so izvr{uvaweto na
ovaa kazna proizleguva deka vo nea bile sodr`ani pove}e elementi na
reakcija zaradi koi ponekoga{ se komplicira preciznoto opredeluvawe
na nejzinata priroda. Poradi eklatantnoto prisustvo na nemilosrdnoto
eksploatirawe na osudeni~kiot trud vo penolo{kata
literatura e prisutno nejzinoto pomestuvawe me|u kaznite na te{ka
fizi~ka rabota 108) . Ako kon ova telesno izma~uvawe se dodade i fakti-
~koto prisustvo na kam{ikuvaweto, do`ivotnoto pra}awe na galii vo
odreden del dobiva karakter na telesna kazna. No sepak najblisku do
vistinata e deka ovde se raboti za eden poseben vid na eliminatorna
kazna. Obvrskata nikoga{ da ne se napu{ti galijata ({to fakti~ki ne
bilo ni izvodlivo) i podlo`uvaweto na osudenikot na enormni
fizi~ki napregawa vo uslovi na slaba ishrana i postojani fizi~ki
maltretirawa, ja ~inelo izvesna brzata smrt na osudenikot. Od tie
pri~ini se ~ini nema da zgre{ime ako ka`eme deka pra}aweto na
galii e vsu{nost "smrtna kazna so odlo`na naplata".
2. TELESNI KAZNI
Telesnite kazni se mo`ebi osnovniot i naj~est vid na prisilni
merki so naglasena primena vo sredniot vek. Pri~inata za nivnata
masovnost sprema storitelite na pote{ki no, i vrz onie na polesni
krivi~ni dela, se nao|a vo nivnata ednostavna realizacija i
107)
Vidi: Davidovi}, D, Kriminologija, Vi{a {kola unutra{njih poslova u Beogradu, Beograd,
1973, str. 140.
108)
Vidi: Atanackovi}, D. Penologija, str. 68.
74

otsustvoto na bilo kakvi tro{oci vo postapkata na izvr{uvaweto.
Bilo kako glavni ili sporedni kazni tie sekoga{ se izrekuvale
zaradi ostvaruvaweto na ~uvstvitelna telesna bolka i izma~uvawe na
storitelot na deloto. Vo golem broj slu~ai se javuvale i kako zamena
za pari~nata kazna ili kako pomo{en instrument za postignuvawe
dopolnitelni efekti kaj nekoi drugi vidovi kazni (kako uvod vo
izvr{uvaweto na smrtnata kazna, kako prisilna merka za ostvaruvaweto
na veslaweto ili drug vid rabotna kazna) ili, pak, kako poseben
metod za dobivawe priznanie preku silno izrazenata tortura na
inkvizicionata postapka.
a) Sakatewe (Mutilatio)
Sakateweto e eden od najstarite na~ini na izvr{uvawe na
telesnite kazni 109) vo koi najjasno se ogleda talionskiot simbolizam.
So imitacijata (podr`uvaweto) na vidot i na~inot na koj e storeno
deloto se nastojuva{e da se vozvrati so ednakvo zlo vo koe {to }e bide
sodr`ano napolno ednakvo stradawe 110) . Na toj na~in se postignuva{e
i onevozmo`uvawe na storitelot da go povtori istoto delo.
Osudenikot na kogo mu se otsekuvale racete ne mo`el povtorno da
izvr{i kra`ba, kastriraniot seksualen delinkvent da izvr{i siluvawe,
ili pak onoj komu mu bil otse~en jazikot da izvr{i kleveta.
Dokolku i potoa se slu~elo da bide izvr{eno nekoe delo od strana na
osakateniot zlostornik, sleduvala progresija vo sakateweto 111) .
109)
Kaznata sakatewe se sre}ava u{te vo hamurabieviot zakonik (2000 god. pred n.e),
potoa vo asirskiot zakonik, vo Zakonot na XII tabli~ki (451 god. pred n.e.), vo
Biblijata - knigata na povtoreniot zakon, vo gr~koto, rimskoto i vizantiskoto pravo
kako i vo {erijatskoto pravo (nastanato vo VII-XII vek). Mutilacijata ja sre}avame i
vo Du{anoviot zakonik (1349 i 1354 god.), vo Statutot na Venecija od 1213 i 1229
(dopolnet 1347) i vo statutot na dalmatinskite gradovi. Toj vid na kaznuvawe e
zadr`an i do den denes vo nekoi arapski zemji (vo Saudiska Arabija, Jemen i dr.)".
Miti}, I. Prilog prou~avanju kazne saka~enja na podru~ju Dubrova~ke Republike i u nekim
dalmatinskim gradovima, Zbornik pravnog fakulteta u Zagrebu, Zagreb, 1982/1-2, str. 142.
110)
Treba da se znae deka postoele i takvi na~ini na sakatewe {to nemale nikakva
vrska so prirodata na krivi~noto delo. Taka na primer vo nekoi dr`avi na Severna
Amerika se primenuvalo otsekuvawe na u{ite bez ogled na vidot na deloto. Davidovi},
D. op. cit, str. 67.
111)
Spored eden zakon na Henrih VIII od 1530 godina starite i za rabota nesposobni
pita~i dobivale dozvola za prosja~ewe. Sna`nite pak pita~i bile kam{ikuvani
dodeka od teloto ne im {ikne krv. Po ova osudenikot moral da se zakolne deka }e se
vrati vo svoeto rodno mesto i deka }e se "prifati za rabota". Onoj {to po vtor pat
}e se fatel vo skitewe povtorno bil kam{ikuvan no sega mu se odsekuvalo polovina
uvo. Za tretiot povrat osudenikot se kaznuval so smrt kako te`ok zlostornik i
neprijatel na dr`avata. Sli~ni propisi sodr`ele i zakonite na Elisaveta od 1572
god. i Jakov I. Vidi: Marks, K. Kapital, str. 525-526. Vo eden zakon {to go donele
Kvekerite vo 1657 vo SAD stoe{e: "Na eden kveker - ma`, za prvoto delo }e mu se
odse~e edno uvo. @enata silno }e se kam{ikuva i za prvoto i za vtoroto delo, a za
75

Me|u brojnite ataci vrz telesniot integritet na vinovnicite
od ovoj period vo krivi~nopravnata i penolo{kata literatura se
spomenuvaat javnoto otsekuvawe na race, noze, prsti, stapala, gornata
usna, jazik ili u{i, `enski gradi, proboduvawe na jazik so v`e{teno
`elezo, gorewe na ekstremitetite, vadewe o~i i drug vid na oslepuvawe,
kr{ewe na koski, izbivawe na zabi, unaka`uvawe, kastracija,
skalpirawe itn 112) . Vo su{tinata na vakvite na~ini na izvr{uvawe
stoe{e streme`ot da se so~uva du{ata zaradi fizi~ki ili delum
du{evni stradawa od predizvikanata osakatenost, nagrdenost ili
poni`enost. Nivnata polna primena }e dojde do izraz vo XVII i XVIII
vek, a ponekade }e bidat zadr`ani i vo XIX vek. Me|utoa, kon krajot na
XIX vek vo nekoi zemji }e bidat transformirani vo kazni so ~isto
simboli~en karakter. Vo ovaa smisla e interesen primerot {to go
naveduva Bentam (Bentham) vo deloto "Principi na kazneniot zakon".
Spored nego goreweto na rakata vo Anglija vo eden moment po~nalo da
se izvr{uva na na~in {to so v`e{tena pegla se gorelo par~e salo
staveno vrz rakata na prestapnikot ili pak, toa se pravelo na samata
raka, no so ladna pegla. Za toa vreme osudenikot vreskal i se
previtkuval iako ne mu se povreduvala rakata, a prisutnite glasno se
smeele na ovaa parodija na pravdata 113) .
b)Tepawe (kam{ikuvawe)
Tepaweto pretstavuva ne{to poblag na~in na izvr{uvawe na
telesnite kazni odo{to sakateweto. Obi~no se primenuvalo vrz `eni,
deca, skitnici, du{evno bolni i neposlu{ni lica za polesni bagatelni
prestapi, za naru{uvawe na javniot red i mir i kako disciplinska
merka vo nekoi ustanovi (u~ili{te, kasarni i sl.)
Tepaweto bilo vr{eno so primena na stap ({ibawe) ili
specijalno napraveni kam{ici so koi se udiralo vrz razgoleniot grb
na ma`ite ili debeloto meso na `enite. Brojot na tie udari bil odnapred
opredelen no, mnogu ~esto sosema proizvolen. Pri tepaweto
sekoga{ se vodelo smetka da ne dojde do smrt na osudenikot, pa zatoa
ponekoga{ se vr{elo vo nekolku navrati no, i toa ne davalo garancija
deka nema da dojde do nesakanite posledici.
I ovaa kazna kako {to toa be{e, vsu{nost, so sakateweto
tretoto delo na ma`ot i na `enata }e im se probode jazikot so v`e{teno `elezo".
Davidovi}, D. op. cit, str. 138.
112)
Vo statutot na Dubrovnik od 1272 godina bea posebno navedeni vidovite na
sakatewe za opredeleni krivi~ni dela. No i pokraj toa {to za razlika od drugite
zemji ovoj Statut izri~no se opredelil za otsekuvawe na desnata raka, otsekuvawe na
nos i vadewe na ednoto ili dvete o~i vo praktikata se sre}ava{e i otsekuvawe na
obete race, otsekuvawe na u{i i sl. Sakateweto mo`e{e da bide zameneto so
obes~estuva~ka, drug vid telesna ili pari~na kazna, no i so drugi kazni {to ne bea
predivdeni so Statutot (progonuvawe, ispra}awe na galii, zatvor i sl.). Vidi: Miti}, I,
op. cit, str. 142, 144 i 148.
113)
Navedeno spored Hovard. D. L.
76

edovno se izvr{uva{e na javno mesto, ~esto na samoto mesto na
izvr{uvaweto na deloto. Sli~nosta so sakateweto be{e i vo toa {to
skoro isklu~itelno se primenuva{e sprema pripadnicite od pot~inetite
klasi i sloevi.
3. IMOTNI KAZNI
Edna od osnovnite karakteristiki na kaznuvaweto vo stariot i
sredniot vek be{e iskoristuvaweto na sekoja mo`nost {to vodi kon
intenzivno stradawe na zlostornikot. Od tie pri~ini vehemento se
dopira{e sekoja pozna~ajna ~ovekova vrednost so ~ija povreda mo`e{e
da se obezbedi ostvaruvaweto na takvoto stradawe. Me|utoa, vo
raznovidnite na~ini na vozvratenoto zlo ~estopati bea sodr`ani i
nekoi komplementarni, ili podobro re~eno, sporedni efekti na
izbranata op{testvena reakcija. Toa se efekti {to obi~no ne bea
predvideni so po~etnata ideja na konkretnata kazna {to ne zna~i deka
za niv ne se vodelo smetka po sogleduvaweto na nivnoto pridru`no
ili dopolnitelno dejstvo. Vo taa smisla be{e vr{ena dogradba na
primenetata prisilba. Zastra{uvaweto na okolinata so postojano
zgolemuvawe na represivnosta e dovolno ilustrativen primer za toa.
Od druga strana vo samiot karakter na nekoi privatno pravni merki
se nasetuva{e opredelena korist za dr`avata. Otamu i razbirliviot
streme` za nivna transformacija vo merki so javno praven karakter
so {to }e se forsira tokmu toj interes na dr`avata. Takvata transformacija
}e dovede do pojava na imotnite kazni: konfiskacija na
imotot i pari~nite kazni. Nivnata masovna primena }e go dostigne
svojot vrv kon krajot na XVIII vek vo mera {to skoro napolno }e go
potisne izrekuvaweto na telesnite kazni. No poradi silnata
isprepletenost me|u finansiskite interesi na dr`avata i potrebite
za opredeleno namiruvawe na o{teteniot so krivi~noto delo toa nema
da im uspee i so kompenzacijata. Nivnoto naporedno ili pome{ano
ostvaruvawe }e bide op{ta karakteristika na celiot ovoj period.
a) Konfiskacija
Konfiskacijata prestavuva odzemawe na podvi`en i nepodvi-
`en imot na zlostornikot bez nikakov nadomest. Vo nekoi zemji toa
odzemawe mo`e{e da bide celosno a vo drugi vo ograni~en obem.
Ograni~uvawata mo`ea da se odnesuvaat na vidot na predmetite ili na
nivnata vrednost.
Vo rimskoto pravo konfiskacijata na imotot kako kazna
redovno se izrekuva{e kon kaznata li{uvawe od `ivot. Ist slu~aj
be{e i vo periodot od XV do XVIII vek so ereticite osudeni od
inkvizicionite sudovi na katoli~kata crkva. Imotot na spalenite
osudenici be{e konfiskuvan i delen me|u katoli~kite sve{tenici i
feudalcite na ~ija teritorija be{e sprovedeno sudeweto.
77

) Pari~na kazna
I pari~nite kazni se javuvaat mnogu rano vo sistemot na
organiziranata dr`avna reakcija. Spored rimskoto pravo tie
najprvin bea izvr{uvani vo korist na povredenite bo`estva za delata
{to nemale privaten karakter (delicta non privata). Podocna se naplatuvale
vo korist na dr`avata (erara) za najposle da im pripa|aat na
carot (fiscus). Ponekoga{ se naplatuvale i vo korist na lokalnite
vlasti.
Vo srednovekovniot period ovie kazni stanale va`en izvor na
prihodi. Vo uslovi na raspa|awe na naturalnoto proizvodstvo, razvojot
na trgovijata i pojavata na gra|anskata klasa kaznata ne e ve}e
samo sredstvo za fizi~ko istrebuvawe i zastra{uvawe na okolinata
tuku i mo{ne silen instrument za vr{ewe na ekonomski pritisok vrz
pot~inetoto naselenie. So pari~nata kazna storitelot na krivi~noto
delo se obvrzuva da se isplati opredelena suma pari vo korist na
dr`avnata kasa. Dokolku ne sakal da ja izvr{i taa obvrska dr`avata
prezema ~ekori za prisilna naplata. Sprema onie pak {to nemo`ele
da odgovorat na takvoto barawe od strana na dr`avata doa|a do zamena
na pari~nata so drug vid kazna. Vo opredelen period koga poradi se
pogolemo osiroma{uvawe na naselenieto doa|a do pogolemi problemi
vo pogled na naplatata na pari~nite kazni, nivniot primat }e bide
istisnuvan so vra}awe kon telesnite kazni.
Pari~nite kazni naj~esto se javuvale vo oblik na nadomest za
"cenata na ~ovekot" (Wergeld) ili globa (Fredum). Bez ogled na toa
{to i dvete formi bile presmetani od korista {to se vle~ela za
crkvata, odnosno dr`avata, nivnata ~esta primena zna~e{e fakti~ko
ograni~uvawe na izvr{uvaweto na smrtnite i telesnite kazni. Vergeldot
be{e "cena za ~ovekot", odnosno vrednost na `ivotot na poedinecot
{to vpe~atlivo se razlikuva{e so ogled na negovata polo`ba.
Ako nekoj povredel ili ubiel pripadnik na plemstvoto pla}al
opredelena cena. Ako povredil ili ubiel kmet, vergeldot be{e mal.
Vergeldot be{e, vsu{nost, pla}awe opredelena suma pari na crkovnite
vlasti zaradi stradawe. Dokolku zlostornikot nemo`el toa da go
stori se pristapuva{e kon telesno kaznuvawe. Zaradi ostvaruvaweto
na torturata osudenikot bil stavan vo zatvor vo koj se `iveelo "na
leb i voda" dodeka nekoj ne se zazemel za nego ili dodeka ne se dobielo
oprostuvawe od biskupot. Duri i kralot po odnos na ovie pra{awa mu
be{e pot~inet na suprematijata na crkvata 114) .
Fredumot obi~no se isplatuva{e vo korist na svetovnata
vlast 115) . Poznat e u{te od Hamurabieviot zakonik, a be{e predviden i
114)
Vidi: Eliot, M. Zlo~in u savremenom dru{tvu, Veselin Masle{a, Sarajevo, 1962, str. 347-
348.
115)
"Osven nadomestot {to treba{e da im se isplati na rodninite za ubistvoto,
{tetata ili navredata, treba{e da se plati i opredelena dava~ka koja zbornicite na
varvarskite narodi ja narekuvaat Fredum"..."Toa e, vsu{nost, nadomest za za{tita
pru`ena protiv pravoto na odmazda"..."Vinovnikot pla}a{e fredum vo ime na mirot i
78

vo nekoi srednovekovni akti. Taka na primer, vo Du{anoviot zakonik
od 1349 godina be{e propi{ana mo{ne visoka globa vo iznos od 300
pjesteri. Na podra~jeto na Srbija po Prvoto srpsko vostanie (1813)
pari~nata kazna be{e poretko primenuvana. Taa mnogu pove}e nose{e
karakter na nadomest na {teta odo{to na kazna i glavno se javuva{e
vo dva vida: globa i duplir. Globata ja pla}a{e celoto selo na onoj
sprema koj bila izvr{ena kra`bata na toa podra~je. Duplirot se
sostoe{e vo toa {to zlostornikot moral da go plati dvokratniot
iznos od vrednosta na ukradeniot ili o{teteniot predmet 116) .
4. KAZNI NA OP[TESTVENA DEGRADACIJA
Osnovnata namera kaj telesnite kazni be{e naso~ena sprema
fizi~kiot integritet na li~nosta kako negova materijalna vrednost,
no poradi javniot na~in na izvr{uvawe so ovie kazni se ostvaruva{e i
zna~itelna du{evna bolka. Vo opredeleni slu~ai me|utoa, vo prv red
se nastojuva{e da se postigne du{evno stradawe i smaluvawe na
op{testveniot status na li~nosta pa zatoa se udira{e vrz ~esta i
dostoinstvoto na poedinecot na na~in i so sredstva {to bile prikladni
da predizvikaat golem sram i poni`uvawe. Za taa cel bea
koristeni stolovi za nurkawe 117) ili pak posebni kafezi (Akabusada)
vo koi se stavale goli `eni so somnitelen moral i pred o~ite na nasobranite
gra|ani pove}ekratno bile nurkani vo ladnite vodi na nekoja
reka. Opredelen stepen na sram i op{testveno obezvreduvawe sprema
nekoi zlostornici se postignuval i so nivno prisiluvawe da se
dvi`at niz ulicite na nekoe mesto so prika~eni `elezni krstovi,
okovani ili nakiteni so drugi poni`uva~ki znaci. Ponekoga{ na
vratot im bile beseni tabli vrz koi bil ispi{an storeniot grev 118) .
Zaradi predizvikuvawe opredelen potsmev i prezir sprema osudenibezbednosta
{to gi izgubil zaradi storeniot prestap, a koi mo`e{e da gi povrati so
za{tita"..."Toj fredum be{e lokalna dava~ka vo korist na sekoj koj sudel na
opredeleno podra~je" Monteskie, op. cit, Tom II, str. 334-335 i natamu.
116)
Vidi: Pihler, S. Osnovne karakteristike krivi~nih sankcija u Srbiji XIX veka do kodifikacije
od 1860 godine, Penologija, Beograd, 1974/1, str. 53-54.
117)
Stolovite za nurkawe "se vsu{nost mehani~ki podvi`ni stolovi vrz koi se
vrzuval prestapnikot i povremeno se pu{tal vo poln rezervoar so voda. Ovoj izum
~esto slu`el da se ismeat vinovnicite na razni ozboruvawe, Eliot, M, op. cit. str. 351.
Na ovoj na~in vo Severna Amerika se kaznuvalo i za razni pcosti, zakinuvawe na
merki, pita~ewe, predizvikuvawe raspravii na javni mesta, sitni kra`bi,
bogohulewe i sl. Vo dr`avata Wu Xersi se sre}avat se do 1870 god. Kup~evi}-
Mla|enovi}, R, op. cit, str. 42.
118)
Na sli~en na~in se postapuvalo so osudenicite na smrt i nekoi drugi kazni, no i
nezavisno od niv vo Kina i vo nekoi isto~ni zemji. Za `al duri i kaj nas vo neki
krai{ta i toa duri vo {eesetite godini od ovoj vek bila poznata praktikata na
zasramuvawe prezemeno od vospitni pri~ini. Mnogu maloletnici pomladi od 14
godini bea raznesuvani od eden vo drug u~ili{en klas od strana na svoite nastavnici
so obvrska pred svoite drugar~iwa da ka`at koga i kako ukrale nekoj koko{ka, petel
ili nekoj predmet i pritoa bea prisiluvani da "kokodakaat" ili "kukurikaat".
79

kot vo celiot srednovekoven period, a osobeno vo XVI i XVII vek
raznovidnite na~ini na degradacija se kombinirale i so opredeleni
metodi na fizi~ka tortura. Takov bil na primer slu~ajot so specijalnata
sprava {to se stavala vrz glavata na prestapnikot so vgradena
{ipka {to se provlekuvala niz ustata za da go dr`i nadvor jazikot.
Na toj na~in se spre~uvalo sekakvo zboruvawe ili ofkawe. Svoevidni
kombinacii se i poznatite metodi na `igosuvawe i izlo`uvawe na
stolbot na sramot.
a) @igosuvawe
Postapkata na `igosuvawe ima mo{ne rani po~etoci. Na toj
na~in atiwanite najprvin gi obele`uvale svoite robovi, vojnici i
voeni zarobenici za da go spre~at nivnoto begstvo. Ne{to podocna,
osobeno vo Rim, po~nale da se `igosuvaat i zlostornicite od kazneni
pri~ini. Toa se pravelo so vtisnuvawe na opredelen znak vrz nivnoto
~elo za da se znae deka se raboti za storiteli na opredeleni nedozovoleni
povedenija zaradi predizvikuvawe traen prezir na okolinata,
nejzina pretpazlivost od ovie lica i strav kaj potencijalnite zlostornici.
Od istite pri~ini bilo vr{eno `igosuvawe i vo sredniot vek.
Vo Anglija skitnicite bile `igosuvani so bukvata "V" (vagabound -
skitnik), kradcite so "T" (thief - kradec), ubijcite so "M" (mureder -
ubiec) 119) itn. Ovie i sli~ni znaci obi~no bile vtisnuvani so v`e{teno
`elzo vrz ~elo, obrazite, resi~kata na uvoto i sl. Vo Francija vrz
ednoto rame na zlostornikot mu bil vtisnuvan kralskiot amblem.
Samiot akt na `igosuvaweto po pravilo se vr{el javno.
Nabrzo be{e sogledano deka primenata na ovaa svirepa metoda
ne stoi vo pravilen odnos so spre~uvaweto na kriminalitetot. Od tie
pri~ini u{te vo 1698 godina vo Anglija se ukinuva osumgodi{nata
praktika na `igosuvawe. Od pri~ina {to na `igosanite lu|e ne im se
dozvoluva{e nikakvo vrabotuvawe {to povtorno gi vode{e kon
kriminal, od vakvata praktika postepeno se otka`aa i mnogu drugi
zemji.
b) Izlo`uvawe na stolb na sramot
I pokraj toa {to opredeleni tragi za primenata na stolbot na
sramot se sre}avaat u{te vo XII vek, so negova masovna primena se
zapo~na duri vo XVI vek. Na ovie stolbovi vo Anglija se izlo`uvale
osudenicite za polesni (pretska`uvawe na sudbinata, pijanstvo i
bezbo`nost) no, i za pote{ki krivi~ni dela (krivokletstvo, bogohulewe,
predavstvo i sl.) 120) . Osudenikot se vrzuval za stolb na sramot na
na~in {to mu se istegnuval vratot ili pak, vrz nego se zakovuval so
klinci niz u{ite. Vo dvata slu~ai ne mo`el da ja dvi`i glavata bez da
119)
Vidi: Eliot, M. op. cit, str. 351 i Marks, K, op. cit, str. 525-526.
120)
Vidi: Eliot, M. op. cit, str. 350.
80

go povredi vratot ili da gi skine u{nite {kolki. Vo takva polo`ba
bil ostavan na prometno javno mesto (na plo{tadi, pazari{ta, pred
crkvi i sl.) kade {to bil izlo`en na pcosti, plukawe, zadevawe,
ismejuvawe, udirawe i sli~ni maltretirawa od strana na mnogubrojni
seirxii. So napolno ista obes~estuva~ka namena bea obemno
koristeni i tn. krletki na sramot. Toa bea posebni spravi napraveni
od podvi`ni {tici so koi se pricvrstuvala samo glavata, ili pak,
pokraj nea i racete i nozete na osudenikot na sosema malo rastojanie.
Otkako {ticite }e se spoele i obezbedele so katanec osudenikot bil
ostavan vo dosta neugodna polo`ba vo traewe od nekolku ~asa do
nekolku dena. Iako takvata polo`ba be{e nesomneno te{ka i
iscrpuva~ka, glavnata cel na kaznata be{e sozdavawe na potsmev i
poni`uvawe kon prestapnikot od strana na okolinata.
5. KAZNI NA TE[KA FIZI^KA RABOTA
Koristeweto na rabotata kako kazna datira od najstari
vremiwa. Nejzinata osnova se nao|a vo nekoga{nite sfa}awa za
poni`uva~kiot karakter na fizi~kiot trud ~ie vr{ewe im be{e
prepu{teno isklu~ivo na pot~inetite klasi. Me|utoa, poradi golemite
zafati od toa vreme kako {to se: izgradba na meliorativni
sistemi, piramidi, javni pati{ta kako i zaradi vr{ewe na te{kata
rabota vo prvite rudnici, sekoga{ be{e potrebna i dopolnitelna
rabotna sila koja {to lesno se najde vo bezdu{nata eksploatacija na
osudenicite. Ottamu mo`e da se tvrdi deka osnovnata ideja za voveduvawe
kazni koi se sostoea vo te{ka fizi~ka rabota vo mnogu nalikuva
na onaa {to dovede i do voveduvaweto na imotnite kazni. I ovde se
raboti za opredelena eksploatacija na osudenikot so koja {to se
vrzuva glavnata cel na kaznuvaweto. Poradi vonrednite telesni
napregawa na osudenikot kaj ovie kazni i te kako e prisutno i
stradaweto no kako efekt {to sepak ima vtorostepeno zna~ewe. Ovoj
stav mo`e da se potkrepi so faktot deka nema istoriski izvori so koi
se uka`uva deka postoela takva prisilba so koja osudenicite bile
obvrzuvani na vr{ewe neproduktivna rabota.
Takviot karakter na ovie kazni }e se odr`i i vo sredniot vek.
Vo tekot na XVI i XVII vek }e se otpo~ne i so sozdavawe zavodi za
polesno vr{ewe prisilna rabota od strana na osudenicite. Pritoa e
zna~ajno deka li{uvaweto od sloboda vo ovie zavodi nema karakter
nitu na glavna nitu na sporedna kazna tuku se javuva kako prikladen
instrument za obezbeduvawe na osudeni~koto prisustvo za izvr{uvawe
na rabotnata kazna.
Poradi izbegnuvawe na opredeleni zabuni na ova mesto se
potrebni opredeleni pojasnuvawa. Prisilbata kon te{ka fizi~ka
rabota go zadr`uva karakterot na redovno sredstvo na krivi~no pravnata
represija, na glavnata kriminalna kazna {to se ostvaruva vo tn.
policiski zatvori i toa samo toga{ koga e presmetana od potrebata za
surova eksploatcija na osudenikot. Obi~no se vr{ela vo dosta
nepovolni i ne~ove~ni uslovi. Takov e na primer, slu~ajot so nejzino-
81

to izvr{uvawe vo avstriskiot zatvor Zuhthaus (Zuchthaus) od 1670
godina vo koj se zatvorale pita~i, skitnici i site onie {to ne sakale
da rabotat. Vo ovoj zatvor se sproveduvala naredbata na Ferdinand II
od 1652 godina spored koja kako kriminalni kazni bile vovedeni
do`ivotnata prisilna rabota, prisilnata rabota na opredeleno
vreme, javna rabota na gradskite utvrduvawa (bedemi) vo Viena, rabota
vo okovi i ~istewe na gradskite ulici vo okovi 121) . I po ulicite na
Ninberg u{te vo 1577 godina se nao|ale osudenici koi rabotele na
odr`uvawe na gradskata ~istota 122) , a od 1677 godina zaradi
izvr{uvawe na opredelena rabotna kazna postoele sli~ni zavodi i vo
Florenca (Italija) 123) . Od ovoj vid se i nekoi drugi zavodi vo
po~etokot na nivnoto formirawe, kako na primer, amsterdamskite
zavodi za deca i `eni od 1595 i 1596 godina. Zavodot Sveti Mihail od
1703 godina i sl. No vo ovie zavodi nabrzo }e se razvie i sfa}aweto za
tretmanskata uloga na osudeni~kiot trud pa vo taa smisla }e zapo~ne i
postepeno ubla`uvawe na intenzitetot na ekonomskata prisilba.
Za ovoj period me|utoa, e karakteristi~en i eden proces {to }e
se ostvaruva vo negativna nasoka. Toa e proces so koj se ostvaruva
prefrluvawe na te`i{teto na celta na ovie kazni od postignuvawe na
ekonomska korist kon stradaweto. Od tie pri~ini e izmislena beskorisnata
rabota, ili rabota koja {to nema nikakva druga smisla osven
telesno izma~uvawe {to vodi kon intenzivno stradawe na osudenikot.
Poznato e deka na primer za taa namena vo amsterdamskiot zatvor
Rasphys od 1595 godina bila izgradena specijana prostorija {to
mo`ela da se preplavi so voda preku cevki {to bile postaveni na
tavanot. Osudenikot smesten vo taa prostorija mo`el da go izbegne
daveweto samo ako postojano ja vrti spravata so koja mo`elo da se
isfrla vodata {to postojano nadirala. Za taa cel bile izmisluvani i
drugi apsurdni tehniki i napregawa so koi do maksimum se iscrpuval
osudenikot i se povreduvalo negovoto ~ove~ko dostoinstvo. Taka na
primer, osudenicite bile prisiluvani na sekojdnevno prenesuvawe na
eden ist kup kamewa ili topovski |uliwa (shot drill) od edno na drugo
mesto, na bescelno tol~ewe tvrd kamen itn. itn. Za `al vakvoto
sfa}awe na osudeni~kiot trud }e go dostigne svojot vrv vo po~etokot
na XIX vek so voveduvaweto na kaznata li{uvawe od sloboda vo ~ii
ramki dobila karakter na dopolnitelna kazna. Vo taa smisla }e go
ostvarat svoeto pogubno dejstvo "genijalnite" izumi na Ser Vilijem
Kabit (Ser William Cubit): "tread whill" - gazewe na trkalo, "tread mill" -
gazewe na melnica i "crank" - vrtewe na ra~ka 124) koi nai{le na {iroka
primena vo Anglija. So pomo{ na ovie spravi osudenikot bil doveden
vo situacija da trpi silno izma~uvawe pri postojana svest za
besmislenosta na svojot trud. Me|utoa, i pokraj toa vo angliskata
penitencijarna praktika dolgo se podr`uva{e idejata deka te{kata i
121)
Vidi: Umi~evi}, D, op. cit, str. 95.
122)
Ibid, str. 121.
123)
Ibid, str. 115.
124)
Vidi: Cornil, P. Rad u kazneno-popravnim ustanovama, Izbor, Zagreb, 1962/1, str. 51.
82

vzaludna rabota pozitivno deluva vrz promenata na zatvorenicite i
toa tokmu poradi vzaludnosta na rabotata {to se vr{i.
IV. RAZVOJ NA PENOLO[KATA MISLA VO STARIOT I
SREDNIOT VEK
U{te od po~etokot na zaedni~koto `iveewe niz svoite
religiozni i drugi razmisluvawa za svetot {to go opkru`uva ~ovekot
mu posvetil opredelno vnimanie na op{testvoto i negovite fenomeni.
Me|utoa, duri so javuvaweto na klasnata podelnost }e se sozdadat
neophodni uslovi za izdvojuvawe na opredelena grupa lu|e od procesot
na materijalnoto proizvodstvo koja }e se zafati so objasnuvawe na
opredeleni op{testveni pojavi. Na toj na~in e sozdadena anti~kata
filozofija vo ~ii ramki deluvale pove}e genijalni misliteli. Me|u
niv }e se javat i takvi umovi {to }e nastojuvaat da ja objasnat
su{tinata na kriminalitetot, a so samoto toa i su{tinata, prirodata
i celite na kaznata, na~inot na nejzinoto odmeruvawe i drugi
problemi {to bile konkretno povrzani so nivnata primena. Pritoa e
karakteristi~no deka ovie misliteli ne se zadr`uvale vrz nekoja
sistematska razrabotka na kriminalitetot i op{testvenata reakcija
od toa vreme tuku so seto toa samo popatno se zanimavale vo svoite
filozovski dela i raspravi.
1. Parcijalnite razmisluvawa za ovie pojavi }e zapo~nat so
Pitagora i negoviot stav deka kaznata vo su{tina e op{testvena
odmazda za storenoto delo. Vo soglasnost so negoviot glaven interes
za matematikata i nejzinoto povrzuvawe so filozofijata }e proizleze
i pitagorejskoto zalagawe za striktno pridr`uvawe do na~eloto na
talionot so koe se bara ekvivalenten (matemati~ki) odnos me|u zloto
sodr`ano vo krivi~noto delo i vozvratenata op{testvena odmazda. So
vakvoto razmisluvawe na Pitagora i negovite sledbenici, vsu{nost,
samo se odrazuva{e i brane{e postojnata op{testvena sostojba i
praktika na kaznuvaweto 125) .
Najzna~ajniot pretstavnik na sofistite - Protagora ima{e
sprotivno mislewe za ova pra{awe. Toj be{e golem protivnik na
sfa}aweto deka kaznata treba da bide odmazda za storenoto delo
za{to e besmisleno da se odmazduva samo zatoa {to e povreden
pravniot propis. Kaznata treba da bide racionalna, a rezultatot od
umnoto kaznuvawe treba da gi spre~uva idnite naru{uvawa na pravoto
i toa ne samo od strana na osudenikot tuku i od drugite. Kaznuvaweto
se vr{i zaradi popravawe i zastra{uvawe, a ne poradi odmazda.
Me|utoa, so ogled na toa {to Protagora dopu{tal deka ima i nepopravlivi
storiteli proizleze i negoviot kontraverzen stav spored koj za
takvite lica e prepora~livo izreknuvawe i izvr{uvawe na kaznite
progonstvo i li{uvawe od `ivotot 126) .
Spored misleweto na Platon (428-347) pri~inite na zlosto-
125)
Vidi: Ivo{evi}, D, op. cit. str. 703-704.
126)
Ibid, str. 704.
83

stvata mo`at da se podelat vo dve grupi: psiholo{ki i "nadvore{ni
ili fiziolo{ki". Pri~inite od prvata grupa se javuvaat kako posledica
na "bolnata du{a" koja {to od svoja strana e uslovena od "vlijanieto
na strastite, baraweto na zadovolstva ili pak ednostavno od
neznaewe". Pri~inite od vtorata grupa se sveduvaat na oblicite na
biolo{kata degeneracija 127) . Ottamu i negoviot stav za postoewe
zlostornici {to kako takvi se ra|aat i za koi so ogled na nivnata
nepopravivost nu`no se nalaga primena na smrtni kazni kako edinstveno
re{enie. Za ostanatite osudenici sprema koi spored Platon e
mo`no popravawe, toj predlaga{e primena na takvi merki {to }e se
vo soglasnost so negovata teza deka celta na kaznata e stradawe na
du{ata koja {to se zarazila so zlostorot.
Od ovie stavovi zastapuvani vo negovite rani trudovi od tn.
sokratovski period, }e dojde do opredeleno otstapuvawe vo poznatoto
delo "Zakoni". Tuka Platon ve}e go zastapuva misleweto deka celta
na kaznata e popravawe na storitelot, opomena na drugite da ne vr{at
krivi~ni dela i za{tita na op{testvoto, a ne odmazda za storenata
nepravda. Niedna kazna {to se odreduva vrz osnova na zakonot nema za
cel nekoe zlo tuku postignuva edno od dvete: ili go poprava kaznetiot,
ili pak, ja namaluva merkata na negovoto ne~inewe 128) . Ponatamu
Platon veli: "ako nekoj stori opredelen prestap, seedno dali krupen
ili siten, zada~a na zakonot e od nego da bara da ja nadomesti {tetata
i da go pou~i i natera nikoga{ vo idnina pove}e da ne se osmeli
volevo da izvr{i takvo delo, ili ako ne toa, toga{ barem zna~itelno
poretko. Bidej}i zada~ata i na najdobriot zakon le`i vo toa so dela
ili zborovi, so pomo{ na u`ivawe ili bolka, so uka`uvawe po~esti
ili odzemawe na gra|anskite prava, pari~ni kazni ili podaroci, ili
na bilo koj drug na~in da se postigne ~ovekot da ja zamrazi nepravdata
i da ja zasaka pravdata 129) .
Zboruvaj}i za vidot i visinata na kaznata Platon smeta deka
treba da se zemat predvid ne samo okolnostite od koi zavisi krivi~noto
delo (te`inata na deloto) tuku i okolnostite koi se odnesuvaat na
storitelot (dali e popravliv ili nepopravliv, dali e lud, bolen,
premnogu star i sl.). Vo ovaa smisla za nepopravlivite prestapnici
{to storile najte{ki krivi~ni dela (sprema bogovite, roditelite i
dr`avata) se zalagal za smrtna kazna 130) , dodeka za istite dela storeni
od ludi, bolni i stari lica - za ednogodi{no progonuvawe 131) . Me|utoa,
ovie idei za individualizacijata vo kaznuvaweto Platon ne mo`el do
kraj da gi razvie 132) , iako dal zna~ajni predlozi {to bi trebalo da im
127)
Milutinovi}, M, Kriminologija, Savremena administracija, Beograd, 1976, str. 76.
128)
Vidi: Platon, Zakoni, BIGZ, Beograd, 1971, str. 355.
129)
Ibid, str. 368.
130)
Ibid, str. 355.
131)
Ibid, str. 371-372.
132)
Vo vrska so pri~inite zaradi koi Platon ne mo`el da ja razvie svojata ideja za
individualizacijata vo kaznuvaweto vo literaturata se veli deka se krijat vo
negovoto sfa}awe oti ima dosta slabi sudovi {to ne mo`at dobro da ja vr{at taa
funkcija. Zatoa toj se zalaga i za pocelosni zakoni {to }e ja neutraliziraat slabosta
84

pomagaat na zakonodavecot i na sudiite vo nivnoto sproveduvawe 133) .
Platon dal i konkretni predlozi za primena na izvesni kazni.
Predlaga{e smrtna kazna za davawe zasolni{te na progonetite, za
primawe podaroci zaradi storeni uslugi na dr`avata, za vol{ebni-
{tva so koi nekomu mu se pravi {teta 134) . Mo{ne interesno i zna~ajno
e i negovoto zalagawe za prifa}awe na zatvoraweto kako redovna
kazna. Toj predlagal tri ustanovi: edna za pritvor, druga za nepopravlivite
(ku}i na kaewe) i tretta za popravlivite zlostornici 135) .
Spored Aristotel (384-322) prestapni~koto povedenie na
~ovekot e rezultat od vlijanieto na osum okolnosti: "slu~aj, prirodna
nu`nost, nadvore{ni sili, navika, re{enie, gnev i pohotlivost 136) .
Sekoj zlostornik e neprijatel na op{testvoto i treba da se kazni
za{to so svojot prestap ja naru{il ednakvosta me|u lu|eto i so toa ja
povredil konkretnata pravednost 137) . Kaznata e sredstvo {to treba
povrotno da ja vospostavi ednakvosta, odnosno pravi~nosta. Ako na
eden mu se nanesat rani, a drug gi predizvikal, ako nekoj ubil, a drug i
podlegnal na smrtta, toga{ me|u onoj {to go podnesuva i onoj {to go
izvr{il deloto nastanal odnos na neednakva podelba i sudijata so
pomo{ na kaznata se obiduva da vospostavi ednakvost na na~in {to na
onaa strana koja {to ima vi{ok na dobivka, toj vi{ok go odzema 138) .
Su{tinata na takvoto kaznuvawe e odmazda ("vra}awe milo za
na sudovite. No, bidej}i vo zakonot ne mo`at da se predvidat site okolnosti od koi
zavisi individualizacijata, takvoto re{enie ne mo`elo da se ostvari. Vidi: Pe{i}, V,
Istoriski razvoj ka`njavanja prestupnika, Zbornik IKSI, Beograd, 1973/2, str. 204.
133)
Vo ovaa smisla Platon veli: "... I taa kazna (storitelot) treba da ja trpi ne zatoa
{to storil zlostorstvo - tuku zaradi toa vo idnina toj samiot i drugite {to }e vidat
kako e kaznet napolno da zamrzat sekoja nepravda ili da ostavat golem del od taa
nepravda. I zatoa zakonite mora da vodat smetka za site takvi slu~ai i za sekogo da
pogodat to~na golemina na kaznata, kako {to strelecot to~no pogoduva: najposle mora
da go odredat i nejziniot to~en na~in i vid. Izvr{uvaj}i ja taa ista rabota, sudijata
treba da mu pomaga na zakonodavecot koga nekoj zakon mu ostava da donese ocenaka za
toa {to treba da pretrpi ili da plati vinovnikot sprema koj se izreknuva presudata.
A zakonodavecot mora kako slikar da gi dade samo osnovnite crti na koi treba da se
pridr`uva pri ocenkata za poedine~nite slu~ai {to podle`at na zakonite" Platon,
op. cit, str. 482.
134)
Ibid, str. 378.
135)
Ibid, str. 482.
136)
Vidi: \uri}, M. Predgovor na deloto na Aristotel, Nikomanova etika, Kultura, Beograd,
1970, str. XXXIII.
137)
Konkretnata pravi~nost se postignuva so izedna~uvawe po pat na aritmeti~ka
proporcija. Taa pravi~nost pretstavuva sredina me|u dobivkata i {tetata i tuka
sekoj e ednakov bez ogled na toa dali e ~esen ili lo{ - "va`no e samo toa da se utvrdi
deka eden trpi nepravda, a drug ja nanesuva, deka eden napravil {teta, a drug ja
o{teten". (str. 125). Korektivno pravi~no postapuvawe zna~i sredina me|u vr{eweto
nepravda i trpeweto nepravda. Prvoto zna~i da ima{ pove}e, a vtoroto da ima{
pomalku (str. 126). "Nepravednosta ednovremeno e i vi{ok i nedovolnost, i toa za
nepravedniot li~no vi{ok na ona {to voop{to e korisno, a nedovolnost na ona {to e
{tetno". Aristotel, Nikomhova etika, Kultura, Beograd, 1970, str. 127.
138)
Ibid, str. 120.
85

drago") 139) . Odmazdata, veli Aristotel, e vo ~ovekovata priroda za{to
go smiruva ~ovekoviot gnev i negovoto ~uvstvo na bolka go zamenuva so
zadovolstvo 140) . Neprezemaweto na odmazdata e vo sprotivnost so
~ovekovata ~uvstvitelnost i nagonot za samoodbrana za{to samo
robovite mo`at da podnesuvaat navredi bez da se nalutat. Dokolku ne
e glup ili so ropska priroda slobodniot ~ovek treba da se luti i na
sekoe zlo mora da vozvrati so zlo 141) . Srazmernoto vra}awe za
pretrpenoto zlo e uslov za odr`uvawe na ~ovekovata zaednica 142) .
Pri konkretno realizirawe na reakcijata mo`no e i opredeleno
otstapuvawe od srazmernosta. Takvoto otstapuvawe vo eden
slu~aj e predopredeleno od klasnata pripadnost na poedinecot. Toa vo
soglasnost so konstrukcijata na distributivnata pravednost zna~i
deka: "ako nekoj {to ne e na vlast udri nekogo, udarot ne smee da bide
vozvraten. No ako nekoj udri lice {to e na vlast, udarot ne samo {to
}e bide vozvraten tuku (storitelot) }e bide i strogo kaznet 143) .
Vtoroto otstapuvawe od srazmernata odmazda e povrzano so
karakterot na zlostorni~kata volja. Imeno, spored Aristotel, kaj
sekoe delo treba da se vodi smetka dali e storeno dobrovolno (volevo)
ili nedobrovolno (nevolevo) dejstvie. Volevite dejstvija natamu se
delat na namerni (svesni, so predhodno razmisluvawe) ili nenamerni
(svesni, no bez predhodno razmisluvawe). Vo dvata slu~ai se raboti za
nepravedno ogre{uvawe sprema zakonot i zatoa treba da se vospostavi
ednakvost. Me|utoa, kaj namerno storenite dela treba da se ima
predvid deka se vr{at od gnev (vo lutina) i pod dejstvo na drugi
afekti vo koi se zapa|a soglasno ~ovekovata priroda. Pri
kaznuvaweto na tie slu~ai treba da se vodi smetka za ulogata na
`rtvata 144) .
Od druga strana, za dela storeni so nedobrovolni dejstvija ne
mo`e da se ka`e deka se nepravedni iako so niv ~ovekot se ogre{uva
sprema zakonot. Odmazdata {to ovde }e se primeni treba da zavisi od
toa dali se raboti za prostlivo dejstvie (slu~aj ili gre{ka) ili pak,
za dejstvie {to ne mo`e da se prosti (afekt {to ne e ni priroden ni
~ove~ki).
Od seto ova mo`e da se vidi deka kaj Aristotel e prisuten
opredelen streme` za individualizacija vo kaznuvaweto, a so svoite
otstapki od na~eloto na talionot dosegnal i drugi problemi me|u koi
139)
Ibid, str. 123.
140)
Ibid, str. 101.
141)
Ibid, str. 101.
142)
Ibid, str. 123.
143)
So distributivnata pravednost se vodi smetka za dostoinstvoto na ~lenovite na
zaednicata i nivnite individualni zaslugi za op{testvoto. Taa se rakovodi od ~esta,
ugledot, vrednosta ili podobro re~eno od klasnata pripadnost na poedinecot, a se
ostvaruva spored geometriska proporcija: kolku e pogolema vrednosta na ~ovekot,
tolku e pogolema dobivkata, ili pak, pomala {tetata. Vidi: Ibid, str. 120 i 121.
144)
"...Delata storeni vo afekt so pravo se osuduvaat kako dela bez predumisla, za{to
za~etnikot ne e onoj {to go vr{i deloto, tuku onoj {to go predizvikal afektot" Ibid,
str. 132.
86

i onoj za zna~eweto na pridonesot na `rtvata vo kaznuvaweto.
Filozofite {to delumno se zanimavale so problemite na
kaznata i kaznuvaweto vo robovladetelskiot Rim ne uspeale da dadat
nekoi novi i poinakvi idei od nivnite gr~ki predhodnici. Takov e
primerot so Ulpijan, Ciceron i nekoi drugi misliteli od toa vreme.
Me|u niv sepak }e se izdvoi sofistot Lukrie Anej Senaka (4-65) so
svoeto zna~ajno delo "Rasprava za gnevot" vo koe }e im posveti mnogu
pogolem prostor na ovie pra{awa. Iako i kaj nego se ~uvstvuva golemo
vlijanie na Protagora i Platon negovite sfa}awa zna~at ~ekor
ponapred vo ovaa oblast za{to niz povrzuvaweto na celite na kaznata
so opredeleni endogeni faktori na kriminalitetot (strastite)
genijalno ja anticipriral sovremenata individualizacija na
kaznuvaweto, a so svojot streme` za humanizirawe na kaznite se izdignuva
ne samo pred svoeto tuku i pred na{eto vreme.
Osnovnoto pra{awe {to toj saka da go re{i e na~iniot na koj
treba da se ubla`i gnevot kako okolnost od koja proizleguvaat mnogu
zla, a me|u niv i na kriminalitetot i drugite poroci na ~ovekot. Spored
nego gnevot e najgrdata ~ove~ka strast {to se ra|a bez u~estvo na
voljata i rasuduvaweto 145) i vodi kon posegnuvawa na oru`je, kon krv,
ubistva, zaemni gadosti me|u lu|eto, razni uni{tuvawa i nepravedno
izre~eni kazni 146) . Onoj {to pottiknat od gnevot }e stori grev
(prestap) 147) treba da se kazni, no kaznata treba da bide poslednoto
sredstvo za iskorenuvawe na gnevot. Vistinskiot za{titnik na
narodot treba najprvin da se potrudi da go razvie gra|anskiot duh za
dobroto i zamrazuvaweto na nepravdata preku dejstvoto na blagiot
zbor (sovetuvawe), a potoa so poblag verbalen prekor (opomena, ukor)
i najposle so blagi kazni {to mo`at da se otpovikaat, no i so onie
najostrite rezervirani za najlo{ite prestapnici 148) . Koja kazna }e se
izbere, dali taen ili javen ukor, javno `igosuvawe, progonuvawe ili
smrtna kazna 149) i spored Seneka zavisi od toa dali se raboti za
popravlivi ili nepopravlivi zlostornici 150) . Sudijata e toj {to treba
da znae deka edna kazna se upotrebuva za popravawe a druga za
otstranuvawe i deka vo dvata slu~ai treba da se ima predvid idninata
a ne minatoto. Zatoa "nikoj razumen ne kaznuva za ona {to e storeno,
tuku zatoa vo idnina da ne se gre{i, ona {to e pominato ne mo`e da se
otpovika, a idninata mo`e da se predupredi 151) . Vo obata slu~ai treba
da se bara korista {to kaznata ja nosi za idninata, a taa korist e
145)
Seneka, Rasprava o gnevu, Rad, Beograd, 1983, str. 20-30.
146)
Ibid, str. 5-6.
147)
Grev e sramno da mu se {teti na tatkovinata: zna~i i na gra|ninot za{to toj e del
od tatkovinata (a delovite zaslu`uvaat po~it, ako ja zaslu`uva celinata)". Ibid, str.
56.
148)
Ibid, str. 11
149)
Ibid, str. 20.
150)
Ibid, str. 19.
151)
Ibid, str. 25. Toa e poznata izreka koja vo original glasi: "Nemo prudens, quia
peccatum est, sed ne peccatur, revocasi enim praeteria non possunt, futura prohibentur".
87

azli~na: vo prviot slu~aj - popravawe na zlostornikot 152) a vo
vtoriot slu~aj - otstranuvaawe na prestapnikot da ne stori novo delo
i zastra{uvawe na drugite. 153) Ottuka proizleguva deka Seneka pravi
jasna distinkcija me|u celite {to treba da se ostvarat sprema
popravlivite (samo za niv e predviden zastra{uva~kiot element na
kaznata) i nepopravlivite zlostornici. Od druga strana Seneka jasno
gi oddeluva razgleduvawata za odmazdata koja {to vo nitu eden moment
ne ja brka so celite na kaznata. Toj ja opravduva javnata odmazda kako
neophodno sredstvo za odbrana na op{testvoto, a privatnata odmazda
kako dol`nost {to proizleguva od qubovta i po~ituvaweto kon
najbliskite 154) . Me|utoa, i vo dvata slu~ai Seneka e protiv onaa
odmazda {to poa|a od gnevot, lutinata i omrazata bilo na
poedinecot 155) , bilo na sudijata 156) . Na ovoj problem mu posvetuva
golemo vnimanie i toa, pred sÒ, za da se zapre privatnata odmazda koja
vo negovo vreme bila mo{ne prisutna. Vo taa smila iznesuva brojni
nasoki {to treba da go iskorenat gnevot kako kaj mladite taka i kaj
vozrasnite i pritoa se obiduva da doka`e deka onaa okolnost {to go
sozdvava prestapnikot vo ednakva mera e neprifatliva kaj odmaznikot
za{to nejzinoto prisustvo doveduva do apsurdot: eden prestapnik da
bide kaznet od drug prestapnik 157) . Odmazdata {to ne e oslobodena od
gnev mo`e da predizvika i drugi posledici kako na primer: bezobyirno
i nesrazmerno kaznuvawe 158) , sozdavawe novi sudiri 159) , psihi~ki
nemiri 160) , itn. itn. Najgolem lek za gnevot e odlo`uvaweto na
odmazdata 161) . Ako e storena nekoja navreda, odlo`uvaweto mo`e i treba
da vodi kon potisnuvawe na lutinata 162) . No kaj pote{kite dela ne
152)
"Nie ne bi gi ubivale ni otrovnite ni vodenite zmii nitu site onie koi so svoeto
kasnuvawe ili udar {tetat koga bi mo`ele da gi pripitomime ili da postigneme da
ne bidat opasni ni za nas ni za drugite. Zatoa nema da mu pravime zlo ni na ~ovekot
{to pogre{il, tuku zatoa da ne gre{i i kaznata nikoga{ nema da se odnesuva na
minataot tuku samo na idninata" kaznata ne luti, taa ~uva. Za{to ako treba da bide
kaznet sekoj onoj ~ij duh e opak i zatruen, od kaznata ne bi bil izzemen nikoj". Ibid, str.
57.
153)
Ibid, str. 11-12.
154)
Ibid, str. 16.
155)
"Nema ni{to ponedoli~no odo{to da se lutime na onoj {to go kaznuvame, kaznata
sepak pove}e }e koristi za popravawe na zlostornikot ako e donesena so sudska
odluka. Zatoa Sokrat mu veli na robot - Bi te i{ibal da ne sum lut". Ibid, str. 19.
156)
"Dobriot sudija go osuduva ona {to zaslu`uva osuda, no ne mrazi" Ibid, str. 21.
157)
Vidi: Ibid, str. 19.
158)
"Niedna strast ne te`nee pove}e kon odmazda odo{to gnevot i zatoa toj ne e
sposoben da se odmazdi: nagol ili bezumen kako skoro sekoja strastvena `elba, samiot
si pre~i sebe si vo ona kon {to brza", Ibid, str. 17.
159)
Vidi: Ibid, str. 71-73.
160)
Vidi: Ibid, str. 95.
161)
Ibid, str. 54.
162)
Vidi: Ibid, str. 55. Vo ovaa smisla na strana 55 Seneka go veli i slednovo: "Onaa
golema du{a koja umee samata da se ceni ne se odmazduva za navreda za{to ne ja ni
~uvastvuva". Ottamu se ~ini deka i vo negovo vreme nemalo golema razlika me|u
88

mo`e da dovede do kone~no oprostuvawe na zloto, odnosno kon celosno
odlo`uvawe na odmazdata 163) . Ottuka se gleda svesta na Seneka za toa
deka prevospitnoto dejstvo {to i se pridava na kaznata bez ogled na
svojata uloga ne mo`e da ja izmeni su{tinata na kaznata voop{to 164) .
2. So po~etokot na raspa|aweto na feudalizmot od XVI se
javuva cela plejada misliteli {to se zalaga za popravedno op{testvo
i za osloboduvawe na naukata od stegite na teologijata.So socijalutopistite
zapo~nuva period koj vo pogled na kaznata zna~i zalo`ba
za najzina humanizacija, ukinuvawe na telesnite, smrtnata i voop{to
strogite i surovi kazni i barawe srazmernost vo kaznuvaweto.
Tomas Mor (Thomae Mori, 1478-1535) vo deloto "Utopija" se
pobunuva protiv smrtnite kazni {to bile izrekuvani i izvr{uvani za
kradcite smetaj}i deka takviot na~in na kaznuvawe "gi preminuva
granicite na pravdata i ne mu koristi na op{toto dobro". Kako odmazda
za samata kra`ba, takvata kazna e premnogu svirepa, a sepak nedovolna
da ja suzbie. Bidej}i nitu obi~nata kra`ba e taka stra{en
prekr{ok {to bi trebalo da se plati so glava, nitu bilo koja kazna
sama po sebe e kadra da gi odvrati od kra`bi onie {to ne raspolagaat
so drugi sredstva za odr`uvawe na `ivotot. Na kradcite im se
odmeruvaat te{ki i svirepi kazni, a mnogu pokorisno bi bilo da se
raboti vrz toa da se obezbedat izvesni sredstva za `ivot taka {to
nikoj ne }e zapadne vo prokletata nu`da da mora da zapo~ne so kra`ba,
a da zavr{i na gubili{te 165) . Vo vrska so toa Mor go istaknuva i
slednoto: "Smetam deka sekoj mo`e da sogleda kolku e ne samo
besmisleno, tuku za dr`avata i opasno koga na ist na~in se kaznuvaat
ubijcite i kradcite. Koga eden neranimajko znae deka za nego postoi
ista opasnost da go obvinat za kra`ba, ili, pokraj toa i za ubistvo,
toga{ i samoto toa somnenie go pottiknuva i da go ubie onoj ~ovek
kogo inaku sakal samo da go ograbi 166) . Gledaj}i ja pri~inata na kra-
`bite vo sostojbata do koja dovede prvobitnata akumulacija na kapitalot
toj se zalagal za preventivni merki {to }e zna~at lekuvawe na
op{testvoto, a namesto smrtnite i telesnite kazni predlagal da se
vovede kaznata zatvor so prisilna rabota smetaj}i deka taa mo`e da
obezbedi popravawe na prestapnicite dokolku humano se postapuva so
niv.
Interesni razmisluvawa za individualizacijata na kaznata
nao|ame i kaj Tomazo Kampanela (Thomae Campanellae, 1568-1630). Vo
"Gradot na sonceto" (delo {to e objaveno me|u 1620-1623 god.) toj
predviduva pove}e kazni, od ukor do smrtna kazna i se zalaga za brza
sudska postapka, no e protiv voveduvaweto na kaznata zatvor. "Za
nasilstvo se osuduva na smrt ili se izrekuva kazna oko za oko, nos za
pri~inate {to doveduvaat do odmazdata so onie sostojbi {to va`at i denes. Vo taa
smisla i Sulejmanov, Z. Ubistvata vo Makedonija, Studentski zabor, Skopje, 1995, str.
194.
163)
Seneka, Ibid, str. 102.
164)
Vidi: Ibid, str. 8.
165)
Mor, T. Utopija. Kultura, Beograd, 1964, str. 55-56.
166)
Ibid, str. 63-64.
89

nos, zab za zab itn. spored zakonot na odmazdata, ako deloto e umisleno
i ako postoela namera"..."Ako zlostorstvoto e storeno vo karanica i
bez predumisla, presudata se ubla`uva"..."Grevovite storeni od
slabost i neznaewe se kaznuvaat samo so ukor i so primenuvawe
vozdr`livost ili izu~uvawe na onie nauki ili ve{tini protiv koi
nekoj zgre{il"..."Ako nekoj bide obvinet po vtor ili tret pat, toa
povlekuva dvokratna kazna 167) .
Po Mor i Kampanela sleduva `iva aktivnost, prosledena so
filozovski i nau~ni razmisluvawa od epohata na humanizmot i
renesansata od XVII i XVIII vek od strana na golemite misliteli -
kontraktualistite: Grocius, Hobs, Lok, Ruso i francuskite enciklopedisti:
Monteskie, Volter, Didro, Holbah i dr. Kaj niv mo`at da se
sretnat i zna~ajni misli za individualizacijata i celite na kaznuvaweto
inspirirani od nivniot interes za polo`bata na ~ovekot vo
dr`avata, za negovite prava (povtorno se javuva idejata za prirodnoto
pravo i op{testveniot dogovor) i odnosot na dr`avata kon gra|anite.
Spored Tomas Hobs (Thomas Hobz, 1588-1679) 168) kaznata e zlo
{to javnata vlasta go nanesuva vrz onoj {to storil ili propu{til
ne{to {to taa vlast go smeta za povreda na zakonot, so cel voljata na
lu|eto da se napravi sklona na poslu{nost 170) . Pravoto na kaznuvawe
se izvlekuva ottamu {to narodot ne gi dal tuku samo gi napu{til
svoite prava i so toa go zajaknal pravoto na suverenot da upotrebuva
kazna sekoga{ koga smeta deka toa e celishodno za odr`uvawe na
site 171) . So svoeto zalagawe za izreknuvawe samo na onie kazni {to
predhodno se predvideni so zakon 172) i samo toga{ ako im predhodi
javna osuda 173) , kako i so protiveweto da se kaznuvaat nevinite 174) . Hobs
be{e mnogu blisku do sovremenoto na~elo na zakonitosta vo
kaznuvaweto. Me|utoa, vo toa ne uspea za{to dopu{ta{e arbitrernost
(proizvolnost) vo kaznuvaweto vo slu~aite koga zakonot ne opredelil
nikakva kazna ili ne ja odredil nejzinata visina za ve}e predvideni
167)
Kampanela, T. Grad sunca, Kultura, Beograd, 1964, str. 44-45.
168)
Spored nego vo prirodata se e pri~inski zasnovano, se e nu`no nastanato po silata
na prirodnite zakonitosti i zatoa ne treba da se veruva vo ~uda i nepredvidlivi
sili. Vo objasnuvaweto na postanokot na dr`avata toj poa|a od prirodnata sostojba vo
koja sekoj ~ovek e ednakov i ima prirodno pravo da se odr`i vo `ivot. No i drugite
lu|e imaat vakvo pravo koe ne e ograni~eno i ne mo`e da se ograni~i. Ottamu
proizleguva nedoverbata {to vodi do vojna na sekoj protiv sekogo. Za da se odr`i vo
`ivot ~ovekot mo`e da odzema dobra i da ubiva i nema nikakvi moralni ili pravni
pre~ki vo toa. No op{tata volja na site protiv site mo`e da dovede do istrebuvawe
na ~ovekoviot rod. Za da se izbegne ovaa opasnost razumot e toj {to nalaga deka
lu|eto treba da gi prenesat svoite neograni~eni prava vrz dr`avata koja }e ja zeme
obvrskata da gi {titi nivnite `ivoti i imoti, Vidi: Hobz, T. Levijatan, Kultura,
Beograd, 1961, str. 105-110.
170)
Ibid, str. 274.
171)
Ibid, str. 275.
172)
Ibid, str. 277.
173)
Ibid, str. 275.
174)
Ibid, str. 280.
90

krivi~ni dela 175) . Pokraj toa bil uveren vo nevozmo`nosta za
kaznuvawe na suverenot 176) . Nadvor od negovite otstapki stoi
izrazeniot streme` za takvo kaznuvawe {to treba da bide srazmerno
na te`inata na krivi~noto delo 177) . Toa se gleda od negoviot stav deka
nanesenoto zlo (kaznata) ne smee da bide ni pomalo nitu pogolemo od
zadovolstvoto {to prirodno go sledi izvr{uvaweto na krivi~noto
delo. Vo dvata slu~ai veli Hobs, ve}e ne se raboti za kazna tuku za
naneseno zlo {to se sveduva na cena ili otkup ili na akt na
neprijatelstvo 178) .
Po odnos na pra{aweto za registerot na kaznite Hobs e na
linijata so koja ñ se pru`a podr{ka na ve}e postoe~kite kazni. Toa se:
smrtnata kazna so ili bez predhodno izma~uvawe, telesnite kazni me|u
koi go vbrojuva i li{uvaweto od telesni zadovolstva {to porano bile
zakonski u`ivani, pari~nite kazni vo ~ii ramki gi pomestuva i
konfiskacijata na imotot i obes~estuva~kite kazni (li{uvaweto na
osudenite lica od nivnite {titovi, tituli i slu`bi, ili proglasuvawe
deka se nesposobni vo idnina da gi steknuvaat) 179) , a na
progonuvaweto mu go odre~uva karakterot na kaznata 180) .
Hobs nakratko se zadr`uva i vrz celite na kaznata koi, spored
nego, se sostojat vo naveduvaweto kako na storitelot taka i na drugite
kon po~ituvawe na zakonot. Toj izri~no veli deka celta na kaznata ne
e odmazda tuku popravawe na storitelot na zlostorstvoto ili
zastra{uvawe na drugite zaradi nivno pravilo naso~uvawe 181) .
Me|utoa, i pokraj toa {to ispravno smeta deka celta e sekoga{ ne{to
idno toj ne go napu{ta terminot odmazda i veli: "deka odmazduvaj}i se
t.e. nagraduvaj}i go zloto so drugo zlo (podvlekol Z.S.) lu|eto ne
gledaat na minatoto zlo tuku na goleminata na idnoto dobro {to
treba da dojde 182) . Kontradiktornosta na ovoj stav e o~igledna za{to
zloto kako su{tina na odmazdata nikakvi dobri nameri ne mo`at da go
napravat (pretvorat) vo nagrada. Faktot deka Hobs ja me{a su{tinata
so celite na kaznata mo`e da se vidi i od zbrkata {to ja sozdava koga
kaj vidovite na kaznite, a osobeno kaj kaznata zatvor go dopu{ta samo
175)
"Ako kaznata e ve}e odredena so zakon toga{ storitelot e podlo`en na taa kazna.
Ako pak kaznata ne e opredelena, podlo`en e na arbitrerni kazni". Ibid, str. 258.
176)
Vidi: Ibid, str. 277 i 278.
177)
"Stepenot na te`inata na krivi~noto delo se opredeluva spored razni merila i se
meri prvo, spored zloto koe pretstavuva izvor ili pri~ina, vtoro, spored zaraznosta
na primerot, treto, spored {tetnosta na posledicite i ~etvrto, zemaj}i go vo vid
vremeto, mestoto i liceto {to e vo pra{awe". Ibid, str. 267.
178)
Ibid, str. 276.
179)
Ibid, str. 278-279.
180)
Tolkuvaj}i ja prirodata na ovaa kazna toj smeta deka vo onie slu~ai koga ne e
sledena so odzemawe na imotot i prihodite progonuvaweto ne e kazna tuku naprosto
"samo promena na vozduhot" na onoj protiv kogo e izre~ena. Dokolku pak pri
progonuvaweto se odzeme zemji{teto i drugite dobra na prestapnikot takvata merka
treba da se pomesti me|u pari~nite kazni. Vidi: ibid, str. 280.
181)
Ibid, str. 134 i 276.
182)
Ibid. str. 134.
91

stradaweto na osudenikot "zaboravaj}i" da go vklu~i i obrazlo`i ona
{to go rekol za negovoto popravawe.
Vo vrska so negovite stavovi za kaznata bitno e me|utoa, da se
odbele`i zalo`bata za ednakvost pred zakonot. Kaznite opredeleni
so zakonot treba da se primenuvaat vrz site bez ogled na ne~ie bogatstvo,
plemenita krv ili pamet i zatoa treba da se spre~at raznovidnite
prijatelski i srodni~ki vrski i podmituvawa na sudiite 183) . Za
taa cel toj se zalaga za predviduvawe poostri kazni, za{to pogre{niot
primer i probivaweto na paja`inata na zakonot 184) ja zgolemuvaat
te`inata na deloto 185) .
Pra{aweto za kaznata Xon Lok (John Lok, 1632-1704) 186) go
izveduva od filozovskiot stav deka seto ona {to kaj ~ovekot predizvikuva
zadovolstvo ili u`ivawe se narekuva "dobro", a ona {to
predizvikuva bolka i neprijatnosti se narekuva "zlo". Dobroto vodi
kon sre}ata na ~ovekot, a zloto kon nesre}ata 187) . Dobroto i zloto se,
vsu{nost, soglasuvawe i nesoglasuvawe na na{ite volevi dejstvija so
onoj zakon {to se temeli na voljata i mo}ta na zakonodavecot da
donesuva dobro i zlo. A toa dobro i zlo, u`ivaweto i bolkata koi po
naredba na zakonodavecot go sledat na{eto pridr`uvawe ili naru{uvawe
na zakonot se ona {to go narekuvame nagrada i kazna 188) . Ottuka
proizleguva deka sekoe naru{uvawe na zakonot e oli~enie na zloto,
vr{ewe nepravda 189) i vrz nego treba da se nadovrze drugo zlo. Za
izvr{eni ubistva sekoga{ sleduva smrtna kazna spored na~eloto: "Koj
lie ~ove~ka krv, negovata krv od ~ovek da bide proliena" 190) . [to se
odnesuva do polesnite prestapi, nivnite storiteli spored Lok treba
da bidat kazneti vo onoj stepen i so tolku ostrina {to }e bidat
183)
Vidi: Ibid, str. 261.
184)
Ibid, str. 260.
185)
"Voop{to zemeno site krivi~ni dela se tolku pote{ki kolku {to predizvikuvaat
pote`ok skandal, {to }e re~e dokolku pretstavuvaat kamen na prepnuvawe na slabite
lu|e koi ne gledaat tolku na patot po koj odat kolku na svetlosta {to drugi lu|e pred
niv ja nosat". Ibid, str. 271. Vidi i str. 267 i 271.
186)
Vo objasnuvaweto na dr`avata Lok isto taka trgnuva od prirodnata sostojba koja ja
narekuva sostojba na sovr{ena sloboda kade site u`ivaat ednakvost (ramnopravnost i
nezavisnost) i postapuvaat vo granicite na prirodnite zakoni. No kako i sekade i vo
prirodnata sostojba se javuvaat prekr{iteli na zakonite (ovde prirodnite zakoni) i
tie se gonat i kaznuvaat. Izrekuvaweto i izvr{uvaweto na kaznite im e dovereno na
lu|eto voop{to i tie vo site slu~ai se javuvaat kako sudii. No kako takvi tie
stanuvaat pristrasni kon sebe, svoite rodnini i prijateli, a od druga strana zlobata,
strastite i odmazdata gi vodat daleku vo kaznuvaweto na drugite {to doveduva do
neredi. Tokmu zatoa lu|eto se dogovaraat za sozdavawe na edno telo {to }e
pretstavuva lek protiv tie neredi, a toa telo e dr`avata. Vidi: Parsons, T. Teorije o
dru{tvu, Vuk Karad`i}, Beograd, 1969, str. 105-106.
187)
Vidi; Lok, D`. Ogled o ljudskom razumu, Kultura, Beograd, 1962, str. 239 i natamu.
188)
Ibid, str. 377.
189)
"Ni{to ne mo`e da se smeta za nepravedno {to ne mu e sprotivno na nekoj zakon"
Ibid, str. 233.
190)
Vidi: Persons, T. op. cit, str. 105.
92

dovolni prestapnikot da go izvle~e podebeliot kraj, da mu se dade
prilika za pokajuvawe i da se zapla{at ostanatite 191) .
@an @ak Ruso (1712-1778) 192) malku se zanimaval so problemite
na kaznata i kaznuvaweto. I toj sli~no kako Lok, a podocna i Holbah,
najpove}e se interesiral za smrtnata kazna za koja nao|a poinakvo
opravduvawe. So naru{uvaweto na op{testvenoto pravo prestapnikot
stanuva buntovnik i predavnik na svojata tatkovina, veli Ruso. Toj
prestanuva da bide nejzin ~len pa duri i vojuva protiv nea. Vo toj
slu~aj opstanokot na dr`avata se kosi so negoviot opstanok. Eden od
dvajcata mora da propadne, a koga vinovnikot se osuduva na smrt, toa se
pravi protiv nego ne kako sprema dr`avjanin tuku kako sprema
neprijatel. No, za razlika od Lok, Ruso se izjasnuva protiv za~estenata
primena na smrtnite kazni smetaj}i deka tie se znak na slabost
ili mrzlivost na dr`avata. Za{to nema zlostornik koj ne mo`e da se
osposobi barem za ne{to, pa zatoa ne smee da se ubiva duri ni za
primer, osven onoj ~ij opstanok e opasen za drugite 193) .
[arl Monteskie ([arl Luj de Sekonda, baron od Bred i Monteskie,
1689-1755) vo svoeto najpoznato delo "Za duhot na zakonot" (De L'esprit
des lois) od 1748 godina ostro go kritikuva formalizmot i
apstraktnosta na krivi~nite zakoni i dava predlozi za nivno
sostavuvawe 194) . Toj re{itelno stanuva protiv denunciraweto 195) , primenata
na tortura vo krivi~nata postapka 196) kako i protiv toa sudskata
vlast da bide soedineta so bilo koj del od zakonodavnoto telo 197) .
Monteskie mu se protivi i na zakonskoto i na sudskoto samovolie vo
propi{uvaweto i izreknuvaweto na kaznite, a osobeno na izborot i
primenata na te{ki i svirepi kazni. Me|utoa, i pokraj toa za golem
del od negovite idei osobeno za onie vo vrska so kaznite i
kaznuvaweto mo`e da se ka`e tokmu ona {to samiot mu go prefla na
Tomas Mor: "deka pove}e zboruva za ona {to go pro~ital odo{o za ona
{to go mislel" 198) .
Spored Monteskie site zlostorstva mo`e da se podelat vo
191)
Ibid, str. 105-106.
192)
Ruso pretpostavuva deka vo prirodnata sostojba se javuvaat pre~ki {to go sopiraat
~ovekovoto samoodr`uvawe i gi nadminuvaat silite na sekoj poedinec {to mo`e da gi
upotrebi za da se odr`i vo taa sostojba. Zaradi sopstvenoto samoodr`uvawe
poedinecot mora da go izmeni na~inot na `ivotot i da se zdru`i vo dr`ava
obrazuvaj}i sili {to mo`at da gi nadminat silite od nadvor. Prirodnata sostojba ja
zamisluval kako period vo koj ~ovekot bil sloboden, nezavisen i moralno nerasipan.
So voveduvaweto na privatnata sopstvenost i podocna so razvojot na civilizacijata
zasnovan vrz op{testvenata neednakvost lu|eto se izrasipale. Vidi: Ruso, @.@.
Op{testveniot dogovor, Misla i dr. Skopje, 1978.
193)
Vidi: Ibid, str. 44-46.
194)
Monteskie, O duhu zakona, Tom II, Filip Vi{nji}, Beograd, 1989, str. 295-300.
195)
Ibid, Tom I, str. 95 i 213.
196)
Ibid, Tom I, str. 106.
197)
Vo ovoj pogled Monteskie sepak dozvoluva tri isklu~oci, Vidi: ibid, Tom I, str. 183
i natamu
198)
Vidi: ibid, Tom II, str. 301.
93

~etiri grupi: prvite ja povreduvaat verata, vtorite moralot, tretite
spokojstvoto, a ~etvrtite sigurnosta (bezbednosta) na gra|anite 199)
Kazna e seto ona {to zakonot go narekuva kazna 200) . Taa e opravdana ako
e izvedena od prirodata na ovie dela. Toga{ taa go gubi karakterot na
nasilstvo i samovolie na zakonodavecot vrz gra|anite i stanuva izraz
na nivnata politi~ka sloboda koja se sostoi vo bezbednosta, ili barem
vo uverenosta za sopstvenata bezbednost 201) .
Sledej}i ja predhodnata ideja vo prvata grupa Monteskie gi
pomestuva samo onie zlostorstva so koi neposredno se povreduva
vr{eweto na verski obredi. Kaznite {to treba da se izrekuvaat za tie
dela mora da se sostojat vo li{uvaweto od site prednosti {to gi
pru`a religijata: progonuvawe od hramovi, povremeno ili trajno
isklu~uvawe od zaednicata na vernicite, izbegnuvawe na nivno prisustvo,
izlo`uvawe na omraza, op~inuvawe 202) . Ona {to pritoa e
zna~ajno e deka iako bil dlaboko religiozen ~ovek 203) koj na religijata
i pridava zna~ajna uloga vo vospituvaweto na gra|anite, vospostavuvaweto
mir me|u niv 204) , zgolemuvawe na mo}ta na zakonot 205) i
stabilnosta na politi~koto ureduvawe, 206) toj bil protiv nejzinata
zloupotreba, 207) osobeno vo kaznuvaweto tvrdej}i deka religijata treba
da dava pove}e soveti odo{to propisi. Vo taa smisla se zalagal i za
mo{ne golema pretpazlivost pri progonite na magijata i eresot 208) .
Vo vtorata grupa spa|aat zlostorstvata protiv obi~aite od koi
se gradi moralot vo edna zaednica. Za navreda na javniot moral ili
moralot na poedincite kaznite se: skratuvawe na korista {to
op{testvoto ja povrzalo so ~istotata na moralot, globi, izlo`uvawe
na sram, prisilba na storitelot da se sokriva, javno posramuvawe,
progonuvawe od gradot i op{testvoto, i, najposle, site kazni {to gi
predviduva sudskata prekr{o~na postapka ako se dovolni da ja
suzbijat preteranata smelost me|u polovite 209) .
Tretata grupa zlostorstva ja so~inuvaat samo povedenijata so
koi se zagrozuva spokojstvoto na gra|anite. Kaznite za ovie dela treba
da se naso~eni protiv spokojstvoto na storitelot. Takvo dejstvo,
199)
Ibid, Tom I, str. 209.
200)
Ibid, Tom I, str. 97.
201)
Ibid, Tom I, str. 208-209.
202)
Ibid, Tom I, str. 210.
203)
Spored Monteskie onoj koj od religijata se pla{i i ja mrazi nalikuva na div yver
koj go grize sinxirot {to go spre~uva da im se nafrli na minuva~ite, onoj koj ne se
rakovodi od nekakva religija, e kako grozno `ivotno, koe se ~uvstvuva slobodno samo
koga raspar~uva ili `dere". Ibid, Tom II, str. 136.
204)
Vidi: ibid, Tom II, str. 147.
205)
Vidi: ibid, Tom II, str. 144-145.
206)
Vidi: ibid, Tom II, str. 146.
207)
Ibid, Tom II, str. 148-149.
208)
Ibid, Tom I, str. 212. Pritoa Monteskie ne propu{ta da podvle~e: "Ovde ne rekov
deka eresot ne treba voop{to da se kaznuva tuku velam deka vo toj pogled treba da se
bide mo{ne pretpazliv". Ibid, Tom I, str. 213.
209)
Ibid, Tom I, str. 211.
94

spored Monteskie mo`at da ostvarat: kaznite li{uvawe od sloboda,
progonuvawe, popravnite merki kako i ostanatite kazni {to gi
skrotuvaat nemirnite duhovi i gi vra}aat granicite na vospostaveniot
poredok 210) .
Za onie storiteli koi storile pote{ki zlostorstva protiv
javniot red so koi ednovremeno se naru{uva sigurnosta na gra|anite.
Monteskie predlaga telesni merki. Stanuva zbor za telesni kazni koi
spored nego se "nekoj vid odmazda so koja op{testvoto mu ja skratuva
sigurnosta na gra|aninot koga ovoj }e go li{i ili sakal da li{i od
sigunost drug gra|anin 211) . Gra|aninot {to ja povredil sigurnosta na
drug vo tolkava mera {to mu go odzel `ivotot, ili pomognal vo toa
zaslu`uva smrt. "Smrtnata kazna e ne{to kako lek za bolnoto
op{testvo" - veli Monteskie 212) . A koga se povreduva bezbednosta vo
pogled na imotot, mo`e da se ima pri~ina kaznata da bide smrtna, no
mo`ebi bi bilo podobro i popravedno kaznata da bide naso~ena kon
odzemawe na imotni dobra. Toa bi moralo da bide taka koga site
bogatstva bi bile zaedni~ki i podednakvi, no bidej}i na tu|ata
sopstvenost pobrzo se naso~uvaat onie koi voop{to nemaat imot,
pari~nata kazna treba da se zameni so telesna 213) .
Od ovie osnovni stavovi vedna{ se zabele`uva deka Monteskie
ne e protiv nitu edna od kaznite predvideni vo toga{niot represiven
sistem. Toa go poka`uva negoviot strav, ili pomoderno ka`ano,
negoviot uset za op{testvenata realnost vo vreme koga be{e opasno da
se baraat poradikalni promeni vo sistemot na kaznite. Voden od tie
pri~ini toj gi vlo`uva site svoi usilbi kon doka`uvawe deka so
primenata na preventivnite merki, izreknuvawe poblagi kazni i so
delumno humanizirawe na nivnoto izvr{uvawe mo`at da se postignat
pogolemi efekti vo suzbivaweto na zlostorstvata. Vo taa smisla e
negovoto tvrdewe deka dobriot zakonodavec treba pove}e da nastojuva
da gi spre~uva zlostorstvata so toa {to }e gi razviva dobrite obi~ai,
odo{to da izrekuva kazni 214) . Vo odbrana na idejata za poblago
kaznuvawe istaknuva argumenti deka lu|eto se naviknuvaat na te{ki
kazni i deka slabee stravot od niv za{to ~esto se primenuvaat i toa
vrz site vidovi zlostorstva 215) . "Ako se razgleda pri~inata na taa
iskol~enost", veli natamu Monteskie "}e se sogleda deka toa po~iva
vo nekaznetiot zlostor, a ne vo ubla`uvaweto na kaznata" 216) .
Vo zalagaweto na Monteskie za srazmernost me|u zlostorot i
kaznata 217) lesno se prepoznatlivi ideite na Tomas Mor i pokraj
negoviot nekorekten odnos kon ovoj avtor kogo voop{to ne go
citira.
210)
Ibid, Tom I, str. 211.
211)
Ibid, Tom I, str. 211
212)
Ibid, Tom I, str. 211.
213)
Ibid, Tom I, str. 211-212.
214)
Ibid, Tom I, str. 96.
215)
Ibid, Tom I, str. 98-102.
216)
Ibid, Tom I, str. 99.
217)
Vidi: ibid, Tom I, str. 104-106.
95

Najposle po odnos na humaniziraweto na na~inot na izvr{uvaweto
na kaznite, Monteskie ne e tolku radikalen kolku {to obi~no
mu se pripi{uva. Me|utoa, mora da se priznae deka vo ovoj pogled
zna~at premnogu 218) i negovite skromni razmisluvawa, osobeno ako se
znae deka se raboti za avtor koj, na primer, crncite ne gi smetal za
lu|e 219) .
Neosporuvaj}i go pridonesot i na drugite golemi misliteli od
ovoj period na krajot sosema nakratko }e se zadr`ime i vrz opredeleni
genijalni stavovi na Pol Holbah (1723-1789) kako na eden od
najgolemite protivnici na sakralizacijata na op{testvenite pojavi, a
me|u niv i kaznata i kaznuvaweto. Iako trgnuva od apsolutno
deterministi~ki pozicii na ~ovekovata sloboda (fatalizam) toj
sepak ne go negira pravoto na dr`avata da gi kaznuva prestapnicite 220) .
Pritoa e osobeno protiv varvartstvoto so koe golem broj nacii gi
kaznuvaat `rtvite na svojata lutina. Vo taa smisla Holbah veli: "Ako
stvarno e vistina deka op{testvoto ima pravo da mu go odzeme
`ivotot na svoite ~lenovi, ako stvarno e vistina deka smrtta na
zlostornikot e beskorisna za nego, a korisna za op{testvoto {to bi
trebalo podlaboko da se razgleda, ~ove~nosta e taa {to bara ovaa smrt
barem da ne bide prosledena so nepotrebni zlostavuvawa so koi
preterano strogite zakoni sakaat samata smrt da ja napravat u{te
pote{ka. So taa svirepost nepotrebno se ma~i `rtvata {to se prinesuva
na javna odmazda, go razdraznuva gleda~ot koj so~uvstvuva so
nesre}nikot koj ofka od bolka i se stava na negova strana. Taa svirepost
ne gi zastra{uva zlite koi gledaj}i gi surovostite stanuvaat
u{te posurovi, u{te pogolemi yverovi, u{te pogolemi neprijateli na
svoite sogra|ani. Koga kaznata so smrt bi bila poretka i bez bolka, bi
218)
Vidi, ibid, Tom I, str. 99, 220 i Tom II, str. 165, 172 i 245.
219)
"Nevozmo`no e i da se pomisli deka spomenatite su{testva se lu|e, za{to ako
pretpostavime deka se lu|e, naskoro }e se poveruva deka nie samite ne sme
hristijani"..."Onie za koi stanuva zbor crni se od glava do petici, nosot im e tolku
splesnat taka {to e nevozmo`no nekoj da gi `ali". Ibid, Tom I, str. 270.
220)
"Ako op{testvoto ima pravo da se odr`uva, isto taka ima pravo da sozdade
sredstva za toa svoe samoodr`uvawe. Tie negovi sredstva se zakonite koi pred voljata
na lu|eto postavuvaat motivi {to imaat svojstvo da gi odvtatat lu|eto od {tetni
postapki... No od druga strana, zakonot nema pravo da gi kaznuva onie na koi ne im
pru`il nu`ni motivi {to mo`ele da vlijaat na nivnata volja. Nema pravo da gi
kaznuva onie koi op{testvoto gi li{ilo od sredstvata za opstanok, mo`nostite da go
ostvarat svoeto umeewe i svoite talenti, da rabotat za op{testvoto. Zakonot e
nepraveden koga gi kaznuva za gre{kite koi tie morale da gi storat poradi potrebite
na svojata priroda ili zaradi samoto ustrojstvo na op{testvoto. Zakonot e
nepraveden i nerazumen koga gi kaznuva zatoa {to odele spored skolonostite koi
samoto op{testvo, primerot, javnoto mislewe i op{testvenite ustanovi vo niv gi
odgleduvaat. Najposle, zakonot ne e praveden koga ne opredeluva kazni {to se
srazmerni na vistinskoto zlo {to na op{testvoto mu e naneseno. Kraen stepen na
nepravda i na ludost e koga zakonot do taa mera e zaslepen i gi kaznuva onie koi na
op{testvoto mu slu`at korisno". Holbah, P, op. cit. str. 152.
96

imala pogolemo dejstvo 221) .
Celta na kaznata Holbah ja gleda vo zasta{uva~kata mo} na
predvidenata kazna sprema onie za koi se pretpostavuva deka mo`at da
bidat zapla{eni. Prestapnicite treba da se kaznuvaat spored
storenoto zlo i zasekoga{ da se onemozvo`at da mu {tetat na
op{testvoto, no, kako {to toa ubavo go zabele`uva Holbah, ako nema
nade` deka mo`at da se popravat.
Ona {to me|utoa, e posebno zna~ajno kaj Holbah e negoviot stav
deka dvi`e~kite sili {to se dovolni da gi odvratat lu|eto od
zlostorstvata mo`at da se najdat samo nadvor od religioznite predrasudi
i toa vo prevencijata koja i se pretpostavuva na prisilbata na
zakonot, na kaznata. Glavnite sredstva na prevencija Holbah gi bara
vo prv red vo vospituvaweto. ^ovekot e lo{ ne zatoa {to e takov
roden, tuku zatoa {to takov e napraven 222) . Srceto na ~ovekot e po~va
koja spored svojata priroda mo`e da proizveduva trwe kako i
najkorisni rastenija i prijatno ovo{je, a toa zavisi od semeto koe vo
nego }e bide zasadeno i gri`ata {to na semeto }e mu bide
prosvetena 223) .
Site napredni idei na ovie misliteli nezadr`livo se razvivaa
i probivaa vo zemjite na Evropa vo periodot od XVI do po~etokot na
XIX vek sozdavaj}i duhovna klima za pobeda na novite kapitalisti~ki
op{testveni odnosi. Nivnata po~etna to~ka se nao|a vo kritikata na
teorijata na besmrtnosta na du{ata i baraweto za osolboduvawe na
naukata od stegite na crkvata. Nivnata kritika pretstavuva vistinska
revolucija za{to vnimanieto na ~ovekot kone~no se svrtuva kon
vistinskiot `ivot na zemjata, a toa zna~i i kon vistinskite sredstva
za menuvawe na seto ona {to go popre~uva ostvaruvaweto na ~ovekot i
op{testveniot razvoj. Ottuka }e proizleze i posebnoto mesto {to mu
se dava na razumot vo opredeluvaweto na toj razvoj. Celokupnata
istorija ne e ni{to drugo tuku istorija na borba na razumot protiv
neznaeweto i predrasudite. Zatoa vo site ovie razmisluvawa be{e
nesomneno prisuten streme`ot kon humanizacija na kaznata i
unapreduvawe na krivi~noto pravosudstvo. Me|utoa, nivnite
slobodoumni idei ne ostvarija skoro nikakov odraz vrz
podobruvaweto na toga{nite sostojbi. Glavnata pri~ina za toa e {to
sÒ u{te ne bea sozdadeni op{testvenoekonomski i politi~ki uslovi
za koreniti promeni vo ova ~uvstvitelno podra~je na ~ovekoviot
`ivot. Ottamu i upornoto nastojuvawe na crkvata i kanonskoto
krivi~no pravo kon zadr`uvawe na najsurovite oblici na represija vo
~ii sredstva vo prv red se gleda{e silata {to mo`e da gi zapre
221)
Ibid, str. 152-153.
222)
Vidi: ibid, str. 152.
223)
Ibid, str. 102 i 190. Vo ovaa smisla Holbah go veli i slednoto: "Sinot na ~ovek na
visoka polo`ba u{te od detstvoto nau~il da saka vlast, i ako ima sre}a da se vovle~e
pod pla{tot na protekcijata }e stane 'r|a i toa }e bide nekazneto. Prirodata zna~i
ne gi sozdava lo{i lu|eto tuku na{ite ustanovi koi vrz niv dejstvuvaat da bidat
takvi. Dete koe izrasnalo me|u razbojnici mo`e da stane samo zlostornik, da bilo
vospituvano me|u ~esni lu|e, }e stanelo dobar ~ovek". Ibid, str. 234.
97

naprednite dvi`ewa. So ogled na toa namesto do podobruvawe na
sostojbite vo oblasta na kaznuvaweto obi~no doa|a{e do sprotivni
efekti - do zasiluvawe na site vidovi na represija.
98

G L A V A II
OP[TESTVENA REAKCIJA SPREMA
NEGATIVNITE ODNESUVAWA VO NOVIOT VEK
I. VOVEDNI ZABELE[KI
So francuskata revolucija od 1789 godina kone~no e
vospostvaen kapitalisti~kiot op{testven poredok. Namesto feudalnite
odnosi zasnovani vrz pot~inetost na kmetovite se preminuva
kon sloboda na trudot i kapitalot {to pretstavuva ogromen ~ekor
napred vo razvojot na proizvodnite sili. Naporedno so toj razvoj e
sozdaden i {irok prostor za ostvaruvawe na site napredni idei me|u
koi i onie na slobodata, bratstvoto i edinstvoto dobivaat principielno
zna~ewe. Ovie idei stanaa motiv na novata bur`uaska klasa na
koja i vo sferata na reguliraweto na op{testvenite odnosi i bea
potrebni dlaboki ideolo{ki motivi na zacvrstuvawe na vlasta.
Novonastanatiot splet na revolucionerni okolnosti ima{e golemo
vlijanie za ostvaruvawe na seto ona {to e novo, progresivno i humano
dokolku mu odi na raka na op{testveniot razvoj vo koj se gleda{e
realizacijata na interesite na opredeleni grupi lu|e.
Novonastanatite uslovi se onoj zna~aen faktor {to mu
pogoduva{e na sevkupnite kapitalisti~ki potrebi. Takvite uslovi
pretstavuvaa i pogodna op{testvena klima {to ovozmo`i da dojde do
vistinska realizacija na krivi~nopravnite, a vo tie ramki i na penolo{kite
barawa {to ve}e bea izrazeni vo naprednite misli na celokupniot
pred kapitalisti~ki period. Me|u niv osobeno se izdvojuvaat
onie {to bea zasnovani vrz naprednite misli od periodot na
prosvetniot apsolutizam:
- Zakonitost na krivi~noto pravo i izvr{uvaweto na kaznite,
- Po~ituvawe na slobodite na gra|anite i nivna za{tita od
samovolieto na sudot,
- Ednakvost pred zakonot vo pogled na za{titata i kaznuvaweto
na gra|anite,
- Osloboduvawe od verskite vlijanija pri opredeluvaweto na
krivi~nata odgovornost so potisnuvawe i ograni~uvawe na religioznite
krivi~ni dela od registerot na kaznite,
- Humanost vo kaznuvaweto, odnosno napu{tawe na svireposta
vo kaznuvaweto, osloboduvawe od telesnite kazni i poretka primena
na smrtnata kazna,
- Postepeno zacvrstuvawe na idejata za socijalno
99

preventivnata uloga na kaznuvaweto itn. itn.
So afirmacijata na ovie barawa pretstavnicite na bur`uaskata
klasa, vsu{nost, vr{at bespo{tedno raskinuvawe so religioznite
predrasudi i i`iveanite dr`avnopravni institucii za da si obezbedat
sigurnost vo ostvaruvaweto na svoite klasni interesi. Vo ovoj
kontekst me|utoa, bi bilo nepravedno ako se zapostavi faktot deka
po~etnite nastojuvawa na novata klasa bea su{tinski vrzani i za
ostvaruvaweto na op{tite interesi. Bez ogled na ve{to sokrienite
motivi koi slu`ea za celosno osvojuvawe na vlasta {to nabrzo potoa
bea napu{teni, od nivnata gri`a za site proizlegoa i prvite
liberalisti~ki i humani normativni akti. Vrz taa osnova najprvin
be{e donesena poznatata Deklaracija za pravata na ~ovekot i gra|anite
(26 avgust 1789). Vo nea i vo drugite akti na Ustavotvornoto
sobranie 224) gorenavedenite barawa bea pretvoreni vo op{ti delotvorni
na~ela 225) . Nabrzo potoa, na 6 oktomvri 1791 godina, e donesen i
prviot bur`oaski krivi~en zakonik vo koj se dadeni cvrsti garancii
na slobodite i pravata na ~ovekot niz edna sistematska pravna
razrabotka na krivi~nopravnite na~ela. Vo ovoj zakonik za prv pat e
primeneta zakondavno pravna tehnika spored koja zakonot e podelen na
op{t ("Za kaznite") i poseben ("Za krivi~nite dela i kaznite") del.
Vo op{tiot del bea razraboteni principite i institutite na
krivi~noto pravo, a vo posebniot del oddelnite krivi~ni dela. I
pokraj toa {to vakvata podelba ne be{e konsekventno sprovedena, taa
ostana model za site podocne`ni krivi~ni zakonici.
Od ona {to vo ovoj zakon e storeno vrz planot na kaznata
posebno mesto zaslu`uva obemnoto ograni~uvawe na smrtnata kazna i
sveduvawe na na~inot na nejzinoto izvr{uvawe isklu~ivo na gilotirawe.
Telesnite kazni vo osnova se otstraneti, ukinata e konfiskacijata
na imotot i do`ivotnoto li{uvawe od sloboda, voveden e
poblag re`im vo pogled na kaznuvaweto na maloletnicite i sl.
Me|utoa, od onoj moment koga bur`uazijata gi zajaknala svoite
pozicii lesno se otka`a od dobar del na ideite {to bea vo polza na
{irokite narodni masi. Najdobar dokaz za toa e ve}e Napoleonoviot
krivi~en zakonik od 20 fevruari 1810 godina vo koj povtorno doa|a do
224)
Dekretite od 21 januari i 16-21 avgust 1700 godina za nacionalizacijata na
crkovnite imoti i ukinuvaweto na drugite privilegii na crkvata i dr.
225)
Me|u ovie na~ela najva`ni se slednite: Ni eden ~ovek ne mo`e da bide obvinet,
uapsen ili zadr`an osven vo slu~aite opredeleni so zakon i spored postapkata {to
toj ja propi{al. Onie {to go pottiknuvaat, go zabrzuvaat izvr{uvaweto ili
ovozmo`uvaat da se izvr{at samovolni naredbi, mora da bidat kazneti, no sekoj
gra|anin povikan ili priveden vrz osnova na zakonot mora vedna{ da mu se pokori:
negovoto sprotivstavuvawe se smeta za prestap (~l. 7). Zakonot mora da vovede samo
strogi i o~igledno nu`ni kazni, a nikoj ne mo`e da bide kaznet osven vrz osnova na
donesen zakon {to bil proglasen pred deliktot i ako zakonito e primenet (~l. 8).
Bidej}i sekoj ~ovek se smeta za nevin se dodeka ne se proglasi za vinoven, ako
negovoto apsewe se smeta za neophodno, sekoja strogost {to ne e nu`na za
obezbeduvawe na negovoto prisustvo mora strogo da bide ograni~ena so zakon (~l. 9).
Vidi: Deklaracija o pravima ~oveka i grad`anstva, Arhiv, Beograd, 1968/4, str. 621-623.
100

poostruvawe na kaznuvaweto osobeno vo onie oblasti {to zna~at
direktno zadirawe vo ve}e vospostavenite kapitalisti~ki op{testveni
odnosi. So ovoj zakon zna~itelno se zgolemi brojot na zakanite
osobeno za tn. politi~ki krivi~ni dela za koi naj~esto bea
predvideni smrtni kazni. Vo nego se vrateni i nekoi kazni od minatoto
kako na primer telesnite i obes~estuva~kite kazni bilo kako
samostojni merki (`igosuvawe so v`e{teno `elezo i sl.) ili kako
dopolnitelni izma~uvawa (otsekuvawe na rakata pred izvr{uvaweto
na smrtnata kazna za paricid) i sl.
Nakratko Code Napoleon e prviot klasen bur`uaski krivi~en
zakonik {to zaedno so Bavarskiot Krivi~en zakonik od 1813 godina
ostvaril golemo vlijanie vrz ostanatite zakoni doneseni do krajot na
XIX vek vo koi se izrazuvaat interesite na tn. liberalen kapitalizam
226) .
Vo edno kratko rezime na op{testvenata reakcija vrz
negativnite odnesuvawa vo po~etokot na noviot vek bi mo`ele da se
opredelime za slednite bitni karakteristiki. Najprvin, mora da se
priznae radikalnosta na presvrtot kon humanizacija vo oblasta na
kaznuvaweto. Zaradi ova obele`je vo penolo{kata literatura ~esta e
opredelbata na ovoj period so nazivot humanitaren period vo suzbivaweto
na kriminalitetot {to neosporno e to~no ako se stavi vo
korelacija so porane{noto bezzakonie i svirepo kaznuvawe. Ne smee
me|utoa nikoga{ da se gubi od vid deka odmazdata i zastra{uvaweto
ostanaa negovi osnovni karakteristiki. Toa }e se protega se do
poslednata ~etvrtina od XIX vek koga }e dojde do sodr`aen priod kon
prevospituvaweto i pomo{ta na zlostornicite. Do toj moment koj se
vrzuva so pojavata na novite {koli vo krivi~noto pravo kaznite bea
edinstvenoto i vo osnova retributivno sredstvo so koe isklu~ivo se
vode{e smetka za izrazuvawe na op{testveniot prekor sprema
poedinecot. Koga se postavuvaat takvi na~ela spored zborovite na
Ansel, toga{ op{testvoto na poedinecot ne mu dol`i ni{to pove}e
osven apstraktnata za{tita na zakonot. Osudenikot od druga strana ne
mu dol`i na op{testvoto ni{to pove}e osven da go plati svojot dolg,
da ja izdr`i kaznata 227) .
Gorniot prigovor sepak ne go namaluva sevkupnoto zna~ewe na
ovoj period. Negoviot pridones sepak ostanuva zna~aen i pokraj toa
{to izostanaa o~ekuvanite rezlutati vrz planot na suzbivaweto na
kriminalitetot i toa, vo prv red, zaradi ru{eweto na srednovekovno-
226)
Me|u pozna~ajnite krivi~ni zakoni od ovoj period vo krivi~nopravnata teorija
obi~no se naveduvaat: Pruskiot krivi~en zakonik od 1851 godina {to bil pripremen
u{te vo 1826 godina, a se odlikuva so ne{to pohuman kaznen sistem iako e sozaden
spored napoleonoviot kodeks. Ovoj zakonik slu`el kako primer za izrabotka na
srpskiot krivi~en zakonik od 1860 godina. Avstriskiot krivi~en zakonik od 1852
godina koj be{e vo sila i vo Hrvatska i Slovenija od 1 januari 1930 godina. Me|u niv
se pomestuva i krivi~niot zakonik na germanskoto carstvo od 1871 koj so niza izmeni
i dopolnuvawa i do denes e vo sila vo Germanija.
227)
Ancel, M. Karakteristi~na obele`ja moderne politike suzbijanja kriminaliteta, Zbornik
radova Pravnog fakulteta u Zagrebu, Zagreb, 1960/1, str. 63.
101

to mra~ni{tvo i otvorawe na procesite vo koi vrz sosema novi osnovi
se opredeluva polo`bata na ~ovekot vo op{testvoto i za{titata na
negovite sevkupni prava i odnosi. A toa e onoj svetol motiv {to }e
vodi kon permanentni reformi na krivi~nopravnoto zakonodavstvo
osobeno vo onoj del {to se odnesuva na kaznite i nivnata primena.
II. RAZVOJ NA PENOLO[KATA MISLA VO NOVIOT VEK
Seto ona {to ocenuvaj}i go po~etokot na eden nov pristap vo
re{avaweto na op{tite i vo tie ramki na krivi~nopravnite i penolo-
{kite problemi go rekovme ponapred, mo`e jasno da se sogleda niz
pridonesot na tn. sudir na krivi~no pravnite {koli. Stanuva zbor za
takov zbir na idei, mislewa i stavovi {to vo zavisnost od osnovnite
pojdovni pozicii mo`at da se grupiraat vo nekolku posebni u~ewa. Vo
niv se ogleduva natamo{nata razrabotka na site pra{awa i problemi
{to stojat vo vrska so kriminalitetot i, {to za nas e osobeno va`no,
so evolutivnite promeni vo prakti~nata realizacija na kaznite, a
podocna i na drugite vidovi krivi~ni sankcii. Ottamu i potrebata da
gi prika`eme nivnite osnovni stojali{ta.
1. KLASI^NA [KOLA
1. Kon krajot na XVIII vek se pojavi klasi~nata {kola kako
humanisti~ka reakcija za za{tita na li~nosta od bezzakonieto i
arbitrernosta na feudalnoto krivi~no pravo i pravosudstvo, i za taa
cel gi istakna principite na zakonitost, apsolutno slobodna volja,
ednakva krivi~na odgovornost na site i apsolutno opredeleni kazni.
Nejzinite najzna~ajni pretstavnici bea: Cezare Bekarija, Anselm
Foerbah i Xeremi Bentam kako napredno krilo, i Kant, Hegel i
Zaharie, kako nejzino rekcionerno krilo.
2. Za sfa}aweto na ovaa {kola e karakteristi~no celosno
zapostavuvawe na storitelot na krivi~noto delo: toj se sfa}a kako
apsolutno su{testvo napolno izolirano od osobinite na svojata
li~nost i okolnostite na op{testveniot `ivot. Storitelot e
gre{nik {to slobodno se re{il za krivi~noto delo i poradi toa mora
da mu go vrati svojot dolg na op{testvoto, da ja plati cenata na
zlostorstvoto i da strada. Kaznuvaweto treba da vodi smetka samo za
mo`nosta za izrazuvawe na taa slobodna volja, odnosno samo za presmetlivosta
i vinata na storitelot dodeka li~nite svojstva i
okolnostite {to gi navele na izvr{uvawe na krivi~noto delo se
irelevantni 228) . Na toj na~in storitelot e napolno zapostaven i isklu-
228)
Sudijata go gleda storitelot kako toj da se nao|a pod stakleno yvono, te. napolno
izolirano od negovata organska i socijalna uslovenost. Na toga{nite pravnici im se
~inelo deka uva`uvaweto na li~nosta na storitelot kaj odmeruvaweto na kaznata i
izborot na tretmanot vo kazneniot zavod e isto taka nepravedno kako koga trgovecot
bi ja menuval cenata na svojata stoka vo zavisnost od kupovnata mo} na sekoj
102

~en od domenot na interesiraweto na krivi~noto pravo, a celokupnoto
vnimanie se svrtuva kon krivi~noto delo ~ii {to objektivni
okolnosti se zemeni kako glaven kriterium pri odmeruvaweto na
kaznata. Trgnuvaj}i od ovoj fakt slobodno mo`e da se ka`e deka
pretstavnicite na ovaa {kola ne ja poznavale individualizacijata na
kaznata {to ja zema predvid li~nosta na storitelot. Me|utoa, ovaa
{kola go zastapuva{e na~eloto na objektivna individualizacija -
individualizacija na kaznata vo odnos na krivi~noto delo, za{to pri
odmeruvaweto na kaznata vode{e smetka za te`inata na storenoto 229) .
Spored klasi~arite kaznata ja determinira prirodata na krivi~noto
delo, negovata opredelenost vo zakonskite propisi e glavniot
kriterium {to go opredeluva izborot i odmeruvaweto na kaznata.
Kaznata se diferencira spored kategoriite na krivi~nite dela i e
fiksirana od strana na zakonodavecot. Na toj na~in na sudijata mu
preostanuva samo mo`nosta da ja primeni "zakonskata tarifa". Taa se
pojavuva kako nekoj vid stoka, kako ne{to so ~ija pomo{ mo`e da se
kupi drug vid stoka - zlostorstvoto: ispa|a deka dr`avata so svoite
sudovi ne e ni{to drugo tuku trgovec so ovie stoki a zakonodavecot -
cenovnik so ~ija pomo{ se vr{i taa trgovija 230) . Toa e impersonalizam
i krivi~na dozimetrija pri odmeruvaweto na kaznata 231) . Poradi seto
toa mo`e da se ka`e deka se raboti za individualizacijata na kaznata
vrz osnova na pravi~nosta i generalnata prevencija {to vo prilagoduvaweto
na kaznata vrz konkretnite slu~ai trgnuva od objektivnite
okolnosti na poedine~noto delo bez da se vodi smetka za li~nosta
na storitelot koja ostanuva bez vlijanie vo odnos na izborot i
odmeruvaweto na kaznata.
3. Treba da se istakne i toa deka ovaa {kola se zalaga{e za
kazni (vo ~ii ramki kaznata li{uvawe od sloboda go zazema najzna-
~ajnoto mesto, i toa dolgotrajnite kazni kako supstituti na smrtnite
kazni) kako edinstveni krivi~ni sankcii. Kako merka {to treba da
ovozmo`i obnovuvawe na pravniot poredok, kaznata ima retributiven
karakter, odnosno nejzinata funkcija e odmazda i stradawe {to se
postignuva so izolacija i intimidacija. Ova se postignuva taka {to
dol`inata na kaznata se odmeruva proporcionalno so storenoto zlo.
Vakvite sfa}awa vlijaea i vrz re`imot na izdr`uvaweto na
kaznata vo zatvorite vo po~etokot na XIX vek. Zatvorenicite ne se
prevospituvaa za{to na ovaa {kola í be{e tu|a idejata za resocijalipoedine~en
kupuva~. Zlatari~, B. Nove tendencije u nauci krivi~nog prava, Na{a zakonitost,
Zagreb, 1954/4, str. 199.
229)
Iako se raboti samo za delumna (samo zakonska) individualizacija na kaznata vo
literaturata se smeta deka principot na individualizacijata za prv pat go vovela
klasi~nata {kola. Vidi: Stai}, A, Na~ela legaliteta i individualizacije kazne u krivi~nom
pravu FNRJ, Arhiv, Beograd, 1952/1, str, 445 i ^ejovi}, B. Istoriski razvoj principa
individualizacie krivi~nih sankcija, Arhiv, Beograd, 1971/2-3, str. 301-302.
230)
Vidi: Primorac, I. Prestup i kazna (rasprava o moralnosti kazne), NIP Mladost, Beograd,
1978, str. 44.
231)
^ejovi~, B. op. cit. str. 301.
103

zacija i pomo{ na kriminalcite 232) . Tie bea dr`ani vo tesni i nehigienski
kelii so primena na surov re`im od koj proizleguvaa
mnogubrojni negativni posledici. Vo takvi uslovi edinstvena cel na
kaznata li{uvawe od sloboda be{e da se spre~i begstvoto na
osudenite lica, a klasifikacijata se ograni~uva{e na podelba na
zatvorenicite vo nekolku kategorii (ma`i, `eni, deca i du{evno
bolni lica) koi bea dr`ani vo posebni ustanovi. Nikakva druga
podelba na zatvorenicite glavno ne postoe{e 233) .
4. Klasi~nata {kola donese golem napredok vo odnos na
feudalnoto krivi~no pravo. Nejzinite pozitivni na~ela ovozmo`ija
od oblasta na diskrecionata politika na feudalnoto krivi~no pravo
da se prejde vo oblasta na strogo zakonsko regulirawe na nedozvolenite
me|u~ove~ki odnosi. Vrz taa osnova se nadgradi i minucioznata
teoretska razrabotka na osnovnite instituti na krivi~noto pravo
koja {to e zna~ajna i od aspekt na sovremenoto krivi~no pravo 234) .
Me|utoa, razvivaj}i ja do maksimum krivi~nopravnata dogmatika ovaa
{kola ispu{ti od vid deka krivi~nopravnite problemi: krivi~noto
delo, storitelot i kaznata ne se apstraktni logi~ki kategorii tuku
realni op{testveni pojavi podlo`ni na promeni. Ottamu proizleguvaat
i konkretnite prigovori {to mo`at da se upatat na ovaa {kola:
- Ako krivi~noto delo se sfa}a samo kako povreda na ona {to
odnapred podrobno e predvideno so normite, toga{ toa ne e ni{to
drugo tuku juridi~ki fenomen ili apstraktna kategorija od sferata
na pravnata tehnika. Ottamu i nerealnosta na zaklu~okot deka samo so
podobruvawe (usovr{uvawe) na krivi~niot zakon mo`e da se opfati
seta realnost na kriminalitetot i da se vodi uspe{na borba protiv
nego.
- So ova u~ewe vo celost se zapostavuva izu~uvaweto na
storitelot na deloto. Toj e sokrien zad odredbite za krivi~noto delo
i kaznata, kako bezli~no bitie {to e napolno izolirano od negovata
biolo{ka i socijalna uslovenost. Ili so drugi zborovi, ovde voop{to
ne se vodi smetka za li~nosta na storitelot, za negovite negativni i
pozitivni svojstva i okolnostite {to go navele kon kriminalen akt.
Storitelot e samo objekt {to zaradi svoeto zlodelo treba da mu se
oddol`i na op{testvoto.
- Golem nedostatok na ovaa {kola e i toa {to krivi~nata
ogovornost ja vrzuva za apstraktnata sloboda na vinovnikot: za toa
deka toj sekoga{ na ist na~in se re{ava da izvr{i krivi~no delo iako
bil vo sostojba da se odlu~i za sprotivnoto. Spored ova u~ewe sekoj
~ovek e podednakvo sloboden vo svoeto odnesuvawe pa spored toa
zaslu`uva i ednakov moralen prekor za storenoto zlo. Voljata ne
232)
Vidi: Ancel, M. op. cit, str. 8.
233)
Vidi: Davidovi}, D. i dr. Kategorizacija kazneno-popravnih ustanova i klasifikacija
osu|enih lica u Jugoslaviji, IKKI, Beograd, 1970, str. 22-23.
234)
Klasi~nata {kola ja usovr{i krivi~nopravnata tehnika na krivi~noto
zakonodavstvo, a vo naukata na krivi~noto pravo visoko ja razvi dogmatikata
razrabotuvaj}i gi nejzinite osnovni poimi i instituti i gi povrza vo logi~en i
koherenten sistem. Zlatari}, B, Krivi~no pravo, prvi svezak, Zagreb, 1972, str. 43.
104

zavisi od konkrenata li~nost, od ~ovekovite poednine~ni osobini.
Taa e apsolutna, podednakvo svojstvena na sekoj ~ovek sfaten kako
uniformno, apstraktno bitie.
- [to se odnesuva do kaznata poznat e nivniot stav deka taa e
zlo {to se primenuva zaradi storenoto zlo na onoj od ~ija slobodna
volja zaviselo dali }e se izvr{i ili nema da se izvr{i deloto. Od
slobodnata volja proizleguva negovata moralna odgovornost, a oblikot
na vinata (umisla ili nebre`nost) i visoko istaknatoto na~elo
na spravedlivosta baraat da se vozvrati so ednakvo zlo, odnosno so
takvo zlo {to odgovara na te`inata na deloto. Sudijata e toj {to
treba da ja konstatira povredenata norma, da go utvrdi vinovnikot i
vrz nego da ja primeni ve}e odnapred opredelenata kazna. Negova
zada~a e so matemati~ko sobirawe i odzemawe na ote`nuva~kite i
olesnuva~kite okolnosti {to zakonot apstraktno gi propi{al da
izvr{i sudska individualizacija na kaznata 235) . So izrekuvaweto na
takva kazna zavr{uva ne samo negoviot tuku i op{testveniot interes
za nea. Nejzinoto izvr{uvawe e sporedna rabota. Eventualniot neuspeh
vrz planot na suzbivaweto na kriminalitetot ne zadira vo
neefikasnosta na izvr{uvaweto na kaznata tuku vo domenot na
nivnoto striktno predviduvawe vo zakonot, vo nesovr{enosta na
pozitivniot kaznen sistem. A od toa deka borbata protiv kriminalitetot
mo`e da se vodi isklu~ivo so primena na kazni za{to samo tie
imaat mo} da vliajat vrz voljata na ~ovekot, proizleguva i dlabokata
nezainteresiranost za ispituvawe na pri~inite na kriminalitetot.
Ovaa {kola, vsu{nost, voop{to ne se zanimavala so socijalnite
pri~ini na kriminalitetot nitu pak so pri~inite {to le`at vo
biolo{kata i psiholo{kata priroda na ~ovekot.
- Neprifatlivi se i dominantnite pozicii po odnos na
celite na kaznata. Kaj nea preovladuva{e sfa}aweto deka kaznata ima
dve funkcii: edna, so izolacija da se oslobodi i za{titi op{testvoto
od zlostornicite koi treba da stradaat za storeniot grev, i druga, koja
avtomatski proizleguva od su{tinata na kaznata, da se zapla{at
eventualnite idni zlostornici so predo~uvawe na ona {to i niv gi
~eka dokolku se re{at da ja iskoristat svojata sloboda vo negativna
nasoka.
235)
Ovoj inpersonalisti~ki pristap, vsu{nost, doveduva{e do toa kako glavni
kriteriumi za odmeruvawe na kaznata da se javat objektivnite okolnosti, a vo prv red
te`inata na krivi~noto delo. Toa obezbeduva{e edna slepa pravoliniska, apstraktna
pravda koja su{tinski posmatrano sepak ne be{e pravda za{to prenebregnuvaj}i gi
specifi~nite biopsihi~ki i socijalni faktori na kriminalnoto povedenie na
konkretniot storitel - so ista kazna pogoduva{e razni slu~ai. Atanackovi}, D.
Penologija, str. 36.
105

a) ^ezare Bekarija
^ezare Bekarija (Cesare Beccaria, 1738-1794) 236) se smeta za
osniva~ na klasi~nata {kola i pretstavnik na nejzinoto napredno
krilo. Poznat e po svoeto delo "Za zlostorstvata i kaznite" ("Dei
delitti e delle pene") od 1764 godina, so koe izvr{i najostra kritika na
srednovekovnoto surovo krivi~no pravo i arbitrernoto pravosudstvo.
So ova, najprvin anonimno objaveno, delo predizvika silen revolt kaj
aristokratskite krugovi, no istovremeno dobi i sesrdna podr{ka od
strana na naprednite misliteli na toa vreme. Vo nego izlo`il golem
broj od ve}e poznatite idei na Lok, Ruso, Monteskie i francuskite
prosvetiteli {to ni za ronka ne go namaluvaat zna~eweto na negoviot
obid so koj za prv pat na edno mesto se grupiraat i prodlabo~uvaat
krivi~nopravnite problemi me|u koi sosema dobro se vklopuvaat i
opredelen broj originalni predlozi. Vo ovaa mala kni{ka {to bez
nekoja nau~na sistemati~nost e pi{uvana na mo{ne popularen na~in,
se sodr`ani brojni razmisluvawa za ~ii {to komentar e potreben
dvojno pogolem prostor. Od tie pri~ini }e se zadr`ime samo vrz
poso~uvaweto na nekoi negovi osnovni stavovi {to vo prv red se
odnesuvaat na kaznata.
Filozofskata osnova na negovite idei za kaznata kako i za
ostanatite krivi~nopravni problemi e prosveteniot racionalizam
potpren vrz teorijata na op{testveniot dogovor. So toj pretpostaven
dogovor sekoj poedinec se otka`al od najmaliot del na svoite
sopstveni slobodi za da u`iva vo spokojstvoto i sigurnosta {to gi
nudi nivniot ostatok. Ottamu poteknuva dr`avata na koja kaznata i e
otstapena kako nu`no potrebno sredstvo za spre~uvawe na neograni~enoto
nadirawe na poedine~nite interesi od koi se ra|aat zlostorstvata
{to nikomu ne mu se od korist. Vrz taa osnova se nudi nova
utilitaristi~ka zasnovanost na pravniot osnov na kaznata i voop{to
na samiot zakon koj treba da vodi kon "{to e mo`no pogolema sre}a,
podelena na {to e mo`no pogolem broj na lu|e" 237) .
Vo zaklu~ocite na svoeto delo Bekarija naveduva deka niedna
236)
Cesare Bonasana Marchise de Beccaria, poteknuva od plemenito semejstvo. Iako
roden vo Milano i toj kako i ostanatite aristokratski deca prvite osum godini gi
pominal vo ezuitskoto {kolo vo Parma. Potoa preo|a na univerzitetot vo Pavija
kade zavr{uva pravo i na dvaesetgodi{na vozrast doktorira, {to so ogled na
toga{niot re`im na studirawe ne bilo ni{to neobi~no. Iako bil pravnik toj
prete`no se interesiral za matematikata i poezijata se do momentot koga se zapoznal
so bra}ata Pjetro i Aleksandro Veri. Pod nivno vlijanie i od niv pru`enata
mo`nost da poseti nekoi zatvori i da se zapoznae so nivnite problemi dlaboko se
zainteresiral za celokupniot kaznen sistem. Od toj interes }e proizleze i negovoto
zna~ajno delo {to }e mu obezbedi istorisko mesto vo teorijata na krivi~noto pravo i
penologijata. Za negoviot `ivot i zna~eweto na ova delo vidi pove}e: Cvitani}, A,
Cesare Baccaria, O zlo~inima i kaznama, Logos, Split, 1984, str. 5-62 (Predgovor) i Ignjatovi},
D`. Bekarijine ideje o krivi~nom pravu, Arhiv, Beograd, 1988/4, str. 661-685.
237)
Vidi: Baccaria, C, O zlo~inima i kaznama, Logos, Split, 1984, vo prevod na Cviteani}, A.
str. 69.
106

kazna ne smee da bide nasilstvo na poedinecot ili pove}emina vrz
nekoj gra|anin. Zatoa kaznata treba da bide javna, itna, {to e mo`no
poblaga, srazmerna na zlostorstvoto i so zakon predvidena. Toa se,
vsu{nost, samo del od ideite {to Bekarija sakal da gi afirmira vo
rang na bezuslovni na~ela.
Kaznite treba da bidat javni. Ova na~elo upatuva na toa deka
javnosta treba da se zapoznae so na~inot na izvr{uvaweto na kaznite
{to im se izre~eni na zlostornicite za{to so toa se predizvikuva
korisen strav kaj gra|anite. Ottamu proizleguva deka Bekarija
rakovoden od celite {to gi postavuva na kaznata ne e protivnik na
nivnoto egzemplarno izvr{uvawe pred javnosta. Naprotiv, toa e biten
uslov {to treba da se obezbedi i kaj kaznite li{uvawe od sloboda za
vinovnikot da bide "izlo`en na pogledite na svoite sogra|ani" 238)
duri i toga{ koga se raboti za takvi kazni {to se izre~eni za polesni
prestapi 239) .
Kaznite treba da bidat itni i neizbe`ni. Kaznata treba da
sleduva {to poitno po izvr{enoto zlostorstvo, veli Bekarija. Toa e
potrebno za da ne izostane neposredniot vpe~atok kaj storitelot za
neisplatlivosta na deloto, a vo o~ite na drugite da ne oslabat
~uvstvata na zgrozuvawe i strav od kaznata 240) .
Kaznata treba da e neizbe`na, za{to "neizbe`nosta makar i na
blagata kazna sekoga{ }e vlijae posilno vrz ~ovekot odo{to stravot
od pote{kata kazna, ako toj strav e svrzan so nade` deka kaznata }e se
izbegne" 241) .
Kaznite treba da se nu`ni i srazmerni na zlostorot. Kaznata
e nu`na (legitimna) ako e spravedliva, pa spored toa e i moralno
opravdana ako "pove}e mu odgovara na prirodata na zlostorstvoto" 242) .
Za toa e "dovolno so sebe da nosi zlo koe ja nadminuva korista koja bi
mo`ela da se postigne so zlostorstvo. Vo toa zlo treba da se zasmeta i
neizbe`nosta na kaznata i zagubata na korista {to so sebe bi ja
donelo zlostorstvoto. Seto ona {to odi nad toa, nosi pe~at na
tiranija" 243) . Spored toa "vistinska i edinstvena mera na kaznata za
storenoto zlostorstvo e {tetata {to mu se nanesuva na op{testvoto, a
ne kako {to nekoi mislat namerata na storitelot" 244) .
Na~elo na blagost vo kaznuvaweto. Bekarija uka`uva na
nekorisnosta od primena na strogi kazni na koi im be{e nakloneto ne
samo toga{noto zakonodavstvo tuku i obi~nata moralna svest 245) .
238)
Ibid, str. 107.
239)
Ibid, str. 110.
240)
Ibid, str. 95.
241)
Ibid, str. 102.
242)
Ibid, str. 95.
243)
Ibid, str. 102.
244)
Ibid, str. 78.
245)
Vo ovaa smisla toj veli: "Prepu{taj}i im se na najneposrednite ~uvstva lu|eto
sakaat strogi zakoni iako blagite zakoni pove}e bi odgovarale na nivnite interesi
za{to i samite se podredeni na zakonite. No stravot nikoj da ne nÒ povredii e
pogolem od `elbata da go povredime drugiot". Ibid, str. 119.
107

Protiv brutalnite kazni gi predo~uva nivnite kontraproduktivni
efekti 246) sledej}i ja idejata na Tomas Mor deka zgolemuvaweto na
strogosta mo`e da vodi samo kon zasiluvawe na smelosta da se izbegne
kaznata za edno delo so toa {to }e se storat pove}e zlostorstva 247) .
Kaznite treba da bidat li~ni. Ova na~elo se ostvaruva
dokolku kaznite ne gi dopiraat interesite na bliskite srodnici na
zlostornikot, ili kako {to toa kratko umee da go ka`e samiot
Bekarija: "politi~kata sloboda na lu|eto bara kaznite da bidat isklu-
~ivo li~ni" 248) .
Na~elo na ednakvost vo kaznuvaweto. Kaznite "mora da bidat
ednakvi kako za prviot taka i za posledniot gra|anin" 249) za da se
izbegnat fluidnite privilegii {to se vo zavisnost od op{testvenata
polo`ba na onoj {to storil zlostorstvo. Kaznite mora da bidat vo
srazmernost me|u sebe i sprema zlostorstvoto, ne samo vo pogled na
svojata te`ina, tuku i vo pogled na na~inot na izvr{uvaweto 250) , bez
ogled na faktot {to "ednakvosta na kaznite mo`e da bide samo
nadvore{na, za{to vo stvarnosta sekoj ~ovek na svoj na~in gi
do`ivuva 251) .
Kaznite treba da bidat predvideni so zakon. Spored ova
barawe "samo zakonite mo`at da gi opredeluvaat kaznite za zlostorstva
i takvata vlast mo`e da mu pripa|a samo na zakonodavecot koj go
pretpostavuva celoto op{testvo soedineto so op{testveniot
dogovor" 252) . Ottamu i devizata deka seto ona {to ne e zabraneto,
nu`no e dopu{teno 253) .
[to se odnesuva do celite na kaznata tie mo`at da se sostojat
samo vo toa vinovnikot da se spre~i da ne im pravi novi {teti na
svoite sogra|ani i drugite da se odvratat od sli~ni nedela 254) . Me|utoa,
neutralizacijata i zastra{uvaweto ne mo`at da bidat pravedni
dokolku vo dadenite okolnosti zakonot ne go upotrebil najdobriot
mo`en na~in da gi spre~i zlostorstvata 255) . Ottamu proizleguva deka
Bekarija bil privrzanik na prevencijata koja {to sekoga{ treba da í
predhodi na kaznata. "Podobro e da se spre~at zlostorstvata odo{to
da se kaznuvaat" 256) , veli toj, te zatoa zakonite treba da bidat {to
pojasni i ednostavni 257) , da se ovozmo`i pokraj slobodata da se razviva
i prosvetata 258) i da se podobri vospituvaweto 259) .
246)
Vidi: ibid, str. 103.
247)
Vidi: ibid, str. 102.
248)
Ibid, str. 115.
249)
Ibid, str. 96.
250)
Ibid, str. 111.
251)
Ibid, str. 97.
252)
Ibid, str. 72.
253)
Vidi: ibid, str. 79.
254)
Ibid, str. 83.
255)
Vidi: ibid, str. 115.
256)
Ibid, str. 127.
257)
Ibid, str. 127.
258)
Ibid, str. 128.
108

To~no e deka Bekarija bil za utilitaristi~ki zasnovana kazna,
za kazna {to }e bide op{testveno korisna so toa {to }e pridonesuva
za idnoto spre~uvawe na krivi~nite dela. Pogre{no e me|utoa
tvrdeweto deka toj i pridaval bilo kakva preventivna uloga na samata
kazna vo smisla na prevospituvawe na zlostornicite 260) . Kaznata za
nego vo su{tina e zlo {to mo`e da se vidi niz celiot tekst na
negovoto delo. Vozvratenoto zlo vo vid na kazna za Bekarija ima samo
pogolem efekt ako predhodno sÒ e storeno da ne dojde do toa. No
otkako zlostorstvoto e ve}e storeno kaznata nema nikakvi drugi celi
nadvor od neutralizacijata i intimidacijata vo koi {to i te kako se
odrazuva stepenot na odmazdata za koja sekoga{ treba da se vodi
smetka. Taka, na primer, spored Bekarija za kra`ba pri koja e storena
{teta so upotreba na nasilstvo ne e dovolna samo kazna li{uvawe od
sloboda so prisilnata rabota tuku i telesno kaznuvawe 261) .
Po odnos na vidovite na kaznite negova najgolema zasluga e toa
{to bil prviot teoreti~ar koj filozofski go vtemelil baraweto za
ukinuvawe na smrtnata kazna. Pokraj toa odlu~no se zalo`il i za
namaluvawe na strogosta vo izvr{uvaweto na site postoe~ki kazni.
Me|utoa, mora vedna{ da se priznae deka i toj so negovite humanisti~ki
streme`i nemo`el do kraj da se odlepi od realnite uslovi
na svoeto vreme. Za toa zboruva ne samo faktot na dopu{taweto na
smrtnata kazna za isklu~itelni slu~ai tuku i zadr`uvaweto na skoro
siot registar na toga{nite kazni. Toj se zalaga za pari~nata kazna
{to e sosema vo red, no ne e protivnik na progonuvaweto 262) , telesnite
263) i obes~estuva~kite kazni 264) , tuku e samo za ograni~uvawe i
ubla`uvawe na nivnata primena. Na~elno bil protivnik samo na
kaznata konfiskacija na imotot 265) , a se zalagal za voveduvawe i na
novi kazni: kaznite li{uvawe od sloboda so i bez prisilna rabota 266) i
za egzistencija na do`ivotnata robija kako supstitut na smrtnata
kazna 267) .
Na krajot, nu`no e da se zadr`ime i vrz negovite stavovi za
individualizacijata na kaznata koi se skoro napolno identi~ni so
onie {to gi zastapuvaa i pretstavnicite na reakcionernoto krilo na
259)
Ibid, str. 131.
260)
Taka na primer ^ejovi} veli deka Bekarija bil za takva kazna... {to treba da ima
za cel popravawe na storitelot na krivi~noto delo i na toj na~in spre~uvawe na
negovoto natamo{no vr{ewe na krivi~ni dela... Kaznata treba da e naso~ena kon
idninata na storitelot za{to pretstavuva sredstvo za negovo popravawe, a ne
stradawe zaradi izvr{enoto delo. Bekarija zna~i ja istaknuva op{testvenata
korisnost na kaznata kako sredstvo za popravawe na prestapnikot" ^ejovi}, B, Krivi~no
pravo, str. 57.
261)
Vidi: Beccaria, C, ibid, str. 97.
262)
Ibid, str. 99.
263)
Ibid, str. 98 i 118.
264)
Ibid, str. 98 i 118.
265)
Vidi: ibid, str. 99-100.
266)
Vidi: ibid, str. 97, 109 i 119.
267)
Vidi: ibid, str. 107.
109

klasi~nata {kola. Vo ovaa smisla poznato e negovoto tvrdewe deka
"nema ni{to poopasno od onoj voobi~aen aksiom deka treba da se
ispituva duhot na zakonot 268) , za{to dol`nost na sudijata e da ispituva
samo dali nekoj storil protivzakonsko delo. Pod silno vlijanie
tokmu na ovoj stav za prv, no i za posleden pat }e bide voveden
sistemot na apsolutno opredeleni kazni vo francuskiot Code penal od
1791 godina.
b) Anselm Foerbah
Ako Bekarija e osnovopolo`nikot i idejniot tvorec na filozovskata
osnova na klasi~nata {kola, toga{ za vtoriot pretstavnik
na nejzinoto progresivno krilo Anselm Foerbah (Anselm Fouerbash,
1775-1833) mo`e slobodno da se ka`e deka e arhitekt na nejzinata
pravna dogmatika. Nego go interesirala celokupnata problematika od
oblasta na krivi~noto pravo i vrz nau~ni osnovi nastojuval da gi
vklopi site napredni idei {to vo ovaa oblast bile dotoga{ nastanati.
Za nego se smeta deka e prviot teoreti~ar {to uspeal da sozdade
eden cvrst nau~en sistem {to i denes pretstavuva osnova na krivi~noto
pravo pa ottamu nekoi go narekuvaat i tatko na modernoto
krivi~no pravo.
Glavnite dela na Foerbah se: "Revizija na osnovnite postavki i
poimi na pozitivnoto kazneno pravo" (1800) i "U~ebnik po op{toto
vo Germanija va`e~ko kazneno pravo" (1801). Poznat e i kako redaktor
na bavarskiot Krivi~en zakonik od 1813 godina {to zaedno so
Napoleonoviot kodeks izvr{il golemo vlijanie vo donesuvaweto na
brojni zakoni vo evropskite zemji.
Me|u Foerbahovite trudovi od oblasta na krivi~noto pravo
posebno se zna~ajni onie za op{tite problemi na umislata, nebre`nosta
i stekot na krivi~nite dela. Zaslu`eno mesto zazema i negovata
razrabotka na institutot na zabludata, a od nego poteknuva i
poznatoto na~elo "Nullum crimen, nula poena sine lege" so koe se
svrstuva me|u najgolemite pobornici na zakonitosta.
[to se odnesuva do kaznite, Foerbah e poznat po svojata
teorija na psiholo{kata prisilba za koja }e zboruvame kaj celite na
kaznata. So nea me|utoa ne napravil nekoe bitno pomestuvawe na
osnoviot stav na klasi~arite spored koi, me|u celite na kaznata nema
mesto za nejzinata specijalno preventivna uloga.
v) Xeremi Bentam
Spored golemiot angliski pravnik i filozof Xeremi Bentam
(Jeremy Bentham, 1748-1832) 269) zada~ata na etikata i pravoto ne se
268)
Ibid, str. 74.
269)
Negovi najzna~ajni dela se: Teorija na zakonodavstvoto (Theorye of legislation) i
Teorija na kaznata (Theorie of punishment).
110

sostoi vo opredeluvawe na nekakvi vrednosti i normi za{to ona {to e
dobro mo`e lesno da se vidi od ~ovekovite streme`i {to prirodno i
nu`no se naso~eni kon postiguvawe na zadovolstvo i izbegnuvawe na
bolkata. Nivnata zada~a se sostoi vo iznao|awe kriteriumi so ~ija
pomo{ posigurno }e se dojde do vistinski zadovolstva za{to pokraj
onie {to samite po sebe se dobri, postojat i takvi zadovolstva {to
mo`e da imaat i lo{i, odnosno bolni posledici. ^ovekot treba da se
nau~i na posigurno presmetuvawe pri izborot i odlu~uvaweto za
dobrite zadovolstva. Osnovite kriteriumi za postignuvawe pove}e
zadovolstva, a so toa i podobar `ivot se: intenzitetot, traeweto,
izvesnosta (deka zadovolstvoto }e se ostvari), bliskosta, plodnosta
(deka zadovolstvoto kon koe se stremime }e bide izvor na novi
zadovostva) i ~istotata na zadovolstvoto (deka nema da se pretvori vo
nezadovolstvo, bolka). Na kraj treba da se vodi smetka i za vrhovniot
kriterium {to ja opredeluva celta na `ivotot kako i na moralot i
pravoto, a toa e: postignuvawe najgolema sre}a za najgolem mo`en broj
na lica, odnosno pri postignuvaweto na sopstvenata sre}a treba da se
vodi smetka i za sre}ata na drugite za{to samo niz nivnite interesi
mo`e najdobro da se ostvari i sopstveniot interes (korist). Ovoj
kriterium, so koj se nastojuva da se usoglasat interesite na
poedinecot i zaednicata, se obezbeduva so zakon, za{to i zakonodavecot
svojata najgolema sre}a ja nao|a vo unapreduvaweto na onie za
koi go sozdava zakonot. "Predmet na interes na zakonodavecot treba
da bide javnoto dobro, osnovot na negovoto razmisluvawe treba da bide
op{tata korist. Poznavaweto na pravnoto dobro na zaednicata ja
so~inuva naukata na zakonodavstvoto, umeeweto se sostoi vo
iznao|awe sredstva za osvaruvawe na toa dobro 270) . Zakonodavecot
treba da se rakovodi od tradicijata na najgolema mo`na suma na dobra
{to e ostvarlivo ako se potpre vrz moralot i na~eloto na korisnosta.
Vo takviot zakon prestap e sekoj akt za koj se misli deka treba da bide
zabranet zatoa {to predizvikuva ili nastojuva da predizvika nekoe
zlo. A za da se obezbedi po~ituvawe na taa zabrana treba da bide
utvrdena kazna. Prestapot {iri trevoga, a kaznuvaweto vospostavuva
sigurnost, prestapot e neprijatel na site, a kaznata e protektor na
site.
Kaznata predizvikuva zlo od prv red i dobro od vtor red. Taa i
zadava bolka na li~nosta koja dobrovolno si ja navlekla vrz sebe, a vo
vtor red se pretvora vo dobro za{to gi zapla{uva opasnite lu|e, gi
smiruva nevinite i pretstavuva edinstvena za{tita na op{testvoto.
Povtoruvaweto na zlostorstvoto vo odnos na zlostornikot mo`e da se
spre~i na tri na~ini: 1. so odzemawe na fakti~kata mo`nost da go
izvr{i, 2. so odzemawe na negovata strast i 3. so odzemawe na smelosta
i re{itelnosta. Vo prviot slu~aj ve}e voop{to ne mo`e da vr{i
zlostorstvo, vo vtoriot toa ve}e ne go saka, a vo tretiot, mo`ebi toa
dodu{a u{te da go saka, no ve}e ne se osmeluva. Vo prviot slu~aj
270)
Benham, J. Theorie of legislation, navedeno spored Frank, S. Teorija kaznenog prava po
krivi~nom zakonu od godine 1951, [kolska knjiga, Zagreb, 1955, str. 55.
111

postoi fizi~ka nesposobnost, vo vtoriot moralna popravenost, a vo
tretiot, zastra{uvawe ili silata na zakonot. Kaznata {to ja trpi
prestapnikot na sekoj gra|anin mu dava primer {to treba da podnese
ako e pronajdeno deka e vinoven za ist delikt. Zloto predizvikano so
kaznata e izdatok {to dr`avat go pravi so cel za dobivka. Taa dobivka
e spre~uvawe na zlostorstvata. Kaznata e ekonomi~na ako go
proizveduva sakaniot uspeh so najmal mo`en kvalitet na bolka. Taa e
premnogu skapocena koga proizveduva zlo koe e pove}e odo{to
ekvivalentno na dobroto, ili koga bi mo`ele da postigneme ednakvo
dobro po cena na pomala kazna toa bi bilo akt na rasipni{tvo. Kaj
kaznata mo`eme da ja razlikuvame nejzinata prividna i nejzinata
stvarna vrednost. Pod stvarna vrednost ja podrazbirame vkupnata
vrednost na kaznata, seto ona {to go ~uvstvuva onoj komu mu se zadava.
Prividnata vrednost na kaznata e zloto koe si go pretstavuvaat
~lenovite na zaednicata, deka taa verojatno }e nastapi vrz osnova na
opisot na kaznata vo zakonot ili so nejzino izvr{uvawe. Stvarnata
vrednost e gubitok, a prividnata e dobivka.
Ne smee da se zaboravi, iako toa mnogu ~esto se pravi, deka
zlostornikot e ~len na zaednicata kako i sekoj drug poedinec, kako i
samata povredena strana, i deka ima pri~ini da se vodi pove}e smetka
duri i za negoviot interes odo{to za interesot na bilo koj drug.
Negovoto dobro e relativno dobro na zaednicata, negovoto zlo, zlo na
zaednicata. Ete go temelot, solidniot temel na moralnata ideja na
spravedlivosta. Mo`e da se uka`e potreba interesot na prestapnikot
delumno da im bide `rtvuvan na interesite na zaednicata, no negoviot
interes ne mo`e voop{to da ne se zeme predvid. Mo`e da se reskira
te{ka kazna vo nade` deka }e predizvika golemo dobro, me|utoa ~esto
ima malku takva nade`, a za nekakvo pomalo dobro bi bilo apsurdno da
se reskira te{ka kazna. Toa e na~eloto {to gi vodi lu|eto vo nivnite
privatni spekulacii. Od tie pri~ini toa ne go vodi i
zakonodavecot 271) .
Od site ovie stavovi na Benatam jasno se zabele`uva negoviot
utopisti~ki streme` so pomo{ na dobroto zakonodavstvo da se
sozdadat takvi op{testveni priliki vo koi }e is~ezne kriminalnoto
odnesuvawe. Toj nerealno smeta deka nositelite na vlasta mo`at
lesno da se otka`at od svoite klasni interesi vo korist na nekakva
op{ta blagosostojba i da prezemat takvi preventivni aktivnosti vrz
ekonomski i socijalen plan so koi }e se nadminat strukturnite razliki,
a so toa i site lo{i op{testveni uslovi {to go produciraat
kriminalitetot. Na toj na~in, spored Benatam, bi is~eznal
najgolemiot del od kriminalitetot, a za suzbivaweto na onoj mal del
{to sepak bi ostanal toj predivduva deka }e bidat dovolni merkite:
nadomest na {teta i pari~ni kompenzacii. Od druga strana, me|utoa,
zna~ajni se negovite razmisluvawa deka kaznata e nepotrebna i deka od
nea nema nikakva korist koga se primenuva sprema lica koi ne go
sfa}aat zna~eweto na deloto poradi du{evna bolest, maloletstvo,
271)
Vidi: ibid, str. 58.
112

nepoznavawe na zakonot i prisilba. Ista e sudbinata i na neopravdanata
kazna do koja mo`e da dojde ako zloto e izmisleno ili ako deloto
ne e zlostorni~ko tuku rezultat na uveruvawe, pogre{no sfa}awe i
antipatija 272) . So svoite sfa}awa za izgledot i pohumanoto ureduvawe
na zatvorite, Benatam }e se svrsti i vo redot na zna~ajnite reformatori
na penitencijarnite sistemi. Vo toj pogled kako {to }e vidime
podocna, glavno se potpira{e vrz ideite na Xon Hauard, no i samiot
}e dade pove}e originalni i zna~ajni predlozi {to }e do`iveat i
prakti~na primena.
2. ANTROPOLO[KA [KOLA
1. Krajot na XIX vek e vreme na golem podem na prirodnite i
op{testvenite nauki ~ii {to soznanija po~naa {iroko da se koristat
vo krivi~nopravnata oblast. Glavni pri~ini za toa, me|u drugoto, se i
prvi~nite sogleduvawa na dvi`eweto na kriminalitetot i ottamu
izvedenite zaklu~oci deka spre~uvaweto na negoviot natamo{en
porast ne mo`e da se postigne samo so usovr{uvawe na krivi~noto
zakonodavstvo. Taka na primer, Gabriel Tard (Gabriel Tarde) vo svoeto
delo "Sporedben kriminalitet" od 1886 godina iznesuva podatoci
deka vo Francija vo periodot od 1815 do 1880 godina kriminalitetot
porasnal skoro za tri pati. Sli~na bila sostojbata i vo drugite zemji,
a vo nekoi od niv toj porast bil duri i poizrazen.
Takvite soznanija dovedoa do ostri kritiki na klasi~nata
{kola i do potrebata od menuvawe na pristapot vo izu~uvaweto na
problemite na kriminalitetot. Vrz tie osnovi nastana antropolo-
{kata {kola koja {to vo sledeweto na kriminalitetot }e se potpre
vrz li~nosta na zlostornikot i pozitivnata nau~na metoda na Ogist
Kont. So svrtuvaweto na istra`uvawata kon storitelot, a ne kon
negovoto krivi~no delo ovaa {kola se obide radikano da go izmeni
krivi~noto pravo, a od dijametralno sprotivstavenite stavovi }e
proizlezat i direktni obvinenija na klasi~nata {kola za site
neuspesi vo borbata protiv kriminalitetot.
2. Pri~nite na kriminalitetot za koi klasi~nata {kola
voop{to ne se interesira{e, antropolo{kata {kola }e gi pronajde vo
anatomskite, fiziolo{kite i psiholo{kite anomalii na li~nosta na
zlostornikot. Najekstremen vo taa nasoka be{e ^ezare Lambrozo
(Cesare Lambroso, 1836-1909) 273) . Toj kako lekar, antropolog, psihijatar,
272)
Navedeno spored Proevski, V, Krivi~no pravo, op{t del, Studentski zbor, Skopje,
1986, str. 40.
273)
Kako prv za~etnik na antropolo{kite idei za kriminalitetot se smeta Platon
koj, kako {to vidovme, zlostornicite gi dele{e na onie ~ie povedenie mo`e da se
popravi i onie {to se nepopravivi za{to se ra|aat takvi. Sledniot obid vo ovaa
nasoka go pravi italijanskiot lekar Xambatista dela Porta (Gambatistta della Porta,
1536-1615) koj go istra`uval odnosot na crtite na liceto na nekoi telesni obele`ja
na ~ovekot so negovite duhovni osobini. Dobienite rezultati go iznel vo deloto: "De
Humane Psysiognomika". Podocna se javuvaat pretstavnicite na tn. frenolo{ka
113

a potoa i profesor po sudska medicina vo Pavija i Torino, vr{el
mnogubrojni antropometriski i fiziognomni merewa 274) {to go
dovedoa do ideata deka prestapnikot e roden atavisti~ki tip koj
poradi svoite konstitucionalni svojstva e predodreden za
zlostorstvo. Trgnuvaj}i od izvesni degenerativni svojstva (nasledni
stigmati na degeneracijata) i promatoidni osobini (posebni
karakteristiki svojstveni na majmunite, praistoriskite lu|e i primitivnite
rasi) toj go konstruira rodeniot zlostornik vo ~ii obele`ja
le`at osnovnite pri~ini na kriminalitetot. Tie pri~ini mo`at da
se otstranat samo so primena na opredeleni medicinski merki {to
treba da gi zamenat kaznite. Vo zavisnost pak od vnatre{niot
raspored na ovie obele`ja, pokraj rodeniot zlostornik postojat i
du{evni bolni, zlostornici od navika, zlostornici od strast i
slu~ajni zlostornici.
3. a) Rodeni zlostornici. Kaj rodenite zlostornici se
prisutni najgolemiot broj anomalii na li~nosta. Taka spored
Lombrozo, anatomskite anomalii kaj niv lesno mo`at da se prepoznaat
za{to se izrazuvaat preku enormno nizok rast, nenormalno golema ili
mala glava, kosi i vdlabanti o~i, gusti ve|i, nepravilen nos, predolgo
ili pre{iroko lice, ispaknati jabol~nici, isturena vilica, tesni
usni, golemi i klempavi u{i, gusta kosa, preterano bledilo na liceto
itn. itn.
Me|u fiziolo{kite anomalii se naveduvaat: namalenoto
~uvastvo na bolka {to vodi kon ~esto tetovirawe na zlostornicite,
daltonizam, levu~arstvo, ekstremna ostrina na vidot, prisustvo na
`enski osobini kaj ma`ite (razvieni gradi i karlica, visok glas,
}osavost) i obratno (ma{ki stas, dlabok glas, kosmatost i sl.) kaj
`enite.
Psihi~kite osobini se izrazuvaat vo moralna ne~uvstvitelnost
na zlostornicite. Tie poka`uvaat visok stepen na odmazdoqubivost,
golema re{itelnost za vr{ewe zlo zaradi zlo, nedostig na sovest
i so~uvstvo {to se gleda vo ladnokrvnoto posmatrawe i i`ivuvaweto
so svoite `rtvi (raspar~uvawe, grizewe na organite i piewe na
nivnata krv), nepostoewe strav od kazni i sl.
Dokolku nekoj poseduva najmalku pet od ovie anomalii (stigmati)
toga{ so sigurnost se raboti za roden zlostornik. Ostantite
tipovi na zlostornici mo`at da imaat pomal broj na vakvi stigmati, a
{kola koja go otfrli klasi~niot indeterminizam tvrdej}i deka kriminalitetot e
neizbe`na posledica na strukturnite elementi na ~ovekoviot mozok. Taka, na
primer, avstrijanecot Franc Jozaf Gal (Franc Joseph Gall, 1758-1828) tvrde{e deka
~ovekoviot mozok se sostoi od niza poednine~ni organi {to vlijaat na oblikot na
~erepot. Zada~ata na frenologot e so obi~en dopir na ~erepot da gi utvrdi negovite
vdlabnatini ili ispup~enija koi uka`uvaat na pomalku ili pove}e razvieni organi
na mozokot, a so toa i na onie lica koi sÒ ili }e stanat kriminalci, odnosno na onie
koi toa ne sÒ.
274)
Toj izvr{il antropometriski merewa vrz 5907 zatvorenici i u{te 387 ~erepi na
mrtvi zlostornici. Pokraj toa svoite istra`uvawa gi dopolnuval i so merewe na
glavi na deca od u~ili{na vozrast.
114

po isklu~ok i da gi nemaat.
Rodenite zlostornici se po~esti kaj licata od ma{ki pol
odo{to kaj `enite. Anomaliite {to gi poseduvaat se vrodeni i ne
mo`at da se iskorenat so nikakvo vospitno dejstvo. Tie zlostornici
se nepopravivi i opasni za op{testvoto pa zatoa mora od nego da se
otstranat. Niv gi ima najmnogu, odnosno 40% me|u kriminalnata
populacija.
b) Du{evno bolni zlostornici. Kaj ovie zlostornici se
prisutni skoro site abnormalnosti kako i kaj rodenite zlostornici
so taa razlika {to kaj niv se nao|aat i izvesni du{evni zaboluvawa.
Niv Lombrozo gi deli na tri podgrupi:
- Du{evno bolni vo vistinska smisla se onie zlostornici kaj
koi postojat izvesni du{evni zaboluvawa vo razni formi i stadiumi.
- Moralni ludaci koi krivi~nite dela gi vr{at pod vlijanie
na neodolivi impulsi {to nastanuvaat poradi atrofija na moralnite
i socijalnite ~uvstva, odnosno poradi nivnata nesposobnost za
pravilno rasuduvawe. Kaj niv se sre}avaat razni oblici na slaboumnost
{to mo`e da imaat vrodeno ili steknato poteklo.
- Poluludaci (matoidi) se lica koi se nao|aat na sredinata
me|u normalnite i du{evno bolnite zlostornici kaj koi se pojavuvaat
samo izvesni psihi~ki anomalii.
Vkupnoto u~estvo na site du{evno bolni zlostornici vo
kriminalnata populacija ne e golemo.
v) Zlostornici od navika. Ovde se raboti za takov tip na
kriminalci koi po izvr{enoto prvo krivi~no delo, obi~no vo ranata
mladost i, po pravilo protiv imotot, prodol`uvaat so prestapni~ko
povedenie koe {to postepeno im preminuva vo hroni~na navika. Kaj
ovie lica nema izrazeni organski i psihi~ki anomalii. Kon
vr{eweto krivi~ni dela ne gi vle~at konstitucionalnite obele`ja
tuku, pred sÒ, nivnata moralna slabost i op{testvenata neprilagodenost.
Po pravilo vr{at sitni imotni krivi~ni dela i ~esto se
recidivisti.
g) Zlostornici od strast. Osnovite karakteristiki na ovie
zlostornici prozileguvaat od nivniot afektiven `ivot. Toa se lica
vodeni od nivnite strasti, no ne i od onie {to se najniski kaj ~ovekot
tuku od plemenitite strasti kako {to se povredena ~est, roditelska
qubov i sl. Poradi nivnata preterana ~uvstvitelnost i razdrazlivost
zaradi nezadovolenite strasti tie zapa|aat vo afektivni sostojbi vo
koi vr{at krivi~ni dela. Samoto delo se vr{i nenadejno, na mig za
potoa da se po~uvstvuva gri`a na sovest {to mo`e da dovede i do
samoubistvo.
Po svojot nadvore{en izgled ovie lica se ubavi i atletski
gradeni poedinci koi vo vkupniot broj na prestapnici u~estvuvaat
samo so 5-6% slu~ai.
d) Slu~ajni zlostornici. Ova se lica koi nemaat vnatre{na
dietaza kon vr{ewe krivi~ni dela tuku na toa obi~no se navedeni pod
vlijanie na nadvore{nite pri~ini i povodi. Nivnata golema podlo-
`nost na tu|i vlijanija i imitacija na lo{i primeri uka`uva na
opredelena neprilagodenost na uslovite {to vladeat vo neposrednata
115

sredina vo koja `iveat.
Site slu~ajni zlostornici Lombrozo gi narekuva kriminaloidi
i gi deli vo dve podgrupi:
- Kriminaloidi vo vistinska smisla se edna varijanta na
rodenite zlostornici koi vr{at polesni krivi~ni dela pod dominantno
vlijanie na nadvore{ni povodi.
- Pseudozlostornici se izvr{iteli na nebri`ni krivi~ni dela
ili pak na onie dela {to Lambrozo gi narekuva zakonski (ekonomski,
politi~ki i dr.) krivi~ni dela za koi ne bi trebalo da se izrekuvaat
kazni.
Lambrozo ne se zadr`al samo vrz konstruiraweto na gornata
tipologija na zlostornici. Toj oti{ol i natamu taka {to opredeleni
biolo{ki obele`ja i anomalii na zlostornicite gi doveduva vo vrska
so konkretniot vid na storenoto delo. Ottamu spored nego kradcite se
odlikuvaat so osobena podvi`nost na racete, retka brada, istureni
u{i, debeli usni, zaripnat glas i sl. Za razlika od niv ubijcite imaat
zakrvaveni o~i, orlovski nos, silno razvieni vilici, dolgi u{i, tesni
usni i sl. Falsifikatorite i izmamnicite gi karakterizira qubezna
nasmevka, bledo lice, sitni o~i, preterana sedost ili }elavost,
`enski crti na liceto i sl. 275) Siluva~ot e so dolgi u{i, splesnat
~erep, kosi i mnogu pribli`eni o~i, svitkan nos, predolga vilica itn.
itn. 276) 4. Vo soglasnost so vakvata tipologija na zlostornicite nu`no
stoe{e i pra{aweto na kaznite. Taka spored Lambrozo, smrtnata
kazna mo`e isklu~itelno da se izreknuva za rodenite zlostornici
{to storile pove}e ubistva. Kaznuvaweto na du{evno bolnite zlostornici
e nepravedno: tie treba da se dr`at vo posebni ustanovi za
le~ewe na du{evni bolesti do nivno kone~no ozdravuvawe. I za
prestapnicite od strast ne se potrebni kazni. Za niv dovolna "kazna"
e predizvikanata gri`a na sovest i kaeweto.
Zboruvaj}i voop{to za kaznite toj smeta{e deka za za{tita na
op{testvoto od opasnite zlostornici se dovolni pari~nite kazni,
strogiot ukor ili oddale~uvaweto na prestapnikot od okolinata na
o{teteniot. Na~elno be{e i protiv zatvoraweto za koe kako zamena
nude{e telesni kazni, globa i nadomest na {teta, a za maloletnicite
predviduva{e primena na niza preventivni merki i metodi.
5. I antropolo{kata {kola be{e izlo`ena na brojni napadi i
kritiki. Najzna~ajni se slednive prigovori:
- Neprifatlivo e tvdeweto na ovaa {kola deka pri~inite na
kriminalitetot se isklu~ivo od vnatre{na, endogena priroda. Toa go
uvidel duri i samiot Lambrozo davaj}i im opredeleni otstapki i na
vlijanijata na op{testvenata priroda. No i so ova dopolnitelno pri-
275)
Vidi: Eliot, M, op. cit. str. 262.
276)
Vidi: Pinatel, J. Kriminologija, Zavod za izdavanje ud`benika, Sarajevo, 1964, str. 21.
Pokraj toa Lambrozo tvrde{e deka rodenite zlostornici se atavisti~ki opredeleni
da stanat izvr{iteli na to~no opredeleni krivi~ni dela (ubijcite nikoga{ ne
kradat, kradcite se pla{at od fizi~ki napadi). Vidi: [eparovi}, Z. Lombrozo i
biologizam danas, Zbornik pravnog fakulteta u Zagrebu, Zagreb, 1979/3-4, str. 329-335.
116

znanie toj prakti~no ne otstapil od svojata osnovna koncepcija deka
individualnite faktori se prioriteni vo opredeluvaweto na
kriminalitetot. Imeno vo svoeto prvo izdanie na "^ovekot zlostornik"
od 1876 godina 277) toj gi razlikuval samo prvite tri gorenavedeni
zlostornici. Podocna pod vlijanie na brojni kritiki toj gi priznava
zlostornicite od navika i slu~ajnite zlostornici me|utoa, i niv gi
sveduva na nekoj ubla`en vid na rodeni zlostornici.
- Od gorniot stav deka krivi~nite dela se rezultat na organska
degeneracija na ~ovekot sleduva{e i toa deka krivi~nata odgovornost
ne mo`e da bide moralna odgovornost koja se zasnova na sobodnata
volja. Taa ovde se postavuva vrz objektivni osnovi, vrz samoto
izvr{uvawe na krivi~noto delo. Ottamu i nerazumniot predlog za
radikalno reducirawe na kaznata so koja ne mo`e{e da se eliminiraat
antropolo{kite pri~ini na kriminalitetot i baraweto na
nivna zamena so medicinski merki. Seto toa zna~e{e voveduvawe na
krivi~no pravo zasnovano vrz objektivnata odgovornost ~ie {to
vistinsko ostvaruvawe bi mo`elo da ima dalekuse`ni negativni
posledici.
- Ona {to kaj ovaa {kola e posebno neprifatlivo e u~eweto za
postoewe na rodeni zlostornici, na tie zalutani divjaci vo sovremenata
civilizacija. Vakvata teza ja soboruva postoeweto na golem broj
lu|e koi i pokraj poseduvaweto golem broj od osobinite na koi
uka`uva Lombrozo nikoga{ ne izvr{ile bilo kakvo krivi~no delo.
Vo taa smisla mnogu brzo i be{e zadaden re{ava~kiot udar od strana
na ^arls Goring (Charles Goring) vo studijata "Angliskiot zatvorenik"
od 1913 godina. Vrz osnova na rezultatite od antropometriskite
merewa vrz 3.000 zatvorenici - recidivisti {to bile komparirani
so isti merewa sprovedeni vrz studenti i vojnici, Goring na{ol
deka stigmatite na degeneracijata se javuvaat vo Oksford i Kembrix
gotovo isto tolku, kolku i vo kaznenite ustanovi vo London 278) .
6. Me|utoa, i pokraj navedenite nedostatoci mora da se
priznaat ogromnite zaslugi na ovaa {kola koja uka`uva na storitelot
na krivi~noto delo kako na vistinsko i konkretno bitie {to ne e
nekakov apstrakten praven fenomen. Nejzina zasluga e i toa {to vo
naukata na krivi~noto pravo za prv pat se vovedeni nau~nite metodi
eksperiment i posmatrawe. No seto toa, za `al odvede kon edna druga
krajnost, kon svrtuvawe na celokupnoto vnimanie vrz li~nosta, kon
ednostrano biologisti~ko tretirawe na kriminalnata li~nost so
napolno zapostavuvawe na obele`jata na krivi~noto delo kako
op{testvena pojava.
277)
Interesno e da se spomene deka prvoto izdanie na ova delo ima{e samo 252
stranici. Pritisnat od mnogubrojnite kritiki koi doa|aa od site strani Lombrozo
be{e prisilen povtorno da gi opravduva i nadopolnuva svoite stavovi so novi
argumenti. Ottamu negovoto vtoro izdanie na ova delo sodr`e{e 740 stranici,
tretoto se izdigna na 1241 stranica, a poslednoto petto izdanie od 1896 godina izleze
vo tri toma so 1903 strani. Vidi: Davidovi}, D. Kriminologija, str. 54.
278)
Eliot, M. op. dit, str. 270.
117

3. POZITIVISTI^KA [KOLA
1. Najgolemiot broj od stavovite na Lambrozo }e bidat
ubla`eni od strana na pozitivistite na ~elo so Feri i Garofalo, koi
istaknaa deka pri~inite na kriminalitetot se nao|aat kako vo
li~nosta na storitelot taka i vo negovata op{testvena sredina. Ovaa
{kola koja {to vo osnova zna~i nadovrzuvawe i nadopolnuvawe na
antropolo{koto u~ewe 279) trgnuva od postavkata deka ~ovekot ne e
obdaren so slobodna volja i deka negovoto delo pretstavuva determiniran
akt od strukturata na negovata li~nost no, i od nadvore{ni
okolnosti. Storitelite se bolni lica {to ne se vo sostojba svesno i
volevo da odlu~uvaat za svoite postapki i zatoa ne mo`at da bidat
vinovni, a {tom nema vina ne mo`at da bidat kazneti, tuku sprema niv
mo`at da se prezemat edinstveno merki na socijalna za{tita {to za
svoja osnova ja imaat opasnata sostojba. Su{tinata na tie merki e
inspirirana od potrebata za za{tita na op{testvoto od kriminalitetot
preku prevencija i popravawe na zlostornicite ili pak nivno
eliminirawe ako se vo pra{awe nepopravlivi lica.
Za pocelosno razbirawe na kriminalnopoliti~koto i penolo{koto
zna~ewe na ova u~ewe i ovde e nu`no poblisko zapoznavawe
so negovite osnovni stavovi za pri~inite na kriminalitetot, so
postavkite za storitelot na krivi~noto delo, osnovot na krivi~nata
odgovornost i problemite na kaznuvaweto 280) .
2. Pojdovnata koncepcija na pozitivistite vo odnos na
pri~inite na kriminalitetot e deka sekoe delo na ~ovekot e rezultat
na vlijanieto na pove}e faktori {to Feri gi deli vo tri grupi: a)
antropolo{ki (biolo{ki, individualni) faktori, b) socijalni
faktori i v) fizi~ki (kosmotelurski) faktori.
a) Antropolo{ki kriminogeni faktori se nao|aat vo samiot
zlostornik. Toa se vnatre{ni (endogeni) vlijanija {to so ogled na
svoeto konkretno poteklo se razlikuvaat na:
- faktori {to proizleguvaat od organskata konstitucija na
279)
Faktot deka ovaa {kola vo osnova zna~i nadovrzuvawe i popravawe na osnovnite
stojali{ta na antropolo{kata {kola, kako i nejzino razvivawe i pravilno
voobli~uvawe od aspekt na socijalnite pri~ini na kriminalitetot, ne pre~i za
izdvojuvawe na nejzinoto posebno zna~ewe vo razvojot na krivi~nopravnata,
kriminolo{kata i penolo{kata misla. Naprotiv toa mu odi samo vo prilog na
sogleduvaweto na nau~noto zna~ewe na ovaa {kola bez ogled na toa dali }e ja
nare~eme varijata na antropolo{kata {kola ili }e ja prifatime kako napolno nova
i zasebna doktrina koja {to spored samiot Feri se narekuva Italijanska pozitivna
{kola.
280)
Spored pozitivisti~kata {kola osnovna zada~a vo borbata protiv
kriminalitetot se sostoi vo prezemawe merki {to mo`at da pridonesat za smaluvawe
na vr{eweto na krivi~nite dela. Zatoa naukata na krivi~noto pravo treba da gi
utvrdi pri~inite na kriminalitetot, da izvr{i klasifikacija na vinovnicite i
krivi~nite dela i da go utvrdi osnovot na krivi~nata odgovornost, za da mo`e da se
opredelat na~elata i potrebnite merki za odbrana na op{testvoto od
kriminalitetot. Radovanovi}, M. op. cit. str. 42.
118

~ovekot (razni anomalii na ~erepot i mozokot, anomalii na endokrinite
`lezdi, vo ~uvstvitelnosta i refleksivnata sfera, funkcionalnosta
i sl.),
- faktori {to proizleguvaat od psihi~kata konstitucija
(anomalii na inteligencijata, na socijalnite ~uvstva i sl.) i,
- faktori {to proizleguvaat od li~nite svojstva (rasa, pol,
vozrast, zanimawe, gra|anska sostojba, mesto na prestojuvawe,
vospituvawe i obrazovanie i sl.).
b) Socijalnite kriminogeni faktori proizleguvaat od
op{testvenata sredina vo koja `ivee zlostornikot. Toa se nadvore-
{ni (egzogeni) vlijanija {to gi ostvaruva brojot i gustinata na
naselenieto 281) , sostavot i uredenosta na semejstvoto, sistemot na
vospituvaweto, alkoholizmot, siroma{tijata, bezraboticata, na~inot
na industriskoto proizvodstvo, ekonomskata i politi~kata organizacija,
organizacijata na javnata administracija, pravosudstvoto i
policijata, krivi~niot i zakonodavniot sistem i sl.
v) Fizi~ki (kosmotelurski) kriminogeni faktori se klimata,
godi{noto vreme 282) , naizmeni~noto smenuvawe na denot i no}ta,
godi{nata temperatura, atmosferskite uslovi, geografskoto
podra~je, prirodata na zemji{teto, zamjodelskite proizvodi i sl.
Krivi~noto delo e rezultat na deluvaweto na site ovie
faktori, a prete`noto dejstvo na nekoi od niv se opredeluva vo
zavisnost od kategorijata vo koja {to spa|a sekoj od poedine~nite
zlostornici.
3. [to se odnesuva do storitelite na krivi~nite dela, spored
sfa}aweto na ovaa {kola tie se anormalni i abnormalni lica koi se
odlu~uvaat na protivop{testven akt poradi nepovolnite uslovi vo
koi se ostvaruvaat nivnite psihi~ki funkcii. Toa se lica {to me|u
sebe ne se ednakvi pa ottamu e mo`no i nivno razvrstuvawe. Vo ovaa
smisla Feri ja prifa}a lombrozovata tipologija na zlostornicite so
taa razlika {to pokraj antropolo{kite stigmati vnesuva i opredeleni
socijalni anomalii na li~nosta 283) vodej}i smetka za takvo
rasporeduvawe {to realno }e go otslika intenzitetot na nivnoto
281)
Vo ovaa smisla e interesen obidot na Feri da iznajde kontaktna proporcionalna
vrska me|u brojot na naselenieto i brojot na izvr{enite krivi~ni dela spored tn.
zakon na kriminalna zasitenost. Toa zna~i deka obemot na kriminalitetot vo tekot
na edna godina e opredelen od razli~ni fizi~ki i socijalni uslovi na sredinata
nadopolneti so dominantno dejstvo na vrodenite kriminalni dispozicii i
opredeleno vlijanie na slu~ajot.
282)
Taka na primer Feri tvrdel deka ubistvata se vr{at vo potoplite krai{ta i vo
potopli godi{ni vremiwa, dodeka samoubistvata imaat sosema obraten trend: tie
pove}e se vr{at vo postudenite podra~ja, odnosno vo postudenite godi{ni vremiwa.
283)
"Feri vo preden plan pove}e ne go stava{e krivi~noto delo kako pravna
kategorija, tuku storitelot posmatran vo negovata posebna li~nost, vo negoviot
biolo{ki identitet i vo negovata realnost na op{testveno bitie dlaboko zavisen od
sredinata vo koja `ivee. Toj naskoro ja istakna i pro~uenata vpe~atliva formula
deka storitelot na krivi~noto delo stana "protagonist na krivi~noto pravosudstvo".
Ancel, M. op. cit, str. 20.
119

pretpostaveno ili empiriski utvrdeno dejstvo. So ogled na toa site
zlostornici najnapred gi deli na dve golemi grupi: grupa na zlostornici
kaj koi dominiraat vnatre{nite i grupa na zlostornici kaj koi
dominiraat nadvore{nite t.e. socijalnite faktori. Po ova op{ta
podelba se odi i kon konkreten raspored na:
- Rodeni ili instinktivni zlostornici (delinquenti nati).
Glavnoto obele`je na ovie lica se sostoi vo namalenosta ili otsustvoto
na nivnite moralni ~uvstva. Krivi~nite dela gi vr{at na
prepreden i brutalen na~in. Izrazito se ladnokrvni, svesni za rizikot
vo koj vleguvaat i normalno go prifa}aat kako da se raboti za
najobi~na dejnost. Stepenot na nivnata opasnost e golem za{to
poka`uvaat izrazeni tendencii za postojano manifestirawe na
protivop{testveno povedenie.
- Du{evno bolni (ludi) zlostornici (delinquenti pazzi). Ovde se
raboti za takvi lica kaj koi du{evnata bolest ne vodi kon celosno
gubewe na svesta za ona {to se pravi. Intenzitetot na nivnata
opasnost varira vo zavisnost od vidot na du{evnite nedostatoci i
intenzitetot na projavenite moralni defekti.
- Zlostonici od navika (delinquenti abituali). Za niv e
karakteristi~na moralna slabost koja ~esto e pottiknuvana od
lo{ite uslovi na sredinata vo koja najneposredno se `ivee. Toa se
lica {to vr{at krivi~ni dela u{te od najranata mladost koi podocna
naj~esto stanuvaat profesionalni zlostornici. I nivnata opasnost e
golema no, ne{to pod nivoto na predhodnite tipovi.
- Zlostornici od strast ili afekt (delinquenti per passione). Toa
se nervozni, sangvinci i preterano ~uvstvitelni lica koi vr{at dela
vo afekt od qubomora i zaradi odbrana na ~esta. Deloto se vr{i
prikrieno no, naj~esto vedna{ se priznava.
- Slu~ajni zlostornici (delinquenti d' occasione). Opasnosta na
ovie lica e najmala za{to krivi~noto delo se vr{i samo toga{ koga
}e se pojavat opredeleni li~ni i socijalni uslovi i povodi.
Navedenite antropolo{ki, socijalni i fizi~ki kriminogeni
faktori nemaat ednakvo zna~ewe za nastanuvaweto na kriminalitetot.
Osnovnata pri~ina za storuvawe na deloto kaj sekoj zlostorni~ki
tip se nao|a vo biolo{kata konstrukcija na ~ovekot, odnosno
antropolo{kite pri~ini se primarni za{to ja sozdavaat kriminalnata
dispozicija za vr{ewe zlodela. Ako vrz taa kriminalna dispozicija
se nadovrze i vlijanieto na nadvore{nite (socijalnite i fizi-
~kite) faktori toga{ so sigurnost doa|a do izvr{uvawe na
krivi~noto delo. Od takvata konstelacija na pri~inite se vr{at
delata na rodenite, du{evno bolnite i zlostornicite od strast.
Postojat me|utoa i situacii koga dominantno mesto mo`at da dobijat
i socijalnite pri~ini, no pod uslov makar i malku da e prisutna
kriminalnata dispozicija. Na ovoj na~in e opredelena kriminalnata
dejnost na zlostornicite od navika i na slu~ajnite zlostornici.
Fizi~kite faktori ostvaruvaat podednakvo vlijanie vrz site
zlostornici i nikoga{ ne preovladuvaat vo determiniraweto na
kriminalitetot.
4. So idejata za pri~inite na kriminalitetot neraskinlivo se
120

povrzani i sfa}awata {to gi ima ovaa {kola vo vrska so krivi~noto
delo. Toa i ovde ne mo`e da se oddeli od negoviot izvr{itel so {to ja
gubi svojata klasi~na samostojnost i apstraktna priroda. No za
razlika od postavkite na antropolo{kata {kola krivi~noto delo
ovde dobiva karakter i na cvrsto vtemelena op{testvena pojava za{to
negovoto poteklo ne se bara isklu~ivo vo organskata sfera tuku vo
socijalnofizi~kite uslovi bitni za nastanuvaweto i razvojot na
li~nosta 284) .
Vo ovoj kontekst pozitivistite ja vr{at i podelbata na priroden
(atavisti~ki) i zakonski (evolutiven) kriminalitet. Prvata
grupa ja so~inuvaat krivi~ni dela so koi se povreduvaat op{tite
~uvstva na lu|eto. Spored Garofalo toa se altruisti~kite ~uvstva na
so`aluvawe i ~esnost, a spored Feri i moralnite, religioznite i
patriotskite ~uvstva. Ovie dela se standardni vo site op{testva
za{to ne zavisat od bilo kakva promeni {to zadiraat vo nivnata
su{tina opredelena kako zlo. Za niv se smeta deka se krivi~ni dela
sami po sebe (mala in se) i me|u niv obi~no se vbrojuvaat ubistvata,
telesnite povredi, siluvawata, kra`bite i sl. dela {to se vr{at od
sebi~ni i antisocijalni motivi. Ovie dela po pravilo gi vr{at
rodenite i du{evno bolnite zlostornici, mnogu poretko zlostornicite
od navika, a ponekoga{ i onie od strast. Zakonskite krivi~ni dela
(so koi se atakuva vrz op{testvenata sigurnost na poedincite ili
zaednicata) se onie negativni odnesuvawa {to kako takvi gi smeta i
so zakon gi opredeluva (mala prohibita) nekoe konkretno op{testvo vo
opredeleno vreme. Tie se zavisni od op{testveno-ekonomskite i
politi~kite promeni vo edna zaednica pa ottamu se razli~ni od edna
do druga zemja. Vo zavisnost od intenzitetot na promenite mo`at da se
javat sosema razli~ni dela i vo ramkite na ista zaednica. Vakvi dela
naj~esto se politi~kite i ekonomskite zlostorstva. Niv gi vr{at
zlostornicite do strast, a ponekoga{ i slu~ajnite zlostornici.
5. Vo odgovorot na pra{aweto za krivi~nata odgovornost
pozitivisti~kata {kola se rakovodi od restavriranoto u~ewe na
Holbah za apsolutniot determinizam (fatalizam). Toa zna~i deka
~ovekot ne e sloboden vo izborot me|u dobroto i zloto poradi biokonstitucionalnata
struktura na svojata li~nost. Poedinecot ne
mo`e da se re{i za dobroto za{to vo nego razvienata kriminalna
disperzija neizbe`no go turka kon zloto. Negovata predodredenost za
zlostorstva ne mo`e da ja izmeni ni dopu{tenoto vlijanie na
nadvore{nite fktori. Naprotiv socijalnite i fizi~kite faktori
dobivaat zna~ewe samo na takvi okolnosti {to doveduvaat do
zasiluvawe (pouspe{uvawe) na dejstvoto na vrodenite kriminalni
tendencii. Ottamu ovaa {kola smeta deka nema mesto za moralna
284)
Za pozitivistite krivi~noto delo "ne e ve}e samo praven tuku priroden i nu`en
akt, a pred sÒ simptom na zlostorni~kata sklonost ili delinkventnost na storitelot.
Za op{testvoto ne e ve}e opasno deloto koe e storeno, tuku storitelot, negovata
kriminalna potencija i virulencija koja se zakanuva so novi delikti". Bavcon, Lj.
Noviji kriminalno politi~ki pogledi na individualizaciju mera protiv delikvenata, Narodna
milicija, Beograd, 1958/6, str. 3.
121

odgovornost na storitelot na krivi~noto delo. Na poedinecot ne
mo`e da mu se upati moralen prekor za ona povedenie {to ne mo`el da
go kontrolira so sopstvena volja pa zatoa treba da se vovede
op{testvena ili zakonska odgovornost. Spored ovaa koncepcija
storitelot sekoga{ e odgovoren za svoeto delo samo zatoa {to `ivee
vo ~ove~ko op{testvo koe mora da se brani od vr{eweto krivi~ni
dela isto kako od elementarni nepogodi 285) . Dovolno e {to e storeno
kriv~no delo predvideno so zakon za da se bara op{testvena, odnosno
zakonska (legalna) odgovornost bez ogled na toa koj e izvr{itel na
deloto (du{evno bolno ili zdravo lice). Osnovot na taa odgovornost
izvira od postoeweto na opasnosta za op{testvenite vrednosti i
potrebata na toa op{testvo da se {titi od nea. Ovaa opasnost {to
Garofalo ja narekuva temibilitÃ, a Feri perocolistà se meri so stepenot
na sozdadeniot strav vo svesta na gra|anite od storenoto delo i
mo`nosta za negovo povtoruvawe vo opredelena sredina 286) . Ottuka
proizleguva deka ona {to go zagrozuva op{testvoto ne e krivi~noto
delo koe mu pripa|a na minatoto i so ni{to ne mo`e da se reparira,
tuku vo opasnosta na storitelot, poim so koj se zamenuva vinata koja
spored pozitivistite ne treba da postoi.
Vo soglasnost so dosega izlo`enoto i ovaa {kola veruva deka
klasi~arite se vinovni za site neuspesi vrz planot na borbata protiv
kriminalitetot, odnosno vo toa deka represijata i kaznaniot sistem ja
poka`aa seta neefikasnost, za{to ne se zasnova vrz ispituvaweto na
pri~inite na kriminalitetot tuku na negovite posledici. Ottamu i
zalo`bata da se pronajdat novi sredstva za borba protiv kriminalitetot
{to }e odgovaraat na negovite pri~ini. Tie smetaa deka treba
da se izgradi nov sistem na merki {to }e bide izgraden spored
kategoriite na zlostornicite i }e ima za cel da go za{titi
op{testvoto od nivnata opasnost. Vo taa smisla bea predlo`eni
285)
"Poradi toa {to vo slu~aj na postoewe na opredeleni pri~ini nekoj poedinec
mora da izvr{i zlostor, isto taka e neophodno i op{testvoto (koe so izvr{uvaweto
na toj zlostor se smeta zagrozeno) na nekoj na~in da reagira vo odnos na zlostornikot.
Kako {to e nu`no izvr{uvaweto na zlostorot, nu`na e i op{testvenata reakcija
sprema zlostornikot". Toma{evi}, G. Pojam opsnosti u teoriji E. Ferrija, Zbornik radova
pravnog fakulteta u Splitu, Split, 1972, IX, str. 115.
286)
Poimot na opasnosta spored Feri i Garofalo nema ista sodr`ina. TemibilitÃ
spored Garofalo zna~i deka deluvaweto na storitelot predizvikalo strav kaj
gra|anite zaradi mo`nosta od izvr{uvawe novi zlostorstva. Nejziniot intenzitet se
ocenuva vrz osnova na subjektivnoto ~uvstvo na zagrozenost {to se javuva kaj
okolinata. Za ozna~uvawe na opasnosta Feri go upotrebuva terminot perokolosità {to
e opredelen kako mo`nost za izvr{uvawe nov delikt. Intenzitetot na taa opasnost
mo`e egzaktno da se utvrdi vrz osnova na razli~ni elementi: vo prv red preku
klasifikacijata na zlostornicite no i so pomo{ na nekoi drugi pokazateli kako {to
se te`inata na deloto, odlu~uva~kite motivi i li~nosta na delinkventot. Zna~ajno e
i razlikuvaweto na opasnosta na op{testvena opasnost (perokolosita sociale) od
kriminalnata opasnost (perokolosita criminale) za{to, spored Feri, prviot vid na
opasnost ne mo`e da bide osnov za primena na represivni merki. Vidi: Toma{evi}, G.
op. cit, str. 115-118.
122

merkite na socijalna za{tita, odnosno op{testvena odbrana kako
svoevidna kombinacija na preventivni i represivni merki. Vidot na
ovie sankcii be{e presmetan od vospostavuvaweto srazmernost so
opasnosta na li~nosta na zlostornikot, a ne od te`inata na krivi~noto
delo. Opasnosta e zna~i taa {to go opredeluva izborot na preventivnite
i kurativnite merki od prisilen karakter. Vo soglasnost so taa
opasnost e i apsolutno ili neopredelenoto traewe na ovie merki,
odnosno nivniot prestanok e vrzan so prestanokot na opasnosta.
Spored Feri postojat ~etiri kategorii na merki na socijalna
za{tita:
a) Preventivni merki (mazzi preventivi). Ovie merki se delat
na meki na direktna i merki na indirektna prevencija. So merkite na
direktnata prevencija se spre~uva samoto krivi~no delo pred
negovoto izvr{uvawe. Tie spa|aat vo nadle`nost na policijata i se
sostojat vo razni vidovi pomo{, za{tita i nadzor na opredeleni
kategorii lica {to sÒ u{te ne izvr{ile nekoe krivi~no delo, a
poka`uvaat pomal stepen na opasnost. So indirektnata prevencija se
navleguva vo pri~inite na kriminalitetot pa so ogled na toa ovie
merki imaat i pogolemo zna~ewe. Vo ramkite na ovaa prevencija Feri
predlaga voveduvawe na tn. supstituti na kaznite (sostitutivi penali)
{to imaat za cel da gi otstranat brojnite isku{enija {to lu|eto gi
vodat vo kriminal. Tie supstituti se izrazuvaat vo niza ekonomski,
politi~ki, pedago{ki i socijalni barawa. Me|u ekonomskite barawa
se naveduvaat: slobodata na trgovijata i ukinuvaweto na monopolot,
slobodata na iseluvawe, osloboduvawe od prekumerni danoci na
`ivotni artikli, organizirawe javni raboti vo zimskite periodi,
pogolemo odano~uvawe na alkoholnite pijaloci i ograni~uvawe na
nivnata proda`ba, zgolemuvawe na platite na slu`benicite,
skratuvawe na rabotnoto vreme i sl. Me|u politi~kite barawa se
istaknuvaat: slobodata na pe~atot, reforma na zakonodavstvoto,
spre~uvawe brakovi me|u lica nositeli na opredeleni nasledni osobini,
ovozmo`uvawe razvodi i olesnuvawe na nivnata procedura
zaradi spre~uvawe na bigamijata, brakolomstva i ubistva na ma`ot od
strana na soprugite, podobro osvetluvawe na ulicite, zamena na
kni`nite so kovani pari i sl. Pedago{kite barawa se naso~eni kon
promeni vo sistemot na obrazovanieto, vospituvaweto i semejnite
odnosi, zapoznavawe na po{irokata javnost so medicinskata nauka
zaradi spre~uvawe na ~estite abortusi i ~edomorstva, osnovawe
ustanovi za rekreacija na naselenieto i sl. Me|u socijalnite barawa
se pomesteni usilbite za spre~uvawe na vagabunda`ata, pru`awe
pomo{ na napu{teni deca, smestuvawe na deca vo ustanovi i vo drugo
semejstvo nadzor vrz odr`uvaweto na ~istotata na ulicite, osnivawe
na kasi za zaemna pomo{ i sl.
b) Reparatorni merki (mazzi reparatorii). Toa se merki koi se
primenuvaat post deliktum. So niv se nastojuva da se otstranat
protivpravnite sostojbi, da se poni{tat posledicite od protivpravnoto
povedenie i da se namali {tetata nastanata od storenoto delo.
v) Represivni merki (mazzi repressiva). Od represivnite merki
se zadr`ani pari~nata kazna, kaznata li{uvawe od sloboda, prisilna-
123

ta rabota i zabranata za vr{ewe opredeleni zanimawa ili zanaet.
Ovie merki se primenuvaat sprema zlostornicite {to ne se mnogu
opasni nitu pak te`inata na nivnite dela e posebno izrazena.
g) Eliminatorni merki (mazzi eliminatorii). Ovie merki se
primenuvaat sprema najopasnite zlostornici, a se sostojat vo deportacija
vo zemjodelski kolonii, smestuvawe vo du{evni bolnici i
primena na smrtna kazna.
Primenata na merkite na socijana za{tita zavisi od tipot na
zlostornikot:
- Sprema rodenite zlostornici koi se nepopravlivi, Garofalo
predlaga primena na smrtnata kazna, a Feri do`ivotna deportacija vo
zemjodelskite kolonii so rabota na otvoren prostor.
- Za du{evno bolnite zlostornici se predlaga smestuvawe vo
du{evni ustanovi i azili za ~uvawe i lekuvawe.
- Sprema zlostonicite od navika nejpogodno e deportiraweto
vo zemjodelski kolonii so prisilna rabota.
- Za zlostornicite od strast se smeta deka dovolna sankcija e
nivnata gri`a na sovest dopolneta so merkata nadomest na pri~inetata
{teta ili oddale~uvawe od mestoto na prestojuvawe, osobeno
toga{ ako vo istoto mesto `ivee i `rtvata na krivi~noto delo.
- Za slu~ajnite zlostornici se predlaga samo merka nadomest na
{teta. Me|utoa, za poopasnite storiteli se nudi i merkata proteruvawe
od mestoto na prestojuvawe.
Vo soglasnost so predhodnoto lesno se zabele`uva deka spored
pozitivistite celta na kaznata e odbrana na op{testvoto od kriminalitetot
so stavawe na te`i{teto vrz specijalnata prevencija. Toa
zna~i deka kaznata i natamu ostanuva no, so akcentirawe na one
sredstva {to imaat posilna mo} od nea vo suzbivaweto na kriminalitetot.
Zatoa im se dava prioritet na merkite na socijalnata za{tita
so toa {to od niv se bara da bidat prilagodeni na poedini tipovi
na zlostornici t.e. na konkretniot vinovnik.
6. Pokraj golemiot del od ednozna~nite zabele{ki {to ve}e ñ
bea upateni na antropolo{kata {kola, na pozitivistite mo`e da im
se prefrli i slednovo:
Najprvin ne e prifatlivo nivnoto negirawe na slobodnata
volja na ~ovekot niz koja se izrazuva individualniot odnos kon deloto
na odredeno svesno i volevo bitie koe naj~esto vr{i izbor me|u
pove}e mo`nosti.
Natamu e bitno da se podvle~e nau~nata nevozdr`anost na
klasifikacijata na zlostornicite, ne samo zaradi nejzinata necelosnost,
tuku i zaradi eklatantnata stati~nost vo pogled na formiraweto
na li~nosta i sozdavaweto na zlostornikot.
So istaknuvawe na storitelot vo preden plan pozitivistite
otidoa vo druga krajnost za{to vo celost go zapostavija krivi~noto
delo i so toa dlaboko zavlegoa vo subjektivizam pri opredeluvaweto
na krivi~nata odgovornost koja {to se poka`uva isto tolku {tetna
kako i objektivizmot na klasi~nata {kola. Ovaa ideja konsekventno
sprovedena, vsu{nost, ja negira vinata, ja negira kaznata, go negira
krivi~noto delo kako osnovna pretpostavka na represijata, zna~i gi
124

negira osnovite na krivi~noto pravo, pa spored toa i samoto krivi~no
pravo 287) .
Neprifatlivo i osobeno opasno po gra|anite e baraweto za
primena na preventivni merki {to vo osnova poa|aat od biokonstitucionalnite
anomalii na li~nosta i pokraj toa {to ne do{lo do nivno
manifestirawe niz kriminalen akt.
Nasproti prethodnoto neprifatlivo e nekaznuvaweto na
poedini vinovnici, osobeno na onie od strast bidej}i toa doveduva do
povreda na ~uvstvoto na pravi~nost i sozdava nesigurnost po odnos na
bezbednosta na gra|anite.
7. Me|utoa, pokraj ovie i nekoi drugi nedostatoci mora da se
istakne zna~ajniot pridones na ovaa {kola vo oblasta na krivi~nopravnite
nauki. So nejzina pomo{ zajakna zna~eweto na li~nosta i
potrebata od nejzino prou~uvawe kako individua koja se formira i
deluva pod vlijanie na niza endogeni i egzogeni faktori. So svrtuvaweto
kon li~nosta na vinovnikot i potrebata od negovo prou~uvawe
se zamenuva sfa}aweto na klasi~arite na individualizacijata zaradi
pravi~nost i generalna prevencija so individualizacija iznikanata
od potrebata za za{tita na op{testvoto od opasnite kriminalci koja
poa|a od kategorijata na zlostornicite, a ne od kategorijata na
krivi~nite dela. Vakvata individualizacija zna~i za svoja osnova ja
zema tipologijata na zlostornicite preku predhodno prou~uvawe na
sekoj oddelen storitel i negovata opasna sostojba zaradi
opredeluvawe adekavatni merki na socijalna za{tita prilagodena na
negovite psihofizi~ki osobenosti. Na toj na~in pokraj zakonskata,
vnimanieto se svrte i kon novi vidovni na individualizacija -
sudskata i izvr{nata individualizacija na krivi~nite sankcii.
Pokraj toa pozitivistite istaknaa deka kaznata ne e, i ne mo`e
da bide edinstveno spasonosno sredstvo protiv kriminalitetot i deka
postojat niza drugi socioekonomski i individualni merki {to treba
da gi izle~at kriminalnite skolonosti na zlostornikot ili na drug
na~in da gi napravat bezopasni za op{testvo 288) .
I na krajot ne smee da se zaboravi deka so pozitivisti~kiot
iskustven pristap se afirmiraa metodite na opservacija i eksperiment,
odnosno primenata na induktivniot metod vo kriminologijata i
penologijata, namesto dotoga{niot metod na apstraktno deducirawe i
logicizirawe na klasi~nata {kola koj be{e primenliv isklu~ivo vo
oblasta na krivi~noto pravo.
a) Enriko Feri
Enriko Feri (Enriko Ferri, 1856-1929) e roden vo provincijata
Mantua vo Italija. Studiral vo Bolowa, a potoa stanal profesor po
287)
Srzenti}, Stai}, Lazarevi}, Krivi~no pravo SFRJ, op{ti deo, Savremena administracija,
Beograd, 1978, str. 53.
288)
Bavcon, Lj. Novi kriminalno politi~ki pogledi na individualizaciju mera protiv delikvenata,
Narodna milicija, Beograd, 1958/6, str. 4.
125

pravo i vo toa svojstvo odr`al brojni predavawa na univerzitetite vo
Pariz, Torino, Rim i Piza. Negovite najzna~ajni dela se: "Presmetlivosta
i negacijata na slobodnata volja" (1875) i "Kriminalna
sociologija"od 1882 godina (prvoto izdanie pod naslov "Novi
horizonti vo krivi~noto pravo i krivi~nata postapka" od 1881 god.).
Osnovnata zada~a {to si ja postavil Feri be{e nau~no
otkrivawe na pri~inite na kriminalitetot zaradi iznao|awe efikasni
sredstva za suzbivawe na negoviot postojan porast. Za taa cel ovoj
golem pravnik i sociolog se potprel vrz primena na pozitivnata
metoda i koristewe na rezultatite od kriminalnata statistika. Vrz
dobienite rezultati go gradi stavot deka za izvr{uvawe na
krivi~noto delo ne e dovolno samo postoewe na vrodeni kriminalni
dispozicii tuku i opredeleno vlijanie na nepovolnite socijani
uslovi. Vo otsustvo na ovie uslovi mo`e lesno da se slu~i nieden
zlostorni~ki tip da ne dojde vo sudir so zakonot. Me|utoa, nadovrzuvaj}i
se na ovaa vo osnova prifatliva konstatacija Feri zboruva
za tn. latentni kriminalci {to dobivaat nau~no nevozdr`ana
interpretacija. Spored nego, ovoj tip na zlostornici se karakteristi~ni
za povisokite klasi kade{to se javuvaat lica koi svoite
antisocijalni sklonosti gi i`ivuvaat so vr{ewe izbor na legalni
aktivnosti ili profesii. Taka na primer, sinot na bogat trgovec
stanuva kasap za da go zadovoli nepomirliviot instinkt za ubivawe,
licata skloni kon kra`bi stanuvaat lihvari, siluva~ite se pretvaraat
vo zavodnici, a prostitutkite vo otmeni prequbni~ki.
Iako bil protiv kaznata kako moralna sankcija {to vodi kon
stradawe i zastra{uvawe na zlostornicite, Feri ne gi otfrla site
kazni i delum gi zadr`uva vo edinstveniot sistem na merki na
socijalna za{tita. A so istaknuvaweto na potrebata za prilagoduvawe
na ovie merki kon razli~nite kategorii zlostornici toj ja za~na i
sovremenata ideja na individualizacijata na krivi~nite sankcii. So
nego, vsu{nost, zapo~na izrazeniot interes za medicinsko, psiholo-
{ko i socijalno ispituvawe na li~nosta na kriminalecot kako vo
fazata na izreknuvaweto taka i vo fazata na izvr{uvaweto na
sankciite. Od tie pri~ini golem broj penolo{ki avtori so negovata
pojava go vrzuvaat po~etokot i natamo{niot razvoj na ovaa ideja i
celiot ovoj period go narekuvaat period na individualizacija na
kaznata. Ispravnosta na vakvata opredelba ne ja zatemnuva ni toa {to
samiot Feri nao|a deka individualizacijata e teoretski prifatliva
no prakti~no neizvodliva zaradi pregolemiot broj na zatvorenici
kako i zatoa {to zatvorskiot personal nema dovolno znaewe od
kriminalnata biologija i kriminalnata psihologija 289) . Zna~ajno e da
se spomne i toa deka Feri se zalagal za neopredeleno traewe na
merkite na socijalna za{tita so aktivno u~estvo vo fazata na nivnoto
izvr{uvawe, a toa e ideja {to podocna }e bide prifatena vo nekoi
sovremeni krivi~ni zakonodavstva (SAD, Norve{ka, [vedska i drugi
289)
Vidi: Eliot, M. op. cit. str. 366.
126

zemji) 290) . Feri be{e apsoluten protivnik na izrekuvaweto na smrtnite
kazni. Toj zboruval i za negativnoto vlijanie na postoe~kiot
zatvorski sistem ~ii {to nepovolni uslovi vodat kon kriminalna
infekcija so osoben negativen odnos vrz maloletnicite. Pod lupa na
negovata kritika bea staveni kratkite kazni zatvor i keliskiot
sistem na izvr{uvawe na kaznite so istovremeno zalagawe da se vovede
prevospiten tretman za opredeleni kategorii na osudenici. Toj go
zabele`uva i faktot deka po izleguvaweto na zatvorenicite na
sloboda op{testvoto ne poka`uva nikakov interes za negovo
naveduvawe na ~esen `ivot, otstranuvawe na pogubnoto vlijanie na
siroma{tijata i drugite isku{enija {to go vodat kon povtorno
odlu~uvawe za kriminalna dejnost.
Svoite idei Feri gi realizira vo proektot na italijanskiot
Krivi~en zakonik od 1921 godina. Ovoj proekt koj se sostoel samo od
op{t del so vkupno 131 ~l. 291) ne bil prifaten od parlamentot za{to
gi sodr`el site na~ela na pozitivizmot koi vo toj period ne ñ odgovarale
na interesite na fa{isti~kata vlast. Me|utoa, ovoj proekt i
voop{to u~eweto na pozitivisti~kata {kola ostvarile golemo
vlijanie za donesuvawe na brojni zakoni kako na primer: norve{kiot
od 1902, ruskiot od 1903, argentinskiot od 1921, panamskiot od 1922 i
mnogu drugi zakonici od podra~jeto na Latinska Amerika 292) , kako i na
Krivi~niot zakon na Italija od 1930, Grenland od 1954 i dr. 293)
b) Rafaele Garofalo
Rafaele Garofalo (Raffaele Garofalo, 1852-1934) poteknuva od
ugledno italijansko semejstvo so {pansko poteklo. Po zavr{uvaweto
na pravnite studii stanal sudija no, istovremeno bil i profesor po
krivi~no pravo na univerzitetot vo negovoto rodno mesto Neapol.
Negovoto glavno delo "Kriminologija" najprvin objaveno kako monografija
(1880) so zna~itelni izmeni be{e preizdadeno vo 1885 godina.
Objavil i drugi zabele`ani trudovi kako na primer: "Me|unarodna
solidarnost vo suzbivaweto na kriminalitetot" i "Obid na krivi~no
delo so nepodobno sredstvo".
Negovata osnovna koncepcija za kriminalitetot e povrzana so
idejata za postoewe na prirodni krivi~ni dela (deliti naturale). Toa se,
spored nego, op{testveno {tetni dela {to ne zavisat od uslovite na
mestoto i vremeto i barawata na zakonot i zatoa go so~inuvaat
vistinskiot kriminalitet protiv koj treba da bide naso~ena glavnata
op{testvena reakcija. Vrz osnova na toa se vr{i klasifikacija na
zlostornicite stavaj}i go pritoa akcentot vrz psiholo{kite svojstva
na li~nosta za razlika od Lombrozo, pa i Feri, koi im pridavale
290)
Prvan, Lj. Enriko Ferri - prete~a modernih ideja u krivi~nom pravu, Na{a zakonitost,
Zagreb, 1959/5-6, str. 244.
291)
Za sodr`inata na ovoj Proekt vidi: Toma{evi}, G. op. cit, str. 120-121.
292)
Vidi: Radovanovi}, M, op. cit. str. 45.
293)
Vidi: Prvan, Lj, op. cit. str. 244.
127

pogolemo zna~ewe na organskite anomalii na li~nosta. Glavnite
tipovi zlostornici Garofalo gi deli vo slednive grupi: a) tipi~ni
zlostornici (ubijci so predumisla), b) polesni zlostornici (impulsivni,
violentni zlostornici), v) zlostornici li{eni od ~uvstvoto na
so`aluvawe i ~esnost {to vr{at kra`bi i g) pohotlivi, bezsramni,
bludni zlostornici 294) .
Spored Garofalo celta na op{testvenata reakcija treba da
bide celosno iskorenuvawe na kriminalitetot ili barem negovo
progresivno opa|awe. Toa mo`e da se postigne so primena na dva, za
Garofalo, sosema logi~ki metodi: eliminacija i represija. Toj smeta
deka najte{kite ili tipi~ni zlostornici me|u koi naj~esto se
javuvaat ubijcite od egoisti~ki i sadisti~ki motivi se nepopravlivi
lica bidej}i se li{eni od site moralni ~uvstva. Za niv edinstveno
efikasno sredstvo e smrtnata kazna. Vtorata grupa na zlostornici
vr{at nasilni~ki dela {to proizleguvaat od pogre{noto sfa}awe na
osnovnite barawa na ~esta. Ovie zlostonici treba da se izoliraat od
op{testvoto so toa {to }e bidat upateni na nekoj pust ostrov ili vo
nekoja kaznena kolonija.Sli~ni merki treba da se primenat i sprema
zlostornicite koi poradi otsustvo na ~uvstvo na so`aluvawe vr{at
dela protiv li~nosta, odnosno poradi otsustvo na ~uvstvo na ~esnost
gi vr{at onie dela {to se naso~eni protiv imotot. Sprema
zlostornicite od ~etvrtata kategorija na koi im nedostasuva navika
za samosovladuvawe treba da se izre~at dva vida na pari~ni kazni:
edni vo korist na dr`avata i drugi vo korist na o{tetenata strana 295) .
4. SOCIOLO[KA [KOLA
1. Za po~etok na ovaa {kola se zema 1889 godina koga
germanecot Franc fon List, belgijanecot Adolf Prins i holan|anecot
Van Hamel ja formiraa "Me|unarodnata unija za krivi~no pravo"
koja {to sÒ do Prvata Svetska vojna gi propagira{e svoite idei
nastanati kako rezulata na usoglasuvawe i pomiruvawe na sprotivstavenite
idei na klasi~nata i pozitivisti~kata {kola. Nejzinata
rabota povtorno prodol`i vo 1924 godina vo ramkite na
"Me|unarodnoto zdru`enie za krivi~no pravo" koe {to aktivno
deluva i denes.
2. Spored u~eweto na ovaa {kola kriminalitetot e rezultat na
kompleksni pri~ini koi se nao|aat vo li~nite svojstva vo momentot
na izvr{uvaweto na deloto i nadvore{nite socijani i fizi~ki uslovi
na `ivotot. Nadvore{nite faktori go imaat prete`noto ili,
podobro ka`ano, glavnoto dejstvo za nastanuvawe na krivi~nite dela,
a me|u niv posebno zna~ajna uloga ostvaruvaat socijalnite i
ekonomskite faktori kako {to se te{kite `ivotni i materijani
uslovi. Socijalite pri~ini se osnovni za{to deluvaat vo dve nasoki:
294)
Za poedine~nite karakteristiki na sekoj od navedenite tipovi zlostonici vidi:
Francis, A.A. Raffaele Garofalo (1852-1943), Izbor, Zagreb, 1957, str. 398.
295)
Vidi: Eliot, M. op. cit. str. 365-366.
128

edna{, posredno preku vlijanieto vrz formirawe i razvoj na li~nosta
na zlostornikot i, vtor pat, kako neposredni okolnosti na
kriminalnoto povedenie. Na toj na~in sociolo{kata {kola na
nadvore{nite faktori im opredeluva sosema drugo zna~ewe od ona
{to im go davaa pozitivistite. Vo ovie ramki individualnite pri~ini
na kriminalitetot ne se sfa}aat kako abnormalen odraz na
biopsihi~kata konstitucija na ~ovekot zlostornik tuku kako kriminalni
tendencii {to se formiraat i manifestiraat so zna~itelno
posredstvo na kriminogenite vlijanija {to proizleguvaat od sredinata.
Od me|usebenoto dejstvo na individualnite, socijalnite i
fizi~kite faktori zavisi karakterot na kriminalitetot koj mo`e da
se javi kako akuten i hroni~en. Akutniot kriminalitet e rezultat na
prete`noto vlijanie na nadvore{nite faktori, a hroni~niot
kriminalitet nastanuva poradi li~nite svojstva na storitelite so taa
napomena {to razvojot na ovie svojstva e zavisen od op{testvenite
uslovi na `ivot.
3. I ovaa {kola vo prv plan ja istaknuva li~nosta na
zlostornicite i potrebata od nivna tipolo{ka klasifikacija. Poa-
|aj}i od stavot za pri~inite na kriminalitetot, site zlostornici
List gi deli vo dve grupi: a) slu~ajni zlostornici i b) zlostornici od
navika.
a) Slu~ajnite ili akutni (momentni) zlostornici obi~no se
~esni poedinci koi spored svoite karakteristiki ne se razlikuvaat od
ostanatite lu|e, a vr{at krivi~ni dela (akuten kriminal) poradi
re{ava~koto vlijanie na nadvore{nite faktori. Nadvore{nite
povodi mo`at da bidat siroma{tvo, glad i drugi ekonomski nepriliki
ili pritisokot na nekoja `ivotna nevolja, no i razni malverzacii od
sferata na poreskata politika, platniot promet, trgovijata i drugi
propusti vo oblasta na socijalniot i ekonomskiot `ivot. Poradi ovie
sostojbi kaj niv se sozdava momentna voznemirenost i silna vozbuda
{to gi goni na zlostorstvo.
b) Zlostornicite od navika se lekomisleni, svirepi, i
indolentni lica koi se oddavaat na prekumerni seksualni u`ivawa i
razvrat. Nadvore{nite faktori kaj niv ostvaruvaat nezna~itelno
vlijanie. Tuka e re{ava~ka dlabokata vkorenetost na zlostorni~kite
sklonosti, a deloto samo gi otkriva negativnite crti na nivnoto
postoewe i vo kraen oblik negovata psihopatska sostojba 296) . Ovie
lica zna~i vr{at krivi~ni dela poradi dominantnoto dejstvo na
individualnite, odnosno vnatre{nite pri~ini. Tie se izvr{iteli na
hroni~niot kriminalitet pa zatoa se narekuvaat i hroni~ni
zlostornici ili u{te, zlostornici po sostojba, po tendencija i po
priroda. Nivnite individuvalni sklonosti (dispozicii, tendencii)
za vr{ewe negativni povedenija mo`at da bidat od vrodeno ili
steknato poteklo. Vrodenite dispozicii se razli~ni anomalii {to
296)
Kobe, P. Tipolo{ke klasifikacije delikvenata u modernoj kriminologiji i krivi~nom pravu,
Narodna milicija, Beograd, 1959/3, str. 13.
129

nasledno se prenesuvaat. Takov e na primer slu~ajot so alkoholizmot,
u`ivaweto vo drogi, veneri~ni i drugi bolesti koi {to od roditelite
mo`e da se prenesat vrz nivnite deca kako opredeleni anomalii {to
vodat kon razli~ni kriminalni povedenija. Steknatite kriminalni
dispozicii se, vsu{nost, razni biopsihi~ki nedostatoci na li~nosta
koi nastanuvaat zaradi otsustvoto na prikladna gri`a vo odnos na
odr`uvawe na zdravjeto i ostvaruvawe na obrazovanieto i
vospituvaweto, a vo krajna linija se rezultat na nevrabotenost,
vagabunda`a, bolest, lo{i semejni uslovi i sl.
Site zlostornici od navika spored List natamu se delat na
nepopravlivi i popravlivi, a kako posebna grupa na nepopravlivi se
nazna~uvaat kategoriite na zlostornici od zanaet i profesionalnite
zlostornici.
Od seto ova sociolo{kata {kola izvlekuva zaklu~ok deka
storitelite na krivi~ni dela poseduvaat opredeleni vrodeni osobini,
anomalii i sklonosti no vo niv ne se gleda re{ava~kata odrednica za
izvr{uvaweto na krivi~nite dela. Primarniot faktor vo
opredeluvaweto na kriminalnite svojstva na li~nosta sekoga{ se
op{testvenite uslovi na `ivotot, pa ottamu i stavot deka kriminalcite
ne se ra|aat, tuku stanuvaat takvi zaradi brojnite socijalni
vlijanija na koi postojano se izlo`eni vo svojata sredina.
Kon ovie dve grupi zlostornici Prins ja dodal i kategorijata
na abnormalni vinovnici. Toa se lica kaj koi isto kako i kaj
zlostornicite od navika preovladuvaat vnatre{nite faktori za
vr{ewe krivi~ni dela, a poseduvaat izvesni anomalii {to mo`e no ne
mora da go dostignat nivioto na du{evni zaboluvawa. Tie anomalii
mo`at da bidat momentni ili trajni. Me|u momentnite anomalii se
nabrojuvaat razni psihi~ki rastrojstva {to nastanale poradi telesni
zaboluvawa i drugi povredi, kako i negativni osobini poradi
oddavawe na alkohol, narkomanija i sli~ni poroci. Trajni se onie
anomalii koi za razlika od predhodnite pote{ko se lekuvaat za{to se
podlaboko vsadeni vo psiholo{kata konstitucija na li~nosta. Me|u
niv se istaknuvaat neuroti~nosta, izvesni psihopatii, epilepti~nost,
debilnost i sli~ni degeneracii. Nositelite na vakvi defektnosti se
lica koi se nao|aat na granicata me|u du{evno zdravi i du{evno
bolni lica i zatoa te{ko mo`at da se popravat so primena na kazni.
Za niv se predlagaat merki {to sodr`at specijalen tretman.
4. Pri opredeluvaweto na krivi~nata odgovornost ovaa {kola
go zapostavuva ne samo indeterministi~kiot pristap na klasi~nata
{kola tuku i determinizmot na antropolo{kata i pozitivisti~kata
{kola i zastapuva indiferentisti~ko stojali{te. Dali ~ovekovata
volja Ò ili ne Ò slobodna za nea e pra{awe {to vodi kon spekulativni
raspravi od oblasta na filozofijata, a ne kon re{avawe na
prakti~nite krivi~nopravni problemi. Me|utoa, vakvata ramnodu-
{nost i nezainteresiranost za problemot na slobodnata volja ne
zna~i i negirawe na krivi~nata odgovornost. Odgovornosta postoi i
za nea e "dovolna samata podobnost za presmetlivost {to postoi kaj
130

site lica koi ne se du{evno bolni i du{evno rastroeni" 297) . Spored
toa osnovata na krivi~nata odgovornost se bara vo svesta, odnosno vo
sposobnosta za sfa}awe i rasuduvawe 298) . Onie {to poseduvaat takva
sposobnost se krivi~no odgovorni. Od druga strana onie kaj koi
otsustvuva takva sposobnost ne se krivi~no odgovorni no, zaradi
vnatre{nite anomalii, {to pod dejstvo na nadvore{nite faktori
vodat kon izvr{uvawe na krivi~nite dela, tie se opasni za okolinata,
odnosno kaj niv postoi opasna sostojba.
Opasnata sostojva (l'etat dengereux) vo smisla na sociolo{kata
{kola e sociobiolo{ki poim i pretstavuva svojstvo samo na opredeleni
kategorii vinovnici od grupata na hroni~nite, abnormalnite i
nepresmetlivite zlostornici. Taa opasna sostojba go odrazuva kriminalniot
potencijal na ovie lica {to se javil kako posledica na
zaemnoto dejstvo na individualnite i socijalnite faktori i zatoa se
razlikuva od poimite temibilitÁ - perokolositÁ koi isklu~ivo bea
sfateni kako biopsiholo{ka kategorija.
5. So ogled na toa deka vospostavuva dve kategorii na storiteli
(presmetlivi i nepresmetlivi) sociolo{kata {kola se zalaga{e i za
dva vida na krivi~ni sankcii: kazni i merki na bezbednost. So toa e
vovedena idejata za dualitet na krivi~nite sankcii - kazni za
krivi~no odgovornite i merki na bezbednost za onie koi ne se
krivi~no odgovorni no, kaj koi postoi opasna sostojba.
Ona {to vedna{ se zabele`uva e deka ovaa {kola ne ja negira
kaznata, me|utoa pravi da ñ se opredeli isklu~ivo preventivna funkcija.
Celta na kaznata e popravawe ili eliminacija na zlostornicite
zaradi za{tita od kriminalitetot. Pritoa iako ne se negira
generalnopreventivnoto dejstvo na kaznata na ovoj nejzin efekt mu se
otstapuva marginalno mesto. Generalnopreventivnoto dejstvo na
kaznata e samo najzin nus-produkt 299) {to ne zaslu`uva posebno vnimanie
od strana na ovaa {kola. Ottamu i baraweto celta na kaznata da ne
bide srazmerna na te`inata na krivi~noto delo tuku treba da se
prilagodi na svojstvata na storitelot za da se spre~i negovoto idno
vr{ewe na krivi~ni dela.
I merkite na bezbednost se presmetani od potrebata za nivno
prilagoduvawe na svojstvata na storitelot so cel da ja neutraliziraat
negovata opasna sostojba. No za razlika od merkite na socijanata
za{tita na pozitivistite, ovie merki ne mo`at da se primenuvaat ante
deliktum, tuku samo vrz osnova na sudska odluka po izvr{enoto delo.
So idejata za dualitet na krivi~nite sankcii, na kaznite i
297)
Lazarevi}, Lj. Kazne i mere bezbednosti u savremenom krivi~nom pravu, str. 16.
298)
Vo ovaa smisla List ja razviva svojata teorija na normalnosta spored koj
presmetliv e sekoj {to na normalen na~in reagira na nadvore{nite povodi.
Presmetlivosta, veli List e sposobnost za normalno motivirawe od pretstavite. Koj
se motivira od pretstavite onaka kako {to na negovo mesto bi se motiviral sekoj
drug ~ovek, toj e presmetliv i za svoite postapki mo`e da se napravi odgovoren. Koj
ne e vo sostojba za toa, toj ne mo`e da se smeta za presmetliv, pa spored toa ni za
krivi~no odgovoren" Atanackovi}, D. Penologija, str. 53.
299)
Zlatari}, B. Krivi~no pravo, prvi svezak, Informator, Zagreb, 1972, str. 45.
131

merkite na bezbednost im se priznava ramnopravno mesto vo
krivi~noto pravo. So toa se pro{irija i mo`nostite za nivnata
individualizacija spored osnovnata {ema: za akutnite zlostornici se
izrekuvaat samo kazni, za hroni~nite - kazni i merki na bezbednost
(kumulativno), a za abnormalnite zlostonici - samo merki na bezbednost.
Seto toa so cel: akutnite da se zastra{at ili opomenat,
hroni~no popravlivite - da se popravat, a hroni~no nepopravlivite i
abnormalnite - da se neutraliziraat. Ottamu i devizata na ovaa
{kola: "Ne se kaznuva zlostorstvoto tuku zlostornikot" {to, iako vo
osnova e pogre{na, uka`uva na orientacijata kon prilagoduvawe na
sankciite kon posebnite svojstva na li~nosta na storitelot na
krivi~noto delo.
Na kraj, treba da se ima predvid i toa deka pokraj kaznite i
merkite na bezbednost sociolo{kata {kola predlaga{e i voveduvawe
na tn. preventivna higiena kako posebna nau~na i prakti~na
disciplina {to treba da gi prou~i i predlo`i merkite za spre~uvawe
na kriminalitetot {to }e stojat nadvor od krivi~noto pravo. Vo taa
smila bea ponudeni i razli~ni socijalno-ekonomski merki kako na
primer, podobruvawe na `ivotniot standard na zagrozenite i
nevrabotenite lica, obezbeduvawe na socijalna za{tita na rabotnicite
vo slu~aj na bolest i nesre}i pri rabota, pogolemo vrabotuvawe,
organizirawe ustanovi za vospitno zapu{teni i defektni deca, merki
za spre~uvawe na alkoholizmot i drugite vidovi na poroci,
otstranuvawe na {tetnoto vlijanie na pe~atot i literaturata i
sli~no. Me|utoa, iako go sogledaa zna~eweto i potrebata za voveduvawe
na ovie merki, pretstavnicite na ovaa {kola bea daleku od toa da
gi otkrijata vistinskite pri~ini na kriminalitetot koi se nao|aat
vo protivre~nostite na klasnoto op{testvo.
6. Vo krivi~nopravnata literatura mo`at da se sretnat golem
broj prigovori upateni kon ovaa {kola. Me|u niv ~esto i sosema
opravdano se istaknuva deka nejzinata tipolo{ka klasifikacija na
vinovnici e necelosna, deka so zapostavuvaweto na slobodnata volja
na storitelite se otide vo proizvolno opredeluvawe na osnovot na
krivi~nata odgovornost, deka poradi necelosno izgradenite kriteriumi
za razlikuvawe na kaznite i merkite na bezbednost doa|a do
bri{ewe na granicite me|u niv i sl. Sosema izdr`an e i prigovorot
{to voobi~aeno ñ se upatuva na ovaa {kola deka iako go otkrila
zna~eweto na op{testvenite kriminogeni faktori ne navlegla vo
podlaboko objasnuvawe na pri~inite za nivnoto javuvawe. Neprifatilivo
e me|utoa, imputiraweto na ova u~ewe za negovata bo`emna
naso~enost kon slabeewe na gra|ansko demokratskata cvrsta zakonitost
na klasi~nata {kola i deka so toa ovozmo`ila delotvorna
za{tita na kapitalisti~kiot op{testven sistem od vremeto na
imperijalizmot 300) . Protiv vakvite neosnovani obvinenija, {to
osobeno bea prisutni vo sovetskata literatura, a pod nivno vlijanie
300)
Vidi: Zlatari}, B. Uz pedesetogodi{njicu smrti Franza von Lista, Zbornik pravnog
fakulteta u Zagrebu, Zagreb, 1969/3-4, str. 491.
132

delumno i kaj nas 301) , mo`e da se iznesat pove}e argumenti 302) . Vo ovaa
prilika se ~ini dovolno ako se ka`e deka pretstavnicite na ovaa
{kola posebno insistiraa vrz toa storitelite na krivi~nite dela da
se kaznuvaat samo za onie povedenija {to kako takvi se prethodno
opredeleni so zakon i samo vo zakonski granici 303) . Isto taka kaj
merkite na bezbednost se bara{e da bidat zakonski opredeleni obele-
`jata na opasnata sostojba koja treba da se utvrduva vo krivi~nata
postapka za da se izbegnat mo`nite zloupotrebi 304) . Tie bea izri~ni
protivnici i na izrekuvaweto na merkite na bezbednost ante deliktum.
Vo ovaa smisla e zna~ajno da se istakne i toa deka merkite na
socijalna za{tita bea naso~eni vo interes na rabotni~kata klasa i
tokmu zatoa pretstavnicite na ovaa {kola bea izlo`ni na kritiki od
strana na oficielnata bur`uaska nauka 305) .
7. Od posebno zna~ewe e vlijanieto na ovaa {kola za
voveduvawe na dualitetot na krivi~nite sankcii. So taa ideja e
povrzan i ogromniot ~ekor napraven vo pogled na ispituvaweto na
li~nosta na kriminalcite i individualizacijata na krivi~nite
sankcii. Ovaa {kola se zalaga{e i za po{iroka edukacija na sudiite
za koi poznavaweto na kriminalnata antropologija, kriminalnata
sociologija i psihologijata e biten uslov za pravila ocenaka na zlostorni~kata
opasnost i prognoza za povtorno prilagoduvawe na
osudenikot na op{testvenite normi na odnesuvawe po izleguvaweto na
sloboda. Zna~ajna e i nejzinata zalo`ba za izgradbata na korisen i
human na~in na izvr{uvawe na kaznata li{uvawe od sloboda so
primena na popravni tretmani vrz osnova na prethodno sprovedena
klasifikacija na osudenite lica. Ovaa {kola gi sogleda i nedostatocite
na kratkite kazni zatvor i predlaga{e merki za nivna
supstitucija osobeno so uslovnata osuda i pari~ni kazni.
Pod nejzino vlijanie se doneseni pove}e moderni krivi~ni
zakoni (japonskiot, 1904, {vajcarskiot, 1937, romanskiot, 1937,
danskiot, 1938, i dr.) kako i jugoslovenskiot od 1929 godina 306) .
a) Franc fon List
Franc fon List (Franz von Liszt, 1851-1919) e roden vo Viena
kade gi zavr{uva i pravnite studii. Vo 1871 habitiral vo Grac za
krivi~no pravo i krivi~na postapka, a vo 1879 godina stanal ordinarius
({ef na katedra) na Univerzitetot vo Gison. Nabrzo ja prifa}a
301)
Vidi: Ba~i}, F. Krivi~no pravo, op{t del, Univerzitet "Kiril i Metodija,
Skopje, 1972, str. 107, Mati}, O. Ispitivanje li~nosti maloletnih delikvenata, IKSI, Beograd,
1974, str. 20-21.
302)
Zlatari}, B, op. cit, str. 491-494.
303)
Ibid, str. 491.
304)
Lazarevi}, Lj. op. cit, str. 16.
305)
Vidi: Bavcon, Lj, Kriminalna politika i njene tendencije u socijalisti~koj dru`bi, Ljubljana,
1958, str. 38.
306)
Radovanovi}, M. Krivi~no pravo, str. 48.
133

pokanata od Univerzitetot vo Merburg kade vo 1882 godina go odr`uva
svoeto pristapno predavawe na tema "Idejata na celta vo kaznenoto
pravo". Od 1889 do 1899 godina predava vo Hale i najposle preo|a vo
Humboltoviot Univerzitet vo Berlin kade {to pokraj so
krivi~nopravnite nauki }e se zanimava i so me|unarodno javno pravo i
pravna filozofija. Me|u negovite pozna~ajni dela treba da se
istkanata poznatiot "U~ebnik po germansko krivi~no pravo" od 1881
godina koj do`iveal 26 izdanija i bil preveden na pove}e stranski
jazici. Vo 1894 godina ja izdava prvata sveska od zbirkata "Kazneno
pravo na dr`avite od Evropa", a vo 1898 i vtorata sveska pod naslov
"Kazneno pravo na vonevropskite dr`avi". Toj e eden od redaktorite
na sporedbeniot prikaz na germanskoto i stranskoto krivi~no pravo
{to vo 16 sveski bil objaven vo periodot od 1904 do 1909 godina.
So ogled na toa {to koncepcijata na sociolo{kata {kola ja
izlo`ivme spored ona {to vo nea e glaven pridones na List nema
potreba povtorno da se zadr`uvame na negovite osnovni idei. Od tie
pri~ini }e bide dovolno ako dopolnime deka List se zalaga{e za
poseben status na maloletnicite so naglasuvawe na zna~eweto na
vospitnite merki i izzemaweto od nadle`nost na sudot na prestapnici
{to se pomladi od 14 godini. Toj ja istaknuva{e i potrebata od
koristewe na kriminolo{kite nauki, statistikata i izu~uvaweto na
sporedbenoto krivi~no pravo. Ja brane{e uslovnata osuda i merkite
na bezbednost no istovremeno be{e silen protivnik na izrekuvaweto
na kratkite kazni li{uvawe od sloboda. Se zalaga{e za poimite na
pravniot poredok, legalizam i za zakonskite funkcii na kaznata
(zastra{uvawe, popravawe i neutralizacija) tvrdej}i deka krivi~noto
pravo e nepremostiva me|a na kriminalnata politika 307) . Site ovie
barawa veli Ansel, denes stanaa obi~ni, no toga{ pretstavuvaa
zna~ajni novini i posmatrani vo celost sami po sebe ozna~uvaat edna
dlaboka reforma 308) .
b) Adolf Prins
Vtoriot zna~aen pretstavnik na sociolo{kata {kola e
poznatiot profesor po krivi~no pravo vo Brisel - Adolf Prins
(Adolf Prins). Negovi pozna~ajni dela se: "Kaznenata nauka i politika
i pozitivnoto pravo" od 1899 godina i "Op{testvena odbrana i
transformacija na krivi~noto pravo" od 1910 godina. So svoite stavovi
Prins se vklopuva vo ve}e izlo`enata koncepcija na sociolo{kata
{kola, no ona {to vo tie ramki posebno go izdvojuva e sozdavaweto i
propagiraweto na tn. Prva doktrina na op{testvenata odbrana.
Idejata na op{testvenata odbrana Prins ja gradi vrz
kriti~kite zabele{ki upateni na klasi~nata teorija na moralnata
odgovornost za koja toj veli deka e nepotpolna i neefikasna vo svoite
usilbi kon za{titata na op{testvoto. Spored Prins kaznata nema za
307)
Vidi: Ancel, M. Nova dru{tvena odbrana, str. 40 i 57.
308)
Ibid, str. 24.
134

cel srazmeno vozvra}awe za storenata gre{ka tuku edinstvena zada~a
na najdobar mo`en na~in da se obezbedi za{tita na li~nosta, `ivotot,
imotot i ~esta na gra|anite. Toa mo`e da se ostvari ako namesto
"medicinskiot" poim moralna odgovornost se usvoi "praven" poim -
opasna sostojba na storitelot kako merilo na op{testvenata reakcija.
Opasnata sostojba na nekoj poedinec e ona {to mo`e kaj sekogo lesno
da se prepoznae za{to postojat lica koi sami po sebe se opasni. Me|u
niv se izdvojuvaat grupata na nenormalni i defektni lica i grupata na
storiteli na krivi~ni dela od navika. Protiv ovie lica mora da bide
prezemena nova akcija {to nema da bide naso~ena kon storenoto delo
tuku kon opasnata sostojba na poedinecot. Za za{tita od
kriminalitetot na ovie lica ne e dovolen klasi~niot kaznen re`im
za{to zgolemeniot povrat jasno poka`uva deka keliskata izolacija i
bo`emnoto terapeutsko postapuvawe vo tradicionalnite zatvori vo
celost gi izneverile postavenite o~ekuvawa. Vrz taa osnova osobeno
neopravdano se poka`uva praktikata na naplastuvawe na kratkite
kazni zatvor i preteranata blagost na sudovite {to e opredelena od
nezdrav humanizam i somilost kako i zgolemenoto koristewe na
institutot na smalena odgovornost. Poradi seto toa op{testvoto
ostanuva bez odbrana od najte{kite zlostornici. Zatoa Prins se
zalaga za voveduvawe takvi merki na bezbednost {to }e se primenuvaat
po izdr`anta kazna li{uvawe od sloboda i nema da vodat kon
obes~estuvawe na zlostornikot tuku kon za{tita na op{testvoto. Toa
se izolacioni merki so neopredeleno traewe, odnosno takvi merki
{to zaradi otsustvoto na nivnata retributivnost }e traat onolku
kolku {to e potrebno za da se otstrani opasnata sostojba na
storitelot. Za izvr{uvawe na ovie merki treba da se izgradat posebni
zavodi, i toa osobeno za nenormalnite lica {to }e bidat vo
nadle`nost na sudot. Pokraj toa Prins dopu{ta i dopolnitelni
op{testveno preventivni akcii (urbanizacija, stambena izgradba,
socijalno zakonodavstvo protiv siroma{tijata, tretman i vospituvawe
na defektnite lica) {to isto kako i predhodnite merki se
opredeleni od opasnata sostojba na storitelot i zaradi nejzino
predupreduvawe ili spre~uvawe treba da se primenuvaat ante deliktum.
Ideite na Prins bea prifateni vo pogolem broj zakondavstva,
a osobeno vo belgiskiot Zakon za op{testvena odbrana od 1936,
italijanskiot Zakon za op{testvena za{tita od 1930, kubanskiot
Zakon od 1937 i {vajcarskiot Krivi~en zakonik od 1937 godina 309) . So
razvojot na kriminalnata profilaksa me|u dvete svetski vojni se gradi
zgolemeniot interes za merkite na bezbednost i klasifikacijata
na osudenite lica. Me|utoa, bez ogled na seto toa na koncepcijata na
Prins i se prefrla deka vodi kon pasivna za{tita na op{testvenoto
za{to e zasnovana vrz eliminacijata na zlostornicite i deka e
ograni~ena na siroma{nite, slabite i nesre}ni sloevi na op{testvoto
za koi isklu~ivo se vrzuva postoeweto na opasnata sostojba. Vrz
ovie postavki se nadovrzuvaat i mo{ne krupnite zabele{ki za
309)
Vidi: Ancel, op. cit, str. 46.
135

nevozdr`anoto barawe na opasnata sostojba vo samiot zlostornik, vo
karakterot na negovata li~nost koja odnapred se izdvojuva vo
opredeleni kategorii zaradi podveduvawe pod strog re`im 310) i
pravnata nesigurnost zaradi predviduvaweto na merkite {to treba da
se primenuvaat ante deliktum.
5. NEOKLASI^NA [KOLA
1. I neoklasi~nata {kola pretstavuva kompromisno u~ewe od
krajot na XIX vek. Me|u nejzinite pova`ni pretstavnici se vbrojuvaat
francuzite Rene Garod (RenÒ Garraud), Rajmon Selil (Raymond
Salleiles) i Emil Garson (Emile Garcon) kako i germancite Birkmaer
(Birkmayer) i Majer (Mayer). Tie gi izmiruvaat ekstremnite stavovi na
klasi~arite so golem del od prifatlivite idei na pozitivistite.
Me|utoa, za razlika do eklekticizmot na sociolo{kata {kola koja za
svoja pojdovna osnova go zede u~eweto na pozitivisti~kata {kola i se
obide da ja usoglasi so nekoi postavki na klasi~nata {kola,
neoklasi~arite sledat sosema obratna nasoka. Ova u~ewe, vsu{nost,
pretstavuva modificirawe i dopolnuvawe na filozovskiot koncept
na klasi~arite so prakti~nite rezultati od izrazeniot interes za
pri~inite na kriminalitetot, li~nosta na storitelot i
utilitaristi~kata orientacija ne samo na pozitivisti~kata tuku i na
sociolo{kata {kola.
2. Vo pogled na pri~nite na kriminalitetot se podr`uva
stavot na mnogustranoto dejstvo na individualnite, socijalnite i
fizi~kite vlijanija. Krivi~noto delo go dobiva zna~eweto na negativna
op{testvena pojava, a storitelite adekvatno na sociolo{kata
{kola se razlikuvaat na slu~ajni i hroni~ni vinovnici.
3. Osnovot na krivi~nata odgovornost se bara vo moralniot
prekor {to proizleguva od slobodnata volja koja postoi kaj
najgolemiot broj storiteli na krivi~ni dela. Me|utoa, za razlika od
klasi~nata {kola neoklasi~arite vo opredeluvaweto na ~ovekovata
volja poa|aat od filozofskoto stojali{te na relativniot indeterminizam
(ili relativen determinizam), {to zna~i ne od apsolutnata
tuku od relativnata sloboda koja vo opredelena mera zavisi od vlijanieto
na motivite na storitelot. Osnovot za primena na merkite na
bezbednost e opasnata sostojba na storitelot koja, pred sÒ, e uslovena
od opredeleni du{evni zaboluvawa i du{evni rastrojstva {to ja
isklu~uvaat krivi~nata odgovornost. Spored toa i ovaa {kola go
prifa}a dualitetot na krivi~nite sankcii.
4. Za kaznata kako glavna krivi~na sankcija e zadr`ana
moralnata odgovornost za{to vo krajna linija storitelot e sloboden
vo izborot na svoeto povedenie iako do re{enieto doa|a preku niza
vnatre{ni sudiri ~ii {to pri~ini se od endogena i egzogena priroda.
Kaznata barem vo izvesna smisla treba da odgovara na te`inata na
310)
Vidi: ibid, str. 27 i Lazarevi}, Lj, Dru{tvena odbrana - savremeni pravac u kriminalnoj
politici, Na{a zakonitost, Zagreb, 1958/7-8, 346-347.
136

storenoto zlo i stepenot na vinata. Me|utoa, pri nejziniot izbor i
odmeruvawe mora vo pogolema mera da se uva`at i li~nite
karakteristiki na storitelot na deloto preku usvojuvawe na ote`nuva~kite
i olesnuva~kite okolnosti i preku zalagawe za {iroko
ubla`uvawe na kaznata. Me|u celite na kaznata pokraj retribucijata
{to ve}e ne se sfa}a kako cel na samata sebe tuku kako nu`nost za
odr`uvawe na pravniot poredok se prifa}a i specijalnata i generalnata
prevencija.
So prifa}aweto na dualitetot na krivi~nite sankcii
neoklasi~nata {kola se zalo`i i za posoodvetno razgrani~uvawe na
kaznite i merkite na bezbednost. Zatoa se insistira merkite na
bezbednost da se izrekuvaat kako samostojni merki samo kaj napolno
nepresmetlivite, a zaedno so kaznite kaj opasnite povtornici i smaleno
presmetlivite vinovnici (kategorijata {to vo krivi~noto pravo ja
vovede ovaa {kola). Merkite na bezbednost zavisat od opasnata
sostojba koja storitelot ja pretstavuva za op{testvoto, a nivna
isklu~iva cel e negovo popravawe.
Vo pogled na izvr{uvaweto na kaznata, klasifikacijata na
osudenite lica i izvr{enata individualizacija na kaznata, pretstavnicite
na ovaa {kola smetaat deka vo celost treba da im bidat
podredeni na prevospituvaweto na vinovnicite.
6. DVI@EWE NA OP[TESTVENATA ODBRANA
1. Filipo Gramatika (Filippo Gramatica)e osnova~ na ova
dvi`ewe {to gi otfrla ekstremnite stojali{ta na klasi~arite i se
obiduva na nov na~in da gi korigira ideite na site drugi dotoga{ni
{koli. Toj vo 1945 godina vo \enova osnova "Cenatar za prou~uvawe na
op{testvenata odbrana" a na negova inicijativa e svikana i Prviot
Me|uanroden Kongres na privrzanicite na ova dvi`ewe odr`an vo
San Remo vo 1947 godina. Na Vtoriot Kongres odr`an vo Lie` (1947)
ovoj me|unaroden centar prerasnuva vo "Me|unarodno zdru`enie za
op{testvena odbrana" (SociÒtÒ internationale de dÒfanse sociale). Ova
zdr`uenie zapo~na da izdava svoj bilten i da odr`uva povremeni
kongresi i postojano da go zgolemuva svoeto ~lenstvo so ugledni
pravnici i drugi stru~waci koi se zanimavaat so problemite na
suzbivaweto na kriminalitetot.
Pojdovnite osnovi na teoretskite razmisluvawa i konkretnite
op{testveni akcii na ova dvi`ewe se vo nasoka na sozdavawe na edna
posebna doktrina za op{testvenata odbrana od koja }e se crpat merki
za poefikasna za{tita na op{testvoto no, i na poedincite od
kriminalitetot. Ovaa dokritna poa|a od pozitivisti~kata op{testvena
odbrana koja {to be{e izedna~uvana so sistemot na merki na
bezbednost naso~eni protiv opasnosta 311) i ja ozna~uva{e samo funkcijata
na krivi~noto pravosudstvo 312) kako i od nesredenata Prva
311)
Vidi: Ancel, M. op. cit, str. 9.
312)
Ibid, str. 35.
137

doktrina na op{testvenata odbrana na Prins 313) so koja se nastojuva{e
da se za{titi op{testvoto so edna nau~no programirana kriminalisti~ka
politika 314) . Me|utoa, so ogled na toa {to ovaa nova doktrina
e li{ena od originalen i zaokru`en pogled na problemite na
kriminalitetot kade se vtkaeni brojni razmisluvawa {to me|u sebe
~esto se razlikuvaat, ovde ne stanuva zbor za nekoja nova
krivi~nopravna {kola, tuku za sovremena akcija {to se obiduva da
iznajde novi i poefikasni re{enija i sredstva za suzbivawe na
kriminalitetot. Od pri~ini {to samo na nov na~in se razviva edna
stara ideja za op{testvenata odbrana ova dvi`ewe se narekuva i Nova
op{testvena odbrana. Ova e zna~ajno da se istakne za{to ponekoga{
ovoj naziv pogre{no ñ se pripi{uva na umetni~kata nasoka na ova
dvi`ewe zaradi razgrani~uvawe od negovata ekstremna nasoka 315) . Toa
se vsu{nost dve nasoki, koncepcii ili strui na edno isto dvi`ewe
{to me|usebno se razlikuvaat so ogled na sodr`inata i obemot na
zada~ite {to si gi postavuvaat i re{enijata {to vrz taa osnova gi
nudat 316) . Ekstremnata nasoka ili "|enovskata granka" na ova dvi`ewe
ja predvodi Gramatika, a umerenata nasoka ili "pariska granka" se
sostoi od pogolema grupa pretstavnici 317) na ~elo so francuskiot
sudija na Kasacioniot sud vo Pariz - Mark Ansel.
So cel da se obezbedi edinstveno mislewe vo odnos na
su{tinskite barawa na ova dvi`ewe na Tretiot Me|unaroden Kongres
vo Anvers (1953) e utvrdena minimalna programa vo koja se izneseni
osnovnite na~ela na doktrinata na op{testvenata odbrana 318) . Ovaa
313)
Ibid, str. 23.
314)
Ibid, str. 35.
315)
Takva gre{ka mo`e da se sretne kaj Milutinovi}, M. Penologija, str. 41, Marjanovi}, \,
Krivi~no pravo, str. 30 i kaj nekoi drugi avtori.
316)
Samiot Ansel veli: "Osniva~ot na centarot za prou~uvawe na op{testvenata
odbrana vo \enova (Gramatika, Z.S.) ja ima taa golema zasluga {to be{e eden od
prvite koi go sfatile zna~eweto i vrednosta na novoto dvi`ewe na op{testvenata
odbrana..." (podvlekol, Z.S.), Ancel, M. op. cit, str. 36.
317)
Ovaa nasoka ja sledi @an Graven (Jean Graven), Pol Kornil (Paul Cornil), Stefen
Irvi~ (Stephan Hurwitz), Torsten Selin (Thorsten Sellin), Glikovite (Sh. i E. Glueck) i
dr.
318)
So ovaa "minimalna programa" kako zaedni~ko e usvoeno slednovo: 1. Osnovnata
zada~a na krivi~noto pravo se sostoi vo za{tita (odbrana) na op{testvoto od
kriminalitetot, a zada~a na op{testvoto e na nau~na osnova da vodi organizirana
borba na preventiven (preddelikten) i postpenalen plan. 2. Taa borba e sfatena
aktivno vo smisla na po{iroka op{testvena aktivnost vo koja glavno te`i{te se
stava vrz samiot storitel na krivi~noto delo vo nasoka na negovo popravawe i
resocijalizacija (izbor na najpogoden tretman i po~ituvawe na li~nosta za
op{testvena reintegracija na istata). 3. Tie se privrzanici za voveduvawe na
edinstven sistem na reakcija protiv kriminalitetot koj natamu bi se delel na
rali~ni merki od koi sudot bi ja izbral najpogodnata sprema konkretniot storitel za
postignuvawe na ozna~enata cel. Zna~i su{tinata na dvi`eweto na op{testvenata
odbrana e prevencija na kriminalitetot po pat na specijalizirano postapuvawe
sprema storitelite zaradi popravawe, resocijalizacija i reintegracija na istiot.
Spored toa idnoto krivi~no pravo treba da dobie lik na sega{noto krivi~nio pravo
138

programa gi obvrzuva{e site pripadnici na zdru`enieto koi nadvor
od nea imaa celosna sloboda vo zastapuvaweto na svoite li~ni stavovi
i mislewa. So ista namera - da se spre~i rascep vo dvi`eweto, na
^etvrtiot Me|unaroden Kongres na op{testvenata odbrana (Milano,
1957) e usvoena nova redakcija na statutot na zdru`enieto. Vo ~l. 1 na
ovoj Statut op{testvenata odbrana be{e definirana kako
"prou~uvawe na problemite na kriminalitetot vo soglasnost so eden
sistem na antikriminalna reakcija koj, vodej}i smetka za faktorite
na protivop{testvenoto povedenie i mo`nostite za vra}awe na
nivnite storiteli vo op{testvoto, istovremeno se stremi kon
za{tita na op{testvoto i kon za{tita na poedincite od opasnosta na
povtorno zapa|awe vo zlostor 319) .
2. Osnovnite stavovi {to ja karakteriziraat ekstremnata
nasoka na op{testvenata odbrana se izlo`eni vo delata na
Gramatika 320) . Spored ovoj ugleden italijanski advokat i profesor po
krivi~no pravo tradicionalnoto krivi~no pravo treba da se zameni
so nov sistem na op{testvena odbrana vo koja napolno bi bile eliminirani
poimite: krivi~no delo, zlostornik, krivi~na odgovornost i
kazna i zameneti so poimite - antisocijano povedenie, subjektivizam i
kurativni i prevospitni merki. Zatoa mora da se izmenat osnovnite
instituti na postojnoto krivi~no pravo i da im otstapat mesto na
novite institucii na op{testvenata odbrana. Pravosudsvtoto na
op{testvenata odbrana bi mu go osiguralo "na sekogo dobroto {to mu
e potrebno". Nenormalniot protivop{testveno nastroen poedinec bi
bil medicinski tretiran, a kaj drugiot bi bila sozdadena volja da se
pridr`uva na op{testvenite pravila po pat na ona {to ja zamenuva
kaznata i {to ne bi smeelo da mu pri~ini nikakva {teta na
za maloletnici". Radovanovi}, M. Jedan nov pokret u nauci krivi~nog prava, Anali,
Beograd, 1953/3, str. 321.
319)
Od ovaa definicija Ansel izvlekuva najmalku pet osnovni elementi {to go
so~inuvaat osnovniot poim na Novata op{testvena odbrana. Toa se: 1. Idejata za
za{tita na op{testvoto od kriminalni potfati nadvor od tradicionalniot sistem
na kaznata - stradaweto, 2. Opredeleno poznavawe na idejata na opasnosta i nu`nosta
so novi sredstva i na nov na~in da se reagira protiv slo`enite oblici na
protivop{testvena dejnost, 3. Potvrduvawe deka krivi~noto pravo na idninata i
sovremenata kriminalna politika mora da bidat zasnovani, ovoj pat odvoeno od
poimot na opasnosta vrz nau~noto poznavawe kako na krivi~noto delo, taka i na
li~nosta na negoviot storitel, 4. Potvrduvawe deka ovaa nova kriminalna politika
se stremi da organizira sistematska, strpliva, navistina razumna no i re{itelna
akcija na resocijalizacija, i 5. Ovaa politika na op{testvena za{tita i
individuvalna prevncija mo`e da se razviva samo preku humanizacija na krivi~noto
pravo {to vodi smetka za li~nite svojstva na poedinecot i na realen na~in ja
pottiknuva solidarnosta {to treba da bide vo osnovite na sovremenoto op{testvo".
Ancel, M. op. cit, str. 10.
320)
Svoite osnovni stavovi za op{testvenata odbrana Gramatika najprvin gi izlo`il
vo edna statija pod naslov La lota contra la pena od 1947 godina, a potoa i vo svoeto
glavno delo "Principi na op{testvenata odbrana" (Principes di defansa sociale) od 1960
godina.
139

protivop{testveno nastroeniot poedinec 321) .
Gramatika i nekoi drugi pretstavnici na ekstremnata nasoka
smetaa deka vrz javuvaweto na kriminalitetot pokraj drugoto deluvaat
i op{testvenite uslovi na `ivotot. Zatoa se zalaga za "podobruvawe
na kvalitetot na lu|eto" od strana na dr`avata ili za ureduvawe na
odnosite pome|u poedincite i op{testvoto so {to bi is~eznale
povodite za primena na represivni merki.
Ovaa nasoka na dvi`eweto e neprifatliva vo prv red zatoa
{to vodi kon kraen subjektivizam so koj celosno se ukinuva
krivi~noto pravo, a so toa i osnovnite garancii za pravata i slobodite
na ~ovekot. Nejzinata programa e nerealna i ednostrana za{to so
nea ne se vodi gri`a za potrebite na op{testvoto nitu pak za za{tita
na storitelot na krivi~noto delo.
3. Su{tinata i osnovnite karakteristiki na umerenata nasoka
na op{testvenata odbrana voobi~aeno se izlo`uva spored deloto na
Mark Ansel - "Nova op{testvena odbrana, dvi`ewe na humanisti~kata
kriminalna politika" 322) . Vo ovaa smisla e zna~ajno da se
dr`ime na istiot redosled na problemite kako i kaj prethodnite
analizi. Na toj na~in }e ni stanat pojani razlikite {to ovde se
javuvaat. Pritoa e bitno vedna{ da se istakne deka umerenata nasoka
na dvi`eweto e protiv idejata za ukinuvawe na krivi~noto pravo,
odnosno taa e za zadr`uvawe na postojnite instituti na krivi~noto
delo, storitel, odgovornost, pa duri i kazna, koi vo noviot sistem na
op{testvena odbrana treba da bidat zna~itelno modificirani i
obnoveni (transformacija na krivi~noto pravo) 323) . Od ova se nalo`uva
potreba za preispituvawe na nivnata sodr`ina so postojano
vnesuvawe novi nau~ni soznanija za ~ovekot i negovoto povedenie. Toa
321)
Ancel, M. op. cit, str. 48.
322)
Ova mo{ne zna~ajno delo na Ansel za prv pat e objaveno vo Pariz vo 1954 godina so
originalen naslov "La Defense sociale nouvelle une mouvement de Politique criminalle
humaniste). So opredeleni izmeni i dopolnuvawa, koi ponekoga{ ja menuvaat duri i
su{tinata na nekoi od osnovnite stavovi, vtoroto izdanie na ova delo e objaveno vo
1966 god. Deloto e prevedeno na {panski (1961), angliski (1965), italijanski (1966),
japonski (1969), germanski (1970), ruski (1970), portugalski (1979), a vo 1963 vo ne{to
skrateno izdanie i na srpskohrvatski jazik. Pokraj ova delo vo 1985 godina Ansel go
izdava i deloto pod naslov "Op{testvena odbrana" (La Defensa sociale, Presses
Universitarias de France, Collction "Que sais-je?, Paris, 1985, str. 128.). Vo ova delo toj gi
zadr`uva svoite osnovni stavovi no gi nadopolnuva i so nekoi novi pogledi za brojni
aktuelni problemi. Pove}e za ova delo vidi vo prikazot na Peri}, O, JRKKR, Beograd,
str. 192-195.
323)
Vidi: Ancel , op. cit, str. 48. Toj stav Ansel go objasnuva i na strana 56 kade {to veli:
"Ne e premnogu ako u{te edna{ se podvle~e deka op{testvenata odbrana nema za cel
da go ukine krivi~noto pravo vo vistinska smisla na zborot. Zatoa {to taa smeta
deka novata kriminalna politika treba da go {titi poedinecot isto tolku kolku i
op{testvoto, taa apsolutno gi otfla site koncepcii koi vodat kon ukinuvawe na
krivi~niot zakonik ili barem na negoviot poseben del so zadr`uvawe samo na
op{tiot del zaradi ispituvawe na razli~nite merki {to se prikladni od strana na
sudijata koga toj }e konstatira deka liceto koe e dovedeno pred nego e opasno".
140

e poznatoto barawe za dejuridizacija na krivi~noto pravo vo smisla
na nadminuvawe na apstraktnite pravni formuli, poimi i fikcii
(pravna metafizika) koi nedovolno ja odrazuvaat stvarnosta 324) . Vrz
taa osnova se istaknuva deka poimite nulla poena sine lege, umislata,
sou~esni{tvoto i obidot na krivi~no delo, smalenata odgovornost i
sl. treba da se usoglasat so dostigawata vo oblasta na medicinata,
psihologijata, sociologijata i drugite nauki so cel da se oslobodat od
preteraniot juridicizam 325) .
Po odnos na pri~inite na kriminalitetot od celokupnite
iska`uvawa na Ansel proizleguva deka kriminalitetot e rezultat na
dejstvoto na socijalnata sredina i biopsiholo{kata konstitucija na
li~nosta, so toa {to vlijanieto na vnatre{nite kriminogeni faktori
po~esto se naglasuva.
Op{testvenata odbrana e protiv konstituiraweto na
krivi~noto delo kako ~isto praven poim {to se posmatra nezavisno
od storitelot i se stava vo nekakvi aprioristi~ki ramki 326) . Za nea
deloto pretstavuva izraz na posebnosta, "manifestacija na li~nosta
na storitelot" 327) koja individualno postoi. Toa vo prv red e kriminolo{ki
problem {to treba da se istra`uva za da se dojde do
etiolo{ki objasnuvawa za{to poedinecot pri opredeleni okolnosti,
so opredeleno minato i opredelena biolo{ka konstitucija izvr{il
konkretno delo 328) . No takvoto delo za nea i natamu ostanuva i
krivi~nopraven poim 329) .
Vrz osnova na predhodnoto, ne storenoto delo tuku li~nosta na
storitelot treba da stoi vo preden plan na obnovenata kriminalna
politika. Ovde ne stanuva zbor za opredelen gre{nik koj e povikan da
strada za storenoto ili za neodgovorno lice koe spored svojata
priroda e predopredeleno za zlostor, tuku za ~len na op{testvoto koe
324)
"Ona {to ja odbele`uva op{testvenata odbrana e, pred sÒ, reakcijata protiv onie
metafizi~ki koncepcii vrz koi po~iva tradicionalnoto krivi~no pravo, protiv
negoviot apsoluten poim na krivi~no pravosudstvo, protiv na~inot na koj
zlostornikot i sankcijata za toj zlostor se sfa}aat kako pravni kategorii koi
isklu~itelno proizleguvaat od pravnata nauka i pravnata tehnika" Ibid, str. 41.
325)
Vo ovaa smisla Ansel veli deka treba "da se zadr`i legalitetot, a ne da se zapadne
vo stariot legalizam, da se sfati deka antikriminalnata acija e naso~ena od
op{testvoto i zakonodavnata politika koja vo isto vreme e nadvor od krivi~noto
pravo posmatrano kako tehni~ki instrument" Ibid, str. 56. Pove}e za toa vidi gi i str.
52-57.
326)
Vidi: ibid, str.42.
327)
Ibid, str. 49.
328)
Ibid, str. 44.
329)
"Problemot na zlostornikot kako ~ove~ki i op{testven problem ne dopu{ta
tolku lesno da se stavi vo ramkite na zakonskoto regulirawe". Me|utoa, "ona {to
novata op{testvena odbrana saka da go vospostavi toa e obnovena kriminalna
politika sprema kriminalnot nastan {to kako takov e kvalificiran so zakonot i
sprema storitelot na krivi~noto delo koj, sakale ili ne, ostanuva ~ovek {to
izvr{il krivi~no delo opredeleno so krivi~niot zakon kako zlostor ili prestap".
Ibid, str. 42 i 48-49.
141

{to toj ~len treba da go sfati preku utvrduvawe na negovite motivi i
otkrivawe na pri~inite na negovoto povedenie. Toa e ~ovek {to bilo
da rabotel dobro ili lo{o e sekoga{ posebna edinka ~ii {to
postapki mo`at da se objasnat samo toga{ ako pravilno se sfati
negovata li~nost 330) . So vakviot stav korelira i ignoriraweto na
tipolo{kite klasifikacii na zlostornicite kako nepraveden
tradicionalizam. Namesto proizvolnoto i apriorno razvrstuvawe na
storitelite na krivi~nite dela vo razni kategorii za ova dvi`ewe e
mnogu pova`no insistiraweto vrz tn. " dinamika na zlostorot" {to
zna~i istra`uvawe na individualnite pri~ini {to vo momentot na
deloto vlijaele za negovo izvr{uvawe 331) .
Umerenata nasoka na op{testvenata odbrana ne be{e nitu za
isfrluvawe na krivi~nata odgovornost od krivi~noto pravo, no kon
ovoj poim gleda so somnevawe i nastojuva da mu dade poinakva smisla i
zna~ewe. Taa tvrdi deka nema namera da gi o`ivee filozofskite
sudiri od minatiot vek za problemot na determinizmot so toa {to
{iroko ja dopu{ta slobodata na ~ovekovoto povedenie. Vrz taa sloboda
se zasnova vinata na ~ovekot no ne kako ~isto moralna
odgovornost na klasicizmot ili kako apstraktna presumpcija na
neoklasi~arite, nitu pak kako zakonska i objektivna odgovornost na
pozitivizmot. Poimot na odgovornosta ovde se razgleduva od stojali{teto
na ~ovekot kako poedinec {to nu`no vodi kon ispituvawe na
negovoto ~uvstvo na moralna obvrska. Odgovornosta e fakt na
op{testveniot `ivot, a ~uvstvoto na vina psiholo{ka stvarnost 332) .
Spored toa stanuva zbor za odgovornost kako psiholo{ki fakt 333) ili
"sostojba vo koja poedinecot stanuva svesen za svojata li~nost vo onaa
mera vo koja toj se potvrduva vo svoeto delo 334) . Takvata odgovornost ne
e teoretska podologa na kaznata, tuku bitno sredstvo ili, podobro
re~eno, impuls za ostvaruvawe na procesot na resocijalizacijata na
storitelot i negovo vra}awe vo op{testvoto 335) .
Ova u~ewe energi~no mu se sprotivstvuva na dualitetot na
krivi~nite sankcii i predlaga nivna radikalna reorganizacija vo
edinstven sistem na op{testvena odbrana (monizam na krivi~nite
sankcii) vo koj bez zaemno sprotivstvavuvawe }e bidat vklu~eni i
kaznite i merkite na bezbednost 336) . Vo toj ednstven sistem na razno-
330)
Vidi: ibid, str. 42 i 71.
331)
Vidi: ibid, str. 43 i 44.
332)
Vidi: ibid, str. 44 i 77.
333)
Ova ~uvstvo na odgovornost, dol`nost ili vina ne pa|a vrz poednecot ednostrano.
Vo racionalnata kriminalna politika zasnovana vrz idejata i samoto op{testvo da
ima obvrska sprema ~ovekot, novata op{testvena odbrana se stremi da ostvari
ramnote`a me|u poedinecot i op{testvoto" Ibid, str. 44.
334)
Vidi: Novoselac, P. Prilog kritici nove dru{tvene odbrane, JRKKP, Beograd, 1977/1, str.
87.
335)
Ancel, op. cit, str. 77.
336)
Prviot uslov za prikladen razvoj na krivi~nite sankcii vo duhot na
perspektivite na novata kriminalna politika se sostoi vo napu{taweto na
kvalifikacijata "kazna" ili "merka" i vo nivno slobodno, op{testveno naso~eno i
142

vidni merki naso~eni kon ostvaruvawe na individualiziran tretman
ima mesto samo za onie kazni {to se sfateni kako za{titni merki
{to go izgubile svoeto retributivno zna~ewe. Od nego treba da se
isklu~at eliminatornite kazni, a onie kazni {to }e se zadr`at treba
mnogu poretko da se primenuvaat i da se zamenuvaat so drugi merki
{to se od terapeutska priroda. Takvi se kratkite kazni zatvor {to
ostvaruvaat funkcija na tn. "{ok terapija". Za opredeleni dela i
opredeleni storiteli treba da se zadr`at i dolgite kazni li{uvawe
od sloboda ako pri nivnoto izvr{uvawe po{iroko se koristat
rabotata na sloboda, specijalizirani tretmani i uslovniot otpust. No
sepak glavnata orientacija treba da bide svrtena kon supstitutite na
kaznata li{uvawe od sloboda so stavawe osoben akcent vrz pari~nite
kazni i insistiraweto vrz sovremenite procesi na dekriminalizacija
i depenalizacija 337) . Vo toa se gleda "specifi~no nerepresivniot
karakter na op{testvenata odbrana 338) . Se raboti za toa sprema
storitelot na krivi~noto delo da se primeni eden preventiven
tretman {to ne vodi zadol`itelno kon toa storitelot da izbegne
sekava neprijatna merka ili sekakvo vlijanie vrz negovata li~nost
ili vrz negovite prava 339) . Toa vo su{tina zna~i deka za opredeleni
kategorii lica i kaznata mo`e da poslu`i kako prikladna
kriminolo{ka merka 340) za borba protiv kriminalitetot ili, kako
{to toa se veli na drugo mesto, vo nekoi slu~ai sudijata mora da ima
mo`nost da se koristi so represivni sankcii 341) .
Od glavnata kriminalno politi~ka opredelba naso~ena kon
za{tita na celoto op{testvo preku po~ituvawe i za{tita na ~ovekot
nau~no individualizirano koristewe {to }e im ovozmo`at da bidat vistinski
impulsi na resocijalizacijata kako najvisoka cel na politikata na op{testvenata
odbrana.Tokmu vo taa smila mo`e i treba da se ka`e deka vo novata doktrina na
op{testvenata odbrana ne postoi soedinuvawe tuku vklu~uvawe na kaznite i merkite
na postapuvawe vo edinstven sistem na krivi~ni sankcii, istovremeno opredelen so
fizi~ki, socijalni i moralni merila i rakovoden so kriminalna politika vo koja
krivi~noto pravo vo su{tina ima tehni~ka uloga povikana da slu`i kako nu`na
garancija na individualnite slobodi" Ibid, str. 65-66.
337)
Vidi: Peri}, O. Mark Ancel, La Defensa sociale, JRKKP, Beograd, str. 195.
338)
Ancel, M. op. cit. str. 57.
339)
Vidi: ibid, str. 58.
340)
Ibid, str. 49.
341)
Ibid, str. 65. "Kriminalnata politika vo svojata akcija ne se rakovodi samo od
efikasnosta na sankciite vo odnos na poedinecot sprema koja se primenuvaat ili
sprema grupa lica na koja poedinecot i pripa|a. Taka }e se dojde do kaznata {to ne e
odmerena spored pravni merila ili administrativen komoditet tuku zaradi
biolo{ki, medicinski, psiholo{ki i socijalni pri~ini, zaradi toa u{te edna{ da se
zeme vo razgleduvawe li~nosta na storitelot na krivi~noto delo" (str. 65). Ovde
Ansel zapa|a vo kontradikcija (a toa e slu~aj i na drugi mesta) so ona {to go veli na
str. 9 "Ne e ve}e vo pra{awe vospostavuvaweto na edna utilitarna kriminalna
politika, tuku iznesuvawe na edno sfa}awe na politikata i krivi~nata filozofija
koi se stremat kon nova smisla na antikriminalnata op{testvena akcija.
143

kako poedinec 342) proizleguva i baraweto na optimalni metodi na
tretman na li~nosta {to }e dovedat do negova vistinska i efikasna
resocijalizacija. Pojdovnata pretpostavka za takov tretman e
sestranoto nau~no izu~uvawe na li~nosta u{te vo fazata na
krivi~nata postapka koja tokmu zatoa treba da pretrpi i opredeleni
izmeni 343) . Ako ~ovekovoto dejstvie, a posebno negovoto kaznivo
dejstvie pretstavuva izraz, ili poto~no, opredelen izraz na li~nosta
na storitelot, toga{ li~nosta treba, pred sÒ, da se posmatra i
prou~uva. Od nea treba da se poa|a i kon nea da se vra}a. Ottamu
vedna{ se sfa}a deka kriminolo{kiot problem ne mo`e da bide
re{en so samoto razlikuvawe na opasnata li~nost od onaa koja {to
toa ne e 344) . Prou~uvaweto na li~nosta na storitelot treba da dovede
do negovo pretvorawe od objekt na nau~no prou~uvawe vo subjekt na
pravoto 345) . Toa se postignuva so ocenka na uslovite pod koi e
izvr{eno deloto, li~nata polo`ba na storitelot, negovite mo`nosti
za povtorno vozdignuvawe, potoa moralni i psihi~ki mo`nosti vrz
koi mo`e da se smeta za da sprema nego se primeni vistinska postapka
na resocijalizacijata 346) .
Osnovnata cel na postaveniot tretman e storitelot na
krivi~noto delo da se vrati vo sloboden i svesen `ivot {to se
postignuva ako toj samiot sfati deka sankcijata za negovoto delo e
zaslu`ena 347) i deka so razvivawe na svoeto ~uvastvo na vina aktivno se
vklu~uva vo sopstvenoto prevospituvawe. Vaktata resocijalizacija e
krenata duri vo rang na pravo na storitelot za{to se smeta deka i
op{testvoto delumno e odgovorno za negovoto delo 348) . Ovaa resocijalizacija
e izraz na humanisti~kata kriminalna politika koja se
stremi kon aktivna podr{ka na sekoj storitel (za ovaa doktrina ne
postojat nepopravlivi lica) komu treba da mu se vrati li~noto
~uvstvo na ~ovekovo dostoinstvo 349) i smisla za kreativen trud i ~esen
`ivot vo op{testvenata zaednica. Takvata kriminalna politika ne
vodi kon pasivna za{tita na op{tastvoto od op{testveno opasni
porivi kako {to toa vo nekoja raka be{e sfateno od Feri, a donekade
i od Prins. Naprotiv, toa e socijalnata akcija na edna organizirana i
vrz nau~ni osnovi vtemelena akcija kon novo izdigawe na storitelot
na krivi~noto delo, negovo popravawe, negovo reklasirawe, negova
342)
Vidi: ibid, str. 45.
343)
Pove}e za toa: ibid, str. 60-63.
344)
Ibid, str. 47.
345)
Ibid, str. 59.
346)
Ibid, str. 57 i 67.
347)
Vidi: ibid, str. 69.
348)
Vidi: ibid, str. 71.
349)
"Po~ituvaweto na ~ovekovoto dostoistvo, nu`nosta da se garantira slobodata na
poedinecot, {to e prv uslov za vr{ewe na negovite prava i razvoj na negovata li~nost
doveduva do odr`uvawe na re`imot na zakonitosta, vospostavuvawe na sudska
postapka i instinktivna nedoverba sprema voveduvaweto na re`im na
administrativni merki na bezbednost {to bi mo`el da bide diskreciono primenet
ante deliktum". Ibid, str. 44.
144

esocijalizacija i moralna reintegracija.
Politikata na borba protiv kriminalitetot ne mo`e uspe{no
da se ostvari samo so primena na sistemot na krivi~nite sankcii pa
zatoa ova dvi`ewe vo prv red se potpira vrz sistem na preventivni
merki. Od ova jasno proizleguva svesta deka kriminalitetot vo osnova
e usloven od op{testvenite faktori pa zatoa me|u merkite so koi se
deluva za otstranuvawe na pri~inite na kriminalitetot se pomesteni
i razni socijalni, zdravstveni, vospitni i drugi op{ti preventivni
programi. Me|utoa, tuka ne se zastanuva i se nudat konkretni
op{testveni akcii {to mo`at da se primenat i ante deliktum sprema
alkoholi~ari, narkomani, skitnici, prostitutki, pita~i i drugi
nositeli na devijantno odnesuvawe. So takvite preventivni merki
treba da se predupredat opasnite predkriminalni sostojbi na ovie
lica 350) .
Moe mislewe e deka na umerenata doktrina naprvin treba
osnovano da í se prefrli deka vo koncipiraweto na borbata protiv
kriminalitetot ne vodi smetka za otstranuvawe na op{testvenite
faktori {to se nao|aat vo osnovnite protivre~nosti na klasnoto
op{testvo koi {to prioritetno go uslovuvaat kriminalnoto povedenie.
Od nejzninata posredna naso~enost kon ubla`uvaweto na socijalnite
posledici so opredeleni profilakti~ki merki i dominantno
svrtuvawe kon resocijalizacijata na storitelot na krivi~noto delo
zaradi negovo vra}awe vo isti uslovi na sistemot mo`e da se sogleda
nejzinata idealisti~ka filozofska podloga 351) i nerealnosta na
najzinata humanisiti~ka pozicija 352) .
Slednite prigovori {to nesomneno dr`at proizleguvaat od
nedoslednosta i protivre~nosta na nekoi od nejzinite osnovni koncepti
zaradi {to taa ne mo`e da se voobli~i vo eden cvrst i jasen sistem
350)
Vidi: ibid, str. 67. Zaradi obezbeduvawe od prigovorot deka vakvite merki mo`at da
vodat kon naru{uvawe na principot na legalitet se nudat i slednive uslovi na
pretpazlivost: 1. opredeluvawe i strogo izdvojuvawe na posebnata raznovidnost na
to~no opredelena opasna sostojba, 2. ograni~uvawe na poimot op{testveno opasna
sostojba so pomo{ na pretpazliva i strogo precizna zakonska formula, 3. priznavawe
na zakonsko pravo na dr`avata za preventivna intervencija ~ii granici bi bile
zakonski opredeleni, 4. opredeluvawe na precizni uslovi vo pogled na vr{eweto na
ova pravo na intervencija vo sistem koj opfa}a garancii od sudski i procesualen
karakter koi vo princip bi bile garancii {to gi pozanava op{toto pravo, 5.
najposle, priznavawe na vo su{tina za{titnata uloga na sudijata koj ovde pobrgu }e
bide gra|anski odo{to krivi~en sudija".
351)
"Za privrzanicite na ovaa nasoka krivi~noto pravo nema klasen karakter i ne se
javuva kako izraz na voljata na vladea~kata klasa, tuku kako nadklasna tvorba {to
lebdi nad op{testvoto i kako nekoja dobra majka im pru`a ednakva za{tita na site
negovi ~lenovi". Lazarevi}, Lj, Dru{tvena odbrana - savremeni pravac u kriminalnoj politici,
Na{a zakonitost, Zagreb, 1958/7-8, str. 252.
352)
Vidi" Ba~i}, F. Krivi~no pravo, 1972, str. 114 i Proevski, V, Krivi~no pravo, str.
60 itn.
145

na celesoobrazna kriminalna politika 353) . Taka idejata za krivi~nata
odgovornost kako ~uvstvo na vina {to ima vlijanie samo vrz
razdvi`uvaweto na resocijalizacijata, a ne i vrz opredeluvaweto na
sankcijata so pravo se ocenuva kako ednostrano stojali{te {to vodi
kon kraen subjektivizam vo krivi~noto pravo, kon izedna~uvawe na
odgovornosta i opasnosta, {to mo`e da bide pogubno za pravata i
slobodite na ~ovekot i gra|aninot. Vo toj red se svrstvuva i sfa}aweto
za opasnata sostojba i opravdaniot strav od nivno zalagawe za
sankcii {to bi se izrekuvale ante deliktum, so ogled na malata
garancija {to ja nudat uslovite predvideni kako brana od mo`nite
zloupotrebi 354) . So idejata za sankciite kako oblici na raznoviden
tretman tesno se povrzani i kriti~kite zabele{ki za nivnata individualizacija.
Individualizacijata na novata op{testvena odbrana vo
svojata su{tina ostana samo subjektivna (ja zafa}a samo li~nosta na
storitelot, a ne i krivi~noto delo) i kvanitativna (se odnesuva na
izborot na sankcijata, a ne i na opredeluvawe na nejzinata dol`ina).
Taa e isklu~ivo vo funkcija na specijalnata prevencija, za{to ja
interesiraat samo potrebite na osudenikot za opredelen tretman, pa
ottuka i ednostrana i ograni~ena 355) . Vakvata orientacija vodi kon
sankcii so neopredeleno traewe i pre{iroki diskrecioni ovlastuvawa
na sudiite pri nivnoto izrekuvawe i odmeruvawe 356) .
Nasproti sogledanite nedostatoci stojat i pogolem broj
pozitivni strani i zaslugi na ova dvi`ewe. Me|u niv treba da se
istakne pridonesot za javuvaweto na onie idei so koi se ovozmo`i
silna afirmacija na nau~noto prou~uvawe na li~nosta na storitelot,
negovata individualizacija i tretman zaradi resocijalizacija vo
op{testvoto. Iako, vsu{nost, tuka ne se raboti za nekoi napolno novi
idei so nivnoto prodlabo~uvawe se sozdade golem prostor za
razvivawe i unapreduvawe na penolo{kata teorija i praktika. Pod
vlijanie na umerenata nasoka na dvi`eweto vo mnogu zemji dojde do
izgradba i usovr{uvawe na maloletni~koto krivi~no pravo, voveduvawe
poseben krivi~nopraven status i poseben institucionalen tretman
sprema pomladite polnoletni lica, izgradba na poluotvoreni i
otvoreni kazneno-popravni ustanovi, po{iroka primena na
supstitutite na kaznata zatvor, voveduvawe novi vonzavodski merki so
socijalno vospiten karakter itn. itn.
353)
Vidi: Atanackovi}, D. Kriteriumi odmeravanja kazne, Prosveta, Beograd, str. 80-81 i
Atanackovi}, D, Penologija, str. 58
354)
Vidi: Lazarevi}, Lj. op. cit. str. 348-349 i 351-352
355)
Novoselac, P. op. cit, str. 86.
356)
Pove}e za toa: Radovanovi}, M. Jedan nov pokret u nauci krivi~nog prava, Anali,
Beograd, 1958/3, str. 325-326.
146

III. POJAVA I RAZVOJ NA KAZNATA LI[UVAWE OD
SLOBODA
1. OBLICI NA ZATVORAWE DO XVIII VEK I POJAVA NA PRVITE
ZATVORI
1. Ako se trgne od op{topoznatata vistina deka sekoja tvorba
na ~ovekoviot materijalen i duhoven `ivot nu`no se nadgraduva na
ona {to vo dotoga{niot tek od ravojot na istorijata se oplemenilo
kako humano, ispravno i vo praktikata provereno, toga{ e nesomneno
za ona {to denes go imame vo oblasta na kaznite li{uvawe od sloboda
vo mnogu im dol`ime na usilbite na minatoto. Zaradi toa ne smeeme a
da ne se osvrneme na pozitivnite i negativnite iskustva {to ja
uslovile genezata na zatvorskiot sistem i sostojbite vo nego. Na toj
na~in mo`at pouspe{no da se sfatat, da se neguvaat i vo mnogu
pogolem obem po~ituvaat istoriskite pridobivki i sovremenite
dostreli vo penitencijarnata oblast i da se spre~at eventualnite
nedoslednosti i aberacii {to mo`at da se javat kako gor~liv plod na
nepromislenoto povtoruvawe na tu|ite gre{ki i lo{i iskustva. Ovde,
vsu{nost, se rasprava za pojavata i razvojot na kaznata li{uvawe od
sloboda, za eden mo{ne va`en penolo{ki institut {to denes ne samo
kaj nas tuku i vo svetot pretstavuva centralno podra~je vo sistemot na
krivi~nite sankcii. Nejzinata postepena i specifi~na evolucija vo
krivi~noto pravo i penitercijarnata oblast e, vsu{nost, onoj proces
{to mo`e da ni gi poka`e problemite so koi {to ovaa kazna postojano
se sudira{e i so silata teoretskite i empiriskite argumenti ja
doka`uva{e svojata opravdanost.
2. Zaradi polesno sogleduvawe na pojavata i razvojot na ovaa
kazna nu`no e najprvin da se sogleda najziniot poim. Vodeweto smetka
za elementite od koi {to toj e sostaven pretstavuva pojdovna osnova za
razbiraweto na najzinite za~etoci i diferencijalniot pristap vo
nejzinata primena. Toa se slednive elementi. Prvo, li{uvaweto od
sloboda zna~i prisilba kon nekoe lice site svoi `ivotni aktivnosti
da gi vr{i vo isklu~itelno ograni~en prostor. Vtoro, toj prostor
pretstavuva posebna zaokru`ena celina {to se obezbeduva so
zatvorawe i postojan nadzor. Treto, izolacijata na poedincite od
svetot {to e nadvor od toj prostor mo`at da ja ostvarat samo
ovlasteni dr`avni organi spored to~no utvrdena postapka.^etvrto,
vremetraeweto na odzemenata sloboda na dvi`ewe i ostvaruvawe na
sakanite op{testveni interakcii naj~esto zavisi od te`inata na ona
{to e storeno i vinata na storitelot i mo`e da bide ograni~eno ili
do`ivotno. Petto, li{uvaweto od sloboda se primenuva sprema to~no
opredeleno lice zaradi negovoto kriminalno odnesuvawe. I, {esto,
li{uvaweto od sloboda pretstavuva op{testvena reakcija so to~no
opredeleni celi.
Za da se ostvari nekoe li{uvawe od sloboda dovolno e
postoeweto samo na prvite dva elementi: da se raboti za lice {to e
prisileno da `ivee vo ograni~en prostor na opredelen na~in obezbe-
147

den i izdvoen od nadvore{niot svet. So ogled na toa {to niz istorijata
bil naj~est slu~ajot ovoj prostor da se zaokru`i so prirodni ili
ve{ta~ki pre~ki {to mo`at da se zatvorat, za stavaweto na liceto vo
nego bila naj~esta i upotrebata na terminot zatvorawe, zatvor i
zatvorenici. Na toj na~in terminite zatvorawe i li{uvawe od
sloboda stanuvaat sinonimi od koi so prviot se stava akcent na
formalnata strana na ovoj proces, a so vtoriot vo pogolema mera se
objasnuva negovata sodr`ina. Seto ova me|utoa ne e dovolno da se
zboruva za kaznata zatvor, odnosno kaznata li{uvawe od sloboda
za{to na ~ovekot mo`e da mu bide odzemena slobodata pod dejstvo na
razli~ni sili, a koga se raboti za takvo odzemawe od strana na drug
~ovek toa mo`e da bide storeno od poedinec ili grupa, dozvoleno ili
protivpravno, od razli~ni pri~ini i motivi i zaradi postignuvawe
razli~ni celi. Od tie pri~ini samo toga{ koga e ispolneta sodr`inata
od site {est predhodno navedeni elementi mo`e da stane zbor za
kaznata li{uvawe od sloboda. Takvata forma se javuva so prvite
bur`uaski kodifikacii kon krajot na XVIII i denes pretstavuva
redovno sredstvo na krivi~nopravnata reakcija na op{testvoto. Seto
ona {to se javuvalo porano, pa makar i vo kodificirana forma, zaradi
otsustvoto na poedini elementi mo`e da se nare~e samo zatvorawe ili
li{uvawe od sloboda bez predikatot kazna.
3. Istra`en ili sudski zatvor (procesno-pravno zatvorawe).
I pokraj skromnite izvori od staroto robovladetelsko pravo
opredeleni nau~ni soznanija uka`uvaat deka u{te vo toga{noto
op{testvo bile poznati zatvorot i zatvoraweto. Postojat i dovolni
soznanija deka zatvorot toga{ ne bil kazna, odnosno merka na redovnata
krivi~nopravna represija. Taka vo staroto rimsko ravo zatvorot
(prehesionem) ne zna~e{e ni{to drugo tuku merka za zadr`uvawe
na poedinecot do negovoto stavawe na raspolagawe na pravosudnite
organi zaradi izrekuvawe na opredelen vid kazna. Glavnata funkcija
na ovie zatvori be{e vo toa da poslu`at kako preventivno sredstvo za
zadr`uvawe na liceto do izrekuvaweto na edna od kaznite {to gi
poznavalo toa op{testvo. Ottamu za niv se veli deka pretstavuvale
"pretsobje za izvr{uvawe na telesnite i smrtnite kazni", ili pak
poslikovito "deka dodeka dene{nite sudovi so svoite presudi gi
polnat zatvorite, nekoga{nite sudovi pridonesuvale za nivno praznewe"
(Hippel). Poinaku re~eno, sevkupnoto zatvorawe od ovoj period
bilo, pred sÒ, opredeleno od procesno-pravni pri~ini. Toa ja imalo
ulogata na eden vid istra`en ili sudski zatvor kade {to se ~uvale
obvinetite lica do kone~nata presuda 357) . Vrz istiot princip bea
357)
Vo kazneniot sistem na Rimskoto pravo od periodot na Carstvoto pokraj
telesnite i smrtnite kazni postepeno se preo|alo i kon deportacija na osudenite
lica na opredeleni ostrovi ili kon nivna relegacija od edna vo druga provnincija.
Se spomenuva duri i tn. do`ivotna robija so prisilna rabota (opera publika). No kako
dokaz deka ovie oblici na li{uvawe od sloboda ne bile zatvorska kazna ~esto se
citiraat zborovite na Ulpijan: "Cercer enim ad continendos homines, non ad puniendos
haberi debat" (Zatvorot treba da se koristi za pritvarawe, a ne za kaznuvawe).
Navedeno spored: Kup~evi}-Mla|enovi}, R. Osnovi penologije, str. 78.
148

zadr`uvani i ve}e osudenite lica do kone~noto izdr`uvawe na
kaznata. Vo taa smisla e poznat i ~esto citiran primerot na Sokrat
koj bil zatvoren do momentot na povikuvaweto da ispie otrov. Se znae
i imeto na eden konkreten zatvor nare~en Tullianum vo koj {to
privrzanicite na Kartegina bile dr`ani do nivnoto li{uvawe od
`ivot 358) .
So sli~ni zatvori raspolagale i starite Egipjan, Vavilonci,
Asirci, Indijci, Evrei, Grci i drugite narodi od toa vreme. Za istata
namena kaj niv bile koristeni razni podrumi, napu{teni gradski kuli
i tvrdini, pa duri i bunari 359) .
4. Zatvoraweto ili li{uvaweto od sloboda nemalo oblik na
kazna nitu vo srednovekovniot period. Toa i ovde se primenuva kako
procesno-pravna merka za pritvorawe na obvinetite so osnovna cel da
se spre~i begstvo na lice {to izvr{ilo nekoe krivi~no delo ili drug
vid na prestpani~ko povedenie. Vakviot zatvor prakti~no slu`el
samo za ograni~uvawe na slobodata na nekoe lice za vreme na tekot na
krivi~nata postapka. Vo ovaa smisla se naveduva zakonot na Ivan
Smeliot od 1570 godina spored koja zatvorot pretstavuval merka za
~uvawe. Se raboti za za{titna merka {to ponekoga{ bila mnogu
te{ka no, i so `ivopisnost vo nejzinoto izvr{uvawe. Upravata na
zatvorot bila opredeluvana so licitacija spored na~eloto koj }e dade
pove}e, a upravitelot se odnesuval kako hotelier kaj na svoite
zatvorenici im prodaval hrana i pijaloci. Nemu me|utoa, mu be{e
zabraneto da izdava pove}e od grne vino ili pivo po ~ovek. Vo ovie
zatvori no}ta se minuva{e vo kelii, a preku denot se `ivee{e zaedno
vo odsastvo na posebna disciplina. Na zatvorenicite im be{e dozvoleno
kuglawe i igrawe komar so ograni~en vlog, a im be{e zabraneto
lizgawe i udirawe so sne`ni topki! 360)
Za ovoj period se me|utoa, karakteristi~ni u{te dva vida na
zatvorawe {to isto taka pretstavuvale kazna. Toa se zatvoraweto
kako supsidierna meka za lica {to ne isplatile opredelen dolg ili
pari~na kazna (personalen zatvor) ili pak kako profilakti~ka
policiska meka {to se primenuvala sprema skitnici, pita~i, du{evno
bolni i drugi lica koi ne mo`ele da doka`at od {to se izdr`uvaat.
Personalen zatvor (dol`ni~ko zatorawe). Osnovnata cel na
Za toa deka zatvorite od ovoj period imale karakter na procesno-pravna merka
zboruva i zalagaweto na Platon za prifa}awe na zatvorot kako redovna kazna. Vo taa
smisla toj predlagal tri ustanovi: edna za pritvor, druga za nepopravlivi (ku}a na
kaewe) i treta za popravlivi zlostornici. Vidi: Platon, Zakoni, BIGZ, Beograd, 1971,
str. 355.
358)
Kako primer na vakov zatvor se naveduva i onoj nare~en Mamertime, zdanie {to i
den denes postoi blizu ridot Kapitol. Toj se sostoi od gorna pravoagolna prostorija
osvetlena od edna dupka na pokrivot i podzemna svodna prostoija {to se nao|ala
vedna{ pod prvata. Zatvorenicite do osudata na smrt bile smestuvani vo gornata, a
potoa bile frlani vo dolnata prostorija kade {to umirale od glad ili pak se
zadu{uvale. Vidi: Hovard, D. L, op. cit, str. 3.
359)
Vidi: Milutinovi}, M, Penologija, str. 24.
360)
Vidi: Cornil, P. Kazna tamnice (La paine de prison), Izbor, Zagreb, 1951/1, str. 84-85.
149

personalnoto zatvorawe odela kon toa opredeleno lice {to nemo`elo
voop{to ili na vreme da isplati stasan dolg, izre~ena globa ili drug
vid pari~na kazna da se zatvori do momentot koga toa }e go stori.So
takvoto zadr`uvawe se ovozmo`uvalo da se spre~i ne~ie begstvo do
nadomesuvaweto na dolgot. Zatvoraweto se sproveduvalo po barawe i
na tro{ok na doveritelot na insolventniot dol`nik. Specifi~no e i
toa {to sprema licata vo ovie zatvori ne se primenuval nikakov
disciplinski re`im nitu bilo kakvi drugi ograni~uvawa i oblici na
pritisok. So ograni~uvaweto na slobodata i dvi`ewe zaradi
prisiluvawe da se isplati dolgot se iscrpuvala i celata sodr`ina na
ovoj oblik na zatvorawe. Personalniot zatvor se izreknuval so odluka
na sudot i bil poznat vo skoro site pravni sistemi od ovoj period.
Policiski zatvor (profilakti~no zatvorawe). Ovoj vid
zatvorawe e profilakti~ka merka {to se primenuvala sprema lica za
koi se pretpostavuvalo deka pretstavuvaat potencijalni delinkventi,
ili naprosto, zatoa {to spored moralnite pogledi na vladea~kata
klasa se smetalo deka povedenieto na nekoi lica e samo po sebe
izrazite sramno, nedoli~no i prekorlivo. Se raboti za masa na
bezrabotnici, pita~i, skitnici, alkoholi~ari, komarxii, lica vo koi
se somnevalo deka se oddavaat na prostitucija ili drug vid na nemoral,
po~estite prekr{iteli na javniot red i mir i voop{to na site onie
{to manifestirale opredeleno asocijalno odnesuvawe i
pretstavuvale nekakva opasnost za op{testveniot mir i poredok.
5. I za ovie oblici na zatvorawe vo po~etokot bile koristeni
najrazli~ni objekti: tvrdini, napu{teni kasarni, manastiri, podrumi,
a podocna i stari napu{teni brodovi {to bile usidreni pokraj
bregovite. Vo literaturata se tvrdi deka prviot zatvor od ovoj vid e
osnovan vo 1553 godina. Se raboti za napu{teniot zamok Brajdvel
(Bridwell) {to Edvard VI mu go podaril na gradot London. Vo nego bile
zatvoreni golem broj lica {to pretstavuvale nekakva opasnost po
javniot red i mir vo vremeto na prvobitnata akumulacija na kapitalot
vo Anglija. Toa e vreme koga razvojot na tekstilnata industrija
dovede do poznatoto odzemawe na zemjata od selanite i nejzino
pretvorawe vo pasi{ta. Osiroma{enoto selanstvo vo golem obem se
najde na ulicite na gradovite vo potraga po egzistencija. Li{eno od
osnovnite uslovi za `ivot ova naselenie se pretvori vo golema masa
na skitnici, pita~i i asocijalni lica za koi {to op{testvoto ne
mo`e{e da vodi nikakva gri`a. Spasonosnoto re{enie se najde vo
nivnoto nagnetuvawe vo adaptiraniot zamok Brajdvel, a koga toa ve}e
ne be{e fizi~ki mo`no i vo otvaraweto sli~ni ustanovi koi {to
adekvatno na nivniot uzor go dobija op{tiot naziv "bridwells".
Vo po~etokot vo ovie prvi zatvori bez nikakov red zaedno se
dr`ele ma`i, `eni i deca, du{evno bolni lica, komarxii i site drugi
pomalku ili pove}e asocijalni ili samo somnitelni lica. Ne{to
podocna ovie ustanovi se koristat za zatvorawe i na storiteli na
polesni krivi~ni dela. Pokraj odstustvoto na elementarna
klasifikacija ne postoele nitu bilo kakvi oblici na zaedni~ka
rabota. Toa e sostojba {to trae do sogleduvaweto deka takviot na~in
na zatvorawe doveduva do brojni bezredija i drugi nesakani posledici.
150

Za da se nadminat nekoi od zabele`anite slabosti vo Anglija se
zapo~na i so oddeluvawe na licata {to bile sposobni i sakale da
rabotat od onie {to mo`ele no toa ne go sakale. Prvata grupa
zatvorenici bile smesteni vo tn. rabotni ku}i (work house), a vtorata,
vo popravni domovi (house of corection). Naporedno so toa se
voveduvaat i osnovni elementi na interna klasifikacija (se odvojuvaat
zatvorenicite na policiski zatvor od kriminalcite, podobrite
od polo{ite zatvorenici, storitelite na pote{ki od onie na polesni
krivi~ni dela, ma`ite od `enite i decata i sl.) i im se ovozmo`uva
takva rabota {to bila glavno motivirana od potrebite i mo`nostite
za nivna eksploatacija.
Pojava na Brajdvel be{e pottik i ostanatite evropski zemji da
pristapat kon sli~ni re{enija vo pogled na formiraweto na posebni
ustanovi za izolacija na opredeleni kategorii lica. Toa najprvin se
slu~i vo Holandija. Imeno, vo mart 1589 godina vo Amsterdam treba{e
da mu se sudi na eden {esnaestogodi{en kradec. Toga{ sudiite
pobarale razgovor so ~lenovite na gradskiot sovet zaradi iznao|awe
re{enie spored koe decata so vakvo povedenie bi se upatile na nekoj
vid kontrolirana rabota so koja }e se odviknat od lo{ite naviki.
Nekolku meseci podocna sovetot izglasal rezolucija so koja se
iznesuvaat te{kotiite na sudot pri osuduvaweto na maloletnicite na
smrt ili telesni kazni so predlog za izgradba na posebna zgrada vo
koja }e bidat upatuvani skitnici i kriminalci so zadol`itelna
rabota. Taka nastana poznatiot zatvor za maloletnici Rasphuis,
dovr{en vo 1595 godina 361) . Na sli~en na~in vo Amsterdam e izgraden i
prviot zatvor za `eni Spinhuis vo 1596 godina. Osnovnata ideja na ovie
ustanovi be{e obezbeduvawe na zednicata od opasnosta {to ja nosea
nevrabotenite poedinci ili licata so lo{o povedenie, no,
istovremeno, i popravawe na pritvorenicite so rabota 362) . Vo
zatvorot za maloletnici se upatuvale onie {to ne sakale da rabotat i
bea anga`irani na obrabotka na drvo, a vo zatvorot za `eni licata
{to se oddavale na prostitucija, pita~ewe i razvraten `ivot so rabota
vo predilnica. Nitu vo ovie zatvori vo po~etokot ne bile
upatuvani kriminalci, no podocna kako i vo Anglija zapo~nala
praktikata na me{awe na osudenite lica so ostantite zatvorenici.
Naskoro sleduva izgradba na sli~ni zatvori vo Sredna Evropa:
Bremen 1609, Libek 1613, Hambrug 1622, Viena 1670 godina vo koi {to
so streme` za zaobikoluvawe na surovite telesni i smrtni kazni,
pokraj skitnicite i pira~ite, sÒ po~esto bile upatuvani i sitni
kradci 363) .
Praktikata na osnovawe na opredelen vid zatvori vo Italija e
prifatena duri vo po~etokot na XVII vek. Vo 1703 godina papata
Klement XI go osnoval vo Rim detskiot zatvor Sveti Mihail. Na
vleznata vrata na ovoj dom za maloletnici stoel natpisot: "Ne e
361)
Navedeno spored Cornil, P. op. cit, str. 85.
362)
Ancel, M. op. cit, str. 14.
363)
Vidi: Kup~evi}-Mla|enovi}, R. Osnovi penologije, str. 80.
151

dozvoleno da se kaznuvaat lo{ite, ako so disciplina ne se napravat
podobri" ("Parum est coercere improbos nisi maliores efficias disciplina") -
geslo {to jasno poka`uva{e deka ovde ne se izvr{uvale kazni tuku
eden vid vospitni merki {to po~ivale vrz rabotnata disciplina. I
pokaj toa {to ustanovata ne be{e nameneta za delinkventi so devizata
koja ja nose{e vo sebe vo golem obem pridonese za sovremeno sfa}awe
na penitenciarniot tretman.
Iako postojat mislewa deka so izgradbata na ovoj vid zatvori
se zapo~na vo 1656 godina 364) se ~ini poispravno tvrdeweto na Ansel
deka vo Francija tie za`iveale duri vo 1769 godina koga se doneseni
pove}e upatstva za obrazuvawe prifatili{ta za skitnici, pita~i,
`eni so lo{o povedenie, umobolni i lica so neureden `ivot. Od
pove}eto vakvi prifatili{ta vo Francija osobeno se izdvojuva ona vo
Nensi od 1770 godina vo koe {to ma`ite tkaele platno, a `enite bile
anga`irani na {iewe i predewe 365) .
Sli~en nastan na onoj vo Holandija pridonese i za
formiraweto na poznatiot zatvor vo Gent (Belgija). Flandriskiot
kancelari Kunc (Kunitz) vo 1764 godina ja naglasi potrebata za
ukinuvawe na torturata i `igosuvaweto i nivna zamena so "edna nova
formula na pravosudstvoto" - izgradba na zgrada vo koja so korisna
rabota }e se vr{i popravawe na zatvorenicite. Negoviot apel be{e
prifaten od knezot Filip Vilejn (Philippe Vilain) ~ie {to natamo{no
zalagawe vrodi i konkreten plod. Prvite bezrabotnici i izvr{iteli
na krivi~ni dela bile smesteni vo Gent vo 1772 godina. Toa se lica
{to ovde bile premesteni od postoe~kite prilagodeni zandani i vrz
niv pove}e ne bile primenuvani telesni kazni 366) .
6. Dosega{nite izlo`uvawa nedvosmisleno uka`uvaat deka
pojavata na zatvorite ne se poklopuva so nastanuvaweto na kaznata
li{uvawe od sloboda. Kako {to mo`e{e da se zabele`i vo prvite
zatvori najmnogu bile upatuvani kriminalci, odnosno osudeni lica.
U{te od samiot po~etok vo niv i toa masovno bea zadr`uvani licata
{to projavile devijantno odnesuvawe. Nivnoto zatvorawe bilo
motivirano od procesno-pravni, civilno-pravni i profilakti~ki
pri~ini, a ne od potrebata samoto zatvorawe da se po~uvastvuva kako
kazna 367) . Bitno e da se istakne i toa deka za prvite oblici na zatvo-
364)
Davidovi}, D. Kategorizacija kazneno-popravnih ustanova i klasifikacija osud`enih lica u
Jugoslaviji, IKKI, Beograd, 1970, str. 19.
365)
Vidi: Ancel, M. op. cit, str. 13.
366)
Vidi: Cornil, P. op. cit, str. 85 i Ancel, M. op. cit, str. 14.
367)
Seto ova me|utoa ne zna~i deka do krajot na XVIII vek voop{to ne be{e prisutno
zatvoraweto so belezni na kazna. Taka na primer so zakonot na Karlo V od 1532
godina poznat kako Constitutio Criminalis Carolina be{e predvidena kaznata do`ivotna
robija. Vo Anglija so Vestminsterskiot statut od 1275 godina be{e propi{ana kazna
zatvor od dve godini za krivi~no delo siluvawe. Vo Danska od 1294 godina postoe{e
kazna zatvor vo do`ivotno traewe za svirepo ubistvo. Vakvite kazni me|utoa bile
mnogu retki i sporadi~ni i daleku od toa da pretstavuvaat pravilo ili nekakov
integrativen del od sistemot na kaznuvaweto. Vidi: Milutinovi}, M. op. cit, str. 25-26,
Atanackovi}, D, Penologija, str. 73, Davidovi}, D, op. cit, str. 18.
152

awe mo`ele dobro da poslu`at ve}e postoe~kite zdanija. So voveduvaweto
na novite oblici na zatvorawe (dol`ni~koto i profilakti-
~koto) vo periodot od XV do XVIII vek zapo~nuva izgradbata i na
prvite zatvori. Pogolemiot smestuva~ki prostor {to se sozdade so
nivnata namenska izgradba, nekade pobrgu, nekade podocna, ja sozdade i
idejata za negovo pocelosno iskoristuvawe. Ottamu sekade kade {to
vo nemawe drug izlez treba{e da se najde kakvo-takvo punativno
re{enie sprema opredeleni naj~esto positni kriminalci se ode{e
kon iskoristuvawe na "vi{okot" na toj prostor. Na toj na~in edna
nesvesna praktika zna~e{e zapo~nuvawe na procesot na postepeno
preminuvawe na zatvorite od tipot na zandani so preventivna
funkcija vo zatvori za izvr{uvawe na kaznata sprema osudenite lica.
Za celosen premin kon kaznata li{uvawe od sloboda, me|utoa be{e
potrebno da se ispolnat i opredeleni op{testveni uslovi.
2. OSNOVNI FAKTORI ZA JAVUVAWETO I RAZVOJOT NA KAZNITE
LI[UVAWE OD SLOBODA
Vo penolo{kata teorija e dominantno misleweto deka voveduvaweto
na kaznata li{uvawe od sloboda e vrzano za osumdesetite
godini na XVIII vek. Ottuka so pravo se postavuvaat i dve me|usebno
tesno povrzani pra{awa: prvo, koi se op{testvenite pri~ini i uslovi
{to dovele do ova novo sredstvo na krivi~no pravnata represija, i
vtoro, koi se okolnostite {to pridonesoa tokmu ovoj oblik na
kaznuvawe mnogu brzo da se zacvrsti vo pravniot sistem i da se stekne
so {iroka primena vo borbata protiv kriminalitetot.
Za odgovor na ovie pra{awa se osobeno bitni slednive
elementi.
1. Kaznata li{uvawe od sloboda se javuva po francuskata
bur`oska revolucija od 1789 godina. Toa e period {to dovede do burni
i dlaboki promeni vo op{testvenoekonomskite odnosi i drugite
sferi od op{testveniot `ivot vklu~uvaj}i ja i oblasta na pravnopoliti~kata
i idejnata nadgradba. Vnatre{nite sprotivnosti {to
dovedoa do revolucionizirawe na op{testvenite odnosi i ru{ewe na
staroto feudalno op{testvo dovedoa do nu`ni promeni i na seto ona
{to ne mu odgovara{e na novite proizvodni sili i nivniot razvoj
preku vospostavuvawe na eden nov sistem na vrednosti vo koi {to
li~nosta na ~ovekot dobi posebno mesto. Kapitalisti~kiot na~in na
prozivodstvo zasnovan na privatnata sopstvenost vode{e kon baraweto
makar i na formalno doveduvawe na rabotnikot vo ramnopravna
polo`ba so sopstvenikot na sredstvata za proizvodstvo. Vo novite
uslovi na stopanisuvawe be{e potrebno rabotnata sila da stane stoka
{to slobodno }e se prodava na pazatot, a nejziniot sopstvenik ~ovek
koj slobodno }e raspolaga so nea. Na toj na~in slobodata na li~nosta
stana posebna vrednost {to ne be{e poznata vo dotoga{nite
op{testveno - ekonomski formacii. A toku vo takviot karakter na
153

slobodata kako najvisok atribut na gra|aninot, kako najgolema
~ovekova vrednost mo`e{e da se sogledaat posledicite od nejzinoto
odzemawe i zna~eweto na toa odzeamawe vo oblik na kazna. Ili
nakratko, naglasenoto uva`uvawe na slobodata na ~ovekot vo
bur`oaskiot poredok dovede do promeni vo sistemot na vrednostite i
ovozmo`i nov vid kaznuvawe so koe na izvr{itelite na krivi~nite
dela im se odzema ona kon {to vo novite uslovi posebno se te`nee,
kako od onie {to go nudat svojot, taka i od onie {to go koristat
tu|iot trud.
2. Eden od su{tinskite faktori so zna~ewe za javuvaweto a
osobeno za zacvrstuvaweto na kaznata li{uvawe od sloboda treba da se
bara i vo dlabokata povrzanost me|u na~inot na proizvodstvoto i
op{testvenite odnosi od edna, i sistemot na kazni od druga strana.
Vakvata povrzanost na kapitalisti~kite uslovi na proizvodstvo so
ostanatite oblasti na op{testveniot `ivot visoko go istakna
zna~eweto na potrebata za ekvivalenten nadomest duri i vo oblasta na
kaznite. Od tie pri~ini i vo kaznite li{uvawe od sloboda se pobara,
a vo nejzinata vremenska opredelenost (delivost) se najde i potoa
dolgo se odr`a edna od formite na ekvivalenten nadomest: za pote{ko
krivi~no delo pote{ka (podolgotrajna) kazna. Na toj na~in jasno
izrazenite kapitalisti~ki tendencii kon eksploatacija i profit i
kaj kaznite li{uvawe od sloboda mo`ea da stanat edno od sredstvata
{to }e obezbedi iskoristuvawe na tu|iot, vo ovoj slu~aj osudeni~ki
trud. Merlivosta na stokite na pazarot dobi svoj odraz i vo
merlivosta na represijata, a vo tie ramki ne mo`e{e da se bide
kusogled i da ne se iskoristi sî pogolemata potreba za rabotna sila.
Novoto sredstvo na represija dava{e dobri mo`nosti da se (zlo)upotrebi
ona {to so smrtnite i telesnite kazni dotoga{ samo besmisleno
se uni{tuva{e i sakate{e.
3. Zna~aen element za pojavata na kaznite li{uvawe od sloboda
pretstavuvaat i se poprisutnite orientacii vo oblasta na krivi~noto
pravo. Se raboti za onie humanisti~ki idei i streme`i {to bea
navesteni od poznatite filozofi i pravnici u{te mnogu porano, no
koi {to duri vo novite op{testveni uslovi najdoa mo`nosti za
realizacija. Toa se site onie barawa na naprednite misliteli koi
{to iako ne bea zasnovani vrz sistematska razrabotka na krivi~noto
pravo, niz uspe{no postavenite su{tinski problemi za odnosot na
poedinecot i dr`avata ponudija niza solucii za razre{uvawe na
razli~nite op{testveni odnosi, a me|u niv i na brojni krivi~nopravni
problemi. Me|u niv posebno mesto zaslu`uva baraweto za
zakonitost, srazemrnost na te`inata na deloto i merkata na kaznata,
baraweto dr`avata da nosi takvi zakoni ~ija {to cel e obezbeduvawe
najgolema mo`na sre}a za najgolem mo`en broj gra|ani, poveduvaweto
principielna borba protiv smrtnata kazna i zalagaweto za
obezbeduvawe na op{testvena korisnost na kaznata. Zna~aen pridones
za razvojot na krivi~nopravnite razmisluvawa se sre}ava i vo
trudovite na francuskite filozofi od XVIII vek. Tie bea protiv
sudskoto samovolie i arbitrernosta na feudalnata apsolutisti~ka
vlast, brutalnosta, svireposta i ne~ove~nosta vo kaznuvaweto i
154

izvr{uvaweto na kaznite, a nekoi od niv i za poinakvo sfa}awe na
celite na kaznata koi vo toa vreme bile odmazda i zastra{uvawe,
kaewe i stradawe za storenite dela.
Nesporen e faktot deka duri so novite proizvodni odnosi be{e
mo`no ostvaruvaweto na pogolemiot del od ovie barawa. Vo taa
nasoka se dvi`ea i tendenciite na samata gra|anska klasa vo borbata
za vlast. Taa vlast vsu{nost i be{e osvoena so prifa}aweto na del od
ovie idei, a osobeno so sproveduvaweto na na~elata na zakonitost,
ednakvost i sloboda. Seto toa u{te na samiot po~etok pridonese za
humanizacija na brojni krivi~nopravni i penolo{ki instituti {to
dobile i zakonodavno praven izraz. Toa {to vo tie ramki i kaznata
li{uvawe od sloboda dobi vedna{ mesto (Code penal od 1791)
pretstavuva{e golem napredok vo odnos na dotoga{niot surov kaznen
sistem no i zna~aen preduslov za natamo{en probiv na humanizacijata
na izrekuvaweto i izvr{uvaweto na site vidovi kazni.
4. Voveduvaweto na kaznite li{uvawe od sloboda be{e najbrzo
ostvareno i vo ostanatite krivi~noprani kodifikacii vo Evropa od
po~etokot na XIX vek. Za brziot podem na najzinata afirmacija
sekako e zaslu`no i jakneweto na dr`avata postavena vrz nacionalni
osnovi. So toa se sozdadoa uslovi za izgradba na sistem od novi
ustanovi za izvr{uvawe na kaznata li{uvawe od sloboda {to ne be{e
taka lesno ostvarlivo vo partikularisti~koto i ekonomski nedovolno
silno feudalno op{testvo.
3. RAZVOJ NA KAZNITE LI[UVAWE OD SLOBODA VO KRIVI^NOTO
ZAKONODAVSTVO
Voveduvawe na kaznata li{uvawe od sloboda vo krivi~noto
zakonodavstvo e voobi~aeno da se sledi niz dva razvojni periodi: 1.
kaznata li{uvawe od sloboda vo zakonodavstvoto od XIX vek i 2.
kaznata li{uvawe od sloboda vo zakonodavstvoto od XX vek.
1. Ona {to posebno go odbele`uva prviot period e golemiot
broj najrazli~ni oblici na kaznata li{uvawe od sloboda. Pretpostavkata
deka nivniot pluralitet se dol`i na razli~nite stavovi na
krivi~no-pravnata nauka sprema celite na kaznata (odmazda i zastra-
{uvawe, le~ewe i popravawe) 368) ima svoja realna osnova. Mno{tvoto
na kazni li{uvawe od sloboda me|utoa, mnogu pove}e se dol`i na
izrazenata tendencija kon sozdavawe mo`nosti za stepenuvawe na
intenzitetot na op{testvenata reakcija sprema te`inata na izvr{enoto
delo. Vo krivi~nite zakonici od toa vreme toa se ostvaruva so
podelba na kaznivite dela na zlostorstva, prestapi i istapi. Taka na
primer vo francuskiot Code penal od 1791 i Code Napeoleon od 1810
godina bea vovedeni robija, zato~uvawe, deportacija, relegacija,
prisilna rabota, popraven i policiski zatvor. Avstriskiot krivi~en
zakon od 1803 godina gi poznava kaznite strog zatvor i obi~ni, te{ki
i najte{ki zandani. Bavarskiot zakonik od 1813 godina gi poznava{e
368)
Vidi: Kup~evi}-Mla|enovi}, R, op. cit, str. 85.
155

do`ivotnoto li{uvawe od sloboda, zatvor, ispra}awe na prisilna
rabota i ispra}awe vo tvrdina. Vo krivi~niot zakonik na Belgija od
1865 bea vovedeni prisilna rabota, zato~uvawe, robija, zatvor i
policiski zatvor. Vo germanskiot krivi~en zakonik od 1871 godina se
javuvaat prisilna robija, zato~uvaweto, strogiot i obi~niot zatvor.
Duri i vo Anglija koja nema kodificirano krivi~no zakonodavstvo
bile poznati robijata, strogiot, obi~niot zatvor i prisilnata
rabota 369) .
Vakviot pluralitet na kaznite li{uvawe od sloboda treba da
se sfati i kako mo`nost za stesnuvawe na prostorot za primena na
smrtnata kazna osobeno so izvr{uvawe na dolgite kazni za pote{kite
zlostorstva 370) .
Celokupniot spektar na kaznite li{uvawe od sloboda od ovoj
period mo`e da se svede na slednive oblici.
a) Robija. Robijata bila najte`ok oblik na kaznata li{uvawe
od sloboda. Mo`ela da se izre~e vo do`ivotno traewe, a mnogu poretko
i na opredeleno vreme. Vo do`ivotno traewe taa za prv pat e
vovedena vo Napoleonoviot kodeks, a podocna e kopirana od drugite
zakonodavstva na XIX vek. Taa e me|utoa, poznata i vo nekoi krivi~ni
kodeksi doneseni me|u dvete svetski vojni 371) . Robijata so sebe
povlekuvala gubitok na opredeleni gra|anski prava i javni zvawa kako
i nekoi politi~ki i drugi prava. So nea isto taka bilo povrzano i
obligatornoto vr{ewe na prisilna rabota. Karakteristi~no e i toa
deka zaradi spre~uvawe na mo`nite begstva no, i zaradi zgolemuvawe
na retributivizmot i poni`uva~kiot efekt od samata kazna,
osudenite lica bile okovuvani vo te{ki prangii {to gi nosele za
vreme na celiot tek na izvr{uvaweto na kaznata. Za vreme na
spieweto se primenuvalo i edno dopolnitelno obezbeduvawe na na~in
{to niz samite prangii na osudenite lica, koi obi~no spiele eden do
drug na podot, se provlekuvala ~eli~na `ica ili sinxir ~ii {to eden
kraj bil zayidan, a drugiot se vrzuval ili zaklu~uval. Takvite `ici i
sinxiri ponekoga{ se provlekuvale niz ~eli~en obra~ {to se staval
na sredinata na teloto na sekoj osudenik. Ne{to podocna noseweto
prangii i raznite vrzuvawa vo golem broj zemji bile napu{teni.
Onamu pak kade {to robijata delumno e i denes prisutna ([panija,
Argentina) ote`nuva~kite elementi i stigmatizira~kite simboli na
nejzinoto izvr{uvawe se glavno napu{teni.
b) Zato~uvawe. Za da se sfati ovoj oblik na li{uvawe od
sloboda bitni se onie karakteristiki spored koi zato~uvaweto se
razlikuva od robijata. Kaj zato~uvaweto najprvin gi nema pravnite
posledici od osudata so koi se gubat izvesni gra|anski i drugi prava, a
369)
Pove}e za toa: Umi~evi}, Sistemi izvr{enja kazni li{enja slobode, Vlastita naklada,
Sarajevo, 1938, str. 87.
370)
Arnaudovski, Q. Penologija, str. 139.
371)
Taka na primer vo krivi~niot zakon na Kralstvoto Jugoslavija od 1929 godina, vo
Italija od 1930 godina, ili pak [panija od 1944 godina vo ~ii {to zakon postoi
obi~na i stroga robija pokraj strogiot zatvor, deportacijata, relegacijata i
zato~uvaweto.
156

so nego po pravilo, ne e povrzana ni prisilnata rabota. Zato~enicite
isto taka ne bile okovuvani vo prangii. Kaznata se izvr{uvala vo
posebni zatvori vo koi {to ponekade postoela mo`nost da se dobie i
posebna kelija vo vid na privilegija.
v) Zatvor. Zatvorot e kazna li{uvawe od sloboda so opredeleno
i do`ivotno traewe {to i denes ima primena vo oblik na obi~en i
strog zatvor. Osnovnata razlika me|u negovite dva oblici se sostoi vo
pomalata ili pogolemata strogost na zatvorskiot re`im, dol`inata
na izre~enata kazna ili vidot na kaznenata ustanova. Me|u
kriteriumite za nivnoto razlikuvawe ponekoga{ se sre}ava i nivnata
povrzanost so opredeleni pravni posledici na osudata.
g) Deportacija. Iako pretstavuva eden vid eliminatorna kazna
pod opredeleni okolnosti deportacijata se javuva i kako specifi~en
oblik na kaznata li{uvawe od sloboda. Toa e slu~aj koga taa se
izrekuva kako zamena (supstitut) na smrtnata kazna. Toga{ elementot
na zatvoraweto e onoj fakt {to dominira vo nejzinoto izvr{uvawe
za{to takvoto zatvorawe e naj~esto vo do`ivotno ili osobeno dolgo
traewe. Vo ovie slu~ai ne doa|aat vo preden plan kolonizatorskite
nameri na zemjata {to ja vr{i deportacijata, tuku pred sÒ, celta -
otstranuvawe na zlostornikot od svojata sredina, odnosno
obezbeduvawe na zemjata od osobeno opasni zlostornici. Ne
osporuvaj}i ja ulogata i na opredeleni humanisti~ki primesi (po~ituvawe
na tu|iot `ivot), ne e te{ko da se pronikne deka vo ovie kazni
se krie polivalentna pragmati~nost: iskoristuvawe na ve}e
postoe~kite kapaciteti namesto prepolnetite doma{ni zatvori,
ostvaruvaweto na dvokratno obezbeduvawe (dokolku osudenikot nekako
i uspee da izbega od zatvorskata kolonija te{ko deka toa }e mo`e
da go stori i od dale~nata, obi~no prekuokeanska zemja), onevozmo-
`uvaweto kontakti so osudenikot {to bi mo`ele da go razbranat
javnoto mislewe so ogled na toa deka vo pogolem broj slu~ai se
rabotelo za politi~ki delinkventi, obezbeduvaweto na potrebnata
odmazda i sl.
d) Relegacija. Na napolno identi~en na~in kako deportacijata
specifi~en oblik na kazna li{uvawe od sloboda dobiva i relegacijata
toga{ koga e izre~ena vo do`ivotno ili podolgo traewe. Ovaa
kazna e karakteristi~na za francuskoto pravosudstvo vo periodot od
1885 do 1942 godina.
Ona za {to postoi op{ta soglasnost e deka kaznata li{uvawe
od sloboda vo site svoi oblici pretstavuva bitna presvrtnica kon
napu{taweto na krajno nehumanite sredstva na krivi~no-pravnata
represija {to se sostoela vo skoro isklu~itelna primena na smrtnite
kazni i brojnite oblici na telesno kaznuvawe. Nesporen e me|utoa, i
nabrzo poka`aniot fakt deka nema mesto za golemiot optimizam so
koj be{e do~ekano nejzinoto voveduvawe. Toa proizleguva ottamu {to
u{te od po~etokot na nejzinata primena se javija brojni problemi i
kontr0verzi od koi duri i takvi {to ni denes ne se nadminati.
Eden od najte{kite problemi so koi se soo~i ovaa kazna vo XIX
vek bea prostornite, higienskite i drugite uslovi na nejzinoto
izvr{uvawe. Vo po~etnata faza od nejzinata primena mora{e da se
157

koristat istite onie kapaciteti {to bea podlo`eni na ostri kritiki
od reformatorite na zatvorskiot sistem. Od druga strana nedostigot
na potrebnite materijalni sredstva i koncepciskite lutawa vo pogled
na izgledot i ulogata na novoizgradenite zatvori ne vodea kon bitno
podobruvawe na mizernite sostojbi. Kon seto ova treba da se dodade
deka vo vremeto na pojavata i afirmacijata na ovaa kazna dominira
retributivnata teorija za celite na kaznuvaweto. Od po~etniot
koncept: ~ovekovata sloboda - najvisoka vrednost, kaznata li{uvawe
od sloboda - najvisoka odmazda, ne mo`e{e da se o~ekuva ni{to drugo
osven toa spored svojata te`ina {to pove}e da se dobli`i do ve}e
postoe~kite vladea~ki kazni. Ottamu e i nezinoto prifa}awe so site
dopolnitelni poostruvawa {to ja ~inea edvaj ne{to poblaga od
smrtnata kazna 372) .
2. Kaznata li{uvawe od sloboda vo krivi~nite zakonodavstva
na XX vek. Za ovoj vtor period od razvojot na kaznata se osobeno
zna~ajni dvi`ewata i promenite {to vo krivi~nopravnata nauka gi
vnese pozitivisti~kata {kola u{te kon krajot na XIX vek. So nivnite
idei, {to vo golem obem bea podr`ani i razvivani od drugite -
krivi~nopravni {koli, zapo~na procesot na transformacija na
kaznata li{uvawe od sloboda preku sfa}aweto na najzinata su{tina i
razvivawe na najzinite celi. Insistiraweto kon sistem na merki za
op{testvena odbrana od kriminaliteot zna~e{e potisnuvawe na
prisilbata i retribucijata i postepeno otstapuvawe na prostorot za
op{testveno popravawe na osudenite lica.
Ovoj koncept stana vistinska osnova za transformacijata na
kaznata li{uvawe od sloboda od sredstvo na odmazda vo korisna
institucija kade {to od den na den }e jakne nejzinata reedukativna,
resocijalizaciska i preventivna funkcija. Vo duhot na ovie tendencii
i nivnata prakti~na realizacija bea naso~eni i novite zakonski
promeni. Normativnoto deluvawe vo dvata smera: humanizacija na
kazneniot sistem i permanentnoto voveduvawe merki na prevospiten
tretman zaradi pogolema efikasnost vo izvr{uvaweto na kaznata se
ottuka i osnovnite karakteristiki na ovoj period.
Fakt e me|utoa, deka prodiraweto na ovie idei ne te~e{e ni
najmalku lesno i ednostavno. Zateknatite sostojbi, silata na tradicijata,
vle~eweto kon staroto i neizvesnosta i nedoverbata vo novoto
sozdadoa niza otpori, pre~ki i problemi. Postoe~kiot pluralizam na
kaznata li{uvawe od sloboda e sekako eden od onie problemi {to
ima{e golema te`ina. No tokmu od negovoto sogleduvawe vo forma na
refleks na kaznata kako retributivna merka }e proizleze i potrebata
372)
"Vrz takov stav se potpiraa: i po~etniot pensilvaniski, keliski sistem, i
poostruvaweto so dopolnitelni telesni kazni (kombinacija so kaznata tepawe,
kaznata vo okovi), i do`ivotnata robija, i zatvoraweto vo dale~nite prekuokeanski
kolonii - oblici od koi pove}eto ne }e zna~at ni{to pove}e, odo{to formalno
odbegnuvawe na primenata na smrtnata kazna, odnosno nejzino supstituirawe so
"zatvorski rulet" vo koi dobivkata na pravoto na `ivot, }e bide mo{ne retka!"
Kambovski, V. Alternativi na kaznata zatvor, Godi{nik na Institutot za
sociolo{ki i politi~ko-pravni istra`uvawa, Skopje, 1984, str. 292.
158

za nadminuvawe na toj pluralizam. So obratniot proces - unifikacija
na kaznata li{uvawe od sloboda od razlikuvaweto spored re`imot na
nivnoto izvr{uvawe se prejde kon razlikuvawe na tretmanot sprema
osudenite lica ili vo nov kvalitet {to ja ovozmo`uva
resocijalizacijata. No i pokraj voo~enata opravdanost na toa
svrtuvawe vo zakonodavstvoto na oddelni zemji unifikacijata na
kaznata li{uvawe od sloboda se ostvaruva{e neramnomerno. Poa|aj}i
od kriteriumot stepen na ostvarenata unifikacija mo`e da se
razlikuvaat: a) zakonodavstva vo koi porane{noto mno{tvo se sveduva
na nekolku oblici na kaznata li{uvawe od sloboda obi~no robija,
zato~uvawe, strog i obi~en zatvor (pr. krivi~nite zakoni na Brazil
u{te od 1890, na Kralstvoto Jugoslavija od 1929, na [panija od 1944
god.). b) zakonodavstva so nivno sveduvawe na dva oblici - obi~en i
strog zatvor (Krivi~nite zakoni na Argentina 1921, Danska 1930,
FNRJ 1959) i v) zakonodavstva so unifikacija vo edinstven oblik na
zatvor (Krivi~nite zakoni na Polska 1944, ^ehoslova~ka 1950,
Bugarija 1951, SFRJ 1976 god.). Ovaa podelba dovolno jasno zboruva za
nasokata i dinamikata na ovoj proces.
Na prv pogled mo`ebi zvu~i paradoksalno deka nasproti
op{tite tendencii kon unifikacija na kaznite li{uvawe od sloboda
za kazneniot sistem od XX vek e karakteristi~en i eden drug proces -
procesot na {ireweto na krugot na krivi~nite sankcii. Negovata
nu`nost me|utoa, lesno }e se sfati ako se dovede vo vrska so
projavenata potreba za individuvalizacija na kaznata sprema li~nosta,
a ne sprema storenoto delo. Po~etocite na ovie barawa datiraat
u{te od krajot na XIX vek so voveduvaweto na merkite na bezbednost i
podocne`niot poseben sistem na merki od vospiten karakter sprema
maloletnite delinkventi.
Vo mnogu sli~en na predhodniot e i procesot na afirmacija na
supstitutite ili na tn. alternativi na kaznata zatvor. Stanuva zbor za
u{te edna specifi~nost na zakonodavstvoto od XX vek so koja {to pod
udar na opravdanite, ponekoga{ i bespo{tedni kritiki se trgna kon
toa na li{uvaweto od sloboda da i se odzeme mestoto na dominantna
kazna. Vo ovaa smisla se nudat golem broj na tn. predsudski, sudski i
penitencijarni alternativi 373) na koi {to podocna, vrz osnova na
kriteriumi {to nudat sli~na podelba }e im otstapime po{irok
prostor. Pritoa e osobeno zna~ajno {to vo site niv e involvirana
373)
Predsudskite alternativi se sostojat vo razli~ni oblici na svrtuvawe na
krivi~nata postapka kon vonkrivi~en, nepunativen na~in na postapuvawe (pr. tn.
diversion programes, uslovno zapirawe na krivi~nata postapka i sl.). So sudskite
alternativi nekoi klasi~ni sankcii ja napu{taat svojata marginalna pozicija vo
odnos na zatvorot ili pak sistemot se pro{iruva so novi so pomalku izrazen
punativen karakter (pari~na kazna, uslovna osuda, vr{ewe opredelena rabota vo
korist na zaednicata i sl.). Penitencijarnite alternativi pretstavuvaat vnatre{na
transformacija na kaznite li{uvawe od sloboda ili poinaku re~eno toa se merki so
koi samo se modificira izvr{uvaweto na zatvorskite kazni (otvoreni ustanovi,
re`im na polusloboda, vikend kazni i sl.). Vidi: Kambovski, V. op. cit, str. 298 i
natamu.
159

osnovnata ideja deka e najdobra onaa reforma na izvr{uvawe na
kaznite li{uvawe od sloboda {to osudenite lica gi dr`i nadvor od
zatvorot. Nejzinata smila e naso~ena kon toa vo celost da se izbegne
li{uvaweto od sloboda, a dokolku toa ne e mo`no, da se ostvari
ograni~uvawe na slobodata, odnosno "normalizacija" na `ivotot na
osudenite 374) . So ovaa ideja se napu{ta stariot sistem na segregacija
(odvojuvawe, op{testveno otfrlawe na osudenite) i se voveduva nov
sistem na simbioza (tendencija kon zaedni~ki `ivot na
delinkventnata i nedelinkventnata populacija) 375) . Ili kako {to toa
go veli Milutinovi}, denes se razviva eden sistem vrz osnova na
pogolema eliminacija na pregradite pome|u zatvorenicite i
nadvore{niot svet 376) .
Na krajot na ovie izlagawa se ~ini va`no da se istakne i
slednovo. Li{uvaweto od sloboda ne bilo sekoga{ kazna. Vo novite
idei za celite na kaznata voop{to i projavenite slabosti vo prakti-
~noto ostvaruvawe na kaznata li{uvawe od sloboda nabrzo se javi i so
silen intenzitet se razvi pra{aweto za nejzinata opravdanost pa duri
i za najzinata natamo{na sudbina.No faktot {to taa i denes ja ima
dominantnata polo`ba zboruva za toa deka se malku prebrzani
razmisluvawata za nejzino ukinuvawe. Mo`ebi vo onoj moment koga
op{testvenite stegi }e stanat posilni od individualnite slobodi do
stepen {to }e gi zagu{at, }e mo`e da se razmisluva za ukinuvawe na
odzemaweto ili ograni~uvaweto na slobodata. Razvojot na interakciite
me|u op{testvoto i poedinecot ne vodat me|utoa, vo toj pravec.
Zasega ne e na povidok ni razvojot na takva vrednost {to spored
svoeto zna~ewe bi ja preteknala univerzalnosta na ~ovekovite
slobodi. No duri i toga{ koga bi se pojavila takva vrednost ostanuva
sepak golema te{kotija okolu nejzinoto povrzuvawe so takva kazna vo
koja }e bidat vklopeni karakteristikite na kaznata li{uvawe od
sloboda, kade zasega edinstveno e prisutna mo`nosta za sproveduvawe
na resocijalizacijata. Nejzinata trajnost (vremenska dimenzija) koja
{to go obezbeduva prostorot na deluvawe vrz subjektot {to treba da
se menuva so istovremeno za~uvuvawe na su{tinata na kaznata
(retribucijata) e sigurno eklatantna protivre~nost, no i neophodna
dihotomnost. Sovremeniot eklekticizam vo oblasta na celite na
kaznata ne mo`e da ja nadmine taa protivre~nosta bez da zapadne vo
druga mnogu poopasna kontroverznost. Premnogu smeloto nudewe takvi
sredstva {to pokraj resocijalizacijata nema da ja sodr`at i
potrebnata retribucija ve}e se razmisluvawa od sferata na utopijata.
Za{to bilo koe sredstvo {to nema da go obezbeduva minimumot na
374)
"Ako sakame da go prevospitame delinkventot i od nego povtorno da sozdademe
sloboden ~len na op{testvoto, toga{ treba da se organizira takvo kazneno-popravno
vospituvawe koe {to }e go podgotvi za vakov `ivot i {to e mo`no pove}e }e mu se
pribli`i". Cornil, P, op. cit, str. 94.
375)
Vidi: Pinatel, J, Nauka o izvr{enju kazni i kriminalna sociologija, Izbor, Zagreb, 1963/3,
str. 303.
376)
Milutinovi}, M, Savremene tendencije u oblasti penolo{ke misli i prakse, Penologija,
Beograd, 1973/1, str. 12.
160

prisilen prekor ve}e ne e kazna tuku nagrada.
IV. PENITENCIJARNI SISTEMI
Istoriskiot razvoj na li{uvaweto od sloboda (zatvoraweto)
dovede do pojavata na pove}e penitencijarni sistemi, a so razvojot na
penologijata se nalo`i i potrebata za utvrduvawe na nivnite su{tinski
karakteristiki i nivnoto mesto i zna~ewe za razvojot na
sovremeniot na~in na izvr{uvaweto na kaznata zatvor. Me|utoa, kaj
teoreti~arite {to se zafatija so ovie problemi vedna{ se pojavia
opredeleni nesoglasuvawa i toa, pred sÒ, pri opredeluvawe na brojot
na tie sistemi. Toa se dol`i na faktot deka poedine~nite penitencijarni
sistemi ne se pojavile vo site zemji nitu pak vo isto vreme.
Od tie pri~ini najgolemiot broj avtori so pravo ja obrabotuvaat kako
sistem samo onaa praktika so koja be{e opfaten po{irok krug na
dr`avi i koja {to ima{e pozabele`itelen pridones za razvojot na
nau~nata misla vo izvr{uvaweto na kaznata li{uvawe od sloboda, a so
toa i za razvojot na penologijata voop{to. Toa be{e osnoven
kriterium i za prifa}eweto na podelbata {to se nudi vo ovoj trud.
Bitno e me|utoa, da se podvle~e deka za na{ava podelba ne be{e
zna~ajno dali se raboti za praktika {to se ostvaruvala kako oblik na
zatvorawe ili kako kazna li{uvawe od sloboda, nitu pak dali takvata
praktika bila i ne bila pravno oblikuvana. Nejzinoto ostvaravuwe vo
pogolem broj dr`avi i za podolg period na vreme za nas be{e
dominantna odrednica za{to uka`uvaat na vistinskata egzistencija
na eden ist oblik na op{testvena reakcija. Toj oblik na reakcija bez
ogled na svojata preventivna (zatvoraweto) ili punativna (kaznata
li{uvawe od sloboda) priroda so svojata primena nametnuva{e takvi
implikacii i problemi ~ie {to permanentno re{avawe }e dovede do
sovremenite sostobi vo ovaa oblast. Ili so drugi zborovi, poimot
penitencijaren sistem 377) ovde go podrazbirame kako oblik i na~in na
planska ili spontana organizacija na re`imot (organizacija na
prestojot i `ivotot) vo ustanovata zatvor bez ogled na motivite od
koi toa zatvorawe e izvr{eno. Pritoa elementite od koi se sozdava
sekoj sistem nastojuvavme da bidat strogo dosledni, odnosno postojano
da se povoruvaat za preku nivnoto razvojno zna~ewe da se najdat ne
samo sli~nostite tuku i razlikite {to eden od drug gi oddeluvaat.
Od tie pri~ini smetavme deka site penitencijarni sistemi
{to se protegaat do po~etokot na XX vek, odnosno do pojavata na
sovremeniot sistem na izvr{uvawe na kaznite li{uvawe od sloboda
mo`at da se svedat na slednive:
- Asociacionen sistem ili sistem na zaedni~ko zatvorawe,
- Keliski ili osameni~ki sistem {to se javuva niz dve
377)
"Pod sistem se podrazbira strukturalno i funkcionalno edinstvo na istovidni i
raznovidni elementi ili posebni faktori koi spored svoite opredeleni svojstva t.e.
kvaliteti, relacii, vrski i me|usebni vlijanija go pravat toa ednstvo" [e{i}, B. Osnovi
metodologije dru{tvenih nauka, Nau~na knjiga, Beograd, 1982, str. 35.
161

varijanti: filadelfiski i oburnski, i
- Progresiven sistem so negovite tri varijanti: makonokeviot
eksperiment, angliskiot i irskiot sistem.
Site ovie sistemi bea vo prv red rezultat na vladea~kite
koncepcii za celite na kaznata, a vo vremeto na nivnata pojava
dominira{e klasi~nata {kola so svojata filozofija na odmazdata.
Toa me|utoa, ne be{e pre~ka od sredinata na XIX vek da se javi
dvi`ewe so trend na postojano potisnuvawe na represijata. So
pojavata na onie {to mnogu po~esto i poargumentirano }e se zalagaat
za afirmirawe na prevospitnoto dejstvo na kaznata }e se javi i prviot
obid za napu{tawe na odmazdata (makonokieviot eksperiment) koj
tokmu zaradi svojata preterana smelost (radikalnost) i preuranetost
i }e ostane samo na nivo na interesen obid. No ve}e sledniot
poumeren ~ekor, so koj }e im se dade poadekvatno mesto ne samo na
preventivnite tuku i na retributivnite elementi na kaznata, }e se
sozdade mo`nost za posigurni dvi`ewa vo oblasta na izvr{uvaweto na
kaznata li{uvawe od sloboda. Od toj kompromis me|u retribucijata i
popravaweto }e izniknat angliskiot i irskiot progresiven sistem. I
pokraj nivnata izgradba vrz osnova na edna o~igledna kontroverznost:
odmazda (vo keliskata faza) i prevospituvawe (vo nivnite ostanati
fazi) so vtkajuvaweto na noviot element - prevospituvawe na
osudenite lica }e se otvorat novi procesi poradi koi i ovie
razgleduvawa dobivaat smisla i zna~ewe. Od ideite na onie {to
uporno se zalagaa za prevospituvaweto i konceptite za negovoto
prakti~no verificirawe, }e proizlezat sodr`ini i problemi {to
postapno }e se re{avaat no, duri so pojavata na pozitivisti~kata
krivi~no-pravna {kola }e dobijat svoja pocelosna, me|utoa, ne i
kone~na obrabotka. Vo toa nema da se odi pravoliniski, bez otpori i
svrtuvawa, pa duri i vra}awa kon staroto. No postojanite usilbi kon
individualizacijata na kaznata, pri {to pove}e se vodi smetka za
storitelot (osudenikot) i potrebata za negoviot tretman kako uslov
za menuvawe na li~nosta }e bidat takvi faktori {to }e vodat kon
prifa}awe na resocijalizacijata. A so sfa}aweto na
resocijalizacijata kako osnovna cel na kaznata li{uvawe od sloboda
}e se sozdade osnovata na moderniot penitencijaren sistem od XX vek.
1. ASOCIJACIONIOT SISTEM (SISTEM NA ZAEDNI^KO ZATVORAWE)
I POJAVATA NA PRVITE REFORMATORI
1. Asocijacioniot sistem pretstavuva na~in na zatvorawe
(li{uvawe od sloboda) vo adaptirani ili posebno izgradeni zandani i
prifatili{ta kade {to site zatvorenici se dr`at zaedno bez nikakvi
klasifikacioni razvrstuvawe. Vakvoto zatvorawe, {to naj~esto bilo
primenuvano od preventivni pri~ini (procesno-pravni, civilnopravni
i profilakti~ki) no, vo opredeleni slu~ai i sprema osudeni
lica, e osobeno karakteristi~no za periodot od sredinata na XVI do
krajot na XVIII vek. Zaedni~koto zatvorawe e vsu{nost takov sistem
{to se protega od pojavata na masovnite zatvorawa vo sredniot vek pa
162

se do pojavata na kaznata li{uvawe od sloboda. Poradi negovata
pravna nereguliranost vo vremeto koga li{uvaweto od sloboda sî
u{te ne bilo afirmirano kako kazna, golem e brojot na onie avtori
{to smetaat deka ovde ne se raboti za sistem, pa vo svoite podelbi ili
ednostavno go ispu{taat ili pak se zadr`uvaat vrz negovata analiza
so izri~no negirawe na negovata sistemska priroda 378) . Moe mislewe e
deka otsustvoto na negovata pravna zasnovanost ne mo`e da zna~i i
negacija na pove}evekovnata praktika na zatvoraweto vo koja {to
tokmu elementot na zaedni~koto `iveewe na zatvorenicite vo ovaa
realnost mu dava belezi {to i te kako mo`at da se voobli~at vo
sistem.
Vo zatvorite od ovoj period bea stavani skitnici, pita~i,
nevraboteni lica, napu{teni deca, asocijalni, du{evno bolni i drugi
lica {to pretstavuvale opredelena opasnost za toga{noto op{testvo.
Ne{to podocna pokraj niv bile smestuvani i osudeni lica i toa
najprvin onie za polesni, a naskoro i za pote{ki krivi~ni dela. Site
bile dr`ani zaedno vo edna ili nekolku prostorii od koi {to bil
so~inet zatvorot. Poradi otsustvoto na bilo kakov red vo
grupiraweto na zatvorenicite, za vremetraeweto na izre~enata merka
ili kazna vladeel op{t haos. No}ta i slobodnoto vreme {to se imalo
na pretek go minuvale zaedno ma`i i `eni, deca i starci,
pritvorenici i osudenici, zdravi i fizi~ki ili du{evno bolni lica,
obrazovani i nepismeni itn, itn. Istata sostojba se povtoruvala i za
vreme na zaedni~kata rabota koja {to povremeno se organizirala samo
vo novoizgradenite zatvori. Na zatvorenicite im bilo dozvoleno da
konzumiraat alkohol, da igraat komar ili na bilo koj drug na~in da se
zabavuvaat. Golem del na onie na koi im bilo do toa, vakvata mo`nost
{iroko ja koristele. Toa doveduvalo do razli~ni napnatosti,
karanici, uceni i tepa~ki {to do maksimum go naru{uvale mirot na
postalo`enite zatvorenici. Smestuva~kite uslovi bile od takva
priroda {to ne dozvoluvale nikakva mo`nost da se dojde do ~ist
vozduh i prirodna svetlost, a poradi ne~istotijata i otsustvoto na
uslovi za odr`uvawe na minimalna higiena vo zatvorite se {irele
zarazni bolesti koi ponekoga{ bile prenesuvani i nadvor od zatvorot
vrz slobodnite gra|ani. [ireweto na epidemii vo Anglija bile
poznati kako "crni sudski denovi". Poradi slabata ishrana
zatvorenicite bile prisileni na sekakvi otstapki. So ogled na toa
deka sami se izdr`uvale za sekoja usluga trebalo da im pla}aat na
~uvarite (za dobivawe podobra hrana, sve`a voda i sl.) pa ottamu se
slu~uvalo mnogumina i natamu da ostanat vo zatvorot za{to povtorno
se zadol`ile, sega kon svoite temni~ari. Na presudata se ~ekalo
378)
Za ispu{taweto na ovoj sistem mo`e da se najde izvesno oprevduvawe vo podelbite
od onie avtori {to isklu~ivo se ograni~uvaat vrz analizata na razvojot na sistemite
za izvr{uvawe na kaznite li{uvawe od sloboda. Toa go dozvoluva okolnosta na
sporadi~noto i isklu~itelno upatuvawe na osudenite lica vo vakot tip zatvori vo
nekoi zemji. No koga ve}e se zboruva za penitencijarni sistemi, a toa zna~i za site
oblici na zatvorawe proiznesuvawata od tipot "ovoj sistem vsu{nost ne e sistem"
nemaat nikakvo logi~no opravduvawe.
163

podolgo, a po sekoe zadocnuvawe na zborot na pravdata {ansite za
osloboduvawe stanuvale pomali. Dokolku rodninite i prijatelite ne
mo`ele da gi izvle~at so ispla}awe na nivnite dolgovi vo zatvorot se
ostanuvalo do smrtta poradi nekoja bolest ili iscrpenost.
Korupcijata bila redovna pojava me|u stra`arite koi {to gi ~uvale
parite na zatvorenicite. Tie ~esto nara~uvale hrana duri i za onie
{to odamna bile mrtvi, a potoa istata poskapo im ja prodavale na
ostanatite zatvorenici. Poznata bila i nivnata ne~uvstvitelnost,
brutalnost i sadizam vo postapuvaweto, kako i nivnite brojni poroci
so koi gi nadminuvale duri i najagresivnite osudenici.
Vakvata sostojba bila prisutna osobeno vo onie zatvori {to
bile samo prilagodeni za takva namena. Za toa vo Anglija naj~esto
bile upotrebuvani ogradnite yidovi na gradskite tvrdini. Tamu kade
{to tie yidini bile tro{ni ili pak se javuval nedostig od re{etki,
re{enie se nao|alo vo okovuvaweto vo prangi i sinxiri. ^estopati
sopstvenikot na zatvorot nemal nikakvi soznanija za redot i sostojbata
vo svojot zatvor. Seta rabota mu bila prepu{tena na lokalniot
~uvar (stra`ar) koj napolno samostojno re{aval za toa koj }e dobie
hrana, voda ili }e bide okovan vo zavisnost od dobienite pari od
zatvorenikot. Ne postoela bilo kakva inspekcija na zatvorite od
strana na nekoe oficijalno telo {to }e uka`uva na samovolijata i
nehumanite postapki na ~uvarite i }e gi spre~i vo nivnite ne~esni
raboti. Od tie pri~ini umiraweto vo zatvorite bilo sosema normalna
pojava, a za mnogu od zatvorenicite smrtta bila pomila od suroviot
zatvorski re`im. Ponekoga{ se slu~uvalo duri i toa pogolem broj
lu|e da umiraat vo zatvorite odo{to na gubili{tata kade {to se
izvr{uvala smrtnata kazna, za{to ~uvarite bile osobeno ve{ti i
nemilosrdni vo sproveduvaweto na torturata.
Situacijata vo ovoj pogled ne bila ni{to podobra i na tn.
brodovi-zatvori kade {to posledicite od zadni~koto zatvorawe i
strogiot re`im vrz svoj grb go po~uvstvuvale onie lica {to ~ekale na
deportacijata. Od druga strana vo novoizgradenite zatvori be{e
vovedena ne{to postroga disciplina me|utoa, i zaedni~ka osudeni~ka
rabota koja vo pogolem del gi anulira{e negativnite posledici na
ovoj sistem na zatvorawe. Vo ovie zatvori bea vidno podobreni i
smestuva~kite uslovi no i ovde tie sÒ u{te bea daleku od toa da
pretstavuvaat pristojno mesto za `iveewe.
Dokolku vo celost se ocenuvaat prednostite na sistemot na
zaedni~koto zatvorawe mo`e slobodno da se ka`e, deka so nego se
ovozmo`uvaa pomali tro{oci za izgradba i odr`uvawe na zatvorite
kako i polesna organizacija na osudeni~kata rabota onamu kade {to ja
ima{e. Negovite negativni strani bea daleku pogolemi. Zaradi
nepostoeweto na prevospitni tretmani ne doa|a{e predvid prevospituvaweto
na zatvorenicite. Rabotata be{e tretirana samo kako
mo`nost za iskoristuvawe na tu|iot trud, a vo najblag slu~aj kako
mo`nost za opredeleno anga`irawe zaradi odr`uvawe na redot vo
zatvorot. Vo po~etokot slabo se sogleduvalo deka lu{uvaweto od
164

sloboda samo po sebe e kazna 379) , pa ottamu i po~etnoto zatvorawe
nemalo za cel da se po~uvstvuva na toj na~in, tuku kako privremeno
re{enie do ostvaruvaweto na deportacijata ili drug vid kazna. Fakt e
me|utoa, deka svesnosta ili nesvesnosta na celite na opredeleno
sredstvo nema nikakva vrednost za samite zatvorenici, za{to tokmu
tie bile onie poedici {to bez ogled na bilo kakvo razlikuvawe na
celite i te kako ja ~uvstvuvaa te`inata i posledicite od zatvoraweto.
Vo tie ramki be{e osobeno negativno i vlijanieto na kriminalnata
zaraza. Me{aweto na kriminalcite od razli~en "kalibar" so
ostanatite zatvorenici vode{e kon usovr{uvawe na kriminalnata
tehnika i sozdavawe kriminalni zdru`enija {to vedna{ po izleguvaweto
na sloboda zapo~nuvaa so svoeto destruktivno deluvawe. Spored
svojata te`ina ni{to pomali ne bea ni onie posledici {to
proizleguva od nenormalnite smestuva~ki uslovi. Prenatrupanite
prostorii, neprovetrenosta i nedostigot na prirodna svetlina
predizvikuvaa te{ki bolesti {to ja desetkuvaa zatvorskata populacija.
2. Kon sredinata na XIX vek, vo vremeto na silniot podem na
krivi~nopravnata nauka opredeleni intelektualci imale mo`nost da
se zapoznaat, a nekoi od niv i da gi po~uvstvuvaat posledicite od
nedostigot na elementarni prostorni, higienski i zdravstveni uslovi
vo toga{nite zatvori. Nivnite opservacii po~naa da se obelodenuvaat
pred o~ite na dotoga{ neinformiranata javnost i da bidat sledeni so
ostri kritiki, protesti i zalo`bi za menuvawe na krajno nepovolnite
sostojbi vo oddelni zatvori. Me|utoa, duri so pojavata na Xon Hauard
(Johan Howard) i Xeremi Bentam (Jeremy Bentham) ovie parcijal ni
barawa }e se pretvorat vo silno dvi`ewe {to }e dobie po{iroko
zna~ewe vo nasoka kon celosna reforma na penitencijarniot sistem.
Nivnite idei }e bidat brzo prifateni i dopolnuvani od poedini
entuzijasti i vo drugi zemji so {to }e se otvori eden humanisti~ki
proces na tn. prva zatvorska reforma.
Za Xon Hauard se veli deka celiot svoj `ivot mu go posvetil
na reformata na zatvorite i deka pretstavuva najzna~ajnata li~nost
na ova dvi`ewe. Toj najprvin gi posetil zatvorite vo Anglija i vrz
osnova na svoite sogleduvawa go napi{al deloto "Sostojbata na
zatvorite vo Anglija i Vels" (1777). Vo 1784 godina ova svoe pro~ueno
delo Hauard go dopolnil i so drugi zabele{ki {to vo me|uvreme gi
napravil vo zatvorite na evropskite zemji. Ne~istotijata, nemoralot,
prenatrupanosta i telesnite i du{evnite bolesti {to gi na{ol vo
tie zatvori u{te pove}e ja zacvrstija negovata odluka od pra{aweto
na reformata na zatvorite da napravi `ivotno delo 380) . Iako u{te
pred negovata pojava imalo poedinci {to ja sogleduvale lo{ata
sostojba na zatvorite, zaslugata na Hauard e ogromna, za{to negovite
predlozi imale najgolemo vlijanie za promenite {to }e sleduvaat vo
XIX vek. Toj prv uka`a deka najprvin treba da se reguliraat pravata i
379)
Eliot, M. op. cit, str. 409.
380)
Ibid, str. 410.
165

dol`nostite na ~uvarite i da se zadovolat nivnite potrebi za
izbegnuvawe na potkupot. Vo ovaa smisla bara{e zatvorenicite da ne
se sudat zaradi neisplateni dolgovi kon ~uvarite na koi treba da im
se obezbedi dr`avna plata. Toj isto taka se zalaga{e za izvesna
klasifikacija na zatvorenicite spored kriteriumite: pol, vozrast i
te`ina na storeniot prestap. Insistira{e i za voveduvawe lekarska
nega, zabrana na konzumirawe alkohol, podobruvawe na ishranata i
dodeluvawe na prigodna i ednoobrazna obleka zaradi odr`uvawe na
higienata i spre~uvawe na begstvata na zatvorenicite. Ja zastapuva{e
i idejata za no}no osamuvawe vo kelii kako prikladno sredstvo za
odbegnuvawe na zatvorskite tenzii. Se zalaga{e za voveduvawe moralno
vospituvawe pri koe glavnata uloga treba da ja ima verata, no i
rabotnoto anga`irawe na zatvorenicite. Za spre~uvawe na zatvorskite
neredi predlaga{e postroga disciplina no samo pod uslov
predhodno da e obezbeden dovolno stru~en kadar {to }e ja ostvaruva
bez zloupotrebi i na razli~en na~in sprema pritvorenicite i
osudenicite. Zna~aen e i negoviot interes za izgledot na zatvorite.
Vo taa smisla predlaga{e novi zatvori {to }e bidat podignati na
zdravi mesta, vo blizina na teku{ta voda, so visoki ogradeni yidovi
{to }e popre~uvaat sekakvo begstvo no, i so dovolen vnatre{en
prostor vo koj bi se uredile stazi za pro{etka na zatvorenicite.
Nakratko, Hauard se zalaga{e za ~ove~ko postapuvawe so zatvorenicite
bez diskriminacija sprema ma`ite ili `enite {to }e ovozmo`i
nivno izleguvawe so istite fizi~ki i du{evni sposobnosti so koi
raspolagale pred doa|aweto vo zatvorot 381) .
I pokraj site priznanija {to mu bile davani na Hauard
negovite idei sepak ne ostvarile skoro nikakov efekt vo penitencijarnata
praktika na XVIII vek. Glavnata pri~ina za toa se nao|a vo
nezainteresiranosta na toga{nata vlast za bilo kakvi zatvorski
reformi. Pod negovo silno vlijanie sepak e izdejstvuvano donesuvaweto
na dva zakoni od strana na angliskiot parlament. So edniot se
garantira{e deka po istekot na kaznata zatvorenikot mora da se
oslobodi bez ogled na dopolnitelnite zadol`uvawa storeni kon ~uvarite.
Vo drugiot zakon be{e dadena preporaka zatvorskite prostorii
zadol`itelno da se varosuvaat (edna{ vo tekot na godinata) zaradi
spre~uvawe na zarazni bolesti. Me|utoa, i dvata zakoni ne naidoa na
nikakva primena. Ne{to podocna dve vlijatelni li~nosti vo ideite
na Hauard }e najdat mo`en odgovor za nastanatite te{kotii so
prekinot na deportacijata vo Anglija. Toa be{e {ansa za osnovawe
barem na eden angliski nacionalen zatvor vo koj bi se prestojuvalo vo
kelii so vr{ewe te{ka fizi~ka rabota. Po predlogot na Viliem Idn
(William Eden) i Viliem Blekston (William Blackston) i ovie idei se
pretvorija vo zakon. Vo nego niz ~etiri to~ki bea posebno naglaseni
ideite na Hauard: sistematska inspekcija, adekvatni sanitarni
uslovi, bezbednost na zatvorite i osloboduvawe od zatvorskite
381)
Vidi: Howard, D.L.
166

dolgovi 382) . No poradi odolgovle~uvaweto so izgradbata na ovoj zatvor
Hauard }e dade ostavka od komisijata nadle`na za negovoto podigawe.
Od tie pri~ini ovoj zatvor }e bide osnovan duri vo 1821 godina
(Millbank) i toa pod silno vlijanie na ideite {to vo vrska so toa gi
ponudi Bantam.
Xeremi Bantam (1748-1831) e vtorata markantna reformatorska
li~nost koja se pojavi vo ekot na angliskata praktika na
deportacija vo Avstralija. Me|u negovite pozna~ajni predlozi posebno
se istaknuva onoj za panopti~kiot izgled na zatvorskata arhitektura,
model spored koj keliite treba da bidat rasporedeni vo krug i
nadgleduvani od edno centralno mesto (staklena stra`arnica). Toj
presmetal deka smestuvaweto vo eden takov zatvor so kelii kade se
vr{i korisna rabota bi bilo za 25% poevitino od ona na brodovitezatvori
i deportiraweto vo koloniite. Se zalagal i za toa na zatvorenicite
da im se dava neograni~eno koli~estvo hrana, za humano
postapuvawe so niv kako i redovno snabduvawe so obleka, obezbeduvawe
kreveti, postelnina, ogrev, prirodna svetlina i zabrana na
alkohol. Ponatamu smetal deka na zatvorenicite treba da im se
ovozmo`i izvesno grupirawe (klasifikacija), da im se dava izvesen
nadomest za izvr{enata rabota, a go posakuval i toa zatvorite da se
pretvorat vo "u~ili{ta" so {to bi se ovozmo`ilo korisno vklu~uvawe
na zatvorenicite vo normalniot `ivot. Vo taa smila predlagal i
vrabotuvawe na zatvorenicite po izdr`anta kazna vo posebni rabotilnici
{to bi se gradele vo neposredna blizina na zatvorite. Bil i za
voveduvawe na eden vid penzisko osiguruvawe {to bi se ostvarilo po
pat na izdvojuvawe na sredstva od redovnata zarabotuva~ka vo tie
rabotilnici. Angliskata vlada me|utoa, sÒ u{te ne bila ubedena vo
vrednosta na vakvite optimisti~ki idei nitu imala spremnost da
pristapi kon izgradba na zatvor {to skapo }e ja ~ini i }e mora da
izdvojuva sredstva za izdr{ka na sekoj osudenik.
Vo toa vreme uslovite vo angliskite zatvori i natamu bile
lo{i. Vo niv dominirale zatvorenici-dol`nici ~ie nezadovolstvo od
vkupnata sostojba i odnosi doveduvalo do ~esti buntovi prosledeni so
te{ki posledici. Vo eden moment na revolt tie go zapalile
Londonskiot zatvor Wugat (Newgate). Ovoj zatvor podocna povtorno
bil izgraden no o~ajnite uslovi ostanale negovo glavno obele`je,
osobeno vo negoviot `enski oddel. Toa e vreme koga se pojavi u{te
eden golem humanist i reformator - Gospo|a Elizabet Frej (Elizabeth
Fry). Vo `enskiot oddel na spoeniot zatvor `enite zaedno so decata
{to tuka im se ra|ale `iveele vo krajno bedni uslovi. Prostoriite
bile ne~isti, neprovetreni, vla`ni i studeni. Gledaj}i gi ovie
nesre}ni `eni Elizabet Frej }e pokrene akcija za sobirawe pomo{ vo
obleka i hrana kako i za celosna izmena na `ivotot na pregladnetite
`eni koi {to ovde spiele na limeni podovi.
Pokraj Elizabet Frej u{te edna `ena po`rtvuvano }e raboti
vrz podobruvawe na uslovite na `ivot na zatvorenicite. Toa e Sara
382)
Ibid, str. 15
167

Martin (Sarah Martin) za koja malku se znae, iako od svojata
devetnaeseta godina pa se do smrtta, ñ se posvetila na pomagawe na
zatvorenicite. Taa bila siroma{na {iva~ka koja otkako nasledila
pogolema suma pari skoro vo celost gi potro{ila za ovaa namena 383) .
Sostojbata na zatvorite od toa vreme ne bila ni{to podobra i
vo ostanatite evropski zemji. Ottamu i vo niv e prisutno deluvaweto
na brojni reformatori koi so pogolem ili pomal uspeh pridonesuvale
za menuvawe na zatvorskite sostojbi. Me|u niv vo penolo{kata
literatura po~esto se spomnuvaat Vagnic (Wagnitz) od Germanija,
Mirabo (Mirabo) od Francija, Dikpetio (E. Dicpetiaux) od Belgija itn.
itn.
Za `al op{testveno politi~kite priliki vo koi se razvivaa
novite idei ne im odea na raka na vistinskite promeni. Prvite
zatvorski reformi vo po~etokot dovedoa samo do minimalni podobruvawa
na `ivotot na preventivo zadr`uvanite i osudenite lica, no ne i
do takvi zafati {to }e zna~at nekoja korenita transformacija na
zatvorskite uslovi i negoviot re`im. Naprednite idei na
reformatorite od ovoj period ne bea sepak zaludni. Iako zabaveno
nivnoto dejstvo }e dojde do izraz vo po~etokot na XIX vek so
prifa}aweto na keliskiot penitencijaren sistem.
2. KELISKI (OSAMENI^KI) SISTEM
a) Filadelfiski, pensilvanski ili belgiski osameni~ki sistem
Filadelfiskiot sistem na izvr{uvawe na kaznata li{uvawe
od sloboda e voveden kako reakcija na asocijacioniot sistem. Toa e
sistem {to zapo~na da se ostvaruva so pu{taweto vo upotreba na
prviot zatvor od keliski tip vo 1792 godina. Stanuva zbor za zatvorot
Valnut strit (Walnut Streat) izgraden vo gradot Filadelfija (dr`ava
Pensilvanija) vo 1790 godina. Nakoro vo predgradieto na Filadelfija
e izgraden u{te eden zatvor od vakov tip - poznatiot ^eri Hil
(Eastern Penitentiary on Cherry Hill) od 1828 godina, a po nego i mnogu
drugi vo ostanatite amerikanski dr`avi 384) . Spored nivniot primer }e
bide izgraden i prviot takov zatvor vo Belgija (1835) so {to ovoj
penitencijaren sistem e prenesen vo Evropa 385) . Prostorot na pojavata
383)
Ibid, str. 38
384)
Vidi: ibid, str. 60-61.
385)
Za voveduvaweto na belgiskiot sistem najzaslu`en e Dikpetio (E. Dicpteaux) koj
vrz sebe ja po~uvstvuval ma~ninata od promiskuitetot na zaedni~koto izdr`uvawe na
kaznata. Toj bil osuden na edna godina zatvor zaradi edna statija objavena vo nekoj
angliski vesnik, iako bil eden od aktivnite borci za belgiskata nezavsnost od
Holandija. Po izleguvaweto od zatvorot Dikpetio bil imenuvan za generalen
inspektor na belgiskite zatvori. Vrz osnova na sopstvenoto iskustvo i prou~uvaweto
na prednostite od primenata na keliskiot sistem vo Pensilvanija, toj uspeal da
isforsira identi~en sistem i vo Belgija. Vidi: Cornil, P, Kazna tamnice, Izbor, Zagreb,
1956/1, str. 87.
168

na ovie zatvori }e go opredeli i nazivot na ovoj sistem kako
filadelfiski, pensilvanski ili belgiski.
Vo prviot zatvor na ulicata Valnut sekoja kelija imala dve
vrati {to se zatvarale so `elezni bravi. Vo niv postoel mal prozorec
obezbeden so dva reda `elezni {ipki i bil postaven daleku od
dofatot na zatvorenicite taka {to niz nego ne mo`ela da se vidi ni
zemjata ni neboto. Zatvorenicite nemale pravo na klupa, masa, krevet
ili bilo kakov drug inventar, osven na osnoven pribor za vr{ewe na
fiziolo{ki potrebi. Me|u niv ne postoele nikakvi kontakti, a
vrskata so stra`ata se ostvaruvala samo edna{ dnevno. Nabrzo be{e
sogledan u`asot predizvikan od smestuva~kite i drugite uslovi vo
ovoj zatvor koi {to so primaweto novi osudenici stanale u{te
polo{i. Polo`bata na osudenicite bila mnogu te{ka i vo zatvorot
^eri Hil. Zatvorenicite i ovde ne smeele me|usebno da komuniciraat
pa duri ni da se poglednat. Za taa cel posebnite dvor~iwa {to na
zapadniot del gi ima{e sekoja kelija, a koi slu`ele za edno~asovna
fizi~ka rekreacija, bile pregradeni so visoki kameni yidovi. Isto
taka za vreme na verskite obredi (misi) {to bile zadol`itelni za
site osudenici se otvrala samo edna vrata od keliite (no ne i onaa
vnatre{nata so re{etki), a sredinata na hodnikot se prekriva{e so
zavesa. Na toj na~in osudenicite ne mo`ele da gi vidat onie od
sprotivniot red na kelii, nitu pak sve{tenikot koj isto taka
zasolnat stoel na po~etokot na hodnikot. Vo ovoj zatvor, predaden vo
upoteba 1829 godina, osudenite lica poseduvale samo po edna biblija,
no vo svoite }elii mo`ele i da rabotat i toa naj~esto na izrabotka na
~evli. Osudeni~kata rabota me|utoa, ne bila pravilo tuku
isklu~itelna privilegija 386) .
Od ovoj kratok opis na prvite zatvori {to vedna{ bile
kopirani od drugite amerikanski dr`avi mo`at da se nasetat i
osnovnite karakteristiki na filadelfiskiot sistem. Su{tinata e vo
toa {to osudenite lica bile dr`ani vo zasebni kelii dewe i no}e,
odvoeni eden od drug za vreme na celiot tek na izdr`uvaweto na
kaznata. Takvoto osamuvawe be{e opredeleno od dve celi: 1. da se
spre~i me|usebnoto {tetno vlijanie me|u zatvorenicite i 2. na sekoj
osudenik da mu se ovozmo`i vo mirot na samotijata da odeva (strada) za
storenoto zlo i so razmisluvawe i kaewe da dojde do sopstven moralen
(religiozen) preporod. Vtorata cel na izvr{uvaweto na kaznata
li{uvawe od sloboda proizleze od ideite na Kvekerite koi, kako
dominantna religiozna sekta vo Pensilvanija sî, vsu{nost, i najzaslu-
`nite za voveduvaweto na ovoj sistem. Vo nivnoto identifikuvawe na
zatvorenicite so verski isposnici i keliite kako nivni
ispovedilnici stoe{e logikata, deka onie {to zgre{ile mo`at
najlesno da go is~istat grevot ako so ~itawe na religiozna literatura
se navedat kon razmisluvawe za sebe i za svoeto delo. Zatvorenikot
treba{e da ja sogleda svojata te{ka polo`ba vo koja do{ol poradi
386)
Vidi: Howard, D.L. op. cit, str. 61-62, Barnes and Teeters N, K, Horizonte in Kriminology,
Printice-Hall, Ink, New York, 1953, str. 520 i Eliot, M, op. cit, str. 489-490.
169

storenoto zlo za da mo`e da izrazi dlaboko pokajuvawe so postojani
molitvi do boga zaradi oprostuvawe i pro~istuvawe na du{ata. Na
ovoj na~in sistemov dobi religiozen karakter. Pokraj toa zna~ajno e
da se istakne deka spored sfa}aweto na Kvekerite preobrazuvaweto e
mo`no i kaj najokoravenite zlostornici, no deka pokraj religioznoto
vospituvawe za toa e potrebno i vr{ewe naporna osudeni~ka rabota.
Me|utoa, zatvorskata uprava vo po~etokot ne ja dozvoluvala rabotata,
za{to smetala deka taa ima zabaven karakter {to mo`e da gi odvle~e
zatvorenicite od razmisluvawe za deloto i nivnoto kaewe.
Spored ovaa najstroga varijanta na keliskiot sistem, od samiot
po~etok na izdr`uvaweto na kaznata pa se do izleguvaweto na sloboda,
osudenoto lice mora{e neprekinato da prestojuva vo kelijata bez
ogled na dol`inata na kaznata. Prisilnata osamenost i, po pravilo,
otsustvoto na raboten anga`man doveduvaa do brojni problemi so {to
se poka`aa slabostite na ovoj sistem. Vrz niv se nadovrzaa i ostrite
kritiki me|u koi se najzna~ajni slednive:
- Najnapred so pravo se istakna deka ovoj sistem mnogu {tetno
vlijae vrz psiholo{koto zdravje na osudenicite. Strogoto osamuvawe
doveduva{e do mentalno nazaduvawe na li~nosta za{to e vo sprotivnost
so osnovnite potrebi na ~ovekot za zaedni~ki (op{testven)
`ivot. Otsustvoto na bilo kakvo priviknuvawe na op{testveni komunikacii
doveduva{e do brojni du{evni zaboluvawa i samoubistva kaj
zatvorenicite.
- Filadelfiskiot sistem se poka`a neuspe{en i vo pogled na
organizacijata na osudeni~kiot trud, a toa pretstavuva{e otsustvo na
u{te eden faktor za osposobuvawe na licata za idniot `ivot na
sloboda. Vo tie uslovi, duri i onamu kade {to be{e vovedena, rabotata
nema{e uloga na prevospitno sredstvo. Nejzinoto celosno otsustvo
be{e glavnata pri~ina za fizi~koto propa|awe na osudenicite.
- Osameni~kiot sistem se poka`a neadekvaten i od ekonomski
aspekt. Praveweto zgradi so stotici kelii vo uslovi na postojan
porast na kriminalitetot i otsustvoto na sakanite efekti od toa,
pretstavuva{e neracionalen i premnogu golem izdatok. Od druga
strana poradi nerentabilnosta na osudeni~kiot trud doa|a{e vo
pra{awe i samata izdr{ka na zatvorenicite.
- Strogoto osudeni~ko osamuvawe be{e vo sprotivnost i so
na~eloto na pravi~nost pri izvr{uvaweto na kaznata. Nejzinoto
neadekvatno deluvawe vrz zatvorenicite se sostoe{e vo toa {to
poedincite so povisoko intelektualno nivo i postabilna emocionalna
struktura mnogu polesno go podnesuvaa rigoroznoto osamuvawe, za
razlika od onie so poslabi individualni psihi~ki karakteristiki.
Negovata nepravednost se gleda{e i vo toa {to celosnata izolacija
moraa podednakvo da ja trpat osudenicite na dolgi kako i onie na
kratki kazni li{uvawe od sloboda.
- Na krajot treba da se istakne i toa, deka iako nastana kako
reakcija na predhodniot sistem na zaedni~ko zatvorawe, ne dovede do
nikakvi promeni vrz planot na humanizacijata na celite na op{testvenata
rekacija. Inspiriran od ideite na klasi~nata {kola vo ovoj
sistem dominira{e represivnata funkcija na kaznata li{uvawe od
170

sloboda so site nejzini negativni konsekvencii.
Pod vlijanie na golem del od spomnatite kritiki me|u koi
najgolemo zna~ewe dobiva sfa}aweto na odmazdata i zastra{uvaweto
kako celi na kaznata }e zapo~ne postepeno ubla`uvawe na nekoi
elementi od ovoj sistem. Toa i }e se po~uvstvuva vo nekoi od novite
zatvori, kako na primer, vo Anglija (Millbank, 1821 i Pentonville, 1842),
vo Germanija (Moabit, 1849), Francija (1845), Risija (1879), Holandija,
Italija itn. Glavnoto ubla`uvawe se sostoe{e vo ovozmo`uvaweto na
osudeni~ka rabota koja {to me|utoa, i natamu se vr{e{e so
isklu~uvawe na sekakvi me|usebni kontakti. Taa i ovde nema{e nitu
op{testveno korisen, ni preventiven karakter. Vo uslovi na celosna
fizi~ka i duhovna izolacija taa, vsu{nost, i ne mo`e{e vistinski da
se organizira, no i pokraj toa za osudenite lica ima{e golema
vrednost, pred sÒ, kako sredstvo za razbivawe na zatvorskata
monotonija. Te{kotiite na osameni~kiot `ivot vo golem del }e bidat
namaleni i so voveduvaweto na redovnite poseti od strana na
zatvorskata administracija, kako i od lekar, sve{tenik i pripadnici
na razni dru{tva za pomo{ na zatvorenicite. Vo nekoi zemji se otide
i dotamu {to se pristapi kon kombinirawe na ovoj so sistemot na
zaedni~kiot zatvor. Takov be{e na primer slu~ajot so Anglija so
izgradbata na zatvorite Milbank 387) i Pentonvil 388) . Pentonvil stana
387)
Prviot nacionalen zatvor Milbank bil kone~no dovr{en vo 1821 godina so
kapacitet od 1.000 zatvorenici. Vo toa vreme bil najskapa gradba vo zemjata, a pri
negovoto podigawe bile najmnogu koristeni arhitektonskite re{enija {to gi
predlagal Bentam. Zatvorot bil izgraden vo vid na {estokraka yvezda, so mnogubrojni
hodnici, vlezovi i vrati. Eden ~uvar iako dolgo bil vraboten vo nego nikoga{ ne
mo`el da se snajde taka {to ~esto so kreda gi odbele`uval yidovite za da mo`e da se
vrati onamu od kade {to do{ol. Ovoj zatvor e vistinska sprotivnost na sovremenite
zatvori. Vo nego najprvin bile smesteni `eni, a bidej}i ovozmo`uval celosna
izolacija duri podocna stanal me{ovit zatvor. Tuka za prv pat vo Anglija se
organiziral formalen sistem na ~ie ~elo stoel upravitel, a bila vospostavena i
zdravstvena slu`ba i drug personal. Polovinata od kaznata se izdr`uvala vo kelii, a
ostanatiot del vo grupi. Vo tekot na dvata stadiumi osudenite lica rabotele na
manufakturni raboti: {iewe, ~evlarstvo i drugo. Poradi toa {to alatot za rabota se
zloupotrebuval za napad i odbrana sprema personalot ili vo me|usebni presmetki na
osudenite lica nekoi od praktikuvanite zanaeti se ukinale, taka {to ostanala samo
tkaja~nicata. Me|utoa so rabotata ne se uspea. Bezuspe{ni ostanale i drugite
parcijalni idei za voveduvawe nekakov tretman, bidej}i site nade`i se polagaa vo
samata zgrada kako takava, vo uslovi koga brojni protivnici nastojuvaa da go
prika`at zatvorot kako neuspe{en eksperiment za koj se potro{eni ogromni
sredstva. Vo zatvorot }e se pojavi i epidemija od koja golem broj osudenici }e go
zagubat `ivotot. Se konstatiralo deka pri~inite za taa epidemija bile otsastvoto na
~ist vozduh i svetlost. Zatoa se prepora~a da se osvetlat keliite so sve}i i da im se
dozvoli na zatvorenicite samoobrazuvawe. Se pristapi i kon nivna klasifikacija na
mladi, prvoprestapnici i osudenici {to so svoeto odnesuvawe davaat nade` za
rehabilitacija. Vidi: Howard, D.L, op. cit, str. 19-22.
388)
Pentonvil bil prviot zatvor so keliski sistem na izdr`uvawe na kaznata sli~en
na onoj primenuvan vo ^eri Hil. [est godini po nego bile izgradeni u{te 44 zatvori
na istiot princip a vo niv bile smesteni 11.000 zatvorenici. So nekolku isklu~oci
171

primer i za izgradbata na slednite zatvori vo Anglija. Vo nego
vladee{e re`im na celosno osamuvawe, no za razlika od filadelfiskiot
sistem toa osamuvawe trae{e samo 18 meseci, a podocna i
pomalku. Od ovoj zatvor osudenicite bile i natamu ispra}ani vo
avstraliskite zatvorski kolonii. Po ugledot na Pentonvil i vo
drugite evropski zemji }e zapo~ne praktikata na razli~no traewe na
osamuvaweto. Kaj kratkite kazni li{uvawe od sloboda osamuvaweto
trae{e za celoto vreme na nivnoto zadr`uvawe, a kaj dolgite kazni
toa osamuvawe poleka se pretvara{e samo vo eden po~eten stadium so
podolgo ili pokratko traewe. Vo ovoj pogled be{e iskli~ok Belgija
kade {to strogiot osameni~ki sistem se praktikuva{e za vreme na
celiot tek na izdr`uvawe na kaznata. Do opredeleni ubla`uvawa vo
belgiskiot sistem }e dojde duri vo periodot me|u dvete svetski vojni
ili poto~no od 1919 godina.
Sovremenite ubla`uvawa na ovoj sistem vo golem del pretstavuvaat
obid za negovo uporno odr`uvawe. Vo toa se gleda i namerata na
postojano istaknuvawe na negovite malubrojni prednosti i nivnata
podr{ka na me|unarodnite penitencijarni kongresi 389) . Se poa|a{e od
argumentite deka so izolacija na osudenite lica se spre~uva
kriminalnata infekcija, begstvata i buntovite vo kaznenite zavodi i
drugite negativni iskustva od zadni~koto zatvorawe. Pokraj ovie
nesomneni prednosti na filadlfiskiot sistem mora da mu se priznae
i pohumaniot odnos vo postapuvaweto so osudenicite. Negova zna~ajna
prednost vo odnos na predhodniot e vo toa {to se raboti za prv pravno
skoro site zatvori vo Britanija datiraat od ovoj period i ako bile izgradeni vrz ovoj
princip nekoi od niv u{te od samiot po~etok ne go primenuvale osamuvaweto.
Pri~inata za toa e pojavata na progresivniot sistem.
Zatvorot Pentonvil raspolagal so 520 kelii koi za razlika od amerikanskite bile
dobro uredeni, opremeni duri i so kupatilo. Na zatvorenicite im se ovozmo`uvala
lesna rabota {to slu`ela za zabava i razbivawe na monotonijata. Na onie koi sakale
da se molat im bilo dozvolen pristap vo zatvorskata kapela, a za onie koi sakale da
se obrazuvaat vo zatvorot bilo obezbedeno u~ili{te. Me|utoa i pokraj pogolemiot
luksuz retki bile zatvorenicite {to sakale da prestojuvaat vo ovoj zatvor.
Zabranata na me|usebno kontaktirawe vodela kon toa mnogumina da go mrazat
zatvorot pove}e od smrtta. Obidite da se komunicira bile strogo kaznuvani za da
mo`at zatvorenicite da se odr`at mirni i tivki a, so toa se smetalo deka se e
postignato. Howard na ova go sprotivstavuva faktot deka postojat i ludnici kade {to
bolnite se mirni i tivki dodeka se vo luda~ki ko{uli {to ne zna~i deka }e ostanat
takvi i koga }e se oslobodat od niv. Spored nego ona {to e luda~kata ko{ula za
ludiot, toa e kelijata za zatvorenikot. Toa go pravi miren, no pra{awe e dali go
pravi i podobar ~ovek. Na op{testvoto mu trebaat bistri lu|e a, ne takvi {to koga
}e izlezat od "luda~kite ko{uli" }e bidat bezli~ni, melanholi~ni i nesposobni da
se gri`at za sebe. Toa go potvrduva i primerot na otpu{tenite zatvorenici {to po
nekolku meseci na sloboda stanuvale poluidioti. Me|utoa i pokraj site prigovori i
paralelnoto voveduvawe na progresivniot sistem, keliskiot sistem vo Anglija }e se
odr`i se do vtorata polovina na XIX vek. Navedeno spored Howard, D, L, op. cit, str. 63-
68.
389)
Ovoj sistem be{e prepora~an na me|unarodnite kongresi odr`ani vo Frankfurt
1846 i Brisel 1867 godina.
172

eguliran sistem. Normiraweto na na~inot na izvr{uvaweto na
kaznata li{uvawe od sloboda go onevozmo`i samovolieto i istovremeno
stana osnova za voobli~uvawe i dogradba na ona {to vo
penitencijarnata oblast dotoga{ be{e samo predlagano. Site ovie
prednosti me|utoa, ne bea dovolni da se ostvari i ona glavnoto -
popravawe na zlostornicite i namaluvawe na kriminalitetot. Vo ovoj
pogled se poka`aa site slabosti koi doveduvaa do sprotivni efekti.
Zatoa mora{e da se prekine i so primenata na ovoj sistem koj za `al,
trae{e re~isi sto godini. Ottamu zemjata {to go vovede }e bide me|u
prvite i {to }e go ukine vo 1913 godina. Sistemot }e bide ukinat vo
Francija vo 1939, a vo Belgija toa }e bide kone~no storeno so zakonski
akt duri po Vtorata svetska vojna.
Kelijata kako takva me|utoa, nema da is~ezne od penitencijarnata
oblast. So opredelena uloga taa i denes e zadr`ana vo istra`nite
zatvori, a kako merka na osamuvawe i vo drugite zatvori toga{ koga
e storen opredelen disciplinski prestap. Pri izvr{uvaweto na
kaznata li{uvawe od sloboda taa ~esto se primenuva za smestuvawe
preku no}ta kako prikladno sredstvo za spre~uvawe na zloupotrebite
i promiskuitetot vo zaedni~kite kazneni zavodi. So toa na zatvorenicite
im se pru`a mo`nost da se najdat sebesi barem za opredelen
period od svojot kazneni~ki `ivot 390) . Vo opredeleni zemji kelijata
pretstavuva edna od fazite na progresivniot sistem na izvr{uvaweto
(Brazilija, Argentina, Francija, Turcija 391) a, vo nekoi zatvori na
porazvienite zemji, kako na primer, [vedska, Danska, [panija, SAD i
sl. kelijata duri se pretvori vo neprikosnoveno kat~e kade {to vo
celosen komfor mo`e da se provede no}ta i slobodnoto vreme.
b) Oburnski osameni~ki sistem
Vo penolo{kata literatura naj~esto se istaknuva deka pojavata
na oburnskiot sistem se dol`i na usilbite za otstranuvawe na
posledicite od primenata na filadelfiskiot strog ili ~ist
osameni~ki sistem. Opredeleni okolnosti me|utoa, uka`uvaat deka
eliminiraweto na slabostite od celosnoto osudeni~no osamuvawe e
ovde samo eh posto facto rezonirawe. Glavnata pri~ina za javuvawe na
ovoj prehodno neosmislen eksperiment e sepak edna epizoda vrzana za
izgradbata na zatvorot vo Oburn (Auburn) vo dr`avata Wujork. Imeno
vo 1816 godina vo ovoj grad treba{e da se podigne zatvor sli~en na
onoj vo Filadelfija. No, vo `elbata da se dojde do opredeleni
za{tedi bea izgradeni pretesni kelii. So cel da se ispravi napravenata
gre{ka upravata na zatvorot izdejstvuvala dogradba na posebni
prostorii vo koi }e bide izvodliva opredelena aktivnost, odnosno
osudeni~ka rabota. Na toj na~in, vo po~etokot sosema slu~ajno so
dovr{uvaweto na ovoj zatvor vo 1823 godina }e zapo~ne da funkcio-
390)
Cornil, P. op. cit, str. 88.
391)
Milutinovi}, M. Penologija, str. 55.
173

nira eden poinakov, modificiran oblik na osameni~ki re`im 392) .
Negovoto prifa}awe i vo nekoi drugi amerikanski dri`avi i delum
vo Evropa }e go voobli~at vo nov ubla`en keliski sistem 393) .
Spored ovaa varijanta na keliskiot sistem smestuvaweto na
osudenite lica vo kelii se ostvaruvalo samo no}e, a vo tekot na denot
tie odele na zaedni~ka rabota {to se vr{ela so prisilno mol~ewe 394) .
Poradi strogata zabrana na me|usebnite razgovori so {to se
spre~uvale razni spogoduvawa i {tetni vlijanija me|u zatvorenicite
ovaa varijatna se narekuva i "sistem na mol~ewe". So negovata
primena na izvesen na~in }e se ubla`at posledicite od celosnata
izolacija na osudenicite, no zabranata na sekakov razgovor i strogite
kazni za prekr{itelite na taa zabrana ne bea sledeni i so vidni
podobruvawa na lo{ite sostojbi vo kaznenite zavodi koi, kako {to
veli eden avtor, nalikuvaa na kafezi za opasni divi `ivotni 395) .
Naprotiv, poradi tie zabrani, lo{ite zatvorski uslovi, raznovidnite
i ~esti zloupotrebi, vospostavuvaweto na poseben re`im na oblekuvawe
(prugasta obleka), |uliwa i sinxiri, bri~ewe na glavite,
numerirawe, strogata disciplina i sl., doa|a{e do u{te posilno
fizi~ko i du{evno propa|awe na zatvorenicite. Pri izvr{uvaweto
na kaznata li~nosta voop{to ne be{e zemana vo vid nitu za toa
postoele bilo kakvi uslovi. Site zatvorenici bea samo zatvorski
broevi, napolno ednakvi i obespraveni 396) . Poradi nepostoeweto
prevospiten tretman ne postoe{e individualizacija vo izvr{uvaweto
na kaznata, a soodvetno na toa ni potreba za klasifikacija na
osudenite lica.
Za razlika od predhodniot, oburnskiot sistem na izdr`uvawe
na kaznata ovozmo`uva{e izvesen zaedni~ki `ivot na osudenite lica
kako i ostvaruvawe na zaedni~ka rabota. Negovata prednost se
gleda{e vo podobrite mo`nosti za ostvaruvawe na organizacijata na
rabotata ottamu {to osudenite lica mo`ea da rabotat na poraznovidni
dejnosti i pritoa da izu~uvaat opredeleni zanaeti {to }e gi
koristat na sloboda. No i pokraj izvesniot napredok vo odnos na
filadelfiskiot sistem i vo oburnskiot sistem se zadr`aa pogolemiot
del od negovite slabosti. Otsustvoto na komunikacii doveduva-
{e do te{ki isku{enija i psihi~ki krizi za{to be{e vo direkna
sprotivnost so ~ovekovata priroda kako socijalno bitie. Kako reakcija
na taa napnatost golem del osudeni lica uspevale da najdat na~in
392)
Vidi: Cornil, P. op. cit, str. 86.
393)
Vo SAD ovoj sistem be{e voveden i vo porano izgradenite zatvori Sing-Sing i
^arlston kade {to se zadr`a se do 1914 godina. Vo evropskite zemji najprvin go
vovede [vajcarija, a potoa i Anglija, Germanija, Francija i Belgija.
394)
Opredeleni tragi na ovoj sistem mo`at da se najdat u{te pred negovata pojava vo
SAD. Nekoi negovi elementi se sre}avaat u{te vo 1703 godina vo popravniot dom za
maloletnici Sv. Mihail i vo belgiskiot zatvor vo Gent. Pove}e za toa: Eliot, M, op.
cit, str. 490-491 i Cornil, P, op. cit. str. 86.
395)
Pove}e za toa: Eliot, M. op. cit, str. 490-492.
396)
^ejovi}, B. Neka razmatranja o principu individualizacije izvr{enja kazni li{avanja slobode,
Zbornik IKSI, Beograd, 1972/1, str. 222.
174

za me|usebno razbirawe i spogoduvawe, no nabrzo toa bilo zabele`ano
od strana na zatvorskata uprava i podlo`eno na ostro kaznuvawe. Od
tie pri~ini e i vospostavuvaweto na mo{ne kompliciranata
organizacija na zatvorskiot `ivot. Be{e voveden kazneni~ki ~ekor i
gledawe vo zemjata za vreme na dvi`eweto. Pri izleguvaweto i
vra}aweto vo kelijata be{e isto taka zadol`itelen soboreniot
pogled, a za vreme na zaedni~kata rabota i noseweto na specijalni
kapi so spu{ten obod i prorez za o~ite. Za prekr{itelite na ovie i
ostanatite strogi pravila na odnesuvawe sleduvaa svirepi disciplinski
kazni. Me|u niv naj~esto bilo upotrebuvano kam{ikuvaweto
za{to se smetalo deka toa ne mu pre~i na zdravjeto i ne ja smaluva
fizi~kata sila potrebna za rabotno anga`irawe na osudenicite.
Delumnoto osamuvawe, zadol`itelnoto mol~ewe i fizi~kata
tortura za negovoto nepo~ituvawe, kako i te{kata iscrpuva~ka rabota
naso~ena kon iskoristuvawe na osudeni~kiot trud, a ne kon nivno
prevospiruvawe dovedoa do sosema sprotivni efekti od o~ekuvanite.
Seto toa i vo ovoj modificiran sistem be{e odraz na sfa}aweto deka
celta na kaznata e zastra{uvawe i stradawe za storenoto delo. Vo
negovata primena be{e postojano prisuten op{tiot stav na
krivi~nopravnata nauka deka osudenoto lice e samo zatvorenik koj
mora da go plati svojot dolg na op{testvoto, a izvr{uvaweto na
kaznata prisilno sredstvo za ostvaruvawe na spravedliva odmazda.
3. PROGRESIVNI PENITENCIJARNI SISTEMI
a) Makonokieviot bodoven eksperiment
Vo vreme koga vo SAD i pove}eto evropski zemji ve}e
intenzivno se ostvaruva{e keliskiot sistem na izdr`uvawe na
kaznata li{uvawe od sloboda, dominanten oblik na kaznuvawe vo
Anglija i natamu be{e deportacijata. Osnovnata karakteristika na
nejzinoto ostvaruvawe be{e tormozeweto, poni`uvaweto i brutalnoto
i surovo kaznuvawe na deportiranite lica. Vo zatvorskata kolonija
na ostrovot Norfolk ovie lica ne mo`ele da stojat ispraveni pred
zatvorskata uprava. Svedeni na ne~ove~ki su{testva tie bea tepani i
za najsitnite prestapi so specijani kam{ici nare~eni "ma~ka so devet
opa{ki". Na svoite bolki ne mo`ele da im dadat olesnuvawe, za{to
pri kam{ikuvaweto im bile stavani ~epovi vo ustata. Za onie koi ne
se pokoruvale na zatvorskite naredbi i pravila sekoga{ stoe{e
spremna i ponekoja besilka 397) . Vakvata sostoba }e potrae se do
nazna~uvaweto na Aleksandar Makonoki (Alehsandar Maconoshie) za
upravnik na ovaa kolonija. Toa e ~ovek {to najprvin rabotel kako
profesor po geografija vo London, podocna stanal kapetan na
kralskata mornarica, a so doa|aweto vo Avstralija (1836) zapo~nal da
se interesira za problemite na izvr{uvaweto na kaznata. Negovoto
doa|awe vo Norfolk vo 1840 godina }e mu ovozmo`i i sistematsko
397)
Vidi: [u{kovi}, M. Uslovni otpust, IKSI, Beograd, 1971, str. 16-17.
175

posvetuvawe na ovie pra{awa. Tuka }e se obide so interesen
eksperiment na izvr{uvawe na kaznata li{uvawe od sloboda koj
poradi originalnosta }e go dobie i negovoto ime. Toa e poznatiot
makonokiev ili bodoven eksperiment {to trael kratko vreme i ne
nei{ol skoro na nikakva primena vo ostanatite delovi na svetot 398) .
Ovoj fakt me|utoa, ne e pre~ka da mu se posveti zaslu`enoto vnimanie
na ovoj obid koj podocna stanal osnova za sfa}aweto na osudeni~kiot
trud, u~eweto i disciplinata kako oblici za prevospituvawe na
osudenite lica. Negovoto posebno zna~ewe go opredeluva i toa {to
spored svoite elementi pretstavuva zarodi{ na progresivniot sistem.
Prisustvoto na takvi elementi e, vsu{nost, ona {to ovoj eksperiment
go svrstuva kako edna, i toa prva varijanta na ovoj sistem.
Su{tinata na ovoj eksperiment e vo nastojuvaweto da se dojde
do takva mo`nost {to vo tekot na izvr{uvaweto na kaznata }e vodi
kon progresivno menuvawe na polo`bata na zatvorenicite i tie
samite }e bidat zainteresirani za toa. Ova proizleguiva od stavot na
Makonoki deka i najlo{ite zlostornici mo`at da se popravat i od
zatvorot da izlezat podobri ako postojano se naveduvaat kon ~esen
`ivot. Ona {to vodi kon ovaa cel ne e brutalnoto i nehumano postapuvawe
so zatvorenicite tuku odnosot na doverba {to sekoga{ treba
da bide potkrepen so vistinska stimulacija. Za taa cel celokupnata
zatvorska kazna Makonoki ja pretvori vo opredelena suma bodovi. Vo
zavisnost od pri~inite na zatvoraweto i te`inata na storeniot
prestap sekoj zatvorenik imal kazna {to bila izrazena vo bodovi. Na
toj na~in tie bile staveni vo situacija da go dostignat maksimumot na
opredelenite bodovi so uredno povedenie i rabota vo zatvorot.
Izdr`aniot del od kaznata pove}e ne se presmetuval vo denovi tuku so
brojot na otkupenite bodovi 399) . No ova novo presmetkovno merilo ne
bilo va`no samo za kone~noto izleguvawe od zatvorot. Ona {to ovde e
posebno zna~ajno i specifi~no e {to za dostignatiot iznos na bodovi
se vrzuvala i opredelena faza od izdr`uvaweto na kaznata. Vo
Makonokieviot eksperiment postoele tri takvi fazi, a sekoja od niv
vodela kon avtomatska promena na zatvoreni~kiot status.
Vo prvata faza zatvorenicite `iveele i rabotele pod
izvonredno strog disciplinski re`im.
Vo vtorata faza na zatvorenicite im se dozvoluva{e da se
organiziraat vo pomali grupi od 5 do 7 lica. So ogled na toa {to
formiraweto na grupite im be{e prepu{tano na samite zatvorenici
tie sekoga{ nastojuvale me|u sebe da se izberat taka {to }e se sozdade
edna homogena i slo`na celina. Toa za niv bilo od osobena va`nost,
398)
Ovoj eksperiment }e bide u{te edna{ povtoren samo vo oblasniot zatvor vo
Birmingem (Birmingham) vo Anglija i toa povtorno od strana na Makonoki. Toj bil
nazna~en za upravitel na ovoj zatvor vo 1849 godina no, na taa polo`ba ostanal samo
dve godini za{to sudiite zadol`eni za ovoj zatvor smetale deka vo nego se primenuva
premnogu blag re`im. Vidi: Howard, D.L, op. cit, str. 87-93.
399)
Ottamu vo penolo{kata literatura se smeta deka Makonoki e osnovopolo`nik na
idejata za izreknuvawe na neopredeleni kazni li{uvawe od sloboda koi se prisutni
vo amerikanskata penitencijarna praktika.
176

za{to za zaedni~kata rabota dobivale zaedni~ki fond na bodovi {to
potoa go delele na ednakvi delovi. Zatvorenicite u~estvuvale i vo
zaedni~kata podelba na bodovite {to }e ja zaslu`ele so svoeto grupno
povedenie. Ottamu proizleguva i nivnata zainteresiranost za
spre~uvawe na poedine~nite ekscesi koi i te kako mo`ele da se
odrazat vrz obemot na dobieniot fond na bodovi. Za neostvarenite
rabotni zada~i i otstapuvawata od po`elnoto povedenie be{e predvideno
duri i odzemawe na ve}e spe~alenite bodovi. Na toj na~in
celokupnata odgovornost za neostvarenite rabotni obvrski i
disciplinata vo zatvorot be{e prefrlena vrz samite zatvorenici.
Toa pridonese za jaknewe na odgovornosta kaj sekoj poedinec i razvivawe
na grupnata kontrola. Tokmu zatoa se doa|alo do takva sostojba
samite zatvorenici da se gri`at za raspredelbata na rabotata spored
individualnite fizi~ki sposobnosti. Seto toa vodelo kon razvivawe
na nivnata smisla za prijatelstvo, sorabotka i solidarnost.
Vo ovaa faza na postapuvawe so zatvorenicite bodovite imale
i drugo zna~ewe. Vo eden del se koristele za isplata na tro{ocite za
ishrana, a so niv mo`ela da se plati i zasilen ili "ekstra" obrok.
Pokraj toa za prekuvremena rabota se dobivale i posebni, dopolnitelni
bodovi. Takvata raspredelba me|utoa, ponekoga{ doveduvala i do
opredeleni negativni posledici. @elbata {to pobrgu da se dojde do
niv se pretvorala vo surova trka {to od svoja strana barala posebni
napregawa. Toa doveduvalo do prekumerni iscrpuvawa i razni bolesti.
Vo takvi uslovi rabotata, vsu{nost, stanala dopolnitelna kazna:
izma~uvawe {to vodelo kon celosno gubewe na nejzinata prevospitna
uloga. Kon ova treba da se dodadat i nedostatocite proizlezeni od
otsustvoto na adekvatni kriteriumi za vistinska procenka na zaslu-
`noto napregawe. Aproksimativnite procenki, a ponekoga{ i svesni
zloupotrebi bea osobeno prisutni pri opredeluvaweto na povedenieto
{to povlekuva disciplinska kazna a so toa i pomal broj na bodovi. Vo
uslovi koga odmazdata be{e vladea~ka koncepcija vo kaznuvaweto
be{e iluzorno poinakvo rezonirawe na zatvorskata administracija.
Vo poslednata faza doa|a{e do rasturawe na grupite i sekoj
osudenik dobival sopstvena koliba i par~e zemja od ~ija samostojna
obrabotka ja obezbeduval svojata egzistencija. Toa e tn. slobodwa~ka
faza koja {to isto taka trebalo da se pomine so sobirawe na bodovi,
no vo nea zatvorenikot vo sekoj drug pogled bil sloboden. Tuka treba-
{e da se ostvari opredeleno naviknuvawe na op{testvenite odnosi
{to vladeat na sloboda, a osobeno kon po~ituvawe na sopstveniot i
tu|iot imot.
Od prilo`enata organizaciona postavenost na ovoj
eksperiment mo`e da se vidi eden humanisti~ki streme` vo zatvorskata
kolonija vo Norfolk za sozdavawe zdrava atmosfera vo koja site
me|u~ove~ki odnosi }e bidat naso~eni kon op{testveno korisni
aktivnosti. Humanisti~kiot streme` na Makonoki se ostvari so
pretvoraweto na ovaa kolonija vo dobro uredena op{testvena zaednica.
Pod negovo rakovodstvo taa go izgubi zna~eweto na brutalen pekol
na zemjata i dobi izgled {to ne se razlikuva od onoj na nekoi od
modernite otvoreni zavodi. Makonoki gi urnal besilkite, im dozvo-
177

lil na osudenicite da logoruvaat na svoite rabotili{ta, vospostavil
{koli, potiknuval ~itatelski grupi, daval nagradi, dozvoluval
praznuvawe na odredeleni denovi, organiziral zabaven `ivot itn 400) .
Osudeni~kata rabota be{e ona {to vo ovoj obid ima{e isto
taka zna~ajno mesto. Nejzinoto voveduvawe vo vreme koga vo ostanatite
zatvori vo celiot svet be{e golema nepoznanica e ona {to ovde
zaslu`uva golema pofalba. Mora da se priznae me|utoa, deka izrazenite
pretenzii za nejzino ostvaruvawe kako metod na tretman
do`ivea celosen neuspeh. Nejzinoto isklu~itelno bodovno uslovuvawe
dovede do toa kaznata li{uvawe od sloboda da se pretvori vo
modificiran vid rabotna kazna. Ottamu site pozitivni strana na
osudeni~kiot trud (razvivawe rabotni naviki, sozdavawe smisla za
podelba na trudot i organizacija na raboteweto) ne smeat da se
oddeluvaat od korista (izgradbata na pati{ta i drugi javni raboti)
{to iako bea ve{to sokrieni vo vtor plan zna~ea glaven faktor na
nejzinoto ostvaruvawe. Dokolku zatvorenikot saka{e pokus prestoj vo
zatvorot, a toa nesomneno be{e ~est slu~aj, mora{e da go `rtvuva
svoeto zdravje za da gi ispolni visoko postavenite rabotni normi.
Drug izbor za nego vsu{nost i nema{e.
Razvivaweto na smislata za op{testven `ivot e u{te edna
zna~ajno podra~je na ovoj eksperiment. Stavaweto na zatvorenikot vo
grupa so cel da se zgolemi negovoto ~uvstvo na pripadnost i odgovornost,
bez ogled na svojata metodska iskol~enost 401) , e anticipacija na
sovremenoto osudeni~ko samoorganizirawe.
Makonokieviot obid be{e od kratok zdiv. Poradi masovnoto i
ostro sprotivstvuvawe kon ona {to be{e daleku pred svoeto vreme,
Makonoki be{e brzo prisilen da se povle~e. Glavniot uslov za
zadr`uvawe na svoeto mesto za noviot upravnik ^ajlds (Childs) be{e
vra}awe na ovaa kolonija vo porane{nata sostoba.
b) Angliski progresiven sistem
Stanuva zbor za sistem {to e voveden vo Anglija vo 1853
godina. Toa se slu~i so oficijanoto ukinuvawe na deportacijata i
nejzinata zamena so kaznata robija od podolgo traewe. Nejzinoto
izvr{uvawe be{e pomesteno vo tri fazi: faza na keliski zatvor, faza
na zaedni~ki zatvor i faza na usloven otpust.
Prvata faza na ovoj sistem skoro vo celost e prezemena od
400)
Kup~evi}-Mla|enovi}, R, op. cit, str. 107.
401)
Vrzuvaweto na eden osudenik za povedenieto i rabotata na drug e nepravedna,
nepedago{ka pa duri i ne~ove~na postapka. Toa e osobeno slu~aj koga treba da se
trpat posledicite od ne~ie nepromisleno povedenie {to ne mo`elo da se spre~i. So
toa se doveduva vo pra{awe pravniot osnov na prenesenata dol`nost od zatvorskata
uprava vrz samite zatvorenici. Seto ova ne bi bilo vredno da se spomene dokolku i
denes nema teoretski i prakti~ni nastojuvawa od tipot na izri~ni i neotpoviklivi
naredbi: "Ti }e mi odgovara{ za Petko, vo sprotivno....".
178

filadelfiskiot sistem, so taa otstapka {to ovde osudenite lica
ostanuvale od 9 do 12 meseci 402) , imale obvrska da rabotat no, nemale
pravo na pogodnosti. Me|utoa, i vo ramkite na ovoj stadium vo nekoi
zatvori mo`elo da se dojde do promena na re`imot na izvr{uvaweto.
Tie promeni mo`ele da se sostojat vo podobruvawe na koli~estvoto i
kvalitetot na ishranata, podobruvawe na uslovite za rabota, dozvola
da se ~ita opredelena literatura, izu~uvawe na zanaet i sl. Na toj
na~in u{te na samiot po~etok se doa|alo do izvesno rasporeduvawe na
osudenicite vo zavisnost od vidot na pogodnosite {to gi u`ivale.
Glavnata karakteristika na ovaa faza e sepak celosnoto
osudeni~ko osamuvawe (i dewe i no}e) so cel da se strada i razmisluva
za storenoto delo. Od tie pri~ini i ovde ne izostanuvale redovnite
poseti na sve{tenik koj treba{e da go pottiknuva osudenikot na
molewe i kaewe zaradi oprostuvawe na grevovite. Be{e zabraneto
dopi{uvawe so rodnini i prijateli, primaweto pratki i ostvaruvawe
na bilo kakvi kontakti so nadvore{niot svet. Rabotata se
organizira{e vo samite kelii, no i vo zaedni~ki prostorii. Onamu
kade {to ima{e uslovi za vr{ewe na zedni~ka rabota va`e{e
principot na mol~ewe, a strogata disciplina i strogoto kaznuvawe
bea u{te edno obele`je {to pokraj mol~eweto be{e prezemeno od
oburskiot sistem.
Vtorata faza e zaedni~ko izdr`uvawe na kaznata. Vo nea se
ostanuvalo najdolgo. Osudenicite go minuvale denot vo zaedni~ka
rabota, a preku no}ta bile smestuvani vo kelii. Dokolku ne postoele
uslovi za no}no osamuvawe se vr{elo smestuvawe i vo zaedni~ki prostorii,
me|utoa, krevetite im bile razdeluvani so pregradi (drveni
paravani). Pri formiraweto na osudeni~kite grupi bile koristeni
opredeleni klasifikacioni kriteriumi. So nivna pomo{ se ovozmo-
`uvalo takvo razvrstuvawe {to trebalo da go spre~i deluvaweto na
kriminalnata zaraza. Od posebno zna~ewe e me|utoa, toa {to vo niv,
vo prv red, se gledalo prikladno sredstvo za sozdavawe razliki vo
re`imot na izdr`uvaweto na kaznata. Tie razliki treba{e da bidat
vo soglasnost so postignatite efekti vo prevospituvaweto. Ottamu
be{e zabraneto bilo kakvo me{awe na osudenicite od razli~ni grupi.
Sekoja grupa be{e smestena vo posebni oddelenija (zatvorski krila), a
nivniot broj zavise{e od objektivnite prostorni uslovi i vidot na
pogodnostite {to vo niv se nudele. Vo takvi uslovi smestuvaweto vo
opredeleno oddelenie zna~e{e i zdobivawe so podobar osudeni~ki
status. Vo toa se sostoe{e smislata na ovoj sistem: stepenest na~in na
izvr{uvawe na kaznata prilagoden za postepeno popravawe na
osudenicite. Osudenikot so svojata rabota i povedenie i ovde treba{e
da go zaslu`i preminot od edno vo drugo oddelenie, a potoa i vo
slednata zatvorska faza.
Tretata faza na angliskiot progresiven sistem se ostvaruva{e
402)
Traeweto na ovaa faza varira{e vo razli~ni nacionalni sistemi no, naj~esto
be{e opredeleno spored kriteriumot dol`ina na izre~enata kazna. Za toa obi~no
odlu~uvala zatvorskata uprava no imalo slu~ai kade {to toa vreme bilo zakonski
normirano.
179

so pu{tawe na osudenoto lice na usloven otpust. So toa osudenikot
be{e fakti~ki na sloboda iako toa pravo zna~e{e samo edna faza od
izvr{uvaweto na kaznata. Usloven otpust mo`ea da dobijata samo onie
osudenici {to poka`ale izvonredni zalagawa i rezultati vo svoeto
rabotewe i odnesuvawe. Za vreme na negovoto traewe vrz osudenite
lica se nametnuvale najrazli~ni obvrski i poseben nadzor.
Neizvr{uvaweto na obvrskite doveduva{e do otpovikuvawe na uslovniot
otpust.
Angliskiot progresiven sistem pretstavuva o`ivotvoruvawe
na golem del od kriminalnopoliti~kite idei {to bea prisutni kon
sredinata na XIX vek. So nego zapo~na vo golem obem da se po~ituva
li~nosta na delinkventot vo procesot na izvr{uvaweto na kaznata.
Bez da se zapostavat represivnite elementi na kaznata so ovoj sistem
te`i{teto se prenesuva vrz prevospituvaweto {to treba da se
ostvari niz nekolku fazi. Osudenikot treba da gi pomine site fazi
pred da izleze na sloboda. Na toa be{e pottiknuvan so raznovidni
pogodnosti koi {to zavisea od negovoto povedenie i zalagawe vo
izvr{uvaweto na rabotnite zada~i. So toa kaj zatvorenicite se razvi
motivacija za eksponirawe na sopstvenite sili {to }e go dobli`at do
onie stadiumi {to zna~at podobar materijalen status i polesen
zatvorski re`im, odnosno postepeno dobli`uvawe do `ivotot {to
nalikuva na onoj na sloboda. So prifa}aweto na prevospituvaweto
kako cel na kaznata, individualizacijata vo fazata na izvr{uvaweto
i klasifikacijata na osudenite lica dobija nova sodr`ina. Za razlika
od porane{niot oburnski sistem kade {to se javija samo izvesni
elementi na objektivna individualizacija, baraweto na tretman na
osudenite lica ovde ja nalo`i potrebata da se vodi smetka i za
subjektivnite karakteristiki na osudenite lica so cel da se postigne
nivno socijalno prilagoduvawe. Taka pokraj kriteriumite: te`ina na
storenoto delo, porane{na osuduvanost, visina na izre~enata kazna,
pol, starost i sl., golemo zna~ewe dobiva i stepenot na obrazovanieto
na osudenikot, motivite {to go navele kon deloto i sl. Me|utoa,
najgolemo zna~ewe me|u ovie kriteriumi za `al go dobija: sposobnosta
za izvr{uvawe na rabotnite zada~i i povedenieto na osudenoto lice.
So osudeni~kata rabota i odnosot kon zatvorskiot personal i drugite
osudenici se smeta{e deka }e se ostvari najbrza promena vo stavovite
i pogledite kon normite i vrednostite na vladea~kiot sistem. Vo toa
se gleda{e osnovnata garancija za afirmirawe na pozitivnite
karakteristiki na li~nosta koja {to preku adekvatna nagrada }e uspee
vo sopstvenite usilbi za preobrazba. Stimulacijata be{e jasna no,
spored svoite prakti~ni efekti skoro bezna~ajna. Edna od pova`nite
pri~ini za toa be{e prifatenoto bodirawe na osudeni~kiot trud
spored principite na makonokieviot eksperiment. Negovoto
{ablonsko prenesuvawe vo ovoj sistem }e gi donese site slabosti za
koi ve}e zboruvavme. Od druga strana dovolno be{e obi~no
pregleduvawe na zatvorskite pravilnici na sekoj osudenik da mu
ovozmo`i doa|awe do ponudenite pogodnosti. Zainteresiranosta za
polesna rabota, povisok nadomest za nejzino izvr{uvawe, zgolemuvawe
na delot od zarabotuva~kata {to slobodno mo`e da se koristi,
180

pro{iruvawe na neposrednite i posrednite kontakti so
nadvore{niot svet i sl., osudenikot ja nao|a{e i izvlekuva{e od
svoite momentni interesi. Istite mo`e{e i lesno da gi ostvari
za{to gi znae{e osnovnite "pravila na igrata". Dovolno be{e da go
odglumi o~ekuvanoto povedenie.
Projavenite nedostatoci na angliskiot progresiven sistem bea
posledica na sÒ u{te skromnite materijani, a so toa i kadrovski
uslovi. No i pokraj niv negovoto pojavuvawe zna~e{e nesporen napredok
vo odnos na prehodnite sistemi. Negovoto voveduvawe ovozmo`i
gri`a za ~ovekot. Ottuka i site prednosti mo`at da se sintetiziraat
vo slednive postavki:
- Psiholo{kata baza na progresivnata metoda e privle~nosta
{to za zatvorenikot ja pretstavuva materijanoto podobruvawe na
negoviot `ivot, a {to mo`e da se zaslu`i so dobro povedenie.
- Preminuvaweto od edna vo druga faza na zatvorski re`im ja
prekinuva monotonijata koja pretstavuva zna~ajna opasnost za kaznite
li{uvawe od dolgo traewe.
- Postepenite podobruvawa na re`imot neosetno go
pribli`uvaa `ivotot na osudenikot kon `ivotot na slobodniot ~ovek
i mu go ovozmo`uvaa vra}aweto vo op{testvoto po negovoto
otpu{tawe 403) .
v) Irski progresiven sistem
Irskiot progresiven sistem e osnovan vo 1854 godina od strana
na angliskiot kapetan i ~len na Komisijata za pregled na kaznenite
zavodi vo Irska Valter Krofton (Walter Crofton). Razlikata me|u ovoj
i angliskiot progresiven sistem e vo toa {to irskiot sistem e
prodlabo~en ili dopolnet so u{te edna faza na izvr{uvawe na
kaznata. Taa faza e pomestena me|u vtorata i tretata faza na angliskiot
sistem kako nova me|ufaza (intermedijaren, posreden stadium
ili me|uzatvor). Toa e faza na tn. slobodwa~ko izdr`uvawe na
kaznata. Ottamu vo irskiot sistem sre}avame ~etiri fazi: 1. kelisko
osamuvawe, 2. zaedni~ko izdr`uvawe na kaznata, 3. upatuvawe vo
oddelenie za slobodwaci i 4. usloven otpust.
Vo prvata faza be{e vr{eno osamuvawe na skoro identi~en
na~in kako i vo angliskiot sistem. Osudenikot bil zatvoran vo kelija
kade {to bil podlo`en na ograni~ena ishrana i prisilna rabota so
mo`nost za edno~asovno u~ewe vo tekot na denot. Vo vtorata faza se
vr{e{e rasporeduvawe na zaedni~kata rabota za koja {to se dobivala
nagrada spored individualno ostvarenite rezultati. Toa zna~i deka
ovde otsustvuva pla}aweto na osudeni~kiot trud spored
makonokieviot bodoven princip. Tretata faza se izvr{uvala na
ekonomiite na kazneniot zavod ili vo posebni pomali zatvori kade
{to vo uslovi na zna~itelno podobrena sloboda na dvi`ewe,
osudenite lica rabotele pod prismotra na stra`ari. Po opredelen
403)
Cornil, P, op. cit, str. 88.
181

vremenski prestoj vo slobodwa~koto oddelenie osudenicite {to
davale sigurnost deka pove}e nema da vr{at krivi~ni dela mo`ele no,
ne morale da bidat pu{teni na usloven otpust.
Kako {to mo`e da se zabele`i i irskiot sistem e, vsu{nost,
edna i toa treta varijata na progresivniot sistem. Osnovnata karakteristika
{to go ~ini usovr{ena ili zbogatena varijanta e vovedenoto
slobodwa~ko oddelenie. Glavnata zamisla na prethodnite dve
varijatni i ovde e prisutna, me|utoa, so voveduvaweto na me|uzatvorot
vo irskata varijata, taa vo golem obem dobiva na svoeto prakti~no
zna~ewe. Na osudenikot i natamu mu se ovozmo`uvalo da u~estvuva vo
svoeto popravawe so postepeno preo|awe od postrogite uslovi na
zatvorskiot `ivot kon slobodata. No so ovoj pro{iren sistem se
ovozmo`uva i ubla`uvawe na brzite preodi od edna vo druga faza na
izvr{uvaweto, trgnuvaj}i od provereniot stav deka osudenikot ne e
sekoga{ dovolno spremen za toa. Slobodwa~koto oddelenie be{e
takva faza ili stadium na izvr{uvaweto so koj ne samo {to se
zbogatuva{e fondot na pogodnostite tuku i prikladno sredstvo za
pobezbolno napreduvawe kon usloven otpust {to nema da bide
otpovikan. Ottamu i negovoto zna~ewe kako korekcija na negativnite
posledici {to poradi slabite mo`nost za vklopuvawe vo slobodniot
op{testven `ivot gi nose{e nagloto preminuvawe kon usloven otpust
vo angliskiot sistem.
Slobodwa~koto oddelenie be{e izvonredno re{enie za
motivirawe na osudenikot. So nego se nude{e namalena strogost vo
postapuvaweto, posebna kontrola pri vr{eweto na site osudeni~ki
aktivnosti, pogolemi prava i pogodnosti i niza drugi prednosti, no od
druga strana, i zna~itelno pogolema odgovornost vo pogled na
akceptiraweto na prevospitniot tretman. Osudenikot stanuva{e toj
koj so svojat rabota i odnesuvawe treba{e da go zalu`i podobruvaweto
na re`imot pod koj se izdr`uva kaznata. Toga{ pak koga }e go
izdejstvuval pougodniot re`im so svojot celosen odnos vo ova
oddelenie na tn. "polusloboda" osudenikot treba{e da pru`i dovolno
dokazi so koi }e ja potvrdi uka`anata doverba, Vo sprotivno irskiot
sistem predviduva{e duri i mo`nost za vra}awe vo predhodnata faza
od izdr`uvaweto na kaznata. Tokmu zatoa osudenite lica vo mnogu
pogolem obem nastojuvale da go poka`at svojot vistinski karakter so
aktivno usvoeno povedenie {to poradi poinakvata priroda na
osudeni~kiot trud vo ovoj sistem doa|a{e do poln izraz. Taa faza
pru`a{e najgolemi mo`nosti za pozitivno vlijanie vrz osudeni~kite
stavovi i nivnoto volevo usoglasuvawe so socijanite uslovi na
`ivotot. Od tie pri~ini zatvorskata uprava i posvetuva{e posebno
vnimanie toku na ova faza od izvr{uvaweto na kaznata. Za upatuvawe
vo nea be{e nadle`en sovetodaven odbor na kaznaeniot zavod vrz
osnova na gri`liva ocenka na site uslovi {to prethodno bea detalno
proveruvani. Vo slu~aite koga }e se utvrde{e deka uslovite ne se
ispolneti osudenoto lice ne mo`e{e da o~ekuva da pomine niz
oddelenieto {to ja pretstavuva ovaa faza.
182

Irskiot sistem brzo se pro{iri vo Evropa i drugite zemji vo
svetot 404) . I pokraj negovata relativno kratka primena vo zemjata {to
go vovede (1854-1864) 405) toj i denes e vo sila vo nekoi zemji. Sistemov
}e naide na primena i pri izvr{uvaweto na kaznata zatvor vo biv{a
Jugoslavija. Spored Zakonot za izvr{uvawe na kaznata li{uvawe od
sloboda od 10 fevruari 1929 godina toa izvr{uvawe se sostoelo od
~etiri fazi. Prvata faza ja so~inuvalo keliskoto izdr`uvawe na
kaznata. Potoa doa|a zaedni~ko zatvorawe so zaedni~ka rabota preku
denot i osamuvawe preku no}ta. Tretata faza se izvr{uvala vo
oddelenieto za slobodwaci vo koe osudenicite poslobodno se dvi`at
pod opredelena kontrola i vr{at zemjodelski, zanaet~iski i drugi
raboti. Poslednat faza ja so~inuva uslovniot otpust so toa {to
osudenicite se otpu{taat vo opredeleno mesto so obvrska da se
javuvaat na organite za bezbednost 406) . Po primerot na ovoj sistem na
prostorot na biv{a Jugoslavija bea podignati i nekolku zatvori:
Zenica vo 1888, Sremska Mitrovica, 1889, Idrizovo, 1908 i Lepoglava,
1913 godina 407) .
404)
"Od evropskite zemji prva go voveduva [vjacarija vo zavodot Lincburg (Linnzburg),
a podocna go pro{iruva i na drugite ustanovi. Potoa se voveduva vo Portugalija,
Holandija i vo belgiskite zatvori (za "peines criminalles") i vo drugite zemji. Vo
Evropa me|u poslednite go voveduva Francija - vo vreme koga toj sistem vo
Portugalija go gubi svoeto zna~ewe. Milutinovi}, M. op, cit, str. 34.
405)
Vidi: Srzenti}, Stai}, Lazarevi}, Krivi~no pravo, str. 353.
406)
Milutinovi}, M, op. cit, str. 34.
407)
Vidi: Kup~evi}-Mla|enovi}, R, Osnovi penologije, str. 105.
183

184

G L A V A III
TEORII ZA OPRAVDANOSTA I CELITE NA
KAZNATA
So pojavata na kaznata kako redovno sredstvo na krivi~nopravnata
represija vedna{ se izdvoija i najzinite osnovni problemi
koi {to vo teorijata }e ja dobijat voobi~aenata formulacija niz
slednive klu~ni pra{awa: {to ja opravduva kaznata i koi se najzinite
celi. Toa e sosema razbirlivo so ogled deka kaznata se javuva naporedno
so nastanuvaweto na dr`avata i direktno se vrza za nositelite
na vlasta. Ottamu i nu`no navesteniot streme` kon objasnuvawe na
pri~inite zaradi koi aparatot na vlasta se stava vrz ili pak nadvor
od interesite na site ~lenovi na op{testvoto. Razli~nite idei vrz
ovoj plan vo svojot po~eten razvoj se javija kako zna~ajni filozofski
razmisluvawa, a potem bavno no nezadr`livo evoluiraa vo otvoreni
pravni i politi~ki barawa od ~ija {to principielna osnova }e
proizleze i konstruiraweto na krivi~nopravnite nauki.
Ovde, vsu{nost, se raboti za dve razli~ni, no sepak tesno
povrzani pra{awa. So prvoto pra{awe se otvora problemot za
pravnite osnovi na kaznuvaweto, za toa vrz osnova na {to dr`avata
ima pravo da izrekuva i izvr{uva kazni. Ili poinaku re~eno, ovde se
postavuva dilemata dali dr`vata ima pravo da primenuva kazni i ako
ima, od kade proizleguva toa nejzino pravo 408) . Odgovorot na vtoroto
pra{awe treba da ni gi razjasni celite na kaznata ili {to saka
dr`avata da postigne so kaznuvaweto na storitelite na krivi~ni dela.
I. TEORII ZA OPRAVDANOSTA NA KAZNATA
Po odnos na pra{aweto za pravniot osnova na kaznata ili za
osnovot na dr`avnoto pravo na kaznuvawe postojat golem broj
sfa}awa {to se zasnovaat na razli~ni pravno-filozofski pogledi na
poedini avtori. Vo literaturata naj~esto e nivnoto sveduvawe na
slednite ~etiri osnovni teorii: 1. idealisti~ki teorii, 2. teorii na
op{testveniot dogovor, 3. pravni teorii i 4. sociolo{ki teorii.
408)
Pra{aweto za osnovot na pravoto na kazna tesno e vrzano so pra{aweto na
izvorot na vlasta. Koga se postavuva pra{aweto za pravniot osnov na kaznata,
odnosno dali dr`avata ima pravo da kaznuva toa e isto kako da se postavi pra{aweto
dali i pod koi uslovi op{testvoto mo`e da vr{i vlast. Srzenti}, Stai}, Lazarevi}, op. cit,
str. 322.
185

1. IDEALISTI^KI (METAFIZI^KI, SPIRITUALISTI^KI) TEORII
Spored idealisti~kite teorii so izvr{uvaweto na krivi~noto
delo se naru{uva apsolutnata pravda (spravedlivosta) sfatena kako
metafizi~ka, mislovna kategorija. So ogled na imperativot za
povtorno vospostavuvawe na naru{enata pravda, pravniot osnov na
kaznata se nao|a vo samata pravda (pravda zaradi pravda) koja {to
edinstveno mo`e da se zadovoli so primena na kaznata. Ili nakratko,
kaznata i kaznuvaweto se opravduvaat so nu`nosta za vospostavuvawe
na apsolutna spravedlivost koja {to e naru{ena so storenoto
krivi~no delo. Toa e zaedni~ka pojdovna osnova na ovie teorii {to se
javuvaat vo pogolem broj varijati. Kriteriumot za nivnata podelba e
opredelen so razlikite vo sfa}awata za potekloto ili izvorot na
apsolutnata pravda. Soglasno na toa se sre}avaat tri varijanti na
ovie teorii: a) teorija na bo`ja pravda, b) teorija na moralna prada i
v) teorija na zakonska pravda.
a) Teorija na bo`ja pravda
Spored ovaa teorija pravoto na dr`avata da go kazni
storitelot na krivi~noto delo ima bo`jo poteklo. So sozdavaweto na
dr`avata bogovite go delegirale svoeto pravo na kaznuvawe vrz
organite na vlasta. Od tie pri~ini dr`avata go vr{i kaznuvaweto
kako pratenik na boga i toa go pravi vo negova korist. Taa samo ja
zastapuva negovata pravda, negovata volja i sila. Gi sproveduva
negovite zapovesti. Pravniot osnov na kaznata, vsu{nost, se bara vo
ve~nata bo`ja pravda, vo bo`enskoto pravo na kazna, vo negovite
zapovesti {to mora da se izvr{uvaat od strana na dr`avata.
Ovaa teorija se javi vo periodot na raspa|aweto na prvobitnata
zaednica i pojavata na prvite dr`avi. Denes glavno e napu{tena i
ima samo istorisko zna~ewe.
b) Teorija na moralna pravda
Spored teorijata na moralna pravda (Kant, Zaharie) osnovot na
pravoto na kazna se zasnova na moralot. Kaznata e akt na spravedlivost
ili barawe na moralniot zakon {to e vgraden vo srceto na
~ovekot. Spored Kant (1724-1804) koj najdlaboko ja razrabotil ovaa
teorija, vo svetot postoi univerzalen sistem na moralni normi {to na
~ovekot mu se dadeni od samata priroda. Ovoj sistem na moralni normi
e ve~en i nepromenliv, dlaboko vsaden vo svesta na sekoj poedinec i
sekoj e dol`en da go po~ituva. Negovata osnova e zdraviot razum,
odnosno vgradenoto svojstvo da go razlikuva dobroto od zloto ili koi
povedenija se dozvoleni, a koi se nedopu{teni. Bidej}i sekoj poedinec
koj `ivee vo edno op{testvo go poznava toj moralen sistem, vo slu~aj
na povreda na moralnite normi so izvr{uvawe na krivi~no delo,
kaznata se javuva kako barawe na prakti~niot um i kako takva
186

pretstavuva kategori~ki imperativ. Seto toa e mo`no za{to spored
Kant, krivi~nite normi ne se ni{to drugo tuku sankcionirani
moralni normi.
Ona {to na Kant vedna{ mu se prefrla e insistiraweto vrz
stavot deka moralniot zakon bez ogled na iskustvoto e apriorno
propi{an od na{iot um. Umot kako sposobnost da go sogledame ona
{to ñ e op{to na na{ata volja pretstavuva norma deka treba da se
postapi taka {to na{eto deluvawe }e mo`at da go prifatat i site
drugi."Raboti taka {to maksimata na tvojata volja mo`e da stane
univerzalen zakon"- toa e apriorniot zakon na sekoj um. Na ovoj zakon
ne treba da mu se sprotivstavuvame za{to e zakon, za{to kategori~ki
go postavuva na{iot um imajki ja vo vid vrednosta {to se ostvaruva so
toa pokoruvawe. Toa zna~i deka dol`nosta treba da se vr{i zaradi
dol`nosta, a so ogled na Kantovoto moralno izedna~uvawe na moralot
so pravoto, ednovremeno i toa deka pravoto treba da se ostvaruva
zaradi pravoto. Na toj na~in Kant ja li{il kazanata od sekakva
op{testvena funkcija i ja pretvoril vo pravno-tehni~ki instrument
so koj treba da se ostvari samo nekoja apriorna spravedlivost.
v) Teorija na zakonska pravda
Ovaa teorija ja izgradil Hegel (1770-1831). Spored nego
potekloto na apsolutnata pravda le`i vo samiot zakon, vo pozitivnoto
pravo. Zakonot e nepovredliv pa spored toa sekoja negova
povreda treba da se neutralizira so druga povreda. So narednata
povreda se poni{tuva povredata storena vrz zakonot, a toa slu`i za
povtorna afirmacija na negovata nepovredlivost. Na toj na~in se
vospostavuva prvobitnata sostojba vo koja zakonot, odnosno pozitivnoto
pravo bilo nepovredlivo. Krivi~noto delo e negacija na
pravoto sodr`ano vo zakonot, a kaznata e negacija na taa negacija (na
krivi~noto delo). Spored toa osnovot na pravoto na kazna e logi~ka
dejalekti~ka nu`nost za vospostavuvawe na porane{nata ramnote`a
na krivi~noto pravo koe spored samata svoja su{tina pretstavuva
realizacija na idejata za apsolutna pravda vo opredelen vremeski
period.
Vo site ovie teorii mo`e da se vidi edna apstraktna,
idealisti~ka podloga spored koja na dr`avata ñ se opredeluva takva
uloga {to ne vodi kon za{tita na op{testvenite interesi tuku kon
afirmacija na nekoja idealno zamislena bo`ja, moralna ili zakonska
pravda.
2. TEORII NA OP[TESTVENIOT DOGOVOR
Spored teoriite na op{testveniot dogovor sozdavaweto na
dr`avata se dol`i na spogodba {to bila sklu~ena me|u site ~lenovi
na op{testvoto. Bez ogled na toa dali porano (vo prirodnata sostojba)
poedincite bile egoisti i rasipani (Hobs), ednakvi i slobodni (Lok)
187

ili ednostavno nedovolno silni za poedine~no sovladuvawe na
pre~kite {to go ko~at nivnoto samoodr`uvawe (Ruso), su{tinata na
op{testveniot dogovor e vo prenesuvaweto vrz dr`avata na pravoto da
gi kaznuva storitelite na krivi~nite dela. So prenesuvaweto na
individualnoto pravo za presmetka so zlostornicite, poedincite
dobrovolno se podlo`ile na zakonite i ja ovlastile dr`avata da gi
kaznuva so cel da go za{titat svojot opstanok, svoite dobra, interesi
i drugi slobodi. Spored toa osnovot na pravoto na kaznuvawe se
izvlekuva od odredbite na ovoj dogovor, kako neophodnost za zaedni~ko
`iveewe.
Na teoriite na op{testveniot dogovor so pravo im se prefrla
deka se nerealni za{to istorijata ne go potvrduva postoeweto na
vakva spogodba me|u op{testvoto i dr`avata. Vo vistinitosta na
takviot dogovor se somnevaat diri i samite kontraktualisti. Vakvata
mislovna konstrukcija za niv, vsu{nost, pretstavuva{e samo edna
apstrakcija ili teoretska pretpostavka {to }e im poslu`i za
opravduvawe na revolucionernite barawa kon radikalno ukinuvawe
na feudalnite odnosi. Op{testveniot dogovor e zgodna fikcija so
koja mo{ne uspe{no mo`e{e da se kritikuva bo`enskoto poteklo na
apsolutisti~kata vlast i feudalnite neednakvosti na lu|eto {to
imaa osobeno negativni posledici vrz planot na represijata. Vrz taa
osnova be{e sozdadena prikladna forma so koja mo`e{e da se bara
stesnuvawe na granicite na taa represija preku za{tita na li~nosta i
imotot na sekoj ~len na op{testvoto.
3. PRAVNI (NORMATIVNI) TEORII
Spored ovie teorii pravniot osnov na kaznata se bara i nao|a
vo samoto pravo, odnosno vo pravnite normi od koi se crpi obvrskata
na poedincite na poslu{nost kon dr`avata. Ako so krivi~nopravnite
normi se sozdava obvrska na gra|anite za poslu{nost, so izvr{uvawe
na krivi~nite dela se kr{at i ovie normi, pa ottamu pravoto na
poslu{nost se pretvora vo edno drugo pravo - vo pravo na kaznuvawe.
Najzna~ajniot pretstavnik na ova stojali{te, so koe ne se navleguva
vo pra{aweto za potekloto na samata dr`ava i pravo, be{e
germanskiot teoreti~ar Karl Binding.
Vo ramnite na normativnite teorii postojat i takvi sfa}awa
deka pravniot osnov na kaznata ne se nao|a vo pravoto na poslu{nost
tuku vo pravoto na nu`na odbrana. Koga e storeno nekoe zlostorstvo
dr`avata se nao|a vo sostojba na nu`na odbrana i zatoa e prisilena da
primeni kazna.
I na ovie teorii im se zable`uva {to opravduvaweto na
kaznata go vr{at vrz osnova na samoto pravo, nadvor od nejzinata
op{testvena uloga.
188

4. SOCIOLO[KI TEORII
Privrzanicite na ovie teorii pravniot osnov na kaznata go
baraat vo op{testvenata funkcija na krivi~noto pravo. Taka spored
utilitaristi~kata teorija na Bentam i Xon Stjuart Mil, kaznata se
opravduva so nejzinata korisnost, odnosno nu`nost za za{tita na
op{testvoto.
Sli~no na predhodnoto e i sfa}aweto na sociolo{kata {kola.
Spored List pravoto na dr`avata da kaznuva proizleguva od nu`nosta
za odr`uvawe na pravniot poredok i bezbednosta na op{testvoto.
Spored italijanskata pozitivisti~ka {kola i dvi`eweto na
op{testvenata odbrana pravniot osnov za primena na kaznata se nao|a
vo odbranata na op{testvoto od kriminalitetot.
Vo sovremenata literatura vladee ubeduvawe deka vo ovie
stavovi na sociolo{kite teorii e pronajden odgovorot na pra{aweto
{to ovde se postavuva 409) . No, dali navistina e taka. Za da ne ni se
prefrli za neopravdano problematizirawe na ona {to navidum ne e
sporno i op{to usvoeno morame da se vratime na formulaciite od koi
trgnuvaat site avtori vo potraga po odgovorot za opravdanosta na
kaznata. Nie na po~etokot ve}e gi navedovme tie pra{awa. Smetame
me|utoa, za potrebno na niv u{te edna{ da poso~ime, za{to nitu so
eden stav na sociolo{kite teorii ne se dava direkten odgovor na ona
{to napred se bara. So toa {to se veli deka pravoto na dr`avata
nekogo da kazni proizleguva od korista i nu`nosta za odbrana na
op{testvoto od kriminalitetot, vsu{nost, ne se odgovara na
pra{aweto od kade ñ e pravoto na dr`avata da kaznuva, tuku na
pra{aweto za{to slu`i, odnosno koi se op{tite celi na kaznata. A
toa e ve}e drugo pra{awe. Nakratko so op{testvenata uloga na kaznata
ne mo`e da se objasni nejziniot praven osnov tuku, efektite, celite
na kaznuvaweto {to ne se predmet na ovie tuku na narednite
razgleduvawa. Od tie pri~ini smetam deka e neophodno da go izlo`am
i moeto viduvawe po odnos na opravdanosta ili pravniot osnov na
kaznata.
Moe mislewe e deka pravoto na kazna i kaznuvaweto dr`avata
ne go dobila nitu mo`ela da go dobie bilo od kade i bilo od kogo, {to,
vsu{nost, e tolku jasno i od argumentacijata {to se izlo`uva protiv
teoriite na op{testveniot dogovor. Vo toj slu~aj preostanuva deka
takvoto pravo dr`avata nasilno go ostvarila, go uzurpirala za da gi
za{titi svoite interesi. A bilo koja uzurpacija, nezavisno od koi
motivi i celi e napravena, ne mo`e da bide ni{to drugo osven nasilen
akt (so koj se izrazuva mo}) {to dopolnitelno se opravduva. Od tie
pri~ini vistinskiot odgovor na postavenoto pra{awe treba da se
409)
Taka na primer: Srzenti}, Stai}, Lazarevi}, op. cit, str. 322, Proevski, V. Krivi~no
pravo, op{t del, Studentski zbor, Skopje, 1986, str. 375, Ba~i}, F. Krivi~no pravo,
op{t del, Univerzitet "Kiril i Metodij", Skopje, 1972, str. 565, ^ejovi}, B. Krivi~no
pravo, op{ti deo, str, 378, Radovanovi}, M. Krivi~no pravo SFRJ, op{ti deo, str. 250, Kup~evi}-
Mla|enovi}, R. op. cit, str. 62 itn.itn.
189

ara na druga strana - vo sferata na iracionalnoto podra~je na
~ovekovoto deluvawe {to e opredeleno so nagonite. Poradi svoite do
kraj nemodificirani instinkti ~ovekot bil, i sÒ u{te Ò, vo onaa faza
od svojot filogenetski razvoj koga na bilo kakov stvaren ili
zamislen napad ili zagrozuvawe nej~esto reagira so posredstvo na
instinktite za odr`uvawe na svojata poedine~na ili grupna egzistencija,
sigurnost i sre}a. No, so za~estuvaweto na ostvarenite i
vozvratenite zla, ~ovekovite nagoni postepeno se kultivizirale i
modificirale kon povedenija vo koi sÒ pove}e se vklu~uva{e i
nivnoto racionalno i socijalno bitie. Na opredelen stepen od toj
razvoj dominacijata na racionalnoto nad iracionalnoto i socijalnoto
nad individualnoto dovedoa do op{toprifaten moralen stav deka na
sekoe dobro treba da se vozvrati so dobro i analogno na toa, na sekoe
zlo treba da se odgovori so spravedlivo zlo 410) . Vo tie ramki se
iskristaliziraa poimite na nagrada i kazna. So ogled pak na toa deka
kaznata vo svojata ~ista forma ja sre}avame so pojavata na dr`avata
nu`no se javi i problemot za obemot, intenzitetot i nasokite na
nejzinata primena kako bitni kriminalnopoliti~ki pra{awa. A toa
se, vsu{nost, problemite do koi niz vekovnoto postavuvawe na
predhodnoto pra{awe saka{e da se dojde. Zatoa pri dopolnitelnoto
racionalno objasnuvawe od tipot na onie {to ja opredeluvaat kaznata
preku najzinata op{testvena funkcija treba da se vodi smetka za ovoj
moment za da ne se zapadne vo ~esto povtoruvanata gre{ka spored koja
pri~inite se tolkuvaat spored nivnite posledici. Pritoa mora da se
priznae deka sekoj neistoriski obid za objasnuvawe na pravniot osnov
na kaznata odnapred e osuden na neuspeh. Pravniot osnov na kaznata,
~ija {to su{tina sakale toa da go priznaeme ili ne, ve}e odamna e
dadena vo zaokru`ena (zavr{na) i nepromenliva forma, nepravedno se
posmatra od edna premnogu bliska distanca {to ne nudi prostor za
vistinsko sogleduvawe na faktot deka nikoj ne go izvlekuva svoeto
pravo da kazni od toa {to so kaznuvaweto se sozdavaat dobri
posledici, tuku od toa {to ima mo} toa da go pravi. Ottamu mi
izgledaat jalovi site argumenti {to za dr`avnoto pravo na kazna
nekoj aposteriorno gi sozdal, otkako ve}e ja primenil. Vo taa smisla
ima slaba vrednost opravduvaweto od tipot deka nekoj imal pravo da
gradi samo zatoa {to zgradata e korisna za `iveewe. Seto toa ne
ubeduva vo zaklu~okot deka ne mo`e da se zboruva za pravniot osnov na
kaznata nadvor od nagonski uslovenata potreba na ~ovekovata reakcija
za samoodr`uvawe i mo}ta vo svoe ili tu|o ime da go pravi toa, kako i
bez jasna distinkcija na ova pra{awe od celite na kaznata. Toa
me|utoa, ne zna~i deka ovde ja osporuvam utilitaristi~kata naso-
~enost na sovremenite kazni tuku samo sakam da istaknam deka so
dobrite posledici i nameri ne mo`e da se brani ni~ie pravo, pa ni
pravoto na dr`avata da primenuva kazna. Ili poinaku re~eno, nejzinoto
pravo ne mo`e da se izvlekuva od elementite {to gi oblikuvaat
celite na kaznata tuku od ne~ija mo} za nejzino pretvorawe vo
410)
Vo ovaa smisla i Marjanovi, \. Krivi~no pravo, str. 351. Spored nego "...Pravoto
na kaznuvawe na dr`avata vodi poteklo od ~ovekoviot nagon za samoodr`uvawe".
190

legitimen akt.
II. BITIE (SU[TINA) NA KAZNATA
Od prehodno izlo`enite teoretski koncepti za dr`avnoto
pravo na kazna mo`e{e da se zabele`i negovoto neuspe{no
izvlekuvawe od nu`nosta za zadovoluvawe na nekakva nepromenliva
pravda, od odredbite na dogovorot so koi se reguliraat odnosite vo
op{testvoto, od obvrskata na poslu{nost kon dr`avata ili od
nu`nosta za za{tita na op{testvoto od kriminalitetot. Napred go
vidovme i toa deka postavuvaweto na pra{aweto za pravniot osnov na
kaznata sepak ne be{e zaludno, za{to vo vreme na javuvaweto na ovie
teorii otvora{e izvesen prostor za vlijanie vrz preostrata dr`avna
prisilba. Denes retko koj ñ go negira pravoto na dr`avata da kaznuva
(ius puniendi) pa so ogled na toa do granicite na kaznuvaweto se
nastojuva da se dojde preku pravno-eti~ko opravduvawe na kaznata.
Me|utoa, i tie nastojuvawa ponekoga{ se spekulativno obremeneti
zaradi obidot na poistovetuvawe na su{tinata na kaznata so nejzinata
socijalna funkcija. Od tie pri~ini va`no e vedna{ da se napravi
jasna pojmovna razlika me|u kompontite na kaznata.
Ovde, vsu{nost, i ne se raboti za nekoj vistinski problem ako
nedvosmisleno se istakne deka odmazdata e ona {to ja so~inuva
kaznata, ona {to e nejzina vnatre{na su{tina, ili nejzino organsko
bitie. Odmazdata (retribucijata, represijata) e osnovniot element na
kaznata za{to spored svojata priroda zna~i odgovor na predhodno
pri~ineto zlo, vra}awe milo za drago. Zaradi toa svojstvo odmazdata i
mo`e da se oblikuva vo kazna, no i vo eden drug oblik za koj {to vo
na{eto govorno podra~je sÒ u{te nema adekvaten tretman, a zaradi
poprecizno razlikuvawe }e go nare~am revan{ 411) .
Vakvata opredelba na omrazata ni dava mo`nost da pristpime
kon definirawe na navedenite pojavni oblici. Na svoeto najelementarno
nivo kaznata e takov oblik na odmazda {to namerno se vr{i
sprema nekoj {to storil zlodelo vrz osnova na zakonski normi od
strana na ovlasteni dr`ani institucii. Taa e legitimen oblik na
odmazda ili javna reakcija sprema onoj {to storil opredeleno zlo i
zatoa {to go storil toa zlo. Od druga strana revan{ e oblik na
odmazda {to ne mora da se vr{i sprema nekoj {to storil zlodelo
nadvor od zakonskite normi od strana na poednec ili grupa na
neovlasteni lica. Toa e nelegitimen oblik na odmazda ili privatna
(individualna ili kolektivna) rekacija sprema onoj {to storil
411)
Vo obi~niot govor i zloto sodr`ano vo kaznata kako legitimen oblik i zloto
sodr`ano vo nejziniot nelegitimen oblik kako zemawe na pravdata vo svoi race se
ozna~uvaat so ist termin - odmazda. Ist e slu~ajot so nivnata primena i vo na{ata
stru~na literatura so taa razlika {to zaradi pojavno razgrani~uvawe na su{tinata i
formata na privatnata reakcija ponekoga{ e vo optek pokraj terminot odmazda i
terminot osveta.
191

opredeleno zlo i zatoa {to go storil toa 412) .
Od navedenite definicii proizleguvaat dve va`ni karakteristiki.
Prvo, odmazdata e ona zna~ajno svojstvo {to podednakvo e
bitno za oblikuvawe na kaznata i revan{ot, i vtoro, samo od toa dali
omazdata se vr{i vrz osnova na zakonski normi od strana na ovlasteni
subjekti ili toa ne e slu~aj zavisi nivnoto me|usebno razlikuvawe.
Karakteristi~no e i toa deka vo ovie definicii namerno ne se
vklu~eni celite {to treba da se ostvarat bilo so kaznata bilo so
revan{ot. Toa ovozmo`uva da se doka`e deka kaznata si ostanuva
kazna, a revan{ot - revan{, duri i toga{ koga so niv ne se odi kon
postignuvawe na bilo kakvi korisni efekti. Za nivno postoewe
dovolna e odmazdata so nejziniot nu`en produkt - stradaweto na onoj
vrz koj e naso~ena bez ogled na toa dali poedinecot go ~uvstvuva toa
stradawe ili pak, od nekoi sopstveni motivi toa duri i go posakuva.
Taa odmazda ima svojstvo da go izrazi op{testveno-eti~kiot prekor
koj e materijaliziran, otelotvoren vo nea i da ñ slu`i na
spravedlivosta (pravi~nosta), odnosno da ja zadovoli potrebata od
pravda 413) .
Duri po vakvoto pojmovno opredeluvawe se pru`at mo`nostite
za razre{uvawe na problemot na opravdanosta na zloto sodr`ano vo
kaznata. Toa e, vsu{nost, pra{aweto za moralnoto i kriminalnopoliti~koto
opredeluvawe na kaznata koe {to mora da se razlikuva od
ona za prvniot osnov na kaznata 414) . Vo obidot da se odgovori na ova
412)
Na potrebata od vakvo razgrani~uvawe koe {to posuptilno }e ja prika`e
su{tinata na kaznata uka`uva{e i Hegel. Spored nego odmazdata se javuva vo dva vida:
edna{ kako "osveta", drug pat kako "kazna". Osvetata (kaj nas revan{ot) ja vr{i onoj
{to e povreden i toa e neophodno vo prirodnata sostojba. Vo tie uslovi taa e
edinstveniot na~in da se zadovoli pradata so ogled na toa deka ne postoi dr`ava i
sudstvo {to treba da ja ostvaruvaat. Taa me|utoa ima dva bitni nedostatoci. Prvo, taa
~esto ne e odmerena i izvr{ena objektivno i nepristrasno spored merilata na
pretrpenoto zlo za{to se vr{i od povredenata strana koja si zela uloga na sudija vo
sopstvenata rabota. Vtoro, bidej}i odmazdata nema forma na pravo tuku se vr{i od
subjektivni pobudi, ~uvstva i interesi onoj na kogo mu se sveti ne go do`ivuva toa
kako legitimen akt tuku kako povreda na koja i vozvra}a so nova povreda.
Od druga strana se javuva kaznata koja {to e spravedliva i spored svojata sodr`ina i
spored svojata forma. Pove}e za toa vidi: Primorac, I. Prestup i kazna, NIP Mladost,
Beograd, 1978, str. 57.
413)
Pravdata (iusticia) pretstavuva na~elo spored koe na sekogo treba da mu se dade ona
{to mu pripa|a (sekomu spored zaslu`enoto). Pravdata ne ja propi{uva dr`avata
tuku ja sozdava javnoto mislewe. Spravedlivosta (pravednost, pravi~nost, aequitas) e
poim so koj se ozna~uva soglasnosta so pravdata. Taa e moralna kategorija niz koja se
izrazuva ~ovekovoto ~uvstvo za postignuvawe na ednakvost, ekvivalencija,
srazmernost, reciprocitet vo odnosite me|u lu|eto. Kaznata e spravedliva toga{
koga go zadovoluva ~uvstvoto deka e zaslu`ena, deka odgovara na te`inata na deloto i
vinata na storitelot.
414)
Edno e pra{aweto za pravoto na dr`avata da primenuva kazna (ius puniendi), a koga
e toa ve}e utvrdeno kako legitimen akt sosema drugo e pra{aweto za osnovite so koi
se opravduva odmazdata. So prvoto pra{awe se opredeluva dopu{tenosta na kaznata
192

pra{awe vo moralnata i prvnata filozofija i krivi~nopravnata
teorija se izdeferenciraa dve osnovni i me|usebno sprotivstaveni
stavovi. Spored retributivisti~koto gledi{te vozvrateno zlo e
opravdano za{to e zaslu`eno. Nasproti toa so utilitaristi~kiot
stav se tvrdi deka vozvratenoto zlo e opravdano zaradi dobrite
posledici {to gi ima. Za prvite kaznata e opravdana ako e
spravedliva odmazda, a za drugite toa e slu~aj samo toga{ ako so
odmazdata se postignuvaat korisni efekti. Retributivistite
trgnuvaat isklu~ivo od su{tinata na kaznata, a utilitaristite samo
od nejzinite celi. A toku vo taa isklu~ivost le`at i site problemi
sodr`ani vo teorijata za celite na kaznata.
III. TEORII ZA CELITE NA KAZNATA
Po odnos na pra{aweto za{to se kaznuva ili {to saka edno
op{testvo da postigne so uni{tuvaweto, odzemaweto ili ograni-
~uvaweto na opredeleni dobra, slobodi i prava na storitelite na
krivi~ni dela, isto kako i kaj osnovite na kaznuvaweto se javija
brojni mislewa. Trgnuvaj}i od nivnata pravno filozovska osnova
pokraj navedenite dve (retributivni i utilitaristi~ki) se izdvoija i
me{ovitite teorii.
1. APSOLUTNI (RETRIBUTIVNI) TEORII
Spored apsolutnite teorii celta na kaznata se sostoi vo
spravedlivo vra}awe na zlo so zlo. Ova u~ewe se potpira vrz
idealisti~kite teorii za pravniot osnov na kaznata. Ako kaznata e
opravdana bidej}i e zaslu`ena toga{ nejzinata cel treba da bide
odevawe na storitelot vo mera koja adekvatno e opredelena od zloto
naneseno so krivi~noto delo. Celta na kaznata e nanesuvawe zlo od
stojali{teto na onoj {to kaznuva, a stradawe od stojali{te na onoj
{to se kaznuva spored poznatoto na~elo: "Malum passionis quod
infligitur propter malum actionis" (Kaznata e zlo na odevawe koe se
primenuva poradi zloto na ~inewe) {to u{te vo XVII vek go
formuliral Hugo Grocius.
Ottuka proizleguva deka kaznata e cel samata na sebe za{to
nejzinata uloga se bara so samata kazna, vo nejzinata su{tina -
odmazdata, vo zloto so koe se vozvra}a na storenoto zlo i odevaweto
{to so toa treba da se postigne. Celta na kaznata se iscrpuva so
samoto nanesuvawe na zloto koe kaznata so sebe go nosi. Taa sama po
sebe e nu`na i apsolutna, pa ottuka i nazivot na ovite teorii. Ovde ne
se bara sredstvo so koe se saka postignuvawe na ne{to {to e naso~eno
kon idninata, kon vlijanie vrz storitelot da ne vr{i krivi~ni dela.
Naprotiv, kaznata e naso~ena kon minatoto (kon storenoto delo) i kon
so ogled na pravoto na subjektot {to kaznuva, a so vtoroto pra{awe se sogleduva
samoto zlo, opravdanosta na ona {to treba da se trpi od aspekt na moralot na lu|eto.
193

sega{nosta na vinovnikot (kon negovoto stradawe). Nakratko,
devizata na ovie teorii e sodr`ana vo maksimata "Punitur quia
paccatum est" (Se kaznuva zatoa {to se zgre{ilo), a ne za da ne se
gre{i.
Ovie teorii bea vladea~ki vo pravnata i moralnata
filozofija na pretstavnicite na klasi~nata {kola, a osobeno
prisutni vo u~eweto na Kant i Hegel spored koi so kaznuvaweto na
storitelot mu se nanesuva zlo zaradi zadovoluvawe na nekakva
apsolutna pravda. Vo zavisnost od razli~nite stavovi za potekloto na
zamislenata apsolutna pravda i ovie teorii se delat na istite
varijanti kako i apsolutnite teorii za opravdanosta na kaznata.
a) Teorii za bo`jata pravda
Pretstavnicite na ovie u~ewa tvrdat deka krivi~noto delo e
grev, a kaznata samo odevawe (stradawe) za toj grev i so ogled na toa ne
treba da se te`nee kon nikakvi polezni efekti {to treba da proizlezat
od nea. Kaznata e samo nu`nost za postignuvawe na apsolutna
bo`ja spravedlivost. So nea treba da se vospostavi nekoj
transcedentno opredelen iskonski red {to e naru{en so izvr{enoto
krivi~no delo.
b) Teorii za moralnata pravda
Spored Kant, kako najmarkantna figura na ovie teorii,
kaznata e kategori~ki imperativ na moralnata svest. Kako emanacija
na prakti~niot um taa e akt na spravedlivost: slu`i za zadovoluvawe
na moralnata pravda. Ovoj kategori~ki imperativ e vsaden vo ~ovekot,
nezavisen od op{testvoto i bara kaznuvawe bez ogled na zna~eweto na
takvoto kaznuvawe za onoj {to go vr{i. Vo taa smisla ~esto e citiran
poznatiot stav na Kant vo koj se veli: "Duri i toga{ koga gra|anskoto
op{testvo vrz osnova na soglasnosta na svoite pripadnici bi se
raspadnalo (na primer, koga nekoj narod {to `ivee na nekoj pust
ostrov bi re{il da se razijde i rasprsne niz celiot svet), pred toa bi
moral i posledniot ubiec {to se nao|a vo zatvor da se eliminira, za
sekogo da go snajde ona {to so svoeto delo go zaslu`il, i vinata za
prolienata krv da ne ostane na narodot {to ne ja izvr{il taa kazna,
za{to vo sprotivno bi mo`el da se smeta za sou~esnik vo ovaa javna
povreda na pravdata". Od ovaa pretpostavka jasno se gleda Kantovata
zalo`ba za vladeewe na principot "Fiat iustitia pareat mundus" (Neka
bide pravda pa makar propadnal svetot).
Spored Kant, kaznata e oblik na pravna prisilba koja nikoga{
ne mo`e da bide sredstvo za unapreduvawe na nekoe drugo dobro.
Nejzina zada~a e da se vospostavi moralniot i pravniot poredok
naru{en so izvr{enoto zlostorstvo, a toa mo`e edinstveno da se
postigne so spravedliva odmazda. Taa omazda ja sproveduva sudot koj
mo`e to~no da gi izedna~i tasovite na pravdata, da postigne
194

amnote`a me|u deloto i kaznata, i, osven vo slu~aite na izvr{eno
ubistvo, ne mora da se povikuva vrz ~istoto talionsko na~elo. So ova
Kant poka`uva razbirawe za toa deka nekoi prestapi imaat takva
priroda {to go pravi nevozmo`no vozvra}aweto so napolno identi~en
akt. Zatoa svesno se zalaga za takva odmazda {to spored svojot
pridones }e go pogodi storitelot tokmu tolku kolku {to negoviot
prestap ja pogodil `rtvata. Ottamu za nego kastracijata e srazmerna,
pa spored toa i pravedna kazna za deloto siluvawe.
v) Teorii na zakonskata pravda
Vo objasnuvaweto na svojata teorija na kaznata i nejzinite celi
Hegel poa|a od osnovnata postavka deka ~ovekot e sloboden vo
odlu~uvaweto, deka raspolaga so slobodna volja. Toj istaknuva dek
~ovekovata volja vo svojot odnos sprema nadvore{nite vlijanija e
aktivna i deka tokmu taa e onoj re{ava~ki faktor od koj zavisi
negovoto povedenie, odnosno deka nadvore{nite okolnosti vladeat so
~ovekot samo tolku, kolku {to toj samiot toa im go dopu{ta.
Slobodata na voljata Hegel ja sfa}a kako "samovolja"
(relativna, formalna sloboda) i kako "op{ta volja" (vistinska,
apsolutna sloboda). Vo prviot slu~aj slobodata na voljata se odnesuva
kon ne{to posebno, ograni~eno i dadeno od nadvor. Taa volja ima nekoj
ograni~en interes i svoeto odreduvawe go nao|a vo ~ovekot, vo
negovite nagoni i skonosti. Taa e sloboda na ~ovekot zemen kako
prirodno su{testvo koj kako takov e svrten kon sebe, kon svoite
individualni `elbi i interesi.
Za razlika od samovoljata kako subjektivna, empiriska volja,
op{tata volja nema za svoj predmet ne{to realno, nadvore{no. Taa gi
izrazuva uslovite spored koi e mo`en zaedni~kiot `ivot na
poedincite kako subjekti na samovoljata. Taa e sloboda na poedinecot
zemen ne kako prirodno su{testvo podlo`no na nagoni, strasti i
drugi porivi, tuku kako duhovno, umno su{testvo. Ova e volja na site
lu|e kako umni su{testva, no kako takva ne egzistira nadvor od
poedinecite. Taa op{ta volja na lu|eto kako umni bitija se
objektivizira vo zakonot i kako zaedni~ka taa e del od sekoj poedinec
koj ja ~uvstvuva kako svoja 415) .
[to se odnesuva do zlostorstvata vo niv se izrazuva samovoljata
na poedincite koja e naso~ena protiv op{tata volja, protiv
zakonot. Prestap e, vsu{nost, gazewe na ne~ie pravo, naru{uvawe na
nekoj zakon i vo taa smisla negacija na toa pravo, na toj zakon. Kaznata
e drugata polovina na celinata ~ija {to prva polovina e prestapot.
Taa pretstavuva negacija na zlostorot: negacija na negacijata. Ili so
drugi zborovi, zlostorstvoto e nepravo (negacija na pravoto) vrz {to
nu`no se nadovrzuva kaznata (kako negacija na taa negacija) zaradi
415)
Vidi: Primorac, I. op. cit, str. 49-52.
195

povtorno vospostavuvawe na pravoto (afirmacija na pravoto) 416) . So
kaznata, spored Hegel, se ukinuva, negira, poni{tvuva zlostorstvoto,
odnosno zlostorni~kata volja na zlostornikot koja {to dovela do
deloto. A toa mo`e da se postigne samo na onoj na~in so koj i samiot
storitel so svoeto zlodelo go negiral pravoto na svojata `rtva i
zakonot spored koj toa pravo postoi - so primena na prisilba. Ottamu
voljata na zlostornikot e ona {to treba da se potvrdi. So samoto toa
{to storil zlodelo, istaknuva Hegel, zlostornikot zaslu`il da bide
kaznet. Zaslugata e sodr`ina na aktot so koja e storeno deloto.
Spored Hegel vo kaznata edinstveno odmazdata e ona {to e
umno. Odmazdata i nejzinata ednakvost so zlostorot se sveti na~ela na
sekoja spravedlivost, princip vrz koja mora da se zasnova sekoj
dr`aven poredok. Odmazdata e prisilba protiv prisilba, i kako
reakcija na ve}e izvr{enata prisilba (kako vtora, sledovatelna prisilba),
taa e akt na reciprocitet i ottamu onoj vrz kogo e naso~ena ja
zaslu`il. Zatoa e opravdana, legitimna.
Interesen e i retributivisti~kiot stav na Hegel deka toga{
koga e storeno zlodelo, ne samo {to postoi pravo za negovo ukinuvawe
zaradi reafirmacija na pravoto i zakonot, tuku isto taka postoi i
dol`nost tokmu na toj na~in da se postapi. Vo sprotivno, na mestoto
na negiranoto pravo i zakon kako ne{to dopu{teno stapuva negovata
negacija - nepravo, zlostor.
Na krajot na ovaa kratka interpretacija na hegelovite osnovni
postavki za kaznata, zna~ajno e da se spomne i negovata teza za kaznata
kako pravo na prestapnikot. Ako kaznata proizleguva od op{tata
volja na zlostornikot toga{ i samiot toj e pogoden od zlostorot pa
kaznata ja izrazuva i negovata volja. Od druga strana so svojata
subjektivna volja storitelot proklamira na~elo deka negovoto
zlodelo e pravo, pa zatoa se soglasuva i sprema nego da bide postapeno
na ist na~in kako {to toj postapil sprema `rtvata.
2. RELATIVNI (UTILITARISTI^KI) TEORII
Spored privrzanicite na ovie teorii kaznata ne e odmazda za
storenoto zlostorstvo tuku celesoobrazen instrument za za{tita na
op{testvoto od kriminalitetot. Za niv taa ne e cel samata na sebe
tuku preventivna merka {to se stremi kon ne{to idno i realno.
Kaznata treba da deluva na lu|eto vo idnina da ne vr{at krivi~ni
dela soglasno devizata "Punitur ne peccatur" (Se kaznuva za da ne se
zgre{i), a ne zatoa {to se zgre{ilo. Nakratko, su{tinata na ovie
teorii le`i vo istaknuvaweto na edna realna i korisna (polezna,
utilitarna) cel - za{tita (prevencija) na op{testvoto od opasni
416)
"Hegel vo kaznata gleda edna logi~ka dijalekti~ka nu`nost {to proizleguva od
idejata za razumna dr`ava i razumno pravo. Zlostorstvoto e teza, kaznata antiteza, a
vospostavuvaweto na redot sinteza. Kaznata e negacija na zlostorstvoto, a ovaa
negacija na pravoto. Negacija na negacijata dava afirmacija". Zlatari}, B. i Dama{ka,
M. Rje~nik krivi~nog prava i postupka, Informator, Zagreb, 1966, str. 29.
196

dejnosti, a ne vo odmazdata. Od toa vo kolkava mera kaznata e vo sostojba
da ja ostvari taa za{titna uloga zavisi i nejzinata opravdanost.
Nejzinite celi ne se od apsolutna tuku od relativna priroda, za{to
zavistat od toa vo koja mera kaznata doveduva do spre~uvawe na idnoto
vr{ewe na krivi~ni dela. Ili poinaku ka`ano, celta na kaznata e
zavisna, uslovena: taa treba da postoi samo so ogled na svojata
funkcija i vo taa mera kolku {to e polezno (potrebno) da se
realizira. Ottamu za ovie teorii se upotrebuva nazivot relativni
teorii no, vo podednakva mera i nazivite - teorii na prevencijata i
utilitarni teorii.
Spored ovie teorii kaznata ne mora sekoga{ da bide
ekvivalentna na krivi~noto delo tuku treba da bide opredelena od
nejzinata korist vo ostvaruvaweto na za{titata od kriminalitetot.
No i ovde vo zavisnost od toa dali te`i{teto se stava vrz korisnoto
vlijanie vrz site gra|ani da ne vr{at krivi~ni dela ili pak, samo vrz
korista za storitelot na deloto, se javuvaat dve osnovni varijati na
ovie teorii: a) teorii na generalnata prevencija i b) teorii na
specijalnata prevencija.
a) Teorii na generalnata prevencija
Osnovnata ideja na teoriite na generalnata prevencija e deka
uspe{na borba protiv kriminalitetot mo`e da se ostvari samo ako so
kaznata se deluva vrz site potencijalni storiteli za vozdr`uvawe od
negativnite povedenija. Ovde se poa|a od zastra{uva~kiot karakter na
kaznata, od nejziniot predupreduva~ki efekt. Me|utoa, site
pretstavnici na ovie teorii ne se soglasni vo pogled na na~inot preku
koj mo`e da se postigne odvra}aweto od vr{ewe krivi~ni dela. Od tie
pri~ini se javuvaat tri varijanti na ovie teorii: aa) teorija na op{to
zastra{uvawe so predviduvawe na kazna, ab) teorija na op{to
zastra{uvawe so izvr{uvawe na kazni i av) teorija na opomena
(predupreduvawe).
aa) Teorija na op{to zastra{uvawe so predviduvawe na kazni
Spored Anselm Foerbah (1775-1833) kako glaven pretstavnik na
ovaa teorija, povedenieto na sekoj ~ovek vo osnova e opredeleno od
motivite {to se naso~eni kon zadovoluvawe na negovite ~uvstvitelni
potrebi. Toa e slu~aj i so storitelite na krivi~ni dela koi vo svoeto
odnesuvawe se motivirani od korista {to ja gledaat vo kriminalniot
akt. Za da se odvratat od izvr{uvawe na deloto na ovie lu|e treba da
im se predo~i nekoj silen kontramotiv. Takov kontramotiv e kaznata
koja za potencijaniot zlostornik pretstavuva neprijatnost {to toj
pove}e ja ~uvstvuva odo{to e toa slu~aj so porivot da izvr{i
krivi~no delo. Soznanieto deka na opredeleno povedenie zakonot
nadovrzuva ~uvstvitelno zlo vo vid na kazna, vrz nego deluva kako
197

psiholo{ka prisilba da se otka`e od deloto 417) .
ab) Teorija na op{to zastra{uvawe so primena na kazni
(Gmelin, Fillingieri, Meistr i dr.)
Spored ovaa teorija zastra{uvaweto na potencijalnite
storiteli na krivi~ni dela se vr{i so fakti~na primena na kaznata i
toa na javen egzemplaren na~in. So ogled deka kaznite denes ne se
izvr{uvaat javno ovaa teorija go gubi svoeto nekoga{no zna~ewe
av) Teorija na predupreduvawe. (Bauer)
Spored ovaa teorija sli~no kako i kaj Foerbahovata teorija na
psiholo{ka prisilba, so samoto predviduvawe na kaznata se
postignuva i nejzinata cel. Me|utoa, idejata na predviduvawe na
kaznata ovde ne e vo psiholo{kata prisilba, tuku vo predupreduvaweto
na lu|eto deka op{testvoto ne go odobruva vr{eweto na
krivi~ni dela. Na toj na~in se odi kon istaknuvawe na moralnoto
dejstvo na kaznata, kon nejzinoto vlijanie vrz razvivawe na moralnata
osnova na ~ovekovata li~nost preku izgradba na moralni vrednosti so
antikriminalno dejstvo.
b) Teorii na specijana prevencija
Spored pretstavnicite na ovie teorii so kaznata se vlijae vrz
konkretniot delinkvent. Toa zna~i deka celite na kaznata se baraat
vo deluvaweto vrz individualniot zlostornik, vrz poedinecot, preku
onevozmo`uvawe (neutralizacija), zastra{uvawe ili popravawe so
{to vo idnina treba da se spre~i nivnoto povtorno vr{ewe na
krivi~ni dela. Me|utoa, so ogled na toa deka pretstavnicite na ovie
teorii ne se edinstveni okolu na~inot na ostvarenoto deluvawe vrz
storitelite na krivi~ni dela, postojat i ~etiri varijati na teoriite
na specijalnata prevencija. Tie varijanti se: ba) teorija na zastra-
{uvawe po pat na izvr{uvawe na kaznata, bb) teorija na staratelstvo,
bv) teorija na popravawe i bg) teorija na resocijalizacija.
417)
Ostvaruvaweto na takva cel na kaznata pretstavuva postoewe na nekolku uslovi.
Prvo, propi{anite kazni bi morale da bidat strogi taka {to zloto so koe se
zakanuva da bide pogolemo od korista {to storitelot bi ja ostvaril so izvr{uvaweto
na deloto. Vtoro, zakanetata kazna mo`e zastra{uva~ki da deluva samo ako e izvesno
deka kako takva }e bide i izre~ena vo slu~aj na izvr{uvaweto na krivi~noto delo. I,
treto, odlukata za izvr{uvawe na krivi~noto delo se zasnova vrz procenkata na
poleznosta od izvr{enoto delo i {tetata od izre~enata kazna. Srzenti}, Stai},
Lazarevi}, op. cit, str. 324-325.
198

a) Teorija na zastra{uvawe po pat na izvr{uvawe na kaznata
(Grollmann)
Spored ovaa teorija celta na kaznata se postignuva so nejzino
strogo izvr{uvawe. So toa treba da mu se vlee strav na vinovnikot i
da se natera kon postapki {to se vo soobraznost so pravoto. Od
stravot deka povtorno mo`e da dojde vo situacija da strada zaradi
ostrata primena na kaznata, storitelot vo idnina e motiviran da
zapre so izvr{uvaweto na krivi~nite dela.
bb) Teorija na staratelstvo. (Massow, Jeger)
So ogled na osnovnoto stojali{te spored koe preku izvr{enoto
krivi~no delo se poka`uva nedorasnatosta na storitelot za
op{testveno prifatlivo povedenie, so ovaa teorija se nalaga negovo
stavawe pod staratelstvo. Dr`avnite organi nadle`eni za izvr{uvawe
na kaznata treba da vr{at nadzor i gri`a nad poedinecot sî do
momentot koga }e se osposobi za kontrolirano povedenie so koe }e im
se sprotivstavuva na okolnostite {to go vodat kon kriminal. Spored
ovaa koncepcija toa prakti~no zna~i deka dol`inata na kaznata ne
zavisi od te`inata na deloto i stepenot na krivi~nata odgovornost,
tuku od vremeto {to e neophodno potrebno da se sozdade li~na
rezistentnost sprema nadvore{nite i vnatre{nite vlijanija {to gi
opredeluvaat nedozvolenite povedenija.
bv) Teorija na popravaweto (Roder)
Ovde se poa|a od pretpostavka deka postojat takvi lu|e kaj koi
vo dovolna mera ne se razvieni moralnite ~uvastva {to e i osnovna
pri~ina za vr{ewe na krivi~ni dela. Zatoa so kaznata kaj storitelot
treba da se razvijat i zacvrstat moralnite inhibicii vo onaa mera
{to }e bide vo mo`nost da gi odvrati od povtorno izvr{uvawe ne samo
na istite tuku i na site drugi krivi~ni dela. Kaznata treba da deluva
za postignuvawe na moralno popravawe na storitelot i jaknewe na
negovite moralni inhibicii.
bg) Teorija na resocijalizacija
Iako e sli~na na teorijata na popravaweto ovaa teorija od nea
se razlikuva spored nekolku zna~ajni obele`ja. Taa vo prv red poa|a
od toa deka storitelot na krivi~noto delo ne e li{en od moralnite
~uvstva, od sposobnosta da go razlikuva dobroto od zloto. Toa e i
osnovnata pri~ina {to akcentot na vlijanieto ne se stava vrz
moralnoto popravawe tuku vrz prevospituvaweto na li~nosta na
vinovnikot. So ovaa teorija se otvara edna nova humanisti~ka alternativa
{to poa|a od doverbata vo ~ovekot. Taa dovede osudenoto lice
vo procesot na resocijalizacijata da ne se smeta za objekt vrz koja {to
199

pasivno se sproveduva opredelen tretman, tuku za aktiven subjekt koj
svesno i dobrovolno u~estvuva vo pronao|aweto i re{enieto na svoite
intrapshi~ki i socijalni problemi {to go odvele kon kriminalitet.
Pronao|aweto na sopstveni sili za nadminuvawe na ovie problemi i
vra}aweto vo op{testvoto kako negov korisen ~len e osnovniot uslov
za celosen uspeh na postavenite celi na kaznata.
Ova e, vsu{nost, sovremena koncepcija za celite na kaznata na
koja {to po~esto }e se navra}ame.
v) Spoeni relativni teorii
So namera da se pomiri ednostranosta i isklu~ivosta na
teoriite na generalnata i specijalnata prevencija se javi i edno
sredno sfa}awe zastapuvano od Heftter, Binding, Mayer-Alfred i dr. Od
niv be{e sogledana nemo`nosta da se postigne za{tita na op{testvoto
kako krajna cel na kaznata samo so ednata ili drugata
prevencija. Izlezot se najde vo spojuvaweto na obete prevencii koi
zaedno i natamu ostanaa nasproti odmazdata. Taka se izgradeni tn.
spoeni relativni teorii so koi i pokraj sozdadeniot kompromis ne se
izgubi mo`nosta za preferirawe na opredeleni poedine~ni celi vo
ramkite na ednata, odnosno drugata prevencija.
3. ME[OVITI (EKLEKTI^KI) TEORII
Za razlika od apsolutnite teorii so koi vo celost ñ se
odre~uva{e preventivnata uloga na kaznata i relativnite teorii koi
na kaznata ñ ja negiraat odmazdata i stradaweto, me{ovitite teorii
se spoj na odmazdata i prevencijata. Spored niv treba da se vodi
smetka kako za su{tinata taka i za celite na kaznata. Formulata na
ovie teorii e sodr`ana vo slednata kombinacija: "Punitur quia pecctum
est, et ne peccatur" (Se kaznuva zatoa {to se zgre{ilo i vo idnina da ne
se gre{i). Nakratko, taa e sinteza na apsolutnite i na spoenite
realtivni teorii. Me|utoa, i kaj ovie teorii postojat vnatre{ni
razliki vo zavisnost od toa na koja komponenta na kaznata ñ se dava
opredelena (pomala ili pogolema) prednost. Taka na primer, spored
nekoi avtori kaznata po svojata su{tina nu`no e omazda no spored
svoite funkcii taa e od bitno preventiven karakter. Spored drugi,
edinstvenata cel na kaznata kaj izvesni krivi~ni dela e odmazdata, a
vo odnos na drugite dela toa e generalnata i specijalnata prevencija.
Izvesni avtori smetaat deka krivi~nite zakoni se zasnovani vrz
odmazdata, a izvr{uvaweto na kaznata vrz nejzinite preventivni celi.
Nasproti seto ova postojat i takvi sfa}awa deka kaznata ima samo
preventivni celi, a odmazdata se javuva samo isklu~itelno, toga{ koga
toa go baraat samo nekoi posebni slu~ai.
200

IV. OCENKA NA TEORIITE ZA CELITE NA KAZNATA
1. Na apsolutnite teorii za celite na kaznata mo`e da im se
stavat golem broj zabele{ki, za{to, kako {to vidovme, za niv kaznata
slu`e{e edinstveno za ostvaruvawe na idejata za apsolutna
spravedlivost. So toa {to na storitelot mu se nametnuva opredelena
nelagodnost {to odgovara na negovata vina se poni{tuva krivi~noto
delo i povtorno se vospostavuva pravdata. Ovde, kako {to veli Kant,
ne se raboti za toa od kaznata da se izvle~e bilo kakva poza za
storitelot ili za negovite sogra|ani, tuku za nejzina primena vo
srazmernost so ~istata pravda, vo soglasnost so na~eloto: "Ako
propadne pravdata toga{ ve}e nema nikakva vrednost da se `ivee na
zemjata". Vo sli~na nasoka bea razmisluvawata na Hegel. Kaj kaznata
ne stanuva zbor za nikakva korist naso~ena kon spre~uvawe, zastra{uvawe
ili popravawe, tuku za objektivno posmatrawe na pravdata i
nepravdata. Osnovniot kriterium za postignuvawe na apsolutnata
pravda e na~eloto na zasluga {to mo`e da se ostvari so odmazda. Ni
Kant, ni Hegel, nitu pak drugite pretstavnici na ovie teorii
voop{to i ne pra{uvaa za celite na kaznata. Tokmu zatoa i naj~estata
kritika e upatena kon nivnata teorija na odmazda kako samocel, kako
apsolutno zadovoluvawe na nekoja nepromenliva bo`ja, moralna ili
zakonska pravda. Toa e prigovor protiv isklu~ivoto svrtuvawe kon
minatoto kon zlostorstvoto, kon zloto {to koga edna{ ve}e se
slu~ilo ne mo`e da se popravi, a vrz koe sepak se dodava drugo zlo
iako od toa ne proizleguaat nikakvi dobri posledici. Kaznata e
opravdana ako e spravedliva, a spravedliva e ako e dosudena zatoa {to
e storeno zlodelo i spored merkata na toa zlodelo, napolno nezavisno
od toa kakvi ñ se efektite. Ottamu i sosema ispravnata ocenka deka
zad ovoj stav se krie samo filozofskata racionalizacija na
odmazdoqubivosta, ~ovekoviot primitiven streme` kon odmazda.
So eden od slednite prigovori {to i se upatuva na ovaa teorija
osnovano se negira primenlivosta na kantovohegelijanskoto barawe za
kaznata koja spored svojot pridones treba da go pogodi zlostornikot
tolku kolku {to negovoto delo ja pogodilo `rtvata. Nedoslednosta na
ova barawe mo`e da se vidi ne samo od toa {to vodi kon ekstremna
individualizacija na kaznata, tuku i od postoeweto na tn. krivi~ni
dela bez `rtvi (victimlles crimes) kade se poka`uva nemo`noto
utvrduvawe na ona {to `rtvata go pretrpela 418) .
Apsurdno e i klasi~noto retributivisti~ko sfa}awe na kaznata
kako pravo na zlostornikot za{to samiot zlostornik se protivi da
mu bide priznaeno takvo pravo 419) .
2. [to se odnesuva do relativnite teorii za celite na kaznata
418)
Vidi: Jankovi}, I. Smrt u prisustvu vlasti, Beograd, 1985, str. 7-8. Poinaku: Primorac, I.
op. cit, str. 101-109.
419)
Taka: Jankovi}, I. op. cit, str. 5. Sprotivnoto stojali{te spored koe so priznavaweto
na ova pravo na zlostornikot toj se tretira kako svesno su{testvo zvu~i premnogu
neubedlivo i deklarativno. Takvo stojali{te zastapuva Primorac, I. op. cit, str. 87-95.
201

tie ja napu{taat idejata za odmazda i vo kaznata gledaat samo zgodno
sredstvo za za{tita na op{testvoto. Spored niv kaznata ne e cel na
sebesi, ne e nekoja metafizi~ka ideja, tuku instrument so koj treba da
se postigne nekoj realen efekt. Zloto sodr`ano vo kaznata se
opravduva so negovite dobri posledici. Ako se trgne od korista za
odr`uvawe na mirot i sigurnosta kaj lu|eto za niv spravedlivosta go
gubi karakterot na skameneta kategorija i stanuva promenliva
vrednost {to zavisi od o~ekuvnata korist. Vakvite idei ne bea
dovolni za nivnata afirmacija kako dominantni teorii na kaznata. Vo
toa gi spre~i nivnata ednostranost, nivnata isklu~iva pragmati~ka
naso~enost kon prevencijata.
Osnovnata slabost na relativnite teorii, vsu{nost, e vo
razdeluvaweto na generalnopreventivnite od specijalnopreventivnite
celi na kaznata. Ottuka proizleguvaat i posebnite zabele{ki. Taka
na primer, na isklu~ivite insistirawa kon generalnopreventivnite
celi so pravo im se prefrla nevodeweto smetka za storitelot na
deloto i mo`nostite za negovo popravawe i prevospituvawe. Od druga
strana, naso~enosta na kaznata samo kon zastra{uvawe na
potencijalnite storiteli da ne vr{at krivi~ni dela neminovno vodi
kon nejzino prilagoduvawe na ova edinstveno o~ekuvawe. A toa
prakti~no zna~i deka storitelot ne se kaznuva za ona {to go storil i
vo mera kolku {to za toa e vinoven tuku zatoa da se zapla{at drugite.
Takvoto kaznuvawe e sprotivno so ~uvstvoto za pravi~nost i mo`e da
dovede do arbitrernost vo odmeruvaweto na kaznata, no i do mnogu
pote{ki posledici - do kaznuvawe na sosema nevini lica.
Sli~ni zabele{ki mo`at da im se upatat i na teoriite na
specijalnata prevencija. Dokolku popravaweto i prevospituvaweto na
osudenite lica pretstavuvaat isklu~itelni celi na kaznata toga{
nejzinoto odmeruvawe treba da zavisi samo od kvalitetot na li~nosta
na zlostornikot.Toa me|utoa, ne e spravedlivo i op{testveno
opravdano za{to mo`e da vodi kon dve krajnosti. Edna{ bi mo`ele da
se izvlekuvaat mnogu te{ki kazni i toa samo zaradi postoeweto na
opredeleni moralni defekti kaj li~nosta, a drug pat da se odi kon
bagatelni kazni, pa duri da se pomine i bez kaznuvawe za te{ki
krivi~ni dela ako osobinite na li~nosta uka`uvaat na mala ili
nikakva potreba za prevospitna intervencija. Vo prviot slu~aj
kaznata e nespravedliva odmazda, a vo vtoriot go gubi karakterot na
op{testveno eti~ki prekor i se izedna~uva so merkite na socijalna
higiena zaradi postignuvawe na nekoi povisoki op{testveni celi.
3. Me{ovitite teorii se najblisku do sovremenite barawa na
ona {to treba da se postigne so kaznata. Vo niv se kombiniraat
pozitivnite jadra na predhodnite u~ewa i se sozdava takva orientacija
koja poa|a i od krivi~noto delo i od ~ovekot sfaten kako subjekt
{to ñ e potreben na zaednicata. Nivniot najgolem pridones e idejata
deka retribucijata ne treba da ja isklu~i prevencijata, odnosno
spravedlivosta ne smee da i pra~i na korista. Ako odmazdata e ona
{to e nepromenlivo vo kaznata i so ogled na toa ja ~ini neophodna
reakcijata, toa ne zna~i deka treba da se zapre i ona {to vo kaznata
postojano evoluira, nejzinat socijalna funkcija. Odmazdata e samo
202

osnova vrz koja treba da se nadgraduvaat op{testveno uslovenite ili
promenlivite celi na kaznata, ili kako {to toa ubavo go veli eden
avtor: "Kaznata e obmisleno celesobrazno upotrebuvano zlo... koe
dobrite nameri na sudijata nemo`at da go napravat pomalku da
boli" 420) . Me|utoa, ima ne{to {to e neodr`livo i kaj poedini
pretstavnici na ovie teorii. Insistiraweto vrz enormna dominacija
na generalnopreventivnite ili specijalnopreventi-vnite celi na
kaznata e samo navidum ubla`ena zamena na nivnata isklu~ivost, a toa
gi podrazbira i site slabosti {to ottamu proizleguvaat.
4. Vakvata koncizna ocenka na teoriite za celite na kaznata }e
se obidam poreljefno da ja prika`am so edna neprozai~na sporedba. Se
~ini deka za toa e prikladno ako kaznata ja zamislime kako ogledalo
koe go simbolizira ~ovekoviot odnos kon sebe i kon op{testvoto
otkako }e se vidi izvalkan vo nego. Strukturata na ogledaloto ni gi
dava site elementi za ispravnosta na izbranata sporedba. Taka,
prednata, svetla strana na ogledaloto go so~inuva liceto ili
preventivnite celi na kaznata, a zadnata, temnata strana, opa~inata
ili su{tinata na kaznata - odmazdata. Pretstavnicite na apsolutnite
teorii go nudea ova ogledalo samo od negovata zadna strana, a onie na
relativnite teorii, isklu~ivo od prednata strana. Na prvite ne im
be{e bitno {to izvr{itelot na krivi~noto delo i potencijalnite
zlostornici vo nego nema voop{to da go vidat svojot lik. Vtorite go
svrtija ogledaloto od negovata predna strana za da na ovie lu|e im
ovozmo`at da ja vidat i popravat svojata neurednost ili pak, da se
upla{at od toa deka eventualno mo`at da se vidat neureni, smetaj}i
deka nikoj nema da ja zabele`i zadnata strana na ogledaloto ako se
ka`e deka taa ne postoi. I, na krajot, pretstavnicite na me{ovitite
teorii ja ponudija vistinata uka`vaj}i na obete strani na ogledaloto.
Storitelot sega mo`e{e da sogleda deka }e strada sekoga{ koga }e go
pobara svojot lik na zadnata strana na ogledaloto, a koga }e go stori
toa od prednata strana, }e ima pretstava {to treba da menuva vo
svojata li~nost za povtorno da bide prifaten od op{testvoto.
[to se odnesuva do sovremenite sfa}awa za celite na kaznata
zabele`itelno e prifa}aweto na osnovnite idei na me{ovitite
teorii. Me|utoa, nekoi teoreti~ari i tuka se obidoa da vnesat nekoi
"mali" izmeni. Se otide kon podobruvawe na izgledot na kaznata so
nerealna smetka deka na toj na~in }e se popravi i nejzinata su{tina.
Se misle{e (i sÒ u{te se misli) deka e dobro ako na zadnata strana na
ogledaloto se zalepi sliki~ka so nekoj dobar "pana|urski pejza`" i
deka toa e dovolno za da se ottrgnat mislite i da se tvrdi deka
odmazdata e do taa mera ubla`ena kako i da ne postoi. Se ~ini deka
nema da se zgre{i ako se ka`e deka vo ovoj pogled dominiraa
teoreti~arite od tn. socijalisti~ki zemji 421) .
Od druga strana, me|u sovremenite teoreti~ari od kapitalisti-
~kite zemji seto ova ne be{e dovolno ubedlivo pa se javija silni
420)
Marjanovi}, \. op. cit, str. 350.
421)
Za kriti~nite zabele{ki {to im se upatuvaat na vakvite stojali{ta vidi pove}e
kaj Marjanovi}, \. op. cit, str. 347-348 i Proevski, V. op. cit, str. 371-372.
203

zalo`bi za sproveduvawe na edna nova ideja - ogledalce so dve lica. So
lepeweto na dve ogledala od nivnite zadni strani na storitelot na
krivi~noto delo mu se dade {ansa beskrajno da se gleda. Edinstveniot
nedostatok na ovoj "genijalen izum" na pripadnicite na dvi`eweto na
novata op{testvena odbrana e vo toa {to sekoj mo`e ne samo da go
zabele`i, tuku i dobro da go po~uvstvuva i vo najdobri nameri
sokrienoto stradawe, a ponekoj, vo neizvesnoto dolgo gledawe da ne
zabele`i nitu edna damka na svojot moralen lik 422) .
422)
Mo`ebi ovde e interesno da se spomene deka onie koi go imaat proizvodstveniot
monopol na ovie ogledala, obi~no ne gi koristat za sopstvena upotreba. [teta!,
za{to i za niv tie bi ja imale istata polezna upotrebna vrednost. Op{testvoto e
navistina pregolemo za da go vidi sopstveniot lik vo edno ogledalo. Neubedliv e
me|utoa argumentot, deka toga{ koga se izvalkani, toa ne mo`e da go storat negovite
pretstavnici poedine~no ili grupno.
204

G L A V A IV
MODERNIOT SISTEM NA IZVR[UVAWE
NA KRIVI^NITE SANKCII
I. OSNOVNI KARAKTERISTIKI NA SOVREMENATA
PENOLO[KA TEORIJA I PRAKTIKA
Istoriski gledano krajnata cel na propi{uvaweto, izreknuvaweto
i izvr{uvaweto na krivi~nite sankcii vo site dosega{ni
klasni op{testveno-ekonomski formacii bila ista - spre~uvawe na
osobeno op{testveno opasni dejnosti. Me|utoa, op{testvenata reakcija
protiv kriminalnite povedenija, odnosno razli~nite sredstva i
metodi za nivno spre~uvawe (suzbivawe) i voop{to razvojot na
sistemite za izvr{uvawe na krivi~nite sankcii, zavisela od teoretskiot
nau~en koncept za celite na kaznuvaweto i negovoto zna~ewe za
suzbivaweto na kriminalitetot, za{to krivi~nite sankcii gi
karakteriziraat opredeleni specifi~nosti so ogled na celite {to
ima gi postavuvaat opredeleni op{testva. Izvr{uvaweto na krivi-
~nite sankcii vo toj pogled gi karakterizira razvoen pat {to odi od
idejata za retributivna kazna kon sfa}aweto za op{testveno popravawe
i resocijalicazija na kriminalcite. Imeno u{te od svojata pojava,
klasnoto op{testvo na "javnite kazni" im postavi zada~a preku
odmazda za storenoto zlo da predizvikuvaat stradawe, zastra{uvawe i
onevozmo`uvawe na izvr{itelite na krivi~ni dela toa da go povtorat
i vo idnina. Kaznata toga{ ima{e teolo{ka (stradawe), politi~ka
(zastra{uvawe), i socioekonomska (ugnetuvawe) cel. Oblicite na
op{testvenata reakcija vo robovladetelstvoto i feudalizmot kako
{to toa mo`e{e lesno da se zabele`i od predhodnite izlagawa se
ostvaruvaa preku surovi kazni, progonstvo i deportacija. Vakvata
koncepcija na kaznuvaweto i negovite celi provejuva{e se do XVIII
vek koga se legalizira zatvoraweto kako kazna za storenoto delo.
Me|utoa, vo po~etokot na primenata na kaznata li{uvawe od sloboda
odmazdata i zastra{uvaweto ostanaa - sega kako celi na sebe so
stradaweto kako nu`na posledica od nivnata primena, a pod vlijanie
na klasi~nata {kola vo krivi~noto pravo koja {to se zalaga{e za
apstraktna pravi~nost i ednakvost pred zakonot. Vo ovoj dolg period
dominira{e eden represivno-preventiven koncept za koj slobodno
mo`e da se ka`e deka neuspeal da go namali kriminalitetot.
205

Naprotiv toj u{te pove}e se {ire{e i toa so silata na povrat 423) .
Poradi toa {to represivnata koncepcija vo suzbivaweto na
kriminalitetot ne poka`a vidni rezultati, sredstvata za borba
protiv kriminalitetot novite {koli gi pobaraa na druga strana.
Imeno so niv vnimanieto se svrtuva kon delinkventot kako nositel na
kriminalnata aktivnost. Taka spored pozitivistite reakcijata treba
da se prilagodi spored storitelot na krivi~noto delo i toj treba da se
podlo`i na specijaen tretman zavisno od sostojbata na negovata
li~nost za da se ostvari odbranata na op{testvoto od kriminalitetot
preku prevencija, izolacija i popravawe na delinkventot. I
sociolo{kata {kola se zalaga{e za popravawe na delinkventot, a vo
taa nasoka posebno e zna~ajno insistiraweto na dvi`eweto na novata
op{testvena odbrana za efikasna borba za za{tita na op{testvoto od
kriminalitetot i za popravawe i reintegrirawe na delinkventite.
Site ovie {koli izniknaa i se razvivaa vo epohata na
kapitalizmot, koj kako, i site drugi klasni op{testva, osnovnata
funkcija na krivi~noto pravo i kaznata ja glada{e vo za{titata na
klasnata i politi~kata struktura {to i odgovara{e na vladea~kata
klasa. Me|utoa, vo soglasnost so progresivnite idei i interesi na
kapitalisit~kata klasa se nalo`i potrebata od napu{tawe na retribucijata
vo izvr{uvaweto na kaznata. Vrz tie promeni nu`no vlijae{e,
pred sÒ, zabrzaniot razvoj na proizvodstvenite sili i na op{testveno
ekonomskite odnosi, kako i tendencijata kon demokratizacija
na politi~kite odnosi od koi, iako formalno, proizleze potrebata za
po~ituvawe na na~eloto na ednkvo u~estvo na site gra|ani vo
socijalniot `ivot, ramnopravnosta i li~nite i politi~kite slobodi
na ~ovekot i gra|anite. Na toj na~in za prv pat e deklarirano
poinakvo mesto na ~ovekot vo op{testvoto vo nasoka {to zna~i
humanizacija na odnosite me|u lu|eto bidej}i ne mo`e{e da se
zaobikoli faktot deka vo novite uslovi ~ovekot se pove}e stanuva
gospodar na prirodata, na op{testvenite odnosi i na samiot sebesi.
Vo nasoka na ubla`uvawe na krivi~nata represija i ostrinata pri
izvr{uvaweto na kaznata pridonese i se pogolemoto jaknewe i
osvestuvawe na rabotni~kata klasa i nejzinata borba za ostvaruvawe
pogolemi ekonomski i socijalni slobodi. Tuka treba da se dodade i
nezamenlivoto vlijanie {to so sebe go nosi burniot razvoj na
nau~nata misla osobeno na sociologijata i drugite nauki za
op{testvoto i za ~ovekot kako op{testvena i individualna edinka.
Vakviot evolutiven pat na op{testvoto i na nau~nata misla
dovede do toa vo sovremenoto op{testvo osnovnata cel na kaznata da se
vrzuva za nositelot na negativnoto povedenie i potrebata sprema nego
da se prezemaat soodvetni merki na tretman {to vodat kon negova
resocijalizacija. So ostvaruvaweto na taa cel se postignuva
najefikasna za{tita na op{testvoto 424) i na li~nosta na delinkve-
423)
Pove}e za toa vidi: Pinatel, @. Nauka o izvr{enju kazni i kriminalna sociologija, Izbor,
Zagreb, 1960, str. 301.
424)
"So toa kaznata se pretvora vo efikasna merka na op{testvena za{tita. Vo sekoj
drug slu~aj op{testvoto e za{titeno samo privremeno, dodeka osudenikot e izoliran
206

ntot. Poradi toa krivi~noto pravo, kriminalnta politika i penologijata
se stremat kon izgrdba na instituti i humanizirani merki na
tretman i pomo{ na delinkventite so koi se ovozmo`uva kreirawe na
op{testveno polezni li~nosti {to }e mo`at lesno da go najdat svoeto
mesto vo op{testvoto i koi pove}e nema da vr{at krivi~ni dela.
Pritoa ne se zaboravi deka krivi~nite sankcii imaat polivalantna
funkcija za ~ie ostvaruvawe treba postojano da se vodi smetka.
Potenciraweto i istaknuvweto vo preden plan na prevospituvaweto
ne zna~i celosno ukinuvawe na retribucijata koja {to se pojavuva
kako vnatre{na komponenta na prevencijata (generalna i specijalna),
od koja {to op{testvoto na mo`e da se otka`e za{to pretstavuva
nu`nost {to izvira od potrebata za za{tita na op{testvoto i
negovata potreba da go izrazi svojot moralen prekor i neodobruvawe
sprema kriminalitetot kako negativen oblik na op{testveno
povedenie. Me|utoa, i pokraj obidite represijata da ne se sfati vo
svojata porane{na smisla kako barawe na odmazda, vra}awe na zlo so
zlo tuku kako "eden priroden refleks na socijalnata psihologija 425) ,
kako zadovoluvawe na ~uvstvoto na pravi~nost, taa sepak se javuva
kako pre~ka {to vo praktikata go sopira ostvaruvaweto na
progresivnite idei i celi na kaznuvaweto. Poradi toa sovremenite
kazneni sistemi se stremat kon iznao|awe novi re{enija {to kaj
krivi~nite sankcii {to e mo`no pove}e }e gi otstranat ili }e gi
ubla`at posledicite od naporednata egzistencija na retribucijata i
prevospituvaweto preku voveduvawe i se po{iroka primena na drugi
krivi~ni sankcii osobeno takvi {to }e ja zamenat kaznata li{uvawe
od sloboda, kako {to se parapenalnite sankcii, zatvor vo prazni~ni
denovi, poludneven zatvor, pari~ni kazni, sankcii {to se sostojat vo
ograni~uvawe na nekoi prava na gra|anite i sl.
So istata cel i vo ramkite na kaznata li{uvawe od sloboda se
pravat usilbi za ograni~uvawe na represijata i za {iroko otvorawe
na prostorot za razvivawe na procesite na prevospituvaweto vo tekot
na nejzinoto izvr{uvawe. Vsu{nost, se odi kon postojano
ograni~uvawe i potisnuvawe na represijata ponekoga{ duri i dotamu
{to se postavuva vo vid na nerealno barawe za nejzino nadminuvawe i
otstranuvawe kako istoriska kategorija. Kaj dolgotrajnite kazni
li{uvawe od sloboda za toa postojat opredeleni mo`nosti {to se
koristat vo mnogu zemji preku ubla`uvawe na re`imot na nivnoto
izvr{uvawe, unifikacija na kaznite li{uvawe od sloboda, ubla`uvawe
na disciplinata 426) i sÒ po{irokoto koristewe na uslovniot
otpust za da dojdat do izraz oblicite, metodite i sredstvata {to
najmnogu ñ odgovaraat na resocijalizacijata na osudenite lica. Od
od op{testvoto i se nao|a vo zatvorot. Ottuka zatvoraweto i izoliraweto {to ne se
sledeni so cel - resocijalizacija mo`at da zna~at samo privremena za{tita,
privremena represivna prevencija, i poradi toa fakti~ki nemaat smisla".
Milutinovi}, M. Savremene tendencije u oblasti penolo{ke misli i prakse, Penologija, Beograd,
1973/1, str. 7.
425)
Kup~evi}-Mla|enovi}, R. op. cit, str. 67.
426)
Vidi: Pinatel, @. op. cit, str. 305.
207

druga strana se pravat i golemi usilbi `ivotot na zatvorenicite {to
pove}e da nalikuva na `ivotot na slobodniot ~ovek 427) . Pritoa se
istaknuva deka so streme`ot za napu{tawe na sistemot na segregacija
(odvojuvawe i otfrluvawe na osudenicite od op{testvoto) i primena
na tn. sistem na simbioza pome|u delinkventnoto i nedelinkventnoto
naselenie 428) treba da se postigne normalizacija na `ivotot na
zatvorenicite. Vo moderniot sistem na izvr{uvawe na kaznite
li{uvawe od sloboda toa e conditio sine qua non za da se ubla`i, pa
duri i nadmine paradoksot {to vo sebe krie rizik da ne mo`e da se
ostvari resocijalizacijata nitu pak socijalnata adaptacija na
delinkventite, za{to op{testveno neprilagodenite lica se
prevospituvaat i akomodiraat na sloboda so prisiluvawe na uslovite
{to zna~at dolgogodi{na izolacija. Vo taa smila se pravat uspe{ni
obidi za pribli`uvawe na `ivotot na osudenite lica kon `ivot na
sloboda preku pogolema gri`a za niv, pro{iruvawe na nivnite prava i
pogodnosti, voveduvawe i podosledno ostvaruvawe na opredeleni
oblici na samoorganizirawe i drugi formi na human tretman i
pogolema gri`a u{te vo kaznenite ustanovi za postpenalno
prifa}awe na otpu{tenite osudenici. Vo tie uslovi sekako deka
najgolemoto zna~ewe mu pripa|a na razvivaweto na sistemot na
poluotvorenite i otvorenite kazneno-popravni ustanovi. Od seto ova
proizleguva deka vrz adekvatniot tretman na osudenite lica, odnosno
vrz merkite za negovo sproveduvawe {to vo prv red poa|aat od
storitelite na krivi~noto delo, le`i glavniot tovar za uspe{no
ostvaruvawe na prevospitnite procesi vo penitencijarnite ustanovi.
Poradi toa se odi kon sÒ pogolema individualizacija na toj tretman,
kon negovo prilagoduvawe na li~nite karakteristiki na osudenite
lica vo nastojuvawe primenetite merki da se soobrazat so potrebite
na sekoj prestapnik. A bidej}i objektivno ne e mo`no da se prezemat
napolno individualizirani tretmani sprema sekoj osudenik
poednine~no, se odi kon kategorizacijata na kazneno-popravnite
ustanovi i klasifikacija na osudenite lica. Vo ramkite na ovie
nastojuvawa otvorenite kazneno-popravni ustanovi se poka`aa kako
mo{ne zna~ajna klasifikaciona forma niz koja najefikasno mo`at da
se ostvarat celite na kaznata li{uvawe od sloboda so sredstva i
metodi koi ednovremeno obezbeduvaat po~ituvawe na li~nosta na
osudenikot i humanost vo postpuvaweto.
Iznesenive okolnosti govorat deka vo sovremenata penolo{ka
teorija i praktika e dostignato nivo koe vo su{tina zna~i postojano
potisnuvawe na retribucijata za smetka na resocijalizacijata koja od
den na den dobiva se pozabele`itelno mesto vo kaznuvaweto. Vrz taa
osnova se brani idejata deka vo sovremeni uslovi sÒ pove}e se
doka`uva vrednosta, logikata i op{testvenata opravdanost na
427)
Ako sakame da go prevospitame delinkventot i od nego povtorno da napravime
sloboden ~len na op{testvoto, treba da se organizira edna kazneno-popravna
postapka {to }e go podgotvi za vakov `ivot i dosledno na toa koja {to e mo`no
pove}e }e mu se pribli`i". Cornil, P. Kazna tamnice, Izbor, Zagreb, 1961/1, str. 64.
428)
Vidi: Pinatel, @. op. cit, str. 301-303.
208

prevospitno-terapeutskiot koncept vo penologijata. Pritoa ne e
te{ko da se zabele`i deka seto ona {to se naveduva vo prilog na ovaa
koncepcija ne izleguva od ramkite na sovremenite tendencii i
postigawa vo odnos na izvr{uvaweto na kaznata li{uvawe od sloboda.
So takvite ocenki vo osnova se soglasuvame za{to realno gi
odrazuvaat glavnite karakteristiki na dene{nite sostojbi i odnosi
vo vrska so izvr{uvaweto ne samo na institucionalnite tuku i
voninstitucionalnite sankcii {to se povrzani so tretman sprema
osudenite lica. Ona so {to me|utoa, ne mo`em da se soglasam e
generalizacijata na onie ocenki vrz {to se izvlekuva zaklu~ok deka
prevospituvaweto e osnovna cel na site krivi~ni sankcii 429) , a pritoa
ne se pravi ni najmal obid da se objasni vo {to se sostoi
potisnuvaweto na retribucijata kaj izvr{uvaweto na smrtnata ili
pari~nata kazna ili pak kaj drugite sankcii ~ie {to izvr{uvawe ne e
povrzano so bilo kakov tretman na osudenicite (parapenalnite
sankcii, na primer). Vakvite voop{tuvawa mo`ebi imaat nekakva
smisla i opravduvawe poradi faktot deka kaznite li{uvawe od
sloboda u~estuvaat so okolu 70% od site izre~eni krivi~ni sankcii,
me|utoa toa ne e dovolen argument za takvi izedna~uvawa {to
ostanatite sankcii gi doveduvaat vo vrska so resocijalizacijata koja
{to nikoga{ ne pratstavuvala nitu }e pretstavuva okolnost {to na
bilo koj na~in go opravduva zna~eweto i egzistencijata na tie
sankcii. Od tie pri~ini e nu`no da se istakne deka za ovie sankcii
va`at nekoi drugi tendencii {to zaradi nivnata specifi~nost treba
oddelno da se analiziraat i prika`at. So ogled deka zapo~navme so
izlo`uvawe na sovremenite karakteristiki na kaznite li{uvawe od
sloboda najprvin }e se zadr`ime u{te vrz dve mo{ne aktuelni
pra{awa {to so niv neposredno se povrzani. Potoa }e govorime za
merkite na bezbednost i nivniot odnos so kaznite. Na krajot iako so
ogled na nivnoto zna~ewe bi trebalo da bide obratno, }e se zadr`ime
i vrz osnovnite karakteristiki i problemi na smrtnata kazna.
Raspravata za karakteristikite na ostanatite krivi~ni sankcii ja
pomestivme vo tretiot del od ovoj trud zaradi polesna komparacija na
ona {to vo vrska so nivnoto propi{uvawe i izvr{uvawe zna~i
sovremen dostrel vo svetot vo odnos na ona {to vo toj pogled e
dostignato kaj nas.
Javnoto mislewe za sovremenite tendencii vo izvr{uvaweto na
krivi~nite sankcii e posebno pra{awe za{to od masovnata podr{ka
ili odbivawe na ona {to kako sovremena misla e preto~eno vo
praktikata vo golem obem zavisi efikasnoto funkcionirawe na
vospostaveniot sistem na krivi~ni sankcii. Ispravniot ili neispravniot
stav na javnosta e, vsu{nost, zna~ajna odrednica {to uka`uva na
potrebata i nasokite na dopolnitelni penolo{ki usilbi {to zavisat
od po{irokata op{testvena podr{ka. Taa podr{ka podrazbira
intenziven anga`man od takvi razmeri {to so ogled na mo}ta na
negovite nositeli e vo sostojba da deluva vrz kolektivnata svest
429)
Taka na primer: Milutinovi}, M. Penologija, str. 52, 61-66 itn. itn.
209

sekoga{ koga treba da se usoglasat zakostenetite stavovi i predrasudi
so vrednosti {to odat pred svoeto vreme.
II. OSNOVNI PROBLEMI NA KAZNATA LI[UVAWE OD
SLOBODA
1. UNIFIKACIJA NA KAZNITE LI[UVAWE OD SLOBODA
Raspravaj}i za pojavata i razvojot na kaznite li{uvawe od
sloboda konstatiravme deka unifikacijata na ovie kazni t.e. baraweto
vo sistemot na kaznite da se vospostavi samo edna edinstvena kazna
li{uvawe od sloboda pretstavuva sovremena penolo{ka tendencija.
Vo naukata na krivi~noto pravo i penologijata ova pra{awe e
povrzano so idejata na kaznata kako sredstvo za resocijalizacija na
osudenikot. Ottamu e razbirlivo vo prilog na unifikacijata da se
iznesuvaat takvi argumenti {to direktno im se sprotivstaveni na
klasi~noto u~ewe koe vo sredinata na XIX vek i po~etokot na XX vek,
vsu{nost i dovede do zakonodavno usvojuvawe na pove}e kazni
li{uvawe od sloboda podeleni spored potrebata da dojde do silen
izraz i da se gradira retributivniot element pri nivnoto
izvr{uvawe. Na toj na~in e otvorena raspravata za opravdanosta na
diferencijacijata, odnosno unifikacijata na ovie kazni, rasprava
~ii poseriozni za~etoci datiraat u{te od Prviot Kongres na
Me|unarodnata zatvorska komisija vo London, 1872 godina 430) i koja sÒ
u{te ne e dovr{ena bez ogled na toa {to golem broj teoreti~ari samo
popatno go dopiraat ovoj problem, a sepak se obiduvaat da go iznesat
svojot definitiven stav za nego. Vo prilog na potrebata od natamo{no
usoglasuvawe na kontraverznite mislewa okolu sÒ u{te aktuelniot
problem i negovoto vistinsko re{avawe zboruva i faktot {to vo
pogolem broj krivi~ni zakonodavstva i natamu egzistiraat pove}e
oblici na kazni li{uvawe od sloboda. I kone~no, toa {to vo pove}e
zemji vo svetot otsustvuva bilo kakva najava za promena na
zakonodavnite sostojbi vo soglasnost so sovremenite teoretski
tendencii kon nivna unifikacija e dodatna pri~ina u{te edna{ da se
ocenat osnovnite argumenti na ovaa polemika.
a) Argumenti vo prilog na diferencijacijata na kaznite li{uvawe
od sloboda
aa) Vo pogolem broj sovremeni krivi~ni zakonodavstva e
prifatena bipartitna (zlostorstva i prestapi) ili tripartitna
(zlostorstva, prestapi i prekr{oci) podelba na krivi~nite dela.
Ottamu za sekoja kategorija na ovie dela i potrebata od soodvetna
430)
Za ova pra{awe e raspravano i na vtoriot (Stokholm, 1875), pettiot (Pariz, 1895)
i dvanaesettiot (Hag, 1950) Kongres na ova zdru`enie. Pove}e za toa: Lazarevi}, Lj.
Kazne i mere bezbednosti... str. 51-52.
210

kazna li{uvawe od sloboda diferencirana spored minimalnoto i
maksimalnoto traewe i na~inot na najzinoto izvr{uvawe. Nakratko,
na bipartitnata ili tripartitanata podelba na krivi~nite dela ñ
odgovara postoewe na pove}e kazni li{uvawe od sloboda.
ab) Mno{tvoto na kazni li{uvawe od sloboda otvara po{irok
prostor za ostvaruvawe na na~eloto na individualizacijata. Vo ovaa
smisla so pravo se veli deka dokolku sudijata raspolaga so pove}e
kazni vo sekoj konkreten slu~aj }e mo`e da se re{i za ona li{uvawe
od sloboda {to e najsoodvetno so ogled na deloto i li~nosta na
storitelot. Toa e slu~aj: za{to se raboti za naj~esto izrekuvani
sankcii, za{to se pogodni za prilagoduvawe i za{to imaat svojstvo da
bidat odmereni ne samo spored dol`inata na traeweto tuku i spored
potrebata od primena na razli~en tretman vrz odelni kategorii na
delinkventi. Ottamu se tvrdi deka unifikacijata gi ograni~uva ovie
mo`nosti za{to e zavisna od brojot na raspolo`ivite kazneni
ustanovi na sekoja zemja. Vo takvi uslovi edinstvenata kazna
li{uvawe od sloboda mo`e da se diferencira samo spored dol`inata
na traeweto na eden ist (unificiran) tretman, a ne i spored
vistinski potrebniot tretman.
av) Najsilniot argument {to se istaknuva protiv sveduvaweto
na kaznite li{uvawe od sloboda na edinstven oblik e povrzan so
potrebata da se zadovoli na~eloto na pravi~nost vo kaznuvaweto. So
ogled na toa deka vo strukturata na kriminalitetot se javuvaat
storiteli i dela so razli~en stepen na vina i te`ina, opravdano e da
postojat i pove}e kazni li{uvawe od sloboda. Na~eloto na pravi~nost
vrz koe se zasnova krivi~noto pravo i penologijata e vsu{nost,
sodr`ano vo baraweto: za ednakvo zlo - ednakva kazna, odnosno za
razli~no (polesno ili pote{ko) zlo - razli~na (polesna ili pote{ka)
kazna. Ako vo sistemot na sankciite postojat pove}e kazni li{uvawe
od sloboda toga{ e pogolema i posigurna mo`nosta da se izbere kazna
{to }e mu odgovara na prestapot. Pritoa so pravo se istaknuva deka
razli~nite vidovi li{uvawe od sloboda se osobeno potrebni vo onie
zakonodavstva vo koi e ukinata smrtnata kazna. Za{to ako na site
povredi na zakonot bez ogled na nivnata te`ina sekoga{ se reagira so
eden vid kazna {to e gradirana samo vo mera vo koja vremenski se
primenuva, }e stane apsolutno nevozmo`no da se postigne na~eloto
spored koe malum passionis treba da odgovara na malum actionis 431) .
b) Argumenti vo prilog na unifikacijata
ba) Osnovniot argument protiv diferencijacijata na kaznite
li{uvawe od sloboda od strana na privrzanicite na idejata za nejzin
ednoobrazen oblik e deka nejzinoto projavuvawe vo pove}e oblici e
opravdano samo ako so niv se opfateni razli~ni tretmani sprema
osudenicite. Za sovremenata penologija biten e vidot i sodr`inata na
penitencijarniot tretman, a ne nekakva podelba {to bi poa|ala od
431)
Ibid, str. 53.
211

kriteriumite: prisustvo ili otsastvo na prisilna rabota, dol`ina na
keliskata izolacija i {iro~inata na pravata na osudenite lica,
kriteriumi {to porano bile glaven osnov za razlikuvawe na brojnite
oblici na ovie kazni. Rabotata na osudenite lica ve}e odamna e
terapeutsko sredstvo vo procesot na resocijalizacijata koe nema za
cel da go napravi poblag ili pote`ok re`imot na izvr{uvaweto na
kaznata. Keliskata izolacija, po pravilo, ne e sostaven del na kaznata
tuku disciplinska merka za odr`uvawe na redot i mirot vo
penitencijarnite ustanovi. I najposle, razlikite vo pravata na
osudenite lica na razli~ni kazni li{uvawe do sloboda denes se
nezna~itelni i glavno se odnesuvaat na brojot na pismata, pratkite i
posetite {to mo`at da se ostvarat za opredele vremenski period 432) .
Posledniov, vsu{nost, be{e i edinstven kriterium za prakti~no
razlikuvawe na kaznata zatvor i strog zatvor vo jugoslovenskoto
krivi~no pravno zakonodavstvo vo periodot od 1959 do 1976 godina.
Otsastvoto na pogolemi razliki vo pogled na re`imot na
izvr{uvaweto i polo`bata na osudenite lica vo penitencijarnata
praktika {to bi zavisele od ovie kriteriumi, spored ovaa argumentacija
e dovolna pri~ina za izedna~uvawe na kaznite li{uvawe od
sloboda.
bb) So unifikacijata na kaznite li{uvawe od sloboda ne se
smaluvaat mo`nostite za individualizacija na ovaa kazna, tuku
naprotiv se pridonesuva za nejzina poadekvatna realizacija. Vo
ramkite na edinstvenata kazna individualizacijata bi se ostvaruvala
preku soodvetno odmeruvawe vo ramkite na po{iroki rasponi na
op{tiot zakonski minimum i maksimum, preku nejzino uslovno i
bezuslovno izrekuvawe itn. itn. so toa {to glavniot akcent treba da
se stavi vrz individualizacijata vo postapkata na nejzinoto izvr{uvawe.
Ottamu se veli, ako se prifati stojali{teto deka individualizacijata
treba da se vr{i vo fazata na izvr{uvaweto na kaznata
imaj}i ja vo vid konkretnata li~nost sprema koja treba da se ostvarat
celite na kaznuvaweto toga{ - diferenciraweto na kaznite li{uvawe
od sloboda spored na~inot na izvr{uvaweto vo samiot zakon nema svoe
opravduvawe 433) .
bv) Posledniot argument vo prilog na unifikacijata (protiv
diferencijacijata) na kaznite li{uvawe do sloboda e sodr`an vo
tvrdeweto deka "dokolku niz raznite oblici na li{uvawe od sloboda
treba da dojde do poblago ili pote{ko kaznuvawe {to treba da se
realizira preku razli~ni re`imi na negovoto izvr{uvawe, toa mo`e
da se realizira i preku edinstvenata kazna li{uvawe od sloboda".
Pritoa istite argumenti {to se koristat protiv unifikacijata (vidi
pod ba)) sega se koristat i vo prilog na unifikacijata. Vo taa smisla
se veli: pravata i dol`nostite na osudenite lica i uslovite za
izvr{uvawe (re`imot, Z.S) bi varirale zavisno od dol`inata na
432)
Ibid, str. 54-55.
433)
Taka: \or|evi}, M. Dualitet i unifikacija kazne li{enja slobode, JRKKP, Beograd, 1972/3,
str. 434.
212

kaznata 434) .
Od edna povr{na analiza na argumentite vo prilog na
unifikacijata ne e te{ko da se zabele`at nekolku zna~ajni momenti.
Tuka e najprvi streme`ot da se doka`e deka pove}eto zakonski oblici
na kaznata li{uvawe od sloboda se li{eni od mo`nosta da sozdadat
vistinski razliki vo nivnata primena, i natamu, apodikti~noto
tvrdewe deka li{uvaweto od sloboda vo eden oblik e isklu~ivo vo
sostojba da sozdade takvi razliki so ednovremeno obezbeduvawe
adekvatna individualizacija. Pritoa e zna~ajno i toa deka, barem kaj
nas, se be{e presmetano od pragmati~nata potreba da se urne
dualitetot na kaznite zatvor i strog zatvor me|u koi navistina
nema{e su{tinska razlika taka {to nivnata primena vode{e kon niza
pravni nelogi~nosti so nepovolni prakti~ni posledici. So
donesuvaweto na KZ SFRJ od 1976 godina takviot dualitet be{e
nadminat, no ostanuva zagatka deka toa e storeno so golema pomo{ na
teorijata vo koja glavno dominiraa gorenavedenite argumenti.
Tvrdeweto deka samo vidot na tretmanot e vo sostojba da sozdade
razliki zna~ajni za ostvaruvawe na resocijalizacijata vo najmala raka
e vo ednakva mera zavisno od istite materijani i kadrovski
preduslovi za negovo ostvaruvawe kako i ona vrz koe se zasnova
baraweto za diferencijacija na kaznite li{uvawe od sloboda. Pritoa
e mo{ne nelogi~no tvrdeweto deka po{irokiot registar na kaznite
li{uvawe od sloboda ne pru`a skoro nikakvi mo`nosti za
individualizacija 435) i deka za toa e prikladna samo izvr{nata individualizacija.
Ova posebno ako se znae deka vo ramkite na penitencijarnite
ustanovi glavniot instrument za toa e klasifikacijata na
osudenite lica so koja ne se pro{iruvaat, tuku, vsu{nost, se stesnuvaat
nejzinite mo`nosti. Sogleduvaj}i gi ovie osnovni nelogo~nosti
golem broj avtori ne gi koristat navedenite argumenti za da go
napadnat "zakonskiot trialitet" na kaznite li{uvawe od sloboda:
li{uvawe od sloboda {to se izvr{uva vo zatvoreni, poluotvoreni i
otvoreni kazneno-popravni ustanovi 436) . Ottamu i o~iglednata
434)
Lazarevi}, Lj. op. cit, str. 61. Istiot avtor vo svoite podocne`ni trudovi ne
otstapuva od ovoj argument. Vidi: Lazarevi}, Lj. Sistem krivi~nih sankcija prema krivi~nom
zakonu SFRJ, Penologija, Beograd, 1976/1, str. 5-8, i Srzenti}, Stai}, Lazarevi}, op. cit., str.
345-346.
435)
Taka na primer se veli: "Posmetrano od gledi{te na razli~nosta na nivnoto
izvr{uvawe postoeweto na razli~ni kazni li{uvawe od sloboda prakti~no zna~i
zakonska (vo izvesna mera i sudska) individualizacija na izvr{uvaweto na kaznite
li{uvawe od sloboda, koja, vsu{nost, i e navistinska individualizacija na
izvr{uvawe na kaznite" (!). \or|evi}, M. op. cit, str. 434.
436)
Spored ~l.38 st.5 KZ SFRJ od 1976 godina "zatvorot se izdr`uva vo zatvoreni ili
vo otvoreni ustanovi za izdr`uvawe na kazna". Ottamu smetam deka e sosema vo pravo
Kambovski koga veli: "Pove}e od jasno e deka i sega, koga tie postojat kako
penitencijarni opcii, razlikata me|u niv ne e vo modulaciite na izvr{uvaweto na
kaznata zatvor. Ne, po svojata sodr`ina toa se tri razli~ni kazni, i kako takvi treba
da bidat krenati na rang na sudski opcii". Kambovski, V. Alternativi na kaznata
213

kontrovrznost na nivnite stavovi: edna{ sesrdno da se podr`uva
procesot na unifikacijata na ovie kazni, a od druga strana se
iznesuvaat najpofalni zborovi ne samo za podelbata na kaznite
li{uvawe od sloboda spored re`imot na nivnoto izvr{uvawe, i nivno
zakonsko regulirawe tuku i za kaznite na tn. polusloboda, vikend
kazni i sl. bez da se po~uvstvuva deka se zazema sprotiven stav za edna
ista rabota 437) . Od tie pri~ini nu`no e da pojasnime deka sovremenite
tendencii za unifikacijata na kaznite li{uvawe od sloboda ne smeat
da se sfatat kako ograni~uvawe na eden oblik na ovie kazni, tuku samo
kako streme` za fakti~ko izbegnuvawe na site onie zakonski oblici
vo koi nitu oddaleku ne se nasetuva mo`nost za osmisleno gradirawe
na op{testveniot prekor (zapazuvawe na na~eloto na pravi~nost) i
ostvaruvawe na diferenciran tretman {to vodi kon efikasna
resocijalizacija i socijalna adaptacija na poedini kategorii na
osudenici.
2. ALTERNATIVI NA KAZNITE LI[UVAWE OD SLOBODA
Vo predhodnite izlagawa be{e uka`ano na eden proces so koj
vo osnova se nastojuva da se vnese pogolema humanost vo sistemot na
krivi~nite sankcii, ili, poto~no, kaj kaznite li{uvawe od sloboda.
Za razlika od toj proces na potisnuvawe na retribucijata so posredstvo
na unifikacijata na kaznite li{uvawe od sloboda vo sovremeni
uslovi se afirmira i eden navidum protivre~en proces - proces na
pro{iruvawe na represivnite merki {to treba da se koristat vo
suzbivaweto na kriminalitetot. Sozdadeniot privid na protivre~ni
tendencii mo`e vedna{ da se otstrani ako se prodre vo genezata na
ovie vo su{tina sukcesivno opredeleni procesi. Ona {to ja razdvi-
`uva unifikacijata na kaznite li{uvawe od sloboda e determinirano
od potrebata na adekvaten na~in da se gradira i vo opredelena mera
ubla`i nepotrebnata represija sekade kade {to vo zavisnost od
promenite na stavot sprema krivi~noto delo i li~nosta na storitelot
se otvara prostor za primena na resocijalizacijata. Me|utoa,
teoretskite razmisluvawa i prakti~nata realizacija na ovaa ideja
nabrzo isfrli na videlina nekoi problemi. Prviot, deka zatvorot si
zatvor, Godi{nik na Institutot za sociolo{ki i politi~ko-pravni istra`uvawa,
Skopje, 1984, str. 307.
437)
Taka na primer Milutinovi} vo svojot u~ebnik edna{ veli deka zakonskata
podelba na pove}e oblici na kaznata li{uvawe od sloboda ne ñ odgovara na primenata
na individualizacijata i tretmanot {to se zasnova vrz nea" (str. 47). Me|utoa ne{to
potoa (str. 69) zazema stav deka osnovaweto na otvoreni ustanovi "pretstavuva izraz
na podosledna realizacija na individualizacijata vo izvr{uvaweto". Zgora na seto
toa istiot avtor tvrdi deka "pri~inite na individualizacijata, tretmanot i
resocijalizacijata, baraat da se pristapi kon unifikacija na kaznite li{uvawe od
sloboda, deka tie isti pri~ini go determiniraat nivnoto podocne`no
diferencirawe i razvivaweto na po{iroka skala na sankcii koi ovozmo`uvaat
poadekvatna primena na individualizacijata i prevospitniot tretman..." (str. 50).
Milutinovi}, M. Penologija, str. 47, 50, 69.
214

ostanuva zatvor bez ogled na vidot i intenzitetot na zakonskite
intervencii vo nego za{to retribucijata ostanuva negovo primarno, a
resocijalizacijata posledovatelno - nakalemeno svojstvo. Vtoriot
problem e vo toa {to unifikacijata na kaznite li{uvawe od sloboda
sakale toa nie da go priznaeme ili ne, nu`no go stesnuva podra~jeto na
primenata na principot na objektivno-subjektivnata
individualizacija. Potrebata za re{avawe na ovie problemi gi
pottikna sovremenite usilbi za iznao|awe pogolem broj alternativi
na kaznite li{uvawe od sloboda. Stanuva zbor za predlagawe i
zakonodavno prifa}awe na takvi merki {to delumno ili celosno }e
gi zamenat (supstituiraat) kaznite li{uvawe od sloboda.
So ogled na toa {to ovde gi zagatnuvame samo osnovnite
problemi na kaznite li{uvawe od sloboda na objasnuvaweto na
nejzinite brojni slabosti }e se osvrneme podocna. Zasega se ~ini
dovolno ako uka`eme deka alternativite na kaznite li{uvawe od
sloboda vo krivi~noto pravo i penologijata se istaknuvaat kako edno
od najprifatlivite re{enija za nadminuvawe na lo{ite posledici
{to gi sozdava primenata na preteranata retribucija i otsastvoto na
o~ekuvanite efekti od resocijalizacijata. Nakratko tie se javuvaat
kako pozitiven i vrz opredeleni nau~ni osnovi i prakti~ni iskustva
zasnovan odgovor na sovremenata kriza na penitencijarniot sistem.
Denes mo`e da se zboruva za tri grupi na alternativni merki
na kaznata li{uvawe od sloboda. Vo prvata grupa se pomestuvaat
merkite so koi se odbegnuva izrekuvawe ili izvr{uvawe na kaznite
li{uvawe od sloboda. Vtorata grupa ja so~inuvaat onie merki so koi
samo se modificira izvr{uvaweto na kaznite li{uvawe od sloboda.
Vo poslednata grupa vleguvaat onie merki koi pretstavuvaat poinakvi
sankcii od kaznite li{uvawe od sloboda.
a) Merki so koi se odbegnuva izrekuvaweto ili izvr{uvaweto na
kaznite li{uvawe od sloboda
aa) Programi za onevozmo`uvawe ili ote`nuvawe na preodot kon
kriminalniot akt (Diversion programmes)
Osnovnata zamisla na ovie programi e sprema storitelite na
opredeleni krivi~ni dela da ne se pokrenuva krivi~na postapka tuku
nadvor od optu`uvaweto i sudeweto da se prezemat interventni merki
{to se sostojat vo primena na razli~ni oblici na tretman. Toa se
raznovidni psihijatriski tretmani, podlo`uvawe na medicinski
tretman na alkoholi~ari i narkomani, prisiluvawe kon ispolnuvawe
na opredeleni obvrski, nadomest na {teta, primena na razni metodi na
sovetuvawe, nadzor i za{tita, re{avawe na problemot na vrabotuvawe
na storitelot i sl. Na storitelot na deloto ne mu se izrekuva kazna
li{uvawe od sloboda nitu bilo koj drug vid kazna, tuku sprema nego se
intervenira so merki {to treba da go onevozmo`at ili ote`nat
(diversion) negoviot povrat. Toa ne se kazni tuku predsudski merki so
koi se intervenira vo na~inot na vodeweto na `ivotot na
215

delinkventot. Nivna cel e da se pottikne li~nosta da iznajde
sopstveni sili {to }e mu ovozmo`at da go kontrolira i zasili
negovoto vladeewe so problemite {to go dovele vo situacija da
izvr{i krivi~no delo.
Ovie merki se prisutni vo praktikata na SAD i drugite
anglosaksonski zemji od po~etokot na sedumdesetite godini na ovoj vek
i naj~esto se primenuvaat sprema maloletnici. Kriminolo{koto
soznanie deka proglasnuvaweto na vinata i izrekuvaweto na kazna
sprema poedincite od ova mo{ne ~uvstvitelna kategorija na lica
mo`e da predizvika kontraproduktivni efekti e, vsu{nost, tokmu i
idejata {to dovede do voveduvaweto na ovie merki. Me|utoa,
ograni~enosta na ovie merki vrz maloletnici se javuva kako eden od
nejzinite bitni nedostatoci. Kon ovoj argument {to vodi kon
zna~itelno stesnuvawe na nivnata primena mo`e da se dodade i toa
deka ostvaruvaweto na opredelena kontrola so posredstvo na odrazuvaweto
na negativen stav kon sebe, krivi~noto pravo go prefrla vo
sferata na etikata: kon postignuvawe na nekakvo moralno sovr{enstvo
{to ima malku dopirni to~ki so interesite na `rtvata i
bezbednosta na poedincite i dr`avata. Vo niv e sodr`ana i golema
opasnost od lesno pretvorawe od preventivni merki post deliktum vo
represivni merki ante deliktum.
ab) Uslovno zapirawe na krivi~nata postapka
I ovde kako vo predhodniot slu~aj se raboti za primena na eden
vid alternativna krivi~na postapka ili poto~no, za vonkrivi~no
(nepunativno ili punativno) postapuvawe so opredeleni storiteli na
nekoi krivi~ni dela.
Kaj nepunativnoto vonkrivi~no postapuvawe stanuva zbor za
uslovno zapirawe na postapkata za opredelen period na vreme. Na
storitelot ne mu se izrekuva sankcija no mo`at da mu bidat nalo`eni
nekoi posebni obvrski kako na primer: nadomesuvawe na {teta ili
vr{ewe na opredelena op{testveno korisna rabota 438) .
Punativnoto vonkrivi~no postapuvawe e inspirirano od
idejata na prenesuvawe na krivi~noto gonewe za polesni krivi~ni
dela vrz drugi op{testveni subjekti od tipot na tn. drugarski sudovi,
mirovni soveti i sl. Ovie organi se ovlasteni vo posebna postapka
pokraj merkite na tn. op{testveno vlijanie (obvrska na javno
objavuvawe na odlukata, drugarski opomeni i sl.) da mo`at da
izrekuvaat pari~ni kazni i drug vid sankcii.
av) Kaucija za dobro odnesuvawe
Kaucija za dobro odnesuvawe e merka za dobro odnesuvawe {to
438)
Vakvo re{enie sodr`i polskiot krivi~en zakonik od 1969 godina. Vidi:
Kambovski, V. op. cit. str. 299
216

se primenuva vo Anglija i se sostoi vo toa {to na storitelot na mu se
izrekuva kazna li{uvawe od sloboda (ili druga sankcija) tuku mu se
nazlo`uva da deponira odredena suma pari vo sudot. Taa kaucija slu`i
kako garancija deka za opredeleno vreme storitelot na deloto dobro
}e se odnesuva i nema da vr{i krivi~ni dela. Dokolku storitelot za
toa vreme ne izvr{i novo krivi~no delo deponiranite pari mu se
vra}aat i se smeta za neosuduvano lice. Vo sprotivno parite mu se
odzemaat, a za porano storenoto i novoto delo mu se izrekuva
soodvetna sankcija.
ag) Uslovna osuda
Uslovnata osuda e najzna~ajniot na~in za izbegnuvawe na
kaznata li{uvawe od sloboda. So nea se vr{i serozno predupreduvawe
na osudenoto lice deka ako za opredeleno vreme poka`e negativno
odnesuvawe }e dojde do izvr{uvawe na opredelena kazna li{uvawe od
sloboda. Dokolku pak osudenikot vo periodot na proverka se vladee
spored o~ekuvawata na sudot ne doa|a do otpovikuvawe na uslovnata
osuda. Na toj na~in osudenikot se stimulira da go odbegne {tetnoto
dejstvo na zatvorskata sredina i drugite posledici {to gi nosi
izolacijata.
Vo situacija na vladeewe na dva sistemi na uslovna osuda:
kontinentalniot (sursis) i anglosaksonskiot (ptobation) vedna{ se
postavuva pra{aweto koj od niv so ogled na prakti~nite efekti e
poprifatliv kako zamena za li{uvaweto od sloboda. Na ova pra{awe
te{ko mo`e da se odgovori nadvor od postavenosta i organizacijata na
krivi~nata postapka, od celosnata analiza na li~nosta na osudenikot
i od sevkupnata analiza na op{testveno ekonomskite pretpostavki,
kulturnoto nivo i stavot na op{testvenata javnost kon ovie sistemi.
Me|utoa, i pokraj toa ima avtori koi ñ davaat prednost na
probacijata 439) . Ona {to me|utoa, vo sovremeni uslovi vo golema mera
gi obezvrednuva vakvite zaklu~oci e povrzano so procesite na
voveduvawe na tn. "intenziven probaciski super nadzor". Kako
tipi~ni programi od ovoj vid vo zapadnite zemji obi~no se vklu~uvaat:
policiskiot ~as, elektronska kontrola, ostvaruvawe povremeni
telefonski kontakti so policijata, no}ni poseti od strana na
policiski slu`benici vo stanot na uslovno osudenoto lice,
anga`irawe na sosedstvoto za nivno kontrolirawe i sl. Od tie
pri~ini ne e slu~ajno {to za golem broj prestapnici se ~ini mnogu
poprifatlivo izdr`uvaweto na kaznata li{uvawe od sloboda odo{to
navodnata sloboda vo uslovi na makar i privremena superkontrola na
439)
Taka na primer eden avtor veli: "Vo izborot me|u obi~noto odlu~uvawe na
izvr{uvawe na kaznata i odlo`uvaweto so stavawe na proba nie apsolutno
(podvlekol Z.S.) sme za vtoriot na~in". Pritoa se poa|a od argumentot deka sistemot
na probacija nudi organiziran nadzor i pomo{ ("adekvaten tretman") sprema liceto
komu mu e izre~ena. Lazarevi}, D. Kratkotranje kazne li{enja slobode, IKSI, Beograd, 1974,
str. 110-111.
217

sekoe nivno dvi`ewe, pa duri i miruvawe. A deka nadzorot sekoga{ go
nosel primatot vo odnos na pomo{ta i pozitivnite vlijanija vrz
li~nosta ("tretman na sloboda") zboruva i praktikata na
neza`ivuvawe na uslovnata osuda so za{titen nadzor vo na{ata
zemja 440) .
ad) Sudska opomena
So ogled na pravnata priroda i efikasnosta na sudskata
opomena, pra{awa okolu koi postojat izrazeno protivre~ni mislewa,
ovaa merka poretko se predlaga, a vo praktika u{te poretko se
koristi kako alternativa na kaznite li{uvawe od sloboda. Nekoi
avtori sepak se vo pravo koga smetaat deka dokolku se ispolneti
opredeleni zakonski uslovi za primena na sudskata opomena i ako se
raboti za lice koe inaku vodi normalen `ivot i ne postoi opasnost od
povtoruvawe na deloto, deka treba da se izre~e ovaa merka namesto
kratka kazna li{uvawe od sloboda 441) .
a|) Osloboduvawe od kaznata
Koga kaj sudot se sozdade uveruvawe deka storitelot ({to vo
krivi~na postapka e proglasen za vinoven) ve}e nema da vr{i
krivi~ni dela vo opredeleni zemji se primenuva ovaa merka.
Osloboduvaweto od kazna e, vsu{nost, vid na sudsko pomiluvawe {to
vo najrazli~ni oblici na{lo svoja zakonodavna i prakti~na egzistencija.
Vo Anglija e predvidena vo dva slu~ai: kako apsolutno osloboduvawe
od kazna i kako osloboduvawe so ispolnuvawe na opredeleni
obvrski. Vo Francija e poznata pod nazivot "sisteme de peine
difference" i predstavuva eden vid na administrativno odlagawe na
izvr{uvawe na kaznata {to se primenuva pod tri uslovi: rehabilitacija
na prestapnikot, nadomestuvawe na {tetata i prestanuvawe na
posledicite predizvikani so prestapot 442) . Za opredeleni polesni
dela za koi se predvideni kratki kazni zatvor osloboduvaweto od
kazna e predvideno kako zna~ajna alternativna merka i vo Holandija,
Portugalija, Germanija i dr. zemji. Kaj nas od 1976 godina e predviden
poseben slu~aj na osloboduvawe od kazna.
ae) Odlagawe na izvr{uvaweto na kaznata
Nekoi zakonodavstva (Anglija, [vedska) dopu{taat mo`nost
da se odlo`i izvr{uvaweto na kaznata li{uvawe od sloboda. Sudot
440)
Za ovoj problem vidi: Kambovski, V. Uslovnata osuda so za{titen nadzor:
koncepciski i prakti~ni problemi, Pravna misla, Skopje, 1983/4, str. 319-335.
441)
Vidi: Lazarevi}, D. op. cit, str. 133-134.
442)
Vidi: ibid, str. 99 i [eparovi}, Z. Alternative kazne zatvora, Na{a zakonitost, Zagreb,
1988/6, str. 703.
218

sproveduva krivi~na postapka vo koja ja utvrduva vinata na storitelot
i ja opredeluva kaznata no uslovno go odlo`uva nejzinoto izvr{uvawe.
Uslovite od koi zavisi dali }e dojde do nejzino izvr{uvawe mo`at da
bidat najrazli~ni: dobro povedenie na osudenikot, dobrovolnoto
podlo`uvawe na le~ewe od alkoholizam ili narkomanija,
nadomestuvawe na {tetata ili ispolnuvawe na nekoi drugi obvrski vo
rok od {est ili dvanaeset meseci.
b) Merki so koi samo se modificira izvr{uvaweto na kaznata
li{uvawe od sloboda
ba) Polusloboda ili delumno izvr{uvawe na kaznata li{uvawe od
sloboda (semidetention, part-time detention, semi-liberte "ab inito")
Zaradi odbegnuvawe na {tetnite posledici do koi doveduva
izdr`uvaweto osobeno na kratkite kazni li{uvawe od sloboda u{te
na Prviot Kongres na Me|unarodnata zatvorska komisija (London,
1872) be{e predlo`ena nivna zamena so tn. kazna polusloboda.
Sledej}i ja ovaa preporaka poluslobodata kako modificiran na~in na
izvr{uvawe na kaznata li{uvawe od sloboda za prv pat be{e vovedena
vo Belgija, a podocna i vo nekoi drugi evropski zemji 443) . Nejzinata
su{tina e preku ubla`en re`im na zatvorawe da se ostvari
osposobuvawe na osudenikot za normalno vra}awe vo op{testvoto.
Na~inot na nejzinoto izvr{uvawe e specifi~en. Toa se sostoi vo
obvrzuvawe na osudenikot da doa|a sekoj raboten den vo zatvorot i
tamu da izvr{uva opredeleni rabotni zada~i, a preku vikendite i
dr`avnite praznici, samo opredeleno vreme da prestojuva vo nego.
Uslovite za primena na ovaa kazna se: da se raboti za lica
storiteli na polesni krivi~ni dela - osudeni na kazna {to ne
preminuva opredelena vremenska granica (obi~no od 3 do 6 meseci),
nivnoto `iveali{te ili prestojuvali{te da se nao|a vo blizina na
zatvorot i da e ve}e izdr`an del od kaznata, a pritoa da bilo manifestirano
dobro povedenie kako garancija deka nema da bide
zloupotrebena poluslobodata.
bb) Poluzatvor ili li{uvawe od sloboda so otpu{tawe na rabota
(work release)
Su{tinata na kaznata poluzatvor e ista kako i onaa na kaznata
polusloboda so taa razlika {to re`imot na izdr`uvaweto e postaven
obratno. Osudenikot bez bilo kakov i da e prekin prodol`uva da ja
443)
Ovaa kazna vo Belgija bila najprvin primenuvana vo dr`avnite zavodi - {koli za
maloletnici, a od 1932 i sprema polnoletni lica vo zatvorot Hoogstreten, i potoa od
1936 vo zatvorot za `eni St. Anre-des-Bruges. Vidi: Cornil, P. Novi belgiski eksperiment u
re`imu izvr{enja kazne. Izbor, Zagreb, 1963/2, str. 184 i 187. Poluslobodata e poznata i od
praktikata na [vajcarija i Holandija. Vidi: [eparovi}, Z. op. cit, str. 699.
219

vr{i svojata profesionalna dejnost na sloboda, a vo zatvorot gi
minuva ve~ernite ~asovi i no}ta (za vreme na vikendite i dr`avnite
praznici vo celost i denot i no}ta). U{te edna zna~ajna razlika vo
pogled na poluslobodata e vo toa {to vakviot na~in na izvr{uvawe se
primenuva od samiot po~etok na kaznata.
Primenata na ovaa kazna e ograni~ena so karakterot na deloto,
vrabotenosta na osudenikot i odale~nosta na rabotnosto mesto od
zatvorot. Poznata e od praktikata na Belgija, Francija, [vajcarija i
Holandija.
bv) Zatvorawe kon krajot na nedelata (weckend detention)
Ovaa merka pretstavuva etapno izvr{uvawe na kratkotrajna
kazna li{uvawe od sloboda. Osudenoto lice na vakva kazna e dol`no
vo sabota nautro da se javi vo zatvorot i vo nego da ostane do
ponedelnik nautro. Za vreme na toj prestoj osudenikot ne e opfaten so
raboten ili bilo kakov drug oblik tretman za{to celta na
zatvoraweto e negova neutralizacija vo vreme koe po pravilo se
koristi za razonoda. Stanuva zbor za merka {to se primenuva samo
sprema opredeleni storiteli na krivi~ni dela {to ne se nakloneti
kon kriminalni odnesuvawa, odnosno sprema koi ne e potrebno
prezemawe na nekoi posebni merki na prevospituvawe. Toa se onie
lica {to gi kr{at soobra}ajnite propisi vo alkoholizirana sostojba
ili se izvr{iteli na drugi polesni krivi~ni dela kako na primer,
naru{uvawe na semejni obvrski, nepla}awe alimentacija i sl.
Kaznata se izrekuva taka {to na sudijata mu e ostavena
mo`nost da go opredeli brojot na vikendite {to treba da se pominat
vo zatvorot. Toj broj spored nekoi avtori ne treba da bide pogolem od
deset 444) , a spored drugi nitu od tri 445) . Sekoe zatvorawe kon krajot na
nedelata se smeta za dva dena od izdr`anata kazna.
Opredeleni vidovi na vakvo zatvorawe ve}e na{le podr{ka vo
svetot kako na primer vo Belgija, Anglija, Germanija 446) . Nivnoto
glavno opravduvawe se nao|a vo toa {to ne go prekinuvaat rabotniot
odnos na osudenikot. Me|utoa, dovolno e nivnata primena da se povrze
samo so problemite od prakti~na priroda za da splasne najgolemiot
del od doverbata vo nivnite vistinski mo`nosti. Vo prilog na ova
tvrdewe najprvin treba da se istakne deka "nedelniot zatvor" mo`e da
se primeni samo toga{ koga se raboti za isklu~itelno kratki kazni
li{uvawe od sloboda. Vo sprotivno osnovano se postavuva pra{aweto
vo {to se sostoi ubla`uvaweto na represijata ako na primer za
izre~ena kazna vo traewe od {est meseci osudenikot treba 45 pati da
se javi vo zatvor vo period {to }e trae celi 11 meseci. Nesomnena
slabost na vikend kaznite e i vo toa {to se stesnuva krugot na
444)
Cornil P. op. cit, str. 189-190.
445)
Lazarevi} D. Zatvaranje krajem nedelje-na~in izvr{enja kazne zatvora, Pravni `ivot,
Beograd, 1966/6, str. 18.
446)
Vidi: Cornil, P. op. cit, str. 186 i Lazarevi}, D. op. cit, str. 16-17.
220

storitelite na krivi~ni dela vrz koi treba da se primenat za{to e
mal brojot na onie na koi {to oddale~enosta od zatvorot ne im
pretstavuva vremenski i finansiski problem. Vo ovoj slu~aj
objektivno-subjektivnata individualizacija na kaznata koja poa|a od
krivi~noto delo i li~nosta na storitelot i otstapuva mesto na
novokonstituiraniot kriterium - oddale~enosta na mestoto na
`iveewe i rabotewe od zatvorskata zgrada. I na kraj, nadvor od ovie i
sli~ni problemi koi samo navidum se od prakti~na priroda se
postavuva pra{aweto i za osnovanosta na opcioniot karakter na ovie
kazni. Spored moe mislewe so ostavaweto mo`nost na samiot osudenik
da re{i dali kaznata }e ja izdr`i etapno ili kontinuirano kako {to
toa e predvideno vo nekoi zemji, se devalvira institutot na kaznata.
Imeno pravi~nosta kako edno od osnovnite na~ela na kaznata i
kaznuvaweto ne dozvoluva bilo kakvo spogoduvawe so prvdata. Takvite
cenkawa, vo koi eden od u~esnicite e samiot osudenik, ne bi trebalo
da gi dopu{ta nitu na~eloto na korisnosta, osobeno toga{ ako, kako
vo slu~aj na vikend kaznite, imame apriorno otka`uvawe od obidot da
se ostvari resocijalizacija ili socijalna adaptacija na osudenikot.
Istiot prigovor vo celost va`i i za kaznite polusloboda i
poluzatvor.
bg) Ku}en zatvor (House arest)
Ku}niot zatvor e takov vid kaznena merka so koja na osudenoto
lice mu se ovozmo`uva li{uvaweto od sloboda da go mine vo svojata
ku}a ili stan. Taka na primer vo Turcija na osudenoto lice na vozrast
nad 65 godini za koe e utvrdeno deka zdravstveno ne e sposobno da
prestojuva vo zatvor, li{uvaweto od sloboda {to ne preminuva 30
dena mo`e da go izdr`i doma. Vo krivi~niot zakonik na [panija i
Argentina ku}niot zatvor kako posebna sankcija osven za postari
lica e predviden i za `eni toga{ koga nivnoto odvojuvawe od doma
mo`e da pretstavuva golema {teta za nivnoto semejstvo.
Ku}niot zatvor pretstavuva merka {to vo praktikata mo`e
te{ko da se realizira i ~esto e povrzan so mo{ne neugoden nadzor 447) .
bd) Izdr`uvawe na kaznata vo nekoja ustanova von zatvorot
Merkava na{la primena vo [vajcarija i Germanija sprema lica
na koi im e potreben tretman poradi zavisnost od alkohol i drogi.
Ovoj tretman se ostvaruva vo stru~ni medicinski centri dokolku
izre~enata kazna ne e podolga od dve godini. Vo Anglija sudot mo`e da
izdade naredba ("hospital order") da se sprovede postapka za
ostvaruvawe pomo{ sprema osudenik za delo kaznivo so zatvor no, za
koe so zakon ne e opredelena kazna. Toga{ osudenikot mo`e da bide
upaten vo nekoj zavod ili srodna ustanova za ~uvawe i lekuvawe.
447)
Vidi: Lazarevi}, D. Kratkotranje kazne zatvora, str. 153.
221

v) Merki koi pretstavuvaat poinakvi sankcii od kaznata li{uvawe
od sloboda
va) Pari~ni kazni
Pari~nite kazni ~esto se predviduvaat kako zamena za kratkite
kazni li{uvawe od sloboda. Pritoa se istaknuva deka so nivnoto
izrekuvawe se odbegnuvaat {tetnite posledici na zatvorot, osudenikot
ostanuva na sloboda, ne go gubi rabotnoto mesto, a {iroko
predvidenite rasponi za nejzino odmeruvawe ovozmo`uvaat adekvatna
individualizacija spored prirodata i te`inata na krivi~noto delo i
li~nosta na storitelot. Vo prilog na nivnoto po~esto koristewe se
istaknuva i toa deka ne se povrzani so golemi finansiski izdatoci
tuku obratno - pretstavuvaat zna~aen faktor na prihodi na dr`avata.
Vrz osnova na ovie argumenti {to na pari~nite kazni im davaat
zna~itelna prednost pred zatvorskite kazni se dodava i nivnoto
generalnopreventivno zna~ewe. Seto toa spored golem broj avtori im
obezbeduva va`no mesto me|u alternativnite merki {to neo|aat
vistinska prakti~na primena.
Sovremenite razmisluvawa i dvi`ewa vo pogled na ovie kazni
se vo znak na {iroka podr{ka i sozdavawe natamo{ni uslovi za nivna
poefikasna primena so ogled na ekonomskite mo`nosti na storitelot
na krivi~noto delo. Vo ovaa smisla mo`e da se sfati i se
poprisutnata tendencija za nejzino adekvatno pribli`uvawe kon
re{enijata {to gi nudi skandinavskiot sistem za utvrduvawe na
pari~nata kazna nare~en "den-globa".
Idejata za ovoj sistem prv ja iznese {vedskiot profesor Johan
C.W. Thyren vo deloto "Principi za reforma na krivi~noto pravo"
(1910) i natamu ja razraboti vo "Proektot za reforma na {vedskiot
krivi~en zakonik" (1916). Pod negovo vlijanie ovoj sistem najprvin e
voveden vo krivi~noto zakonodavstvo na Finska (1921), a podocna i vo
[vedska (1936), Kuba (1936), Danska (1939), SR Germanija (1973),
Avstrija (1974) i dr. zemji od Latinska Amerika. Spored ovoj sistem
na storitelot na krivi~noto delo mu se izrekuva pari~na kazna vo
opredelen broj "denovi-globa". Zakonski se opredeluva samo op{tiot
minimum i maksimum na "denovi-globa", a vo sekoj konkreten slu~aj vo
zavisnost od te`inata na deloto i ekonomskite mo`nosti na
storitelot se opredeluvaat pari~ni iznosi {to va`at za eden den.
Samata postapka na izrekuvawe na kaznata se vr{i vo dve fazi. Vo
prvata faza sudot go odreduva brojot na "denovite-globa" zavisno od
te`inata na deloto i vinata na storitelot. Vo vtorata faza, sega vo
zavisnost od ekonomskite mo`nosti na storitelot se utvrduva
visinata na dnevniot pari~en iznos i otkako brojot na "denovi-globa"
}e se pomno`i so visinata na dnevniot pari~en iznos se doa|a do
vkupniot iznos na pari~nata kazna.
[to se odnesuva do op{tiot zakonski minimum i maksimum na
"denovite-globa" vo krivi~nite zakonodavstva na odelni zemji
postojat zna~ajni razliki. Taka na primer vo danskiot krivi~en zakon
222

nivniot raspon se dvi`i od 1-60, vo {vajcarskiot od 1-120, vo
finskiot od 1-300, a vo germanskiot od 1-360 denovi 448) . Postojat razliki
i vo opredeluvaweto na minimalniot i maksimalniot dneven iznos
na kaznata (vo germanskoto zakonodavstvo na primer od 2 do 500 DM), a
postojat zemji (Finska) vo koi ova pra{awe ne e zakonski regulirano
tuku sudot e toj {to vo sekoj konkreten slu~aj go opredeluva toj iznos.
Va`no e da se spomene i toa deka dnevniot pari~en iznos ne se
poklopuva so prose~niot dneven li~en dohod ("dnevnica") na
osudenikot. Visinata na pari~niot iznos za eden den kazna mu
odgovara na onaa suma koja delinkventot mo`e da ja za{tedi vo tekot
na denot koga }e se odbijat tro{ocite za negovi li~ni potrebi i
redovni obvrski 449) .
Vo su{tina na ovoj sistem e potrebata da se zadovoli
teoretskoto barawe storitelite na krivi~nite dela da bidat ednakvi
pred zakonot so ogled na nivnata imotna sostojba. Negovata primena
ovozmo`uva storitelite na isti dela da bidat kazneti so ist broj "den
globi", a vistinskite iznosi na pari~ni kazni da bidat razli~ni. Vo
su{tinata na ovoj sistem e me|utoa, i zadovoluvaweto na baraweto
pari~nite kazni da se izrekuvaat samo toga{ koga postojat vistinski
mo`nosti za nivno izvr{uvawe. Toa me|utoa, ne zna~i deka so ovoj
sistem e re{eno ova zna~ajno teoretsko i prakti~no pra{awe. Za toa
zboruva okolnosta {to najgolem broj zakonodavstva i natamu go
zadr`uvaat supletorniot zatvor 450) . Imeno, toga{ koga od bilo koi
pri~ini osudenikot ne mo`e ili ne saka da ja isplati pari~nata
kazna, a toa ne mo`e da se stori nitu po prisilen pat, taa naj~esto
avtomatski se prtetvora vo soodvetna kazna li{uvawe od sloboda. No
i vo ovaa nasoka ne izostanuvaat novi re{enija. Taka na primer vo
zakonodavstvoto na Germanija, Italija, [vajcarija, Francija,
Norve{ka, Argentina i pogolem broj dr`avi vo SAD postoi mo`nost
namesto supletoren zatvor da se primeni merkata vr{ewe na
op{testveno korisna rabota. Dokolku osudenikot od opredleni
pri~ini ne bil vo mo`nost da ja isplati pari~nata kazna nekoi
zakonodavstva dozvoluvaat mo`nost da se prodol`i rokot vo koj toa
mo`e da se stori ili da se isplati pari~na kazna vo rati.
Na sistemot "den-globa" mo`at da mu se upatat pogolem broj
zabele{ki. Iako vo izvesna mera gi izedna~uva neednakvo situiranite
storiteli na krivi~ni dela, {to, vsu{nost, se istaknuva kako osnovna
slabost na sistemot na pari~ni kazni vo fiksen iznos 451) , ovoj sistem
ne mo`e dokraj da gi otstrani razlikite {to se javuvaat kaj enormno
bogatite i siroma{ni lica. Tuka se javuva i problemot na to~no
utvrduvawe na materijalnite priliki i li~nite primawa na
448)
Vidi: Lazarevi}, Lj. Kazne i mere bezbednosti.... str. 75-76.
449)
Ibid, str. 76.
450)
Vidi: ibid, str. 77.
451)
Koga se spomenuva ovoj nedostatok ne smee da se zaboravi deka site zakonodavstva
propi{uvaat oti sudot pri izrekuvaweto na pari~nata kazna vo fiksen iznos e
dol`en da gi zeme vo vid ekonomskite, socijalnite i drugite okolnosti na storitelot
na krivi~noto delo. Vidi: Lazarevi}, D. Kratkotranje kazne...str. 120.
223

osudenikot {to od niza pri~ni sudot ne mo`e da go re{i. Opredelen
problem e i postapkata na izrekuvaweto na ovie kazni za{to za
materijalnite mo`nosti na osudenikot se re{ava duri otkako }e bide
utvrden brojot na "denovite-globa", {to zna~i vo preden plan se stava
retributivniot element na ovaa kazna. Ottamu proizleguvaat i site
slabosti na ovoj sistem vo slu~aite koga treba da poslu`i kako zamena
za kratkite kazni li{uvawe od sloboda. So razli~noto pari~no
kaznuvawe na imotno neednakvite navistina se postignuva pogolema
pravi~nost, se otstranuvaat {tetnite posledici na zatvorot i se
polnat dr`avnite kasi. Ona {to me|utoa, ovde izostanuva e
postignuvaweto na resocijalizacijata na osudenikot i gri`ata za
`rtvata na deloto, a toa se ve}e argumenti {to naveduvaat kon
povnimatelen odnos i kon potrebata od empiriska proverka na
stranskite iskustva pred da se izvlekuvaat kone~ni zaklu~oci od bilo
koj vid.
vb) Vr{ewe na op{testveno korisna (javna) rabota (community
service)
So cel da se izbegnat nedostatocite i {tetnite posledici ne
samo na li{uvaweto od sloboda tuku i na pari~nite kazni vo pogolem
broj zemji 452) e vovedena merka so koja na osudenoto lice sudot mu nalo-
`uva da izvr{i nekoja op{testveno korisna rabota (rabota vo korist
na zaednicata). Rabotata mo`e da ja organizira probaciska slu`ba ili
pak osudenikot se upatuva vo nekoja buxetska ili dobrovolna
organizacija 453) . Osudenikot ostanuva na sloboda vo svojata `ivotna
sredina i go zadr`uva rabotnoto mesto, me|utoa, mora da izdvoi del od
svoeto slobodno vreme za vo pove}e navrati so sopstven trud da ja
nadomesti {tetata {to ja storil sprema zaednicata. Rabotata {to
treba da ja izvr{i ne e platena. Taa e opredelena so brojot na saatite
{to treba da se odrabotat vo tekot na opredelen period od 12 ili
pove}e meseci. Taka na primer polnoletno lice mora da pomine na
rabota od op{t (javen) interes od 40 do 240 saati (Anglija, Francija),
od 9 do 180 saati (Portugalija), od 30 do 150 saati (Holandija), a
maloletnik od 20 do 120 saati (Anglija, Francija) i sl.
Kaznata mo`e da se izre~e kako glavna i kako sporedna (kako
obvrska pokraj uslovna osuda ili probacija), a ponekade i kako
odgovor na molbata za pomiluvawe po izre~ena osuda (Luksembug) 454) .
Za nejzino izrekuvawe bilo kako glavna ili kako sporedna
kazna obi~no se bara da bidat ispolneti i opredeleni uslovi: da se
raboti za storitel {to ne e povratnik, predvidenata kazna li{uvawe
od sloboda za deloto da ne preminuva opredelena dol`ina, da e
452)
Vo Anglija od 1972, Luksemburg (1976), Holandija (1981), Danska (1982), Francija
(1983), Portugalija (1983), Italija (1984), Norve{ka (1984). Vidi: [eparovi}, Z. op. cit,
str. 701.
453)
Kambovski, op. cit, str. 300.
454)
Vidi: [eparovi}, Z. op. cit, str. 701.
224

steknato uveruvawe deka stanuva zbor za lice {to mo`e da ja izvr{i
predvidenata rabota i da postojat realni uslovi za nejzino
ostvaruvawe.
Ostanuvaweto na sloboda, zadr`uvaweto na rabotniot odnos,
mo`nosta da se prilagodi vidot na rabotata spored te`inata na
deloto i psihofizi~kite svojstva na li~nosta se nesporni prednosti
na ovaa alternativna kazna. Kon toa se istaknuva deka so nejzina
primena se ostvaruva obe{tetuvawe na zaednicata, se smaluva zatvorskata
populacija i problemite {to ottamu proizleguvaat kako i toa
deka ne sozdava materijani te{kotii kaj onie za koi pari~nata kazna
pretstavuva golem tovar. Me|utoa, od druga strana i ovaa kazna ima
eklatantni nedostatoci. Nejze so pravo i se prefrla deka so toa {to
rabotata se koristi kako prisilba sozdava odnos {to se manifestira
vo vid na simulacija deka ne{to se raboti, otpor i odbivawe kon ona
{to treba da se izvr{i, osobeno tamu kade {to postoi zakonska
mo`nost ovaa kazna da bide zameneta so efektivna kazna li{uvawe od
sloboda. Toga{ se kalkulira so toa deka zaradi kratkoto traewe i
otsustvoto na raboten anga`man e podobro da se odi vo zatvor i da se
izdr`i izolacijata odo{to predolgo da se raboti za zaednicata i toa
naporno i za xabe. Ne e bezna~aen i prigovorot deka te{ko mo`e da se
najdat i uspe{no da se organiziraat javni raboti kade {to mo`e da
dojde do vistinski izraz su{tinata na ovaa merka (kazna). Me|utoa, i
toga{ koga ovoj problem bi bil uspe{no re{en se postavuva
pra{aweto dali e pravi~no vo uslovi na golema nevrabotenost da se
organiziraat javni raboti za onie {to se ogre{ile sprema
op{testvoto namesto za armijata na onie koi i pokraj site problemi
ostanale ~esni sprema zaednicata. Moe mislewe e deka samo ovie
argumenti se dovolni za da se dovede vo somnenie stojali{teto deka e
pronejdena "najprogresivnata alternativna merka" na kaznata
li{uvawe od sloboda. Naprotiv, so ogled na ovie nedostatoci ovaa
merka malku vetuva deka mo`e da bide efikasna zamena za li{uvaweto
od sloboda i ottamu e neprifatliva za na{eto krivi~no i izvr{no
zakonodavstvo. Otsustvoto na empiriski rezultati {to od nejzinata
prakti~na primena vo evropskite zemji go potvrduvaat sprotivnoto e
dopolnitelen argument na ovoj stav.
vv) Restitucija (nadomest na {teta na `rtvata)
Soveremenata kriza na konceptot na resocijalizacijata i
razvojot na viktimologijata sozdadoa potreba za nadminuvawe na
isklu~itelnata orientacija na krivi~noto pravo i penologijata kon
storitelot na krivi~noto delo. Imeno soznanijata za ograni~enite
mo`nosti na resocijalizacijata i baraweto da se vodi pogolema gri`a
za `rtvata i podobruvawe na nejzinata polo`ba vo krivi~noto pravo
go otvorija problemot na iznao|aweto novi vidovi na op{testven
odgovor na kriminalitetot. Ideite vo ovoj pogled odat do tamu {to se
nudat duri i takvi merki {to vodat kon celosna reforma na
krivi~nite sankcii. Me|u takvite radikalni merki e pomestena i tn.
225

vklu~uvawe na gra|anite vo sistemot na op{testvenata kontrola na
kriminalitetot 455) . Na ova mesto nema da se zadr`uvame vrz
eksplikacijata na ovaa dubiozna merka koja so ogled na svojata
preventivna naso~enost, vsu{nost, i ne e od interes na penologijata
tuku na kriminalnata politika. Ona {to go privlekuva na{eto
vnimanie e zakonodavniot obid so restitucijata kako edna od
alternativite na kaznata li{uvawe od sloboda.
Su{tinata na ovaa merka e da se ovozmo`i nadomest na {tetata
{to na `rtvata i e storena so krivi~noto delo. Materijaniot
nadomest mo`e da se izvr{i so isplata na opredelena suma pari, so
rabota vo korist na `rtvata, so uslugi vo korist na `rtvata i sl.
Izrekuvaweto na ovaa merka e vklopeno vo opredeleni
programi {to se primenuvaat pred donesuvawe na sudskata odluka,
odnosno kako uslov za izrekuvawe na opredelena sankcija, na primer
probacija. Ovie programi koi nosat razli~ni imiwa imaat za cel ne
samo da se ovozmo`i restitucijata tuku so dopolnitelno neformalno
vlijanie da se nadmine konfliktot me|u storitelot i `rtvata i da se
spre~at frustaciite i traumite {to ovie stranki go do`ivuvaat vo
tekot na krivi~nata postapka. Pritoa e osobeno va`no da se potisne
emocionalnata `elba za odmazda {to se javuva kaj `rtvata, a dokolku
toa e mo`no, da se vospostavi i pozitiven, prijatelski odnos me|u
kriminalniot par. Za neutralizacija na konfliktot me|u storitelot
i `rtvata se nadle`ni opredelen broj probaciski slu`benici ili
volonteri anga`irani vo op{testveni organizacii {to im
obezbeduvaat za{tita na `rtvite na krivi~nite dela. Ovie programi
obi~no se primenuvaat vo pomali mesta koi pretstavuvaat relativno
homogeni zaednici i naj~esto vrz maloletnici {to se storiteli na
positni imotni delikti. Vo ovie slu~ai restitucijata mo`e da go
otstrani sudeweto ili da ja zameni kaznata. Taa se sproveduva po
dobrovolno vklu~uvawe na maloletnicite i soglasnost na nivnite
roditeli niz zaedni~ka akcija so policijata, ponekoga{ socijalnite
rabotnici i specijalni biroa za maloletnici. Takvata restitucija se
javuva vo oblik na izvinuvawe na `rtvata ili reparativna rabota vo
korist na samata `rtva ili poedini posebni kategorii na gra|ani (na
primer stari lica) 456) .
Osnovniot problem kaj ovaa merka e vo toa {to mo`e da se
primenuva samo vo slu~aj na bagatelni, prete`no imotni krivi~ni
dela. Natamo{en problem e organizacijata na nejzinoto vonsudsko ili
sudsko izvr{uvawe. Vo prviot slu~aj se postavuva problemot na
sredstva i anga`irawe na dovolen broj stru~ni kadri {to bi se zafa-
455)
Su{tinata na ovaa merka e vo sfa}aweto deka samite gra|ani treba da prezemaat
opredelena odgovornost i da ostvarat opredelena uloga zaradi sopstvena za{tita od
kriminalitetot preku programite na tn. sosedska kontrola. Vo osnovata na tie
programi e nivnata sorabotka so policijata na koja treba da i se pru`i pomo{ so
nabquduvawe, telefonski povici, gra|anski patrolirawa i sl. So eden zbor
gra|anite se pretvoraat vo "o~i i u{i" na policijata". Vidi: Mrvi}, N. Posebni oblici
dru{tvenog odgovara na kriminalitet, JRKKP, Beograd, 1990/4, str. 60-61.
456)
Ibid, str. 59.
226

tile so ova pra{awe, a vo vtoriot slu~aj, barem kaj nas, kako osnovna
pre~ka se javuva reguliraweto na procedurata koja ne dozvoluva za
restitucijata da se re{ava vo krivi~na, tuku vo gra|anska postapka 457) .
Od golemo zna~ewe se i problemite kako da se postapi vo slu~aite
koga se raboti za krivi~ni dela koi ostanale vo obid taka {to
izostanala {tetata, koga `rtvata ne go prifa}a nadomestot, koga
storitelot ne e vo sostojba ni delumno da ja nadomesti {tetata ili
pak e tolku bogat taka {to taa za nego ne pretstavuva nikakov tovar 458) .
Od ovie i redica drugi pri~ini vo koi ovde ne mo`eme da navleguvame
so golema pretpazlivost treba da se pristapuva kon ovoj zakonodaven i
prakti~en eksperiment {to zasega e prisuten samo vo SAD, Anglija i
delumno vo Germanija.
vg) Merki so koi se ograni~uvat drugi prava i slobodi na ~ovekot
Ovde se raboti za takvi merki {to vo zakonodavstvata na
odelni zemji obi~no se pomesteni me|u merkite na bezbednost ili
pravnite posledici na osudata. Kako zamena za li{uvaweto od sloboda
vo literaturata po~esto se prepora~uva koristewe na slednive merki:
zabrana na vr{ewe profesija, dejnost ili dol`nost, zabrana na javno
istapuvawe, zadol`itelno lekuvawe na alkoholi~ari i narkomani na
sloboda, odzemawe voza~ka dozvola, zabrana na napu{tawe na zemjata
vo opredeleni vremenski period, pla}awe na tro{ocite na
krivi~nata postapka, odzemawe na predmeti i mnogu drugi.
Od prilo`eniov pregled na sovremeni sostojbi vo pogled
alternativite na kaznite li{uvawe od sloboda mo`at da se zabele`at
nekolku pozna~ajni karakteristiki. Najprvin mora da se istakne deka
se raboti za pozitivna tendencija koja isfrli na videlina
najrazli~ni idei za zbogatuvawe na repertoarot na krivi~nite
sankcii. Me|u niv mo`at da se najdat pove}e merki {to so ogled na
svojata priroda imaa opredelena opravdanost, no i golem broj na takvi
merki ~ie {to povrzuvawe so praktikata e optovareno so niza
organizacioni problemi. Opredeleni problemi proizleguvaat i ottamu
{to nekoi od ovie merki imaa isklu~itelno labava teoretska
podloga. Ona {to natamu pa|a vo o~i e deka navedenite merki redum se
zamisleni kako zamena samo na osobeno kratki kazni li{uvawe od
sloboda {to zna~i samo za polesni krivi~ni dela i storiteli so
postabilna psiholo{ka struktura na li~nosta. Vo takvi uslovi kako
osnoven argument za nivno prifa}awe ostanuva nivnata pogolema
ekonomi~nost i vo toj pogled se odi do tamu {to se zaborava deka
ekonomi~nosta naj~esto stoi vo obratnoproporcionalen odnos so
postignuvaweto na celite na kaznata. Ottamu se slu~uva so voveduvaweto
na nekoi alternativni merki navistina da se izgubat posle-
457)
Za toa kakvi posledici mo`at da nastanat poradi vakvata reguliranost na
postapkata vidi: Sulejmanov, Z. Ubistvata vo Makedonija, Studentski zbor, Skopje,
1995, str. 154-155.
458)
Vidi: [eparovi}, Z. op. cit, str. 702.
227

dicite od primenata na kaznata li{uvawe od sloboda no istovremeno
da se javat i novi {to se povrzani so ovie merki i da se projavat so
pogolema te`ina. Seto ova zaedno ne ja opravduva no ne ja ni negira
natamo{nata egzistencija kako na kaznite li{uvawe od sloboda taka
i na onie merki {to ve}e na{le ili }e najdat uslovi za vistinska
primena kako supstituti, a ne kako surogati na kaznata li{uvawe od
sloboda. Zasega ostanuva da veruvame vo dobronamernosta na onie
eksperimentirawa {to vo iznao|aweto novi merki za odgovor na
kriminalitetot poka`uvaat podednakov interes za poedinecot isto
kolku i za onoj {to e odreden za dr`avata. Takvite merki me|utoa,
treba zakonodavno da se reguliraat duri otkako }e bidat verificirani
nivnite antikriminalni efekti.
III. MERKITE NA BEZBEDNOST I NOVIOT ODNOS SO
KAZNATA
Merkite na bezbednost voobi~aeno se pretstavuvaat kako
poseben samostoen vid na krivi~ni sankcii. Tie se proizvod na
pozitivisti~kata {kola koja vo niv gleda{e adekvatna zamena za
kaznite na klasi~noto pravo koi spored opredeleni teoretski postavki
na pozitivistite se poka`aa nepodobni za suzbivawe na
kriminalitetot i efikasna za{tita na op{testvoto. Pretstavnicite
na ovaa {kola poa|aat od idejata za opasnosta na storitelot na
krivi~noto delo i potrebata na taa opasnost da se reagira so posebni
krivi~nopravni merki koi se sostojat vo izolacija i le~ewe na
op{testveno opasnite poedinci. Takvi merki {to treba da se vovedat
kako samostojni i edinstveni sankcii se merkite na socijalna
za{tita. Ova sfa}awe poradi svojata ednostranost nema{e nikakvo
vlijanie vo krivi~noto zakonodavstvo. Me|utoa, prifa}aj}i ja vo
osnova ovaa ideja sociolo{kata {kola predlo`i sistem na sankcii
me|u koi ovie merki }e najdat svoja egzistencija pokraj kaznite
(dualitet na krivi~nite sankcii). Spored ovaa koncepcija koja vo
po~etokot na XX vek }e bide zakonodavno prifatena 459) kaznata
ostanuva osnovna merka vo borabata protiv kriminalitetot no,
sprema opredeleni storiteli na krivi~ni dela 460) pokraj kaznata se
primenuvaat i merkite na bezbednost, so toa {to mo`at i samostojno
459)
Vo po~etokot na XX vek merkite na bezbednost pretstavuvaa sankcii
isklu~itelno rezervirani za maloletnite storiteli na krivi~ni dela. Podocna
raste nivniot broj, a so toa i obemot na nivnata primena. Mekite na bezbednost za
prv pat se vovedeni vo norve{kiot krivi~en zakon od 1902 godina.
460)
"Vo prvo vreme stanuva zbor za merki od medicinski karakter koi treba da ja
zamenat kaznata sprema du{evno anormalnite delinkventi, a podocna da ja dopolnat
kaznata sprema alkoholi~ari i narkomani, odnosno pove}ekratnite povtornici, za da
na krajot sistemot na merkite na bezbednost se dopolni i so takvi merki ~ija {to cel
e otstranuvawe na onie kriminogeni faktori koi ne proizleguvaat od sostojbata na
li~nosta na storitelot". Lazarevi}, Lj. Sistem mera bezbednosti i mogu~e izmene i dopune,
JRKKP, Beograd, 1990/3, str. 29.
228

da bidat izre~eni.
Denes koga vo skoro site krivi~ni zakonodvstva dojde do
pomala ili pogolema afirmacija na merkite na bezbednost osobeno e
aktuelno pra{aweto {to u{te od samiot po~etok predizvika podeleni
teoretski razmisluvawa. Stanuva zbor za kontroverzite koi
nastanuvaat okolu opredeluvaweto na pravnata priroda na ovie merki
i vo vrska so toa okolu ras~istuvaweto na nivniot odnos so kaznata.
Vo vrska so ovie problemi vo literaturata obi~no se istaknuva deka
kaznata e reakcija na zlostorot, taa e naso~ena kon minatoto i
sega{nosta i ottamu mora da bide ekvivalentna na storenoto delo i
stepenot na krivi~nata odgovornost. Za razlika od nea pravniot osnov
za izrekuvawe na merkata na bezbednost e opasnosta na storitelot
izrazena vo mo`nosta od povtoruvawe na krivi~noto delo i zatoa e
naso~ena kon idninata, kon prevencijata na idnite zlostorstva.
Kaznata za osnova go ima deloto i pretstavuva zlo {to se zadava
zaradi storenoto zlo, a merkata na bezbednost li~nosta na storitelot
(negovata opasna sostojba) i pretstavuva merka od kurativen i
pedago{ki karakter. Kaznata e retributiven odgovor na
kriminalniot akt, a merkata na bezbednost e li{ena od retributivni
elementi. Spored toa storitelot na deloto samo kaznata ja ~uvstvuva
kako zlo, a ne i merkata na bezbednost 461) .
Vakvoto opravduvawe na merkite na bezbednost i obidot da se
razgrani~at od kaznite, vsu{nost, poa|a od dve osnovi: od su{tinata
(bitieto) i od celite na ovie sankcii. Primarno e razgrani~uvaweto
koe se bazira na stojali{teto za prisustvo i otsustvo na zloto vo niv.
Me|utoa, koga toa o~igledno ne pomaga se tvrdi deka glavnata razlika
me|u kaznite i merkite na bezbednost treba da se bara vo nivnite celi.
So kaznata vo prv red se postignuvaat efekti vrz
generalnopreventiven plan makar {to kaj nekoi od niv mo`e da dojde
do izraz i nivniot specijalnopreventiven pridones. Kaj merkite na
bezbednost vo preden plan e specijalnata prevencija, a generalnata
prevencija e samo sporeden efekt {to kaj nekoi od niv e duri i sosema
otsuten! 462)
Nasproti vakvite stojali{ta se izdvojuva misleweto na opredeleni
avtori {to se bazira vrz mo{ne poizdr`ana argumentacija. Se
poa|a od toa deka me|u kaznite i merkite na bezbednost ne postojat
su{tinski razliki {to ja ~inat opravdana nivnata egzistencija bilo
vo oblik na tn. sistem na dupli kolosek 463) ili kako sistem na
461)
"Li{uvawata i ograni~uvawata koi se ostvaruvaat so primena na merkata na
bezbednost ne se sami na sebe cel: tie treba da ovozmo`at da se ostvari vistinskata
sodr`ina na ovaa sankcija, a toa e le~ewe na storitelot na krivi~noto delo, odnosno
otstranuvawe na onie sostojbi i situacii koi neposredno vlijaat na vr{eweto na
krivi~noto delo. Zatoa storitelot ne ja ~uvstvuva merkata na bezbednost kako zlo
koe mu se zadava zaradi storenoto delo". Srzenti}, Stai}, Lazarevi}, op. cit, str. 436.
462)
Vidi: Stojanovi}, Z. Sistem mera bezbednosti u jugoslovenskom krivi~nom pravu, JRKKP,
Beograd, 1987/4, str. 162-163.
463)
Spored dualisti~kiot sistem ili kako {to u{te se narekuva sistem na dupli
kolosek ili kumulativen sistem na opredeleni kategorii na delinkventi
229

supstitucija 464) . Podlogata na takvite razmisluvawa ja sozdade evolucijata
na kaznite i merkite na bezbednost osobeno vrz planot na
nivnoto izvr{uvawe. Toj razvoj do tolku gi pribli`i ovie merki edna
kon druga {to nivnoto zakonsko razlikuvawe go svede na pravna
fikcija. Ottamu i potrebata za otstranuvawe na taa fikcija so
posredstvo na zakonska intervencija {to }e dovede do unifikacija na
ovie merki. Vo pogled na re{enijata {to se nudat za ostvaruvawe na
ovoj proces se izdvojuvaat dve teoretski nasoki. Prvata poteknuva od
privrzanicite na novata op{testvena odbrana i se zalaga za
voveduvawe edinstven siste na tn. merki na za{tita od kriminalitetot.
Vtorata nasoka e voveduvawe na edinstven sistem na kazni. I
dvete nasoki se na linijata na edinstven monisti~ki sistem na
sankcii so taa razlika {to prvata e za takva unifikacija so koja se
eliminiraat kaznite za smetka na merkite na bezbednost, a vtorata, za
unifikacija {to vodi kon edinstvena primena na kaznata. Monisti-
~kiot sistem {to go predlaga dvi`eweto na novata op{testvena
odbrana se potpira vrz raznovodni terapeutski merki {to imaat za
cel za{tita na op{testvoto od kriminalitetot po pat na resocijalizacija
na prestapnicite. Ovie merki za koi ve}e zboruvavme se
nerealna konstrukcija za{to go prenebregnuvaat zna~eweto na socijalno
eti~kiot prekor i nu`noto dejstvo na retribucijata (stradaweto
i zastra{uvaweto). Za razlika od niv teoreti~arite {to ja podr`uvaat
vtorata nasoka so pravo istaknuvaat deka onie merki na
bezbednost ~ija {to priroda nu`no e retributivna, treba da se
pomestat me|u kaznite. Merkite na bezbednost pak {to se od medicinski
karakter treba da se isklu~at od krivi~noto pravo i da se
prefrlat vo pravoto od oblasta na socijalnata za{tita kade {to
vsu{nost im e i mestoto 465) . Na toj na~in se nayira eden mo{ne elasti-
~en sistem na kazni {to mo`e da go zadovoli na~eloto na pravdata i
pravi~nosta i baraweto na adekvatna individualizacija {to
pridonesuva za ostvaruvawe na nivnoto specijalnopreventivno
dejstvo.
(nepresmetlivi, smaleno presmetlivi lica, povratnici, alkoholi~ari i narkomani,
skitnici, pita~i, prostitutki od zanaet, profesionalni delinkventi i delinkventi
od navika) im se izrekuvaat i kazni i merki na bezbednost koi sukcesivno se
izvr{uvaat. Redosledot na izvr{uvaweto varira vo razli~ni zakonodavstva i zavisi
od toa za koja kategorija delinkventi se raboti. Pove}e za toa: Lazarevi}, Lj. Kazne i
mere bezbednosti..., str. 29-30.
464)
Sistemot na supstitucija pretstavuva samo edna varijanta na dualisti~kiot
sistem. Vo krivi~nite zakonodavstva koi go prifa}aa ovoj sistem postoi mo`nost od
izrekuvawe na kaznata i merkata na bezbednost sprema opredeleni kategorii na
delinkventi, me|utoa sudot mo`e da odlu~i izre~enata merka na bezbednost da ja
zameni izre~enata kazna. Vidi: ibid, str. 30.
465)
Taka: Ba~i}, F. Mere bezbednosti u na{em sistemu krivi~nih sankcija, JRKKP, Beograd,
1965/1, str. 18-21, Marjanovi}, \. O su{tini mera bezbednsti u jugoslovenskom pravu,
Anali, Beograd, 1987/6, str. 699-700 i mo{ne blisku na toa Kambovski, V. Osnovi i
pravci na reformata na Makedonskoto kazneno pravo, Makedonska revija za kazneno
pravo i kriminologija, Skopje, 1994/1, str. 35-36.
230

Posledniov koncept {to e prifatliv ima pove}ekratno
opravduvawe. Vo ovaa smisla bitno e najprvin da se istakne deka so
takvata unifikacijata so koja {to del od merkite na bezbednost se
pomestuvaat me|u kaznite bi se izbegnale brojnite akademski raspravi
koi li{eni od vistinska sodr`ina nemaat nikakvo prakti~no
zna~ewe. Na toj na~in krivi~no pravnata i penolo{kata teorija bi se
oslobodile od nastojuvawata da se opravda postoeweto na ovie merki
so pomo{ na mo{ne neprecizni poimi na "opasnata sostojba" ili
"opasnost od izvr{uvawe na novo krivi~no delo" i vrz taa osnova po
sekoja cena da se bara utvrduvawe na zaedni~ki karakteristiki me|u
oddelni merki na bezbednost {to bi poslu`ile kako kriterium za
nivno diferencirawe od kaznite. Vo razre{uvaweto na ovie
problemi teorijata se poka`a neuspe{na osobeno vo pogled na
iznao|aweto na voedna~uva~ki elementi {to bi go opravdale postoeweto
na takov sistem na merki na bezbednost {to vo su{tina bi se
razlikuval od drugite krivi~ni sankcii. Ottamu vo teorijata i
zakonodavstvoto mo{ne ~esto se sre}ava situacija edna ista sankcija
da e pomestena edna{ me|u kaznite, drug pat me|u merkite na bezbednost
ili pak me|u pravnite posledici na osudata. Seto toa opredeleni
teoreti~ari gi vode{e i sÒ u{te gi vodi kon dijametralno
sprotivstaveni stojali{ta za edna ista rabota. Za ilustracija go
naveduvame tvrdeweto na eden avtor spored koj "me|u formalnite
elementi na merkite na bezbednost na prvo mesto e nivnoto svojstvo
spored koe se javuvaat kako zlo {to mu se nanesuva na storitelot na
krivi~noto delo, a koe se sostoi vo povreda, odnosno odzemawe ili
ograni~uvawe na nekoe pravo, pravno dobro na storitelot". Istiot
avtor, vo istiot trud no samo ne{to podocna veli: "Kaznite sÒ u{te
imaat retributiven karakter {to ne bi mo`elo da se ka`e i za
merkite na bezbednost. Merkite na bezbednost go nemaat toa
svojstvo" 466) .
Sovremenoto barawe za unifikacija na kaznite i merkite na
bezbednost ne ostanuvaat bez zna~ewe i vrz prakti~en plan. So nejzino
ostvaruvawe na sudijata mu se ovozmo`uva da se opredeli za takva
kazna {to najpove}e }e mu odgovara na konkretniot slu~aj. So
pomestuvawe na nekoi od merkite na bezbednost koi spored svojata
su{tina pretstavuvaat zlo me|u kaznite se otvara po{irok prostor za
nivna zakonska i sudska individualizacija koja vo dualisti~kiot
sistem e ograni~ena so brojni zakonski limiti. Nivnata primena kako
glavna ili sporedna kazna i sozdavaweto mo`nost za nivno
kumulativno i alternativno izrekuvawe, zamena so drug vid kazna,
primena na usloven otpust i sl. se nesporni fakti {to govorat vo
prilog na gornoto. Vo ovaa smila ne treba da se zaboravi deka vo
sovremeni uslovi se zgolemuvaat specijalnopreventivnite mo`nosti
na kaznata. Ona {to me|utoa, kako cel ne mo`e{e da go ostvarat ni
koga bi ostanale vo ruvoto na tn. merki na bezbednost, ne mo`e da se
o~ekuva nitu od nivnoto zakonodavno pomestuvawe me|u kaznite.
466)
^ejovi}, B. op. cit, str. 464 i 470.
231

Stanuva zbor za resocijalizacijata na osudenite lica koja {to nitu
edna kazna {to ne e povrzana so vreme i prostor {to ovozmo`uva
intenzivna primena na kontinuiran tretman ne mo`e da bide
ostvarena 467) .
I pokraj seta racionalnost na argumentite {to govorat vo
prilog na unifikacijata na merkite na bezbednost pod znameto na
kaznata denes ne mo`e da se tvrdi deka se oslabeni tendenciite koi i
natamu ja podr`uvaat mo`nosta od istovremeno postoewe na kaznite i
merkite na bezbednost, odnosno nivnata paralelna primena. Takov
stav dojde do izraz na primer na XI Me|unaroden kongres za krivi~no
pravo (Budimpe{ta, 1974) 468) i na nekoi drugi me|unarodni sobiri,
kako i na nekoi sovetuvawa organizirani na biv{iot jugoslovenski
prostor 469) .
IV. PROBLEMOT NA SMRTNATA KAZNA
1. ISTORISKI RAZVOJ NA IDEITE I ZAKONODAVNITE RE[ENIJA
ZA SMRTNATA KAZNA
Od pojavata na klasnoto op{testvo pa se do denes smrtnata
kazna e onaa sankcija {to najmnogu go privlekuvala ~ovekovoto
vnimanie. Kako najte`ok vid na op{testvena reakcija (poena capitalis)
so koja definitivno se uni{tuva ~ovekoviot `ivot, taa mnogu rano se
javuva kako nenadminliv problem vo domenot na religioznata i
filozofskata svest. Pritoa niz eden dolg vremenski period dominira{e
stavot deka se raboti za potrebna merka i skoro voop{to ne se
postavuva{e pra{aweto za najzinata legitimnost ili pak za nejzinata
vistinska prakti~na korist. Spored poznatiot kriminolog Ansel
vakvata sostojba be{e rezultat na deluvaweto na nekolku istoriski
fakti. Najprvin so pravo se zabele`uva deka na `ivotot na ~ovekot
ili barem na `ivotot na poedinecot ne mu se pridava{e golemo
zna~ewe 470) . Vtorata pri~ina e povrzana so toa {to u{te vo gr~ko
467)
Vo ovaa smisla e vo pravo Stojanovi}, Z. (op. cit, str. 171) koga veli: ..."Na{iot
sistem ne sodr`i ni edna merka (na bezbednost, Z.S.) koja, pred sÒ, se stremi kon
resocijalizacijata na storitelot... Specijalnata prevencija nastojuva da se ostvari
so le~ewe na storitelot, ili so onevozmo`uvawe, odnosno so spre~uvawe da se stori
krivi~no delo, a ne so negova resocijalizacija".
468)
Vidi: Kiraly, T. Evolucija metoda i sredstava krivi~nog prava, JRKKP, Beograd, 1974/3,
str. 399-400.
469)
Takviot stav e na primer prisuten vo referatot na Stojanovi}, Z. op. cit, podnesen
na interkatedarskiot sostanok na institutite za krivi~ni nauki na privatnite
fakuteti odr`an vo Beograd 1987 g. Ist e slu~ajot i so referatot podnesen na 28
sovetuvawe na Zdru`enieto za krivi~no pravo i kriminologija na Jugoslavija
(Dubrovnik, 1990) od strana na Lazarevi}, Lj. Sistem mera bezbednosti i mogu~e izmene i
dopune, JRKKP, Beograd, 1990/3, str. 27-43.
470)
Od ovie voop{tuvawa me|utoa mora da se izzemat opredeleni primitivni i stari
zaednici koi {to ne ja poznavale smrtnata kazna ili ñ pridavale krajno ograni~eno
232

latinskite civilizacii pa se do XVIII vek uporno se istrajuva{e vrz
na~eloto na talionot vo forma na individualna ili kolektivna
odmazda. I, kon~no, smrtnata kazna nao|a{e prirodna podr{ka vo
nadoa|aweto i zacvrstuvaweto na apsolutisti~kata dr`avna vlast vo
koja {to suverenot vo svetlinata na negovoto bo`ensko pravo be{e
edinstven izvor na pravosudstvoto i ~uvar na moralot i javnata
bezbednost 471) .
Pove}e krivi~ni zakonici od robovladetelskiot period 472)
kako i drugi istoriski izvori upatuvaat na toa deka smrtnata kazna
bila ~esto primenuvana merka so izrazeno manifestiran klasen karakter.
Od nea osven vo retki slu~ai bea izzemeni samo pripadnicite na
vladea~kata klasa i crkovniot stale`. Robot be{e tretiran kako
obi~en predmet, kako orudie {to zboruva i nema{e nikakva pravna
za{tita. Toj mo`e{e da go izgubi `ivotot i toga{ koga be{e napolno
nevin samo ako taka mu se posaka{e na negoviot gospodar. Poznati se i
pogubuvawata zaradi smaluvawe na zgolemeniot priliv ili priroden
prirast na robovi (Spartanski kriptii) 473) .
[to se odnesuva do teoretskite razmisluvawa od ovoj period
ve}e imavme prilika da vidime deka Protagora, Platon, Seneka i
drugi filozofi od anti~koto vreme glavno ja podr`uvaat primenata
na smrtnata kazna, no pritoa istaknuvaa i opredeleni mo{ne zna~ajni
argumenti za nejzino reducirawe vo zavisnost od mo`nosta za
popravawe na storitelot na deloto.
I feudalnoto krivi~no pravo go karakterizira{e enormna
surovost sprema zlostornicite. Ova e period koga kon zadol`itelnoto
stradawe na zlostornikot be{e dodadena i idejata na zastra{uvaweto
koja spored vladea~koto predubeduvawe mo`e{e najdobro da se
ostvari so po~esti i egzemplarno izvr{uvani smrtni kazni. Od tie
pri~ini ovie kazni skoro redovno bea koristeni za dela predavstvo na
tatkovinata, ubistvo na vladetel ili ~len na negovo semejstvo, za
razbojni~ki kra`bi, za paricid i te{ki ubistva, za falsifikuvawe
na pari, a vo eden osobeno mra~en period, za eres (Hereza). So inkriminiraweto
na ovie dela me|utoa, ni oddaleku ne be{e zatvoren
retributivniot krug na pravdata. Zaradi za{tita na klasnite
interesi be{e `rtvuvano na~eloto na srazmernost pome|u deloto i
kaznata taka {to smrtnata kazna be{e ~esta i kaj mnogu polesni
krivi~ni dela bez ogled na vozrasta na storitelot ili negovata
du{evna sostojba.
Taka na primer spored Constitutio Criminalis Carolina na Karlo V
mesto. Takov e primerot so staroto kinesko i islamsko pravo i slovenskoto obi~ajno
pravo do carskite ukazi. Vidi: Ancel, M. Problem smrtne kazne, Izbor, Zagreb, 1964, str.
175-176.
471)
Ibid, str. 175 i natamu.
472)
Me|u najstarite delumno so~uvani krivi~ni zakonici od ovoj period se najpoznati:
Hamurabieviot zakonik (1792-1750 god.p.n.e.), Hetitskite zakoni (XI-XII vek.p.n.e.),
Asirskite zakoni (XV-XII vek p.n.e.), Indiskite zakoni Manu (2000-1750 god.p.n.e.),
Drakonovite zakoni (621 god.p.n.e.), Zakonite na XII tabli~ki (450 god.p.n.e.).
473)
Vidi: Ivo{evi}, D. op. cit, str. 701.
233

od 1532 godina, {to va`el kako op{t krivi~en i procesen zakonik za
site germanski dr`avi do 1771 godina, smrtnata kazna be{e
propi{ana za 44 dela. Spored ovoj zakon smrtnata kazna mo`e{e da se
izre~e duri i za po tret pat izgovoreni grdi zborovi, za kr{ewe
zakletva, za pederastija i lezbejstvo, za dvobra~nost, skitni{tvo, za
kra`ba na pet dukati ili vo pomal iznos ako e potvrdena i sl. So
zakonot bea propi{ani i osum na~ini na izvr{uvawe na ovaa kazna.
Vo zakonodavstvoto na Francija do revolucijata se sre}avaat
115 krivi~ni dela zakaneti so smrtna kazna 474) . I ovde se sre}avaat
takvi dela od koi mo`e da se vidi maloto zna~ewe na ~ovekoviot
`ivot za toga{nata feudalna vlast. Smrtnata kazna be{e predvidena
i za delata: kra`ba izvr{ena vo kralskite domovi bez ogled na toa
kolku bila ni{to`na vrednosta na ukradenite predmeti, za sokrivawe
na bremenosta, za zapi{uvawe vo registarot od strana na notarot na
bilo kakva nevistina, pa duri i za sekakvo dejstvie so koe se
predizvikuvalo skandal ili kakvo i da e nemoralno somnenie, ili pak,
za navredna na sudija, sudski ~inovnici, egzekutori i advokati za
vreme na vr{eweto na nivnite dol`nosti.
I spored Bavarskiot krivi~en zakonik od 1751 god. brojni dela
bile zakaneti so smrt. Spored ovoj zakon isto taka bile predvideni
pove}e na~ini na izvr{uvawe na smrtnata kazna so prethodno
izma~uvawe na osudenikot: so vle~ewe po kaldrma, so iskornuvawe na
jazikot, so re`ewe na ko`ata vo remeni i sl. Ovoj zakon me|utoa, ja
zabranuva{e porane{nata praktika na besewe i drug vid na
izlo`uvawe na le{ot zaradi namaluvawe na dr`avnite tro{oci.
Brojot na zlostorstvata za koi mo`e{e da se izre~e smrtnata
kazna be{e osobeno golem vo Anglija. Spored nekoi podatoci postoea
160 prestapi za ~ie izvr{uvawe smrtna kazna be{e bezuslovno
izrekuvana, a spored drugi toj broj be{e daleku pogolem 475) . I ovde ne
izostanuva{e pogubuvaweto zaradi bezna~ajni dela kako na primer za
zlonamerno sakatewe na `ivotni, za kra`ba na pisma ili pak, za
kra`ba na eden {iling ako e izvr{ena vo crkva, kapela ili vo du}an
za vreme na pana|ur.
Ona {to me|utoa, za ovoj period treba da se istakne e deka
celokupnata nauka na krivi~noto pravo be{e pod silno vlijanie na
crkvata koja se stavi na ~elo na branitelite na feudalniot poredok.
Preku odbrana na verata koja pretstavuva{e edno od najmo}nite
sredstva za pritisok na feudalnata vlast, be{e voveden osobeno surov
kaznen sistem sprema ereticite, vol{ebnicite i ve{terkite. I
pokraj toa {to masovnite progoni na ovie lica datiraat u{te od
stariot Rim 476) vakvata sostojba e osobeno karakteristi~na za skoro
474)
Kistjakovski dava pedanten pregled na site 115 krivi~ni dela za koi {to so
poedini propisi bila predvidena smrtnata kazna. Vidi: Kistjakovski, op. cit. str. 180-183.
475)
Pove}e za toa, ibid, str. 183-184.
476)
Za dozvolenite pretska`uvawa na idninata (divinatio) pri donesuvawe va`ni
dr`avni odluki po pat na auspicii, sugna ex tripudiis, prodigii i drugi znaci dobieni od
bogovite od strana na augiri, magistrati i posebni stru~waci nare~eni haruspicis vidi:
Bajer, B. Ugovor s |avolom, Informator, Zagreb, 1985, str. 28. Od 139 god.p.n.e. protiv
234

site srednoevropski dr`avi od XIII do XVIII vek 477) . Najgolemiot grev
na ereticite, vol{ebnicite i ve{terkite se sostoel vo toa {to go
napu{tale svojot stvoritel i mu se obra}ale za pomo{ na
olicetvorenoto zlo, na |avolot. Tie bile obvineti za dogovor so
|avolot 488) , za razni vol{ebstva so ~ija pomo{ predizvikuvale ne~ija
polna nemo}, za polno op{tewe so demoni, za prisustvo vol{ebni~ki
sabat, za letawe vrz metli i doa|awe na drugi na~ini na tie sabati, za
pretvorawe na lu|e vo `ivotni, za neveruvawe vo mo}ta na |avolot i
za drugi bizarni povedenija. A za da gi priznaat svoite dela
(priznavaweto be{e osnovnoto dokazno sredstvo vo inkvizicionata
postapka) bile izlo`uvani na zadol`itelna tortura koja se sostoela
vo razni izma~uvawa so primena na tehnikite: "{panska ~izma",
besewe za racete polo`eni vrz grbot i stavawe tegovi na nozete,
rastegnuvawe na skala, sednuvawe na stol oblo`en so ostri klinci i
sl. Na nedovolno upatenite vo celata postapka na progonot sekoga{
im stoel na raspolagawe pro~ueniot prira~nik "Malleus maleficarum"
("Tol~nik {to ubiva") napi{an od zloglasnite inkvizitori Henrik
Institoris (Henrik Institoris) i Jakov Sprengler (Jakov Sprengler) vo
1487 god. 479) . Svojata literarna, a ~esto i prakti~na podr{ka na
surovite progoni, torturata i primenata na smrtnite kazni ja davaat
belgiskiot ezuit od {pansko poteklo Martin del Rio (Martin del Rio
1551-1608) 480) , germanskiot sudija i profesor po krivi~no pravo
Benedikt Karpcov (Benedikt Karpzov, 1595-1666) 481) , pa duri i poznatiot
filozof i sudija @an Boden (Jann Bodin, 1503-1596) 482) . Nesomneno e
deka vakvata bezumna apologija na religioznite dogmi }e go dade
svojot dopolnitelen pridones kon brojkata od nekolku stotici iljadi
{irokoto koristewe na divinacijata }e zapo~nat masovni policiski progoni, a za
nekoi od tie dela }e bidat predvideni i smrtni kazni. Me|utoa do 357 god. koga carot
Konstancie gi zabranil site vidovi divinacija koi pod vlijanie na hristijanskata
crkva bile izedna~eni so magijata, smrtnata kazna stana redovno sredstvo {to se
izvr{uva so me~. str. 29 i natamu.
477)
Od 1252 godina koga papata Inokentie IV naredi deka sprema ereticite mora da se
upotrebuva tortura zapo~na najgolemoto samovolie i surovost na crkvata i
svetovnite sudovi {to }e trae dlaboko do XVIII vek. Ibid, str. 73.
488)
Poznat e slu~ajot na Jovanka Orleanka (Janne d'Arc) koja be{e osudena na smrt
zaradi vrska so |avolot i spalena vo Ruen vo 1431 godina. Vo 1445 godina po barawe na
Karlo VII nejziniot proces be{e revidiran i proglasen za ni{toven. Pove}e za toa:
ibid, str. 141-143.
479)
Vidi: ibid, str. 147-148, 368 i natamu.
480)
Negovoto delo "Istra`uvawe na vol{ebstvoto vo {est knigi ("Disquistitonum
magicarum libri sex) e izdadeno vo Belgija vo 1599 godina. Opredeleni delovi od ovaa
kniga mo`at da se najdat kaj Bajer, op. cit, str. 416-422.
481)
Glavnoto delo na Karpcov "Nova carska saska praktika vo kaznenite raboti"
("Practica nova imperialis saxsonia rerum sriminalium) e od 1635 godina. I za ova delo
vidi: ibid, str. 168 i 442-452.
482)
Boden go napi{al deloto "Rasprava za demonomanijata" (Traite de la demonomacie
de serciers) vo 1580 godina. Toj smetal deka sekoja ve{terka vr{i 17 zlostorstva od
koi sekoe posebno zaslu`uva smrt. Vidi: ibid, str. 167.
235

spaleni lica na srednovekovnoto bezumie.
Periodot na srednovekovieto me|utoa, ne be{e tolku crn za
razvojot na op{testvenata misla. Na krajot na XIV vek ve}e se
javuvaat ideite na Mor, Kampanela, Robert Oven i drugi avtori koi se
obidoa da dadat argumentirana kritika na oddelni segmenti na
poredokot me|u koi i na kazneniot sistem. Me|utoa, nivnite idei bea
protkaeni so neostvarlivite vizii za dostignuvawe na idnoto
popravedno op{testvo. Ne{to podocna }e se otvori prostor za eden
po{irok splet na razmisluvawa potpreni vrz pretpostveniot op{testven
dogovor kako pojdovna osnova za iznao|awe na odgovorite za toa
dali dr`avata ima ili nema pravo da raspolaga so `ivotot na ~ovekot.
Karakteristi~no e pritoa deka ni kontraktualistite nitu pak
ostanatite golemi filozofi od toa vreme ne bea privrzanici na
idejata za celosno ukinuvawe na smrtnata kazna {to e i sosema
razbirlivo so ogled na uslovite vo koi deluvale. Taka spored Grocius,
na primer, smrtnata kazna e prirodno pravo na vladetelot. Ruso se
obiduva da go najde pravniot osnov na smrtnata kazna vo baraweto da
ne se bide `rtva na ubistvo i ottamu izvedenata soglasnost na
poedinecot da bide ubien ako i samiot stane ubiec. Za Monsteskie
smrtnata kazna proizleguva od samata priroda na ne{tata bidej}i
slu`i za odr`uvawe na bezbednosta na op{testvoto. Od druga strana
mnogu pozna~ajno e toa {to site ovie misliteli glavno se soglasuvaat
okolu potrebata na zna~itelno ograni~uvawe na primenata na
smrtnata kazna i isklu~uvaweto na surovosta i varvarstvoto so koe
najgolemiot broj nacii gi kaznuvaat `rtvite na svojata lutina. Vo
deloto De iure belli et pacis Grocius se protivi na najzinata primena za
polesni prestapi, a spored Ruso treba da se ubie samo onoj ~ii {to
opstanok e opasen za op{testvoto 483) . Poznat e i stavot na Monteskie
deka surovata kazna ne odvra}a od prestap tuku najzinata neizbe`nost.
Vo taa smisla i Holbah veli: "samiot razum sovetuva deka sprema
nu`nite prestapi zakonot treba da ja poka`uva seta blagost {to mo`e
da se usoglasi so samoodr`uvaweto na op{testvoto 484) .
Site ovie i mnogu drugi sli~ni razmisluvawa ve{to gi
iskoristi Bekarija i mo{ne uspe{no gi sintetizira vo svoeto delo
"Za zlostorstvata i kaznite". Svoeto re{itelno barawe za ukinuvawe
na smrtnata kazna 485) najprvin go temeli vrz tezata deka nitu eden
poedinec ne se soglasil so op{testveniot dogovor da se otka`e od
483)
Ruso, op. cit, str. 45.
484)
Holbah, P. op. cit, str. 152.
485)
Ovde treba da se istakne deka ni Bekarija ne be{e za apsolutno ukinuvawe na
smrtnata kazna. Spored nego taa e nu`na samo od dve pri~ini. "Prvata e koga, iako e
li{en od sloboda toj (zlostornikot) sÒ u{te ima takva vrska i takva mo} da
pretstavuva opasnost za sigurnosta na narodot; koga faktot deka sÒ u{te e `iv mo`e
da dovede do opasni promeni vo vospostaveniot oblik na vladeewe. Spored toa smrtta
na gra|aninot stanuva nu`na koga narodot ja vospostavuva ili gubi svojata sloboda
ili vo vreme na anarhija koga vladee nered namesto zakon". Vtorata pri~ina e "ako
smrtta na zlostornikot e edinstven na~in za drugite da se odvratat od zlostorni~ki
akcii" Bekarija, op. cit, str. 104-105.
236

svoeto pravo na `ivotot i da go prenese vrz dr`avata. Me|utoa,
vedna{ potoa toj izjavuva deka "smrtnata kazna e samo vojna {to
dr`avata ja vodi protiv gra|aninot za kogo smeta deka e nu`no i
korisno ako bide uni{ten". "No ako doka`am", veli ponatamu toj
"deka smrtnata kazna ne mo`e da bide ni nu`na ni korisna }e
izdejstvuvam pobeda na ~ove~nosta". Na toj na~in toj go napu{ta
podra~jeto na legalisti~koto opravduvawe i se prefrla vrz
utilitaristi~koto vtemeluvawe na smrtnata kazna. Vo taa smisla }e
go iznese slednovo:
- Iskustvoto na site vekovi poka`uva deka smrtnata kazna ne
mo`e{e nikoga{ da gi odvrati lu|eto da ne mu na{tetat na
op{testvoto ako tie na toa ve}e se re{ile,
- Stra{niot no minliv prekor na pogubuvaweto na
zlostornicite ne e ona {to lu|eto najpove}e gi odvra}a da ne storat
zlostor, tuku ma~niot i dolgotraen primer na ~ovek li{en od sloboda
koj kako zapre`no `ivotno so svojata rabota ja nadomestuva {tetata
{to mu ja napravil na op{testvoto,
- Za najgolem broj lu|e izvr{uvaweto na smrtnata kazna e
pretstava, a kaj nekoi predizvikuva so`aluvawe izme{ano so ogor~enost.
I dvete ~uvstva mnogu pove}e ja okupiraat du{ata na gleda~ot
odo{to onoj korisen strav koj {to so zakonot saka da se predizvika,
- Za da bide kaznata pravi~na ne smee da bide pote{ka odo{to e
nu`no lu|eto da se odvratat od zlostor,
- Smrtnata kazna e {tetna za{to na lu|eto im dava primer na
surovost. Ako strastite i nu`data vo vojna nÒ nau~ile na prolevawe
krv barem zakonite ~ija {to cel e da se vrazumat lu|eto, ne bi smeele
da go {irat toj primer na surovost, i {to e u{te po`alno {to vrz
nivna osnova smrtta se zadava smisleno i so pogolemi formalnosti...
Mi izgleda besmisleno zakonite koi se izraz na op{tata volja koi go
zabranuvaat i kaznuvaat ubistvoto i sami da go vr{at toa ubistvo, i za
da gi odvratat gra|anite od ubistvo, nareduvaat javno ubistvo.
- Na mo`niot prigovor deka skoro site narodi vo site vremiwa
ja opredeluvale smrtnata kazna za opredeleni dela, Bekarija odnapred
odgovara deka skoro site narodi go poznavale i `rtvuvaweto pa sepak
nikoj ne bi se osudil da tvrdi deka e toa dobro 486) .
- Na Bekarija mu se pripi{uva deka prv go otkril i argumentot
za neotpoviklivosta (ireperabilitet) na smrtnata kazna predizvikan so
sudska gre{ka 487) .
So ova lucidna argumentacija se odbele`uva po~etokot na
polemikata me|u pretstavnicite i protivnicite na smrtnata kazna
vrz koja {to po{iroko }e se osvrneme vo narednoto poglavie. Interesno
e me|utoa, vedna{ da se zabele`i deka me|u prvite {to }e mu se
sprotivstavat na vakvite sfa}awa }e se javi Kant 488) . Od druga strana
mo{ne golem }e bide brojot na onie {to }e zastanat na stranata na
486)
Bekarija, op. cit, str. 104-108.
487)
Cvitani}, A. op. cit, str. 37.
488)
Pove}e za toa vidi: Primorac, I. op. cit, str. 155-173.
237

Bekarija. Taka na primer francuskiot filozof Volter (Fransoa Mari
Arue Volter, 1694-1778) vo 1766 godina }e napi{e pozitiven komentar
za deloto na Bekarija kade {to pokraj zna~ajnata podr{ka }e iznese i
nekoi svoi viduvawa protiv smrtnata kazna. Volter koj ve}e se
izjasnuval za ovoj problem vo svojot "Filozofski re~nik" od 1764
godina i visoko go dignal svojot glas po povod aferata Kalas, se smeta
za eden od osniva~ite na abolicionisti~koto dvi`ewe 489) . Toj bil
protiv verskata intolerancija i kriminalnata politika stavena vo
slu`ba na vladea~kata ideologija i tvrdel deka zlostorni~kite
sklonosti na poedinecot mo`at da se iskoristat za op{testveno
korisni celi. Spored nego "obeseniot ~ovek ne mu slu`i nikomu, a
~ovekot osuden na javni raboti u{te ñ slu`i na tatkovinata i e `iv
primer 490) .
Pod direktno vlijanie na Bekarija toskanskiot golem vojvoda
Leopold (podocna avstriski vladetel Leopold II) }e ja ukine smrtnata
kazna vo krivi~niot zakon na Toskana od 1786 godina. Vo istata godina
Josif II (postar brat na Leopold) ja ukinuva smrtnata kazna i vo
avstriskiot krivi~en zakonik. Faktot {to nejzinoto ukinuvawe vo
avstriskiot krivi~en zakonik ne be{e motivirano od humanisti~ki
pri~ini 491) kako i toa deka taa be{e nabrzo povtorno vovedena vo
obata zakoni (vo 1790, odnosno 1787 god.) ne go smaluva zna~eweto na
ovie prvi pozitivno pravni abolicionisti~ki ~ekori {to vo tekot na
XIX i XX vek }e bidat sledeni i od drugi zemji 492) . Vo ova smisla e
mo{ne zna~aen i proektot na francuskiot revolucioneren zakonik so
koj ne se predviduva{e smrtna kazna. Me|utoa, vo 1791 godina smrtnata
kazna be{e sepak vovedena no samo za 32 krivi~ni dela. Spored ovoj
zakon taa ne mo`e{e pove}e da im se izrekuva na lica pomladi od 16
godini. Po predlog na pratenikot @ozef Iwas Gijoten be{e voveden
i edinstven na~in na nejzino izvr{uvawe so primena na ednostavna
mehani~ka, no mo{ne efikasna sprava za "bezbolno" odsekuvawe na
glavata. Ovaa sprava so koso se~ivo te{ka od 30 do 60 kilogrami {to
pa|a od 3 metri viso~ina go dobi imeto gilotiwa, iako spored
tehni~kite nacrti na Antoan Lui be{e kone~no usovr{ena od
germanskiot majstor za {timawe na klaviri Tobijas [mit.
489)
Vo literaturata se smeta deka abolicionisti~koto dvi`ewe nastanalo vo 1761
godina vo @eneva na inicijativa na Volter. Taka ^ejovi}, op. cit, str. 387. Spored drugi
avtori ova dvi`ewe e osnovano mnogu podocna, vo 1870 godina vo Holandija
(Arnaudovski, Q. Penologija, str. 462.).
490)
Volter, Filozofski re~nik, Matica srpska, Novi Sad, 1990, str. 144.
491)
"Josif II sogledal deka stopanstvoto so negovata dr`ava do`ivuva golemi
te{kotii od soobra}ajni pri~ini. Vo nedostog na dobri pati{ta glavni
soobra}ajnici bile rekite. Problemot {to trebalo da se re{i be{e vle~eweto na
brodovite sprotivno od tekot na rekite. Josif II do{ol do zaklu~ok deka lu|eto koi
zaslu`uvaat smrtna kazna treba korisno da se upotrebat za taa rabota, pa re{il taka
i da bide, i, me|u drugoto, to~no opredelil vo koi mesta vo Hrvatska treba da postojat
zatvori za stacionirawe na takvi zatvorenici". Bajer, V. Problem smrtne kazne u nas
danas, Na{a zakonitost, Zagreb, 1974/2, str. 142.
492)
Pove}e za toa vidi: Lazarevi}, Lj. Kazne i mere bezbednosti... str. 39-41.
238

Gilotiwata koja od strana na nejziniot predlaga~ pred Narodnoto
sobranie be{e pofalena so zborovite: "Vi garantiram deka so mojata
sprava nema da po~uvstvuvate ni najmala bolka, ni{to osven lesno
struewe na vozduhot nad temeto", zakonodavno e prifatena na 20 mart
1792 godina. Nabrzo be{e isprobana vrz dva le{a, a na 2 april istata
godina za prv pat e primeneta vrz nekoj razbojnik po ime Peletje. Za
`al vo postre-volucionerniot period be{e ~esto koristena za javni
pogubuvawa. Na plo{tadite vo sekoj grad ima{e po edna vakva sprava
od koja {to vo 1793 godina }e ja izgubi glavata kralot Luj XVI obvinet
za velepredavstvo, deset meseci podocna i negovata sopruga Marija
Antoaneta, a potoa duri i onie koi se zalagaa za nivnata smrt - Danton
i Robespier. Interesno e i toa deka otkako po smrtta na Luj XVI
xelatot visoko ja digna negovata glava pred nasobranata publika,
vakviot ritual ostana voobi~aena praktika po sekoe pogubuvawe.
Takviot prizor im pru`a{e kakva - takva "nadomest" na onie {to
ostanuvaa razo~arani od brzinata so koja so pomo{ na gilotiwata se
odzema{e tu|iot `ivot, a od porano bea naviknati da vidat pove}e krv
i podolgo da "u`ivaat" vo stradawata na osudenikot 493) . Me|utoa, deka
ni ovoj na~in na izvr{uvawe na smrtnata kazna ne be{e li{en od
fizi~ki izma~uvawa na obvinetiot zboruva slu~ajot so dekapitacijata
na [arlota Korde. Taa bila osudena na smrt zaradi ubistvo
na poznatiot revolucioner @an Pol Mara. Spored prika`uvaweto na
nekoi od o~evidcite koga izlo`uvaj}i ja nejzinata glava na narodniot
prezir xelatot istata ja o{amaril, taa pocrvenela od bes. Vo ovaa
smisla e mo`ebi u{te poilustrativno svedo~eweto na @or` Peru{
koj celi tri decenii im bil asistent na xelatite Defurno, Obre{,
[evalie i drugi. Toj tvrdi deka na eden osudenik po upotrebata na
gilotiwata glavata sepak mu ostanala delumno vrzana za teloto taka
{to moral da ja otstrani so golem kujnski no` {to sekoga{ go imal
pri sebe 494) .
2. ZA OPRAVDANOSTA NA SMRTNATA KAZNA
Od predhodnite razgleduvawa bez somnenie proizleguva deka ni
edno pra{awe od oblasta na krivi~nopravnite nauki vo poslednive
tri stoletija ne predizvikalo takov nau~en i op{testven interes,
tolku raspravii i tolku kontroverzii kako {to e toa storeno so
pra{aweto za opravdanosta na smrtnata kazna. Vo tie raspravi se
prezentirani brojni argumenti so koi ovaa kazna se brani i napa|a od
pozicija na razni religiozni, filozofski, eti~ki, humanisti~ki,
psiholo{ki i kriminalno politi~ki pozicii i uveruvawe. Me|u niv,
od privrzanicite na dvi`eweto za ukinuvawe na smrtnata kazna
(abolicionistite) i privrzanicite na idejata za nejzino zadr`uvawe
493)
Duri vo juni 1939 godina so dekret na vladata na francija e zabraneto prisustvo na
javnosta pri izvr{uvaweto na smrtnata kazna, a vo fevruari 1951, toa e propi{ano i
za pretstavnicite na pe~atot.
494)
Vidi: NIN, Beograd, od 6 septemvri 1981, br. 1601.
239

(retencionistite) obi~no se istaknuvani i sÒ u{te se zadr`ani
seldnive argumenti.
a) Argumenti protiv smrtnata kazna
1. Smrtnata kazna i pravoto na `ivot. Spored prviot i
naj~esto istaknuvan argument protiv smrtnata kazna dr`avata nema
pravo da go odzema `ivotot na ~oveka za{to se raboti za takva
vrednost {to dr`avata nitu ja dava, nitu pak mo`e povtorno da ja
sozdade kaj ~ovekot. @ivotot e ednokraten podarok od prirodata i
ottamu e neotu|ivo pravo na ~ovekot, {to nikoj, pa ni dr`avata nema
pravo da mu go odzeme 495) .
2. Smrtnata kazna e nemoralna krivi~na sankcija. Toa e slu~aj
za{to vodi kon nelogi~no i nedopu{teno reagirawe so ubistvo sprema
ve}e izvr{eno ubistvo. Nejzinata moralna iskol~enost mo`e da se
posmatra od dva aspekta. Najprvin ottamu {to kaj ubistvoto vo imeto
na zakonot (administrativno ubistvo) se raboti za svesen i odnapred
pripremen, ladnokrven i ceremonijalen akt na li{uvawe od `ivot.
Ottamu smrtnata kazna e sprotivna samata na sebe za{to namesto da
bide sankcija so koja se spre~uva zlostorot koj vo prv red se sostoi vo
ne~ie ubistvo, samata se pretvora vo zlostor, vo li{uvawe od `ivot.
Takviot akt e naso~en kon lica {to svoite ubistva ili drugi te{ki
zlostorstva obi~no gi vr{at pod silno vlijanie na raznovidni
motivi, afektivni sostojbi 496) i psihi~ki rastrojstva so brza i
nedovolno promislena odluka 497) , a mnogu ~esto i so dlaboko kaewe za
storenoto.
Od druga strana izvr{uvaweto na smrtnata kazna ima {tetno
vlijanie vrz moralot na naselenieto na koe nikoga{ ne mu se jasni
eti~kite osnovi (dokolku tie voop{to i postojat) za izvlekuvawe
su{tinska razlika me|u administrativnoto ubistvo i revan{ot vo
forma na tn. krvna odmazda. Nakratko postoeweto na smrtnata kazna
go podr`uva, pa duri i jakne stavot kaj golem del od naselenieto za toa
deka odzemaweto na tu|iot `ivot e samo pravno, a ne i moralno
495)
Pove}e za toa vidi: Jankovi}, I. Smrt u prisustvu vlasti, str. 15-17.
496)
"...Mo`e li voop{to da se zamisli ubistvo bez afekt", se pra{uva eden ugleden
neuropsihijatar. Vidi: Kapamad`ija, B. Ubistvo, psihopatologija i sudska psihijatrija",
Matica srpska, Novi Sad, 1981, str. 31.
497)
"Ostavaj}i ja nastrana nejzinata prisilna mehani~ka sila, dr`avata ne mo`e da
bara besprekornost od drugi, ako i samata ne e prototip na sovr{enstvo"..."Dali
dr`avata mo`e da propoveda nepopravlivost na ~ovekoviot `ivot, i istovremeno da
mu go odzema `ivotot na ~ovekot, a potoa da ne ja oslabi svojata funkcija na primer?
Lesno e da se bara ~esnite gospoda ubijci da prestanat so prolevawe na krv. Ovoj
fali~en krug mora nekade da se prekine. No da se o~ekuva vakva razboritost od
ubiecot koj ~esto du{evno e bolen ili nevramnote`en i koj vo golem broj slu~ai
raboti pod ma~niot pritisok na edna protivre~na situacija dodeka nie raspolagame
so vreme i so mir za razmisluvawe pretstavuva eden neobi~en fragment na
psihologijata.". Hentig, H. Zlo~in, uzroci i uslovi, Veselin Masle{a, Sarajevo, 1959, str. 379 i
380.
240

nedopu{teno.
3. Smrtnata kazna i slobodata na voljata. Smrtnata kazna e
povrzana so filozofskite osnovi za ~ovekot kako napolno slobodna, a
toa zna~i i napolno odgovorna li~nost. Me|utoa, sovremenite
dostignuvawa vo oblasta na naukite za ~ovekot nedvosmisleno
uka`uvaat deka poradi deluvaweto na brojni endogeni i egzogeni
faktori povedenieto na ~ovekot ne mora sekoga{ da bide izraz na
negovata slobodna volja. Ako krivi~noto delo e rezultat od vlijanieto
na najrazli~ni faktori toga{ mora da se priznae deka storitelot
ne ja izbral svojata biolo{ka osnova niti op{testvoto vo koe }e
`ivee i zatoa ne mora da bide odgovoren za site faktori na svojot
`ivot. Me|utoa, so izrekuvaweto na smrtnata kazna op{testvoto go
pravi napolno odgovoren ne obiduvaj}i se da go priznae svojot del na
odgovornosta za toa {to opredelen poedinec stanal zlostornik. Ottamu
ni{to ne mo`e da go opravda edno op{testvo {to vr{i ubistvo vo
imeto na zakonot i so toa ja smiruva svojata sovest, namesto da vlo`i
pogolemi usilbi za odbrana na onie koi poradi otsustvoto na
zaedni~ka gri`a, vospituvawe i lekuvawe bile prepu{teni sami na
sebe i brojnite kriminogeni vlijanija za koi pomalku ili pove}e e
vinovno samoto op{testvo 498) .
Od druga strana, so primenata na smrtnata kazna ne se
zadovoluva nikakov imperativ na apsolutnata pravda, tuku se vlijae na
drugite da ne vr{at krivi~ni dela 499) i da se smiri gnevot na
javnosta 500) .
4. Smrtnata kazna e nepravedna od pove}e pri~ini. Taa e
nepravedna za{to poradi svojata apsolutnost (nedelivost) ne e
podobna za srazmeno odmeruvawe sprema te`inata na deloto i stepenot
na krivi~nata odgovornost, osobeno toga{ koga e predvidena kako
isklu~iva sankcija. Natamu, taa e nepravedna za{to i nedostasuva
personalen karakter. Taa ne e li~na sankcija za{to pove}e od bilo
498)
"Samo neznaeweto nÒ spre~uva da gi predvidime i eventualno da gi naso~ime
idnite akcii na ~ovekot. Nie gi dresirame divite `ivotni od site vidovi so pomo{
na najrazli~ni trikovi i sredstva, po pat na izgraduvawe, razvivawe na naviki,
pottiknuvawe na ambiciite, odnosno natprevaruva~kiot duh, so ne`ni postapki
sprema niv za vreme na opredeleni napregawa. Me|utoa vo postapuvaweto so lu|eto
nie sme pomalku popustlivi, pomalku inventivni i nau~ni. Smrtnata kazna e sredstvo
so koe se obiduvame da gi odvratime na{ite "neskroteni" sogra|ani. Za `ivotnite se
ima pove}e razbirawe i pogolemo trpenie mo`ebi zatoa {to od uspe{nata dresura
ima neposredna korist i toa samo sposobnite poedinci rizikuvaat da se prifatat so
pripitomuvaweto, imeno so dresurata". Ibid, str. 119. Vo ovaa smisla vidi i Seneka, O
gnevu, Rad, Beograd, 1983.
499)
Srzenti}, Stai}, Lazarevi}, op. cit, str. 335.
500)
Lu|eto ne go odobruvaat pogubuvaweto na brutalnite ubijci za{to ~uvstvuvaat
potreba za nekoja elementarna pravda i zatoa {to se pla{at. Tie ne se svesni deka
pogubuvaweto ne mu slu`i na pravi~nosta, tuku na potrebata na dr`avata da go smiri
javnoto mislewe. Svitek, I. Predavawa na filozofskiot fakultet vo Praga od 10
dekemvri 1966, navedeno spored Tomi}, M. Pokret za ukidawe smrtne kazne, Godi{nik
pravnog fakulteta u Bawa Luci, 1978/II, str. 177.
241

koja ñ da e druga kazna sozdava negativni posledici za ~lenovite na
semejstvoto i bliskite srodnici na osudenikot. Smrtnata kazna e
nepravedna i ottamu {to dr`avata ne gi kaznuva so smrt site
storiteli na ubistvo, a vo onie slu~ai kade e predvidena mo`no e da
ne se izrekuva, ili, pak, dokolku se izrekuva, ne sekoga{ se izvr{uva
501) . Na krajot, mo`na e i nejzina nevoedna~ena primena zaradi
rasnata pripadnost, ekonomskata polo`ba ili socijalniot status na
zlostornikot 502) .
5. Smrtnata kazna e surova (nehumana) sankcija. Taa e ostatok
od varvarskite kazni na izminatite vremiwa, anahronizam {to ne i
odgovara na sovremenata kultura i civilizacija. Od drugite kazni
{to spored svojata priroda se isto taka nehumani, smrtnata kazna se
izdvojuva spored intenzitetot na surovosta i nehumanosta koi ovde se
dovedeni do krajni razmeri. Taa e vo dlaboka sprotivnost ne samo so
humanizmot {to vo oblasta na kaznuvaweto poa|a od doverbata vo
~ovekot, tuku i od sevkupnite humanisti~ki na~ela na op{testveniot
`ivot koi se inherentno povrzani so celinata {to od temel se ru{i
pri sekoj obid za nejzino razdeluvawe.
6. Smrtnata kazna e nepopravliva sankcija. Od istorijata na
pravosudnata praktika mo`e da se zabele`i deka ne se retki slu~aite
koga doa|alo do izvr{uvawe na smrtnata kazna vrz nekoe lice, a
podocna se poka`alo deka deloto {to mu bilo staveno na tovar go
izvr{il drug. Aferata Kalas 503) ili pak slu~aite Evans (Timothy John
Evans), Roulend (Walter Graham Rowlwnd), Bentli (Derek William
Bently), Elis (Ruth Ellis) 504) i Henerli (Dzems Henerlly) od angliskata
povoena praktika, aferata Sako i Vanceti vo SAD 505) , pogubuvaweto
na devetminata vo tn. dahauski procesi 506) i na \or|e Gravela 507) kaj nas
i mnogu drugi nasekade vo svetot baraat mnogu pogolem prostor
odo{to ovde mo`e da im se posveti iako site ovie primeri se samo del
od tragediite na koi ne mo`e da se ostane ramnodu{en. Stanuva zbor
za tn. sudski zabludi i sudski ubistva so koi se sozdava takva nepravda
koja nikakva sila ne mo`e pove}e da ja ispravi 508) . Opasnosta od
501)
"Smrtnata kazna vo golem broj slu~ai ne se izvr{uva {to na izvesen na~in go
korumpira sudstvto vo o~ite na javnosta, a celata procedura okolu nejzinoto
izrekuvawe ja pravi strogo komi~na. Vo takva situacija e podobro da ne se sozdava
iluzija za nejzinoto vistinsko postoewe, dotolku pove}e {to nejzinata egzistencija
gi spre~uva usilbite za pronao|awe re{enija {to }e slu`at kako nejzina zamena".
Lazarevi}, Lj. op. cit, str. 35 i 46.
502)
Pove}e za toa vidi: Jankovi}, I. op. cit, str. 28-29.
503)
Vidi: Tomi}, M. Smrtna kazna u krivi~nom pravu, Savremena administracija, Beograd,
1985, str. 27-28.
504)
Vidi: Poncet, D. U susret ukidanju smrtne kazne u Engleskoj, Izbor, Zagreb, 1956, str.
255-258.
505)
Tomi}, M. op. cit, str. 68-70.
506)
Jankovi}, I. op. cit, str. 191-192.
507)
Tomi}, M. op. cit, str. 68-70.
508)
"Koga sudijata ateist ili skeptik ili agnostik izrekuva smrtna kazna na ~ovek koj
ne veruva vo boga, izrekuva definitivna kazna {to ne mo`e da se izmeni. Toj sebesi se
242

nepravedno izrekuvawe i, osobeno, izvr{uvawe na smrtnite kazni ne e
isklu~ena ni denes i pokraj obemnite procesni garancii i pogolemite
usilbi za precizno ispituvawe na fakti~nite sostojbi na deloto i
storitelot. Vo ovaa smisla e dovolno ako uka`eme na mo`nosta od
sudski zabludi proizlezeni od uspe{noto samoobvinuvawe {to od
najrazli~ni motivi se vr{i za tu|o delo 509) . Zna~aen primer mo`at da
pretstavuvaat i tn. namesteni obvinenija kako {to e vpro~em slu~aj
kaj site sudski ubistva {to vo imeto na ideologijata na
revolucionerniot makijavelizam vodat kon eliminacija na zna~ajni
politi~ki protivnici 510) , ili pak, zaradi smiruvawe na javnosta po
redica neuspe{ni obidi za otkrivawe na vistinskiot vinovnik na
pogolem broj te{ki zlostorstva 511) .
7. Postoeweto na smrtnata kazna deluva kako kriminogen
faktor. Ova be{e glavniot argument na Tomas Mor koj se javi kako
prv teoreti~ar {to se pobuni protiv smrtnata kazna. Ovoj argument i
denes ni{to ne zagubi od svoeto zna~ewe vo onie slu~ai koga nekoe
lice izvr{ilo ili se obidelo da izvr{i krivi~no delo za koe e
predvidena smrtna kazna. Toga{ negovata logika mo`e da bide
obremeneta so stravot deka e podobro da se stori i drugo, ~esto pati
duri i pote{ko zlostorstvo, za da se izbegne odgovornosta za prvoto.
Taka na primer, za da se prikrie edno ubistvo se ubivaat i svedocite
na toa delo, ili pak se pri~inuva enormna materijana {teta za da se
sokrijat tragite na deloto.
8. Izrekuvaweto, a osobeno izvr{uvaweto na smrtnata kazna
predizvikuva ~uvstvo na so`aluvawe sprema osudenikot. Zaradi toa
osudenikot na smrt vo o~ite na javnosta stanuva `rtva (ma~enik) na
kogo mu se zaborava krivi~noto delo, a ~esto i heroj koj stoi~ki ja
prifatil op{testvenata nepravda i ve}e stignal "genijalno" da ja
prika`e vo svoite memoari. Nasproti ovaa nezdrava popularnost, so
izvr{uvaweto na smrtnata kazna so pravo se povrzuva i potiknuvaweto
na niski instinkti i strast za ubivawe kaj opredeleni poedinci
kako i razvivaweto na destruktiven, verski, nacionalen i politi~ki
fanatizam kaj po{irokite masi.
9 Smrtnata kazna go potiknuva i razviva nagonot za ubivawe
stava vo polo`ba na gospod, a za toa nema ovlastuvawe, nitu samiot vo toa veruva.
Ubiva vrz osnova na toa {to negovite pradedovci veruvale vo ve~en `ivot. Kami, A.
Rasprava o smrtnoj kazni, NIN, Beograd, 20 dekemvri 1981, br. 1616.
509)
Povikuvaweto na principot volenti non fit injurija ovde nema nikakvo zna~ewe so
ogled deka e golema nepravda i samiot fakt {to vistinskiot zlostornik ostanal
nekaznet.
510)
Pove}e za toa: Primorac, I. op. cit, str. 129-132.
511)
Vo ovaa smisla e mo{ne ilustrativen i pou~en eden anegdotski primer od na{ata
istorija. Spored edno nepi{ano predanie turskata policija vo Skopje bila
prisilena da go privede zloglasniot zlostornik po ime Traj~e. Po niza neuspe{ni
obidi na kameniot most bil faten eden slu~aen minuva~ i doveden pred kadijata.
Me|utoa nekoj od prisutnite progovoril deka e napravena gre{ka za{to, spored
ka`uvaweto na o~evidcite, vistinskiot zlostornik bil bez edno oko. Na toa kadijata
non{alantno odmavnal velej}i "]e mu izvadime edno oko, }e stane Traj~e".
243

kaj nejzniot egzekutor (xelatot) vo tolkava mera {to me|u nego i
ubiecot is~eznuvaat sodr`inskite razliki. So ovaa opasnost se
povrzuva i zakolu~okot deka samo onie koi mo`at da ja izvr{at ovaa
kazna mo`at da go opravdaat i najzinoto postoewe. Ili poinaku
ka`ano, onoj {to smrtnata kazna ja odobruva mora da ima hrabrost da
bide i egzekutor ili barem da se soglasuva so ona {to denes nikomu ne
mu e prifatlivo, deka da se bide xelat e ~esno zanimawe.
10. Smrtnata kazna e neprikladno sredstvo za ostvaruvawe na
celite na kaznuvaweto {to se proklamirani vo sovremenoto pravo.
Vo sprotivnost so celite na kaznuvaweto prifateni vo krivi~noto i
izvr{noto zakonodavstvo najprvin e toa {to so smrtnata kazna mu se
odzema `ivotot na osudenoto lice bez da mu se pru`i mo`nost za
resocijalizacija ili socijalna adaptacija. Vo ovaa smisla vo 1770
godina Holbah veli: "Lesnotijata so koja se odzema `ivotot na lu|eto
ja doka`uva paranojata i nesposobnosta na najgolemiot broj
zakonodavci. Tie smetaat deka e mnogu polesno da se uni{tat
gra|anite odo{to da se napravi usilba da bidat podobri" 512) . Samata
smrtna kazna ne mo`e da go popravi osudenikot za{to zasekoga{ go
uni{tuva.
Smrtnata kazna ne e efikasna ni vo ostvaruvaweto na
generalnata prevencija za{to go nema onoj zastra{uva~ki karakter
{to obi~no i go pripi{uvaat retencionistite 513) . Vozdr`uvaweto ili
nevozdr`uvaweto od vr{ewe na krivi~ni dela zakaneti so smrtna
kazna, i toa samo zaradi taa zakana, e pra{awe koe so sigurnost mo`e
da se doka`e samo so pomo{ na eksperiment, {to se razbira vo ovaa
oblast e apsolutno nedopu{teno. Me|utoa, dokolku se otfrlat
512)
Holbah, P. op. cit, str. 153.
513)
Onie koi smetaat deka smrtnata kazna zastra{uva obi~no za zlostornicite sudat
spored sebe, zasnovaat dokazi spored sopstvenite ~uvstva, ili u{te po~esto, spored
~uvstvata na zamislena li~nost koja `ivee vo nivnite voobrazbi. Tie si go
pretstavuvaat zlostornikot kako pla{livo su{testvo koe ve~no presmetuva. Ottamu
im se ~ini deka obezbeduvaweto e pomo}no ako zakanata e po`estoka. No, vsu{nost, ne
e taka. Koga ~ovekot smisluva zlostor vo negovata du{a ne preovladuva stravot od
kaznata tuku nade` deka }e ja izbegne. Iako na ~ovekot mu e vrodeno ~uvstvoto na
samoodr`uvawe {to go vodi kon izbegnuvawe na neprijatnostite nema{tijata i
smrtta, toa ~uvstvo vo nego sepak ne gi zadr`uva site strasti. Koga stravot od smrtta
bi vladeel apsolutno toga{ ne bi postoele ni samoubijci, ni mornari, ni vojnici....
^ovekot ~esto se odnesuva taka kako od ni{to da ne se pla{i. Toj ja zloupotrebuva
svojata mo}, se igra so svojot `ivot kako nikoga{ da ne mo`e da umre. Pri~inata
poradi koja taka postapuva le`i vo slu~ajnata opasnost koja ~ovekot go tera na
zaborav i vo nevpregnatata mo} na prirodnite pobudi i strasti koi go zaslepuvaat
~ovekot i vo najbliskata sega{nost sokrivaat opasna idnina... Bidej}i smrtta e udel
na site lu|e zamisleniot strav od smrtta ne mo`e da gi porazi mnogu posilnite
zatvorenici tuku ~esniot ~ovek komu vo sekoj moment mo`e da mu doa|a mislata na
smrt. Kako vlijanie mo`e da ima zakanata so smrt vrz o~aen ~ovek so ~ija du{a
zavladealo bilo kako posebno ~uvstvo kako na primer zavist, omraza, korist, trajno
ili zapovedno ~uvstvo. Za takviot ~ovek smrtta gubi sekakvo zna~ewe. Ponekoga{ toj
po izvr{enoto ubistvo mu se predava na sudot ili ja podiga rakata vrz sebe".
Kistjakovski, F.A. op. cit, str. 73-74.
244

ekstremnite stavovi spored koi smrtnata kazna ama ba{ nikogo ne
mo`e da zastra{i, sepak mo`eme da se potpreme na opredeleni, iako
samo posredni, empiriski dokazi {to pove}e mu odat vo prilog na
abolicionisti~kiot stav 514) . Osnovniot argument vo ovaa nasoka e deka
~estata primena na smrtnata kazna vo porane{nite periodi i pokraj
suroviot na~in na nejzinoto izvr{uvawe ne doveduva{e do smaluvawe
na te{kiot kriminalitet. Sledniot posreden dokaz e deka
ukinuvaweto na smrtnata kazna vo niza zemji nemalo za posledica
zgolemuvawe na kriminalitetot. Natamu, za da mo`e da se zboruva za
bilo kakvo vlijanie na ovaa kazna kon vozdr`uvawe od vr{ewe te{ki
dela, edna od osnovnite pretpostavki ne e samata zakana so nea, kolku
{to e toa nejzinoto ~esto izvr{uvawe 515) . Me|utoa, toa denes ne e
slu~aj 516) . I, najposle, zastra{uva~koto dejstvo na smrtnata kazna go
pretpostavuva i nejzinoto javno izvr{uvawe {to isto taka ve}e
odamna e napu{teno.
Smrtnata kazna ne mo`e da vlijae nitu na formiraweto i
jakneweto na moralot, op{testvenata odgovornost i disciplinata na
gra|anite. Op{testvoto vo koe ovie vrednosti se formirani ili se
formiraat pod vlijanie na strav ne mo`e da se smeta za humano i
demokratsko.
11. Dr`avata ima sili, na~ini i sredstva so koi mo`e da se
za{titi od najte{kite zlostornici i nivnite dela, pa zatoa ne i e
potrebno da vr{i eliminirawe na svoite gra|ani so primena na
smrtna kazna. "Tvrdeweto deka eden ~ovek treba da bide apsolutno
otstranet od op{testvoto za{to e apsolutno lo{ isto e kako da se
ka`e deka toa op{testvo e apsolutno dobro vo {to nikoj razumen
denes nema da poveruva. Pobrgu }e bide deka e obratno. Na{eto
op{testvo stana tolku lo{o i ima tolku zlostori tokmu zatoa {to
sebesi se proglasilo za krajna cel i pove}e ni{to ne po~ituva{e
osven svojot uspeh vo istorijata. Deka se desakralizira toa e izvesno.
No vo XIX vek po~na da sozdava zamena za religijata i sebesi se
514)
Za nekoi istra`uvawa vo ovaa oblast vidi: Janokovi}, I. op. cit, str. 35-43.
515)
"Ispituvaj}i go vlijanieto na smrtnata kazna vrz kriminalitetot nekoi avtori
(Holzendorff, Mittermayer) do{le do zaklu~ok deka taa ne mo`e da ima nikakvo
vlijanie vrz nego duri i toga{ koga bi se izvr{uvala mnogu ~esto. Spored niv, ova
osobeno va`i za ubijcite so predumisla, zna~i za onie sprema koi naj~esto se
dosuduva. Pred izvr{uvaweto na ubistvoto tie se nao|aat vo takva psihi~ka sostojba
{to motivite koi gi rakovodat na ubistvo se posilni od koja i da e druga pretstava,
pa i od pretstavata deka ako go storat deloto gi ~eka smrtnata kazna. Dimitrievi}, D.
Smrtna kazna, Arhiv, Beograd, 1925, str. 135.
516)
"Zatoa lu|eto skoloni kon zlostorstvo, znaej}i deka zakonot {to im se zakanuva so
smrtna kazna, vsu{nost, retko se primenuva, se ohrabruvaat so nade` deka nema da
bidat kazneti, ili barem deka }e bidat poblago kazneti, pomiluvani i sl."..."Ottamu
se vo pravo Bekarija i Monteskie koi tvrdat ne surova, tuku samo neizbe`na kazna
ima vistinska mo}. Zatoa protivnicite na smrtnata kazna so pravo velat: - Ako
smrtnata kazna e neophodna - primenuvajte ja bez nikakvi proizvolni i slu~ajni
izmeni koi samo ja potkopuvaat silata na zakonot, ako e nokorisna, {to se potvrduva
so pomiluvawata, izbri{ete ja". Kistjakovski, F.A. op. cit, str. 75 i 233.
245

proglasuva za bo`enstvo... Od toj moment toa go smeta za zlostostvo
ona {to mu protivre~i na negoviot proekt i na negoviote sovremeni
dogmi.So drugi zborovi xelatot od sve{enik stana funkcioner" 517) .
b) Argumenti vo prilog na smrtnata kazna
Nasproti prethodnite argumenti od privrzanicite na smrtnata
kazna se istaknuvaat takvi kontraargumenti so koi ni za ronka ne se
otstapuva od sintagmata: "Treba da se ubiva za da ne se ubiva". Pritoa
se iznesuvaat duri i takvi prigovori {to ne se naso~eni kon
problemot za koj se rasprava tuku protiv li~nosta na onie {to go
zastapuvaat sprotivniot stav 518) . Toa be{e osobeno karakteristi~no
kaj nas do periodot na raspa|aweto na tn. Vtora Jugoslavija, koga
glavnite diskusii po ova pra{awe voobi~aeno se pomestuvaa vo
ramkite na zadol`itelniot klasen pristap spored koj smrtnata kazna
se opravduva{e kako nu`nost za efikasna za{tita na besklasnoto
op{testvo 519) .
Za pojasno voo~uvawe na razlikite, a preku toa i na kvalitetot
na iznesenite argumenti pro i contra smrtnata kazna }e se obideme da ne
otstapime od redosledot na problemite na koi tie se odnesuvaat.
1. Privrzanicite na smrtnata kazna go priznavaat faktot deka
~ovekoviot `ivot e vrhovna vrednost, no bez ogled na toa tvrdat deka
dr`avata ima pravo da se brani od najte{kite krivi~ni dela so
odzemawe na `ivotot na nivnite storiteli. Osnovnata primesa na ova
tvrdewe e: ako taa nema pravo da primeni smrtna kazna toga{ nema
pravo da primeni nitu bilo koja druga krivi~na sankcija 520) . Ili, ako
storitelite na krivi~ni dela na koi nikoj ne im go dal pravoto na tu|
`ivot i smrt (ius vitae ac necis), sepak go prisvojuvaat toa pravo, toga{
e opravdana primenata na smrtnata kazna kako najgolema merka sprema
takvite lica.
2. Smrtnata kazna ne e merka koja vo celost e li{ena od svojata
517)
Kami, A. op. cit, str. 67.
518)
Taka na primer Mirko Perovi} (Jo{ o smrtnoj kazni, Ilustrovana politika,
Beograd, br. 1230 od 17 maj 1983 god.) veli: "Smetam deka nekoi se protiv smrtnata
kazna od na~elni pri~ini, drugi, pred sÒ za da za sebe zable`at nekoi politi~ki
poeni, a treti, od ~isto reklamerstvo".
519)
Spored Vodineli}, kaznata ima podednakvo za{titna funkcija vo gra|anskoto i vo
socijalisti~koto op{testvo. Me|utoa spored nego tuka postoi bitna sociolo{ka
razlika. Taa se sostoi vo toa {to "vo gra|anskoto op{testvo, od istorijata osudeno
na propast, kaznata ima konzervativna uloga na ovekove~uvawe na klasnoto
ureduvawe, dodeka vo zemjata koja sozdava socijalisti~ko samoupravno op{testvo site
prisilni merki na negova samoza{tita se samo pomo{ni sredstva za ostvaruvawe na
sestran socijalisti~ki progres, za pobrzo dvi`ewe kon besklasno op{testvo. Imeno
na klasnata priroda na krivi~noto delo mu odgovara i klasna su{tina na kaznata, pa
ottamu bitnata (podvlekol V.V.) razlika vo kaznite na ednoto i na drugoto op{testvo
e tokmu vo nivnata klasna priroda i socijalno zna~ewe". Vodineli}, V, Smrtna kazna u
nas danas, Na{a zakonitost, Zagreb, 1964/2, str. 178.
520)
Vo ovaa smisla: Primorac, I. op. cit, str. 187-188.
246

pravna i moralna osnova dokolku e posledno sredstvo za za{tita na
najvisokite dobra i vrednosti, velat retencionistite. Toa ne e niti
edinstveno legalno ubistvo koe dr`avata go vr{i zaradi svoja
za{tita. Ako op{testvoto zaradi svojata civiliziranost treba da se
otka`e od smrtnata kazna, toga{ treba da se otka`e i od ubivaweto vo
vojna 521) i od primenata na drugi kazni 522) . Na krajot, nekoi eti~ari se
obiduvaat da go obezvrednat prigovorot deka smrtnata kazna ima
protivre~en karakter uka`uvaj}i deka ovde navodno se raboti za
logi~ka gre{ka petitio principii (argument zasnovan vrz izvod {to
doprva treba da se doka`e). Negoviot prigovor ne bi bil validen
za{to terminot ubistvo se zema vo negovoto minimalno zna~ewe kako
"odzemawe na `ivotot na drug ~ovek", a ne vo negovoto vistinsko
zna~ewe "kako odzemawe na `ivotot na drug ~ovek {to moralno e
nedopu{teno" 523) .
3. So argumentot deka i op{testvoto nosi del od vinata za
izvr{enite dela retencionistite retko polemiziraat i naj~esto go
prifa}aat negovoto zna~ewe me|utoa, ne kako dokaz protiv smrtnata
kazna. Toa go objasnuvaat so faktot deka smrtnata kazna ne ja
isklu~uva mo`nosta pri nejzinoto odmeruvawe da se razgleduva i
vlijaniteto na nepovolnite priliki vo koi `iveel prestapnikot.
Ottamu dokolku se poka`e deka ovie pri~ini imale presudno vlijanie
kaj sekoe izvr{eno ubistvo mo`at da se uva`at olesnitelni okolnosti
za izvr{uvawe poblag vid kazna {to }e bide vo srazmernost so
vinata na storitelot 524) .
[to se odnesuva do prigovorot deka so smrtnata kazna ne se
zadovoluva nikakov imperativ na apsolutnata pravda ne treba da ~udi
{to i denes postojat sprotivni mislewa. Imeno, sÒ u{te postojat
avtori za koi {to moralnoto opravduvawe na sekoja kazna mo`e da se
najde smo vo ortodoksnata retributivna teorija. Taka spored Igor
Primorac, kako eden od najgolemite sovremeni pobornici na ovaa
teorija, za storitelite na krivi~noto delo ubistvo so umisla, nitu
edna druga, osven smrtnata kazna, ne mo`e da se smeta za srazmerna,
zaslu`ena i pravedna 525) . Kontradiktornosta na ovoj stav i ona {to se
deklarira vo pogled na ubla`uvaweto na olesnitelnite okolnosti e
tolku o~igledna {to ovde ne mora posebno da se eksplicira.
4. Spored retencionistite smrtnata kazna e napolno pravedna
dokolku se primenuva sprema storiteli na osobeno te{ki krivi~ni
dela. Toga{ koga taa se izrekuva za lesni krivi~ni dela, sprema
maloletnici i sprema krivi~no neodgovorni (nepresmetlivi) lica 526)
521)
Atanackovi}, D. Penologija, str. 63.
522)
Primorac, I. op. cit, str. 182.
523)
Ibid, str. 182.
524)
Vidi: ibid, str. 182-183.
525)
Ibid, str. 176-178.
526)
Vo ovaa smisla spored Bajer, V. (str. 145), Cetner, O. (str. 148), Pospi{il-Zavr{ki, Z. (str.
152), [eparovi}, Z. (str. 160), treba da se isklu~at i psihopatskite i anormalnite lica
za koi }e se utvrdi deka se smaleno presmetlivi. Vidi: Problem smrtne kazne u nas
danas, Na{a zakonitost, Zagreb, 1974/2. Taka i Marjanovi}, \. Krivi~no pravo, str. 365.
247

mo`e da se stavi prigovor za nepravednost. Me|utoa, denes koga taa e
propi{ana za najte{ki krivi~ni dela i koga od nejzinata primena se
izzemaat opredeleni kategorii lica ovoj prigovor otpa|a. Dokolku
vaka se postapuva, so smrtnata kazna se postignuva tokmu baraweto na
spravedlivosta, za{to pote{koto kaznuvwe mo`e da se postigne samo
so li{uvawe od `ivot. Pri seto ova retencionistite ne uspevaat da
odgovorat za{to na ednakvo te{ki dela ne sekoga{ se nadovrzuva
izrekuvawe, nitu pak izvr{uvawe na smrtna kazna. A na prigovorot
deka smrtnata kazna ne e li~na, naj~esto lakonski se odgovara deka ni
ostanatite kazni ne se dokraj li~ni i deka zaradi toa nikomu ne mu
pa|a na um potrebata za nivno ukinuvawe. I kone~no, pred silata na
empiriski utvrdenite fakti za neadekvata primena na smrtnata kazna
vrz site zlostornici od razli~ni sloevi, se istaknuva voobi~aeniot
odgovor deka i ovde ne se raboti za argument protiv smrtnata kazna
tuku protiv krivi~nopravnata procedura 527) .
5. Na argumentot na suroviot, nehuman i pre`ivean karakter na
smrtnata kazna se vozvra}a so tvrdeweto deka e te{ko da se najde
nejzina adekvatna zamena. Spored retencionistite do`ivotnoto li{uvawe
od sloboda e ponepravedna i ponehumana kazna odo{to momentalnata
smrt na nekoe lice. Vakviot stav vo osnova e to~en. No od druga
strana se iznesuva i eden sosema proizvolen zaklu~ok deka
podolgotrajnata vremenska kazna e mnogu polesna, nemoralna pa
spored toa i nespravedliva kazna za storitelite na te{ki krivi~ni
dela. Takvata iluzija se potkrepuva so navodniot "zatvorski komfor"
{to go nudi sovremeniot koncept na kaznata li{uvawe od sloboda.
Pritoa se zaborava deka i za najobi~niot neranimajko kaznata od 20
godini zatvor e bezgrani~no stradawe i toa ne samo vrz psiholo{ki
plan. Zatvorot si ostanuva zatvor i toga{ koga e so zlatni re{etki,
veli edna {panska pogovorka. Osven toa ako eden zatvorenik mu se
vrati na op{testvoto kako korisen ~len, a toa e naj~est su~aj so site
onie koi izdr`uvale dolgotrajni kazni toga{ e neopravdan i stravot
od "nespravedlivoto" prostuvawe na del od kaznata. Nepravedno bi
bilo mne|utoa, ako prethodno zakonski ne e utvrdeno toa prostuvawe
na toj na~in {to po nikoj osnov ne bi mo`elo da ja pomine dolnata
granica od 15 godini zatvor 528) .
Pokraj stavot deka ni do`ivotnoto (poradi preteranata
strogost) nitu dolgotrajnoto (poradi preteranata blagost) li{uvawe
od sloboda ne se adekvatni zameni za smrtnata kazna ~esto se
provlekuva i prigovorot za nivnata neekonomi~nost kako zaedni~ki
nedostatok. Se tvrdi deka ne e opravdano na tovar na op{testvoto da
padne do`ivotnoto ili dolgogodi{noto izdr`uvawe na zatvorenici
koi poka`ale izrazito antisocijalno povedenie. Toa e navistina
527)
Vidi: Primorac, I. op. cit, str. 184.
528)
Postojat me|utoa i sprotivni mislewa na ovoj stav. Taka na primer Vimpul{ek, @.
(Problem smrtne kazne u nas danas, Na{a zakonitost, Zagreb, 1974/2, str. 177) veli: "Ne
plediram na do`ivotna robija koja ja smetam za navistina najnehumana kazna. No 20
godini bi trebalo da se zgolemat na 30 godin, a "Jas" bi bil za 40 godini, i toa pravo
na smaluvawe na sudot bi go imal isklu~ivo vrz osnova na starosta na osudenikot".
248

prigovor {to bi mo`el da bide zna~aen, me|utoa, samo toga{ ako ovie
osudenici se ostavat da le`at bez nikakva rabota {to vo penitencijarnata
praktika retko deka e nekade slu~aj. So svojata produktivna
rabota ovie osudenici ne samo {to mo`at da go obezbedat
(pokrijat) svoeto izdr`uvawe, tuku i da ja nadomestat {tetata od
izvr{enoto delo, osobeno sprema bliskite srodnici na `rtvata za koi
{to op{testveniot interes naglo opa|a po izre~enata sankcija.
Vo prilog na po~etniot stav se potencira i rizikot od begstvo
na osudenite lica dokolku namesto smrtna im se izre~e kazna
li{uvawe od sloboda. Na ova Kistjakovski elegantno vozvra}a so
voobi~aeniot (inaku mo{ne problemati~en) stil na samite retencionisti.
Toj veli: "Vistina se tvrdi deka od "zandanite" mo`e da se
izbega no, zarem od zoolo{kite gradini ne mo`at da izbegaat i
lavovite i tigrite, pa i ako sekoj pove}e bi sakal da se sretne so
izbegan ubiec, odo{to so izbegan tigar, zoolo{kite gradini sepak se
voveduvaat" 529) .
6. Na opasnosta od eventualnite sudski zabludi retencionistite
odgovaraat deka se navistina mo`ni. Me|utoa, spored niv takvata
mo`nost e minimalna pa duri i samo teoretska, so ogled na
dostignatiot razvoj na kriminalistikata i krivi~nata procedura kade
{to zna~ajno mesto zazema i primenata na praviloto in dubio pro reo.
Seto ova e dovolna garancija za celosno isklu~uvawe na sudskite
zabludi. Kon ova se dodava deka baraweto za ukinuvawe na smrtnata
kazna zaradi otstranuvawe i na najmalata mo`nost na pogubuvawe na
nevinite, vsu{nost, zna~i privilegirawe na storitelite na najte{kite
krivi~ni dela vo odnos na storitelite na site ostanati dela 530) . Toa
bi bil navistina to~en i prifatliv argument dokolku
retencionistite uspeat da doka`at deka denes se kaznuva isklu~ivo
spored principot na zaslugata.
Retencionistite ne pravat su{tinska razlika me|u sudskite
zabludi (sudskite gre{ki) i sudskite ubistva (svesni ubistva pod
zakrila na zakonot) 531) pa duri i voop{to ne go spomenuvaat terminot
sudsko ubistvo. Ottamu i otsustvoto na potrebata od izvlekuvawe na
posebni argumenti za ona {to namerno se pravi sprema osudenikot.
Me|utoa, duri i koga bi se obidele da dadat nekakva argumentacija
te{ko e da se poveruva vo mo`nosta da se sobori faktot na svesnite
zloupotrebi na pravdata od strana na vlasta koi obi~no ne mo`at da
se otkrijat, a kamo li da se spre~at.
7. Argumentot deka smrtnata kazna mo`e da deluva kako
kriminogen faktor od najgolem broj retencionisti se preskoknuva i
se ostava bez odgovor, pa duri mo`e da se ka`e deka voop{to ne se
osporuva.
8. Protiv argumentot deka smrtnata kazna predizvikuva lo{i i
nezdravi psiholo{ki efekti kaj gra|anite vo odnos na osudenikot,
529)
Kistjakovski, F. A. op. cit, str. 21-22.
530)
Primorac, I. op. cit, str. 187.
531)
Ovaa razlika za `al nedovolno ja ~uvstvuvaat i ~esto ne ja ni spomenuvaat nitu
samite abolicionisti.
249

privrzanicite na smrtnata kazna istaknuvaat deka site {tetni
posledici od nejzinoto izvr{uvawe otpa|aat ako taa se ograni~i inter
muros, ako se vr{i tajno (vo zatvoren prostor bez prisustvo na
javnosta). A toa so retki isklu~oci sekade e slu~aj.
9. Vo vrska so problemite {to nastanuvaat kaj li~nosta na
neposredniot egzekutor privrzanicite na smrtnata kazna odgovaraat
deka tie ve}e ne postojat so ogled na usovr{uvaweto na tehni~kite
mo`nosti za nejzino izvr{uvawe. Vo ovaa smisla sekade, kade {to sÒ
u{te toa ne e slu~aj, se predlaga u~estvo na pove}e lica koi
istovremeno }e ja vr{at egzekucijata taka {to kaj sekoj od niv }e
postoi nade` deka mo`ebi toj ne ja predizvikal smrtta na osudenikot.
Taka na primer, adekvatno na strela~kiot stroj kade samo polovinata
od egzekutorite raspolagaat so boevi metci, bi mo`ele pove}emina da
ja vklu~uvaat strujata ili da go aktiviraat gasot pri izvr{uvaweto na
smrtnata kazna na elektri~en stol ili vo gasna komora. Duri se
predlaga istovremeno ubrizguvawe na inekcii od pove}emina {to
stojat zad paravan vo razli~ni delovi od teloto na osudenikot.
Me|utoa, i pri vakva zamislena farsa na fiktivni egzekutori
ostanuva problemot na tehnikata, kaj beseweto na primer, kako i so
eliminacijata na opitnosta na xelatot koj i pokraj site prividi mo`e
da naseti {to vsu{nost napravil, i {to e najva`no, zo{to go pravi
seto toa.
Od druga strana vo obidot da se odbrani zanimaweto na xelatot
retencionistite nesvesno pa|aat vo sopstvenata stapica. Tie sega
tvrdat deka obi~nata moralna svest ne mora sekoga{ da bide vo
pravo 532) , a so toa gi potkopuvaat temelite vrz koi se gradi celokupnata
retributivna teorija. Imeno, ne mo`e ne~ija svest bez pomo{ na
bilo kakvi i da e kriteriumi, edna{ da se vozdignuva do nebo, a drug
pat, samo zatoa {to nekomu mu se ~ini zgodno da se zakopuva v zemja.
10. ^esto ostanuvaat nedovolno uverlivi i onie usilbi so koi
retencionistite se obiduvaat da go odbranat postoeweto na smrtnata
kazna od kriminalnopoliti~ko stojali{te. So ogled na toa deka denes
nikoj razumen ne mo`e da tvrdi deka so primenata na smrtnata kazna
mo`e da se ostvari resocijalizacijata na osudenikot, osnovniot
akcent se stava vrz doka`uvawe deka so nea se ostvaruva prviot
element na specijalnata prevencija - spre~uvawe da se vr{at krivi~ni
dela. Potenciraweto na ovoj fakt, koj vpro~em nikoj ne go osporuva,
na retencionistite im e potreben da doka`at deka propi{uvaweto na
smrtnata kazna vo edno krivi~no zakonodavstvo ne mora da zna~i deka
toa zakonodavstvo ja prifatilo odmazdata kako cel na kaznuvaweto 533) .
Toa me|utoa te{ko mo`e da se doka`e ako se znae deka vo otsustvo na
vtoriot element na specijalnata prevencija nitu edna kazna ne mo`e
da bide ni{to drugo osven gola represija (retribucija). Stradaweto
kako nu`na posledica na odmazdata vo vid na smrtna kazna ostanuva
negibnato i vo sovremeni uslovi na {to mo{ne ubedlivo uka`uvaat
532)
Vidi: Primorac, I. op. cit, str. 190.
533)
Taka: Atanackovi}, D. op. cit, str. 30.
250

psihosocijalite izma~uvawa od dolgite is~ekuvawa na egzekucijata 534) ,
pa duri i samata egzekucija koja {to nikakvi tehni~ki pronajdoci ne
uspeale da ja napravat bezbolna.
Vo oblasta {to ja zasega generalnata prevencija kako prv
protivargument se naveduva deka ne e egzatno utvrdeno oti smrtnata
kazna ne deluva vrz zgolemuvaweto na kriminalitetot. Vrz porastot
ili smaluvaweto na kriminalitetot ne deluva samo izreknuvaweto na
kaznata tuku i brojni op{testveni, ekonomski i politi~ki priliki.
Kon ovoj, vo osnova to~en zaklu~ok, se istaknuva i toa deka e nerealen
stavot oti smrtnata kazna ne deluva na potencijalnite storiteli tuku
sprotivno, deka nejzinoto dejstvo e re{ava~ko (najsilno) tokmu kaj
storitelite na najte{kite dela. Na toa navodno uka`uval faktot deka
postojat zemji {to po ukinuvaweto na smrtnata kazna povtorno ja
voveduvaat kako i toa {to brojot na zemjite {to ja zadr`ale e mnogu
pogolem od onie {to ja ukinale. Od seto ova me|utoa, ne e te{ko da se
sogleda deka se raboti za argumeti {to ne go doka`uvaat
zastra{uva~koto dejstvo na kaznata tuku samo stravot na
zakonodavecot sozdaden so silniot pritisok na javnosta.
Inaku {to se odnesuva do javnoto mislewe toa vo najgolem broj
slu~ai se proiznesuva za potrebata od postoewe na smrtnata kazna 535) .
Ottamu izvira i stavot na zakonodavecot deka dokolku otsustvuva
vakva reakcija bi se izgubila doverbata na gra|anite vo pravniot
poredok. Zatoa iako nehumana odmazdata vo vid na smrtna kazna so
vekovi se smetala za pravedna za{to se gradi vrz avtoritetot na
javnata moralna svest. No dali taa svest e ispravna i dali mo`e da ñ se
priznae status na vrhoven moralen avtoritet, Moe mislewe e deka ne
mo`e. Odmazdata e samo priznavawe na bolkata koga ja vr{i
poedinecot, ili nedoverba vo ~ovekot koga vrz nea se potpira
dr`avata. Ottamu taa se razlikuva od nepravdata edinstveno spored
redot na ne{tata: onoj {to go vozvra}a zloto gre{i podednakvo, samo
toa go pravi so "pogolemo opravduvawe".
Skoro i da ne postoi sredina vo koja ne e prisutno uveruvaweto
deka na opredeleni povedenija treba da se reagira so revan{ ili so
administrativno ubistvo. Pritoa ne retko pra{aweto {to si go
postavuva "prose~niot" gra|anin: "[to treba da se stori koga bi ti
ubile ili siluvale blizok ~len, koga bi ja zateknal soprugata so drug
ma` ili pak ti e storena nekoj druga te{ka nepravda". Ne e redok ni
534)
I pokraj priznavaweto na seta serioznost na ovoj argument, postojat avtori {to go
negiraat negovoto zna~ewe tvrdej}i deka toa ne e argument protiv smrtnata kazna
tuku protiv relativno dolgiot interval me|u izrekuvaweto i izvr{uvaweto na ovaa
kazna. Vo taa smisla kako re{enie se nudi skratuvaweto na toj interval (Primorac, I.
op. cit, str. 180-181.) bez da se sogleda te`inata na edna druga opasnost, a toa e deka na
toj na~in se smaluvaat {ansite za ispravawe na sudskite zabludi.
535)
Spored rezultatite na edno validno istra`uvawe {to vo Makedonija e sprovedeno
vrz ovoj plan me|u 25 april i 15 maj 1989 godina vrz op{t reprezentativen primerok
od 1300 respondenti, 74,5% se izjasnile za potrebata od postoewe na smrtnata kazna.
Vidi: Cakirpaloglu, P. Javnoto mislewe vo Makedonija 1989, Institut za
sociolo{ki i politi~ko-pravni istra`uvawa, Skopje, 1990, str. 137.
251

odgovorot: "Takviot ~ovek zaslu`uva smrt!". Zo{to me|utoa, obi~niot
~ovek ne se obiduva, barem ponekoga{, da go svrti pra{aweto i na ovoj
na~in: "Ako jas ili nekoj drug od moite najbliski ubie ~ovek, dali i
toga{ }e se zalagam za istata smrt?" Zo{to samo toga{ se baraat duri
i najsitni pri~ini {to }e go opravdaat aktot na izzemaweto od smrtna
kazna. Neli sme toga{ site spremni da go potro{ime siot imot za da
go spasime od ona {to kako edinstveno pravedno taka revnosno go
nudime za "rodenite zlostornici". A deka tie "yverovi vo ~ove~ka
ko`a" se samo obi~ni lu|e koi {to naplastenoto vlijanie na niza
problemi, sudiri i drugi negativni okolnosti go naterale na takvi
zlostorstva dovolno e da se pogledne bilo koj kriminolo{ki u~ebnik.
Samo za ilustracija }e spomenam deka istra`uvaweto na ubistvata vo
Makedonija poka`aa deka 72,2% od site ubijci pred izvr{uvaweto na
deloto va`ele za mirni, ~esni i ugledni gra|ani vo svojata sredina 536) .
11. Postojat avtori koi tvrdat i toga{ koga bi se prifatil
stavot deka smrtnata kazna ne e socijalna nu`nost za{to op{testvoto
raspolaga so dovolno silni odbrambeni mehanizmi za sopstvena
za{tita, deka taa e sepak opravdana zaradi opredeleni socijalno
eti~ki principi 537) . Vo ovaa smisla i eden na{ mo{ne ugleden
teoreti~ar do neodamna zastapuva{e sli~no stojali{te. "Denes kako i
v~era", veli toj, "na abolicionisti~koto dvi`ewe bi mo`elo da mu se
stavi edna zabele{ka od na~elna priroda: se ~ini deka privrzanicite
na ova dvi`ewe po malku i go feti{izirale poimot "~ovek". Niz
istorijata (vo Hitlerovite i usta{kite logori, na primer), a i vo
sega{ninata ne edna{ se sre}avame so krvolo~ni monstrumi,
su{testva {to nemaat ni{to zaedni~ko (osven "~ovekolikosta") so
prirodata na eden vistinski ~ovek. Koja e logikata {to ni dopu{ta da
se branime od krvolo~nite divi yverovi so oru`je v raka, a nÒ obezoru-
`uva vo prisustvo na ovie ~ovekoliki yverovi" 538) . Za neizdr`anosta
na ovoj argument, a preku toa i za "goleminata" na ovoj avtor, mo{ne
ubedlivo zboruva faktot {to i samiot toj se otka`a od nego, za
razlika od nekoi drugi avtori koi i natamu cvrsto ostanuvaat na
sli~ni pozicii 539) .
536)
Vidi: Sulejmanov, Z. Ubistvata vo Makedonija, Studentski zbor, Skopje, 1995, str.
146.
537)
Pozadinata na ovoj stav e mo{ne proyirna iako ve{to se sokriva vo drugo ruvo.
Ovde, vsu{nosti, se poa|a od uveruvaweto deka postojat nepopravlivi zlostornici za
koi edinstvenoto re{enie se gleda vo nivnata smrt. Vakvoto stojali{te be{e
osobeno zastapuvano od antropolo{kata {kola spored koja postojat do taa mera
iskol~eni lica vrz ~ija atavisti~ka priroda ne e mo`no da se vlijae so bilo koja
druga merka.
538)
Marjanovi}, \. op. cit, str. 364.
539)
"Postojat golemi kriminalci, profesionalni delinkventi, plateni ubijci, ubijci
od zanaet, zlostornici {to se postojana opasnost za lu|eto, {to voop{to ne go
respektiraat tu|iot `ivot i {to drugite gi ubivaat nebare vr{at nekakva
najbezzlobna rabota. Mo`el li op{testvoto pa i koga }e go prifati principot na
neprikosnovenost na `ivotot na ~oveka za pravoto na sekogo da `ivee, mo`e li
op{testvoto da se otka`e od eliminacijata na vakvite poedinci.". Ba~i}, F.
252

3. SOVREMENI ZAKONODAVNI SOSTOJBI VO VRSKA SO SMRTNATA
KAZNA
Dene{nata sostojba vo vrska so propi{uvaweto i
izreknuvaweto na smrtnata kazna ja krakteriziraat nekolku zna~ajni
elementi.Najprvin mora da se istakne faktot deka taa sÒ u{te e
prisutna vo zakonodavstvata na najgolemiot broj zemji. Stanuva zbor
za pove}e od 120 dr`avi 540) vo koi poradi op{tata politi~ka situacija,
sostojbata na te{kiot kriminalitet, vnatre{nite op{testvnoekonomski
priliki, vlijanieto na tradicijata, pritisokot na javnoto
mislewe i od drugi pri~ini smrtnata kazna ostanuva zna~ajno sredstvo
na kaznenata politika. Vo najgolem del od ovie zemji smrtnata kazna e
propi{ana alternativno so kaznata li{uvawe od sloboda, a duri i
onamu kade {to e predvidena kako isklu~itelna kazna postojat
mo`nosti za spre~uvawe na nejzinoto izvr{uvawe so primena na
institutot pomiluvawe ili pak nejzina zamena so drug vid kazna.
Smrtnata kazna zakonodavno e propi{ana naj~esto za nekolku
grupi krivi~ni dela. Toa se delata naso~eni protiv li~nosta,
politi~kite krivi~ni dela, nekoi voeni krivi~ni dela i vo ne{to
pomal obem nekoi dela protiv imotot i stopanskata sostojba na
zemjata 541) . Vo praktikata me|utoa, e naj~est slu~ajot na nejzino izreknuvawe
za osobeno te{ki ubistva, predavstvo i {piuna`a. Vo vrska
so obemot na izreknuvaweto na ovie kazni se javuvaat i opredeleni
vremenski i prostorni razliki vo zavisnost od promenata na dejstvoto
na istite faktori {to go uslovuvaat i najzinoto zadr`uvawe.
Krakteristi~na e pritoa i op{tata tendencija kon smaluvawe na
sferata na nejzinata mo`na primena vo zavisnost od li~nite
karakteristiki na storitelot na deloto.
Nasproti zemjite {to ja zadr`ale smrtnata kazna
("retencionisti~ki zemji") stojat onie zemji kade {to so nekoj
zakonodaven akt taa e ukinata. Ovie zemji ("abolicionisti~ki zemji
de iure") natamu se delat na dve podgrupi: a) zemji vo koi smrtnata
kazna ne e predvidena samo za obi~en kriminal, a e zadr`ana za
politi~ki krivi~ni dela izvr{eni vo voena sostojba i b) zemji vo koi
smrtnata kazna e ukinata za site vidovi krivi~ni dela bez pozna~ajni
ograni~uvawa 542) .
Vo prvata grupa spa|aat [vajcarija (1942) 543) , Nepal (1945),
Krivi~no pravo, op{t del, Univerzitet 'Kiril i Metodij", Skopje1972, str. 595. Isto
i vo noviot u~ebnik na Ba~i}, G. Krivi~no pravo, op~i deo, Informator, Zagreb, 1978, str.
414.
540)
Vidi: Jankovi}, I. op. cit, str. 100-101.
541)
Lazarevi}, Lj. op. cit, str. 42-45.
542)
Vidi: Ibrahimpa}i}, B. O smrtnoj kazni u sistemu krivi~no pravnih sankcija jugoslovenskog
socijalisti~kog dru{tva, Pregled, Sarajevo, 1966/4, str. 272.
543)
Smrtnata kazna vo [vjacarija za prv pat e ukinata vo 1874 god. Me|utoa zaradi
sprotivstavuvawe na nekoi kantoni ova pra{awe be{e postaveno na referendum.
Potoa be{e donesen zakon so koj na celata teritorija se ukinuva smrtnata kazna za
253

Izrael (1946), Meksiko (1946), San Marino (1948), Italija (1949) 544) ,
Nov Zeland (1961), Malta (1971), Monako (1974), Papua Nova Gvineja
(1975), Kanada (1976), [panija (1978), Fixi (1978), Brazil (1979) i
Peru (1979).
Vtorata podgrupa ja so~inuvaat dr`avite: Venecuela (1863),
Kostarika (1882), Ekvador (1897), Panama (1903), Urugvaj (1907),
Kolumbija (1910), Dominikanskata Republika (1924), Island (1928), SR
Germanija (1949), Anglija (1965) 545) , Honduras (1965), Avstrija
(1968) 546) ,Finska (1972), [vedska (1973), Portugalija (1977) 547) , Danska
(1978), Luksemburg (1979), Nikaragva (1979), Norve{ka (1979), Zelenortskite
ostrovi (1979), Vanuatu (1980), Tuvalu (1980), Kiribati (1980),
Francija (1981) 548) , Holandija (1982), Kipar (1983), Hrvatska (1991) i
Republika Makedonija (1991).
Postojat i opredelen broj zemji ("abolicionisti~ki zemji de
fakto") vo koi smrtnata kazna e predvidena so pozitivnite propisi no
vo praktikata podolgo vreme ne se izrekuva ili pak, dokolku se slu~i
da bide izre~ena nikoga{ ne se izvr{uvala za{to sekoj osudenik
redovno bil opfaten so pomiluvawe. Ovde mo`at da se vbrojat
Lihten{tajn (1795), Andora (1944), Belgija (1964) 549) , Avstralija
politi~ki dela, a na kantonite im be{e dadeno diskreciono pravo za nejzino
voveduvawe. Ova pravo go iskoristija 9 od vkupno 25 {vajcarski kantoni.
544)
Od 1890 godina koga vo Italija e donesen edinstveniot krivi~en zakon {to va`el
za celata teritorija, smrtnata kazna e zameneta so kazna do`ivotno li{uvawe od
sloboda za site krivi~ni dela. Predhodno vo 1885 godina taa so carski ukaz be{e
ukinata samo za politi~ki delikti. Vo 1926 godina Italija povtorno ja voveduva
smrtnata kazna za krivi~ni dela protiv dr`avnata bezbednost, a vo 1930, i za delata
od op{tiot kriminalitet.
545)
Vo Anglija so donesuvaweto na Offence against the Prison Act od 1861 godina
mo`nosta za primena na smrtnata kazna se smaluva na samo tri krivi~ni dela. Vo 1949
godina laburisti~kata vlada ja osnova tn. Kralska komisija za smrtnata kazna (Royal
Commission on capital Punishment) na ~ie ~elo stoe{e retencionistot Ernest Gouers
(Ernest Gowers) koj po zavr{enata zada~a na ovaa komisija stana ubeden abocionist.
Pod vlijanie na rezultatite {to gi prezentira{e ovaa komisija i postojanite
barawa na laburistite vo 1957 e donesen Homicide Act so koj se izvr{eni natamo{ni
ograni~uvawa vo primenata na smrtnata kazna.
546)
Avstrija ja ukinuva smrtnata kazna vo 1919 godina, no povtorno ja voveduva vo 1934.
547)
Vo Portugalija so reformiraniot krivi~en zakonik od 1852 godina smrtnata
kazna e predvidena samo za predavstvo na dr`avata i namerno ubistvo, a so zakonot od
1867 celosno e ukinata i be{e zameneta so ispra}awe na galii vo traewe od 18 godini,
od koi prvite 8 godini morale da se pominat vo keliska izolacija.
548)
Interesno e deka u{te vo 1794 godina, {to zna~i vedna{ po periodot na
"revolucionerniot teror" francuskite pravnici za prv pat glasale po eden predlog
so koj trebalo da se ukine smrtnata kazna. Baraweto bilo odbieno slednata godina za
potem da bide u{te najmalku 10 pati povtoreno po opredeleni organizirani akcii vo
taa nasoka. Nova debata be{e izdejstvuvana vo 1830 no po burni raspravii e odlo`ena.
Povtornoto glasawe se slu~i vo 1908 god. koga 201 pratenici bile protiv smrtnata
kazna, a 370 za nejzino zadr`uvawe.
549)
Iako svojata nezavisnost Belgija ja stekna vo 1831 god. na nejzina teritorija bil
primenuvan mo{ne strogiot Code Napoleon od 1810 god. Od 1866 godina e donesen
254

(1967), Grcija (1972) i Slovenija (1975).
Z. IZVR[UVAWE NA SMRTNATA KAZNA
Ve}e imavme prilika da se zapoznaeme so nekoi istoriski
fakti koi uka`uvaat deka na~inot na izvr{uvaweto na smrtnata kazna
so vekovi bil presmetan od toa da se postignat {to e mo`no pogolemi
maki i stradawe na zlostornikot i zastra{uvawe na okolinata. Za taa
cel na izvr{uvaweto na smrtnata kazna dolgo i prethodea raznovidni
fizi~ki izma~uvawa {to treba{e da go zgolemat stradaweto za
storenoto, a so nivnoto javno izvr{uvawe i stravot od vr{eweto
krivi~ni dela {to se zapreteni so ovoj vid kazna. Me|utoa, ni
izvr{uvaweto na ovie kazni ne be{e imuno od progresivnite
istoriski procesi i permanentnite humanisti~ki vlijanija. Toa se
gleda ottamu {to na~inot na nivnoto izvr{uvawe od krajot na XIX
vek se karakterizira so postojano otstranuvawe na dopolnitelnite
izma~uvawa {to ja sledea smrtnata kazna i pronao|awe takvi na~ini
{to nema da mu nanesuvaat golema bolka na osudenikot. Vakviot
evolutiven pat nema da bide sekade pravoliniski ostvaren za {to
svedo~i postoeweto na dr`avi vo koi pod vlijanie na tredicijata i
religioznite predrasudi i denes se zadr`ani nekoi istoriski
nadminati na~ini na izvr{uvawe na smrtnata kazna 550) . Nadvor od
takvite isklu~oci skoro vo site zemji vo svetot {to ja poznavaat
smrtnata kazna denes va`i na~eloto na {to pobezbolno li{uvawe od
`ivot. Od tie pri~ini vo sovremenite krivi~ni i izvr{ni
zakonodavstva glavno se zadr`ani slednive {est na~ini na
izvr{uvawe na smrtnata kazna:
a) Besewe. Beseweto se primenuva vo golem broj dr`avi kako na
primer: Izrael, Japonija, Avstrija, Turcija, Jemen, Irak, Iran itn.
b) Strelawe. Toa e naj~est na~in na izvr{uvawe na smrtnata
kazna kako za osudi od oblasta na te{kite oblici na op{tiot
kriminalitet taka i za voeni krivi~ni dela.
v) Dekapitacija (otse~uvawe na glavata, gilotirawe). Ovoj
na~in na izvr{uvawe na smrtnata kazna sÒ u{te postoi vo Dahomej,
Mali, Togo, Laos i Ju`en Vietnam.
g) Elektrokucija. Se primenuva vo pogolem broj dr`avi na
SAD i Filipinite. Elektrokucijata so pomo{ na elektri~en stol
(tn. "golemata dama") za prv pat e primeneta vo oburnskiot zatvor vo
1888 godina.
d) Zadu{uvawe vo gasna komora. Se primenuva isto taka vo
pogolem broj dr`avi na SAD.
i) Inekcii so smrtnosna doza na pentanol. Ovoj na~in na
krivi~niot zakon na Belgija so koj smrtnata kazna se predviduva samo za 8 krivi~ni
dela. Me|utoa vo praktikata osven vo nekolku slu~ai od koi posledniot vo 1945
godina, smrtnata kazna ne se izrekuva od dale~nata 1863 godina.
550)
Taka na primer kamenuvaweto e se u{te eden od na~inite na izvr{uvawe na
smrtnata kazna vo Saudiska Arabija i Jemen.
255

li{uvawe od `ivot se primenuva vo 8 amerikanski dr`avi. Pogubuvaweto
se vr{i na toj na~in {to 3-4 lica ednovreneno ubrizguvaat
inekcii vo teloto na osudenikot od koi samo vo edna se nao|a
smrtnosnata te~nost.
Treba da se ima predvid deka navedenite sovremeni na~ini na
izvr{uvawe na smrtnata kazna se daleku od toa da se smetaat za humani
i deka se navistina ekzekucii li{eni od stradawe na osudenikot. Vo
taa smisla morame da potsetime na dolgata procedura {to mu prethodi
na izvr{uvaweto i inherentno e povrzana so psihi~ki izma~uvawa na
osudenikot 551) . Potoa sleduva samoto izvr{uvawe koe sekoga{ e
povrzano so opredelen intenzitet na fizi~ki stradawa. Taka na
primer, kaj beseweto pri~inata na smrtta po pravilo e prelomot na
vratnite pr{leni predizvikani so padot na teloto i zategnuvawe na
om~ata koja ja prekinuva vrskata me|u ki~mata i mozokot. Osudenikot
ja gubi svesta posle 6-7 sekunci, a dotoga{ nesomneno ~uvstvuva bolka,
najverojatno vo akutna glavobolka 552) . Strelaweto predizivkuva skoro
momentna smrt no samo toga{ koga metakot se ispali od neposredna
blizina vo glavata na osudenikot za{to taka se uni{tuvaat vitalnite
mozo~ni centri. Spored profeseor Konhuber neurolog na
medicinskiot fakultet pri univerzitetot vo Ulm, pri otsekuvaweto
na glavata mozokot ne umira momentno tuku postepeno duri po edna
minuta. So prekinuvaweto na krvotokot i odvojuvaweto od ki~mata
gasnat funkciite na mozokot, me|utoa mnogu nervi koi vodat kon nego
sÒ u{te se negibnati: na primer, onie za vid, za sluh i delumno za
dopir. Ottamu e sosema mo`no deka ~ovek duri i po otse~uvawe na
glavata e svesen za sopstvenoto ma~no umirawe. Kaj elektrokucijata se
iznesuvaat nekolku strujni udari od 4-8 amperi i 500-2000 volti. Po
sekoj udar vo traewe od 30 sekundi lekarot go pregleduva osudenikot i
re{ava za potrebata od nareden struen udar. Elektrokucijata mo`e da
trae i podolgo od 10 minuti 553) . Smrtta vo gasna komora nastanuva so
vdi{uvawe na otroven gas (obi~no cijanid) {to predizikuva te{koti
vo di{eweto, gu{ewe i verojatno stoma~ni bolki. I pri
ubrizguvaweto na smrtonosno intravenozni inekcii smrtta nastapuva
po istekot na nekolku minuti i verojatno e prosledena so intenzivna
bolka.
Od dosega iznesenoto proizleguva ocenkata deka kaj sovremenite
na~ini na izvr{uvawe na smrtnata kazna ne stanuva zbor samo
za toa koj od niv pomalku ili pove}e ja ubla`uva bolkata tuku i za
551)
Vo zatvorot San Kventin, koj se nao|a 30 km do San Francisko, na primer, postojat
tn. "kelii na smrtta" vo koi obi~no prestojuvaat okolu 150 osudenici na smrt. Vo niv
"kandidatite" za gasna komora pa|aat vo dlaboka depresija. Tie dobivaat litium ili
postojano baraat tableti za siewe za{to ne mo`at da gi podnesat piskotnicite na
osudenicite od sosednite kelii koi se blizu do ludilo. Vnatre{nata napnatost,
postojaniot strav od smrtta - seto toa ostava tragi vrz osudenicite - mladite
izgledaat kako starci, starcite kako le{evi... Vidi: ^ekaju~i smrt, NIN, Beograd,
od 27.01.1985.
552)
Jankovi}, I. op. cit, str. 104.
553)
Vidi: ibid, str. 105.
256

vremenskoto skratuvawe na makite na osudenikot. Ili poinaku re~eno
za sovremeniot "humanizam" vo ovoj pogled osnovniot problem na
"lesnoto umirawe" se pove}e se transformira vo iznao|awe efikasen
na~in za "brzo umirawe". Lesno i brzo umirawe i dali brzoto
umirawe go sumpsumira lesnoto umirawe se pojavija kako golemi
problemi na sovremenata nauka. Ete nau~na dilema {to proizleguva
od sokrieniot retencionisti~ki uset za postavuvawe novi problemi
pred ~ovekot. Bi rekle bizarno razmisluvawe no dali e toa dovolno da
ne oddale~i od surovata stvarnost koja du{egri`nicite na
op{testveniot poredok uporno sakaat da ja re{at so bolka {to nema
da se po~uvstvuva. Ili mo`ebi site nie barem dosega pogre{no sme
rezonirale: deka posledicata ne se ~uvstvuva samo toga{ ako se
izbegne pri~inata {to ja sozdava.
5. SMRTNATA KAZNA VO NA[ETO PORANE[NO KRIVI^NO
I IZVR[NO ZAKONODAVSTVO
Spored povoenoto jugoslovensko, a podocna i republi~ko
krivi~no zakonodavstvo smrtnata kazna be{e redovno prisutna
sankcija vo na{iot kaznen sistem. Ona {to pritoa e osobeno
karakteristi~no e deka vo krivi~nopravnata literatura sekoga{ se
nastojuva{e da se doka`e deka se raboti za isklu~itelna merka na
kaznuvawe. Vo taa smisla se istaknuva{e ~l. 175 str. 2 na Ustavot od
1974 godina, spored koj "smrtnata kazna mo`e po isklu~ok da se
propi{e i da se izre~e samo za najte{ki formi na te{ki krivi~ni
dela". I spored krivi~niot zakon na SFRJ od 1976 god. (~l. 37 str. 2)
be{e opredeleno deka smrtnata kazna mo`e da se izre~e samo za najte-
{ki slu~ai na te{ki krivi~ni dela za koi e propi{ana so zakon. Toa
bea najte{kite krivi~ni dela protiv osnovite na socijalisti~kiot
samoupravno op{testveno ureduvawe i bezbednosta na SFRJ,
krivi~nite dela protiv ~ove~nosta i me|unarodnoto pravo i krivi~ni
dela protiv vooru`enite sili na SFRJ. Taa be{e propi{ana i za
krivi~noto delo zagrozuvawe na bezbednosta na let na vozduhoplov.
Pokraj ovie krivi~ni dela smrtnata kazna be{e predvidena i so KZ
SRM za najte{ki oblici na te{ki krivi~ni dela kako {to se: te{ki
ubistva, razbojni{tvo, odnosno razbojni~ka kra`ba kvalifikuvana so
umisleno li{uvawe od `ivot na nekoe lice 554) .
Smislata na ovie inkriminacii vo krivi~nopravnata literatura
naj~esto se ocenuva{e so ogled na nu`nosta na op{testvenata
za{tita od kriminalitetot i nivniot isklu~itelen karakter ne se
doveduva{e vo pra{awe 555) . Od druga strana mo{ne pouverlivi bea
onie avtori koi so najprosta matematika doka`uvaa deka brojot na
kapitalnite dela za koi kaj nas be{e predividena smrtna kazna ne
554)
Vidi: ~l. 37 st. 3 i ~l. 159 st. 2 KZ SRM od 1977.
555)
Taka na primer: Srzenti}, Stai}, Lazarevi}, op. cit, str. 339, Ba~i}, F. op. cit, str. 593,
Arnaudovski, Q. Penologija, str. 462 i drugi.
257

samo {to ne be{e mal tuku i postojano se zgolemuva{e 556) . Soo~eni so
ovoj fakt priznavaa deka mo`e da se postavi pra{aweto za nejziniot
isklu~itelen karakter. Me|utoa, od niv be{e sekoga{ istaknuvana
rezerva deka pri ova ocena treba da se zeme vo vid deka za isklu~itelniot
karakter na ovaa kazna ne e biten brojot na inkriminaciite
so koi e predvidena, tuku brojot na krivi~nite dela koi so ovie
inkriminacii se pokrieni. Pokraj toa i natamu ne se otstapuva{e od
optimisti~noto veruvawe vo idnoto smaluvawe na brojot na ovie
zakani 557) . Pra{awe e dali i poslednite izmeni i dopolnuvawa na KZJ
od 1990 godina (SL. SFRJ 1990/38 i 45) vo koi dojde do natamo{no
pro{iruvawe na mo`nostite za izrekuvawe na smrtnata kazna 558) go
izmeni nivniot optimizam.
Natamo{ni karakteristiki na ovie kazni vo porane{na
Jugoslavija bea:
- Smrtnata kazna ne mo`e da se propi{e kako edinstvena glavna
kazna tuku sekoga{ alternativno so kaznata zatvor.
- Smrtnata kazna ne mo`e{e da se izre~e vrz lice koe vo vreme
na izre~uvaweto na krivi~noto delo bilo maloletno niti na bremena
`ena (~l. 37 st. 3 KZJ). Sprema lice koe vo vremeto na izvr{uvaweto
na krivi~noto delo ne napolnilo dvaeset i edna godina smrtnata kazna
mo`e{e da se izre~e samo za najte{ki slu~ai na te{ki krivi~ni dela
predvideni so ~l. 37 st. 4 KZJ.
- Za krivi~nite dela za koi be{e propi{ana smrtna kazna
sudot mo`e{e da izre~e i zatvor vo traewe do 20 godini (~l. 98 st. 2
KZJ) 559) .
Smrtnata kazna mo`e{e da se izvr{i samo so strelawe bez
prisustvo na javnosta (~l. 37 st. 5 KZJ). Pokraj toa smrtnata kazna ne
mo`e{e da se izvr{i se dodeka ne e zameneta so akt na amnestija ili
pomiluvawe. Toa ne mo`e{e da se izvr{i nitu vrz lice koe e te{ko
du{evno ili te{ko bolno dodeka trae bolesta kako i nad bremena
`ena dodeka trae bremenosta i nad `ena porodilka do navr{uvaweto
na ednogodi{na vozrast na deteto (~l. 30 st. 1 i 2 KZ SRM i ~l. 182 st.
1 i 2 ZIS SRM od 1979 godina). Ostantite odredbi za izvr{uvaweto
na smrtnata kazna bea sodr`ani vo ZIS SRM (SV SRM 1979/19 ~l. 183-
186). So niv be{e predvideno deka za izvr{uvawe na smrtnata kazna e
nadle`en okru`niot sud na ~ie podra~je e zatvorot vo koj se nao|a
osudenoto lice. Smrtnata kazna ja izvr{uvaat pripadnici na
policijata pred komisija ~ii ~lenovi gi opredeluva predsedatelot na
okru`niot sud. Komisijata ja so~inuvaa: sudija na okru`niot sud,
javniot obvinitel, upravitelot na zatvorot i lekar. I, na krajot,
556)
Vidi: [eparovi}, Z. Krivi~ne sankcije i izmene u KZ SFRJ, JRKKP, Beograd, 1985/2-3, str.
120, Jankovi}, I. op. cit, str. 216.
557)
\or|evi}, M. Krivi~no zakonodavstvo i kaznena politika, JRKKP, Beograd, 1986/1-2, str.
137.
558)
Vidi: ^ejovi}, B. Krivi~nopravni problemi smrtne kazne, JRKKP, Beograd, 1990/3, str. 13-
14.
559)
So ovaa odredba od KZJ od 1976 godina be{e razre{ena spornata priroda na
dotoga{nata odredba za zaemena na smrtnata kazna.
258

samiot na~in na izvr{uvawe na smrtnata kazna podrobno be{e
reguliran so upatstvoto za izvr{uvawe na smrtnata kazna od 1979
godina 560) . So ova upatstvo me|u drugoto se opredeluva{e deka smrtnata
kazna se izvr{uva so strelawe, bez prisustvo na javnosta, rano nautro
i po pravilo, nadvor od naseleno mesto. Strela~kiot stroj go
so~inuvaat najmalku osum pripadnici na policijata od koi samo
polovinata raspolagaa so boeva municija.
Vakvata sostojba vo pogled na propi{uvaweto, izrekuvaweto i
izvr{uvaweto na smrtnata kazna trae{e se do 1991 godina koga e
donesen Ustavot na Republika Makedonija (SV RM 1991/51). Vo ~l. 10,
re~isi bez nikakva polemika vo javnosta, tiho i mo{ne lesno 561) be{e
vnesena odredbata: "@ivotot na ~ovekot e neprikosnoven. Vo
Republika Makedonija ne mo`e da se izre~e smrtna kazna po nitu eden
osnov" 562) . Sic transit gloria poena capitalis! Vremeto }e poka`e deka
blagosta e najgolem lek za surovosta.
V. JAVNOTO MISLEWE ZA SOVREMENITE TENDENCII VO
IZVR[UVAWETO NA KRIVI^NITE SANKCII
1. Pra{aweto na javnosta i javnoto mislewe vo kriminolo{kata
i kriminalnopoliti~kata teorija i praktika naj~esto se povrzuva
so nejziniot odnos i uloga vo spre~uvaweto, kontrolata i suzbivaweto
na kriminalitetot. Pritoa obi~no se konstatira deka dr`avniot
aparat so svojot mehanizam na prisilba se poka`a nedovolno mo}en i
efikasen vo borbata protiv takvi op{testveni povedenija kakvi {to
se krivi~nite dela. Od tie pri~ini se podr`uva koncepcijata spored
koja vo borbata protiv kriminalitetot pokraj dr`avniot aparat bi
trebalo vrz mnogu po{iroki osnovi da se anga`iratat i drugi
op{testveni faktori i po{irokata javnost. Stanuva zbor za
razvivawe na takvo antikriminalno javno mislewe {to so ogled na
prioritetno op{testvenata uslovenost na kriminalitetot kako
poedine~na i op{testvena pojava }e motivira kon otstranuvawe na
neposrednite izvori na kriminalitetot i drugite negativni
op{testveni pojavi so prezemawe ekonomski, socijalni, kulturni,
zdravstveni i drugi merki. Na op{testvenata uslovenost na
kriminalitetot najlesno mo`e da mu se sprotivstavi so po{iroko
560)
Vidi: SV SRM 1979/19.
561)
Vo periodot pred donesuvaweto na Ustavot vo na{ite sredstva za javno
informirawe ne se pojavi nitu eden na{ teoreti~ar {to so bilo kakva rasprava bi go
dal svojot pridones za formirawe na kone~niot stav na pratenicite vo prilog ili
protiv smrtnata kazna. Kolku {to mi e ponznato edinstven isklu~ok vo toj pogled
be{e mojot trud: "Sprotivstavuvawe so podr{ka" objaven vo "Republika", Skopje, od
19 oktomvri 1991, str. 5.
562)
Vo nacrt ustavot na Republika Makedonija od 22 i 23 avgust 1991 godina pokraj
usvoenata odredba be{e premestena i alternativata spored koja: "Smrtnata kazna
mo`e po isklu~ok da se izre~e od strana na sud, vrz osnova na zakon za najte{ki
oblici na te{ki krivi~ni dela".
259

socijalno deluvawe. Toa se takvi op{testveni aktivnosti {to treba
da se ostvarat preku soodvetni institucionalizirani i organizacioni
oblici (tela i institucii) ili spontani formi na javnoto mislewe.
Organiziranite oblici na deluvawe pretpostavuvaat nau~no sledewe
i prou~uvawe na pri~inite na kriminalitetot i merkite za negovo
suzbivawe, a kaj spontanite oblici vo prv red se poa|a od emotivnite i
drugi psihi~ki reakcii na gra|anite na opredeleni kriminalni
situacii i nastani. Karakteristi~no e pritoa deka so preto~uvawe na
opredeleni stavovi, eti~ki normi i ~uvstva na javnosta vo
organizirani ili spontani akcii protiv kriminalitetot se
ostvaruvaat dve celi: zgolemuvawe na bezbednosta na gra|anite i
izgradba na opredelena kriminalnopoliti~ka orientacija {to me|u
drugoto vo golema mera im gi olesnuva zada~ite na represivnite
dr`avni organi.
Problemot {to ovde se postavuva ne e nov 563) . Vo zapadnite
zemji ulogata na faktorot na javnosta vo suzbivaweto na kriminalitetot
od poodamna se manifestira bilo kako izraz na nastojuvawata
na zainteresiranite dr`avni organi - vo prv red policijata, vo taa
borba da se dobie podr{ka i pomo{ na javnoto mislewe, gra|anite,
raznite op{testveni institucii i sredstvata na masovnata
komunikacija bilo samoinicijativno od strana na poedini kompanii,
delovni krugovi i potesni privilegirani grupi koi nastojuvaat da se
za{titat sebesi i svojot imot od razni kriminalni akcii 564) . Na toj
na~in se formiraat razni tela i institucii koi naj~esto deluvaat
samostojno vrz volonterski osnovi. Me|u niv se izdvojuvaat:
sovetodavni policiski uredi (skandinavskite zemji), maloletni~ki
klubovi (angolosaksonskite zemji, Japonija, Izrael, Danska i dr.),
razni komiteti, soveti, odbori, zdru`enija i sl. tela (SAD i dr.) koi
kako i maloletni~kite klubovi vrz osnova na posebni programi,
ostvaruvaat opredeleni preventivni aktivnosti, pred sÒ, vo oblasta
na maloletni~kata delikvencija 565) . Ovie tela koi obi~no se sostaveni
od pripadnici na policijata, probaciski slu`benici, zdravstveni i
socijalni rabotnici, zainteresirani gra|ani, a ponekoga{ i biv{i
osudenici ostvaruvaat aktivnosti vo vid na pru`awe pomo{ na
policijata okolu otkrivawe i fa}awe na storitelite na krivi~ni
dela, organizirawe i sproveduvawe na programi i merki na socijalna
prevencija, razvivawe na smislata na gra|anite za po~ituvawe na
zakonot i nivna odgovornost, a preku brojni dobrotvorni dru{tva se
gri`at i za postpenalnata za{tita i pomo{ na osudenite lica. Za taa
563)
Za ovoj problem be{e raspravano na IV Kongres na ON za prevencija na
kriminalitetot i postapuvawe so prestapnicite. Vidi: Zakluci i preporuke IV kongresa
ujedinjenih nacija po pitanju prevencije zlo~ina i postupanju sa delinkventima, Penologija,
Beograd, 1976/1, str. 99-101. Za opredeleni aspekti na faktorot na javnosta be{e
raspravano i na II Me|unaroden kongres za kriminologija (Pariz, 1950) i VIII
Me|unaroden kongres za krivi~no pravo (Lisabon, 1961).
564)
Milutinovi}, M. Uloga javnosti u suzbijanju kriminaliteta, JRKKP, Beograd, 1963/2, str.
185.
565)
Vidi: ibid, str. 186-187 i Eliot, M. op. cit, str. 646-656 i 676.
260

cel se formiraat pogolemi grupi na maloletnici i gra|ani za koi se
organiziraat predavawa, izlo`bi, seminari i natprevari i drugi
aktivnosti i manifestacii so vospitno dejstvo. Ovde ne izostanuva i
koristeweto na sredstvata na masovnoto komunicirawe kade se
plasiraat razni poraki {to imaat silno motivaciono dejstvo za
realizacija na opredeleni antikriminalni aktivnost.
Nasproti ovie organizirani formi kon krajot na peesetite
godini vo porane{nite socijalisti~ki zemji se zapo~na so praktikata
na organizirawe na tn. drugarski sudovi (SSSR), pogonski sudovi
vo ramkite na rabotnite organizacii (Rumunija), konfliktni sudovi
(DR Germanija), dobrovolni dru{tva za ~uvawe na javniot red,
staratelski soveti, nadzorni komisii, patrona`i na kolektivi,
pretprijatija i ustanovi nad rabotno popravnite kolonii i kazneni
ustanovi i drugi institucionalizirani formi so sli~ni zada~i vrz
planot na prevencijata 566) . I dodeka na formite na socijalnite akcii
{to bea organizirani vo zapadnite zemji vo na{ata literatura
naj~esto im bea upatuvani brojni zabele{ki i prigovori za neuspeh vo
borbata protiv kriminalitetot 567) , na organizacionite oblici od tn.
socijalisti~ki zemji im se pridava{e posebna va`nost i pokraj toa
{to i tamu bea zabele`ani opredeleni slabosti. Preovladuva{e
mislewe deka socijalisti~koto ureduvawe nudi povolni op{testveni
uslovi za po{iroki socijalni akcii vrz planot na otstranuvaweto na
neposrednite pri~ini na kriminalitetot i drugite sociopatolo{ki
pojavi. Ottamu site nade`i bea naso~eni kon institucionaliziranite
oblici na tn. "op{testveno mislewe" 568) koi kaj nas se pojavija vo
mesnite zaednici, organizaciite na zdru`en trud, centrite za
socijalnite raboti, op{testveno-politi~kite organizacii,
mirovnite soveti i sl. Vo ovie formi i vo sredstvata na masovnoto
komunicirawe se polaga{e golema nade` deka }e dojdat do razvivawe
na tn. socijalisti~ki moral, sozdavawe i razvivawe na tn. rabotni
naviki i vospostavuvawe tvore~ki odnos kon trudot, podigawe na
op{tata kultura, razvivawe na smislata za solidarnost, op{testvena
disciplina i odgovornost, tvore~ko koristewe na slobodnoto vreme i
sl. Od seto toa treba{e da proizleze svest za potrebata od
potisnuvawe na egoizmot, profiterstvoto, sitnosopstveni~kiot
mentalitet, utilitaristi~kite streme`i i drugi elementi {to pretstavuvaat
neposreden izvor na socijalnata patologija, a ottamu i na
kriminalitetot. Vo doka`uvaweto na ovaa ideja se ode{e duri do tamu
{to se tvrde{e deka vo uslovi na socijalisti~ka izgradba dr`avata ne
bi trebalo da se javuva kako isklu~iv faktor za vospostavuvawe i
~uvawe na opredelena pravna sostojba nitu samo taa da ima pravo i da
bide obvrzana da ja otkrie i spre~i sekoja povreda na pravoto, tuku
deka vo borbata protiv kriminalot gra|anite se dol`ni da zemat
566)
Vidi: Milutinovi}, M. op. cit, str. 189-191.
567)
Vidi: ibid, str. 188.
568)
Vo na{ata literatura se smeta{e deka so tretmanot "op{testveno mislewe"
poadekvatno se izrazuva vistinskiot op{testven karakter vo uslovi na
socijalisti~kiot razvoj. Vidi: ibid, str. 193.
261

aktivno u~estvo i toa vo celiot tek na predkrivi~nata postapka 569) .
Pritoa samo popatno se predupreduva{e deka aktivnostite na
op{testvenite sili, gra|anite i nivnite rabotni i drugi zaednici ne
treba da se sfatat kako nekoja "`elezna kontrola" na sekoj protiv
site i site protiv sekogo, ili kako "otkriva~ka hajka" sprema
li~nosta na tn. potencijalni delinkventi. Takvata dejnost bi
pretstavuvala atak na slobodite na ~ovekot i gra|aninot ~ii prava i
slobodi ja ~inat su{tinata na socijalisti~kata demokratija i zatoa
ne mo`at i ne smeat da bidat predmet na nikakva prisilba i
zloupotreba 570) . Edinstvenata pre~ka za ostvaruvawe na seto toa be{e
neuspehot vo iznao|aweto vistinski sredstva {to se vo sostojba da go
spre~at javuvaweto na pretpostavenite i stvarnite zloupotrebi,
zgolemenata tendencija na potka`uvawe od odmazdoqubivi nameri,
zloupotrebata na polo`bata, raznite {ikanirawa i sli~ni postapki
na smetka na pravata i slobodite na li~nosta.
Me|utoa, mora da se priznae deka u{te vo zarodi{ot na ovie
idei za po{iroko u~estvo na javnosta vo suzbivaweto na kriminalitetot
se javija i avtori koi zastanaa vrz poumereni stojali{ta. Vo taa
smisla treba da se poso~i misleweto deka ulogata na javnosta vo
suzbivaweto na kriminalitetot ne smee da se pretvori vo kvazidemokratska
akcija tuku svesta za granicite i opasnosta od intervencijata
na javnosta i op{testvoto treba vedna{ da se ograni~i na takvo
anga`irawe {to }e se svede na jaknewe i podigawe na eti~kite normi
i standardi na op{testvoto, otstranuvawe na materijalnite uslovi na
kriminalitetot i pogolemo anga`irawe na javnosta vo razvivaweto na
me|u~ove~kite odnosi i otstranuvawe na napnatostite i sudirite me|u
lu|eto 571) . Vo taa nasoka be{e predo~eno da se zadr`i op{testvenoto
no, i visoko stru~no znaewe na pravosudnata funkcija 572) , da ne se
dozvoli povlekuvawe na policijata od poziciite na prevencijata na
kriminalitetot i na toj na~in da se pretvori vo ~isto represiven
organ 573) kako i toa deka faktorot na javnosta mo`e da dojde do
569)
Vidi gi stavovite na [ekari~, J. izneseni na tretoto sovetuvawe na jugoslovenskoto
zdru`enie za kriminologija i krivi~no pravo, JRKKP, Beograd, 1963/2, str. 245-247.
570)
Ibid, str. 247.
571)
Vidi: Bavcon, Lj. Uloga javnosti u suzbijanju kriminaliteta, JRKKP, Beograd, 1963/2, str.
212-213.
572)
"Vo vrska so ova" veli Bavcon, "Bi sakal da go izrazam svoeto dlaboko
nesoglasuvawe so tendenciite spored koi na{eto pravosudstvo bi trebalo da se vrati
vo drevnite oblici na narodnoto sudewe, pod parolata deka juristite se apstraktni i
deka vo sudskite sali treba da se donese nekakov naroden instinkt za
pravednost"..."Ostvaruvaweto na takvi tendencii bi zna~elo da se zameni znaeweto
so neznaeweto, stru~nosta so diletantizam, zakonitosta so nezakonitost, pravnata
sigurnost na gra|anite so samovolie i nered vo op{testvoto. Rakovodeweto so
razli~ni oblici na op{testveni dejnosti: so stopanstvoto, kulturata, socijalnata
dejnost i dr. ne mo`e denes ni da se zamisli bez sÒ pogolemo i pogolemo
znaewe"..."Ottamu zna~i mislata deka vo pravosudstvoto treba da se vratime za iljada
godini i deka sudeweto e ne{to {to mo`e da go vr{i sekoj". Bavcon, Lj. op. cit, str. 213.
573)
Vidi: ibid, str. 214.
262

vistinski izraz samo ako vrz osnova na nau~ni istra`uvawa dobro se
zapoznae kriminalitetot vo opredeleni prostorni i vremenski ramki
i ako vrz temelot na tie soznanija se prezemat soodvetni akcii 574) .
Fakt e me|utoa deka, od niza pri~ini (vo koi ovde ne mo`eme da
navleguvame), ni tn. socijalisti~ki koncept na faktorot na
organiziranata javnost ne uspea da se potvrdi vo praktikata na
spre~uvawe i suzbivawe na kriminalitetot.
Od druga strana odnosot i ulogata na tn. sponatana javnost 575)
sprema spre~uvaweto na krivi~nite dela vo kriminolo{kata literatura
obi~no se doveduva vo vrska so tradicionalizmot, kulturnite
uslovi, zaostanatite sfa}awa i odmazdata kako soodvetna psihosocijalna
klima na opredeleno podra~je kako relevantni uslovi za
javuvawe na kriminalitetot. Toj odnos dobiva zna~ewe koga se
manifestira vo eden od slednite oblici:
a) kako neprezemawe blagovremeni i soodvetni preventivni
merki za otstranuvawe na pri~inite na kriminogenite situacii koga
tie uka`uvaat deka mo`e da dojde do izvr{uvawe na opredeleno
krivi~no delo,
b) kako odbegnuvawe na prisutnite lica (poredi strav za
sopstveniot fizi~ki ili psihi~ki integritet ili `ivot) da interveniraat
vo kriti~ni situacii i na toj na~in da go spre~at
izvr{uvaweto na deloto, i
v) vo opredeleni situacii kako moralno vrednuvawe na
kriminalnoto povedenie pod nivoto na nivnoto op{testveno zna~ewe.
Vo prviot slu~aj se raboti za opredelena pasivnost na javnosta
{to se javuva kako uslov za vr{ewe na krivi~ni dela. Pasivnosta na
okolinata se javuva kako faktor {to im ovozmo`uva ili otvara
prostor na drugite kriminogeni faktori da dejstvuvaat so pogolema
sila, odnosno da doa|aat do pogolem izraz. Se razbira deka vakvata
pasivnost na subjektite od neposrednata sredina na storitelot i
`rtvata mo`at da pretstavuvaat pogodna atmosfera za vr{ewe
krivi~ni dela i deka vo sekoj slu~aj treba da se vlo`uvaat pogolemi
usilbi za depasivizacija na javnosta vo smisla na promena na nivniot
odnos. Me|utoa, se ~ini deka pomalku se preteruva vo naglasuvaweto
na zna~eweto na ovoj odnos za{to se gubat od vid nekoi bitni
elementi. Imeno vo situacija koga ni najfundiranite kriminolo{ki
istra`uvawa ne uspeale da dojdat do sigurni indikatori {to }e go
olesnat prognoziraweto na opredeleni kriminogeni povedenija, mnogu
e nelogi~no o~ekuvaweto deka do takva prognoza mo`at da dojdat
obi~nite lu|e od opredelena sredina.
[to se odnesuva do vtoriot isto taka pasiven odnos na javnosta
sprema vr{eweto krivi~ni dela moja konstatacija e deka toj naj~esto
574)
Vidi: Milutinovi}, M. op. cit, str. 193, 201 i 203.
575)
Ovde se misli na sponatano (ne i organizirano) reagirawe na javnosta na
kriminogenite vlijanija po~nuvaj}i od aktivnoto kontaktirawe so potencijalnite
u~esnici na opredelen kriminalen nastan pa se do sorabotka so dr`avnite i
op{testvenite organi koi rabotat vrz suzbivaweto na kriminalitetot, pokrenuvawe
na nivnata aktivnost so davawe soodvetni predlozi, sugestii i zna~ajni podatoci.
263

pogre{no se ocenuva ili predimenzionira. Taka na primer kaj
ubistvata kako edno od najte{kite krivi~ni dela postoi soznanie
deka sekoga{ koga se pojavila mo`nost od intervencija na gra|ani za
spre~uvawe na deloto naj~esto i doa|alo do takva intervencija.
Vakviot odnos i hrabrost na sredinata e sekako za po~it no, nesre}ata
e vo toa {to nivniot aktiven odnos vo sosema mal broj slu~ai dovel do
pozitivni rezultati, dodeka od druga strana imalo pove}e slu~ai vo
koi liceto {to intervenira da go zagubi `ivotot tokmu poradi taa
intervencija 576) . Vo vrska so ova pra{awe ne e bez zna~ewe i
postojniot mentalitet na javnosta od na{ata sredina spored koj
obi~niot gra|anin ne treba da se interesira za kriminalnite nastani
vo koi u~estvuvaat storitel i `rtva {to ne gi poznava. Gra|aninot
~esto ne gi prijavuva deloto i storitelot ne zaradi toa {to mu
nedostasuva ~uvstvo na solidarnost i interes za re{avawe na
kriminalitetot kako op{testven problem tuku vo mnogu slu~ai i
zatoa {to e svesen za posledicite {to gi nosat brojnite soslu{uvawa,
svedo~eweto i drugite formalnosti i maltretirawa vo vrska so
krivi~nata postapka. Ottamu proizleguva i onaa kaj nas poznata
izreka: "Od svojstvoto na svedok i `irant begaj kako od crn |avol".
Tuka e i realniot strav od neprijatnostite {to mo`at da se do`iveat
poradi odmazdoqubivite nameri na storitelot ili negovite bliski
vrz sebe ili ~lenovite na svoeto semejstvo osobeno vo uslovi koga
gra|aninot ne se ~uvstvuva dovolno za{titen od op{testvoto.
Tretiot odnos koj e posebeno zna~aen od aspekt na prezemawe
preventivni merki se javuva kako moralno vrednuvawe na krivi~nite
dela pod nivoto na nivnoto op{testveno zna~ewe. Poznato e deka vo
vrska so javuvaweto na nekoi vidovi krivi~ni dela barem kaj nas ne e
vo dovolna mera razviena antikriminalnata svest na javnosta, odnosno
kaj golem broj gra|ani povredata na opredeleni dobra i vrednosti ne
nao|a za soodvetna op{testvena osuda. Toa e osobeno slu~aj so delata
protiv stopanstvoto, protiv slu`benata dol`nost so koi se ostvaruva
opredelena korist na pretprijatieto, krivi~nite dela trgovija so
zlato, a porano i so stranska valuta, pusto{eweto na {umite,
naru{uvaweto na ekolo{kata sredina i sl. 577) . Vo odnos na ovie
negativni odnesuvawa javnosta ~esto duri i se koleba dali se raboti
za krivi~ni dela. Bez pretenzija da navleguvame vo site okolnosti
{to go opredeluvaat ovoj problem ne mo`eme da go prenebregneme
faktot deka vo na{ata sredina e dosta prisutno i uveruvaweto oti na
opredeleni povedenija treba da se reagira so samovlastie, pa duri i so
ubistvo 578) .
2. Ulogata na javnosta ne se iscrpuva samo vo nejzino u~estvo vo
576)
Pove}e za toa vidi: Sulejmanov, Z. Ubistvata vo Makedonija, Studentski zbor,
Skopje, 1995, str. 191-192.
577)
Soznanijata za ovie sostojbi vo golem obem bea prisutni vo diskusiite izneseni na
Tretoto sovetuvawe na jugoslovenskoto zdru`enie za kriminologija i krivi~no pravo
odr`ano vo Split, 1963 god. Vidi: JRKKP, Beograd, 1963/2, str. 237, 238-239, 242-243 i
256.
578)
Vidi: Sulejmanov, Z. op. cit, str. 192.
264

otkrivaweto na pri~inite {to doveduvaat do kriminalniot fenomen.
Nejzinoto zna~ewe od penolo{ki aspekt e osobeno vidlivo i kaj
obezbeduvaweto na efikasno izvr{uvawe na krivi~nite sankcii, a vo
oblasta na socijalnata politika i kaj pru`aweto na postpenalnata
za{tita i pomo{ na osudenite za nivno polesno vklu~uvawe vo
`ivotot na sloboda. Vo ramkite na ova zna~ewe e pomesten i glavniot
interes od naslovot na ova razgleduvawe. Imeno od pravilnoto
sogleduvawe na mestoto i ulogata na javnosta vo ostvaruvaweto na
sovremenite tendencii vo oblasta na kaznenata politika vo golema
mera zavisi nejzinata efikasnost.
Osnovniot ~ekor {to treba da go ovozmo`i vistinskoto
realizirawe na moderniot koncept na izvr{uvaweto na krivi~nite
sankcii e vospituvawe na javnosta vo duhot na negovata orientacija
koja poa|a od na~eloto na humano postapuvawe so osudenicite. Bez ovoj
element te{ko deka voop{to e izvodlivo sproveduvaweto vo `ivot na
bilo koja od naprednite idei vo vrska so primenata na sankciite
za{to sekoga{ im se sprotivstavuva iskonskata potreba na ~ovekot za
procenuvawe na tu|ite postapki i reagiraweto na niv vrz osnova na
~uvstvoto na odmazda. Takviot stav retko kade i retko koga e vo
soglasnost so barawata na dene{nata kaznena politika za{to vo
osnova se gradi vrz okolnosti koi su{tinski go razlikuvaat od stavot
na mnozinstvoto gra|ani na koi im nedostasuva potrebnata stru~nost i
dovolna informiranost za bitnite momenti {to go opredeluvaat
sovremeniot represiven odnos kon osudenikot. Takviot gra|anin e
povle~en od svoite emocii {to mu go stesnuvaat vidokrugot i
rasuduvaweto za konkretniot nastan, za vinata na storitelot i
kaznata {to ne treba samo ottamu da proizleguva.
Nie ve}e imavme prilika da se zapoznaeme so kakvi se
te{kotii i otpori se sudiraa porane{nite obidi za reformi vo
kaznenata oblast. Toj otpor na javnosta vo golema mera e prisuten i
denes sekoga{ koga se raboti za voveduvawe pohumani odnosi vo
penitencijarnite ustanovi, kon voveduvaweto i re`imot vo otvorenite
kazneno-popravni ustanovi i kon kaznite inspirirani od idejata na
izvr{uvawe bez li{uvawe od sloboda. Javnoto mislewe obi~no im se
protivi na promenite vo ovaa oblast istaknuvaj}i razni prigovori.
Taka na primer se tvrdi deka vo kazneno-popravnite ustanovi na
osudenite lica im se nudi `ivoten standard {to mu nedostasuva na
golem del od naselenieto na sloboda. Vo taa smisla se istaknuva deka
zatvorenicite dobro se hranat, deka im e obezbedena zdravstvena
za{tita, deka ~itaat knigi, posetuvaat kino i teatarski pretstavi,
igraat fudbal i na drug na~in se razonoduvaat. Ottamu ispa|a deka
duri e i korisno da se izvr{i krivi~no delo i da se dojde vo zatvor. Od
druga strana, javnosta prigovara na smaluvaweto na brojot na
kaznenopopravnite ustanovi i na zatvorenicite, odnosno na
po{irokoto izrekuvawe kazni {to ne povlekuvaat izolacija na
osudenikot smetaj}i deka na toj na~in im se zagrozuva bezbednosta.
Pri ocenkata na ovie i sli~ni stavovi na javnosta kon
izvr{uvaweto na krivi~nite sankcii treba da se imaat vo vid
slednite okolnosti:
265

a) Stravot na javnosta sprema kriminalitetot i negovoto
suzbivawe ne se zasnova vrz poznavaweto na osnovnite koncepcii na
modernata kaznena politika i utilitaristi~kite sfa}awa za celite
na primenata na represivnite merki. Ottamu na kriminalniot nastan,
sudskata odluka i na primenetata kazna gra|anite naj~esto reagiraat
emotivno optovareni so pretstavi od minatoto za visinata na kaznata
i na~inot na nejzinoto izvr{uvawe. Vo toj pogled dominiraat
predrasudi za potrebata od takov izgled na kaznenite ustanovi kade
{to vo nehigienski uslovi treba da se `ivee na leb i voda i postojano
da se dobiva }otek za ona {to e storeno.
b) Javnoto mislewe naj~esto se formira pod dejstvo na
sredstvata na masovnoto komunicirawe koi imaat ogromna mo} na
vlijanie i pokraj toa {to nivnite informacii naj~esto se necelosni,
a ponekoga{ i mo{ne neobjektivni. Vo taa smisla se uka`uva na
nivnata naso~enost kon osobeno golem auditorium, na nivnoto
nepredvidlivo kriminogeno dejstvo so ogled na heterogeniot sostav i
anonimnosta na onie kon koi se upateni nivnite sodr`ini, na
konciznosta i senzacionalnosta na nivniot plasman, na brzinata so
koja se {irat nivnite informaci i so ogled na toa na smalenata
kriti~nost so koja se sledat, na povr{nosta, nestru~nosta pa duri i na
cini~nosta na nivnoto oblikuvawe, no i na nepotrebnoto opi{uvawe
ili prika`uvawe podrobnosti vo vrska so na~inot na izvr{uvaweto
na opredeleni krivi~ni dela osobeno toga{ koga osudenikot ve}e ja
izdr`uva kaznata, na nedovolnoto informirawe za celite na
krivi~nite sankcii so nastojuvawe da se podr`i stavot na javnosta
sklona kon ideite na retribucijata i sl. Vlijanieto na sredstvata na
masovnata komunikacija ne zavisi samo od nivnata mo} tuku i od razni
drugi okolnosti od li~na i socijalna priroda na onie kon koi se
naso~eni informaciite. Vo ovaa nasoka se osobeno zna~ajni polot,
vozrasta, vospitnoto i obrazovnoto nivo, op{testvenata i eti~kata
svest, kulturnoto ravmi{te, `ivotnoto iskustvo i brojni drugi
elementi od psihosocijalnata struktura na li~nosta podlo`na na
takvi vlijanija.
v) So javnoto mislewe mo`e i da se manipulira ako misleweto
na opredelen broj lica se proglasuva za op{t stav, ako poedinec ili
nekoja institucija si davaat za "pravo" da izrazuvaat stavovi na
javnoto mislewe ili ako do takvi stavovi se doa|a na nestru~en i
nesiguren na~in 579) .
Od gornite konstatacii proizleguva deka javnoto mislewe ne
mora sekoga{ da e sozdadedno vrz objektivni i zdravi pojdovni osnovi
pa ottamu vo sekoe nekriti~ko prifa}awe na nejzinite stavovi se
krie golema opasnost za oblasta na kaznenata politika. Od tie
pri~ini smetame deka vrz ovoj plan se pravi golem propust koga im se
podlegnuva na onie pritisoci {to stojat vo eklatantna protivre~nost
so nau~no verificiranite vistini vo kaznenata politika. Vistina e
579)
Lazarevi}, Lj. Jugoslovenska kriminalna politika u oblasti represije, JRKKP, Beograd,
1986/1-2, str. 56.
266

deka vo mnogu slu~ai ne mo`e da se zapostavi silata na javnoto
mislewe koja nu`no se manifestira i vo ovaa oblast, no nikoga{ ne
smee da se prifati vo onaa mera vo koja diletantizmot mo`e da stane
vrednost {to ja zamenuva stru~nosta. So ova stojali{te ne plediram
na celosno ignorirawe na javnoto mislewe. Re{enieto e vo nejzino
menuvawe ili vo oblikuvawe na takvo javno mislewe {to }e se zasnova
vrz nau~ni vistini za sostojbite i celite vo oblasta na kaznenata
politika. Javnosta treba da se animira da gi prifati osnovnite idei,
sredstva i metodi {to gi koristi op{testvoto pri otstranuvaweto na
individualnite pri~ini na kriminalitetot. Pritoa taa duri ne mora
da gi poznava tesno stru~nite aspekti na postapuvaweto na osudenite
lica no, sekoga{ mora da se ubedi vo ispravnosta na prifateniot
model na preventivnoto represivno odnesuvawe kon osudenikot so
prezentirawe na sigurni pokazateli deka vrz ovoj plan se ostvaruvaat
prifatlivi rezultati. Javnosta mora da sfati deka zada~ite {to im
se prepu{teni na sudstvoto, osobeno ako e toa nezavisno, i na organite
{to gi izvr{uvaat krivi~nite sankcii, se ostvaruvaat vo obostrana
polza na zaednicata so bezrezervno pridr`uvawe kon na~eloto na
zakonitosta. Za taa cel treba da se vlo`at posebni usilbi {to }e
ovozmo`at objektivno i stru~no informirawe i zapoznavawe na
javnosta so su{tinata i celite na na{iot represiven sistem kako i so
objektivnite mo`nosti za negova primena vo otstranuvaweto na
pri~inite na kriminalitetot. Duri toga{ koga gra|anite se
vistinski informirani za vidovite na kaznite i uslovite na nivnoto
izvr{uvawe, za intenciite {to go opredeluvaat humaniot pristap kon
osudenikot i o~ekuvnite efekti od toa, }e mo`e i samite da se
~uvstvuvaat odgovorni za natamo{noto sproveduvawe na zada~ite vo
ovaa oblast. Ottamu treba da prozileze i nivnata aktivnost kako od
aspekt na obezbeduvaweto na materijalnite pretpostaki za vistinsko
funkcionirawe na penalnite institucii taka i od aspekt na
ostvaruvaweto na poneposredna kontrola vo odnos na po~ituvaweto na
pravata i ostvaruvaweto na obvrskite na osudenite lica i voop{to
nad rabotata na stru~niot perisonal nadle`en za izvr{uvawe na
krivi~nite sankcii.
Od javnosta me|utoa, ne mo`e da se o~ekuva da se odnesuva vrz
osnova na dve sprotivstaveni vrednosti vo edna ista rabota. Imeno od
nea edna{ se insistira da ja jakene svojata antikriminalna svest,
odnosno da se motivira kon dlaboka osuda na deloto kako izrazito
op{testveno negativna pojava i storitelot kako nemoralna i
iskol~ena li~nost i vo taa smisla da projavuva aktivnost so koja }e
pridonesuva za otstranuvawe na faktorite {to pretstavuvaat pri~ini
za vr{ewe na kriminalnite dejnosti. Drug pat, od taa ista javnost
koja go osuduva i prezira storitelot na krivi~noto delo se bara da se
anga`ira vrz negovoto postpenalno prifa}awe, da mu pru`i za{tita
i pomo{ zaradi negovo povtorno vklu~uvawe vo slobodnata zaednica.
Moe mislewe e deka vo sferata na kriminalnata politika ne mo`e da
se o~ekuva tolku fleksibilen odnos na javnosta koj radikalno }e se
menuva vo zavisnost od toa dali se raboti za storitel komu mu se sudi
za deloto ili za osudeno lice koe {to ve}e ja izdr`alo kaznata za toa
267

delo. Bez ogled na toa dali se raboti za javnost vo organiziran ili
spontan oblik, na mislewe sum deka sekoga{ mora da se ima vo vid
nejzinata aktivnost vo dostignuvaweto na opredeleni celi. Ako taa
aktivnost sekoga{ e opredelena od prehodno usvoeni stavovi, toga{
nikakvi psiholo{ki prigotvuva ne mo`at da dovedat do
manifestirawe na takva energija na javnoto mislewe {to }e bide
analogna na onaa od tipot na neizmeni~nata struja. Kaznenata
politika e oblast vo koja ne vladeat prirodni, tuku op{testveni
zakoni pa spored toa mora da se soo~ime so vistinata deka javnosta
mo`e da se soglasi so prevospitniot model {to go zagovara kaznenata
politika, za{to smata najmalku u~estvuva vo negovoto ostvaruvawe.
Me|utoa, taa ista javnost ne mo`e da se soglasi so kontroverzata {to
ja vle~e institutot na postpenalnata za{tita i pomo{ na osudenikot,
za{to za negovata realizacija vo prv red se bara nejzinoto neposredno
i nesebi~no anga`irawe. Od tie pri~ini pomestuvaweto na ovoj
institut vo sferata na op{tata socijalna politika ni najmalku ne
zna~i pomiruvawe so vakviot stav na javnosta, tuku samo prefrluvawe
na postpenalnata za{tita i pomo{ na osudenite lica vo ona podra~je,
kade vo soglasnosta so materijalnite mo`nosti na op{testvoto i
momentalnata spremnost na okolinata, treba da se gradi solidarnost i
za osudenikot {to go isplatil svojot dolg kon zaednicata.
268

G L A V A V
ULOGATA NA ME\UNARODNITE I DOMA[NITE
ORGANIZACII I ZDRU@ENIJA VO RE[AVAWETO
NA PENOLO[KITE PROBLEMI
I. KONGRESI NA ME\UNARODNITE ORGANIZACII I
ZDRU@ENIJA
Kriminalitetot e mo{ne slo`ena i dinami~na op{testvena
negativna pojava. Toj e takov fenomen koj vo op{testvenite, ekonomskite,
politi~kite, kulturnite i drugite uslovi na op{testvenoto
`iveewe ja nao|a svojata egzistencija i ottamu gi crpi silite za
svojot natamo{en porast. Od druga strana razvojot na industrijata,
tehnikata i migraciite, soobra}ajot i drugite sredstva na masovnoto
komunicirawe i sorabotka pridonesuvaat kon sozdavawe mo`nosti za
takvi formi na kriminalno povrzuvawe i deluvawe koi go zagrozuvaat
celokupnoto ~ove{tvo nezavisno od bilo kakvi prostorni i
vremenski granici. Vo sovremeniot kriminalitet so izrazen me|unaroden
karakter dominiraat negovite novi organizacioni oblici kako
na primer me|unarodniot terorizam, {verc so oru`je, trgovija so
droga i belo robje, kidnapirawe na lica, grabnuvawe na avioni i drugi
povedenija na koi te{ko mo`e da im se sprotivstavat poedine~nite
dr`avi.
Nasproti ovie dvi`ewa svedoci sme na se pogolemi problemi
vo oblasta na kaznite i pokraj postojnata humanizacija na nivnoto
izvr{uvawe osobeno vo penitencijarnite ustanovi. Vakvata humana
orientacija koja vo nitu eden moment ne be{e (i sÒ u{te ne e) oslobodena
od tradicionalnite koncepcii na kaznuvaweto sepak uspea da
se nalo`i so ogromna pomo{ i podr{ka od strana na nau~nata misla.
Toa me|utoa, ne be{e dovolno za da vo celost se odbrani od neprekinatite
napadi na retributivnizmot koi i natamu se stremat seto ona {to
vrz ovoj plan se poka`a napredno i progresivno da go urnat i povle~at
nazad samo so eden poteg.
Navedenite procesi na porast, javuvawe vo novi oblici i
pro{iruvaweto na kriminalitetot preku dr`avnite granici i
narasnatata potreba od me|unarodna sorabotka pri negovoto suzbivawe,
kako i natamo{niot interes da se ostane na linijata na humano
postapuvawe so osudenicite so nu`no po~ituvawe na nivnite prava
kako osnovni uslovi za nivno vra}awe vo op{testvoto, bea glavni
pri~ini za kaznenata politika da se progovori na me|unarodno ramni-
{te. Za taa cel se pojavija pove}e nevladini i vladini me|unarodni
269

organizacii {to preku svoite aktivnosti i kongresi pokrenaa brojni
pra{awa od zna~ewe za suzbivawe na kriminalitetot, kaznuvaweto na
zlostornicite i izvr{uvaweto na kaznite. Rapravata po ovie
pra{awa uka`uva deka brojnite nau~ni asocijacii i me|unarodni
organizacii vo golema mera zainteresirani za spre~uvaweto i
suzbivaweto na kriminalitetot i unapreduvaweto na efikasnosta vo
pogled na po~ituvaweto na ~ovekovite prava vo sferata na
ostvauvaweto na krivi~noto pravosudstvo i izvr{uvaweto na
krivi~nite sankcii. Od jakneweto na svesta za potrebata od
me|unarodna sorabotka vrz planot na primenata na kaznite proizlegoa
mnogu reformisiti~ki idei koi dovedoa do toa na sostanocite na
me|unarodnite zdru`enija da se usvojat va`ni rezolucii, zaklu~oci,
preporaki i drugi akti. Vistina e pritoa deka ovie dokumenti i
stavovi nemaat obvrzuva~ki karakter {to zna~i deka dr`avite ne
mora da gi inkorporiraat vo svoite zakonodavstva. Toj fakt me|utoa,
ne be{e pre~ka najgolem broj zemji da gi prifatat progresivnite
re{enija na me|unarodnite tela, bilo poradi avtoritetot na ovie
tela ili pak, ottamu {to ovie re{enija prozra~ija so silata na
svojata vnatre{na argumentacija, sodr`ina i prakti~na ostvarlivost.
Najgolemiot del od soznanijata do koi e dojdeno na kongresite na ovie
zdru`enija se akceptirani i pri koncipiraweto na na{iot sistem na
izvr{uvawe na krivi~nite sankcii.
Gornite konstatacii ne obrvrzuvaat da gi poso~ime najva`nite
me|unarodni organizacii koi dadoa golem pridones vo re{avaweto na
penolo{kite problemi niz kratok osvrt na nivnata aktivnost.
Stanuva zbor za: Me|unarodnata komisija za krivi~no pravo i kazneni
zavodi, Komisijata za socijalni pra{awa na ON, Me|unarodnoto
zdru`enie za kriminologija, Me|unarodnoto zdru`enie za krivi~no
pravo i Me|unarodnoto zdru`enie za op{testvena odbrana.
1. KONGRESI NA ME\UNARODNATA KOMISIJA ZA KRIVI^NO PRAVO I
KAZNENI ZAVODI (ME\UNARODNA ZATVORSKA KOMISIJA)
Osniva~kiot kongres na Me|unarodnata komisija za krivi~no
pravo i kazneni zavodi (Commission Internationale Penale et penitentiare
- CIPP), ili nakratko Me|unarodna zatvorska komisija e odr`ana vo
London vo 1872 godina. Organizacijata na ovoj kongres ja prezede Enot
Gob Vines (Enoth Gobb Wines) ~len na zatvorskoto zdru`enie od
Wujork na inicijativa na Vladimir Aleksimirovi} Solohub,
predsedatel na komisijata za reforma na kaznenite zavodi vo Rusija.
Na kongresot vo London mu prethodea tri kongresi (Frankfurt,
1846, Brisel, 1847 i povtorno Frankfurt, 1857) na koi se rasprava-
{e za zna~ajni penolo{ki problemi. Me|utoa, so ogled na toa {to na
kongresot vo London e donesena odluka za imeto, sedi{teto (Bern) i
toa {to ovaa komisija vrz sebe ja prezede organizacijata na idnite
kongresi, londonskiot kongres se smeta ne samo za osnova~ki tuku i za
prv kongres na ova zna~ajno me|unarodno zdru`enie. Vo London
prisustvuvaa pretstavnici od skoro site evropski zemji, SAD i nekoi
270

zemji na Latinska Amerika. Na kongresot ne bea usvoeni zaklu~oci
nitu pak be{e donesena nekakva rezolucija ili preporaki so
obvrzuva~ko dejstvo za dr`avite u~esni~ki. Zna~ajno e me|utoa, {to
bea pokrenati va`ni pra{awa vo vrska so op{tiot i posebniot
tretman na zatvorenicite, a be{e diskutirano i za potrebata od
pohumano postapuvawe so niv. Vo ovaa smisla bea dopreni problemite
na telesnoto kaznuvawe na zatvorenicite, uslovniot otpust, nadzorot
nad otpu{tenite osudenici, posebniot re`im na izdr`uvawe na
kaznata sprema opredeleni kategorii osudenici (recidivisti,
maloletnici i `enski lica), voveduvaweto i organizacijata na
obrazovnata dejnost vo zavodite, osudeni~kata rabota i sl.
Vtoriot kongres na Me|unarodnata zatvorska komisija e
odr`an vo Stokholm vo 1878 god. Ovoj kongres rabote{e vo tri sekcii.
Prvata sekcija rasprava{e za potrebata od normativno regulirawe na
na~inot na izvr{uvawe na kaznite, a be{e postaveno i pra{aweto za
opravdanosta na kaznata deportacija na osudenite lica. Vtorata
sekcija go tretira{e pra{aweto na kaznenite zavodi i vo tie ramki
potrebata za ostru~uvawe na penitencijarniot personal i
opredeluvawe na vidovite na disciplinskite kazni. Od raspravata vo
tretata sekcija se izdvojuva interesot za: organizirawe preventivni
ustanovi, postpenalna za{tita na osudenite lica i za intenzivirawe
na me|unarodnata sorabotka vo suzbivaweto na kriminalitetot.
Tretiot kongres e odr`an vo Rim 1885 god. I ovoj kongres
rabote{e vo tri sekcii. Prvata sekcija se zanimava{e so pra{awa od
oblasta na krivi~noto zakonodavstvo. Vtorata sekcija rasprava{e za
problemite na izgradba na keliski i istra`ni zatvori, za ishranata
na zatvorenicite i formirawe odbori za nadzor nad rabotata na
zatvorite. I na tretata sekcija bea postaveni opredeleni penolo{ki
temi, osobeno takvi koi se odnesuvaat na naso~uvaweto na
aktivnostite na zatvorenicite vo prazni~nite denovi i nivnata
postpenalna za{tita po izleguvaweto na sloboda.
^etvriot kongres e odr`an vo Petrovgrad vo 1890 god. Na ovoj
kongres glavno bea povtoreni nekoi zna~ajni pra{awa vo vrska so
izvr{uvaweto na kaznata li{uvawe od sloboda. Vo raspavata bea
posebno dopreni problemite na obrazovnata dejnost vo penitencijatnite
ustanovi, zatvorskata rabota i ostru~uvaweto na osudenite
lica, uslovniot otpust i spre~uvaweto na negativnite vlijanija na
sredinata vrz uslovno otpu{tenite lica, za izborot na zatvorskiot
personal, posebnoto postapuvawe so nepopravlivi osudenici i sl.
Petiot kongres e odr`an vo Pariz 1895 god. Kongresot
rabote{e vo ~etiri sekcii od koi vtorata celosno ñ be{e posvetena
na izvr{uvaweto na kaznata. Tuka se rasprava{e osobeno za
problemite na `enskite zatvori, osudeni~kata rabota i nagraduvaweto
za nea, klasifikacijata na osudenite, nivnoto disciplinsko
kaznuvawe i postapkite za fizi~ko vospituvawe vo kaznenite zavodi.
I tretata sekcija delumno se zanimava{e so penolo{ki problem, kako
na primer, so sozdavaweto i raspolagaweto so osudeni~kite za{tedi
od rabotata vo ustanovite, so obrazovnieto i kulturno prosvetnata
rabota na zatvorenicite i sl.
271

[estitot kongres e odr`an vo Brisel 1900 god. Vo ramkite na
prvata sekcija na ovoj kongres be{e pomesteno pra{aweto na vremenski
neopredelenite kazni li{uvawe od sloboda. Na vtorata
sekcija se govore{e za medicinskite i sanitetskite slu`bi vo zatvorite,
za keliskoto zatvorawe i posebniot re`im sprema recidivistite.
Na tretata sekcija bea sogledani del od etiolo{kite problemi na
maloletni~kata delinkvencija, a na ~etvrtata se rasprava{e za
prevencijata i tretmanot na maloletnicite.
Sedmiot kongres e odr`an vo Budimpe{ta 1905 god. I ovoj
kongres kako i prethodnite dva rasprava{e vo ~etiri sekcii me|u koi
bea pomesteni zna~ajni penolo{ki pra{awa. Me|u niv posebno se
istaknuvaat problemite na sozdavaweto moderna klasifikacija na
zatvorenicite i specijalni ustanovi za defektni osudenici i alkoholi~ari.
Be{e govoreno i za osudeni~kata rabota {to se izvr{uva vo i
nadvor od kazneno popravnite ustanovi, za problemot na javuvaweto na
tuberkulozata vo zatvorite i za inspekcijata na ustanovite od strana
na staratelski zdru`enija. Na ~etvrtata sekcija be{e postaveno
pra{aweto za decata na osudenite lica kako i drugi pra{awa vo vrska
so decata i nivnoto zgri`uvawe i vospituvawe pred i po
izvr{uvaweto na krivi~noto delo.
Osmiot kongres e odr`an vo Va{ington 1910 god. Na ovoj
kongres povtorno be{e razgleduvano pra{aweto na vremenski neopredelenite
kazni li{uvawe od sloboda. Vo ramkite na vtorata sekcija
be{e raspravano za problemite na pomladite delinkventi,
probacijata i uslovniot otpust na osudenite kako i za organizacijata
na pomalite kazneni ustanovi. Na tretata i ~etvrtata sekcija se
govore{e za potrebata od osnovawe od posebeni ustanovi za abnormalni
maloletnici {to manifestirale osobeno opasno povedenie.
Devetiot kongres e odr`an vo London 1925 god. Kongresot
rabote{e vo tri sekcii. Pra{awata {to bea raspravani na tretata
sekcija se odnesuvaa na nau~noto prou~uvawe na li~nosta na osudenite,
nivnata klasifikacija i na~inot na isplata i koristewe na
zarabotuva~kata od kaznenite ustanovi. Kontrolata nad uslovno
otpu{tenite lica be{e edinstveniot penolo{ki problem {to be{e
tretiran vo ramkite na tretata sekcija.
Desetiot kongres e odr`an vo Praga 1930 god. Vo ramkite na
prvata sekcija na ovoj kongres be{e diskutirano pra{aweto za opravdanosta
na merkite na bezbednost. Drugata sekcija rasprava{e za
resocijalizacijata na osudenite lica, za profesionalnoto obrazovanie
i ostru~uvawe na zatvorskiot personal, kako i za problemite vo
vrska so prvata faza (fazata na izolacija) kaj progresivniot sistem
na izvr{uvawe na kaznite li{uvawe od sloboda. Za opredeleni
penolo{ki problemi, pokonkretno za rezultatite od primenata na
uslovanata osuda i uslovniot otpust se govore{e i na tretata od
~etirite sekcii na ovoj kongres.
Edinaesetiot kongres e odr`an vo Berlin 1935 god. Vo
rabotata na prvata sekcija be{e razgleduvano pra{aweto za u~estvoto
na krivi~niot sudija vo procesot na izvr{uvaweto na kaznata.
Vtorata sekcija rasprava{e za metodite na prevospituvawe i kore-
272

kcija na osudenicite, za {tetnite posledici od nevrabotenosta na
sloboda vrz rabotata vo zatvorite za vreme na kriznite sostojbi, kako
i za odnosot na kaznite li{uvawe od sloboda i merkite na bezbednost
pri nivnoto izvr{uvawe. Pod vlijanie na nacional-socijalisti~kite
idei vo Germanija od toa vreme na tretata sekcija be{e pokrenata
rasprava i bea dadeni preporaki za voveduvawe na kaznata
sterilizacija na seksualnite prestapnici.
Dvanaesetiot kongres e odr`an vo Hag 1950 god. Na site ~etiri
sekcii na ovoj kongres bea postaveni penolo{ki problemi. Vo
soglasnost so dostignatiot stepen na krivi~nopravnata i penolo{kata
nauka ovde se rasprava{e za sudskata i penitencijaranata
individualizacija na kaznite, za klasifikacijata na osudenite lica i
vklu~uvaweto na psihijatrijata vo lekuvaweto na opredeleni
kategorii osudeni lica. Vrz podlaboki nau~ni osnovi be{e pokrenata
i rasprava za otvorenite kazneni ustanovi i organizacijata na
osudeni~kiot trud, problemite na kratkite kazni li{uvawe od
sloboda i nivnite supstituti, za uslovniot otpust, za tretmanot na
prestapnicite od navika i potrebata od pro{iruvawe na metodite
{to se primenuvaat vo postapuvaweto so maloletnicite i vrz
vozrasnite lica 580) .
Kongresot vo Hag be{e najzna~aen i voedno posleden kongres na
Me|unarodnata zatvorska komisija. Najzna~aen za{to na ovoj kongres
bea pokrenati golem broj inicijativi {to pretstavuvaat osnova za
razvojot na modernite penitencijarni sistemi vo svetot. Toa e i
posleden kongres na ovaa komisija za{to najzinata rabota okolu
organiziraweto na kongresite be{e prezemena od Organizacijata na
Obedinetite Nacii.
Gornata konstatacija ni najmalku ne go smaluva zna~eweto na
site predhodni kongresi na ovaa Komisija na koi bea pokrenati brojni
pra{awa od oblasta na kaznenata politika voop{to i penitencijarnata
praktika posebno. Najgolem broj od pra{awata zna~ajni za
`ivotot i rabotata na kazneno-popravnite ustanovi bea za prv pat
pokrenati tokmu na ovie kongresi, a golem del od predlozite za nivno
re{avewe i denes imaat nesmalena prakti~na vrednost.
Zna~ajno e da se istakne i toa deka Me|unarodnata zatvorska
komisija svoite aktivnosti ne gi ostvaruva{e samo preku navedenite
kongresi. Taa e zaslu`na i za izrabotkata na pove}e me|unarodni
dokumenti od penitencijarnata oblast. Taka na primer vo 1929 god. od
nejzina strana e izraboten tekstot na pravilata za postapuvawe so
zatvorenicite. Ovoj tekst be{e revidiran vo 1933 god. od samata
Komisija, a potoa mu be{e predlo`en na Dru{tvoto na narodite koe
od svoja strana go odobri so rezolucija od 26 septemvri 1934 god. Po
Vtorata Svetska vojna navedenite pravila bea povtorno razgleduvani
od strana na Me|unarodnata zatvorska komisija koja vo 1949 god.
zaklu~i deka e potrebno da bidat povtorno revidirani. Novata
580)
Za rabotata na ovie kogresi vidi pove}e kaj Popovi}, V. op. cit, str. 63-68 i kaj
Teeters, N. Deliberations of the International Penal and Penitentiary Congresses, Philadelphia,
1949.
273

evizija be{e izvr{ena od strana na Sovetot za ekonomsko-socijalni
pra{awa na ON i noviot predlog na ovie pravila be{e prifaten na 6
juni 1951 godina. Ovde prestanuva rabotata na Me|unarodnata zatvorska
komisija i vrz ovoj plan za{to nejzinata funkcija vo celost ja
prezede ON so rezolucija na Generalnoto sobranie br. 415 (V).
2. KOMISIJA ZA SOCIJALNI PRA[AWA NA ON I KONGRESI NA ON ZA
PREVENCIJA NA KRIMINALITETOT I POSTAPUVAWE SO
PRESTAPNICITE
Komisijata za socijalni pra{awa na ON ja prezede rabotata na
Me|unarodnata zatvorska komisija so spomenatata rezolucija na
Generalnoto sobranie na ON 415 (V) od 1 dekemvri 1950 godina. Toa
{to Obedinetite nacii poka`aa interes za problemite na kriminalitetot
i postapuvaweto so prestapnicite u{te vo 1946 godina 581) ne ja
menuva konstatacijata deka nivnite kongresi se prodol`enie na
porano organiziranite kongresi od strana na CIPP 582) . Nakratako na
eden sostanok na CIPP i pretstavnicite na Sekretarijatot na ON e
izvr{en prenos na funkciite na CIPP vrz ON vo soglasnost so
navedenata rezolucija. Zna~ajno e me|utoa, deka so ovoj prenos vo
ramkite na ON bea sozdadeni uslovi ne samo za po{iroko aktuelizirawe
tuku i za kriti~ko prispituvawe na slo`enite penolo{ki
problemi vrz osnova na sovremenite nau~ni dostigawa i razmenata na
iskustva me|u dr`avite {to se nejzini ~lenki. Vo taa smisla treba da
se vrednuvaat i zgolemenite mo`nosti za vistinska primena na
zaklu~ocite i preporakite doneseni na kongresite {to zapo~naa da gi
organiziraat Obedinetite nacii.
Prviot kongres na ON za prevencija na kriminalitetot i
postapuvawe so prestapnicite e odr`an vo @eneva 1955 godina. Na
ovoj kongres mu prethodea sostanoci na ~etiri regionalni konsulta-
581)
Poinaku: Lopez-Rey, M. Petogodi{nji kongresi Ujedinjenih nacija o prevenciji
kriminaliteta i postupanju sa prestupnicima, JRKKP, Beograd, 1978/1, str. 4 i Atanackovi}, D.
op. cit, str. 105.
582)
Vo literaturata se istaknuva deka Privremenata komisja za socijalni pra{awa na
ON vo 1946 godina donese odluka so koja prevencijata na kriminalitetot i
postapuvaweto so prestapnicite pretstavuva sostaven del na socijalnata politika.
Vo 1948 Komisijata za socijalni pra{awa na ON (podocna Komisija za op{testven
razvoj) ja donese prvata programa za rabota na Sekcijata za op{testvena odbrana na
ON (podocna sekcija za prevencija na kriminalitetot i krivi~no pravosudstvo). So
rezelucija 155 S (VII) od 13 avgust 1948 godina Ekonomskiot i socijalen sovet na ON
go prifati stavot na Komisijata za socijalni pra{awa deka site problemi vo vrska
so suzbivaweto na kriminalitetot i postapuvawe so prestapnicite treba da se
re{avaat na me|unarodno nivo po pat na me|unarodni kongresi i deka vo toj pogled
Obedinetite nacii treba da gi prezemat site inicijativi. I kone~no vo soglasnost so
upatstvata na ovaa rezolucija vo 1949 godina se sostana grupa stru~waci koja donese
preliminarni osnovi za me|unarodna aktivnost. So ove ~etiri dokumenti, vsu{nost,
se zaokru`uva seta aktivnost na ON vrz ovoj plan do 1950 godina. Pove}e za toa
Lopez-Rey, M.. op. cit, str. 3-7.
274

tivni grupi i oa: Evropskata grupa ~ii sostanok e odr`an vo @eneva
vo 1952 godina, Latinoamerikanskata grupa ~ii sostanok e odr`an vo
Rio de @anerio vo 1953 godina, grupata na Sredniot Istok ~ii
sostanok e odr`an vo Kairo 1953 godina i grupata na Dale~niot Istok
~ii sostanok e odr`an vo Rangun 1954 godina. Na ovie regionalni
sostanoci se doneseni posebni rezolucii {to bea iskoristeni od
Sekretarijatot na ON za sostavuvawe zbiren izve{taj koj be{e
prezentiran kako osnova za diskusija na kongresot.
Na ovoj kongres osven po izve{tajot be{e raspravano i za
polo`bata i obrzovanieto na kadrite vo penitencijarnite ustanovi,
za rabotata na osudenite lica, za otvorenite kazneno-popravni
ustanovi i za suzbivaweto na maloletni~kata delinkvencija. Rezultat
od raspravata e donesuvaweto rezolucija za izborot i obrazovanieto
na kadrite vo penitencijarnite ustanovi, rezolucija za otvorenite
kazneno-popravni ustanovi i rezolucija za osudeni~kata rabota 583) , vo
koi se reguliraat osnovnite na~ela zna~ajni za nivnoto o`ivotvoruvawe
vo praktikata. Edinstveno za prevencijata i suzbivaweto na
maloletni~kata delinkvencija ne bea doneseni definitivni
zaklu~oci i pokraj toa {to kongresot mu posveti najgolemo vnimanie
tokmu na ova pra{awe.
Ona {to me|utoa, mu dava poseben beleg na ovoj kongres e sepak
raspravata po tekstot na Standardnite minimalni pravila za
postapuvawe so zatvorenicite i nivnoto usvojuvawe. Stanuva zbor za
dokument od izvonredno zna~ewe za humanizacijata i modernizacijata
na sistemot na izvr{uvaweto na kaznite li{uvawe od sloboda.
Standardnite minimalni pravila se, vsu{nost, izmeni i dopolnuvawa
na Zbirot na minimalnite pravila za postapuvawe so zatvorenicite
{to go izraboti Me|unarodnata zatvorska komisija. Vo @eneva tie se
postaveni na edno moderno ramni{te so koe {to na zatvorenicite im
se ovozmo`uva za{tita od site vidovi na zloupotrebi od strana na
vlasta i takva polo`ba {to im garantira so~uvuvawe na nivnoto
fizi~no i du{evno zdravje, kako i na nivnoto ~ove~ko dostoinstvo. So
ogled na takvata humana pozicija na ovie pravila ne{to podocna
sleduva i nivnoto potvrduvawe od strana na Ekonomskiot i
socijalniot sovet na ON so rezolucija 663 CI (XXIV) od 31 juni 1957
godina.
Pravilata gi sodr`at principite na humanost, po~ituvawe na
~ovekovoto dostoinstvo, socijalnata cel i realnata mo`nost za nivna
realizacija, {to od svoja strana ovozmo`uva nivna ednostavna
primena od strana na zatvorskata administracija. Tie vo sebe go
sodr`at ona {to generalno se smeta za dobri principi i praktika vo
tretmanot na zatvorenicite i upravuvaweto so instituciite.
Pravilata se pottik za postojano podobruvawe na praktikata i garancija
za izbegnuvawe na pogre{en tretman, osobeno vo vrska so primena
na disciplinski merki i upotrebata na instrumenti na kaznuvawe
583)
Za sodr`inata na ovie dokumenti vidi: Srzenti}, N. Prvi kongres Ujedinjenih nacija za
suzbijanje zlo~ina i postupanje sa prestupnicima, Arhiv, Beograd, 1956/4.
275

vo penalnite institucii. So niv se opredeleni i niza op{ti principi
za postapuvawe so licata osudeni na kazna li{uvawe od sloboda i
opredeleni re{enija vo pogled na zatvorskite prostorii,
postelninata, oblekata i odr`uvaweto na higienata, medicinskite
uslugi, ishranta i sl. Vo niv se sodr`ani i re{enija za pravata na
osudenicite, diciplinata, kaznuvaweto i primenata na sredstva za
prisilba, za inspekciski nadzor nad kazneno-popravnite ustanovi i
sl. Posebno zna~ajni se onie odredbi koi se odnesuvaat na
klasifikacijata i individualizacijata kako i na oblicite na
postapuvawe so zatvorenicite. Intencija na pravilata e da poslu`at
kako osnova za usoglasuvawe na nacionalnite zakonodavstva so
civilizaciskite tekovi vo pogled na izgradbata na pohuman sistem na
izvr{uvawe na kaznite li{uvawe od sloboda. Vo taa platforma se
sodr`ani garanciite za opredeleni prava na osudenite lica {to se
li{eni od sloboda i povolni uslovi za ostavruvawe na nivnata
resocijalizacija i socijalna adaptacija. Vakviot karakter na Standardnite
minimalni pravila ovozmo`i da bidat prifateni vo
zakonodavstvoto i praktikata na mnogu zemji, me|u koi i vo na{ata
dr`ava .
Vtoriot kongres za prevencija na kriminalitetot i postapuvawe
so prestapnicite e odr`an vo London 1960 godina. I na ovoj
kongres bea razgleduvani pove}e penolo{ki pra{awa podeleni vo tri
tematski celini. Vo ramkite na prvata tema be{e pomestan problemot
na kratkite kazni li{uvawe od sloboda. Vtorata tema se odnesuva{e
na postapuvaweto so osudenite lica pred nivnoto otpu{tawe od
kaznenite ustanovi, postpenalnata pomo{ i pomo{ta na semejstvoto i
na drugite lica {to se vo zavisna polo`ba od osudenikot koj se nao|a
na izdr`uvawe na kaznata. Tretata tema gi opfati pra{awata na
osudeni~kata rabota voop{to, pra{aweto na nejzinata integracija vo
nacionalnoto stopanstvo i nagraduvaweto na osudeni~kiot trud.
Vo ramkite na prvata penolo{ka tema bea izneseni brojni
nedostatoci na kratkite kazni koi i denes pretstavuvaat neuralgi~na
to~ka na kazneniot sistem. Pritoa e zazemen stav deka re{enieto na
problemot na ovie kazni ne treba da se bara vo nivnoto ukinuvawe
tuku vo nivnoto poretko izrekuvawe, nivnoto izvr{uvawe vo otvoreni
i specijalizirani ustanovi i po{irokoto koristewe na
alternativnite mo`nosti za nivna zamena.
Vo ramkite na vtorata tema se rasprava{e za potrebata od
voveduvawe posebni merki na tretman {to treba da bidat primeneti
neposredno pred otpu{taweto na osudenite lica zaradi nivno polesno
vklu~uvawe vo `ivotot na sloboda. Ovde be{e pomesteno i pra{aweto
za vidovite i organizacijata na postpenalnata pomo{ kako bitna
odrednica od ~ie ispolnuvawe zavisi kone~niot uspeh na
resocijalizacijata 584) .
V. go tekst na ovie pravila: Sulejmanov, Z. Penolo{ki kompendium, Grafohartija,
Skopje, 1997, str. 99-119.
584)
Vidi: Subotin~i}, A. Zaklu~ci II kongresa OUN odr`anog u Londonu od 8-10 avgusta 1960
godine, Penologija, Beograd, 1974/1, str. 92-94.
276

Od raspravata po tretata tema proizlegoa pove}e zna~ajni
zaklu~oci od koi gi izdvojuvame slednite. Osudeni~kata rabota
pretstavuva nesporna moralna i socijalna vrednost {to mora da se
posmatra na ist na~in kako normalnata i redovna aktivnost na
sloboda. Isto taka taa mora da se vklu~i vo uslovi {to se ednakvi na
onie za rabota na sloboda, osobeno onie {to se odnesuvaat na
sredstvata za rabota, rabotnoto vreme i za{titata od nezgodi.
Vo pogled na nagraduvaweto na osudenicite za izvr{enata
rabota na kongresot be{e prifateno misleweto deka treba da se
te`nee osudenikot da bide ednakvo platen kako i slobodniot rabotnik
dokolku nivniot raboten u~inok e ednakov spored svojot kvalitet i
kvantitet. Za taa cel e prepora~ano osudeni~kata rabota da se
organizira spored na~eloto na ekonomi~nost i racionalnost 585) .
Tretiot kongres e odr`an vo Stokholm 1965 godina. Na dneven
red na ovoj kongres ne bea postaveni pra{awa od interes na penologijata.
Ovoj kongres be{e isklu~ivo posveten na re{avaweto na problemite
na prevencijata na primarniot kriminalitet i prevencijata
na povratot kaj maloletnicite, pomladite polnoletni lica i vozrasnite
586) .
^etvrtiot kongres e odr`an vo Kijoto (Japonija) 1970 godina.
Glavnata tema na ovoj kongres be{e naslovena "Kriminal i razvoj", a
me|u predlo`enite temi za nejzino konkretno elaborirawe bea
pomesteni: 1) Politikata na op{testvena odbrana vo odnos na razvojot
{to se planira, 2) U~estvo na javnosta vo prevencijata i kontrolata
na kriminalitetot, 3) Standardnite minimalni pravila za
postapuvawe so zatvorenicite vo svetlinata na novite problemi vrz
planot na prevospituvaweto i 4) Organizacijata na istra`uvawata za
razvoj na kriminalnata politika.
Pra{aweto za primena na Minimalnite pravila be{e razgleduvano
od aspekt na sodr`inata i celite na ovie pravila, {iro~inata
na nivnata primena, nivniot status, pridr`uvaweto kon ovie pravila
i potrebata od nivna tehni~ka revizija. Pritoa be{e konstatirano
deka Minimalnite pravila imaat univerzalna va`nost i deka
soodvetstvuvaat na sovremenite nau~ni dostigawa od oblasta na
suzbivaweto na kriminalitetot. Kongresot zastana na stojali{te
deka ovie pravila mo`at da bidat primeneti vrz bilo koe lice
li{eno od sloboda bez ogled na vidot na krivi~nata presuda, no i vrz
onie lica na koi samo im se ograni~uva slobodata. Se insistira{e i
na pogolema fleksibilnost vo nivnata primena so ogled na istoriskite,
op{testvenite, ekonomskite, kulturnite i obi~ajnite priliki
vo oddelni zemji. Dominira{e i anga`manot da bidat predvideni vo
takva forma {to }e obezbeduva pogolema sigurnost vo nivnata
585)
Za ostanatite zaklu~oci vidi: Subotin~i}, A. II kongres OUN za prevencju zlo~ina i
tretman delikvenata - London 1960 g. Penologija, Beograd, 1973/1, str. 84-86.
586)
Vidi: Milutinovi}, M. Tre~i kongres UN za prevenciju kriminaliteta i tretman delikvenata,
JRKKP, Beograd, 1965/4, str. 598-609 i Markovi}, T. Tre~i kongres ujedinjenih nacija za
prevenciju zlo~ina i tretman delikvenata, Na{a zakonitost, Zagreb, 1965/6, str. 449-464.
277

primena kako i za potrebata od nivno vnesuvawe vo zakonite na site
dr`avi.
Nasproti ovie konstatacii bea potencirani i opredeleni
nedostatoci na ovie pravila so ednovremena ocenka deka so dobivawe
na periodi~ni informacii od strana na Generalniot sekretar bi
mo`elo da se o~ekuva nadminuvawe na brojnite te{kotii okolu
nivnata primena i da se podobri nivniot kvalitet i kvantitet vo
primenata. Ova osobeno ottamu {to vo nitu edna zemja ne e uspeano da
se obezbedi nivna celosna realizacija. Me|utoa, i pokraj utvrdenite
slabosti preovlada stojali{te deka ne bi trebalo da se izbrzuva so
revidirawe na ovie pravila tuku deka e mnogu pozna~ajno da se
obezbedi nivnata poefikasna primena spored tekstot od 1955
godina 587) .
Petiot kongres e od`an vo @eneva 1975 godina. Osnovanata
tema na ovoj kongres be{e "Prevencija i nadzor nad kriminalitetot:
predizvici vo poslednata ~etvrtina od ovoj vek". So programata za
rabota na kongresot bea opfateni slednive oblasti: Promenite na
formite i dimenziite na kriminalitetot - transnacionalen i nacionalaen
kriminalitet; Ulogata na policijata i ostanatite organi {to
go primenuvaat pravoto so poseben akcent vrz nivnata nova uloga i
standardi na povedenie; Op{testveni i ekonomski posledici na
kriminalitetot i predizvici vo natamo{noto istra`uvawe i
planirawe 588) .
Na kongresot be{e raspravano i za nekoi penolo{ki problemi,
pokonkretno za postapuvawe so prestapnicite vo kazneno-popravnite
ustanovi i na sloboda, kako i za primenata na Standardnite
minimalni pravila za postapuvawe so zatvortenicite.
Vo vrska so tretamnot na osudenite vo penitencijarnite
ustanovi na kongresot be{e zaklu~eno deka kaznite li{uvawe od
sloboda, osobeno onie pokratkite, kako i onie vo podolgo traewe od
deset godini, se mo{ne neefikasni i ostavaat niza {tetni posledici.
Ovde bea postaveni barawa za zamena na kratkite kazni li{uvawe od
sloboda so tretman {to bi se ostvaruval na sloboda od strana na
socijalni, zdravstveni i drugi slu`bi. So cel da se izbegnat lo{ite
strani na ovie kazni bea povtoreni preporakite i za nivna zamena so
sudska opomena, pari~ni kazni, uslovna osuda so za{titen nadzor,
nadomest na {teta, vr{ewe op{testveno korisna rabota i upatuvawe
na osudenite lica vo posebni ustanovi so specijalen tretman.
Vo odnos na Standardnite minimalni pravila za postapuvawe
so zatvorenicite be{e zazemen stav deka ne e potrebno nivno celosno
i su{tinsko revidirawe tuku samo promena na nekoi ~lenovi.
Me|utoa, kako i na prehodniot kongres vo taa smisla ne be{e ni{to
587)
Pove}e za toa vidi: Zaklju~ci i preporuke IV Kongresa Ujedinjenih nacija po pitanju
prevencije zlo~ina i postupanju sa delikvenitima, Penologija, Beograd, 1976/1, str. 103-105.
588)
Po{iroko za ovie aspekti od rabotata na kongresot vidi: Bavcon, Lj. Spre~avanje
kriminaliteta i njegovo savlad`ivanje - izazov poslednje ~etvrtine XX veka, (V Kongres OUN),
JRKKP, Beograd, 1975/3, str. 473-482.
278

prezemeno so uveruvawe deka vo dadeniot moment e mnogu pova`no i
natamu da se dejstvuva vrz nivnata poefikasna primena.
Vrz osnova na preporakata na Komitetot za prevencija i
kontrola na kriminalitetot, Ekonomsko-socijalniot sovet so rezolucija
2076 (LXII) od 13 maj 1977 godina, go usvoi dopolnitelnoto pravilo
95 so koe se pro{iruva primenata na Pravilata i vo odnos na
za{titata na lica koi se uapseni ili zatvoreni bez prethodno
podignuvawe na obvinenie so {to im se ovozmo`uva ista za{tita kako
i na licata koi se ve}e osudeni.
Isto taka, po preporaka na Komitetot, Sovetot so svojata
rezolucija 1984/47 od 25 maj 1984 ja usvoi i Postapkata za efikasna
primena na Standardnite minimalni pravila za postapuvawe so
zatvorenicite , i gi pokani dr`avite ~lenki da gi zemat predvid ovie
pravila na postapka koga gi primenuvaat pravilata i koga gi
podgotvuvaat svoite periodi~ni izve{tai do ON. Pravilata na
postapkata pridru`eni so komentari predviduvaat razli~ni merki
{to treba da ja ovozmo`at primenata na Pravilata i nivno vklu~uvawe
vo nacionalnite zakonodavstva. Tie predviduvaat i distribucija
na Pravilata do soodvetnite slu`beni lica, kako i do licata vo
pritvor, ispra}awe na periodi~ni izve{tai do generalniot sekretar
na ON za nivnata primena, kako i tehni~ka pomo{ od strana na ON
preku nejzinite regionalni istra`uva~ki instituti ili instituti za
obuka.
Na kongresot be{e donesena i Deklaracijata za za{tita na
site lica od tortura i ostanati surovi, nehumani ili poni`uva~ki
postapki ili kazni, {to be{e usvoena i od Generalnoto sobranie na
ON so rezolucija 3452 (XXX) od 9 dekemvri 1975 godina 589) .
Deklaracijata go definira ma~eweto kako sekoj akt koj
predizvikuva bolka ili stradawe (fizi~ko ili psihi~ko) {to go
vr{i ili na koj pottiknuva slu`beno lice, so cel od maltretiranoto
ili od treto lice da se dobie informacija ili priznanie ili takvoto
lice da se kazni za delo {to go storilo. Aktot na ma~ewe se smeta za
flagrantna povreda na pravata na ~ovekot {to treba da ja spre~i i
suzbiva sekoja dr`ava - ~lenka, me|u drugoto i po pat na sistematska
kontrola na istra`nite postapki i so tretmanot na osudenite lica vo
kaznenite ustanovi. Sekoj ima pravo da se `ali do nepristrasen organ,
a dr`avite se obvrzuvaat ma~eweto da go kaznuvaat kako krivi~no
delo.
Deklaracijata se odnesuva na obvrskata na sekoja dr`ava, vo
ramkite na svojata jurisdikcija, da prezeme efikasni merki za
prevencija vo odnos na ma~eweto ili sli~ni postapki, kaznuvawa i
spre~uvawe na nivno praktikuvawe, kriminalizacija na sekoj akt na
ma~ewe ili akt koj zna~i izvr{itelstvo, sou~esni{tvo ili obid da se
izvr{i tortura, pravo na `alba na site onie lica koi obvinuvaat deka
V. Sulemanov, Z. Penolo{ki kompendium, str. 121-129.
589)
Lopez-Rey, M. op. cit, str. 12. V. go tekstot na ovaa Deklaracija: Sulejmanov, Z.
Penolo{ki kompendium, str. 139-142.
279

ile `rtvi na ma~ewe ili sli~no postapuvawe kako i pravo na
nepristrasno ispituvawe na nivniot slu~aj od strana na kompetentnite
organi na odnosnata dr`ava; na `rtvite da im bide daden
regres i kompenzacija; zabrana na upotreba kako dokazni sredstva na
bilo koja izjava do koja e dojdeno po pat na ma~ewe ili drug surov,
nehuman ili poni`uva~ki tretman ili kaznuvawe.
[estiot kongres e odr`an vo Karakas (Venecuela) vo 1980
godina na tema"Prevencijata na kriminalitetot i kvalitet na
`ivotot" 590) . Me|u brojnite aspekti podeleni vo {est tematski
podra~ja od penolo{kata oblast bea osobeno zna~ajni onie so koi se
otvorija problemite na smrtnata kazna i alternativite na kaznite
li{uvawe od sloboda.
Pra{aweto na smrtnata kazna be{e postaveno so cel da se
iznajdat re{enija za nejzino natamo{no ograni~uvawe i da se
obezbedi primena na pogolem broj pravila {to se odnesuvaat na
pomiluvaweto i nejzinoto pretvorawe vo dolgotrajni kazni li{uvawe
od sloboda. Be{e podnesen i interesen predlog za razgleduvawe na
mo`nosta od vospostavuvawe moratorium na primenata na smrtnata
kazna so cel da se sozdade vremenski prostor vo koj site zemji
vnimatelno }e gi prou~at vistinskite efekti od abolicijata. Ovoj
predlog ne be{e usvoen, me|utoa na ostanatite predlozi i preporaki,
kako na primer, na voveduvaweto standardi {to treba da se
primenuvaat pri izreknuvaweto na smrtnata kazna i vlo`uvaweto
pogolemi usilbi za nejzino ograni~uvawe i ukinuvawe im be{e dadena
{iroka podr{ka 591) .
Deinstitucionalizacijata i alternativite na kaznite
li{uvawe od sloboda na ovoj kongres bea opravduvani so posredstvo na
voobi~aenite prigovori {to mu se upatuvaat na li{uvaweto od
sloboda. Pritoa vo prv red be{e istaknata nesoglasnosta na su{tinata
na zatvorskite kazni so slobodite i pravata na ~ovekot. Vo
osnova e podr`ano natamo{noto koristewe na alternativnite merki
i programi kako i nivnoto natamo{no zbogatuvawe. Me|utoa, zaradi
izbegnuvawe na slabostite {to mo`at da predizvikaat nesakani
posledici od nivnata primena, be{e predlo`eno da se vr{i periodi-
~na empiriska evaluacija na nivnite vistinski efekti. Istaknata e i
potrebata od ispituvawe na odrazot od nivnata primena vrz ostanatite
zatvorenici. Vo taa smisla be{e postaveno pra{aweto za
kriteriumite vrz ~ija osnova se vr{i izborot na storiteli sprema
koi }e se primenuvaat alternativnite merki, odnosno onie koi i
natamu }e bidat upatuvani vo zatvor. Nadvladea misleweto deka
zatvorot i natamu ostanuva prikladna sankcija za mentalno rastroeni-
590)
Vo podgotovkite na ovoj kongres golema uloga odigra sostanokot na Evropsakata
regionalna grupa odr`an vo Bon, 1977 god. Vidi: Kambovski, V. Evropski reginalni
pripremni sastanak za VI Kongres OUN za prevenciu kriminaliteta i tretman prestupnika
(Bon, 10-14.X.1977), JRKKP, Beograd, 1977/4, str. 127-140.
591)
Vidi: Coti}, D. i Kambovski, V. VI Kongres Ujedinjenih nacija o prevenciji kriminaliteta i
tretman prestupnika "Prevencija kriminaliteta i kvalitet `ivota", JRKKP, Beograd, 1981/1, str.
124-125.
280

te li~nosti, za delinkventite od navika, za povratnicite i za
"opasnite" delinkventi 592) .
Na ovoj kongres be{e raspravano za {iro~inata i efikasnosta
na primenat na Standardnite minimalni pravila za postpuvawe so
zatvorenicite vo opredeleni zemji, a be{e zagatnato i pra{aweto za
vklu~uvawe na socijalite slu`bi vo procesot na resocijalizacijata
na prestapnicite. Na kongresot bea usvoeni i tri zna~ajni rezloucii:
rezolucija za alternativite na zatvorot, rezolucija za polo`bata na
`enite preatpani~ki i rezolucija za razvivawe na merkite za
socijalna reintegracija na zatvorenicite 593) .
Stru~nata i nau~nata javnost koi vo poslednata decenija gi
sledea rezultatite na kongresite na ON za spre~uvawe na
kriminalitetot i postapuvawe so prestapnicite, mo`e{e da voo~i
deka u~esnicite na VI i VII kongres, pokraj brojnite rezolucii i
preporaki, usvojuvaa i posebni apeli do dr`avite-~lenki na ON koi
bea nare~eni Karaka{ka deklaracija i Milanski plan za akcija,
spored mestata na odr`uvaweto na ovie kongresi. Vsu{nost, stanuva
zbor za poraki na kongresite do celokupnata svetska javnost, posebno
do vladite i pravosudnite organi kako i do nau~nite i stru~ni
me|unarodni i nacionalni organizacii i institucii, da se zajaknat
usilbite i me|unarodnata sorabotka vo spre~uvaweto i suzbivaweto
na kriminalitetot.
Karaka{kata deklaracija prepora~ana so rezolucija 35/171 od
{estiot kongres be{e usvoena na 96-to plenarno zasedanie na
Generalnoto sobranie na ON od 15 dekemvri 1980 godina. Za nea e
karakteristi~no deka kriminalitetot go nazna~i kako fenomen {to
ima isklu~itelno vlijanie vrz socijalniot i ekonomskiot razvoj, koj
go smaluva kvalitetot na `ivotot i go zagrozuva dostoinstvoto na
lu|eto sozdavaj}i klima na strav i nasilstvo. Ottamu spre~uvaweto na
kriminalitetot i problemite na krivi~nata pravda mora da se
posmatraat vo vrska so ekonomskiot razvoj, politi~kiot sistem, socijalnite
i kulturnite vrednosti kako i noviot ekonomski poredok.
Deklaracijata gi povikuva site op{testveni segmenti da go dadat
svojot pridones vo sozdavaweto na programi za prevencija na
kriminalitetot koj, pokraj ostanatite karakteristiki na sekoe
op{testvo poedine~no, }e gi zeme predvid i slobodite i pravata na
~ovekot.
Sedmiot kongres e odr`an vo Milano 1985 godina. Na kongresot
se rasprava{e za slednive pra{awa: 1) Novi dimenzii na kriminalitetot
i spre~uvawe na kriminalitetot vo kontekst na ravojot, 2)
Krivi~noto pravosudstvo i negovite perspektivi vo svetot koj se
menuva, 3) @rtvata na kriminalitetot, 4) Mladina, kriminalitet i
pravosudstvo i 5) Formirawe i primena na stnandardi i normi na ON
vo oblasta na krivi~noto pravosudstvo. Ovie pra{awa bea
razgleduvani na plenarna sednica i vo ramkite na dva komiteti. Od
592)
Ibid, str. 135-137.
593)
Vidi: ibid, str. 138-139.
281

penolo{ki aspekt e osobeno zna~ajno {to vo vrska so petoto pra{awe,
a vrz osnova na predhodno izgotveni materijali (izve{tai i
zabele{ki na Generalniot sekretar) na prviot komitet be{e
diskutirano za alternativite na kaznata zatvor i merkite za nivno
op{testveno prilagoduvawe, za opravdanosta na Standardnite minimalni
pravila za postapuvawe so zatvorenicite, za pra{aweto na
ekstralegalni, sumarni i arbitrerni egzekucii kako i za garanciite
vo izrekuvaweto i ograni~uvaweto na smrtnata kazna. Od strana na
ovoj komitet bea usvoeni i pove}e rezolucii me|u koi rezolucijata za
polo`bata na zatvorenite (pritvoreni) lica i rezolucijata za
ekstralegalni, sumarni i arbitrerni egzekucii 594) .
Ramkovnata spogodbata za transver na stranski zatvorenici ,
koja e usvoena na Sedmiot kongres i prifatena od strana na Generalnoto
sobranie so rezolucija 40/146 od 13 dekemvri 1985 godina, be{e
elaborirana od strana na Komitetot za prevencija i kontrola na
kriminalitetot, kako i od strana na regionalni i interregionalnite
podgotvitelni sostanoci za Sedmiot kongres vo soglasnost so
rezolucijata 13 od {estiot kongres. Sogleduvaj}i go problemot {to se
sozdava so licata koi se nao|aat vo zatvori vo stranstvo, Ramkovnata
spogodbata potencira deka resocijalizacijata na storitelite }e se
postigne mnogu pove}e ako na zatvorenicite im se dade {ansa da ja
izdr`uvaat kaznata vo svojata zemja t.e. vo zemjata ~ii dr`avjani sî,
ili kade {to imaat postojano `iveali{te. Spored toa, Ramkovnata
spogodba, ima za cel da im pomogne na zemjite-~leki da razvijat mre`a
na bilateralni i multiratelarni spogodbi so cel da se ovozmo`i
vra}aweto na stranskite zatvorenici vo nivnata zemja kade }e
prodol`at da ja izdr`uvaat kaznata. Zasnovana vrz op{tiot princip
za me|unarodna sorabotka i zaemeno po~ituvawe na nacionalniot
suverenitet i jurisdikcija, Ramkovnata spogodbata vklu~uva i ~lenovi
koi se odnesuvaat na soglasnosta i na samite zatvorenici i drugi
barawa, proceduralni pravila, primena i izemawe.
Preporakite za tretman na stranskite zatvorenici , isto taka,
usvoeni od strana na Sedmiot kongres, se pridru`en dokument na
prethodniot instrument. Tie vklu~uvaat preporaki za ednakov
pristap na stranskite zatvorenici kon obrazovanieto, rabotata i
obukata vo zatvorite kako i ednakov pristap kon alternativnite
merki, po~ituvawe na nivnata religija i obi~ai, po~ituvawe na
nivnite prava da kontaktiraat so konzularnite prestavni{tva ili
semejstvata kako i da im bide ovozmo`en preveduva~ koga toa e
potrebno.
Pravilnoto funkcionirawe na sudstvoto i drugite organi vo
~ija nadle`nost se sproveduvawe na zakonite i efikasnoto sprovedu-
594)
Vidi: Coti}, D. i dr. VII kongres Ujedinjenih nacija o spre~avanju kriminaliteta i
postupanju sa prestupnicima (Milano, 16.8 do 6.09.1985 godine), JRKKP, Beograd, 1985/2-3,
str. 238-240.
V. go tekstot na ovoj dokument: Sulejmanov, Z. Penolo{ki kompendium, str. 249-253.
V. go tekstot na ovoj dokument: Sulejmanov, Z. Penolo{ki kompendium, str. 253-254.
282

vawe na zakonite e od su{testveno zna~ewe ne samo za efektivna
kriminalna politika tuku i za za{tita na fundamentalnite ~ovekovi
prava na individuite. Prv instrument na ON vrz ovoj plan be{e
Kodeksot za odnesuvawe na licata odgovorni za primena na zakonot ,
usvoen od strana na Generalnoto sobranie so rezolucija 34/169 od 17
dekemvri 1979 godina. Razvojot na ovoj instrument be{e iniciran od
strana na Generalnoto sobranie so rezolucija 3218 (XXIX) od 6
noemvri 1974 godina so koja se pobara od Pettiot kongres itno da se
posveti na pra{aweto na elaborirawe na eden me|unaroden eti~ki
kodeks za policijata i povrzanite agencii za sproveduvawe na
zakonite. Kongresot, po razgleduvaweto na Predlog - kodeksot za
policiskata etika, podgotven od strana na rabotna grupa na policiski
eksperti, istiot go prepora~a za razgleduvawe od strana na
Generalnoto sobranie koe so rezolucija 3453 (XXX) od 9 dekemvri 1975
godina pobara od Komitetot za prevencija i kontrola na
kriminalitetot ovoj Predlog-kodeks da go finalizira. Komitetot
podrobno ja razgleda ovaa materija i istiot prepora~a preraboten
Predlog-kodeks koj podocna be{e usvoen od Sobranieto, po dvegodi{no
razgleduvawe na istiot od strana na rabotna grupa od negoviot
tret komitet.
Spored rezolucijata so koja be{e usvoen Kodeksot, prirodata
na funkcijata na sproveduvawe na zakonite vo odbrana na javniot
poredok i na~inot na koj ovaa funkcija se ostvaruva, imaat direktno
vlijanie vrz kvalitetot na `iveewe na poedincite kako i na samoto
op{testvo. Sobranieto go potencira zna~eweto na zada~ata {to ja
imaat onie koi gi sproveduvaat zakonite no, istovremeno, uka`uvaj}i
na opasnosta od zloupotreba na slu`benata polo`ba {to mo`e da
proizleze so izvr{uvaweto na taa dol`nost. Glavnata premisa na
Kodeksot e deka onie koi ja ostvaruvaat policiskata vlast se dol`ni
da go po~ituvaat i za{tituvaat ~ovekovoto dostoinstvo i da gi branat
~ovekovite prava na site lica. Kodeksot osobeno zabranuva ma~ewe i
drug akt na korupcija, izrazuvaj}i deka silata mo`e da se primenuva
samo koga taa navistina e neophodna, ja istaknuva odgovornosta da se
{titi tajnosta na li~nite podatoci i povikuva na celosna za{tita na
zdravjeto na licata koi se vo pritvor ili zatvor.
Po razgleduvaweto na mo`nite merki za promocija na
primenata na Kodeksot od strana na {estiot i sedmiot kongres,
Komitetot za prevencija i kontrola na kriminalitetot go elaborira{e
Predlog - upatstvoto za efikasna primena na Kodeksot . Vo
istiot se inkorporirani i predlozite od strana na me|uregionalniot
Kako edno od va`nite dostignuvawa na ON vrz planot na gri`ata za ~ovekovite
prava nesomneno e donesuvaweto na Kodeksot za odnesuvawe na licata odgovorni za
primena na zakonot koi vo prv red se odnesuvaat na slu`bite koi imaat funkcija na
za{tita na javniot red i mir, odnosno poredokot (policija, sudska policija i se
razbira slu`bata na bezbednost vo kaznenite ustanovi - nadzornici, komandiri i
zapovednici koi pri vr{eweto na svoite zada~i imaat ovlastuvawa na policajci). V.
go tekstot na ovoj dokument: Sulejmanov, Z. Penolo{ki kompendium, str. 181-187.
V. go tekstot na ovoj dokument: Sulejmanov, Z. Penolo{ki kompendium, str. 189-192.
283

podgotvitelen sostanok na ovaa tema vo ramkite na Sedmiot kongres.
Upatstvoto be{e usvoeno od strana na Ekonomsko-socijalniot sovet,
so rezolucija 1989/61 od 24 maj 1989 godina.
Osnovnite principi za nezavisnost na sudstvoto bea usvoeni na
Sedmiot kongres i prifateni od strana na Generalnoto sobranie so
rezolucija 40/146 od 13 dekemvri 1985 godina. [estiot kongres so
svojata rezolucija 16 go povika Komitetot za prevencija i kontrola na
kriminalitetot da podgotvi upatstvo za nezavisnost na sudiite. Takvo
upatstvo e izraboteno od strana na Komitetot na negovata osma sesija
i razgledana od strana na me|uregionalniot podgotvitelen sostanok za
Sedmiot kongres koj se odr`a vo Varena, Italija, so podr{ka na
razli~ni me|uvladini i nevladini organizacii, posebno
Me|unarodnata asocijacija na sudiiite i Me|unarodnata komisija na
pravnicite. Sedmiot kongres re{i da go usvoi ovoj instrument kako
Osnovni principi za nezavisnost na sudstvoto. Tie principite ja
potenciraat potrebata za nezavisnost na sudstvoto koja treba da bide
zagarantirana od strana na dr`avata i uredena so ustavot ili zakon.
Tie istaknuvaat deka pravdata bara sekoj da ima pravo na fer i javno
sudewe od strana na kompetenten, nezavisen i nepristrasten sud vo
soglasnost so principite deklarirani vo Univerzalnata deklaracija
za ~ovekovi prava, Me|unarodniot pakt za gra|anski i politi~ki
prava i drugi instrumenti na ON. Za da se obezbedi nezavisnost na
sudstvoto, Osnovnite principi opredeluvaat kriteriumi koi se
odnesuvaat na statusot na sudiite kako {to se kvalifikacijata,
izborot, obukata, mandatot, profesionalnata tajna i imunitetot.
Principite, isto taka, opredeluvaat deka sudiite treba da ja u`ivaat
slobodata na izrazuvawe i zdru`uvawe kako i da u`ivaat imunitet vo
odnos na bilo kakvi, nepotrebni disciplinski postapki.
Vrz osnova na preporaka na Komitetot za prevencija i kontrola
na kriminalitetot, Ekonomsko-socijalniot sovet ja usvoi i Postapkata
za efikasna primena na osnovnite principi za nezavisnost na
sudstvoto so rezolucijata 1989/60 od 24 maj 1989 godina. Vo soglasnost
so ovaa rezolucija, Komitetot na svojata desetta sesija go razgleda
predlogot podgotven od strana na Me|unarodniot sostanok na eksperti
na ON, odr`an vo Baden, Avstrija vo 1987 godina a vrz osnova na
rezultatite od istra`uvawata na Institutot na ON za
me|uregionalno istra`uvawe na kriminalitetot (UNICRI) i vo
sorabotka so razli~ni nevladini organizacii. So ovoj dokument se
povikuvaat dr`avite da gi usvojat i primenat Osnovnite principi, vo
soglasnost so ustavna predvidena postapka i doma{na praktika. Tie,
isto taka, baraat od dr`avite da se anga`iraat okolu popularizacija
i objavuvawe na Osnovnite principi, barem na glavniot ili
oficijalen jazik (jazici) na zemjata i da ovozmo`at toj tekst da bide
dostapen do site ~lenovi na sudstvoto. Se pokanuvaat vladite da
odr`uvaat seminari i kursevi na nacionalno ili regionalno nivo na
temata za nezavisnost na sudstvoto. Dr`avite-~lenki se pokanuvaat da
go izvestuvaat generalniot sekretar, na sekoi pet godini, po~nuvaj}i
od 1988 godina, za napredokot koj }e bide postignat vo primenuvaweto
na Osnovnite principi.
284

Tragi~nite iskustva so sumarnite i ekstralegalnite egzekucii
vo nekolku navrati baraa da se insistira na bezrezervno po~ituvawe
na ovaa rezolucija. Toa me|u drugoto e storeno i so posebna rezolucija
na Sedmiot Kongres. Po pra{aweto na ekstralegalnite, arbitrerni i
sumarni egzekucii, vklu~itelno i na masovnite is~eznuvawa na lica
vo poedini zemji i regioni, Generalnoto sobranie na ON donese i
posebna rezolucija 39 (110) od 14 dekemvri 1984 godina. Vrz osnova na
preporaka na Komitetot za prevencija i kontrola na kriminalitetot,
Ekonomsko-socijalniot sovet so rezolucija 1989/65 od 24 maj 1989
godina go usvoi Principite za efikasna prevencija i ispituvawe na
nezakonski, arbitrerni egzekucii i egzekucii po itna postapka.
Razli~ni tela na ON kako i drugi me|unarodni tela baraa na~ini kako
da se zapre praktikata na nezakonski, arbitrerni egzekucii i
egezekucii po itna postapka a osobeno Komisijata za ~ovekovi prava,
nejziniot Specijalen izvestuva~ za ova pra{awe, nejzinata
podkomisija za prevencija na diskriminacijata i za{tita na
malcinstvata, Komitetot za prevencija i kontrola na kriminalitetot
i brojnite kongresi organizirani od strana na ON koi se odnesuvaa na
problematikata za prevencija na kriminalitetot i postapuvawe so
prestapnicite. Sorabotkata na telata na ON, me|uvladinite i
nevladinite organizacii a osobeno Me|unarodniot komitet za
za{tita na ~ovekovite prava na Asocjacijata na pravnicite na
Minesota, rezultira{e vo formulacija na ovie principi. Pri
usvojuvaweto na Principite, Sovetot prepora~a tie da bidat zemeni
predvid i po~ituvani od strana na dr`avite pri izrabotkata na
nacionalnata legislativa i praktika. So niv, isto taka, treba da
bidat zapoznati i pripadnicite na pravosudstvoto, vojskata, advokatite,
~lenovite na izvr{ni tela na vladata kako i javnosta, voop{to.
Ovie principi predviduvaat obvrska za dr`avite so zakon da gi
zabranat site nezakoniti, arbitrerni egzekucii i egzekucii po itna
postapka. Nikoj ne smee da bide ekstradiran na dr`ava kade nekoj
mo`e da stane `rtva na takva egzekucija. Natamu, principite
povikuvaat za brza no istovremeno i nepristrasna istraga na site
slu~ai kade postoi somnevawe deka se raboti za vakva egzekucija od
strana na slu`benici ili nezavisni komisii koi se konstituirani za
takva cel. Treba da se predvidi posebna postapka i upatstva za vakvite
istragi. Onie koi u~estvuvale vo vakvi egzekucii treba da bidat
sudeni, a na semejstvata na `rtvite da im se obezbedi pravoto na
pravedna kompenzacija. Sekreterijatot na ON podgotvi i Upatstvo za
efikasna prevencija i istraga na nezakonskite, arbitrerni egzekucii
i egzekucii po itna postapka, koja gi razrabotuva Principite vo
tehni~ka smisla. Upatstvoto e elaborirano vo tesna sorabotka so
eksperti vo ova oblast i zaiteresiranite nevladini organizacii.
Ve}e spomnatiot Milanski plan za akcija be{e usavoen na ovoj
Kongres. Za ovoj dokument e zna~ajno deka razrabotuvaj}i poedini
elementi na Karaka{kata deklaracija, posebno go naglasi zna~eweto
na borbata protiv aparhejdot, terorizmot, zloupotrebata i
krium~areweto na drogata, kako i organiziraniot kriminalitet. Toa
go postavuva baraweto za unapreduvawe na krivi~nopravnoto
285

pravosudstvo i intenzivirawe na me|unarodnata sorabotka, zasilen
intenzitet na megunarodnata pravna pomo{ i sozdavawe na posebni
programi za spre~uvawe i suzbivawe na kriminalitetot za poedini
regioni vo svetot. Od rabotata na vtoriot komitet treba da se izdvoi
donesuvaweto na rezolucijata za razvoj na Standardnite minimalni
pravila za za{tita na decata na koi im e odzemena slobodata 595) .
Osmiot kongres e odr`an vo Havana 1990 godina. "Spre~uvaweto
na kriminalitetot i krivi~noto pravosudstvo vo kontekst na
razvojot: realnosti i perspektivi na me|unarodnata sorabotka" be{e
glavnata tema na ovoj kongres. Od penolo{kite temi va`no e da se
idvojat "Kriminalnata politika vo odnos na kaznata li{uvawe od
sloboda, drugite krivi~no sankcii i alternativnite merki", za koja se
rasprava{e na prviot komitet i "Rezultati od istra`uvaweto vo
vrska so primenata na alternativnite merki na kaznata li{uvawe od
sloboda" koja be{e pomestena na priot nau~en simpozium organiziran
vo ramkite na zvani~nata programa na kongresot 596) .
Kako osnova za diskusija po temite od penolo{ki interes
poslu`ija nekolku izve{tai na Generalniot sekretar, a nivna osnovna
cel be{e da se oceni adekvatnosta na usvojuvaweto na poseben
instrument na ON za minimalnite standardi vo vrska so primenata na
voninstitucionalnite merki, odnosno sankcii koi ne povlekuvaat
li{uvawe od sloboda. Na kongresot be{e konstatirano deka e ogromen
brojot na osudenici na kazna li{uvawe od sloboda i, {to e u{te
polo{o, deka brojot na zatvorenicite koi ~ekaat na sudewe e mnogu
pogolem od niv. Ottamu e podr`ana orientacijata za smaluvawe na
brojot na zatvorenicite za polesni vidovi kriminalitet, osobeno za
nebre`ni dela izvr{eni od strana na primarni storiteli. Vo taa
smisla be{e raspravano i za stigmatizacijata i difamacijata kako
negativni posledici na osudata so zalo`ba za iskoristuvawe na
mo`nite alteranativi na kaznata zatvor. Me|u niv posebno vnimanie
ñ be{e posveteno na merkata upatuvawe na op{testveno korisna
rabota bez li{uvawe od sloboda no, pritoa ne be{e propu{teno da se
naglasat i rezervite vo pogled na prakti~nite te{kotii vo nejzinata
realizacija.
Od raspravata po ovie pra{awa proizlegoa pogolem broj
rezolucii od koi tri bea dopolnitelno odobreni od strana na Generalnoto
sobranie na ON. Toa se rezoluciite za Standardnite minimalni
pravila za vonzavodskite merki (tn. "Tokiski pravila"), 2.
595)
Ibid, str. 243.
596)
Ostanataite temi na ovoj kongres bea: 1) Efikasni nacionalni i internacionalni
akcii vo odnos na a) Organiziraniot kriminalitet i b) Teroristi~kite kriminalni
aktivnosti, 2) Spre~uvawe na kriminalitetot na mladite, krivi~noto pravosudstvo
za maloletnici i za{tita na mladite, 3) Normi i nasoki na ON za spre~uvawe na
kriminalitetot i krivi~noto pravosudstvo, primena na postojnite instrumenti i
prioriteti za nivno natamo{no sozdavawe. Po{iroko za raspravata po niv vidi:
Coti}, D. Osmi kongres Ujedinjenih nacija za spre~avanje kriminaliteta i postupanje sa
zatvorenicima (Havana, 27 august - 7 septembar 1990), Forum ~oveka i pravo, Beograd,
1991/2, str. 54-59.
286

Osnovnite principi na tretman sprema zatvorenicite i 3. Kompjuterizacija
na krivi~noto pravosudstvo. Zna~ajno e da se podvle~e i
donesuvaweto na prvata i vtorata rezolucija {to bea motivirani od
idejata da poslu`at kako minimalni pravila so koi }e se zaokru`i
celokupniot sistem na standardi od oblasta na izvr{uvaweto na
krivi~nite sankcii, odnosno kako vode~ki principi za eventualna
revizija na Minimalnite pravila za postapuvawe so zatvornicite od
1955 godina.
Od ostantite rezolucii {to bea usvoeni od strana na prviot
komitet, a potoa i na plenumot na kongresot vredno e da se poso~at
rezolucijata za aktivnost na Me|unarodniot crven krst vo odnos na
licata li{eni od sloboda, rezolucijata za infekcii so ~ove~ki
imunoficienten virus (HIV) i spre~uvawe na SIDA vo zatvorot,
rezolucija za me|unarodna i interregionalna sorabotka na penitencijarnite
administracii, rezolucija za otpust na zatvornici osudeni na
do`ivoten zatvor i rezolucija za pravila na ON za za{tita na
maloletnici koi se li{eni od sloboda.
Vo ramkite na vtoroto rabotno telo (vtoriot komitet) be{e
izlo`ena rezolucija za ukinuvawe, odnosno rigorozno stesnuvawe na
prime-nata na smrtnata kazna. Ovaa rezolucija {to ja podnese delegacijata
na Italija naide na ostri sprotivstavuvawa od strana na
delegaciite od Afrika i Azija pa ottamu i ne be{e usvoena.
Osnovnite principi za postapuvawe so zatvorenicite ,
usvoeni od strana na Generalnoto sobranie so rezolucija 45/111 od 14
dekemvri 1990 godina po prerporaka na Osmiot kongres, bea
elaborirani od strana na Latinoameri~kiot regionalen podgotvitelen
sostanok za Osmiot kongres. Tie se zasnovani vrz prethodnata
rabota na nekolku nevladini organizacii. So niv se potvrduvaat
nekoi fundamentalni prava na zatvorenicite i se predviduva deka
site zatvorenici treba da se tretiraat so dol`en respekt kon nivnoto
neotu|ivo dostoinstvo i kako lu|e bez diskriminirawe od bilo koj
vid. Oven izvesnite ograni~uvawa vo pogled na slobodata na
dvi`eweto, na site zatvorenici treba da im bide ovozmo`eno da gi
u`ivaat svoite ~ove~ki prava i osnovni slobodi kako {to toa e
predvideno so niza me|unarodni konvencii. So deklariraweto na ovie
prava, Osnovnite principi upatuvaat na odredbite na Standardnite
pravila za postapuvawe so zatvorenicite.
Standardni minimalni pravila na ON za vonzavodskite merki
(Tokiski pravila) se rezultat na dolgata i intenzivna debata koja
be{e inicirana na Sedmiot kongres. Pravilata bea, glavno,
elaborirani od strana na Institutot na ON - Azija i Dale~niot
Istok za prevencija na kriminalitetot i tretman na storitelite
(UNAFEI), Fuxi, Tokio. Za niv intenzivno se diskutira{e od strana
na eksperti na interregionalniot podogotvitelen sostanok za Osmiot
kongres i od strana na Komitetot za prevencija i kontrola na
V. go tekstot na ovoj dokument: Sulejmanov, Z. Penolo{ki kompendium, str. 135-137.
V. go tekstot na ovoj dokument: Sulejmanov, Z. Penolo{ki kompendium, str. 231-144.
287

kriminalitetot, kako i od strana na Me|unarodnata fondacija za
kazneni i penitencijarni pra{awa. Vrz osnova na preporaka na
Osmiot kongres, Generalnoto sobranie gi usvoi pravilata so svojata
rezolucija 45/110 od 14 dekemvri 1990. Ovie pravila prestavuvaat
paket preporaki koj sodr`i eden balansiran pristap {to gi zema
predvid razli~nite pogledi i iskustva na vladite, pravnite eksperti
kako i ekspertite i prakti~arite vo odnosnata oblast. Tie
potenciraat deka zatvorot treba da se smeta kako krajno sredstvo i da
gi nastojuvaat da ja pottiknat promocijata na nezatvorskite merki, se
razbira, so dol`nata po~it kon postignuvaweto na ramnote`a me|u
pravata na individualnite storiteli, pravata na `rtvite i interesot
na op{testvoto. Pravilata sodr`at {irok spektar na nezatvorski
merki koi se odnesuvaat na razli~ni fazi od sproveduvaweto na
krivi~nata postapka. Tie, isto taka, sodr`at i pravila za primena na
nezatvorskite merki, obuka na personalot, vklu~uvawe na javnosta i
volonteri, istra`uvawa, planirawe, formulirawe na politikata,
evaluacija, itn. Zna~i, eden temelen paket na pravila koi treba da
ovozmo`at popularizacija na alternativnite merki sprema zatvorot.
Ramkovnata spogodba za prenos na nadzorot vrz prestapnicite
koi se uslovno osudeni ili se nao|aat na usloven otpust , e usvoena od
strana na Generalnoto sobranie so rezolucijata 45/119 od 14 dekemvri
1990, isto taka, po preporaka na Osmiot kongres. Ramkovnata spogodba
e elaborirana od strana na Komitetot za prevencija i kontrola na
kriminalitetot, interregionalniot i regionalniot podgotvitelen
sostanok za Osmiot kongres, kako i od strana na Me|unarodniot
sostanok na eksperti koj se odnesuval na temata za odnosot na ON i
primenuvaweto na pravoto a koj e odr`an vo Baden, Avstrija. Nejzina
cel e da im ovozmo`i na dr`avite storitelite-stranci koi se uslovno
osudeni ili onie koi se na usloven otpust, da se vratat vo svoite
nacionalni dr`avi ili da se preselat vo druga dr`ava i toa preku
prenesuvawe na odgovornosta za nadzorot vo odnos na ovie lica vrz
dr`avite kade tie }e zaminat kako i so primena na uslovite za
nezatvorskite (alternativni) merki. Dva osnovni koncepti bea
motivira~ki faktori i podr{ka za razvojot na ovaa Ramkovna
spogodba. Prvo, mo`nosta za prenesuvawe na nadzorot vo odnos na
stranskite storiteli koi bile uslovno osudeni ili se na uslvoen
otpust mo`e da pridonese za zgolemuvaweto na primenata na
alternativnite merki nasproti zatvorot. Vtoro, nadzorot vrz
storitelot-stranec vo negovata sopstvena zemja mo`e pove}e da
pridonese za negova pobrza i poefektivna resocijalizacija, odo{to
toa mo`e da go stori zatvorot vo zemjata kade toj e tu|inec.
Osnovnite principi za upotreba na sila i ogneno oru`je od
strana na licata odgovorni za primena na zakonot , bea usvoeni od
strana na Osmiot kongres i prifateni od strana na Generalnoto
sobranie so rezolucija 45/166 od 18 dekemvri 1990 godina. Istite bea
V. go tekstot na ovoj dokument: Sulejmanov, Z. Penolo{ki kompendium, str. 255-262.
V. go tekstot na ovoj dokument: Sulejmanov, Z. Penolo{ki kompendium, str. 193-201.
288

azraboteni i od strana na me|uregionalniot podgotvitelen sostanok
za Osmiot kongres, Komitetot za prevencija i kontrola na kriminalitetot
kako i od strana na Me|unarodniot sostanok na eksperti koj ja
obrabotuva{e temata za odnosot na ON i sproveduvaweto na zakonite
koj se odr`a vo Baden, Avstrija. Osnovnite principi treba da
ovozmo`at podrobni pravila za upotrebata na sila i ogneno oru`je od
strana na slu`benite lica zadol`eni za primena na zakonite, vo
soglasnost so ~lenot 3 od Kodeksot za odnesuvawe na slu`enite lica
zadol`eni za primena na zakonite. Tie sodr`at specijalni upatstva za
upotrebata na sila i standardi za postapuvawe vo slu~aj na nezakonski
postapki sprema licata vo pritvor ili zatvor. Posebno vnimanie í e
posveteno na upotrebata na sila i ogneno oru`je kako na krajni
sredstva, na eti~kite pra{awa, na novite tehnologii za razvivawe na
nesmrtonosno oru`je i municija za soodvetna upotreba, na
proporcionalen odgovor na slu`benite lica vo zavisnost od te`inata
na deloto i legitimnite celi koi treba da se postignat, na
kvalifikacijata i obukata vo upotrebata na silata od strana na
slu`benite lica, na obrazovanieto za upotreba na silata i ognenoto
oru`je vo ramkite na slu`benata dol`nost, na efikasnoto
izvestuvawe i preispituvawe na postapkite na slu`benite lica vo
konkretni slu~ai. Osmiot kongres gi prepora~a i Principite za
nacionalna, regionalna i me|unarodna primena i go povika Komitetot
za prevencija i kontrola na kriminalitetot da ja razgleda
efektivnosta vo primenata kako prioritetno praawe vo svojata
rabota. Kongresot pobara od generalniot sekretar da prezeme
soodvetni ~ekori za obezbeduvawe na naj{iroka mo`na distribucija
na Principite i gi povika dr`avite-~lenki da go informiraat
generalniot sekretar, sekoi pet godini, po~nuvaj}i od 1992 godina za
eventualniot napredok koj }e se postigne vo primenata na
Principite.
Posledniot kongres na ON za prevencija na kriminalitetot i
postapuvawe so prestapnicite e odr`an vo Kairo, 1995 god. Na
Kongresot se rasprava{e po slednive ~etiri glavni temi: 1. Me|unarodnata
sorabotka i prakti~nata tehni~ka pomo{ za zajaknuvawe na
vladeeweto na pravoto: Promovirawe na Programata na ON za prevencija
na kriminalitetot i krivi~nata pravda. 2. Akcija protiv
nacionalniot i transnacionalniot ekonomski i organiziran kriminal
i ulogata na krivi~noto pravo vo za{titata na okolinata: nacionalni
iskustva i me|unarodna sorabotka. 3. Krivi~nata pravda i
policiskite sistemi: menaxment i usovr{uvawe na policijata i na
drugite kriminalisti~ki agencii, javnoto obvinitelstvo, sudovite i
popravnite domovi i ulogata na advokatite. 4. Strategija za prevencija
na kriminalot, osobeno na onie {to se odnesuvaat na kriminalot
vo urbanite podra~ja, kako i na maloletni~kiot i nasilni~kiot
kriminal, vklu~itelno i na pra{aweto vo vrska so `rtvite: ocenka i
novi perspektivi. Isto taka bea paralelno odr`ani {est seminari na
koi bea razgleduvani problemite vo vrska so: 1. Ekstardicijata i
megunarodnata sorabotka, 2. Mediumite i prevencijata na kriminalot,
3. Urbanata politika i prevencijata na kriminalot, 4. Prevencijata
289

na kriminalot so elementi na nasilstvo, 5. Ekolo{kata za{tita na
nacionalno i na me|unarodno ramni{te i, 6. Me|unarodnata sorabotka
i pomo{ vo upravuvaweto so sistemot na krivi~nata pravda:
kompjuterizacija na operaciite na krivi~nata pravda i razvivawe,
analizirawe i upotreba na informaciite od oblasta na krivi~nata
pravda.
Kako {to mo`e da se zabele`i od izlo`enite naslovi na ovoj
Kongres glavno dominiraa kriminalnopoliti~ki i viktimolo{ki
pra{awa vo vrska so koi bea doneseni i pove}e razolucii. Me|utoa, ni
ovoj pat, iako vo ne{to pomal obem, ne izostana interesot za
penolo{kata problematika. Vo taa smisla bez poseben komentar ja
poso~uvame rezolucijata "Prakti~na implementacija na Standardnite
minimalni pravila za postapuvawe so zatvorenicite".
3. KONGRESI NA ME\UNARODNOTO ZDRU@ENIE ZA KRIMINOLOGIJA
Me|unarodnoto zdru`enie za kriminologija (La SociÒtÒ Internationale
de Criminologie - SIC) e nevladino zdru`enie osnovano vo Rim
1938 godina od nau~ni rabotnici koi samostojno mu pristapile. Ova
zdru`enie sekoja petta godina odr`uva me|unarodni kongesi, a sekoja
godina i me|unarodni kriminolo{ki kursevi 597) . Dosega{nite
kongresi na ova zdru`enie se odr`ani vo: 1. Rim, 1938, 2. Pariz, 1950,
3. London, 1955, 4. Hag, 1960, 5. Montreal, 1965, 6. Madrid, 1970, 7.
Beograd, 1973, 8. Lisabon, 1979, 9. Dunaj (Avstrija), 1983, 10. Hamburg,
1988 i 11. Budimpe{ta, 1993 godina.
Inicijativata za svikuvawe na prviot me|unaroden kriminolo{ki
kongres poteknuva od italijanecot Bewino di Tulio (Benigno
di Tullio), a podgotovkite za negovo odr`uvawe zapo~naa od 1934 godina.
Najzna~aen rezultat na ovoj kongres e usvoeniot stav deka na
prou~uvaweto na li~nosta na kriminalecot treba da mu se posveti
najgolemo vnimanie vo site fazi na pravosudnata dejnost (istraga,
sudewe i izvr{uvawe na kaznata) i deka vo toa prou~uvawe treba da se
ostavri minimum na sorabotka na site organi koi u~estvuvaat vo
pravosudstvoto 598) .
Na vtoriot me|unaroden kongres za kriminologija odr`an vo
Pariz 1950 godina se rasprava{e za zatvorot kako kriminogen faktor.
Glavniot referat na ovaa tema be{e izraboten od strana na ekspe-
V. go tekstot na ovoj dokument: Sulejmanov, Z. Penolo{ki kompendium, str. 131-133.
597)
Od brojnite kriminolo{ki kursevi na ova zdru`enie go izdvojuvame onoj {to
be{e odr`an vo Rim 1966 godina. Na ovoj kurs bea prezentirani 35 predavawa od
strana na poznati kriminolozi, penolozi i psihijatri, a be{e organizirana i poseta
na Centarot za opservacija i tretman vo Rebibija. Glavnata tema na kursot glase{e:
"Problemi na tretmanot na osudenite lica od krivi~nopraven, op{testven
psihijatriski i penolo{ki aspekt. Vidi: Petrovi}, M. XV Internacionalni kurs
kriminologije, JRKKP, Beograd, 1966/1, str. 141-145.
598)
Vidi: Markovi}, T. Tre~i me|unarodni kriminolo{ki kongres, Priru~nik, Zagreb, 1955/5,
str. 453.
290

tite na frnacuskata Sekcija za zatvori. Vo nego se vr{i podelba na
negativnite vlijanija {to vo zatvorot mo`at da se opredelat kako
faktori od fizi~ka, psiholo{ka i socijalna priroda.
Me|u faktorite {to doveduvaat do fizi~ki posledici kaj
zatvornicite bea istaknati nedovolnata ishrana, nepovolnite
smestuva~ki i higienski uslovi, nedostigot na prirodna svetlina kako
i lo{ata organizacija na rabotata so ustanovite. Site ovie okolnosti
ja vlo{uvaat zdravstvenata sostojba na zatvornicite, ovozmo`uvaat
{irewe na zarazni bolesti i zgolemuvawe na smrtnosta na ovaa
populacija. Kako ekstremen primer za toa vo referatot se naveduva
deka vo francuskite zatvori imalo tripati pove}e zaboleni od
tuberkuloza odo{to na sloboda 599) .
Negativnite posledici vrz psihata na li~nosta zapo~nuvaat so
izrekuvaweto na osudata i osobeno so priviot kontakt so zatvorot.
Osudenikot do`ivuva emotiven {ok, strav i nespokojstvo {to go
vodat vo depresivni sostojbi, a po podolg prestoj vo zatvorot i vo
psihozi. Toj se sudira so okolnosta deka e li{en od sloboda, deka
vleguva vo zatvor kade postojat ograni~eni mo`nosti vo pogled na
dvi`eweto, ishranata, odr`uvaweto na seksualnite vrski i sl. Vo
uslovi na vladeewe na prisilba i site mo`ni li{uvawa i ograni-
~uvawa se sozdava ~ovek koj se naviknuva na monoton `ivot, na `ivot
vo koj se gubi negovata inicijativnost. Zatvorenikot od koj ne se bara
vlo`uvawe na pogolemi intelektualni usilbi nu`no se pretvora vo
avtomat, vo bezli~en ~ovek {to ve}e e nesposoben za samostojno i
prikladno snao|awe. Nakratko vo novata tn. zatvorska sredina se
sozdava takva atmosfera {to silno e obremeneta so lagi, simulirawa,
lukavstva, licemerstvo i sli~ni "vrednosti", odnosi i povedenija koi
pretstavuvaat zna~aen kriminogen faktor.
Negativnite posledici od zatvorot vo socijalen pogled se
odnesuvaat na vlo{enite semejni odnosi kako i problemite vo vrska
so nao|aweto na vrabotuvawe po izleguvaweto na sloboda. Posledicite
vrz semejstvoto na osudenikot mo`at da bidat od najrazli~en vid
i ~esto mnogu te{ki. Li{uvaweto od sloboda najprvin e povrzano so
psiholo{kiot {ok, sramot i kompleksite {to osobeno gi ~uvstvuvaat
decata na osudenikot. Negativen odnos ostvaruvaat i ~estite razvodi
na brak kako i materijalnata nezgri`enost na ~lenovite na
semejstvoto. Seto toa doveduva do apsurdni situacii od koi mo`e da se
oceni deka so opredelena osuda ~lenovite na semejstvoto ~esto pati se
duri i pote{ko kazneti od samiot osudenik.
Na petiot kongres na ova zdru`enie odr`an vo Montreal 1965
godina be{e raspravano i na tema "Tretman na delinkventite
(polnoletni i maloletni)". I pokraj aktuelnosta na temata na ovoj
kongres ne bea postignati zabele`itelni rezultati vo prv red poradi
negovata lo{a organizacija.
599)
Vo ovoj kontekst treba da se znae deka podatocite {to bea koristeni od
francuskata Sekcija za zatvori pri izrabotkata na referatot se mo{ne stari.
Imeno, ovie podatoci go opfa}aat periodot od 1886 do 1938, a samo nekoi od niv i
periodot po vtorata svetska vojna. Vidi: Popovi}, V. op. cit, str. 73.
291

Glavna tema na {estiot kriminolo{ki kongres odr`an vo
Madrid 1970 godina be{e: "Nau~noto istra`uvawe vo kriminologijata
(vrska me|u teorijata i praktikata)". Na ovaa tema be{e raspravano
vo tri sekcii 600) od koi vo ramkite na vtorata be{e postaven
problemot na probacijata i sli~ni merki kako {to se emstvo za vreme
na sudeweto, sloboda pod nadzor kako i nekoi aspekti na tretmanot na
osudenite. Na kongresot be{e prezentiran razvojot na prognosti~kite
studii vo odnos na probacijata i bea izneseni opredeleni slabosti od
primenata na ovoj, vo osnova korisen i op{to poznat institut,
osobeno kako zamena na kaznata zatvor. Vo taa smisla bea navedeni i
faktorite od koi zavisi uspe{nosta, odnosno neuspe{nosta na
probacijata. Me|u niv bea poso~eni: za~estenosta na probacijata,
selekcijata i tipologijata na prestapnici i prestapi, periodi i
sledewe na probacijata, polo`bata na probaciskiot slu`benik,
uslovite i obvrskite kaj probacijata, op{testvenata sredina i
praktikata na otpovikuvawe. Interesna e i konstatacijata na nekoi
u~esnici deka vo stvarnosta ne e doka`ano deka probacijata kako
isklu~iva merka ima podobro dejstvo od pari~nata kazna ili,
naprosto, od bilo kakvi kazni, nitu pak deka e definitivno razjasneto
dali rakovodeweto na probaciskiot slu`benik e zna~ajno za uspehot
na probaciskata praktika 601) .
Na sedmiot kongres odr`an vo Beograd 1973 godina 602) vo
ramkite na tretata tema "Evaulacija na sistemot na kriminalnata
politika" bea pomesteni opredeleni penolo{ki pra{awa. Ottamu se
izdvojuva preporakata na interakcionisti~kata kriminolo{ka orientacija
za dekriminalizacija na opredeleni formi na povedenie,
redukcija na strogosta na sankciite i koristewe na drugi sistemi na
op{testvena kontrola kako i razvivawe i podobruvawe na op{testvenata
kontrola vo odnos na sistemot na kaznuvaweto 603) . Na kongresot
bea razgleduvani i problemite na terapeutskata zaednica i
evaluacijata na nejzinite rezultati kako i buntovite i otporite vo
kaznenite ustanovi. Ovie problemi bea pomesteni me|u osumte temi vo
rabotnata grupa koja se zanimava{e so istra`uvawata {to se vo tek.
Na osmiot me|unaroden kongres za kriminologija odr`an vo
Lisabon 1979 godina me|u drugoto be{e postaven i problemot na
postapuvaweto so osudenite lica. Glavnite pra{awa vo vrska so ovoj
problem, za koi se rasprava{e vo ramkite na tretata sekcija, se
600)
Pokraj rabotata na ovie sekcii na kongresot deluva{e i posebna sekcija koja se
zanimava{e so kriminolo{kite istra`uvawa {to se vo tek. Vodena e i diskusija na
"trkalezna masa", a bea odr`ani i tradicionalnite pradavawa po odbrani temi. Vidi:
A~imovi}, M. [esti me|unarodni kriminolo{ki kongres, JRKKP, Beograd, 1971/1, str. 81-86.
601)
Vidi: ibid, str. 84.
602)
Generalnata tema na ovoj kongres be{e naslovena: "Kriminologija i globalnoto
op{testvo". Rabotata na kongresot se odviva{e vo tri sekcii i tri rabotni grupi.
Vidi: Materijali VII me|unarodnog kongresa za kriminologiju, JRKKP., Beograd, 1973/3, str.
351-485.
603)
Vidi: Nau~ni zaknju~ci VII Me|unarodnog kongresa za kriminologiju, JRKKP, Beograd
1973/3, str. 489.
292

odnesuvaa na sredstvata so koi raspolaga sovremenoto op{testvo za
popravawe na osudenite lica, za celite na tretmanot i na~inot na
nivnoto postignuvawe i za toa kako treba da se dopolnat sfa}awata za
odmazdata i resocijalizacijata vo uslovi na postoewe na reformisti~ki,
redukcionisti~ki i abolicionisti~ki teorii za ulogata na
zatvorot. Reformisti~kata teorija se zalaga za nova penologija vo
koja so pomo{ na soodvetni kadri vo zatvorot sepak e mo`no
podobruvawe na ~ovekovoto povedenie. Redukcionistite se protiv
koristeweto na li{uvaweto od sloboda, za korenito ograni~uvawe na
ovaa kazna smetaj}i deka tretmanot i resocijalizacijata ne se mo`ni
vo zatvorite kade vladee diskriminacija i samovolie. Privrzanicite
na abolicionisti~kata teorija se vo pomal broj. Nivnata zalo`ba e da
se zabrani kaznata li{uvawe od sloboda i da se koristat merki {to se
izvr{uvaat na sloboda, bolni~ko lekuvawe i sl.
I na ovoj kongres bea povtoreni mnogubrojnite {tetni vlijanija
na psihosocijalnata atmosfera vo kaznenite ustanovi vrz li~nosta
na osudenikot. Za nivnoto nadminuvawe be{e prepora~ano podobruvawe
na zatvorskata arhitektura, kadrovskata struktura na zatvorskiot
perisonal ("menuvawe na onie koi menuvaat") kako i
voveduvawe na novi nau~ni metodi vo procesot na prevospituvaweto.
Vo ovaa smisla bea podr`ani i alternativite na kaznite zatvor so
posebni zalo`bi za ~esto koristewe na "odvra}aweto" (diversion) i
drugi programi za smaluvawe na brojot na licata {to se upatuvaat vo
zatvor kako i dekriminalizacija na poedini dela i smaluvawe na
krivi~nite osudi. Ne izostana i zalo`bata za sproveduvawe pogolem
broj eksperimentalni i evolutivni penolo{ki istra`uvawa 604) .
Na krajot samo }e spomneme deka i na desetiot kriminolo{ki
kongres odr`an vo Hamburg 1988 godina poslednata (~etvrtata) tema
be{e naslovena "Kriza na kaznata: zna~ewe i perspektivi".
Od gornite navodi proizleguva konstatacija za neodminlivoto
zna~ewe na kriminolo{kite soznanija vo unapreduvaweto na
penologijata. Vo toj pogled centralno mesto mu pripa|a na poznavaweto
na kriminolo{kite karakteristiki na storitelite na krivi-
~nite dela {to se javuva kako neophoden uslov za pozitivno menuvawe
na osudenikot. Ottamu i op{tiot vpe~atok deka na kongresite na ova
me|unarodno zdru`enie dominira{e doverbata vo realnosta na
modelot na resocijalizacijata i potrebata od negovo natamo{no
usovr{uvawe. Ovoj zaklu~ok vpro~em jasno proizleguva i od naslovot
na navedenata tema od kongresot vo Hamburg.
4. KONGRESI NA ME\UNARODNOTO ZDRU@ENIE ZA KRIVI^NO PRAVO
Me|unarodnoto zdru`enie za krivi~no pravo (L'Assotiation
Internationale de Droit PÕnal - AIDP) e osnovano vo 1924 godina vo
Pariz. Ova zdru`enie e naslednik na starata Me|unarodna unija za
604)
Vidi: Vodopivec, K i Pe~ar, J. VIII Me|unarodni kongres Lisabon, 4-9 septembra 1979,
JRKKP, Beograd, 1978/4, str. 144-146 i 153.
293

krivi~no pravo 605) i vo sebe gi vklu~uva site pravnici na svetot bez
ogled na koja krivi~nopravna {kola i pripa|aat. Zdru`enieto sekoja
treta ili ~etvrta godina organizira me|unarodni kongresi, godi{ni
kolokviumi 606) i redovno go izdava spisanieto "Revue internationale de
droit pÕnal". Dosega se odr`ani petnaeset kongresi na ova zdru`enie i
toa: 1. Brisel, 1926, 2. Bukure{t, 1929, 3. Palermo, 1933, 4. Pariz, 1937,
5. @eneva, 1947, 6. Rim, 1953, 7. Atina, 1957, 8. Lisabon, 1961, 9. Hag,
1964, 10. Rim, 1969, 11. Bukure{t, 1974, 12. Hamburg, 1979, 13. Karakas,
1984, 14. Viena, 1989 i 15. Rio de @aneiro, 1994 godina.
Desetiot me|unaroden kongres na zdru`enieto za krivi~no
pravo e odr`an vo Rim, 1969 godina. Vtorata sekcija na ovoj kongres
rasprava{e za ulogata na sudot vo odreduvaweto i primenata na
kaznata. Vo referatite i diskusiite be{e iznesena dilemata vo koja
mera e mo`no i celishodno sudot da go utvrduva traeweto i osnovniot
vid na re`imot na izvr{uvaweto na kaznata osobeno koga se raboti za
li{uvaweto od sloboda, odnosno vo koja mera toa pra{awe spa|a vo
kompetencija na sudot ili administracijata nadle`na za izvr{uvawe
na kaznata. Konstatirano e deka vo sovremenite zakonodavni sistemi
glavno funkcioniraat tri osnovni modeli: tradici-onalniot model
koj na sudot mu dava ovlastuvawe da gi utvrdi vidot i visinata na
kaznata, modelot koj na sudot mu dava ovlasuvawe za poprecizno
utvrduvawe na osnovniot re`im i vidot na institucijata za
izvr{uvawe na kaznata i tret model, {to zakonodavno e usvoen na
primer vo Francija i Italija, spored koj sudijata ima golemi ovlastuvawa
da intervenira vo izvr{uvaweto na kaznata i modifikacijata na
tretmanot. Na kongresot nadvladea mislewe deka sudijata treba da
intervenira vo fazata na izvr{uvaweto na krivi~nite sankcii vo
svojstvo na za{titnik na pravata na osudenite lica. Negovata uloga vo
izvr{uvaweto na krivi~nite sankcii e podr`ana i od aspekt na
potrebata za izmeni, odnosno prilagoduvawe na tretmanot {to
podrazbira ostvaruvawe i na baraweto od ne tolku striktno
fiksirawe na vidot i visinata na kaznata vo procesot na sudeweto.
Nakratko, osnovnata preporaka vo odnos na ova pra{awe be{e deka vo
ramkite na svoite kompetencii sudijata treba da se vklu~i vo
izvr{uvaweto na kaznite i merkite na bezbednost so u~estvo na
605)
Me|unarodnata unija za krivi~no pravo ili, poto~no, Me|unarodnoto
kriminalisti~ko zdru`enie (Internationale Kriminalistiche Vereingung - IKV) e
zdru`enie koe vo 1889 godina go osnovale List, Prins i Van Hamel. Ova zdru`enie na
me|unaroden plan se zalaga{e za reforma na klasi~noto krivi~no pravo vo
soglasnost so ideite na sociolo{kata {kola. Zdru`enieto odr`a 12 me|unarodni
kongresi i toa: 1. Brisel, 1889, 2. Bern, 1890, 3. Kristiania, 1891, 4. Pariz, 1893, 5.
Anvers, 1894, 6. Linc, 1895, 7, Lisabon, 1897, 8. Budimpe{ta, 1889, 9. Petrovgrad, 1902,
10. Hamburg, 1905, 11. Brisel, 1910, 12. Kopenhagen, 1913 godina.
606)
Prviot kolokvium na AIDP e odr`an na inicijativa na Prof. Bogdan Zlatari} vo
Dubrovnik, 1971 godina. Vidi: [eparovi}, Z. Me|unarodni kolokvij o saobra~ajnim
deliktima stranaca, JRKKP, Beograd, 1971/3, str. 505.
294

javniot obvinitel i branitelot na osudenoto lice 607) .
Raspravata vo ramkite na pravnata sekcija na edinaesetiot
me|unaroden kongres za krivi~no pravo (Budimpe{ta, 1974) ñ be{e
isklu~ivo posvetena na izvr{uvaweto na krivi~nite sankcii 608) . Od
taa rasprava proizleze i zna~ajna rezolucija vo koja kaznenata politika
{to prete`no e orientirana vrz kaznite li{uvawe od sloboda
do`ivea ednodu{na i ostra kritika. Vo rezolucijata e navedeno deka
glavnite usilbi treba da bidat naso~eni kon iznao|awe merki {to }e
gi zamenat kaznite li{uvawe od sloboda. Zatoa se prepora~uva
primena na ve}e postojnite sankcii - li{uvawe ili ograni~uvawe na
prava ili disciplinski sankcii, vo veduvawe novi metodi vo borba
protiv kriminalitetot sekoga{ koga se raboti za krivi~ni dela od
pomalo zna~ewe ili za posebni kategorii na storiteli i {iroko
koristewe na institutot nadzor i staratelstvo (vrz individualen
plan - uslovna osuda, a vrz op{testveni na~ela - anga`irawe na
kolektivni i op{testveni organizacii) 609) .
Na dvanaesetiot kongres na ova zdru`enie odr`an vo Hamburg
1979 godina vo ramkite na prvata sekcija be{e pomestena temata
"Krivi~ni dela od nebre`nost, nivno spre~uvawe i postapuvawe so
delinkventite". Vo vrska so problemot na tretmanot na nebre`ni
storiteli na krivi~ni dela bea razgleduvani slednive pra{awa: a)
op{ti principi na postapkata so delinkventite od nebre`nost, b)
sredstvata i metodite za nivno prevospituvawe, v) principite na
nivnata penitencijarna klasifikacija, g) specifi~nosti na izvr{uvaweto
na kaznite {to ne povlekuvaat li{uvawe od sloboda za ovaa
kategorija na osudenici, d) organizacija na specijalizirani zavodi, |)
koristewe na re`imot na polusloboda i sl. 610) . Od raspravata po ovie
pra{awa proizleze preporaka spored koja pri opredeluvaweto na
sankciite za krivi~nite dela od nebre`nost treba da se vodi smetka
za razli~nite vidovi na tie sankcii i za karakteristikite na
storitelite. Vo taa smisla treba da se primenuvaat drugi sankcii, a
ne onie koi se sostojat vo li{uvawe od sloboda. Dokolku sepak e
izre~ena kaznata li{uvawe od sloboda treba da se primenat poluzatvorski
i analogni merki. Isto taka mo`e da se primeni i osloboduvawe
od kazna so ili bez merki na op{testvena za{tita ili vospitni
merki 611) .
Tretata sekcija na ovoj Kongres rasprava{e za problemite za
za{tita na ~ovekovite prava vo krivi~nata postapka. Na svojata treta
607)
Vidi: Coti}, D. Deseti me|unarodni kongres za krivi~no pravo (Rim, 1969), JRKKP,
Beograd, 1970/3, str. 573-574
608)
Po{iroko za rabotata na ovaa sekcija vidi: Kiraly, T. Evolucija metoda i sredstava
krivi~nog prava (Generalni izve{taj za I sekciju), JRKKP, Beograd, 1974/3, str. 377-402.
609)
Vidi: Rezolucije XI me|unarodnog kongresa za krivi~no pravo (Rezolucija za I sekciju),
JRKKP, Beograd, 1975/1, str. 87-88.
610)
Vidi: XII Me|unarodni kongres za krivi~no pravo, JRKKP, Beograd, 1977/1, str. 126.
611)
Vidi: Horvati}, @. Krivi~na dela iz nehata, njihovo spre~avanje i postupanje sa
delinkventima, JRKKP, Beograd, 1980/2, str. 234 i Rezolucije XII Me|unarodnog kongresa za
krivi~no pravo, JRKKP, Beograd, 1980/3-4, str. 557-558.
295

sednica ovaa Sekcija rasprava{e za li{uvaweto od sloboda i
preventivniot zatvor, za pravata i interesite na `rtvite na
krivi~nite dela, za me|unarodnata za{tita na ~ovekovite prava i za
specijalnata rezolucija so preporaka na ON da go usvoi Nacrtot na
Konvencijata za prevencija i suzbivawe na ma~ewe, Nacrtot na
Zakonikot za krivi~nite dela protiv mirot i sigurnosta na ~ove-
{tvoto i Nacrtot na Zbirot na principite za za{tita na licata
li{eni od sloboda .
Vo ramkite na tretata sekcija na trinaesetiot me|unaroden
kongres za krivi~no pravo vo Kairo 1984 godina be{e pomestena i
temata "Otstapuvawe od gonewe i mirewe vo krivi~nite predmeti" 612) .
Otstapuvaweto od gonewe (Diversion) vo su{tina zna~i otklonuvawe
od redovniot voobi~aen tek na postapuvawe vo krivi~nata procedura.
Ovde se raboti za ednostano otstapuvawe od gonewe ili za
otstapuvawe od gonewe so intervencija vrz osomni~eniot storitel na
krivi~noto delo. Ednostavnoto otstapuvawe se potpira vrz
uveruvaweto na policijata ili javniot obvinitel deka osomni~enoto
lice }e ja nadomesti {tetata {to í ja storilo na `rtvata bez da se
proglasi za vinovno i bez da mu bide izre~ena bilo kakva krivi~na
sankcija. Kaj otstapuvaweto od gonewe so intervencija isto taka doa|a
do otstapuvawe od redovnata krivi~na postapka so toa {to ovde imame
svrtuvawe (potpirawe) vrz vonsudska neformalna postapka vo koja
otsustvoto na presudata i krivi~nata sankcija se brani so
postignuvawe na celta koja se sostoi vo otstranuvawe na opasnosta na
delinkventot i konfliktnite situacii me|u storitelot i `rtvata
preku nivno izmiruvawe. Vo dvata slu~ai, vsu{nost, se nastojuva da se
iznajdat alternativi i supstituti na kaznuvaweto u{te vo ramkite na
krivi~nata procedura.
I pokraj toa {to na kongresot be{e prepora~ano vo idnina da
mu se posveti po{iroko vnimanie na otstapuvaweto i mireweto vo
krivi~nite predmeti ostanuva vpe~atokot za postoewe brojni problemi
vo oblasta na tn. "socijalizacija na krivi~noto pravo". Tuka vo prv
red se javuva problemot na legalitetot kaj primenata na vtoriot vid
merki i programi osobeno toga{ koga prethodno ne se obezbedeni
sigurni dokazi za postoewe na deloto i odgovornosta na opredeleno
lice. Na kongresot be{e zabele`ano deka mo`nite intervencii bez
ogled na nivnoto ime ostanuvaat vo domenot na kaznuvaweto i zgora na
toa deka takvite intervencii mo`at ponekoga{ da bidat i
porepresivni od nekoi krivi~ni sankcii. Nakratko nedovolno jasnite
definicii za vidot i sodr`inata na tie intervencii mo`at da go
dovedat vo pra{awe ostvaruvaweto na ~ovekovite prava na
osomni~enite.
Vidi: Krapac, D. Za{tita Ljudskih prava u krivi~nom postupku, JRKKP, Beograd,
1980/2, str. 249-250.
612)
Vidi: Horvati}, @. XIII Me|unarodni kongres za krivi~no pravo, (Kairo 1-7 oktobra 1984),
JRKKP, Beograd, 1984/3-4, str. 514-518.
296

5. KONGRESI NA ME\UNARODNOTO ZDRU@ENIE ZA OP[TESTVENA
ODBRANA
Me|unarodnoto zdru`enie za op{testvena odbrana (La SociÕtÕ
internationale de dÕfense sociale - SIDS) so sedi{te vo @eneva e osnovano
1949 godina. Vo zdru`enieto se za~leneti privrzanicite na
dvi`eweto na op{testvenata odbrana zaradi prou~uvawe na problemite
vneseni vo negovata programa. Dosega se odr`ani slednive
kongresi na ova zdru`enie: 1. San Remo, 1947, 2. Lie`, 1949, 3. Anvers
(Antverpen), 1954, 4. Milano, 1956, 5. Stokholm, 1958, 6. Beograd, 1961,
7. Le~e, 1966, 8. Pariz, 1971, 9. Karakas, 1976 i 10. Solun, 1981.
Prvite dva kongresi na ova me|unarodno zdru`enie bea od
osniva~ki karakter {to ne be{e pre~ka vedna{ da bidat postaveni i
razgleduvani zna~ajni kriminolo{ki, krivi~nopravni i penolo{ki
pra{awa. Centralna tema na kongresot vo San Remo be{e "Transformacijata
na postojniot kaznen sistem vo sistemot na vospituvawe i
tretman usoglasen so li~nosta na delinkventot", a na kongresot vo
Lie` "Polo`bata na ~ovekot vo pravniot poredok i pravata na ~ovekot".
Na ovie kongresi be{e istaknato deka samo so zakonodavno regulirawe
na nau~nata opservacija na li~nosta i ve{to izbranite
postapki vo penitencijarnata faza mo`e da bide postignato prevospituvawe
na osudenicite.
Za generalna tema na tretiot kongres vo Anvers 1954 godina
be{e opredelena "Individualizacijata na presudata i izvr{uvaweto
na kaznata (posmatrawe i resocijalizacija)". Od ovoj kongres e
upateno brawe za elasti~no postavuvawe na izvr{uvaweto na kaznata
taka {to vo toj proces }e mo`at da se vr{at soodvetni izmeni vo
pogled na vidot i traeweto na sankciite 613) .
^etvrtiot kongres na me|unarodnoto zdru`enie za
op{testvena odbrana e odr`an vo Milano 1956 godina. "Prevencija na
krivi~nite dela protiv `ivotot i ~ovekoviot integritet" be{e
negova osnovna tema vo ~ii ramki nema{e prostor za po{iroko dopirawe
na penolo{kata problematika.
Pettiot kongres na ova zdru`enie e odr`an vo Stokholm 1958
godina na tema: "Sudska ili administrativna intervencija na podra-
~ejto na socijalno neprilagodeni deca i mladinci". Osnovnata tema
be{e podelena vo tri osnovni pra{awa: 1. stadium vo razvojot na
socijalno neprilagodenite maloletnici, 2. kompetentni organi i 3.
izbor na merki za postapuvawe so maloletnici.
Od penolo{ki aspekt posebno zna~ewe dobi raspravata po
tretoto pra{awe. Vo pove}eto referati i diskusii be{e podvle~eno
deka sprema maloletnite lica treba da se primenuva specijalen
tretman ~ija osnovna cel e vospituvawe, prevospituvawe i za{tita.
Vospitno-prevospitnite merki treba da bidat razli~ni i dovolno
diferencirani taka {to so niv mo`e da se vodi gri`a za razli~nite
karakteristiki na maloletnikot. Pritoa glavniot akcent treba da se
613)
Kup~evi}-Mla|enovi}, R. Osnovi penologije, str. 125.
297

stavi na vonzavodskoto postapuvawe, a zavodskiot tretman da se
ograni~i samo tamu kade {to vonzavodskite merki ne se adekvatni na
li~nosta i potrebite na maloletnikot. Kaznata li{uvawe od sloboda
ne treba da se eliminira koga se vo pra{awe i ovie lica me|utoa,
treba da se vnimava na nejzinata isklu~itelna primena, sekoga{ da
ima vospitna uloga i da se izvr{uva vo specijalizirani zavodi za
maloletnici. Za fizi~ki, mentalno i psihi~ki defektnite lica
potrebna e i primena na specijalni merki 614) .
[estiot kongres odr`an vo Beograd i Opatija 1961 godina se
zanimava{e so problemot vo koja mera se pravedni razlikite vo
pravniot status i postapuvaweto sprema maloletnicite, pomladite
polnoletni lica i polnoletnite delinkventi, a sedmiot (Lecce, 1966)
so merkite na bezbednost: "Zabrana na vr{ewe profesija i zabrana na
vr{ewe opredeleni aktivnosti" 615) .
Od penolo{ki aspekt e zna~aen i osmiot me|unaroden kongres
za op{testvena odbrana odr`an vo Pariz 1971 godina na tema:
"Tehnika na sudskata individualizacija". Problemot se odnesuva{e
na tehnikite {to ovozmo`uvaat ostvaruvawe na sudskata individualizacija
vo tekot na krivi~nata postapka sfatena vo po{iroka
smisla, {to zna~i od pokrenuvaweto na postapkata do izvr{nata
postapka, odnosno do prestanokot na izvr{uvaweto na merkata. Tematikata
be{e obrabotena od najrazli~ni, me|u koi i penolo{ki
aspekti, za koi se rasprava{e na oddelni sekcii vrz osnova na ~etiri
glavni referati 616) . Vrz osnova na ovie referati i diskusiite na
kongresot be{e izraboten sinteti~ki referat od strana na Prof.
Lavaser (Lavasseur). Ovoj refrat ima{e za cel da gi opredeli osnovite
na edna kriminalna politika {to }e bide vo duhot na op{testvenata
odbrana i vrz taa osnova da predlo`i takva individualizacija {to }e
bide osmislena od razli~ni stru~ni profili. Ottamu bea
aktuelizirani problemite na legalitetot na individualizacijata, na
nau~nite, materijalnite i op{testvenite pretpostavki i mo`nosti za
individualizacija i prifatlivosta na oprede-leni sredstva za
nejzinoto sproveduvawe 617) .
Pravoto na ~ovekot da bide poinakov be{e vo centarot na
vnimanieto na IX kongres na ova zdru`eni odr`an vo Karakas 1976
godina. Na ovoj kongres posveten na op{testvenata marginalnost i
pravdata be{e istaknato deka marginalnosta ne zna~i malcinstvo na
edni vo odnos na drugi tuku neednakvost i diskriminacija od sekoj
614)
Za rabotata na ovoj kongres vidi pove}e: Kraus, B. Peti me|unarodni kongres
dru{tvene odbrane, Priru~nik, Zagreb, 1958/6, str. 617-621 i Zlatari}, B. Peti me|unarodni
kongres dru{tvene odbrane, Na{a zakonitost, Zagreb, 1958/11-12, str. 539-548.
615)
Pove}e za ovoj kongres vidi: Milutinovi}, M. Povodom VII Kongresa me|unarodnog
udru`enja za dru{tvenu odbranu, JRKKP, Beograd, 1967/2, str. 273-275.
616)
Referatite bea izraboteni od strana na V.N. Kudrjavcev (kriminolo{ki aspekt),
D. Szabo i C. Morand (medicinasko-biolo{ki aspekt), G. Pisapia (pravni aspekt) i T.
Eriksson (penolo{ki aspekt). Za sodr`inata na ovie referati pove}e kaj Tomi}-Mali},
M. Osmi me|unarodni kongres za dru{tvenu odbranu, JRKKP, Beograd, 1972, str. 344-347.
617)
Vidi: ibid, str. 347-349.
298

vid 618) . Ottamu i interesot za prou~uvawe na site aspekti {to doveduvaat
do markirawe i stigmati-zacijata, odnosno do marginalizacija na
opredeleni grupi (hendikepirani lica, `eni, umno zaostanati,
pripadnici na drugi rasi, etni~ko i kulturno malcinstvo i sl.). So
oged na toa deka i osudenicite na kazni li{uvawe od sloboda
pretstavuvaat opredelena grupa od rabot na op{testvoto (margi-nalna
grupa) na ovoj sobir be{e diskutirano i pra{aweto na nivnata
marginalizacija, a so ogled na soodgovornosta na op{testvoto za
nivniot status, i za nivnoto pravo da ostanat poinakvi, odnosno da ne
go prifatat "poop{testvuvaweto" (prevospituvaweto). Nadvladea
misleweto deka zatvorenikot ima pravo da bide poinakov (da ja odbie
resocijalizacijata) pod uslov toa pravo da ne gi zagrozuva pravata na
drugite. Sepak od pove}emina be{e konstatirano, deka taa
tolerancija {to se javuva kako izraz na demokratska zrelost, ne bi
bila realna dokolku ne bide sledena i so solidarnost koga toa e
potrebno i deka ne mo`e da bide rodena vo op{testvo {to ne vr{i
postojani usilbi vo nasoka na vospituvawe.
Kone~niot zaklu~ok na kongresot ja istaknuva potrebata od
sistematsko prou~uvawe na li~nosta na delinkventite, postojana
gri`a za nivna rehabilitacija i edinstvo na krivi~nosto postapuvawe
od po~etokot na goneweto do izvr{uvaweto na merkata 619) .
Po ovie razgleduvawa nu`no e da se istakne deka me|u
osnovnite programski na~ela na op{testvenata odbrana od penolo{ki
aspekt se izdvojuva ona spored koe taa se stremi kon otvoreno i smelo
vklu~uvawe na sredstvata na individualniot tretman vo {iroka
kriminalna politika {to }e im ja dade seta nivna vrednost, so {to }e
dovede do celosna za{tita na op{testvoto preku za{tita na
poedincite. Vo soglasnost so ova na~elo privrzanicite na ova
dvi`ewe na svoite kongresi sesrdno se zalagaa za prilagoduvawe na
tretmanot spored specifi~nite karakteristiki na storitelite na
krivi~nite dela {to treba da se utvrdat vrz osnova na nau~no
(medicinsko, psiholo{ko i sociolo{ko) prou~uvawe na li~nosta.
Pra{aweto na modernizacijata na tretmanot po pat na negova humanizacija
i primenata na na~eloto na individualizacijata se,
vsu{nost, glavnite penolo{ki problemi od kade mo`e da se izvle~e
nivniot neposreden pridones vo unapreduvaweto na penolo{kata
teorija i praktika.
6. OSTANATI ME\UNARODNI ORGANIZACII I ZDRU@ENIJA
1. Zna~ajni razultati vo unapreduvaweto na penolo{kata misla
i praktika se ostareni i od strana na Me|unarodnata fondacija za
krivi~no pravo i kazneni zavodi. Me|unarodnata fondacija za
krivi~no pravo i kazneni zavodi (Fondation Internationale PÕnal et
618)
Vidi: Verin, J. IX Kongres me|unarodnog dru{tva za dru{tvenu odbranu, JRKKP,
Beograd, 1976/3, str. 415.
619)
Vidi: ibid, str. 418.
299

PÕnitentiare - FIPP) e osnovana 1951 godina so rasformiraweto na
Me|unarodnata zatvorska komisija. Komisijata raspolaga{e so
izvesen kapital (600.000 {vajcarski franci) koj ne be{e prenesen na
ON tuku poslu`i za osnivawe na spomnatata fondacija. Nejzina zada-
~a be{e ovie sredstva da se iskoristat za unapreduvawe na slu`bite
za izvr{uvawe na krivi~nite sankcii. Ovaa fondacija organizira{e
i me|unarodni sostanoci i publikuva{e brojni studii od oblasta na
penologijata.
Ovde e interesno da se spomne deka ~etirite me|unarodni
organizacii koi najneposredno se zanimavaat so problemite na
kriminalitetot (SIC, AIDP, SIDS i FIPP) vo 1960 godina re{ile sekoja
godina po edna od niv da odr`uva me|unarodni kongresi, a pettata
podina da bide rezervirana za odr`uvawe na zaedni~ki me|unaroden
kolokvium. Prviot takov kolokvium e odr`an vo Belagio (Bellagio) -
Italija vo 1963 godina na tema: "Du{evno abnormalni delinkventi".
Vo ramkite na ovaa tema be{e raspravano i za problemite na
tretmanot na abnormalnite delinkventi vo specijalizirani kaznaeni
zavodi i du{evni bolnici 620) .
2. Me|unarodnata kaznena reforma - Penal Reform International
(PRI) e nezavisna, svetska, nevladina organizacija so 75 zemji ~lenki
od site pogolemi kontinenti. Megunarodnata kaznena reforma postoi
da gi podobri zatvorskite uslovi i da pottikne popraveden i po~esen
na~in na rabota so lica koi go kr{at zakonot. Taa ima za cel da
pomogne politikata i praktikata za krivi~na pravda da se dovedat vo
soglasnost so me|unarodnite standardi.
Me|unarodnata kaznena reforma e osnovana vo 1989 godina,
zavedena e vo Holandija i ima svoj me|unaroden odbor. Sekretarijatot
í se nao|a vo London. Taa ima konsultativen status vo ON i so
Sovetot na Evropa i status na nabquduva~ vo Afrikanskata komisija
za ~ovekovi prava i prava na narodite.
Me|unarodnata kaznena reforma se obiduva da postigne kaznena
reforma priznavaj}i gi razli~nite kulturni konteksti, pri {to
pottiknuva:
- razvoj i primena na me|unarodnite instrumenti za ~ovekovi
prava, zemaj}i go vo vid sproveduvaweto na zakonot, zatvorskite uslovi
i standardi,
- eliminacija na nepravdata i neeti~ka diskriminacija vo site
kazneni ramki,
- ukinuvawe na smrtnata kazna,
- redukcija vo koristeweto na kaznata zatvor niz svetot,
- koristewe konstruktivni nezatvorski sankcii {to pottiknuva
socijalna reintegracija, zemaj}i gi predvid interesite na
`rtvite.
Me|unarodnata kaznena reforma ~etiri pati vo godinata
objavuva bilteni na angliski, francuski i {panski jazik i distri-
620)
Vidi: Zlatari}, B. Me|unarodni kolokvij "Dru{tveno abnormalni delinkventi (Bellagio, 21-
25 april 1963), JRKKP, Beograd, 1963/1, str. 118-123.
300

uira obimni informacii za zatvorskite uslovi i kaznenata reforam
niz svetot.
3. Komisija za prevencija na kriminalot i krivi~na pravda.
Od 1992 godina politi~ko telo na ON vrz planot na kriminalnata kontrola
e Komisijata za prevencija na kriminalot i krivi~na pravda
(Commission on Crime Prevention and Criminal Justice - CCPC). Sostavena od
pretstavnici na 40 vladi komisijata e funkcionalno telo na Ekonomsko-socijalniot
sovet na ON (ECOSOC). Komisijata e odgovorna za
razvoj, sovetuvawe i ispituvawe na kriminalnata programa na ON i
obezbeduvawe podr{ka za taa programa od strana na dr`avite-~lenki.
Komisijata be{e osnovana kako rezultat na eden podolg pregled
na razvojot na programata na ON na ova podra~je, vo periodot
me|u 1948 i svikuvaweto na Osmiot kongres na ON za prevencija na
kriminalitetot i postapuvawe so prestapnicite. Pregledot be{e
iniciran na devettata sednica na Komitetot za spre~uvawe i kontrola
na kriminalitetot vo 1986 godina. Toj pregled be{e prezemen poradi
zabele`anite neadekvatnosti vo programata, posebno vo pogled
na organizirawe na resursite i strukturalnite ograni~uvawa spoeni
so otsustvo na strukturen sistem na celi i prioriteti. Izve{tajot
pod naslov: Potreba za kreirawe na efikasna me|unarodna programa
za kriminal i pravosudstvo be{e odobren od strana na Komietot za
spre~uvawe i kontrola na kriminalitetot na negovata edinaeseta
sednica, odr`ana vo Viena 1990 godina. Vo toj izve{taj, koj pretstavuva
osnova na reformskiot proces e navedeno deka:
- Kriminalitetot raste so op{t prosek od 5% godi{no {to e
mo{ne nad procentot na porastot na populacijata,
- Se javija golemi promeni vo prirodata i obemot na kriminalot,
- Razvienite zemji odvojuvaa 2-3% od nivnite buxeti za spre-
~uvawe na kriminalot i za krivi~noto pravosudstvo, dodeka sporedbenite
brojki za zemjite vo razvoj bea 9-24%,
- Dodeka ON go imaa glavniot mandat i me|unarodnata konstituencija
(bira~i) za da mo`e da se napravi zna~aen pridones na dr`avite
pomo{ni~ki vo borbata protiv kriminalot, niv im nedostasuva
organizacionen i resursen kapacitet da go napravat toa,
- Otsustvoto na strukturalen sistem na celi i prioriteti
dovede do razvle~ena, nestrukturna i neprioritetizirana programa,
so razvoj na istata orientiran kon re{enija namesto kon ispolnuvawa,
- Visokoto nivo na kriminal i predizvikanite tro{oci gi
spre~uvaa dr`avite da gi postignat nivnite op{testveni, kulturni,
ekonomski i razvojni celi
Spomnatiot izve{taj najavi potreba od odr`uvawe na samit
ili ministerski sostanok za me|unarodna sorabotka za prevencija na
kriminalot i krivi~noto pravosudstvo so cel da se postignat podobreni
sredstva za me|unarodna sorabotka vo razre{uvawe na problemite
vo vrska so prevencija na kriminalot i krivi~nata pravda, i,
osobeno, za naso~uvawe na vnimanieto za ispolnuvawe na programata.
Izve{tajot be{e sledovatelno odobren od strana na Osmiot
kongres. Potoa Generalnoto sobranie so rezolucija 45/108 od 14 deke-
301

mvri 1990 godina osniva me|uvladina rabotna grupa koja vrz osnova na
izve{tajot na Komitetot ima{e za cel da gi elaborira predlozite za
sozdavawe na programa za prevencija na kriminalot i krivi~nata
pravda. Me|uvladinata rabotna grupa za sozdavawe na efikasna programa
za me|unaroden kriminal i pravda se sostana vo Viena od 5 do 9
avgust 1991 godina.
Soglasno rezolucijata 45/108 na Generalnoto sobranie, zaklu-
~ocite na me|uvladinata rabotna grupa bea zemeni za razgleduvawe na
ministerskiot sostanok za sozdavawe efikasna programa za prevencija
na kriminalot i krivi~nata pravda na ON, odr`an na 21 do 23
noemvri 1991 godina. Zaklu~ocite na ministerskiot sostanok, so mali
izmeni, bea prifateni od Generalnoto sobranie so rezolucija 46/152
od 18 dekemvri 1991 godina.
Generalnoto sobranie 46/152 me|u drugoto pobara obezbeduvawe
na pojasna definicija na mandatot na ON vo pogled na spre~uvawe na
kriminalot i krivi~nata pravda. Vo prilogot na rezolucijata be{e
isto taka potencirana ednoglasnosta na potrebata od osnovawe na
nova energi~na programa na ON, kako i za osnovawe na Komisija za
prevencija na kriminalot i krivi~nata pravda so akcent na potrebata
za zajaknuvawe na resursite na nejziniot Sekretarijat.
Novo osnovanata Komisija za prevencija na kriminalot i krivi~nata
pravda dobi zada~a da go razviva, upravuva nabquduva i ocenuva
ispolnuvaweto na programata za prevencija na kriminalot i
krivi~nata pravda na ON. Ova e ogromna zada~a koja mo`e da bide popre~ena
od golem broj faktori, me|u koi od kontinuiranata nesigurnost
vo pogled na raspolo`ivite resursi potrebni za programata
kako i obemot do koj komisijata mo`e da ja kontrolira nivnata upotreba,
potoa konfliktnite pritisoci za vklu~uvawe na izvesni aktivnosti,
nedostig na vreme za razgleduvawe na razni opcii i nedostig
na efikasen sistem za izvr{uvawe.
Prioritetni oblasti na deluvawe na Komisijata se:
- Me|unarodna aktivnost za borba protiv nacionalniot i me|unarodniot,
vklu~uvaj}i go i organiziraniot kriminal, ekonomskiot
kriminalitet i pereweto na pari,
- Promocija na ulogata na kriminalnata pravda za za{tita na
okolinata,
- Kriminalna prevencija vo urbanite sredini, vklu~uvaj|i ja
maloletni~kata i delinkvencijata so elementi na nasilstvo,
- Podobruvawe na efikasnosta i pravi~nosta na pravniot kriminalen
administrativen sistem,
Aspektite na osnovnite temi se selektiraat i razgleduvaat na
sekoja godi{na sesija na Komisijata vo nejzinoto sedi{te vo Viena.
Vo soglasnost so rezolucijata 1992/22 na Ekonomsko-socijalniot sovet,
Komisijata povtorno gi razgleda site prioritetni temi na nejzinata
15-ta sesija vo 1996 godina. Komisijata isto taka ja razgleda podgotovkata
za tehni~ka pomo{ na barawe na zemjite ~lenki od oblasta
kade kriminalnata programa za prevencija poseduva su{tinska nadle`nost
Za izvr{uvawe na politikata utvrdena od Komisijata e nadle-
302

`en Oddelot za kriminalna pravda (Criminal Justice Division) koj pretstavuva
organ na Sekretarijatot na ON. Oddelot ja promovira upotrebata
na me|unarodnite instrumenti na ON vrz planot na prevencijata
i kontrolata na kriminalitetot preku javnite informativni
aktivnosti i rabota vo dr`avite-~lenki za pro{iruvawe na nivnoto
izvr{uvawe. Oddelot sobira, analizira i razmenuva me|unarodni statisti~ki
podatoci i informacii. Rezultatot na ovie usilbi se izve-
{taite za kriminalnite trendovi za prevencijata i kriminalnata
politika koi se izgotvuvaat sekoi dve godini.
Oddelot izdava dve redovni publikacii: Godi{nikot - Me|unarodna
revija za kriminalna politika (Interna-tional Review of Criminal
Policy) koj informira za metodite, tehnikata i pribli`uvaweto na
kriminalnata politika do praktikata. Pregledot se izdava na
angliski, francuski, ruski i {panski jazik. Spisanieto Kriminalna
prevencija i kriminalna pravda (Crime Prevention and Criminal Justice
Newletter) vo koi se prenesuvaat informacii za aktivnostite i politikata
na ON vrz planot na kriminalnata pravda od strana na nau~ni
i stru~ni rabotnici. Od 1980 godina ova spisanie se objavuva dva pati
godi{no.
4. Sovetot na Evropa i negoviot Komitet za krivi~no pravo
(La Conseil de l'Europe et son Comite PÕnal) e regionalna organizacija
sostavena od nau~ni i stru~ni rabotnici. Sozdaden e na 5 maj 1949
godina vo London so osnovna cel da ja unapreduva politi~kata, stopanskata,
socijalnata, kuturnata i pravnata sorabotka me|u evropskite
dr`avi. 621) Ovoj Sovet ostvaril golemo vlijanie vrz vnatre{noto
pravo na dr`avite ~lenki i obezbedi golem stepen na nivna sorabotka
vo razli~ni dejnosti me|u koi i vo oblasta na prevencijata i suzbivaweto
na kriminalitetot, ekstradirawe na storiteli na krivi-
~ni dela, za{tita na ~ovekovite prava i izvr{uvawe na krivi~ni
sankcii 622) . Od brojnite konvencii doneseni od strana na Evropskiot
Sovet zna~ajno e da se izdvojat Evropskata konvencija za za{tita na
pravata i temelnite slobodi na ~ovekot od 5. XI. 1950 (stapi na sila na
3. IX. 1953) i Evropskata konvencija za prevencija na tortura i
nehuman ili poni`uva~ki tretman ili kaznuvawe od 26. VI. 1987 (stapi
na sila na 1. II. 1989 godina), i se razbira, Evropskite zatvorski
pravila doneseni vo 1973 godina so Rezolucija (73) 5.
621)
^lenkite osniva~i na Evropskiot Sovet se: Belgija, Danska, Francija, Irska,
Italija, Luksemburg, Holandija, Norve{ka, [vedska, i Velika Britanija. Vo istata
1949 godina vo ~lenstvo se primeni i Grcija i Turcija, a podocna i Island (1950), SR
Germanija (1951) i Avstrija (1956). Na Sovetot mu pristapija i [vajcarija, Kipar i
Malta i nekoi drugi me|u koi i isto~noevropskite zemji (^ehoslova~ka, Ungarija).
Sovetot denes broi preku dvaeset ~lenki, me|u koi od neodamna e i Republika
Makedonija. Sedi{teto na Sovetot e vo Strazbur. Negovi glavni organi se:
Konsultativno sobranie, Komitet na ministri i Sekretarijat. Negoviot Komitet za
krivi~no pravo se sostanuva periodi~no i rasprava za opredeleni krivi~nopravni
pra{awa i problemi od oblasta na izvr{uvaweto na krivi~nite sankcii.
622)
Vidi: Krapec, D. Me|unarodna saradnja u sudskim krivi~nim (kriminalnim) stvarima u
okviru vje~a evrope, Zakonitost, Zagreb, 1991/7-8, str. 834.
303

Sovetot se zasnova na opredeleni postavki izneseni vo ~l. 1 od
negoviot Statut koja glasi "Celta na Sovetot na Evropa e postignuvawe
pogolemo edinstvo na negovite ~lenovi za za~uvuvawe i ostvaruvawe
na ideite i principite {to se nivno zaedni~ko nasledstvo i
prestavuvaat olesnuvawe na nivniot ekonomski i socijalen razvoj. Tie
celi se ostvaruvaat niz organite na Sovetot, po pat na razgleduvawe
na pra{awata od zaedni~ki interes i po pat na spogodbi i zaedni~ki
akcii na ekonomsko, socijalno, kulturno, nau~no, pravno i
administrativno pole i na poleto na za~uvuvawe i natamo{no ostvaruvawe
na ~ovekovite prava i osnovni slobodi. U~etvoto vo rabotata
na Sovetot na Evropa nema da vlijae vrz sorabotkata na negovite ~lenki
vo ramkite na ON i drugi me|unarodni organizacii i unii, ~ii
~lenki se tie. Pra{awata vrzani za narodnata odbrana ne spa|aat vo
oblasta na dejnosta na Sovetot na Evropa". So prifa}awe na Statutot,
sekoja ~lenka se obvrzuva da gi po~ituva na~elata na vladeewe
na pravoto i garanciite na osnovnite prava i slobodi na ~ovekot i
gra|aninot, a spored ~l. 8 ~lenkata na Sovetot koja te{ko gi naru{uva
tie na~ela, mo`e da bide suspendirana od pravoto da bide zastapuvana
vo Sovetot, a po povikuvaweto da istapi od nego, i isklu~ena.
Osnovnite organi na Sovetot na Evropa se: Sovetodavnoto sobranie,
Komitetot na ministrite i Sekretarijatot.
Sovetodavnoto sobranie e sostaveno od pretstavnici na nacionalnite
parlamenti koi gi biraat ili imenuvaat nacionalnite parlamenti.
^lenovite na Sovetodavnoto sobranie spored ~l. 25 na Statutot
se pretstavnici na dr`avite ~lenki, me|utoa, tie ne se odgovorni
pred svoite nacionalni parlamenti i ne se vrzani so stavovite na
svoite vladi. Tie naj~eto gi zastapuvaat i branat celite i programite
na politi~kite partii na koi im pripa|aat. Ottamu vo Sobranieto
doa|a do povrzuvawe po vertikalna linija, t.e. na pripadnici na isti
partii vo razli~ni zemji. Sobranieto mo`e da diskutira za site
pra{awa vo ramkite na Statutot, no toa nema nitu zakonodavna ni
izvr{na mo}. Toa mo`e da donesuva rezolucii i preporaki so
dvotretinsko mnozinstvo no ovie akti pretstavuvaat prosti sugestii
do vlasite na dr`avite ~lenki. Site preporaki na Sobrenieto se
podlo`ni na soglasnost na Komitetot na ministrite.
Komitetot na ministrite e sostaven od ministrite za nadvore{ni
raboti ili nivnite zamenici na dr`avite ~lenki i ima naj-
{iroki ovlastuvawa. Komitetot ja odr`uva vrskata so nacionalnite
parlamenti, gi razgleduva merkite koi treba da gi prezeme Sovetot,
mo`e da sozdava preporaki za vladite da zaklu~uva, odnosno da predlaga
zaklu~uvawe na dogovori koi gi obvrzuvaat dr`avite ~lenki,
ako tie gi ratifikuvaat soglasno so svoite ustavni propisi. Na Komitetot
mu e doverena i pretstavni~kata uloga - zastapuvawe na Sovetot
vo nadvore{nite raboti. Rezoluciite na Komitetot na ministrite
se donesuvaat ednoglasno so dvotretinsko mnozinstvo ili so
Za sostavot, celite i organizacionata postavenost na ovie tela vidi podrobno
Statut na Sovetot na Evropa, SV RM 1995/53 - me|unarodni dogovori.
304

prosto mnozinstvo, zavisno od materijata {to se regulira.
Sovetot na Evropa ima i pove}e svoi tela. Edno od tie tela e
Ekomoskiot sovet i negoviot Komitet za krivi~no pravo (La Conseil de
l'Europe et son Comite Penal). Toj e regionalna organizacija sostavena od
nau~ni i stru~ni rabotnici. Sozdaden e na 5 maj 1949 godina vo London
so osnovna cel da ja unapreduva politi~kata, stopanskata, socijalnata,
kuturnata i pravnata sorabotka me|u evropskite dr`avi . Ovoj Sovet
ostvaril golemo vlijanie vrz vnatre{noto pravo na dr`avite ~lenki
i obezbedi golem stepen na nivna sorabotka vo razli~ni dejnosti, me|u
koi i vo oblasta na prevencijata i suzbivaweto na kriminalitetot,
izra~uvawe na storiteli na krivi~ni dela, za{tita na ~ovekovite
prava i izvr{uvawe na krivi~ni sankcii .
Od brojnite konvencii doneseni od strana na Sovetot na
Evropa ja izdvojuvame Evropskata konvencija za za{tita na pravata i
osnovnite slobodi na ~ovekot. Konvencija predviduva formirawe na
dva specijalni organi: Komisijata za pravata na ~ovekot i
Evropaskiot sud za pravata na ~ovekot. Komisijata ima za zada~a da go
razgleduva sekoe naru{uvawe na Konvencijata, {to pred nea }e go
iznese edna od dogovorenite strani, da prima peticii od poedinci ili
grupi na o{teteni so povredata na Konvencijata. Dokolku Komisijata
ne uspee da go re{i sporot taa go iznesuva pred Evropskiot sud ~ii
presudi se zadol`itelni za dr`avite koi ja priznale nadle`nosta na
toj Sud. Komitetot na ministrite ima za zada~a da go kontrolira
izvr{uvaweto na presudiete.
Evropskata konvencija za ~ovekovite prava, i pokraj toa {to e
potpi{ana vo tekot na noemvri 1995 godina od toga{niot minister za
nadvore{ni raboti na Republika Makedonija, se u{te ne pretstavuva
sostaven del na na{iot pravniot poredok. Sledstveno na toa sudovite
vo Republika Makedonija sî u{te istata neposredno ne ja primenuvaat.
Me|utoa, nejzinata ratifikacija od strana na Sobranieto
na Republika Makedonija }e pretstavuva akt na nejzino transformirawe
vo doma{noto pravo so neizbe`na posledica - neposredna
primena od strana na sudovite. Istata konstatacija se odnesuva i na
ve}e prezemenite me|unarodni dogovori prifateni od strana na
biv{ata SFRJ, kako i na site onie me|unarodni dogovori {to
Republika Makedonija vo idnina }e gi ratifikuva.
Evropskite zatvorski pravila se doneseni vo 1973 godina so
rezolucija (73) 5. Vo ovaa rezolucija usvoena na 19 januari 1973 Komitetot
na ministrite na Sovetot na Evropa na vladite na zemjite
^lenkite osniva~i na Evropskiot Sovet se: Belgija, Danska, Francija, Irska,
Italija, Luksemburg, Holandija, Norve{ka, {vedska, i Velika Britanija. Vo istata
1949 godina vo ~lenstvo se primeni i Grcija i Turcija, a podocna i Island (1950), SR
Germanija (1951) i Avstrija (1956). Na Sovetot mu pristapija i [vajcarija, Kipar i
Malta i nekoi drugi me|u koi i isto~noevropskite zemji (^ehoslova~ka, Ungarija).
Sovetot denes broi 40 ~lenki, me|u koi od neodamna e i Republika Makedonija.
Sedi{teto na Sovetot e vo Strazbur.
Vidi: Krapec, D. Me|unarodna saradnja u sudskim krivi~nim (kriminalnim)
stvarima u okviru vje~a evrope, Zakonitost, Zagreb, 1991/7-8, str. 834.
305

~lenki im prepora~uva vo nivnoto doma{no zakonodavstvo i praktika
da bidat rakovodeni od principite postaveni vo Standardnite
minimalni pravila za postapuvawe so zatvorenicite, koi se dodadeni
na rezolucijata. Vsu{nost, stanuva zbor "revidirana" verzija na
Stadardnite minimalni pravila usvoeni od strana na ON. Bidejki se
smeta{e deka e potrebna revizija na ovie pravila na evropsko nivo,
Sovetot na Evropa vo 1968 godina i nalo`i na edna rabotna grupa
odgovorna na Evropaskiot komitet za probemi na kriminalitetot da
gi prilagodi pravilata na potrebite na kriminalnata politika na toa
vreme, kako i da ja unapredi nivnata efikasna primena, vodej}i pritoa
osobena smetka za promenite vo prifatenite penolo{ki idei - ili
koga tie }e bidat vostanoveni - vo kontekst na reforemata na
zatvorskoto zakonodavstvo ili administracija vo dadenata zemja
~lenka. Iako evropskiot tekst ne pretstavuva nekakov revolucioneren
is~ekor vo odnos na tekstot na ON, mo`at da se poso~at nekoi novi
idei ili ekstra odredbi koi se dodadeni za podobro da go obezbedat
po~ituvaweto na ~ovekovoto dostoinsatvo.
Mo`at da se notiraat slednive primeri na takvi novi idei:
"podelba na zatvorenicite" namesto "oddeluvawe na kategoriite";
"priem na zatvorenicite"; "moralna pomo{", koja, pokraj tradicionalnata
duhovna pomo{, e nameneta za onie zatvorenici koi ne sakaat
religiozna duhovna pomo{, i "kontrola" (od strana sudska ili druga
vlast), koja go dopolnuva konceptot na "inspekcija" propi{ana vo
1955 godina.
Sli~no na toa mo`e da se zabele`at i slednive ekstra odredbi:
- pro{etkata ili soodvetna ve`ba na otvoreno stanuva pravo,
- zatvorenicite ne mo`at da bidat polo`eni na medicinski ili
nau~ni eksperimenti koi mo`at da rezultiraat so fizi~ka ili
moralna povreda na nivnata li~nost,
- medicinskoto lice mora da gi pregleduva bolnite zatvorenici
pod uslovi i so za~estenost {to odgovara na bolni~ki standardi,
- zabraneta e kolektivna kazna,
- zabraneta e upotreba na sredstvata za prisilba kako kazna,
- domenot na odnosite na zatvorenicite so nadvore{niot svet e
pro{iren,
- od zatvorenicite ne mo`e da se bara da vr{at nekoja posebno
opasna ili nezdrava rabota,
- bezbednosta i merkite na pretpazlivost vo odnos na zdravjeto
i rabotnoto vreme na zatvorenicite mora da bidat sli~ni na onie {to
vladeat vo nadvore{niot svet, itn.
Evropskite zatvorski pravila isto kako i Standardnite minimalni
pravila na ON, vo nikoj slu~aj ne prestavuvaat popis na
zakonski za{titeni prava, vostanoveni vo interes na zatvorenicite.
A. Reynaud, Human Rights in Prisons, Directorate of Human Rights, Strasbourg,
1986, str, 32.
Ibid, str. 33
306

Me|utoa, iako vo niv ne stanuva zbor za zakonski za{titeni prava na
zatvorenicite (i dvata dokumenti ne se obvrzuva~ki za dr`avite
~lenki), tie sepak za niv imaat mo{ne golemo zna~ewe, taka {to
ponekoga{ se spomenuvaat duri i vo sudskite odluki na mnogu zemji.
Bitno e da se naglasi i toa deka "iako eksplicitno ne se povikuvaat na
Evropskata konvencija za ~ovekovite prava, tie {to go sostavile
evropskiot tekst na minimalnite pravila bea inspirirani od nea do
toj stepen {to mo`e da se ka`e deka minimalnite pravila se prakti-
~en instrument za primena vo zatvorite na glavnite principi
sodr`ani vo Konvencijata" .
Vo ramkite na Sovetot na Evropa me|u drugite se doneseni i
pove}e obvrzuva~ki evropski dokumnti. Toa se konvencii - nekoi od
niv bilateralni, drugite sklu~eni vo ramkite na Sovetot na Evropa.
Me|u poslednite mo`e da se odbele`at pove}e dogovori od krivi~nopravnata
oblast, kako na primer: Evropskata konvencija za repatrijacija
na maloletnici (Hag, 28 maj 1970, br. 71); Evropska konvencija za
neprimenlivosta na zakonskite rokovi za zastaruvawe na krivi~nite
dela protiv ~ove{tvoto i na voenite zlostorstva (Strazbur, 25
januari 1974, br. 82); Evropska konvencija za nadomest na {teta na
`rtvite od nasilni kaznivi dela (Strazbur, 24 noemvri 1983, br. 116);
Evropska konvencija za krivi~nite dela naso~eni protiv kulturnoto
nasledstvo (Delfi, 23 juni 1985, br. 119); kako i nekoi od ponov datum
kako onaa protiv narkotici od 1989 (br. 135) i Konvencijata protiv
perewe pari, pretres, zaplenuvawe i konfiskuvawe na prihodi od
kriminal od 1990 (br. 141).
Na ova mesto mora da se spomne i serijata na dogovori od site
~etiri oblici na me|unarodnata krivi~nopravna pomo{ i toa:
Ekstradicijata: Evropaskata konvencija za ekstradicija,
potpi{ana na 13 dekemvri 1957 vo Pariz (stapila na sila na 18 april
1963 godina). Konvencijata do sega na dva pati e nadopolnuvana so
Protokolot od 15 oktomvri 1975 (stapil na sila na 20 avgust 1979) i so
Vtoriot Protokol od 17 mart 1978 (stapil na sila na 05 juni 1983).
Spored odredbata od ~l. 28 ova Konvencija gi nadomestuva postojnite
dvostrani dogovori za ekstradicija me|u zemjite potpisni~ki i
dozvoluva sklu~uvawe na novi samo dokolku so niv se nadopolnuvaat
nejzinite odredbi ili se olesnuva primenata na nejzinite principi.
'Mala" me|unarodna krivi~nopravna pomo{: Evropska konvencija
za megusebna pravna pomo{ vo krivi~nata materija, potpi{ana
na 20 april 1959 vo Strazbur (stapila na sila na 12 april 1962).
Konvencijata do sega e dopolnuvana so Protokol od 17 mart 1978
(stapil na sila na 12 april 1982).
Odstapuvawe na krivi~no gonewe na stranska dr`ava: Evropska
konvencija za otstapuvawe na krivi~no gonewe vo krivi~nite
predmeti (European Convention on the Transfer or Proceedings in Criminal
matters, No. 73), sklu~ena na 15 maj 1972 vo Strazbur (stapila na sila na
30 mart 1978).
Ibid, str. 34.
307

Izvr{uvawe na stranska krivi~na presuda: 1. Evropaka
konvencija za kaznuvawe na deliktite vo patniot soobra}aj (European
Convention on the Punishment of Road Traffic Offences, No. 52), sklu~ena na
30 oktomvri 1964 vo Srazbur (stapila na sila na 18 juli 1972) 2.
Evropska konvencija za nadzor nad uslovno osudeni i uslovno otpu-
{teni lica (European Convention on the Supervision of Conditionably
Sentenced or Conditionally Relesed, No. 51), sklu~ena na 30 septemvri 1964
vo Strazbur (stapila na sila na 22 avgust 1975). 3. Evropska konvencija
za me|unarodno priznavawe na krivi~ni opresudi (European Convention
on the International Valiority of Criminal Jugments, No. 70), sklu~ena na 28
maj 1970 vo Hag (stapila na sila na 26 juli 1974), i 4. Evropska
konvencija za transfer na osudeni lica (Convention of the Transfer of
Sentenced Persons, No. 112), sklu~ena na 21 mart 1985 vo Strazbur.
Se razbira, mnogubrojni se i rezoluciite i preporakite
usvoeni od Komitetot na ministrite kako neobvrzuva~ki evropski
instrumenti. So ogled na nivnoto posebno zna~ewe dobar del od niv
ve}e gi objavivme vo eden drug na{ tud.
5. Opredeleni penolo{ki problemi bea razgleduvani i od
strana na Me|unarodnata organizacija na trudot, Organizacijata na
ON za vospituvawe, nauka i kultura (UNESKO), Svetskata zdravstvena
organizacija, Svetskata organizacija za du{evno zdravje, Me|unarodnata
abolicionisti~ka organizacija, Me|unarodnoto zdru`enie na
sudii na maloletni~kite sudovi 623) , Me|unarodnata unija za za{tita na
decata, Me|unarodniot crven krst i sl.
6. Od strana na ON se osnovani i posebni regionalni istra`uva~ki
centri koi so svojata istra`uva~ka dejnost pridonesuvaat za
unapreduvawe na soznanijata za poefikasno spre~uvawe i suzbivawe
na kriminalitetot. Me|u niv gi izdvojuvame interregionalnite
istituti UNIKRI vo Rim i HEUNI vo Helsinki koi deluvaat na
evropskiot prostor, UNAFEI (vo Tokio) za podra~jeto na Azija i
Dale~niot Istok, ILANUD (vo Kosta Rika) za podra~jeto na Latinska
Amerika i Arapskiot Centar vo Rijad koj im se pridru`i na
aktivnostite na regionalnite instituti na ON. Be{e apelirano vo
najbrzo mo`no vreme da se osniva i Institut na ON vo Afrika, [to e
i storeno kako posledica na odlukata na VII Kongres so toa {to
Institutot za Afrika privremeno e lociran vo Adis Abeba. Ulogata
na me|uregionalen institut i koordinator za poedini potfati ja
vr{i Institutot za istra`uvawa na podra~jeto na op{testvena
za{tita UNSRDI vo Rim.
UNICRI (United Nations Interregional Crime and Justice Research
Institute - Institut na ON za me|unaroden kriminal i istra`uvawa vo
oblasta na pravdata). Ovoj Institut e osnovan vo 1968 godina kako
socijalno odbramben istra`uva~ki institut koj be{e izvorno zami-
V. Sulejmanov, Z. Penolo{ki kompendium, str. 79-83 i 379-444.
623)
Tretata i ~etvrtata tema na desetiot kongres na ova zdru`enie bea povrzani so
re{avaweto na opredeleni penolo{ki problemi. Vidi: [elih, A. Deseti kongres
me|unarodnog udru`enja sudija za maloletnike (Montreal, Kanada, 17-22 jula 1978), JRKKP,
Beograd, 1979/1, str. 161-167.
308

slen kako istra`uva~ki oddel na ON za razvoj na pravnata programa
vo vrska so kriminalitetot. Koga zapo~na da se pro{iruva negovata
dejnost, istra`uvawata se pomestija i kon obukata i drugi aktivnosti,
vo prv red naso~eni kon zemjite vo razvoj. Vo maj 1989 Ekonomskiosocijalniot
sovet donese nov Statut so koj izvr{i transformacija na
ovoj Institut.
Aktivnostite na Institutot mo`e slobodno da se grupiraat vo
pet kategorii: naso~eni istra`uvawa, tehni~ka sorabotka, obuka,
bibliotekarstvo i arhiva i publicistika.
Vo negovata rabota se vklu~eni slednive proekti: Kriminal i
razvoj, Osudeni~ka populacija i praktikata so alternativite na
kaznata zatvor, Kriminalna prevencija i socijalna kontrola, Maloletni~ka
delinkvencija i pravata od ovaa oblast, Merki protiv
zloupotreba na drogata i kontrola na nejzinata upotreba, Ekonomski
kriminal, Kursevi za obuka vo istra`uva~kata metodologija i Kursevi
za obuka za pravni i socijalni raboti.
Institutot razviva bliski konsultativni i kooperativni
vrski so Oddelot za kriminalna pravda, a isto taka sorabotuva i so
regionalnite ustanovi od zna~ewe za programite za rasporedi za
rabota na ON.
Bibliotekata na Institutot ima pove}e od 15. 000 monografii
i kolekcija na dokumenti, glavno od ON i Sovetot na Evropa.
Upravata na Institutot e locirana vo istoriskiot centar na
Rim.
UNAFEI (Asia and East Institute for the Prevention of Crime and the
Tgreatment of offenders - Institut za prevencija na kriminalot i
postapuvawe so prestapnicite na Azija i Dale~niot istok). Ova e
Institut za kriminologija koj ostvari {iroka programa za obuka,
tehni~ka sorabotka, istra`uvawe, dokumentacija i publikacija. Negovoto
sedi{te se nao|a vo Fuxi - predgradie na Tokio vo Japonija.
Od negovoto formirawe vo 1962 do 1995 godina ovoj Institut
organiziral 101 me|unarodni seminari i kursevi za obuka za
profesionalci so zna~ajni pozicii vo politikata, obvinitelstvoto,
sudstvoto, popravnite domovi i posebnite agencii. Tri mese~ni kursevi
se odr`uvaat dva pati godi{no, a edna{ godi{no i ednomese~en
seminar za razmena na stavovite na visokata uprava i kreatorite na
politikata. Vo sorabotka so pove}e vladi Institutot organizira i
seminari za suzbivawe na organiziraniot kriminal i preproda`bata
na droga.
Vo prvite pet godini na postoeweto na ovoj Institut, negovata
odgovornost be{e ednakva kako sprema ON taka i sprema vladata na
Japonija. Finansiskata pomo{ od strana na ON za ovoj Institut
zapo~na vo 1966 i zavr{i vo 1970 godina. Ottoga{ administrativnite
i drugite finansiski obvrski padnaa na tovar na vladata na Japonija.
Direktorot na Institutot se imenuva vo konsultacija so ON.
ILANUD (The United Nations Latin American Institute for the
Prevention of Crime and tne Treatment of Delincvency - Institut na ON za
spre~uvawe na kriminalitetot i postapuvawe so delinkvencijata za
Latinska Amerika). Institutot e osnovan vo 1975 godina vo sogla-
309

snost so dogovorot me|u ON i vladata na Kosta Rika so golema
podr{ka na zemjite od Latinska Amerika i Karibite so cel da se
zajakne nivniot praven sistem za prevencija od kriminalot i rekonstrukcija
na mehanizmite na socijalna kontrola. Institutot so
pomo{ na ON deluva vo slednive pet oblasti: civilna bezbednost,
kriminalitetot od oblasta na ekologijata, javnata korupcija, novite
formi na organiziran kriminal i upravuvaweto vo pravosudniot
sistem. Vo ovie oblasti se realiziraat programi i proekti, istra-
`uvawa, tehni~ka pomo{, obuka i distribucija na nau~ni podatoci.
UNAFRI (The United Nations African Regional Institute for the
Prevention of Crime and the Treatment of Offenders - Regionalen Institut
na ON za prevencija na kriminalitetot i postapuvawe so delinkventite
za Afrika). Od 1989 godina ovoj Institut se koncentrira
na podobruvawe na obukata i politi~koto sovetuvawe i informirawe
kako i na dokumentacijata za pravniot kriminalen sistem na
afri~kiot kontinent.
HEUNI (The European Institute for Crime Prevention and Control -
Evropski Institut za kriminalna prevencija i kontrola). Ovoj
Institut e osnovan vo 1981 godina so soglasnost me|u ON i Finska za
promovirawe na sorabotkata vo oblasta na kriminalnata prevencija i
kontrola me|u zemjite na Evropa so razli~ni socioekonomski sistemi.
So zabrzanata reforma na oficijalnite centralizirani
ekonomii vo Evropa, Institutot se fokusira{e na potrebite za itna
demokratija vo centralniot i isto~niot del na kontinentot. Soveti i
pomo{ bea obezbedeni vo oblastite kako {to se policiskite
standardi, trgovija na droga, zatvorskata administracija i nasilstvoto
vo semejstvoto.
Evropskite seminari organizirani od strana na ovoj Institut
se poseteni od vrvni vladini prestavnici, kriminolo{ki eksperti od
celiot kontinent. Celite na Institutot se planirani i definirani
od strana na negovite rabotni grupi na eksperti od razli~ni zemji, a
vo nivni ramki se podgotvuva i dokumentacijata za sredbite,
procedurite za seminarite i izve{taite za proektite {to se objavuvaat.
Temite izneseni na evropskite seminari, sostanocite na eksperti
i dopolnitelnite istra`uva~ki proekti se selektiraat vo
soglasnost so programata na ON.
Arapski bezbednosnen model i centar za obuka - The Arab
Security Studies and Training Centre. Ovoj centar e lociran vo Rijad -
Saudiska Arabija. Centarot e me|uvladina organizacija pod uprava na
Sovetot na ministri vo ramkite na Ligata na Arapskite zemji.
Sovetot e sostaven od {est direktori, a so nego rakovidi ministerot
za vnatre{ni raboti na Kralstvoto Saudiska Arabija. Site zemji od
Ligata na Arapskite zemji se ~lenki na Centarot i pridonesuvaat za
formirawe na negoviot buxet.
Aktivnostite na Centarot se opredeleni vo soglasnost so
arapskite sociokulturni uslovi i nivnoto interdisciplionarno
pribli`uvawe. So rabotnata programa na Centarot se opfateni
komparativni istra`uvawa, politika na razvoj, izdavawe na specijalizirana
literatura, dokumentacija, obuka, obrazovanie i tehni~ka
310

sorabotka. So akademskite programi se pokrivat oblasti kako {to se:
islamskoto krivi~no pravo, kontrola na drogata, gra|anskata
bezbednost i za{tita, kriminalnata istraga, resocijalizacijata vo
kazneno-popravnite ustanovi i policiskoto vodstvo. Kompjuterskiot
oddel gi sobira i analizira statisti~kite podatoci i stavovite od
me|unarodnite debati.
Centarot objavi izvesen broj na periodi~ni spisanija i
vesnici, vklu~itelno i Arapskiot `urnal za bezbednost i obuka koj
izleguva kako mese~en magazin, kako i vesnikot Me|unaroden i nau~en
sovetodaven sovet na ON. Zgolemen e i brojot na konferenciite,
simpoziumite i sredbite na eksperti. Vo posledno vreme od negov
interes se i pra{awata za pereweto pari, kontrola na drogata, bezbednosta
na turistite, ulogata na obrazovanieto vo borbata protiv
kriminalot, upravuvaweto vo kaznenite ustanovi i sl.
Na ova mesto treba da se spomnat i nekolku drugi pozna~ajni
instituti koi so ogled na nivnata ogromna uloga vo pomo{ta {to ja
ostvaruvaat vrz planot na prevencijata na kriminalitetot, preku
svoite nau~ni istra`uvawa i programski aktivnosti. Eden od niv e
sekako Avstraliskiot institut za kriminologija (The Austrialian
Institute of Criminology). Ovoj institut pretstavuva avstraliska federalna
vladina agencija vostanovena vo 1973 godina so anga`man vo
istra`uvawa koi se ostvaruvaat vrz planot na kriminologijata.
Svoite aktivnosti vo ON, institutot gi izvr{uva soglasno Memorandumot
za razbirawe potpi{an vo Oddelot za kriminalna pravda.
Toj ima sovetodavna uloga kon Oddelot vo izvr{uvaweto na negovite
programi i elaboracii na seminarite i kursevite za obuka. Institutot
sorabotuva so Institutot za Azija i Dale~niot istok vo
sobiraweto na statisti~ki podatoci, zema aktivno u~estvo vo podgotovkite
na kongresite za prevencija na kriminalitetot i postapuvawe
so prestapnicite, ~esto e doma}in na me|unarodni sredbi i sl. Poseben
akcent vo negovite istra`uvawa e staven vrz istra`uvawata na
kriminalnata prevencija vo zemjite na Pacifikot.
Me|unarodniot centar za krivi~nopravna reforma i
kriminalna politika (The International Centre for Criminal Law Reform and
Criminal Justice Policy) e osnovan vo Vankuver - Kanada. Kon Obedinetite
nacii se priklu~i vo juli 1995 godina. Negova zalo`ba e
podobruvawe na kvalitetot na pravdata preku reformi vo kriminologijata,
politikata i praktikata. Vo taa smisla promovira demokratski
principi, pravni pravila i po~ituvawe na ~ovekovite prava
vo oblasta na krivi~noto pravo kako vo zemjata taka i po{iroko vo
regionot. Centarot e aktivno vklu~en i vo obrazovanieto i obukata na
profesionalci koi rabotat protiv nasilstvoto vo semejstvoto i
obezbeduva tehni~ka pomo{ za razvojot na kursevi za obuka.
Me|unarodniot institut za visokoto {kolstvo i kriminalnata
nauka (The International Institute of Higher Studies in Criminal Sciences)
i se priklu~i na mre`ata na institutite na ON vo 1990 godina.
Institutot e osnovan vo 1972 godina i se nao|a vo Sirakuza - Italija.
Glavnite podra~ja od negov interes se istra`uvawata i napredokot vo
oblasta na krivi~nopravnite nauki so zna~itelen interes za
311

~ovekovite prava. Ovoj institut ja podgotvi Nacrt konvencijata za
prevencija od ma~ewe, koja e podnesean do ON vo 1978 godina i
prilagodena od strana na Generalnoto sobranie na ON kako
oficielna konvencija vo 1984 godina. Drugite me|unarodni
instrumenti elaborirani od strana na Institutot gi vklu~uvaat
principite na nezavisnot na sudstvoto i pravnata profesija, principite
za za{tita na pravata na du{evno bolnite lica i model na
postapuvawe i prenos na zatvorenici, prenost na krivi~nata postapka,
ekstradicijata i dr.
Institutot be{e doma}in na konferencii, seminari i sredbi
na eksperti vo sorabotka so Oddelot za kriminalna pravda kako i so
Centarot za ~ovekovi prava. Vo poslednive 22 godini vode{e 150 programi
so u~estvo na 128 dr`avi i sorabotuva{e so pove}e od 40 nevladini
i vladini organizacii. Objavi 70 knigi.
Nacionalniot praven institut za prevencija na kriminalot
(The National Institute of Justice for the Prevention of Crime) e posledniot
institut {to vo maj 1995 godina se prisoedini kon ON. Memorandumot
za soglasnost be{e potpi{an me|u Oddelot za pravda na SAD i ON -
kancelarijata vo Viena na Devetiot kongres za prevencija na
kriminalot i postapuvawe so prestapnicite, odr`an vo Kairo. Ovoj
Institut koj promovira razmena na informacii od ovaa oblast {irum
svetot pove}eto dobieni preku Internet, se priklu~i na mre`ata na
instituti na ON po 25 godi{no samostojno rabotewe. Kako
istra`uva~ki del na Oddelot za pravda na ON, ovoj Institut vodi
studii za faktorite koi go predizvikuvaat kriminalnoto povedenie,
sponzorira pilot proekti od podra~jeto na kriminalnata pravda i gi
identifikuva trendovite koi se itni. Me|u negovite {est oblasti od
poseben interes se: namaluvaweto na nasilni~kiot kriminalitet
povrzan so droga i alkohol, namaluvaweto na posledicite od
kriminalot, kriminalno-preventivni programi, podobruvawe na
zakonskiot praven sistem i sistemot na prisilba. Institutot
sponzorira studii za nasilstvo, za zloupotreba na droga i, vo
sorabotka so vladinite agencii na SAD, razviva elektronski informativen
sistem za gra|anite i grupite koi nastojuvaat da gi lociraat
vo SAD programite {to se odnesuvaat na borbata protiv nasilstvoto.
Me|unarodniot nau~en i nadzoren sovet (The International
Scientific and Professional Advisory Council - ISPAC) e osnov za soedinuvawe
na megunarodnite nevladini organizacii i nau~ni zaednici i za
kanalizirawe na pridonesot na razli~nite komponenti na programata
za kriminalna prevencija i kriminalna pravda na ON. Sovetot e
vostanoven vo 1991 godina soglasno Memorandumot za razbirawe me|u
Ogranokot za kriminalna prevencija i pravda i Nacionalniot centar
za prevencija od Milano vo Italija.
7. Od dosega{nite izlagawa jasno se zabele`uva deka navedenite
zdru`enija, organizacii i institucii razvija takva aktivnost koja
vo osnova gi sodr`i site zalo`bi {to denes stojat so tesna povrzanost
na nau~nite trendovi vo penolo{kata oblast. Vo tie ramki bea
pomesteni pra{awata i problemite na izborot, odmeruvaweto i
izvr{uvaweto na site krivi~ni sankcii so posebno zadr`uvawe vrz
312

onie aspekti {to ja zasegaat penitencijarnata oblast. Resocijalizacijata,
klasifikacijata na osudenite lica, izvr{enata individualizacija,
humanizacijata vo izvr{uvaweto, ostvaruvawe na za{tita
na pravata na osudenicite kako i alternativite na kaznite li{uvawe
od sloboda, bea sepak centralna tema od interes na ovie tela.
II. PRIDONESOT NA DOMA[NITE NAU^NI I STRU^NI
SOBIRI VO UNAPREDUVAWETO NA PENOLO[KATA
MISLA I PRAKTIKA
1. SOVETUVAWA NA ZDRU@ENIETO ZA PENOLOGIJA NA SFRJ
Zdru`enieto za penologija na SFRJ se pojavi vo 1968 godina 624)
i vo tekot na svoeto postoewe odr`a samo {est sovetuvawa. Ovie
okolnosti me|utoa, ni najmalku ne go smaluvaat op{tiot vpe~atok za
negoviot pridones vo razre{uvaweto na brojni penolo{ki problemi i
nivnoto usoglasuvawe so sovremenite tendencii vo ovaa oblast.
Prvoto sovetuvawe na Jugoslovenskoto zdru`enie za penologija
e odr`ano vo Pula 1970 godina na tema: "Rabotata kako metod vo
procesot na resocijalizacija na licata na koi im e izre~ena krivi~na
sankcija od institucionalen karakter". Na ova sovetuvawe iscrpno
bea analizirani su{tinata, zada~ite, celite i organizacijata na
osudeni~kiot trud kako pedago{ki, andrago{ki i penolo{ki oblik na
tretman vo procesot na resocijalizacijata, specifi~nostite na
zatvorskata sredina i nejzinoto vlijanie vrz rabotata na osudenite
lica kako i probelimite na vrabotuvaweto na licata otpu{teni od
instituciite za izvr{uvawe na kaznite li{uvawe od sloboda.
Glavnata tema na Vtoroto sovetuvawe na ova zdru`enie
odr`ano vo Budva 1972 godina be{e usloveno so raspredelbata na
zakonodavnite kompetencii {to se pojavi so Ustaniot amandman XXX
st. 2 t. 11 od 1971 godina. Spored ovoj amandman materijata za izvr{uvawe
na krivi~nite sankcii premina vo isklu~iva nadle`nost na
republikite, odnosno pokrainite taka {to se pojavi potreba od
iznao|awe adekvatni re{enija za brojni pra{awa od zaedni~ki
interes za site toga{ni federalni edinici.
Na sovetuvaweto be{e podnesen samo eden, no mo{ne solidaren
referat so koj bea zafateni niza aspekti zna~ajni za idnata revizija i
voedna~uvawe vo oblasta na krivi~noto i izvr{noto zakonodavstvo.
Vo referatot i plodnata diskusija bea izneseni brojni zabele{ki vo
vrska so izvr{uvaweto na smrtnata kazna, kaznite li{uvawe od
sloboda, vospitnite merki i merkite na bezbednost. Taka na primer,
624)
Osniva~koto sobranie na Jugoslovenskoto zdru`enie za penologija e odr`ano na
15.II.1968 godina vo Sremska Mitrovica na koe za prv pat predsedatel na zdru`enieto
be{e izbran d-r Vidak Popovi}. Vidi: S.M. Osnovano Jugoslavensko udru`enje za
penologiju, Pravila Jugoslovenskog udru`enja za penologiju, JRKKP, Beograd, 1968/2, str.
324-329.
313

e{e predlo`eno da se napu{ti dualitetot na kaznite li{uvawe od
sloboda (zatvor i strog zatvor), da se razgleda opravdanosta od
postoewe na kaznata maloletni~ki zatvor i mo`nosta za nejzina
zamena so posebna zavodska merka {to bi se izvr{uvala vo zatvoreni,
poluotvoreni i zatvoreni domovi. Se insistira{e i vrz priznavaweto
pove}e prava {to proizleguvaat od osudeni~kiot trud, vrz
pro{iruvawe i poliberalizirano koristewe na pogodnostite, vrz
pocelosno regulirawe na disciplinskata odgovornost na osudenicite,
i dr. 625) . Ovie predlozi vlegoa vo zaklu~ocite na sovetuvaweto. Vo
zaklu~ocite me|u drugoto be{e istaknata potrebata od zakonodavno
prifa}awe na stavovite od Standardnite minimalni pravila za
postapuvawe so zatvorenicite i drugi rezolucii doneseni od
Obedinetite nacii i na kongresite na Me|unarodnata zatvorska
komisija. Be{e uka`ano i na potrebata od poinakvo i pocelosno regulirawe
na uslovniot otpust, klasifikacijata na osudenite lica i
organizacijata na slu`bata za izvr{uvawe na krivi~nite sankcii. Vo
zaklu~ocite im be{e daden soodveten prostor i na ulogata na sudot vo
izvr{uvaweto na krivi~nite sankcii kako i na kratkite kazni
li{uvawe od sloboda i nivnoto izvr{uvawe vo poluotvoreni ustanovi
{to bi trebalo da bidat osnovani za po{iroki teritorijalni
podra~ja. Interesno e da se odbele`i deka me|u zaklu~ocite od ova
sovetuvawe go najde svoeto mesto i predlogot za voveduvawe vikend
kazni usloveni od soglasnosta na osudenikot za nivno izvr{uvawe
kako i za prifa}aweto na sistemot za izrekuvawe na relativno
neopredeleni kazni li{uvawe od sloboda 626) .
Tretoto sovetuvawe na Jugoslovenskoto zdru`enie za
penologija be{e odr`ano vo Pula 1975 godina na tema: "Ulogata na
oddelni kategorii rabotnici vo kazneno-popravnite domovi vo
procesot na resocijalizacijata". Vo zaklu~ocite od ova sovetuvawe
be{e posebno istaknata potrebata od specijana gri`a za organizirano
i individualno dopolnuvawe na profesionalnoto obrazovanie i
ostvaruvawe sorabotka i edinstvo vo deluvaweto na stru~nite instruktori,
pripadnicite na slu`bata za obezbeduvawe, zdrvstvenite i
socijalnite rabotnici, psiholozite i defektolozite vo penitencijarnite
ustanovi 627) .
Na ~etvrtoto sovetuvawe na ova zdru`enie odr`ano vo Struga
1978 godina bea pomesteni dve interesni temi: "Problemot na povratot
(odmeruvawe na krivi~nite sankcii, tretman na povratnicite i
nivno postepeno prifa}awe)" i "Prifa}awe i tretman na alkoholi-
~ari i narkomani vo kazneno-popravnite ustanovi". Vo raspravata po
prvata tema dominira{e zalo`bata za poseben tretman sprema
recidivistite koj vo prv red treba da pretstavuva zasilen nadzor so
625)
Vidi: Mora~i}, D.R. Republi~ko i pokrainsko zakonodavstvo o izvr{enju krivi~nih sankcija,
Penologija, Beograd, 1973/1, str. 57-78.
626)
Po{iroko za ovie i za ostanatite stavovi vidi: Zaklju~ci,..., Penologija, Beograd,
1973/2, str. 99-107.
627)
Vidi: Zaklju~ci III Savetovanja Saveza udru`enja za penologiju Jugoslavije, Penologija,
Beograd, 1975/2, str. 93-100.
314

toa {to drugite osudenici }e se {titat od licata skoloni kon kriminalno
odnesuvawe, no istovremeno, i takvo postapuvawe {to so ogled
na primenetite oblici, metodi i sredstva }e gi predizvika
potrebnite promeni kaj ovie lica 628) . Vo soglasnost so zna~eweto na
li~nite osobini na povratnicite za odmeruvawe na sankcijata i
uspehot na prevospituvaweto, golemo vlijanie im be{e posveteno na
ureduvaweto na subjektivnite pri~ini na recidivizmot, a vo vrska so
postpenalnoto prifa}awe i na re{avaweto na onie op{testveni
sostojbi i problemi {to namesto da ja ubla`at ñ odat na raka na ovaa
pojava.
Vo vrska so vtorata tema na sovetuvaweto be{e konstatirano
deka za uspe{en tretman na alkoholi~ari i narkomani ne e dovolno da
se deluva samo vrz nivnata li~nost, tuku i vrz menuvaweto na nivnite
interakcii so op{testvenata sredina. Iskustvata od postapuvaweto
so ovie lica vo penitencijarnite ustanovi poka`a deka e
najprikladno nivnoto le~ewe so pomo{ na metodot na terapeutska
zaednica vo uslovi {to se identi~ni i za ostanatite osudenici 629) .
Petoto sovetuvawe na penolozite na porane{na Jugoslavija
be{e odr`ano vo Tesli} 1982 godina. Na ova sovetuvawe bea razgledani
problemite na otvorenite i poluotvorenite kazneno popravni
ustanovi i oddelnienija, uslovniot otupust i postpenalnoto prifa}awe
na osudenite lica. Sovetuvaweto ima{e za cel da se prika`at
prakti~nite rezultati postignati vo penolo{kata praktika vo poslednite
godini. Za `al taa cel na sovetuvaweto ne be{e ostvarena
za{to najgolemiot broj od referatite imaa pove}e informativno
obrazoven karakter. Fakt e Me|utoa, deka i na ovoj sobir be{e uka-
`ano na opredeleni problemi vo soodvetni oblasti i bea izneseni
brojni predlozi za nivno re{avawe 630) .
Poslednoto, {esto sovetuvawe na penolozite na Jugoslavija e
odr`ano vo Budva 1986 godina na tema: "Poop{testuvawe na funkcijata
na izvr{uvawe na krivi~nite sankcii vo Jugoslavija". Vo uvodniot
referat na sovetuvaweto be{e konstatirano deka za poop{testvuvawe
na sistemot na krivi~nite sankcii kaj nas e mnogu raspravano
no, pove}e na~elno i vizionerski, a pomalku vo prakti~nopenolo{ki,
odnosno op{testveno ostvarlivi ramki 631) . Ottamu vo
pogolemiot protok na informacii me|u kazneno-popravnite ustanovi
i po{irokoto op{testvo, vo otvarawe na ovie ustanovi sprema
op{testvoto, vo poelasti~no voveduvawe na posloboden re`im vo
izvr{uvaweto na krivi~nite sankcii kako i vo demokratskata preobrazba
na me|u~ove~kite odnosi vo penalnite institucii, se glada
628)
Vidi: Zaklju~ci IV Savetovanja Saveza udru`enja za penologiju Jugoslavije, Penologija,
Beograd, 1978/1-2, str. 167-173.
629)
Ibid, str. 174.
630)
Vidi: Brinc, F. Peto posvetovanje penologov Jugoslavije o otprtih i polodprtih kazneno
pobolj{evalnih zavodih. Revijo za kriminologijo in kriminalistiko, Ljubljana, 1982/4, str. 341-
344.
631)
Gartner, B. Podru{tvljavanje funkcije izvr{enja krivi~nih sankcija u Jugoslaviji, uvodni
referat za VI Savezno penolo{ko savetovanje, Budva, decembra, 1986, str. 37-38.
315

idniot razvoj na poop{testvuvaweto na funkcijata na izvr{uvaweto.
Pritoa e bitno deka nedelivata celina na ovie procesi i nivnata
afirmacija vo op{testvenata praktika e glaven uslov za narednite
operativni zafati vo ovaa oblast 632) .
2. SOVETUVAWA NA ZDRU@ENIETO ZA PENOLOGIJA NA MAKEDONIJA
Za unapreduvawe na penolo{kata misla i osobeno na prakti~nata
dejnost vo oblasta na izvr{uvaweto na krivi~nite sankcii
vo na{ata zemja najgolema zasluga ja ima Zdru`enieto za penologija na
Makedonija. Od svoeto formirawe do denes ova zdru`enie organizira
godi{ni sovetuvawa i izdava bilten - "Glasnik na penolo{kata
teorija i praktika" (od 1997 preimenuvan vo "Penolo{ki temi").
Zdru`enieto ima organizirano 17 sovetuvawa po mo{ne aktuelni i
sodr`ajni temi. Poradi pogolemata dostapnost na materijalite od
ovie sovetuvawa vo ovaa prilika se zadr`uvame samo vrz naveduvawe
na osnovnite temi i vremeto i mestoto na nivnoto odr`uvawe. Pritoa
poso~uvame kade mo`at da se najdat referatite, soop{tenijata i
diskusiite od ovie sovetuvawa vo uveruvawe deka i toa e dostatna
pomo{ za onie koi se zainteresirani za podlaboki istra`uvawa na
ovaa problematika.
Prvoto sovetuvawe na Zdru`enieto za penologija na Makedonija
e odr`ano vo Tetovo 1977 godina na tema: "Rabotata na osudenite
lica kako faktor na nivnoto vklu~uvawe vo `ivot na sloboda po
izdr`uvaweto na kaznata".
Vtoroto sovetuvawe e odr`ano vo Skopje, 1978 godina na tema:
"Prou~uvawe na li~nosta osnov za izbor i odmeruvawe na krivi~nata
sankcija i opredeluvawe na tretmanot" 633) .
Naslov na temata na tretoto sovetuvawe odr`ano vo Skopje
1979 godina be{e: "Organizacija i ostvaruvawe na sistemot na kaznite
i vospitnite merki vo SR Makedonija".
Na ~etvrtoto sovetuvawe vo Ote{evo 1980 godina se rasprava{e
za "Socijalnite i kriminolo{kite karakteristki na osudenite
lica i nivnoto zna~ewe za ostvaruvawe na procesot na prevospituvaweto".
Svoeto peto sovetuvawe Zdru`enieto za penologija na
Makedonija go odr`a vo Kru{evo 1981 godina na tema: "Izvr{uvawe
na vospitnite merki i kaznata maloletni~ki zatvor vo SR Makedonija".
[estoto sovetuvawe be{e odr`ano vo Ohrid 1982 godina na
tema: "Ostaruvawe na na~eloto na humanizacija vo izvr{uvaweto na
kaznata zatvor i vospitnite merki".
Na sedmoto sovetuvawe vo Bansko 1983 godina se rasprava{e po
632)
Vidi: ibid, str. 38 i natamu.
633)
Materijalite od ova sovetuvawe se objaveni vo poseben "Zbornik na trudovi od
sovetuvaweto Prou~uvawe na li~nosta osnov za izbor i odmeruvawe na krivi~nite
sankcii i opredeluvawe na tretmanot, Skopje, 1978.
316

dve temi: "Izvr{uvawe na merkite na bezbednost i za{titnite merki
vo republikata" i "Polo`bata na stru~nite kadri vo kaznenopopravnite
i vospitno-popravnite ustanovi vo republikata" 634) .
Osmoto sovetuvawe na tema: "Mestoto i ulogata na javnosta vo
izvr{uvaweto na krivi~nite sankcii" be{e odr`ano vo Leunovo 1984
godina.
Devetoto sovetuvawe e odr`ano vo Struga 1985 godina na tema:
"Postapkata i izvr{uvaweto na vospitnite merki i kaznata zatvor
niz praktikata na nadle`nite organi i organizacii".
Desetoto sovetuvawe (Dojran, 1986) za osnovna tema na
razgleduvawe ja ima{e "Ulogata na osudeni~koto samoorganizirawe i
slobodnoto vreme vo `ivotot na licata osudeni na kazna zatvor i
maloletnicite vo zavodskite ustanovi" 635) .
Edinaesetoto sovetuvawe e odr`ano vo Ohrid 1987 godina.
Temata na ova sovetuvawe glase{e: "Ulogata na proizvodniot trud vo
procesot na prevospituvaweto vo kazneno-popravnite i vospitnopopravnite
ustanovi".
Za dvanaesetoto sovetuvawe odr`ano vo Struga 1988 bea
poso~eni dve temi. Prvata tema se odnesuva{e na polo`bata na
osudenite lica, a vtorata na nadgleduvaweto na sistemot na izvr{uvaweto
na sankciite i pravcite na nivniot natamo{en razvitok.
Osnovnata tema za rasprava na trinaesetoto sovetuvawe
odr`ano na Popova [apka 1990 godina be{e: "Izvr{uvaweto na
krivi~nite sankcii i mo`nosti za ostvaruvawe na resocijalizacijata
na osudenite lica".
"Reforma vo sistemot i vo normativata na izvr{uvaweto na
sankciite" be{e naslovot na ~etirinaesetoto sovetuvawe odr`ano vo
Ohrid 1993 godina 636) .
Penaesetoto sovetuvawe na zdru`enieto be{e isto taka
odr`ano vo Ohrid vo 1994 god. na tema "Rabotnata verzija na noviot
zakon za izvr{uvawe na sankciite".
[esnaesetoto sovetuvawe be{e odr`ano isto taka vo Ohrid vo
1995 godina i be{e podeleno na tri tematski podra~ja: 1. "Zakonot za
izvr{uvawe na sankciite (rabotna verzija)", 2. "Izvr{uvawe na
kaznata zatvor na lica zavisnici od droga i alkohol" i 3. "Postpenalna
pomo{ na osudenite lica so poseben osvrt na licata zavisnici.
Poslednoto, sedumnaeseto sovetuvawe be{e odr`ano na Popova
[apka vo 1997 godina. Temata na ova sovetuvawe glase{e "Noviot
Zakon za izvr{uvawe na sankciite od stanovi{tena primenata".
Vo obidot da se dadat nekoi voop{tuvawa za sodr`inata i
zna~eweto na ovie sovetuvawa nu`no e da se podvle~e isklu~itelniot
634)
Materijalite od 1, 3, 4, 6 i 7-to sovetuvawe mo`at da se najdat vo Ministerstvoto
za pravda, Skopje, kade se nao|a i sedi{teto na Zdru`enieto.
635)
Materijalite od ova sovetuvawe se objaveni vo Pravna misla, Skopje, 1985/3, str.
219-314.
636)
Materijalite od 10, 11, 12, 13, 14 i 15-to sovetuvawe se objaveni vo posebni izdanija
na Glasnikot za penolo{ka terija i praktika, Skopje, od 1986, 1987, 1988, 1990, 1993 i
1994 godina.
317

entuzijazam na maliot broj nau~ni i stru~ni rabotnici od na{ava
zemja i pokraj skormnite pretpostavki za deluvawe. Materijalnite
problemi me|utoa, ne bea ni najmala pre~ka da se odr`i
kontinuitetot na sovetuvawata i da se doprat onie pra{awa {to vo
opredelen moment bile prisutni i na me|unaroden plan. Vo tie usilbi
dominira{e podr`uvaweto na soodvetnite tendencii vo izvr{uvaweto
na sankciite, taka {to penolo{kiot kadar vo na{ata dr`ava
ima{e dobra mo`nost da gi sledi aktuelnite dvi`ewa vo ovaa oblast
i da pridonesuva za uspe{no re{avawe na brojnite problemi. Ottuka
proizleze i mo{ne plodnata sorabotka na Zdru`enieto za penologija
na Makedonija so soodvetnite zdru`enija od porane{nite republiki i
pokraini kako i mo{ne aktivnoto u~estvo na nejzinite ~lenovi na
brojni sobiri od sojuzen i me|unaroden karakter.
3. SOVETUVAWA NA ZDRU@ENIETO ZA KRIVI^NO PRAVO
I KRIMINOLOGIJA NA SFRJ
Jugoslovenskoto zdru`enie za krivi~no pravo i kriminologija
be{e osnovano vo 1960 godina, izdava{e svoe spisanie i do
raspa|aweto na Jugoslavija organizira vkupno 28 sovetuvawa 637) . Na
ovie sovetuvawa bea razgleduvani brojni pra{awa od oblasta na
materijanoto i procesnoto krivi~no pravo, kriminologijata i kriminalnata
politika. Ona {to me|utoa, e ovde posebno zna~ajno e
okolnosta deka na ovie sovetuvawa bea postavuvani i niza penolo{ki
problemi. Nekoi od niv skoro celosno i bea posveteni na ovaa problematika.
Stanuva zbor za tretoto, ~etvrtoto, petotot i sedmoto
sovetuvawe za koi e karakteristi~no deka bea odr`ani pred
formiraweto na Jugoslovenskoto zdru`enie za penologija.
Na tretoto sovetuvawe na ova zdru`enie odr`ano vo Split
1960 godina edna od globalnite temi glase{e: "Ulogata na javnosta vo
suzbivaweto na kriminalitetot". Ovaa vo osnova kriminalnopoliti~ka
tema e od interes i za penologijata ottamu {to poradi
slo`enosta na kriminalniot fenomen e neophodno postoeweto na
op{testveni organi i nivni aktivnosti vrz planot na izvr{uvaweto
na sankciite. Zatoa vo rezlolucijata od sovetuvaweto be{e naglasena
potrebata od masovno i stru~no anga`irawe na javnosta. Vo taa smila
be{e prepora~ano organizirawe i razvivawe na socijalni institucii
kako {to se onie za izvr{uvawe na vospitni merki, centri za
socijalna rabota, institucii za telesno i du{evno defektni lica,
sovetuvali{ta za pru`awe pomo{ na deca i sl. 638) . Ostantite diskusii
vrzani za kaznenata politika se odnesuvaa na ulogata na javnosta vo
postepenalniot period i na vlijanieto na odlukite na sudovite vo
celost, pa spored toa i na sankciite za formirawe na javnoto
637)
Prvoto sovetuvawe na ova zdru`enie e odr`ano vo Aran|elovac vo januari 1962
godina, a poslednoto vo Dubrovnik, 1990 god.
638)
Vidi: Rezolucija za tre}e savetovanje Jugoslovenskog udru`enja za krivi~no pravo i
kriminologiju, JRKKP, Beograd, 1963/2, str. 258.
318

mislewe 639) .
^etvrtoto sovetuvawe na Jugoslovenskoto zdru`enie za
krivi~no pravo i kriminologija (Sarajevo, 1964) go otvori problemot
na "Zapoznavawe na li~nosta na storitelot na krivi~noto delo kako
nu`na pretpostavka na individualizacijata pri izreknuvaweto na
krivi~nata sankcija i nejzinoto izvr{uvawe" 640) . Izborot na ovaa
tema vo osnova be{e opredelen od nau~noto soznanie deka bez poznavawe
na li~nosta na storitelot ne mo`e da ima vistinsko odmeruvawe
na kaznata pri nejzinoto izrekuvawe i izvr{uvawe.
Vo preporakite od sovetuvaweto be{e istaknato deka sestranoto
prou~uvawe na li~nosta na storitelot na krivi~noto delo bi
trebalo da se sproveduva sekoga{ koga e mo`no, vo slu~aite koga
takvoto prou~uvawe se poka`uva kako potrebno i korisno so ogled na
specifi~nite osobini na krivi~noto delo i storitelot, a osobeno
toga{ koga storitelite na deloto se maloletnici, mladi polnoletni
lica i vozrasni 641) . Me|utoa, iscrpno prou~uvawe na li~nosta ne smee
da se ograni~i samo na ovie kategorii na storiteli. Naprotiv, na
sovetuvaweto be{e zazemen stav deka vo zakonot za krivi~na postapka
treba da se izvr{at neophodni promeni so koi }e se ovozmo`i nau~na
opservacija na site delinkventi nezavisno od nivnata vozrast i vidot
na storenoto delo 642) Vo preporakite be{e istaknata i potrebata so
prou~uvaweto na li~nosta da se zapo~ne u{te vo fazata na
predhodnata krivi~na postapka kako i potrebata za osnovawe na
posebni centri za opservacija koi bi slu`ele isklu~ivo za taa
namena 643) .
Edinstvenata tema na petoto sovetuvawe na ova zdru`enie
odr`ano vo Ohrid 1966 godina be{e naslovena "Kazni i merki na
bezbednost vo jugoslovenskoto krivi~no pravosudstvo" 644) . Na soveteuvaweto
vo celost be{e ostvarena pretpostavkata deka izbranata tema
}e dovede i do pokrenuvawe zna~ajni pra{awa od oblasta na
penologijata.
U~esnicite na sovetuvaweto konstatiraa deka merkite od
punativen karakter se poka`ale kako uspe{en na~in na reagirawe
sprema storitelite na golem broj krivi~ni dela. Iskustvoto i
nau~nite sogleduvawa me|utoa, uka`uvaat deka postojniot sistem na
krivi~ni sankcii mo`e zna~itelno da se podobri i unapredi. Ottamu
be{e prepora~ano po{iroko koristewe na drugi merki so koi osobeno
639)
Vidi: ibid, str. 259.
640)
Materijalite vo vrska so ovaa tema na sovetuvaweto se objaveni vo JRKKP,
Beograd, 1964/4, str. 435-565. Vtorata tema od ova sovetuvawe be{e: "Primena na
vospitni merki sprema pomladite polnoletni lica vo praktikata na na{ite sudovi".
Vidi: JRKKP, Beograd, 1964/4, str. 571-613.
641)
Rezolucija sa ~etvrtog savetovanja Jugoslovenskog udru`enja za krivi~no pravo i
kriminologiju, JRKKP, Beograd, 1964/4, str. 563-564.
642)
Vidi: Konstatacii t.4 i Preporaki t.10 ibid, str. 563 i 564-565.
643)
Ibid, str. 564.
644)
Materijalite od ova sovetuvawe se objaveni vo JRKKP, Beograd, 1966/2, str. 195-256
i 1966/3, str. 343-403.
319

kaj polesnite krivi~ni dela istovremeno se postignuva za{tita na
op{testvoto i resocijalizacijata na izvr{itelot na deloto i se
izrazuva op{testven prekor. Na sovetuvaweto be{e postaveno barawe
za preispituvawe na opravdanosta od natamo{noto zadr`uvawe na
smrtnata kazna, konfiskacijata na imotot i nekoi pravni posledici
na osudata. Be{e pokrenat i problemot na voedna~uvawe na kaznenata
politika pri izrekuvaweto na krivi~nite sankcii kako i potrebata
za jaknewe na aktivnosta na op{testvenite faktori vo suzbivaweto na
kriminalitetot. Vo pogled na kaznite li{uvawe od sloboda, osven
zalo`bata za nivna unifikacija, be{e povtoreno i baraweto za
opredeleno u~estvo na sudijata vo procesot na nejzinoto
izvr{uvawe 645) .
Na sedmoto sovetuvawe odr`ano vo Budva 1986 godina be{e
opredelena temata: "Izvr{uvawe na krivi~nite sankcii od institucionalen
karakter" 646) . Vo ramkite na ovaa mo{ne {iroka tema bea
pomesteni re~isi site pra{awa od oblasta na izvr{uvaweto. Taka na
primer be{e govoreno za mestoto na slu`bata za izvr{uvawe na
krivi~nite sankcii, za klasifikacijata i resocijalizacijata na
osudenite lica, za zada~ite i rabotata na psihijatriskata i zdravstvenata
slu`ba vo kazneno-popravnite ustanovi, za izvr{uvaweto na
kratki kazni li{uvawe od sloboda, za uslovnata osuda, u~estvoto na
sudijata vo izvr{uvaweto na krivi~nite sankcii i postpenalnata
za{tita na otpu{tenite zatvorenici. Golem prostor im be{e posveten
i na problemite na izvr{uvaweto na krivi~nite sankcii od institucionalen
karakter sprema maloletnicite. Vo vrska so ovie
pra{awa be{e podnesen eden referat i 13 koreferati, a ne izostana i
sodr`ajna diskusija pri {to dojdoa do izraz razli~nite stavovi i
predlozi. Tuka se krie i osnovnata pri~ina {to vo zaklu~ocite od
sovetuvaweto ne se pojavija preporaki so jasno definirani celi, taka
{to kone~nite re{enija bea usloveni so so~ekuvaweto na rezultatite
od idnite nau~ni istra`uvawa i iskustvenite dostigawa vo ovaa
oblast 647) . Opredelen nedostatok na sovetuvaweto be{e i negovoto
odr`uvawe nekolku meseci po usvojuvaweto na izmenite i
dopolnuvawata na Zakonot za izvr{uvawe na krivi~nite sankcii od
1968 godina.
Vredno e da se spomne i dvanaesetoto sovetuvawe odr`ano vo
Pula 1973 godina na koe se rasprava{e za granicite na represijata vo
svetlinata na kriminalnata politika. Na ova sovetuvawe dojde do
izraz zalo`bata za podr`uvawe na humanisti~ka nasoka vo izvr{uvaweto
na krivi~nite sankcii. Pritoa be{e istaknato deka humani-
645)
Vidi: Rezolucija Petog svetovanja Jugoslovenskog udru`enja za krivi~no pravo i
kriminologiju, JRKKP, Beograd, 1966/3, str. 477-450.
646)
Vidi: Pihler, S. VII Savetovanje Jugoslovenskog udru`enja za krivi~no pravo i
kriminologiju, JRKKP, Beograd, 1966/3, str. 477-497 i Marjanovi}, \. Izvr{uvawe na
krivi~nite sankcii od institucionalen karakter, Pravna misla, Skopje, 1968/3, str.
70-74.
647)
Vidi: Zaklju~ci sa VII Savetovanja Jugoslovenskog udru`enja za krivi~no pravo i
kriminologiju, JRKKP, Beograd, 1968/3, str. 497-499.
320

zmot {to poa|a od maksimata "Ne mo`e da se saka ~ovekot, a da se
mrazi delinkventot" ne smee da se pretvori vo svojata sprotivnost.
Krivi~nata sankcija mora da bide soodvetna na deloto no sekoga{ da
proizleguva od pravi~na intervencija vo koja nema razlikuvawe na
mo}ni i slabi, tuku samo onie koi gi po~ituvaat op{testvenite
pravila na povedenie i onie {to tie pravila gi naru{uvaat i vo tie
ramki na prekr{iteli od pomala ili pogolema op{testvena opasnost.
Na toj na~in mo`e da se spre~i `alnata vistina deka krivi~nite
sankcii godini so red vo najgolema mera gi pogoduvaa najsiroma{nite
i najslabite ~lenovi na na{eto op{testvo 648) .
4. NAU^NI SOBIRI VO ORGANIZACIJA NA DRUGI ZDRU@ENIJA,
ORGANI I INSTITUCII
Sovetuvawata na predhodno navedenite zdru`enija poka`aa
deka se mo{ne korisna forma {to pridonesuva za re{avawe na niza
problemi vrzani za izvr{uvaweto na krivi~nite sankcii. Na ovie
sovetuvawa bea postavuvani i raspravani opredeleni barawa, se
javuvaa novi idei i se proveruvaa i akceptiraa novi re{enija {to bea
prifatlivi za praktikata. So ovie zdru`enija i nivnata aktivnost
me|utoa, ni od daleku ne se iscrpuvaat permanentnite usilbi kon
unapreduvawe na sankciite i nivnoto izvr{uvawe na biv{iot
jugoslovenski prostor, a vo tie ramki i vo na{ata zemja.
Smetame deka vr{ime golema nepravda ako ne potsetime i na
Sekretarijatot za vnatre{ni raboti na Jugoslavija vo ~ija organizacija
bea odr`ani nekolku zna~ajni sobiri od interes za penologijata.
Vo taa smisla go izdvojuvame Vtoroto sovetuvawe za prevospituvawe
na vozrasnite osudeni lica odr`ano vo Sremska Mitrovica 1966
godina 649) . So ogled na predlo`enata tema i uslovenite zaklu~oci so
ednakov respekt treba da mu se pristapi i na Vtoroto Sojuzno
sovetuvawe za nekoi problemi na psiholo{ko-psihijatriskata slu`ba
vo kazneno-popravnite i vospitno-popravnite ustanovi, odr`ano vo
Ni{ 1967 godina 650) .
Podocna se javija i drugi formi na organizirano dejstvuvawe
vo kaznenata oblast. Na interkatedarskite sostanoci na katedrite za
krivi~nopravni nauki na pravnite fakulteti vo SFRJ bea pokrenati
niz pra{awa zna~ajni za unapreduvawe na sankciite i kaznenata
politika vo na{ata zemja. Taka na primer na interkatedarskiot
sostanok odr`an vo Beograd 1987 godina se rasprava{e za krivi~nopravnite,
kriminolo{kite i penolo{kite problemi na merkite na
bezbednost, a sostanokot odr`an narednata godina vo Sarajevo mu
648)
Vidi: Ba~i}, F. Granice represije u svetlu kriminalne politike na{eg socijalisti~kog dru{tva,
Materijal od sovetuvaweto, Beograd, 1973, str. 46-47.
649)
Vidi: Subotin~i}, A. Drugo savezno savetovanje o preodgoju odraslih osu|enih osoba,
Priru~nik, Zagreb, 1966/4, str. 340 i natamu.
650)
Vidi: Lizin, D`. Interkatedarski sastanak katedri za krivi~ne nauke pravnih fakulteta
Jugoslavije (Beograd, 28-30 maj 1987 godine), JRKKP, Beograd, 1987, str. 131-141.
321

e{e posveten na problematikata na alternativite na kaznata zatvor
i uslovnata osuda 651) .
Nesomneno zna~ewe treba da mu se odade i na site sostanoci
odr`ani vo organizacijata na republi~kite zdru`enija za penologija
i republi~kite zdru`enija za krivi~no pravo i kriminologija koi
sekoga{ bea otvoreni za nau~nite i stru~nite rabotnici {to doa|aat
od strana. Spored svojata otvorenost za razmena na mislewa i iskustva
ne izostanuva zna~eweto ni na sovetuvawata {to bea organizirani od
sojuznite i republi~kite zdru`enija na pravnicite, advokatite i
socijalnite rabotnici na koi isto taka ~esto bea pomestuvani
penolo{kite problemi.
Usilbite na oddelnite zdru`enija sekoga{ bea potkrepeni so
nau~ni soznanija i empiriski podatoci, vo po~etokot od nau~nite
rabotnici na pravnite fakulteti, a podocna i od onie od specijaliziranite
nau~no-istra`uva~ki instituti {to bea osnovani vo
site biv{i jugoslovenski republiki. Golem broj od ovie instituti
organiziraa sopstveni sobiri i sovetuvawa kako od republi~ki taka i
od op{to jugoslovenski karakter. So ogled na ograni~enosta na
prostorot te{ko e da se nabrojat, a kamo li da se navede makar i
kratok pregled na ona {to na ovie sobiri be{e postignato. Nekolku
sobiri vo organizacijata na Institutot za kriminolo{ki i sociolo-
{ki istra`uvawa vo Beograd sepak zaslu`uvaat da bidat posebno
odbele`ani. Vo prv red toa e sovetuvaweto vo vrska so problemite na
maloletni~kata delinkvencija odr`ano vo Cavtat 1978 godina 652) .
Poradi golemiot odziv na nau~nite i stru~ni rabotnici i kvalitetot
na raspravata tuka spa|a i sovetuvaweto odr`ano vo Aran|elovac 1980
godina na tema "Izvr{uvawe na krivi~nite sankcii vo Jugoslavija so
poseben osvrt na ulogata na organite na socijalnata za{tita vo
nivnoto izvr{uvawe 653) kako i sovetuvaweto na tema: "Deset godini na
novoto krivi~no zakonodavstvo" odr`ano vo Dubrovnik 1987 godina 654)
651)
Vidi: Tomi}, Z. Interkatedarski sastanak katediri za krivi~nopravne nauke pravnih
fakulteta Jugoslavje, JRKKP, Beograd, 1988/4, str. 149-158.
652)
Vidi: Mr{evi}, Z. Savetovanje o probleima maloletni~ke delinkvencije u Jugoslaviji
(Cavtat, 22-24 novembar 1978), JRKKP, Beograd, 1979/1, str. 168-177.
653)
Vidi: Jala~i}, V. Savetovanje o izvr{enju krivi~nih sankcija u Jugoslaviji sa posebnim
osvrtom na ulogu organa pravosu|a i organa socijalne za{tite u njihovom izvr{enju
(Aran|elovac, 16-18.X. 1980 godine), Na{a zakonitost, Zagreb, 1982/1, str. 95-102 i
Savetovanje o izvr{enju krivi~nih sankcija u Jugoslaviji, penologija, Beograd, 1980/1-2, str. 107-
114.
654)
Vidi: Savetovanje Instituta za kriminolo{ka i sociolo{ka istra`ivanja... JRKKP, Beograd,
1987, str. 123-126.
322

III DEL
KRIVI^NI SANKCII SPORED KRIVI^NOTO I
IZVR[NOTO ZAKONODAVSTVO NA MAKEDONIJA
323

324

G L A V A I
SISTEM NA IZVR[UVAWE NA KRIVI^NITE
SANKCII
I. RAZVOJ NA SISTEMOT NA IZVR[UVAWE
NA KRIVI^NITE SANKCII
1. Krivi~nite sankcii i nivnoto izvr{uvawe vo na{ata zemja
po Vtorata svetska vojna do`ivea obemni i zna~ajni promeni koi
mo{ne brzo dovedoa do nivno pomestuvawe me|u modernite sistemi vo
svetot. Vo pra{awe e izvonredno dinami~en razvoj koj se sostoe{e od
prifa}awe na novi krivi~ni sankcii, otfrlawe na onie koi ne im
odgovaraa na potrebite na op{testvoto, vo menuvaweto na sodr`inata
na poedini sankcii i na~inot na nivnoto izvr{uvawe i nivno
pregrupirawe vo kazni ili merki na bezbednost. Vakviot razvoj koj
permanentno se dvi`e{e po nagorna linija se objasnuva so pojavata na
modernata filozofija za kaznuvaweto i naprednite tendencii za
humanizacija na odnosite kon osudenite lica. Vo toj pogled e zna~ajno
i vlijanieto na re{enijata od stranskoto zakonodavstvo i nivnite
efekti ostvareni vo neposrednata praktika. Konkretnite oblici na
sankcii i nivnoto izvr{uvawe nesomneno bea zavisni od globalnite
odnosi vo op{testvoto, od sostojbata i vlijanieto na naukata na
na{eto podra~je i od efektot na postojnite sankcii vrz smaluvaweto
na kriminalitetot, a osobeno na smaluvaweto na povratot kako
svoeviden indikator za opredeluvawe na vistinskite nasoki na
antikriminalnata reakcija. Nakratko, op{tite tekovi na
istoriskiot razvoj na kaznuvaweto vo svetot i me|unarodnata sorabotka
vo toj pogled kako i specifi~nite okolnosti od sferata na
ekonomskiot, kulturniot i politi~kiot razvoj na na{eto op{testvo
pridonesoa vo dve sledovatelni fazi da se oformi makedonskiot
sistem na krivi~ni sankcii i sistemot na nivnoto izvr{uvawe.
Sistemot na krivi~ni sankcii najednostavno mo`e da se
definira kako zbir na pravni propisi so koi e regulirano nivnoto
postoewe i izrekuvawe, a sistemot na izvr{uvawe na krivi~nite
sankcii kako zbir od pravni propisi koi se odnesuvaat na na~inot,
uslovite, oblicite, metodite i sredstvata na izvr{uvaweto na site
krivi~ni sankcii propi{ani so zakon i izre~eni vo adekvatna sudska
postapka.
2. Sistemot na krivi~nite sankcii vo na{eto povoeno pravo za
prv pat e vospostaven so Uredbata za voenite sudovi od 24 maj 1944
325

godina 655) . So ovaa uredba bea predvideni osum glavni (strog ukor,
imotna kazna, proteruvawe od prestojuvali{teto, li{uvawe od ~in,
odnosno zvawe, otstranuvawe od polo`ba, prisilna rabota vo traewe
od 3 meseci do 2 godini, te{ka prisilna rabota i smrtna kazna) i tri
sporedni kazni (zaguba na voenata ~est, zaguba na gra|anskata ~est i
konfiskacija na imotot). Vedna{ pa|a vo o~i deka so Uredbata za
voenite sudovi ne be{e predvidena kazna li{uvawe od sloboda. Takov
karakter nema{e ni prisilnata rabota vo traewe od 3 meseci do 2
godini za{to ne se izvr{uva{e vo izolacija. Seto toa e razbirlivo
za{to vo vreme na donesuvaweto na uredbata vo Jugoslavija sÒ u{te se
vodea voeni dejstvija koi ne dozvoluvaa da se pristapi kon izgradbata
na kazneno-popravni ustanovi nitu pak toa go dozvoluvaa
materijalnite sredstva so koi se raspolaga{e.
3. Po osloboduvaweto na zemjata se donese Zakonot za vidovite
na kazni (SL DFJ 1945/48). Vo ovoj zakon po negovoto usoglasuvawe so
Ustavot od 1946 god. (Novelata od 14 avgust 1946) bea predvideni 13
kazni i 3 vospitni merki. Vo sistemot na kaznite bea vklu~eni: smrtna
kazna, zaguba na dr`avjanstvoto, li{uvawe od sloboda so prisilna
rabota, li{uvawe od sloboda, prisilna rabota bez li{uvawe od
sloboda, zaguba na politi~kite i poedini gra|anski prava, zaguba na
dr`avna i druga javna slu`ba, zaguba ili sni`uvawe na ~inot, zabrana
na vr{ewe na opredelena dejnost ili zanaet, konfiskacija na imotot,
pari~na kazna, proteruvawe od mestoto na prestojuvawe i obvrska da
se popravi {tetata. Na maloletnicite pod opredeleni uslovi namesto
kazna mo`e{e da im se izre~e nekoja od slednive vospitni merki:
predavawe na vospituvawe na roditeli ili na drugi lica koi za niv se
gri`at, ukor i upatuvawe vo vospitno-popraven dom.
So ogled na toa deka ovoj zakon ne sodr`e{e odredbi za
na~inot na izvr{uvaweto na kaznite naskoro be{e doneseno Privremeno
upatstvo za izvr{uvawe na kaznite (Kab. br. 1199 od 27
septemvri 1945). Upatstvoto be{e propi{ano od ministerot za
vnatre{ni raboti i ministerot za pravosudstvo na DFJ no ne be{e
objaveno vo slu`beno glasilo. Negovoto zna~ewe proizleguva ottamu
{to go regulira{e izvr{uvaweto na site kazni i vospitni merki
predvideni vo Zakonot za vidovite na kaznite vrz osnova na
progresivnite na~ela od toa vreme. Vo negoviot uvoden del za prv pat
be{e opredeleno deka "celta na kaznata ne e samo kaznuvawe na
vinovnicite, tuku i prevospituvawe na osudenikot vo duhot na
odadenost kon tatkovinata, rabotna disciplina i ~esen odnos sprema
dr`avnite i op{testvenite odnosi, osposobuvawe na osudenikot za
uslovite na zaedni~kiot `ivot i zacvrstuvawe na onie crti na negoviot
karakter {to }e go spre~at vo natamo{noto vr{ewe na krivi-
~nite dela". So upatstvoto be{e opredeleno deka pri izrekuvaweto na
kaznata mora da se vodi smetka osudenikot da ne se izlo`uva na
fizi~ki stradawa nitu da se poni`uva negovoto ~ove~ko dostoinstvo.
655)
Za istoriskiot razvoj na krivi~nite sankcii i nivnoto izvr{uvawe vo
Makedonija do Vtorata svetska vojna vidi kaj Proevski, V. Zbirka na propisi... str.
33-34 i 37-40.
326

Vo nego bea sodr`ani i odredbi za po~ituvawe na principot na
zaedni~ko izdr`uvawe na kaznata, za klasifikacija na osudenite lica,
za uslovniot otpust, za formite na tretman (rabota, posetuvawe na
{kolska nastava i kulturno-prosvetna rabota), za dopi{uvaweto,
disciplinskite kazni i sl.
So upatstvoto me|utoa, ne mo`ea da bidat re{eni site
pra{awa osobeno ne onie vo vrska so izvr{uvaweto na kaznite
li{uvawe od sloboda i li{uvawe od sloboda so prisilna rabota. Od
tie pri~ini vo periodot od 1945-1946 god. bea doneseni brojni propisi
(raspisi i upatstva) so koi se ureduvaa poedini aspekti na izvr{uvaweto
kako na primer: obezbeduvaweto na ustanovite, organizacijata na
pretprijatijata vo nivniot sostav, rasporedot na osudenicite i
nivnoto premestuvawe vo kazneno-popravnite ustanovi,
opredeluvaweto pobliski pretpostavki za uslovniot otpust i sl. Ovie
propisi bea od interen karakter i sÒ do 1947 god. ne bea objavuvani vo
"Slu`ben list". Prvite propisi od oblasta na izvr{uvaweto na
sankciite {to bea objaveni se Pravilnikot za ku}niot red vo
kazneno-popravnite domovi, okru`nite i sreskite zatvori vo FNRJ
(SL FNRJ 1947/18), i Naredbata za socijalno osiguruvawe na
osudenicite (SL FNRJ 1947/18), a vedna{ potoa i Pravilnikot za
ku}niot red vo posebnite domovi za osudeni maloletnici (SL FNRJ
1947/24) i Uredbata za formirawe na za{titen dom za osudeni~ki
porodilki (SL FNRJ 1947/94) 656) .
4. So Krivi~niot zakonik, Op{t del (OKZ) od 14 dekemvri
1947 (na sila od fevruari 1948) se prifati trijalisti~ki sistem na
krivi~ni sankcii: kazni, zdravstveno-za{titni merki i vospitnopopravni
merki. So ovoj Zakon bea predvideni 12 kazni: smrtna kazna,
li{uvawe od sloboda so prisilna rabota, li{uvawe od sloboda,
popravna rabota (kako glavni kazni), zaguba na dr`avjanstvo, konfiskacija
na imotot, zaguba na gra|anskite prava, zaguba na ~inot,
zabrana na vr{ewe opredelena profesija i progonuvawe (kako
sporedni kazni) i pari~nata kazna i popravawe na {tetata (koi mo`ea
da bidat izre~eni kako glavni i sporedni kazni). Vo ovoj zakon,
vsu{nost, bea zadr`ani site kazni {to gi poznava{e i Zakonot za
vidovnite na kaznite so taa razlika {to bea izmeneti nazivite na
poedini kazni i izostavena kaznata zaguba na dr`avnata ili druga
javna slu`ba. Me|u zdravstveno-za{titnite merki koi se primenuvaa
sprema nepresmetlivi i namaleno presmetlivi delinkveniti bea
pomesteni: upatuvawe vo zavod za du{evno bolni lica i upatuvawe vo
drug zavod na le~ewe. Vospitnopopravnite merki bea pro{ireni na
slednive: predavawe na roditelot ili staratelot na zasilen nadzor,
upatuvawe vo vospitno-popravna ustanova, smestuvawe vo vospitnopopraven
dom i upatuvawe vo medicinsko-popraven zavod.
Za razlika od Zakonot za vidovite na kaznite vo OKZ bea
vneseni nekolku zna~ajni odredbi koi se odnesuvaa na nivnoto
izvr{uvawe. So ~l.2 OKZ be{e predvideno deka celta na kaznuvaweto
656)
Vidi: Popovi}, V. op. cit, str. 55-56.
327

e "uni{tuvawe na op{testveno opasni dejnosti, odvra}awe i
spre~uvawe na storitelite da vr{at krivi~ni dela, prevospituvawe i
popravawe na storitelite i op{to vospitno vlijanie vrz drugite
~lenovi na op{testvoto so cel za odvra}awe od vr{ewe krivi~ni
dela". Vo ~l. 87 OKZ be{e predvideno deka takvata cel na kaznuvaweto
ne smee da predizvika fizi~ki stradawa i da go navreduva ~ove-
~koto dostoinstvo. Za prv pat be{e zakonodavno re{eno pra{aweto za
klasifikacija na osudenite spored vidot na traeweto na kaznata,
op{testvenata opasnost i li~nite osobini na poedinecot (~l. 84) kako
i pra{aweto na pretpostavkite za dozvoluvawe i otpovikuvawe na
uslovniot otpust (~l. 85 i 86). So zakonot be{e predvideno i pravoto
i dol`nosta na osudenite lica da rabotat vo penitencijarnite
ustanovi (~l. 83).
Po donesuvaweto na OKZ slede{e `iva aktivnost vrz
natamo{noto dograduvawe na propisite vo vrska so izvr{uvaweto na
sankciite. Vo taa smisla najprvin be{e donesen poseben raspis so koj
se regulira{e vnatre{nata organizacija i obezbeduvaweto na
zatvorite (Raspis III br. 6552 od 4 dekemvri 1947) i Upatstvo za
nastavno-vospitni i kulturni-prosvetni raboti vo kazneno-popravnite
ustanovi (br. 2071 od 8 maj 1947) 657) .
Ona {to za ovoj period e me|utoa, najzna~ajno e donesuvaweto
na prviot povoen zakon {to se odnesuva na materijata na izvr{uvaweto.
Toa e Zakonot za izvr{uvawe na kazni (SL FNRJ 1948/92) so koj
se regulira{e izvr{uvaweto na site kazni vo OKZ, a posebno
izvr{uvaweto na kaznata li{uvawe od sloboda. Spored ovoj zakon
izvr{uvaweto na kaznite li{uvawe od sloboda se zasnova vrz
principite na zakonitost i humanost, zaedni~ko izdr`uvawe na
kaznata, prou~uvawe na li~nosta na osudenite i nivnata individualizacija
i klasifikacija vo fazata na izvr{uvaweto zaradi nivno
prevospituvawe i osposobuvawe za slobodniot `ivot. So zakonot
be{e opredelana i primenata na individualna i grupna rabota so
osudenicite. Rabotniot anga`man na osudnite be{e ograni~en na osum
~asa vo tekot na denot so zagarantiran nadomestok i be{e obezbedena
zdravstvena za{tita i osiguruvawe za slu~aj na nesre}i pri rabota.
Bea opredeleni i pravata i dol`nostite na osudenite kako i vidot na
disciplinskite kazni. Vo funkcija na podobro regulirawe na oddelni
aspekti na izvr{uvaweto bea doneseni i dva sprovedbeni propisi:
Pravilnik za nagradite za rabota na osudenicite (SL FNRJ 1949/55) i
Op{to upatstvo za ku}niot red vo kazneno popravnite ustanovi (SL
FNRJ 1950/19). Na toj na~in be{e kompleno zaokru`ena materijata za
izvr{uvaweto na kaznata li{uvawe od sloboda no, ne i onaa za
izvr{uvaweto na ostanatite krivi~ni sankcii.
5. So Krivi~niot zakonik od 1951 godina (SL FNRJ 1951/13) se
izvr{eni zna~itelni izmeni vo sistemot na krivi~nite sankcii. So
ovoj zakon brojot na kaznite e smalen na sedum: smrtna kazna, strog
zatvor i zatvor (kako glavni kazni), ograni~uvawe na gra|anskite
657)
Integralniot tekst na ova Upatstvo mo`e da se najde kaj Popovi}, V. op. cit, str. 57-
61.
328

prava, zabrana na vr{ewe opredeleno zanimawe, konfiskacija na imot
(kako sporedni kazni) i pari~na kazna (koja mo`e{e da se izre~e i
kako glavna i kako sporedna kazna). Namesto zdravstveno-za{titnite
merki zakonot go upotrebuva nazivot merki na bezbednost koi gi
so~inuvaat: upatuvawe vo zavod zaradi ~uvawe i lekuvawe, odzemawe
na predmeti i proteruvawe od zemjata. Promenata vo odnos na
vospitno-popravnite merki se sostoi vo toa {to e vnesena nova
vospitna merka - ukor, a izostavena e merkata upatuvawe vo
medicinsko-popraven zavod. Ovde e zna~ajno da se istakne i toa deka na
krivi~no neodgovornite maloletnici koi za vreme na izvr{uvaweto
na krivi~noto delo ne navr{ile 14 godini ne mo`e{e da im se izre~at
krivi~ni sankcii a dokolku imale navr{eno 14 godini mo`e da im se
izre~at vospitno-popravni merki: predavawe na roditelite ili
staratelot i upatuvawe vo vospitna ustanova. Sprema krivi~no
odgovornite maloletnici dokolku ne im bila izre~ena kazna doa|alo
predvid izrekuvaweto na slednive vospitno-popravni merki: ukor i
upatuvawe vo vospitno-popraven dom (za pomladi maloletnici) ili
samo upatuvawe vo vospitno-popraven dom (za postari maloletnici).
Za sproveduvawe vo `ivot na vaka koncipiranite krivi~ni
sankcii be{e donesen Zakon za izvr{uvawe na kaznite, merkite na
bezbednost i vospitno-popravnite merki (SL FNRJ 1951/47). Ovoj
zakon zna~e{e natamo{en ~ekor vo usoglasuvaweto na sistemot na
izvr{uvaweto na krivi~nite sankcii ottamu {to vo nego podrobno i
na poodreden na~in be{e sistematizirana materijata, pokonkretno
bea opredeleni na~elata na izvr{uvaweto na kaznite li{uvawe od
sloboda i merkite za ostvaruvawe na tretmanot na osudenite lica, a
bea vneseni i nekoi novi penolo{ki instituti. Vo zakonot za prv pat
se vneseni odredbi za postpenalna za{tita i pomo{ na osudenite na
kazna li{uvawe od sloboda, a be{e opredelno i toa funkcijata na
obezbeduvaweto na kazneno-popravnite ustanovi od pripadnicite na
milicijata da se prenese vrz posebni slu`bi {to se organiziraat vo
samite ustanovi.
Krivi~niot zakonik od 1951 god. do`ivea 7 izmeni 658) od koi vo
pogled na sistemot na krivi~nite sankcii najzna~ajni se onie od 1959
i 1962 godina. So Novelata od 1959 god. e sozdaden sistem na krivi~ni
sankcii koj sodr`e{e 5 kazni (smrtna kazna, strog zatvor, zatvor,
konfiskacija na imotot i pari~na kazna), 8 merki na bezbednost
(upatuvawe vo zavod zaradi ~uvawe i lekuvawe, zadol`itelno
lekuvawe na alkoholi~ari i narkomani, zabrana na vr{ewe na
opredeleno zanimawe, zabrana na javno istapuvawe, odzemawe na
voza~ka dozvola, odzemawe na predmeti, odzemawe na imotna korist i
proteruvawe od zemjata) 659) i 8 vospitno-popravni merki: ukor i
upatuvawe vo disciplinski centar za maloletnici (disciplinski
658)
1. SL FNRJ 1959/30, 2. SL FNRJ 1962/11, 3. SL FNRJ 1962/31, 4. SL SFRJ 1965/15, 5.
SL SFRJ 1967/15, 5. SL SFRJ 1969/20, 6. SL SFRJ 1973/6.
659)
So Novelata od 1958 godina kaznata ograni~uvawe na gra|anskoto pravo be{e
ukinato, a kaznata zabrana na vr{ewe opredeleno zanimawe be{e pomestena me|u
merkite na bezbednost.
329

merki), zasilen nadzor od strana na roditelot ili staratelot, zasilen
nadzor od organot na staratelstvo (merki na zasilen nadzor),
upatuvawe vo vospitna ustanova, upatuvawe vo vospitno popraven dom
i uptatuvawe vo ustanova za defektni maloletnici (zavodski merki).
Za maloletnite storiteli na krivi~ni dela be{e vovedena posebna
kazna - maloletni~ki zatvor. So ovaa Novela be{e vnesena i sudskata
opomena kako posebna krivi~na sankcija.
Zaradi usoglasuvawe na noviot sistem na sankcii i so
naprednite tendencii preto~eni vo me|uvreme donesenite Minimalni
pravila za postapuvawe so zatvorenicite (1955) be{e nu`no da se
izvr{i u{te edna promena vo sistemot na izvr{uvaweto na
krivi~nite sankcii. Toa e storeno so Zakonot za izvr{uvaweto na
krivi~nite sankcii (SL FNRJ 1961/24). Ovoj zakon vo literaturata se
tolkuva kako kompleten akt so koj kaj nas kone~no e vospostaven
sistem na izvr{uvawe na sankciite {to e na linijata na humanisti-
~kite streme`i i modernite sfa}awa vo ovaa oblast. So nego se
vovedeni pove}e penolo{ki instituti i re{enija. Me|u najva`nite
novini se vbrojuvaat ozakonuvaweto na ve}e zapo~natata praktika na
osnovawe otvoreni kazneno-popravni ustanovi i domovi za pomladi
polnoletni osudeni lica, za prv pat e vovedeno nau~no prou~uvawe na
li~nosta na osudenikot na po~etokot na izvr{uvaweto na kaznata i
formiraweto na priemeni oddelenija, pro{ireni se mo`nostite za
davawe usloven otpust, izvr{eno e izvesno pro{iruvawe na pravata
(godi{en odmor od 14 dena i sl.) i pogodnostite (otsustvo od 7 dena vo
krugot na semejstvoto), organizirawe i razvivawe na rabotniot
tretman adekvatno na potrebite za stru~no usovr{uvawe na osudenite
i primena na drugi terapeutski merki so koi se pouspe{uva procesot
na resocijalizacijata.
Vo soglasnost so noviot Ustav na SFRJ od 1963 godina be{e
donesen Zakon za izmeni i dopolnuvawa na Zakonot za izvr{uvawe na
krivi~nite sankcii (SL SFRJ 1964/7 - pre~isten tekst SL SFRJ
1964/9). Ovaa Novela be{e izvr{ena zaradi usoglasuvawe so stavovite
na Ustavot no ne donese ni{to novo vrz planot na izvr{uvaweto na
sankciite.
Vo 1968 godina be{e donesen nov Zakon za izmeni i
dopolnuvawa na Zakonot za izvr{uvawe na krivi~nite sankcii (SL
SFRJ 1968/15 - pre~isten tekst SL SFRJ 1970/3). I ovaa Novela osven
nekoi promeni od organizaciona priroda nema{e pretenzii da izvr{i
zna~ajni izmeni vo sistemot na izvr{uvaweto na krivi~nite sankcii.
Za odbele`uvawe e me|utoa, toa {to nadle`nosta na rabotite na
izvr{uvaweto na krivi~nite sankcii od organite za vnatre{ni
raboti be{e prenesena vrz organite za pravosudstvo. Vtorata novina
{to ja donese ovaa Novela se sostoi vo prenesuvaweto na zakonskata
regulativa od organite na federacijata vrz republikite. Toj proces
na postepeno prenesuvawe na zakonodavnata nadle`nost zapo~na so
donesuvaweto na prviot makedonski Zakon za izvr{uvawe na kaznite
li{uvawe od sloboda, merkite na bezbednost i vospitno-popravnite
merki (SV SRM 1970/16), a vo celost be{e zavr{en po donesuvaweto
na Ustavnite amandmani od 1971 koga e donesen i Zakonot za
330

izvr{uvawe na krivi~nite sankcii (SV SRM 1973/47). So ovoj Zakon
se dorazrabotuva konceptot na porane{niot jugoslovenski sistem na
izvr{uvaweto na krivi~nite sankcii, osobeno vo oblasta na
izvr{uvaweto na kaznata li{uvawe od sloboda, izvr{uvaweto na
maloletni~kiot zatvor, vospitnite merki i merkite na bezbednost.
6. So Krivi~niot zakon od 28 septemvri 1976 (SL SFRJ
1976/44) koj stapi na sila na 1 juli 1977 godina ne bea izvr{eni nekoi
pozna~ajni izmeni osven toa {to od registerot na kaznite be{e
izostavena kaznata strog zatvor. Kaj merkite na bezbednost izostana
odzemaweto na imotnata korist, a be{e vovedena edna nova merka -
zadol`itelno psihijatrisko lekuvawe na sloboda. So ovoj zakon bea
izmeneti i nazivite na poedini merki na bezbednost taka {to tie sega
bea slednive: zadol`itelno psihijatrisko lekuvawe i ~uvawe vo
zdravstvena ustanova, zadol`itelno psihijatrisko lekuvawe na sloboda,
zadol`itelno lekuvawe na alkoholi~ari i narkomani, zabrana na
vr{ewe na profesija, dejnost ili dol`nost, zabrana na upravuvawe so
motorno vozilo, zabrana na javno istapuvawe, odzemawe na predmeti i
proteruvawe na stranec od zemjata. Vospitno-popravnite merki ne
pretrpea promeni osven vo toa {to nazivot na merkite upatuvawe vo
ustanova za defektni maloletnici be{e promenet vo upatuvawe vo
ustanova za lekuvawe i osposobuvawe.
Ovoj zakon do`ivea 6 izmeni 660) od koi vo pogled na sankciite e
zna~ajna onaa od 1990 godina so koja be{e ukinata natamo{nata
egzistencija na kaznata konfiskacija na imotot. Vo ovoj period be{e
donesen i Krivi~niot zakon na SRM (SV SRM 1977/25) na koj isto taka
se nadovrzaa nekolku izmeni 661) {to bea vo funkcija na negovoto
usoglasuvawe so KZ SFRJ, a so Novelata od 1991 (SV SRM 1991/52) i
negovoto osamostojuvawe kako Republi~ki zakon, koj, isto taka be{e
menuvan nekolku pati 662) .
Zaradi usoglasuvawe so noviot Krivi~en zakon vo 1979 godina
be{e donesen Zakon za izvr{uvawe na sankciite za krivi~ni dela i
stopanski prestapi (SV SRM 1979/19). Ovoj zakon e donesen na 24 maj
1979, a stapi vo sila na 16 juni 1979 godina. Zakonot pokraj toa {to
pretstavuva mo{ne uspe{na celosna kodifikacija na izvr{nata
funkcija na krivi~noto zakonodavstvo, {to dotoga{ ne be{e slu~aj i
{to zaedni~kite instituti od sistemot na sankciite funkcionalno i
terminolo{ki gi usoglasuva, donesuva i izvesen broj novi re{enija
koi pretstavuvaat solidna osnova za realizacijata na koncepcijata za
natamo{na humanizacija na kaznata, veli eden od na{ite najugladni
660)
1. SL SFRJ 1984/34, 2. SL SFRJ 1987/74, 3. SL SFRJ 1989/57, 4. SL SFRJ 1990/3, 5.
SL SFRJ 1990/38 i 6. SL SFRJ 1990/45. So ~l. 5 st. 1 od Ustavniot zakon za
sproveduvawe na Ustavot na RM ovoj zakon be{e prezemen kako republi~ki, a potoa
izmenet so Zakonot za izmenuvawe na krivi~niot zakon na SFRJ od 10.04.1992 (SV RM
1992/25) i preimenuvan kako Krivi~en zakon na RM - op{t i poseben del so SV RM
1993/32 od 18 maj 1993 (na sila od 23 maj 1993 god.).
661)
1. SV SRM 1984/23, 2. SV SRM 1987/50, 3. SV SRM 1989/36, 4. SV SRM 1990/7 i 5. SV
RM 1991/28.
662)
SV RM 1992/24, SV RM 1993/49, na sila od 9.08.1993 kako Krivi~en zakon na RM.
331

krivi~ari i penolozi 663) . I ovoj zakon koj vo ovaa prilika ne mo`eme
podrobno da go analizirame 664) do`ivea nekolku pomali izmeni i
dopolnuvawa 665) , a za negovata prakti~na primena i pokonkretno
ureduvawe na nekoi zakonski odredbi bea doneseni pove}e sprovedbeni
propisi.
7. Sleduva posledniot period vo koj od posebno zna~ewe e
osamostojuvaweto na na{ata dr`ava i donesuvaweto na Ustavot od
1991 godina. So ovoj ustav be{e ukinata smrtnata kazna taka {to
registerot na krivi~nite sankcii se namali samo na dve: zatvor i
pari~na kazna. So izmenite na Zakonot za izvr{uvawe na sankciite za
krivi~ni dela i stopanski prestapi {to nabrzo bea doneseni (SV RM
1992/19) vo nego bea izostaveni odredbite za izvr{uvawe na smrtnata
kazna i kaznata konfiskacija na imotot, a na poinakov na~in be{e
opredelen i vidot na kazneno-popravnite ustanovi. Po ova sleduva{e
i najgolemiot ~ekor od dinami~nata preobrazba na na{iot sistem na
izvr{uvawe na krivi~nite sankcii napraven so donesuvaweto na
Zakonot za izvr{uvawe na sankciite od 1997 (SV RM 1997/5) 666) .
Novinite {to gi donesuva ovoj Zakon koj vo celost e usoglasen
so Krivi~niot zakonik na Republika Makedonija (SV RM 1996/37, vo
natamo{niot tekst KZ) nema da gi komentirame. Smetam deka na ova
mesto toa }e pretstavuva samo optovaruvawe na tekstot koj napolno e
koncipiran spored novite sistemski pozitivni zakoni.
II. POIM, VIDOVI I OSNOVNI KARAKTERISTIKI
NA KRIVI^NITE SANKCII SPORED POZITIVNOTO
ZAKONODAVSTVO
1. POIM NA KRIVI^NITE SANKCII
Krivi~nite sankcii se so pravni propisi predvideni prisilni
merki {to se primenuvaat sprema lica koi so izvr{uvawe krivi~no
delo poka`ale deka se odnesuvaat sprotivno na tie propisi, so cel
sprema niv i sprema ostanatite gra|ani da se deluva kon vozdr`uvawe
od takvi povedenija i otstranuvawe na {tetnite posledici {to
ottamu mo`at da proizlezat. Ili nakratko, tie se prisilni merki za
za{tita na poedincot i op{testvoto od kriminalitetot {to gi izrekuva
nadle`en organ vo zakonito sprovedena postapka sprema storiteli
na krivi~ni dela, vo slu~ai i pod uslovi opredeleni so praven
propis.
Pravniot propis so koj se predvideni krivi~nite sankcii kaj
nas mo`e da bide samo zakon, a nadle`en organ za nivno izrekuvawe
663)
Proevski, V. Osnovni karakteristiki na noviot zakon za izvr{uvawe na sankciite
za krivi~ni dela i stopanski prestapi, Pravna misla, Skopje, 1979/3-4, str. 34.
664)
Vidi: ibid, str. 33-51.
665)
Stanuva zbor za izmenite od 1982 (SV SRM 1982/50), 1985 (SV SRM 1985/42), 1986
(SV SRM 1986/35), 1989 (SV SRM 1989/47) i 1992 (SV RM 1992/19).
666)
Vo natamo{niot tekst ZIS
332

samo sud. Nivnata prisilnost se sostoi vo nanesuvawe nekoe zlo na
storitelot na krivi~noto delo, odnosno vo odzemawe ili ograni~uvawe
na negovata sloboda na dvi`ewe, drugi slobodi i prava ili so
predupreduvawe deka negovite slobodi i prava }e mu bidat odzemeni
ili ograni~eni dokolku go povtori krivi~noto delo. Sevkupnosta na
ovie merki vo krivi~noto zakonodavstvo go so~inuvaat sistemot na
krivi~nite sankcii.
Od navedenata definicija proizleguva deka formalnata smisla
na sankciite e da obezbedi po~ituvawe na pravnite normi, odnosno na
onie formi na povedenie {to se opredeleni so dispoziciite na tie
normi.
Materijalnata strana ili su{tina na krivi~nite sankcii se
sostoi vo obezbeduvaweto na dobrata, interesite, odnosite i
vrednostite koi se za{tituvaat so pravniot poredok.
2. VIDOVI NA KRIVI^NI SANKCII
Spored KZ postojat ~etiri vidovi krivi~ni sankcii: a) kazni,
b) parapenalni sankcii, v) merki na bezbednost i g) vospitnopopravni
merki.
a) Kazni
Kaznite se najte{kiot vid sankcii koi mo`at da bidat
primeneti sprema polnoletni krivi~no odgovorni storiteli na
krivi~ni dela. Samo isklu~itelno sprema postari maloletnici mo`e
da se primeni i poseben vid na kazna - maloletni~ki zatvor.
Vo teorijata na krivi~noto pravo i krivi~noto zakonodavstvo
a ottamu i vo penologijata postojat nekolku podelbi na kaznite koi se
zasnovaat vrz razli~ni kriteriumi.
- Spored na~inot na nivnoto izrekuvawe propi{anite kazni se
delat na glavni i sporedni. Glavni se onie koi za izvr{enoto delo
mo`at da se izre~at samostojno, a sporedni onie kazni koi mo`at da se
izre~at samo pokraj nekoja od glavnite kazni, odnosno kako zasiluvawe
na dejstvoto na glavnata kazna ili kako nejzino dopolnuvawe.
- Spored dobroto {to na storitelot mu se odzema ili
ograni~uva tie se delat na kazni protiv `ivotot, protiv teloto, protiv
slobodata, protiv imotot, protiv ~esta i gra|anskite prava. Vo
na{iot krivi~no praven sistem ne postojat kazni protiv `ivotot,
kazni protiv teloto nitu pak kazni protiv ~esta i gra|anskite prava.
- Spored svoeto traewe kaznite se delat na trajni i vremenski.
Trajni se onie kazni koi se izrekuvaat do krajot na `ivotot na
osudenoto lice. Takvi se na primer, do`ivotnata kazna li{uvawe od
sloboda ili trajno li{uvawe od opredeleni gra|anski prava.
Vremenski kazni se onie koi se izrekuvaat vo opredeleno traewe, koi
se ograni~eni so to~no opredelen period na vreme. Na{eto pozitivno
pravo gi poznava samo vremenskite kazni, a so noviot KZ i
333

do`ivotnoto li{uvawe od sloboda.
- Spored na~inot na propi{uvaweto kaznite se delat na
kumulativno i alternativno opredeleni kazni. Kaznite se kumulativno
opredeleni koga za izvr{noto krivi~no delo zakonot propi{al
pove}e kazni taka {to tie mora da se izre~at zaedno. Takov e na
primer slu~ajot koga za krivi~noto delo e propi{ana kazna li{uvawe
od sloboda i pari~na kazna. Kaznite se alternativno opredeleni koga
za izvr{enoto krivi~no delo zakonot propi{al pove}e kazni od koi
na storitelot mo`e da mu se izre~e samo edna: na primer, kazna
li{uvawe od sloboda ili pari~na kazna.
Spored ~l. 33 st. 1 KZ postojat slednive vidovi kazni: aa) kazna
li{uvawe od sloboda i ab) pari~na kazna.
aa) Kaznata li{uvawe od sloboda se sostoi vo ograni~uvawe na
slobodata na dvi`ewe na storitelot na krivi~no delo na opredeleno
vreme. Ovaa kazna vo KZ e predvidena kako glavna kazna so op{t
zakonski minimum od 30 dena i op{t zakonski maksimum od 15 godini.
Se izrekuva na polni godini i meseci, a kaznata li{uvawe od sloboda
do 6 meseci i na polni denovi.
Vo opredeleni slu~ai predvideni so Zakonot mo`e da se izre~e
i kazna do`ivotno li{uvawe od sloboda (~l. 35 str. 2 KZ).
ab) Pari~na kazna e sankcija od imoten karakter {to mo`e da
se izre~e kako glavna i kako sporedna vo zavisnost od toa kako e
propi{ana za krivi~noto delo, odnosno dali voop{to e propi{ana za
opredelno delo. Ako pari~nata kazna e propi{ana alternativno
pokraj kaznata li{uvawe od sloboda toga{, po pravilo, mo`e da se
izre~e samo kako glavna kazna. Me|utoa, za krivi~no delo izvr{eno od
koristoqubie sudot mo`e da izre~e pari~na kazna kako sporedna i
toga{ koga taa e alternativno propi{ana ako kako glavna ja izrekol
kaznata li{uvawe od sloboda. Kako sporedna pari~nata kazna mo`e da
se izre~e ako e kumulativno propi{ana so nekoja glavna kazna. I
kone~no, na storitelot na krivi~noto delo sudot mo`e da mu izre~e
kako sporedna pari~na kazna i toga{ koga taa ne e propi{ana za
krivi~no delo dokolku deloto e izvr{eno od koristoqubie.
b) Parapenalni sankcii ili merki na predupreduvawe
Parapenalnite sankcii mo`at isto taka da bidat primeneti
samo sprema polnoletni krivi~no odgovorni storiteli na krivi~ni
dela. Parapenalni sankcii se uslovnata osuda i sudskata opomena.
ba) Uslovnata osuda e samostojna (avtonomna) krivi~na
sankcija ~ija osnovna smisla e vo opredeleni slu~ai da se izbegne
izrekuvawe i izvr{uvawe na kazna sprema storitelot na krivi~no
delo, ako so ogled na negovata li~nost i okolnostite na izvr{uvaweto
na deloto osnovano mo`e da se o~ekuva deka toj }e se popravi bez
izrekuvawe, a so ogled na toa i izvr{uvawe na kaznata. Ottamu spored
KZ so uslovnata osuda na storitelot na krivi~noto delo sudot mu ja
utvrduva kaznata i istovremeno opredeluva deka taa nema da se izvr{i
ako osudenikot za vremeto {to }e go opredeli sudot, a koe ne mo`e da
334

ide pokuso od edna nitu podolgo od pet godini (vreme na
proveruvawe), ne stori novo krivi~no delo.
Uslovite za izrekuvawe na ova krivi~na sankcija se na
storitelot da mu e utvrdena kazna li{uvawe od sloboda vo traewe do
dve godini ili pari~na kazna.
Pri odlu~uvaweto dali }e izre~e uslovna osuda sudot, vodej}i
smetka za celta na uslovnata osuda, posebno }e gi zeme predvid
li~nosta na storitelot, negoviot porane{en `ivot, negovoto odnesuvawe
po izvr{enoto krivi~no delo, stepenot na krivi~nata odgovornost
i drugite okolnosti pod koi e storeno deloto.
Vo soglasnost so uslovite za izrekuvawe na uslovnata osuda i
procenkata na okolnostite koi se odnesuvaat na li~nosta i deloto na
storitelot sudot mo`e vo uslovnata osuda da opredeli i nekoi od
slednive posebni uslovi: da se vrati imotnata korist pribavena so
izvr{uvaweto na krivi~noto delo, da se nadomesti {tetata {to ja
predizvikal so krivi~no delo ili da se ispolnat nekoi drugi obvrski
predvideni vo krivi~nopravnite odredbi. Dokolku vo opredelen rok,
{to vo ramkite na opredeleno vreme za proveruvawe go opredeluva
sudot, obvrskata ne se ispolni, sudot mo`e da opredeli utvrdenata
kazna da se izvr{i.
Ako na storitelot mu e utvrdena kazna li{uvawe od sloboda i
pari~na kazna, uslovnata osuda mo`e da se izre~e za obete kazni ili
samo za kaznata li{uvawe od sloboda.
Vo KZ se predvideni i tri osnovi za otpovikuvawe na
uslovnata osuda: otpovikuvawe poradi novostoreno krivi~no delo,
otpovikuvawe poradi porano storeno krivi~no delo i otpovikuvawe
poradi neispolnuvawe na opredeleni obvrski. Vo pogled na
otpovikuvaweto na uslovnata osuda vo slu~aj na izvr{uvawe na novo
krivi~no delo KZ predviduva obligatorno i fakultativno otpovikuvawe.
Sudot zadol`itelno ja otpovikuva uslovnata osuda ako osudenikot
vo vreme na proveruvaweto stori edno ili pove}e krivi~ni dela
za koi e izre~ena kazna li{uvawe od sloboda od dve godini ili vo
podolgo traewe. Ako pak vo vremeto na proveruvaweto osudenikot
stori edno ili pove}e krivi~ni dela za koi e izre~ena kazna
li{uvawe od sloboda pomala od dve godini ili pari~na kazna, pred
sudot stojat tri mo`nosti: 1. otpovikuvawe na uslovnata osuda i
izrekuvawe edinstvena kazna za dvete krivi~ni dela spored pravilata
za odmeruvawe na kaznata za krivi~ni dela vo stek, 2. izrekuvawe na
nova edinstvena uslovna osuda za dvete krivi~ni dela i 3.
neotpovikuvawe na porane{nata uslovna osuda so izrekuvawe
bezuslovna kazna za novoto krivi~no delo.
Otpovikuvaweto na uslovnata osuda poradi porano storeno
krivi~no delo e propi{ano taka {to sudot toa mo`e da go stori ako
oceni deka ne bi imalo osnova za izrekuvawe na uslovnata osuda da se
znaelo za toa delo. Pri odlu~uvaweto na sudot i vo ovoj slu~aj mu
stojat na raspolagawe gorenavedenite mo`nosti.
Dokolku na osudenikot mu bilo opredeleno ispolnuvawe na
opredeleni obvrski {to toj vo rokot odreden od presudata ne go
storil sudot mo`e: 1. vo ramkite na vremeto na proveruvawe da go
335

prodol`i vremeto za ispolnuvawe na obvrskata ili, 2. da ja otpovika
uslovnata osuda i da ja izre~e porano utvrdenata kazna. Ako pak
utvrdi deka osudenikot od opravdani pri~ini ne mo`e da ja ispolni
postavenata obvrska, sudot }e go oslobodi od istata ili }e ja zameni so
druga soodvetna obvrska predvidena so zakon.
Otpovikuvaweto na uslovnata odluka vo site navedeni slu~ai e
mo`no vo tekot na vremeto za proveruvawe. Od toa postojat samo dva
isklu~oci predvideni vo ~l. 54 KZ.
Spored KZ SFRJ od 1976 godina za prv pat kaj nas be{e
vovedena, a so KZ SRM od 1977 godina i podrobno regulirana posebna
varijanta na uslovnata osuda - uslovna osuda so za{titen nadzor.
Uslovnata osuda so za{titen nadzor e samo poseben modificiran
oblik na uslovnata osuda koja proizleze od potrebata soglasno karakteristikite
na li~nosta na storitelot da se prezemat dopolnitelni
merki za zgolemuvawe na najzinata efiksnost. Vrz osnova na toa
uveruvawe sudot mo`e da opredeli storitelot komu mu e izre~ena
uslovnata osuda da se stavi pod za{titen nadzor za opredelno vreme vo
tekot na vremeto za proveruvawe. Spored bukvata na zakonot (~l. 55 st.
1 KZ) takviot nadzor sudot }e go odredi koga }e najde deka uslovnata
osuda nema dovolno da vlijae na storitelot pove}e da ne vr{i
krivi~ni dela, a okolnostite svrzani so li~nosta na storitelot ili
negovata sredina go ~inat opravdano o~ekuvaweto deka celta na
uslovnata osuda }e se postigne ako se opredelat i merki na pomo{,
gri`a, nadzor ili za{tita.
Uslovnata osuda so za{titen nadzor poa|a od toa vo ramkite na
za{titniot nadzor na osudenoto lice da mu se opredelat izvesni
obvrski ~ie ostvaruvawe treba da pridonese za ostvaruvawe na nejzinata
cel. Organot nadle`en za sproveduvawe na za{titniot nadzor e
zadol`en da go sledi ostvaruvaweto na tie obvrski, a sudot zaradi
nivno neispolnuvawe mo`e da ja otpovika uslovnata osuda, da zamenuva
edni so drugi obvrski ili pak da go otpovika za{titniot nadzor bez
toa da vlijae vrz uslovnata osuda.
Uslovnata osuda i vo dvete varijanti se izrabotuva vo forma na
presuda. Kon nea kako samostojna krivi~na sankcija na osudenoto lice
mo`at da mu se izre~at opredeleni merki na bezbednost {to
zadol`itelno se izvr{uvaat kako i merkata odzemawe na imotna
korist pribavena so krivi~noto delo. Uslovnata osuda se zapi{uva vo
kaznenata evidencija. Dokolku ne bide otpovikana taa ottamu se
bri{e edna godina po istekot na vremeto na proveruvawe, ako za toa
vreme osudenikot ne stori novo krivi~no delo.
bb) Sudskata opomena isto taka e posebna avtonomna krivi~na
sankcija, {to zna~i mo`e da se izrekuva samostojno kako i sekoja druga
krivi~na sankcija. Taa mo`e da se izre~e za krivi~ni dela za koi e
propi{ana kazna li{uvawe od sloboda do edna godina ili pari~na
kazna, a se storeni pod takvi olesnuva~ki okolnosti koi gi pravat
osobeno lesni. Za opredeleni krivi~ni dela i pod uslovi predvideni
so zakon, sudskata opomena mo`e da se izre~e i koga e propi{ana kazna
li{uvawe od sloboda do tri godini.
Sudot mo`e da izre~e sudska opomena i za pove}e krivi~ni dela
336

vo stek ako za sekoe od tie dela postojat pogore navedenite uslovi za
nejzino izrekuvawe.
Pri odlu~uvaweto dali }e izre~e sudska opomena sudot, vodej}i
smetka za nejzinata cel, posebno }e gi zeme predvid li~nosta na
storitelot, negoviot porane{en `ivot, negovoto odnesuvawe po
izvr{enoto krivi~no delo, stepenot na krivi~nata odgovornost i
drugite okolnosti pod koi e storeno deloto.
Od navedenite zakonski odredbi proizleguva deka sudskata
opomena e krivi~na sankcija so koja se reagira na polesni krivi~ni
dela storeni pod osobeno olesnuva~ki okolnosti, obi~no od strana na
lica {to za prv pat storile vakvo delo. Taa se izgotvuva vo forma na
re{enie, vo koe, iako ne postoi izreka za vinata na storitelot na
krivi~noto delo, sepak zna~i opredelen prekor na storitelot {to
slu`i kako negovo predupreduvawe deka pri novostvoreno delo sprema
nego }e bide primeneta pote{ka krivi~na sankcija. Vo re{enieto za
sudskata opomena na storitelot mo`at da mu se izre~at opredeleni
merki na bezbednost, odzemawe na imotna korist i objavuvawe na
re{enieto preku sredstvata na masovnata komunikacija.
Pokraj toa {to kako i uslovnata osuda ne mo`e da mu se izre~e
na maloletni storiteli na krivi~ni dela, sudskata opomena ne mo`e
da im se izre~e nitu na voeni lica za krivi~ni dela protiv
vooru`enite sili.
Storitelot na krivi~no delo komu mu e izre~ena sudska
opomena se smeta za osuduvano lice. Toa i ovde zna~i deka sudskata
opomena se vnesuva vo kaznenata evidencija i ottamu mo`e da se bri{e
ako osudenoto lice ne stori novo krivi~no delo vo rok od edna godina
od denot na pravosilnosta na sudskata odluka. I kone~no, sudskata
opomena isto kako i uslovnata osuda ne povlekuva nikavi pravni
posledici na osudata.
v) Merki na bezbednost
Merkite na bezbednost mo`at da se primenat sprema krivi~no
odgovorni i neodgovorni polnoletni lica ili maloletnici, odnosno
sprema site storiteli na krivi~ni dela. Sprema krivi~no odgovornite
storiteli na krivi~ni dela merkite na bezbednost se primenuvaat
samo pokraj (zaedno) so kaznata, a sprema krivi~no neodgovornite
storiteli samostojno.
Vo teorijata se smeta deka pravniot osnov (osnovot za primena)
na merkite na bezbednost e opasnata sostojba {to postoi kaj nekoi
storiteli na krivi~ni dela. Ovaa opasna sostojba mo`e da nastane pod
dejstvo na opredeleni endogeni i egzogeni vlijanija osobeno kaj
du{evno abnormalnite delinkventi, nepresmetlivi i namaleno
presmetlivi lica, delinkventi od navika, povratnici, alkoholi~ari i
narkomani. Opasnata sostojba {to se javuva kaj niv ne mo`e da se
otstrani so kazni tuku so primena na soodvetni merki na bezbednost
so ~ija pomo{ mo`e da se ostvaruva nivnoto lekuvawe i popravawe.
va) Zadol`itelno psihijatrisko lekuvawe i ~uvawe vo
337

zdravstvena ustanova e merka na bezbednost od medicinski karakter.
Taa mo`e da se izre~e samo na lice koe krivi~noto delo go storilo vo
sostojba na nepresmetlivost ili vo sostojba na bitno namalena
presmetlivost ako sudot utvrdi deka e opasno za okolinata i deka
zaradi otstranuvawe na taa opasnost e potrebno negovo lekuvawe i
~uvawe vo posebna zdravstvena ustanova.
Od navedenoto proizleguva deka ovaa merka na koja mnogumina ñ
ja osporuvaat prorodata na krivi~na sankcija mo`e da se primeni ako
kumulativno se ispolneti slednive uslovi:
1. Da se raboti za storitel koj vo vremeto na izvr{uvaweto na
krivi~noto delo bil vo sostojba na nepresmetlivost ili bitno namalena
presmetlivost.
2. Takviot storitel da e opasen za svojata okolina. Opasno za
okolinata e ona lice kaj koe so ogled na negovata du{evna sostojba
mo`e osnovano da se o~ekuva deka povtorno }e izvr{i krivi~no delo.
Opasnata sostojba e fakti~ko pra{awe {to vrz osnova na mislewe na
ve{tak vo sekoj konkreten slu~aj se utvrduva od strana na sudot.
3. Da postoi neophodna potreba od lekuvawe i ~uvawe na
storitelot zaradi otstranuvawe na negovata opasna sostojba tokmu vo
soodvetna zdravstvena ustanova. Postoeweto na ovoj uslov i vo ovoj
slu~aj se utvrduva vrz osnova na stru~no mislewe od ve{tak.
- Sprema nepresmetlivite lica ovaa merka na bezbednost se
izrekuva samostojno so ogled deka se raboti za krivi~no neodgovorni
lica sprema koi ne mo`e da se primeni kazna. Pritoa sudot ne go
opredeluva nejzinoto vremetraewe taka {to osudenikot ostanuva vo
zdravstvenata ustanova se dodeka postoi potrebata od negovo lekuvawe
i ~uvawe.
- Sprema bitno namaleno presmetlivite lica ovaa merka se
izrekuva kon kaznata li{uvawe od sloboda ottamu {to se raboti za
krivi~no odgovorni lica. Vo toj slu~aj najprvin se izvr{uva merkata
na bezbednost, a potoa eventulano i kaznata. Pritoa spored sistemot
na supstitucija, ako osudenikot vo zdravstvenata ustanova bil
zadr`an za period kolku {to iznesuva izre~enata kazna, nema da ja
izdr`uva izre~enata kazna. Dokolku pak toa vreme e pokratko od
izre~enata kazna sudot mo`e da odlu~i osudenikot da go izdr`i
ostatokot na kaznata vo soodvetna kazneno-popravna ustanova ili da
go pu{ti na usloven otpust. Pri odlu~uvaweto za pu{tawe na usloven
otpust sudot ne e vrzan za rokovite na izdr`uvaweto na kaznata
predvideni vo ~l. 36 KZ. Sudot e me|utoa, obvrzan osobeno da go zeme
predvid uspehot na lekuvaweto na osudenikot, negovata zdravstvena
sostojba, vremeto pominato vo zdravstvenata ustanova i ostatokot na
kaznata {to osudenikot ja izdr`al. Za vreme na proveruvaweto na
uslovno otpu{teniot mo`e da mu se nalo`at posebni obvrski vo prv
red vo pogled na negovoto lekuvawe. Za novostoreno krivi~no delo
uslovniot otpust se otpovikuva.
vb) Zadol`itelno psihijatrisko lekuvawe na sloboda.
Zadol`itelnoto psihijatrisko lekuvawe na sloboda e merka na
bezbednost {to za prv pat e vovedena vo KZ od 1976 godina. Nameneta e
za du{evno abnormalni storiteli na krivi~ni dela, koi so ogled na
338

opasnata sostojba na nivnata li~nost, treba da se podlo`at na opredelen
medicinski tretman bez da se smestuvaat vo zdravstvena ustanova,
ako otstranuvaweto na taa opasnost mo`e da se postigne i so nivno
lekuvawe na sloboda. Smislata na ovaa merka e potprena vrz
sovremenite psihijatriski soznanija, deka lekuvaweto na ovie lica
mo`e da bide poefikasno, dokolku namesto vo uslovi na izolacija taa
se ostvaruva vo slobodna sredina kade {to liceto normalno gi
ostvaruva svoite op{testveni komunikacii.
Za izreknuvaweto na ovaa merka va`at prvite dva od op{tite
uslovi navedeni za izrekuvawe na merkata zadol`itelno psihijatrisko
lekuvawe i ~uvawe vo zdravstvena ustanova: da se raboti za
storitel koj vo vremeto na izvr{uvaweto na krivi~noto delo bil vo
sostojba na nepresmetlivost ili bitno namalena presmetlivost i da e
opasen za svojata okolina. Vo pogled na op{tite uslovi postojat i dve
situacii vo zavisnost od toa dali merkata se izrekuva na
nepresmetliv storitel ili na storitel koj bil vo sostojba na bitno
namalena presmetlivost:
- Sprema nepresmetliv storitel ovaa merka mo`e da se izre~e
vo dva slu~ai. Prvo, koga krivi~noto delo go storilo nepresmetlivo
lice koe e opasno za okolinata, a za otstranuvawe na taa opasnost e
dovolno negovoto lekuvawe na sloboda. Drugiot slu~aj e koga na
nepresmetliviot storitel na krivi~no delo mu e izre~ena merka na
bezbednost zadol`itelno psihijatrisko lekuvawe i ~uvawe vo zdravstvena
ustanova, a vo tekot na lekuvaweto se utvrdi deka so ogled na
sostojbata na opasnost i sostojbata na negovoto du{evno zdravje
pove}e ne e potreben institucionalen tretman tuku e dovolno psihijatrisko
lekuvawe na sloboda.
- Sprema storitel koj vo vreme na izvr{uvaweto na krivi~no
delo bil vo sostojba na bitno namalena presmetlivost ovaa merka
mo`e da se izre~e samo ako predhodno zaedno so kaznata mu bila
izre~ena i merkata zadol`itelno psihijatrisko lekuvawe i ~uvawe vo
zdravstvena ustanova, a sudot po zapiraweto na najzinoto izvr{uvawe
opredelil usloven otpust.
Zadol`itelnoto lekuvawe na sloboda nema avtomatski da se
vrze za uslovniot otpust tuku samo vo slu~aj ako se utvrdi negovata
neophodnost.
Dokolku osudenoto lice ne se podlo`i na lekuvawe na sloboda,
ili ako samovolno go napu{ti, ili ako i pokraj lekuvaweto stane
tolku opasen za okolinata {to e potrebno negovo ~uvawe vo zdravstvenata
ustanova, vo site gorenavedeni slu~ai sudot mo`e da izre~e
zadol`itelno psihijatrisko lekuvawe i ~uvawe vo zdravstvena
ustanova.
Za razlika od drugite merki na bezbednost ovaa merka e od
ograni~eno traewe. Taa ne mo`e da trae podolgo od dve godini.
vg) Zadol`itelno lekuvawe na alkoholi~ari i narkomani.
Merkata na bezbednost zadol`itelno lekuvawe na alkoholi~ari i
narkomani sudot mo`e da mu ja izre~e na storitelot {to izvr{il
krivi~no delo poradi zavisnost od postojana upotreba na alkohol ili
opojni drogi i kaj kogo postoi opasnost deka poradi ovaa zavisnost
339

natamu }e vr{i krivi~ni dela.
Za izrekuvawe na ovaa merka potrebno e da bidat kumulativno
ispolneti slednive uslovi:
1. Da se raboti za storitel koj krivi~noto delo go izvr{il
poradi sostojba na zavisnost od postojana upotreba na alkohol ili
opojni drogi. Ne e neophodno vo vreme na izvr{uvaweto na deloto
storitelot da bil vo sostojba na opienost ili drogiranost. Dovolna e
negovata zavisnost sprema upotrebata na alkohol ili droga i kauzalna
vrska me|u takvata sostojba i storenoto delo, odnosno zavisnosta da se
javuva kako pri~ina za deloto.
2. Kaj storitelot na krivi~noto delo treba da postoi opasnost
deka poradi taa zavisnost i natamu }e vr{i krivi~ni dela.
Ovaa merka na bezbednost ne e od samostoen karakter {to zna~i
deka mo`e da se izre~e samo zaedno so kaznata (sekoja kazna),
uslovnata osuda (pri {to mo`e da trae najdolgo dve godini), a koga se
raboti za pomlad polnoletnik i so vospitna merka.
Pri izrekuvaweto na uslovnata osuda sudot mo`e na storitelot
da mu nalo`i lekuvawe na sloboda, zemaj}i ja pritoa osobeno predvid
gotovnosta na storitelot da se podlo`i na takvo lekuvawe.
vd) Zabrana na vr{ewe profesija, dejnost ili dol`nost. Ovaa
merka na bezbednost se sostoi vo zabrana na vr{ewe na opredelena
profesija (na primer: advokat, novinar, lekar, nastavnik i sl.), vo
zabrana na vr{ewe samostojna dejnost (zanaet~iska, ugostitelska,
trgovska) i vo zabrana na vr{ewe nekoja dol`nost koja na bilo koj
na~in e vrzana so samostojno raspolagawe, koristewe, upravuvawe,
rakuvawe so imot ili za ~uvawe na toj imot (smetkovoditel, blagajnik,
magacioner i sl.).
Sudot mo`e da ja izre~e vo dva slu~ai:
1. ako storitelot ja zloupotrebil svojata polo`ba, vr{eweto
na dol`nosta ili dejnosta za izvr{uvawe na krivi~no delo i
2. ako opravdano mo`e da se smeta deka vr{eweto na takvata
dejnost }e ja zloupotrebi za vr{ewe krivi~ni dela.
Zabranata na vr{ewe profesija, dejnost ili dol`nost e so
ograni~eno traewe od edna do deset godini, a mo`e da se izre~e zaedno
so kazna, uslovna osuda i so merkata na bezbednost zadol`itelno
psihijatrisko lekuvawe i ~uvawe vo zdravstvena ustanova ili
zadol`itelno psihijatrisko lekuvawe na sloboda. Traeweto na merkata
zapo~nuva da te~e od denot na pravosilnosta na odlukata, so toa {to
vremeto pominato vo kazneno-popravna ustanova, odnosno vo
zdravstvena ustanova za lekuvawe i ~uvawe ne se zasmetuva vo
vremetraeweto na merkata.
Pri izrekuvaweto na uslovnata osuda, sudot mo`e da opredeli
deka taa presuda }e se otpovika ako storitelot ja prekr{il zabranata
na vr{ewe na profesija, dejnost ili dol`nost.
v|) Zabrana na upravuvawe so motorno vozilo. Ovaa merka se
sostoi vo zabrana na upravuvawe so motorno vozilo na storitelot na
krivi~no delo so koe se zagrozuva javniot soobra}aj. Sudot mo`e da ja
izre~e ako najde deka okolnostite pod koi e izvr{eno deloto ili
porane{noto naru{uvawe na soobra}ajnite propisi od strana na
340

storitelot poka`uvaat deka e opasno toj da upavuva so motorno vozilo
od opredelen vid ili kategorija.
Soglasno izlo`enata zakonska definicija za izrekuvaweto na
ovaa merka e potrebno da bidat ispolneti slednive uslovi:
1. prv uslov e da se raboti za lice koe izvr{ilo krivi~no delo
so koe se zagrozuva javniot soobra}aj i
2. krivi~noto delo treba da e izvr{eno pod takvi okolnosti
koi spored uveruvaweto na sudot uka`uvaat deka postoi opasnost
storitelot da upravuva so motorno vozilo od opredelen vidi ili
kategorija. Stanuva zbor za sudsko uveruvawe {to treba da se zasnova
vrz celosna ocenka na subjektivnite i objektivnite okolnosti na
deloto, a osobeno vrz toa deka storitelot i porano gi kr{el
soobra}ajnite pripisi.
Pri odlu~uvaweto dali }e ja izre~e ovaa merka na bezbednost
sudot }e go zeme predvid i toa dali storitelot po zanimawe e voza~ na
motorno vozilo. Smislata na ovaa odredba e da go svrti vnimanieto na
sudot deka so izrekuvaweto na ovaa merka sprema profeisonalni
voza~i mo`e zna~itelno da im se zagrozi nivnata materijana polo`ba.
Zabranata na upravuvawe so motorno vozilo se izrekuva na
opredeleno vreme koe ne mo`e da bide pokratko od tri meseci nitu
podolgo od pet godini. Nejzinoto traewe zapo~nuva od denot na
pravosilnosta na odlukata.
So ogled deka i ovaa merka mo`e da se izre~e zaedno so kazna,
merkite zadol`itelno psihijatrisko lekuvawe vo zdravstvenata ustanova
ili zadol`itelno psihijatrisko lekuvawe na sloboda, vremeto
pominato vo kazneno-popravna ustanova ili vo zdravstvena ustanova
ni ovde ne se presmetuva vo vremetraeweto na ovaa merka.
Zabranata na upravuvawe so motorno vozilo mo`e da se izre~e
zaedno so usloven otpust. Ako storitelot vo toj slu~aj ja prekr{i
zabranata sudot mo`e uslovnata osuda da ja otpovika.
Na pomladi polnoletnici storiteli na krivi~ni dela ovaa
merka mo`e da im se izre~e zaedno so vospitna merka.
Ona {to me|utoa, treba posebno da se podvle~e e deka ovaa
merka mo`e da se izre~e zaedno i so sudskata opomena kako i kon
odluka so koja storitelot se osloboduva od kazna.
ve) Odzemawe na premeti. Ovaa merka na bezbednost se sostoi
vo odzemawe na predmeti {to bile upotrebeni ili bile nemeneti za
izvr{uvawe na krivi~no delo ili {to nastanale so izvr{uvaweto na
krivi~noto delo, ako se sopstvenost na storitelot.
Izvr{uvaweto na ovaa merka od strana na sudot e fakultativno,
a uslovite za nejzinoto izrekuvawe zavisat od toa dali
navedenite predmeti se vo sopstvenost na storitelot na krivi~noto
delo ili vo sopstvenost na drugi lica.
Predmetite koi se vo spostvenost na storitelot na krivi~noto
delo mo`at da se odzemat pod slednive uslovi:
- Ako bile upotrebeni ili nameneti za izvr{uvawe na krivi-
~no delo. Takvite predmeti se na primer: pi{tol, no`, sekira, hemiski
sredstva, razni alati i nekoi premeti za sekojdnevna upotreba.
- Ako nastanale so izvr{uvaweto na krivi~noto delo. Takvi se
341

na primer: falsifikuvani pari ili ispravi, neovlasteno proizvedena
droga ili psihotropni supstanicii i sl.
Predmetite za koi postoi opasnost povtorno da bidat
upotrebeni za izvr{uvawe krivi~no delo ili ako toa go baraat
interesite na op{tata bezbednost ili pri~inite na moralot, }e se
odzemat bez ogled dali se sopstvenost na storitelot ili na treto lice
(~l.68 st.2 KZ).
Predmetite ~ie odzemawe go baraat interesite na op{tata
bezbednost se onie {to se nao|aat vo slobodna proda`ba so ~ija
upotreba mo`e da se dovede vo opasnost `ivotot na lu|eto i sigurnosta
na imotot.
Predmetite ~ie odzemawe go baraat pri~ini od moralna
priroda se onie koi negativno vlijaat vrz eti~kite ~uvstva na
gra|anite kako na primer: pornografski publikacii i filmovi,
predmeti za seksualno i`ivuvawe i sl.
So odzemaweto na ovie predmeti ne se dopira vo pravoto na
treti lica na nadomest na {teta koja mo`e da se bara od storitelot.
Odzemaweto na premeti mo`e da bide i obligatorna merka
toga{ koga izri~no e propi{ano kaj poedini inkriminacii od
posebniot del na KZ. Takov slu~aj postoi na primer kaj krivi~nite
dela: falsifikuvawe na pari, pravewe, nabavuvawe ili prodavawe na
sredstva za falsifikuvawe, primawe potkup, proizvodstvo i pu{tawe
vo promet na {tetni prehrambeni produkti, nedozvolena trgovija i sl.
Odzemaweto na predmeti e merka na bezbednost koja mo`e da se
izre~e samo so kazna, uslovna osuda ili sudska opomena kako i so
presuda so koja storitelot se osloboduva od kazna, a za namaleno
presmetlivi storiteli i zaedno so merkata na bezbednost zadol`itelno
~uvawe i lekuvawe vo zdravstvena ustanova ili zadol`itelno
lekuvawe na sloboda. Ovaa meka mo`e da se izre~e i na pomladi
polnoletnici pokraj vospitna meka.
v`) Proteruvawe stranec od zemjata. Proteruvaweto na
stranec od zemjata e merka koja mo`e da se izre~e na stranec koj go
zloupotrebil prestojot vo Republika Makedonija so toa {to izvr{il
krivi~no delo.
Izrekuvaweto na ovaa merka e fakultativno dokolku sudot
oceni deka prestojot na stranec vo na{ata zemja bi bil {teten so
ogled na pobudite od koi e storeno krivi~noto delo, na~inot na
izvr{uvaweto na deloto i drugite okolnosti {to uka`uvaat na
nepo`elnosta na negoviot natamo{en prestoj vo zemjata.
Proteruvawe na stranec od zemjata mo`e da se izre~e samo ako
na stranecot za storenoto krivi~no delo mu e izre~ena kazna ili
uslovna osuda, a na pomladi polnoletni storiteli zaedno so izre~ena
vospitna merka.
Proteruvaweto mo`e da bide izre~eno za vreme od edna do
deset godini ili zasekoga{. Koga ovaa merka e izre~ena vo opredeleno
traewe toga{ vremeto na traeweto na proteruvaweto se smeta od
denot na pravosilnosta na odlukata, so toa {to vremeto pominato vo
kazneno-popravna ustanova ne se zasmetuva vo vremetraeweto na ovaa
merka.
342

g) Vospitno-popravni merki
Na maloletni storiteli na krivi~ni dela mo`e da im se
izrekuvaat tri vida krivi~ni sankcii: maloletni~ki zatvor, merki na
bezbednost i vospitno-popravni merki. Maloletni~ki zatvor e
posebna krivi~na sankcija koja pod opredeleni uslovi mo`e da im se
izre~e samo na postarite maloletnici. Merkite na bezbednost na
maloletnite lica mo`at da im se izre~at pokraj kaznata maloletni-
~ki zatvor i pokraj vospitnite merki. Me|utoa, so ogled na osnovnata
orientacija na maloletni~koto krivi~no pravo kon vospituvaweto,
prevospituvaweto i pravilniot razvoj na maloletnite storiteli na
krivi~ni dela ovie sankcii dobivaat isklu~itelna i sporedna uloga,
{to zna~i vo na{eto krivi~no zakonodavstvo osnovnite sankcii
nameneti za maloletnici se vospitno-popravnite merki.
Vospitno-popravnite merki se primenuvaat sprema maloletni
storiteli na krivi~ni dela, a vo isklu~itelni slu~ai i sprema
pomladi polnoletnici i polnoletni lica 667) , pri {to ne se utvrduva
nivnata krivi~na odgovornost. Soglasno celta na ovie merki
(sankcii) vo KZ se predvideni tri kategorii na nivnata mo`na primena.
Toa se disciplinski merki, merki na zasilen nadzor i zavodski
merki.
Me|u disciplinskite merki kaj nas se pomesteni merkata ukor
i merkata upatuvawe vo disciplinski centar za maloletnici.
Merki na zasilen nadzor se: zasilen nadzor od strana na roditelite,
posvoitelot ili staratelot, zasilen nadzor vo drugo semejstvo
i zasilen nadzor od socijalniot organ (spored ZIS - zasilen nadzor od
centarot za socijalni raboti).
Zavodskite vospitni merki se delat na dva vida: upatuvawe vo
vospitna ustanova i upatuvawe vo vospitno-popraven dom.
Navedenite vospitni merki pretstavuvaat vidovi na krivi~ni
sankcii i ottamu gi imaat site obele`ja na sankciite voop{to so taa
razlika {to kaj niv dominiraat celite na specijalnata, nad onie na
generalnata prevencija i postignuvawe na pravdata. Osven toa
nivnoto opredeluvawe ne zavisi od krivi~nata odgovornost na maloletnikot
nitu od vidot i te`inata na krivi~noto delo tuku vo prv red
od karakteristikite na li~nosta na maloletnikot i ocenkata na sudot
za okolnostite {to mo`at da bidat od zna~ewe vo koja mera mo`e
667)
Spored KZ na pomlad polnoletnik koj krivi~noto delo go izvr{il kako pomlad
maloletnik mo`e da mu se sudi samo ako za toa delo e propi{ana kazna pote{ka od
pet godini i pritoa mo`e da mu se izre~e samo soodvetna zavodska merka. Soodvetna
zavodska vospitna merka mo`e da mu se izre~e i na polnoletno lice koe deloto go
izvr{ilo kako postar maloletnik bez ogled na te`inata na storenoto delo. Zakonot
ja predvidua i mo`nosta na storitelot {to kako polnoleten izvr{il krivi~no delo,
a vo vremeto na sudeweto na napolnil dvaeset i edna godina, sudot da mu izre~e
soodvetna merka na zasilen nadzor ili zavodska merka. Izvr{uvaweto na izre~enite
vospitni merki na polnoletni lica za dela {to gi storile kako maloletnici ili na
izre~enite vospitni merki na pomladi polnoletni lica mo`e da trae nejmnogu do
napolnetata dvaeset i treta godina na storitelot.
343

najdobro da se postigne vospituvaweto, prevospituvaweto i
pravilniot razvoj na maloletnikot. So drugi zborovi sudot treba da
se re{i za onaa merka so koja najdobro }e bidat ostvareni navedenite
celi. Vo taa smisla vo KZ e propi{ano deka pri izborot na
vospitnata merka sudot }e ja zeme predvid vozrasta na maloletnikot,
stepenot na negovata du{evna razvienost, negovite psihi~ki svojstva,
skolonostite, pobudite od koi go storil deloto, dotoga{noto
vospituvawe, sredinata i prilikite vo koi `iveel, te`inata na
deloto, dali sprema nego porano bila izre~ena vospitna merka ili
kazna maloletni~ki zatvor i site drugi okolnosti {to vlijaat na
odreduvaweto na vidot na merkata, za da se postigne najdobro celta na
vospitnite merki. Vo soglasnost so celite na vospitnite merki,
vpro~em, se opredeleni i kategoriite na ovie merki. Pri nivnata
opredelba doa|a do izraz potrebata sprema maloletnikot da se
prezemat postojani merki na vospituvawe i ocenkata dali pokraj taa
okolnost e potrebno i negovoto celosno oddeluvawe od sredinata vo
koja dotoga{ `iveel.
Od navedenoto proizleguva deka vospitnite merki se so zakon
predvideni krivi~ni sankcii nameneti za vospituvawe na maloletni
storiteli na krivi~ni dela i za{tita na op{testvoto od tie
povedenija {to se izrekuvaat od strana na sud za ve}e izvr{eno delo
vo posebna krivi~na postapka.
3. OSNOVNI KARAKTERISTIKI NA KRIVI^NITE SANKCII
Vo teorijata se opredeluvaat izvesni uslovi {to za uspe{no
ostvaruvawe na svojata uloga treba da se zadovoleni kaj sekoja
krivi~na sankcija. Tie uslovi voedno gi pretstavuvaat osnovnite
karakteristiki ili obele`ja na krivi~nite sankcii.
a) Krivi~nite sankcii treba da se od li~na priroda. Toa zna~i
deka dejstvoto na sankcijata treba da e naso~eno kon toa da go pogodi
samo storitelot na krivi~noto delo. Me|utoa, so ogled na toa {to
sekoja sankcija na izvesen na~in pogoduva i drugi lica (~lenovite na
semejstvo i srodnicite na storitelot) personalniot karakter na
sankciite treba da se sfati kako intencija kon maksimalno
otstranuvawe na onie efekti {to od nivnata primena se
reperkutiraat sprema nevinite lica.
b) Krivi~nata sankcija treba da bide humana, odnosno da ne se
sostoi vo izma~uvawe na storitelot na krivi~noto delo.
v) Krivi~nata sankcija treba da bide moralna {to zna~i od
takov karakter {to jasno ja izrazuva op{testvenata osuda za
povredata na opredeleni moralni vrednosti i potrebata za nivna
interiorizacija vo svesta na onoj komu mu e izre~ena.
g) Krivi~nata sankcija treba da bide srazmerna na te`inata na
krivi~noto delo i stepenot na krivi~nata odgovornost na storitelot.
So toa se postignuva nejzinata pravednost ottamu {to sekoj
podednakvo ja ~uvstvuva op{testvenata osuda za storenoto.
344

d) Krivi~nata sankcija treba da e delliva: da e od takva
priroda {to, vo zavisnost od karakteristikite na li~nosta i okolnostite
na krivi~noto delo, ovozmo`uva da se izrekuva vo pogolema ili
pomala mera. Dellivosta (prilagodlivosta, individualizacijata) na
sankciite e takvo oble`je so koe vo celost e opredelen i pokrien
postojniot sistem na krivi~nite sankcii vo na{ata zemja.
|) Edna od karakteristikite na krivi~nite sankcii e i nivnata
zamenlivost. Vo slu~ai koga za toa postojat opravdani pri~ini ovaa
karakteristika pru`a mo`nost odredena sankcija da se zameni so drug
vid (komutacija).
e) Krivi~nata sankcija treba da e otpovikliva, odnosno od
takva priroda (karakter) {to ovozmo`uva da se odbegnat posledicite
do koi mo`e da dojde pordi nejzinoto pogre{no izrekuvawe (sudski
samovolija, zabludi i gre{ki) i primena. Mo`no e da se otpovika i
popravi sekoja sankcija {to vo celost ne e izvr{ena, a nekoi vidovi
sankcii (pari~nata kazna, na primer) duri i po nejzinoto izvr{uvawe.
`) Posebno zna~ajno obele`je na krivi~nite sankcii se sostoi
vo toa {to mo`at da se izrekuvaat samo po izvr{eno delo {to zna~i
isklu~ivo post delictum.
345

346

G L A V A II
CELI NA KRIVI^NITE SANKCII I OSNOVNI
PRINCIPI NA NIVNOTO IZVR[UVAWE
I. CELI NA KRIVI^NITE SANKCII VO NA[ETO
POZITIVNO ZAKONODAVSTVO
Vo ovoj trud se opredelivme za stojali{te spored koe celta na
krivi~nite sankcii (na nivnoto propi{uvawe, izrekuvawe i izvr{uvawe)
e spre~uvawe na osobeno opasni op{testveni dejnosti ili
za{tita na op{testvoto i poedinecot od kriminalitetot (op{ta cel
na krivi~nite sankcii) {to se ostvaruva so: 1. specijalna prevencija,
2. generalna prevencija i 3. postignuvawe na pravda.
1. SPECIJALNA PREVENCIJA
Specijalnata prevencija kako cel na krivi~nata sankcija vo
odnos na samiot storitel zna~i negovo spre~uvawe da vr{i novi
krivi~ni dela. Ovaa funkcija na sankciite se ostvaruva so: a) zastra-
{uvawe na storitelot vo pogled na negovite idni kriminalni
odnesuvawa, b) neutralizacija po pat na izolacija (vo nekoi dr`avi i
eliminacija) na storitelot i v) prevospituvawe i popravawe (resocijalizacija
i socijalna adaptacija vo tekot na izvr{uvaweto na kaznata
li{uvawe od sloboda, maloletni~kiot zatvor i zavodskite vospitni
merki) ili lekuvawe (vo tekot na izdr`uvaweto na merkite na
bezbednost od medicinski karakter).
Smislata na specijalnata prevencija e deluvawe vrz storitelot
kako poedinec zaradi negovo odvra}awe od izvr{uvaweto na novo
krivi~no delo. So ogled na toa deka sekoj poedinec e razli~na
li~nost, nejzinata realizacija pretpostavuva poznavawe na konkretniot
poedinec kako neophodnost za soodvetno prilagoduvawe na
sankcijata (zakonska, sudska i izvr{na individualizacija) vo soglasnost
so negovite karakteristiki.
So pomo{ na individualnoto zastra{uvawe, neutralizacijata,
prevospituvaweto i popravaweto ili lekuvaweto se ostvaruva
opredelena za{tita na op{testvoto od kriminalitetot. Ovde me|utoa,
ne smee da se zaboravi deka so pomo{ na specijalnata prevencija se
vlijae samo na storitelot na deloto, vrz menuvaweto na negovata
li~nost, no ne i vrz socijalite pri~ini, uslovi i povodi na kriminalitetot
~ie {to negativno dejstvo mo`e da gi obezvredni ve}e
347

postignatite rezultati. Ottamu proizleguva kriminalnopoliti~kata
zalo`ba specijalnata prevencija od oblasta na krivi~nopravnata
represija za koja ovde, vsu{nost, stanuva zbor, nu`no da se povrze so
prezemaweto op{ti preventivni merki od socijalen karakter.
2. GENERALNA PREVENCIJA
Generalnata prevencija e cel na sankcijata kon drugite gra|ani
ili poto~no kon "potencijalnite delinkventi" vo smisla na antikriminalno
dejstvo vrz niv. Takvoto dejstvo na sankciite se ostvaruva so:
a) zastra{uvawe i b) vospitno-moralizatorsko vlijanije koe proizleguva
od samoto postoewe na krivi~niot zakon i zakanite so sankcija,
od efikasniot progon (otkrivawe i fa}awe) na storitelite na
krivi~nite dela, kako i od efikasnoto izrekuvawe i izvr{uvawe na
sankciite.
a) Zastra{uvaweto (intimidacijata) e naso~eno kon odvra}awe
na gra|anite od vr{ewe na krivi~ni dela. Toa e kolektivno zastra{uvawe
koe se manifestira preku predo~uvawe na posledicite na
zakanata i eventualnata primena na sankcija.
Zastra{uvaweto se temeli vrz {iroko rasprostraneto sfa}awe
na javnosta deka krivi~nite sankcii, a osobeno onie od najte`ok
vid, vlevaat takov strav {to e dovolen site gra|ani da gi odvrati od
vr{eweto na krivi~ni dela. Korenite na ova sfa}awe datiraat od
podale~noto minato koga naivno se veruva{e deka stra{niot primer
na kaznuvaweto na eden, e sposoben da go predupredi zlostorot na drug,
i deka negoviot efekt se zgolemuva so zgolemuvaweto na ostrinata na
zakanetata i primenetata represija. Ova sfa}awe koe za `al ni denes
ne e napu{teno, duri od strana na vrvni krivi~ari, kriminolozi i
penolozi, go pokrenuva pra{aweto za realniot dostrel na
zastra{uvaweto.
Odnapred svesni deka vo uslovi koga sÒ u{te ne postojat nau~no
izgradeni i verificirani metodolo{ki postapki so koi mo`at da se
dadat validni pokazateli za vistinskiot efekt na zastra{uvaweto i
nie sme prisileni da se dvi`ime vo oblasta na zdravorazumski
hipotezi. So niv, za razlika od ubedenite privrzanici na golemata
mo} na zastra{uvaweto i zaostruvaweto na represijata, }e se obideme
da go nadmineme monofaktorskiot princip izrazen niz avtomatizmot:
opredelen intenzitet na strav - vozdr`uvawe od vr{ewe na krivi~ni
dela. Kon neosnovanosta na ova tvrdewa, vpro~em, vodi psiholo{kata
zasnovanost na ~ove~koto povedenie mnogupati potvrdeno vo realniot
`ivot. Na toa uka`uvaat i brojni nau~ni rabotnici so argumenti {to
vo prv red se potvrdeni od samata antikriminalna praktika. Vo ovaa
smisla naj~esto se uka`uva deka zastra{uvaweto zavisi od
psihofizi~kite osobenosti na gra|anite, od stepenot na nivnata
individualna zrelost i postignatata op{testvena polo`ba. Ottamu
opravdano se pretpostavuva deka socijalno i psiholo{ki zrelite i
normalno adaptiranite gra|ani ne se vpu{taat vo kriminal ne zaradi
stravot od sankcijata tuku vo prv red poradi vnatre{no izgradeniot
348

moralen kodeks, moralnite inhibicii i rezistentniot odnos kon
nedopu{tenite odnesuvawa.
Slednata okolnost {to go relativizira dejstvoto na zastra{uvaweto
se sostoi vo nesposobnosta da se osoznae patot {to vodi kon
stravot. Ako se raboti za du{evno bolno ili rastroeno lice kakvo e
zna~eweto na predo~uvaweto na eventulanata represija {to ne
mo`ela nitu da se pretpostavi, ne treba posebno da se doka`uva.
^esto se istaknuva i okolnosta deka profesionalnite delinkventi
pretstavuvaat specifi~na kategorija lica so ogled deka ne
vodat smetka za opasnosta od sankcionirawe na nivnite dela. Kriminalnata
dejnost za niv e kako i vr{eweto na sekoja druga rabota, a
nivnoto otkrivawe i fa}awe kako obi~en "deloven rizik" so koj
svesno se kalkulira. Na isto ramni{te se i sfa}awata na ~lenovite
na kriminalnite organizacii. Za niv e pogolema zakana ona {to
proizleguva od nepo~ituvaweto na pravilata na grupata vo koja
deluvaat odo{to postoeweto na bilo kakov zakon i zakana so sankcija
od strana na dr`avata.
Zastra{uva~koto dejstvo na sankciite vo zna~itelna mera se
minimalizira so ja~inata na motivot na deloto. Vo ovaa smisla so
pravo se istaknuva deka koga se prisutni silni ekonomski motivi,
osobeno kaj onie {to se nao|aat na rabot na `ivotnata egzistencija,
ni{to ne mo`e da go odvrati posegnuvaweto kon tu|ite dobra. Silnite
motivi vo golema mera gi slabeat moralnite sopira~ki i kaj
storitelite na provocirani krivi~ni dela, kaj delata poradi natalo`eni
konfliktni odnosi i sl. dela {to se vr{at vo sostojba na
afekt. Me|u niv naj~esti se ubistvata i toa onie ubistva kaj koi
storitelot naj~esto ne razmisluva za posledicite na deloto i ona {to
poradi odzemaweto na tu| `ivot go ~eka, tuku samo za toa kako da se
rastovari od svojata emocionalna napnatost zaradi koja mu e sma~en
duri i sopstveniot `ivot. Negovoto zastra{uvawe so smrtna kazna na
{to naj~esto e nakloneta javnosta bezmalku li~i na zakanata: }e
bide{ osuden na smrt ako izvr{i{ samoubistvo 668) . A ako taka stojat
rabotite so kapitalnata kazna ne e te{ko da se pretpostavi kakvo
dejstvo mo`e da se o~ekuva od zastra{uvaweto so primena na poblag
vid na sankcija. Silnite motivi mu protivre~at na zastra{uvaweto i
kaj licata {to nameravaat da izvr{at nekoe od tn. politi~ki ili
religiozni krivi~ni dela. Nivnite motivi se formirani vrz cvrsto
izgradena idejna podloga {to bilo kakva zakana te{ko mo`e da gi
podrie.
Faktorite {to vo zna~itelen obem go smaluvaat zastra{uva-
~koto dejstvo na sankciite mo`at da se najdat i vo silata i mo}ta na
birokratiziranite elemeti na op{testvoto od najrazli~en vid.
Stanuva zbor za tn. kriminalci so beli kragni koi poteknuvaat od
visokite delovni i finansiski krugovi i politi~nite vrvovi. Od
steknatite pozicii koi ne retko se povrzani so zloupotrebi od
sekakov vid, pa duri i na opredleni funkcii, proizleguva nivnata
668)
Vo ovaa smisla e i stavot na Seneka koj veli: "Qui potest mori, non potest cogi" (Koj
e spremen da umre ne mo`e da se zastra{i).
349

sigurnost izrazena vo stavot deka zakonot e paja`ina ispletena za
lovewe samo na sitni insekti (Anaharsid). Ottamu za niv bilo kakvo
zastra{uvawe dobiva prizvuk na onaa narodnata: "Zastra{uva{ me~ka
so re{eto".
Zdraviot razum go postavuva i pra{aweto za efektot na
zakanata so sankcija sprema lica kaj koi e atrofirano ~uvstvoto na
vina, ili pak kaj onie {to zaradi "inflacija na inkriminaciite" ne
gi poznavaat imperativnite normi. Vo tie ramki se pomestuva i
postoeweto normi koi re~isi site gi kr{at (korisni malverzacii,
izdavawe ~ek bez pokritie, primawe potkup i sl.). Ovde ne e bezna~aen
i faktot na postoeweto brojni dela koj koi zaradi samata nivna
priroda e smalen rizikot od otkrivawe i kaznuvawe na storitelot.
Me|u niv vo prv red spa|aat onie dela koj koi otsustvuva neposredniot
dopir me|u storitelot i `rtvata (kra`bi, provalni kra`bi,
o{tetuvawe tu|i predmeti i sl.), "konspirativnite dela"
(rodoskrnavewe, nedozvolen abortus, homoseksualizam, korupcija i
sl.), dela kaj koi `rtvata e opredeleno javno dobro ili javen interes
(delikti protiv dr`avata, javniot red, komar, nedozvoleno nosewe
oru`je) i sl. dela do ~ie otkrivawe prete`no se doa|a po slu`bena
dol`nost 669) .
Vakvi i sli~ni primeri mo`at da se naveduvaat vo nedogled
ottamu {to se raboti za brojni okolnosti {to vo golema mera go
obezvrednuvaat zastra{uva~koto dejstvo na sankciite. Ovie okolnosti
dobivaat razli~no zna~ewe so ogled na prostorot i vremeto vo koe
se javuvaat i intenzitetot na nivnata povrzanost so kolektivnite
stavovi na opredelena zaednica, potkulturna grupa pa duri i so ogled
na psihosocijalnite obele`ja na poedinecot. Nivnata analiza
poka`uva deka zastra{uvaweto kako del na generalnata prevencija vo
golem broj slu~ai ne go ostvaruva o~ekuvanoto dejstvo. Me|utoa, od
samiot fakt {to kolektivnoto zastra{uvawe go pomestivme pome|u
elementite na ovaa prevencija, proizleguva zaklu~ok deka i nie se
priklonuvame kon onie stojali{ta {to ne mu go odzemaat vo celost
negovoto zna~ewe. Vo ovaa smisla mora da se priznae deka dobar del od
naselenieto sepak vodi smetka za zakanata, sudeweto i posledicite od
izvr{uvaweto na krivi~nite sankcii. Toa se glavno lica so
opredeleni kriminalni skolonosti, emocionalni nestabilni
li~nosti so nedovolno izgradeni socijalni i moralni stavovi i
inhibicii, koleblivi lica i sl.
Nesporna okolnost so koja teoreti~arite redum se soglasuvaat
e i toa deka zastra{uvaweto dobiva svoja realna potvrda koga od
terenot na strogosta se pravi pomestuvawe vrz terenot na sigurnosta
na represijata 670) . Toa zna~i, deka brzoto i sigurno otkrivawe i
669)
Vidi: Vouk, V. O zastra{uju~em u~inku kazne, Na{a zakonitost, Zagreb, 1963/7-8, str. 325.
670)
Vo ovaa smisla spored Bekarija "Kaznata treba da e neizbe`na za{to
"neizbe`nosta makar i na blagata kazna sekoga{ posilno }e vlijae vrz ~ovekot
odo{to stravot od pote{ka kazna ako toj strav e svrzan so nade` deka kaznata }e se
izbegne" Beccaria, C. O zlo~inima i kaznama, Logos, Split, 1984, str. 102. Sli~no e i
stojali{teto na Monteskie. Spored nego "Ako se razgleda pri~inata na site
350

fa}awe i pokrenuvawe na krivi~nata postapka sprema sekoj
izvr{itel na krivi~no delo, kaj najgolem broj gra|ani ja osvedo~uvaat
opasnosta od vr{ewe na kriminalniot ~in i rizikot od sankcijata.
Vo soglasnost so izlo`enoto mo`e da se konstatira deka toa
{to najgolemiot broj gra|ani ne vr{at krivi~ni dela ne e zaradi
zastra{uva~koto dejstvo na zakonite i funkcioniraweto na organite
na pravdata, no istovremeno i toa deka nitu vr{eweto na krivi~nite
dela od strana na gra|anite ne e argument {to vo celost go isklu~uva
nivniot zastra{uva~ki efekt. Ottamu proizleguva potrebata od
nau~noempirisko sledewe na ovaa problematika i nejzino
osvetluvawe od pove}e aspekti vo koi sigurno treba da go najdat
svoeto mesto i filozofijata, etikata i socijalnata psihologija.
Na krajot nu`no e da se podvle~e deka ovde govorevme za onoj
neizvesen, nejasen i neopredelen strav {to so pomala ili pogolema
verojatnost mo`e da se javi pri pomislata da se izvr{i krivi~no delo.
Na sprotivnata strana le`i onoj strav {to se manifestira kako
vistinski psiholo{ki efekt na sankcijata kaj ve}e otkrien i faten
storitel na krivi~no delo. Toa e stravot {to se javuva kako realno,
neposredno i neizbe`no ~uvstvo povrzano so opasnosta od
izrekuvaweto i izvr{uvaweto na pretstojnata sankcija kaj sekoj {to
makar i malku ima razvieno ~uvstvo na vina. Zastra{uvaweto od ovoj
vid ima zna~ewe kaj specijanata prevencija za {to realno se preto~uva
vo svesta na storitelot. Tokmu zatoa e i mnogu porealno
o~ekuvaweto toj vid na zastra{uvawe da go odvrati od zapa|awe vo
specijalen ili op{t povrat.
b) Generalnopreventivnite celi na sankciite ne se iscrpuvaat
so nivnoto zastra{uva~ko dejstvo. Naprotiv, od nivnoto svojstvo da
vr{at vospitno vlijanie i da vodat kon jaknewe na moralot i
razvivaweto na op{testvenata disciplina na gra|anite proizleguva i
nivnata tn. vospitno-moralizatorska funcija. I ovaa cel na
sankciite se ostvaruva so pomo{ na celokuniot fond na sredstva {to
vleguvaat vo oblasta na krivi~nopravnata represija. Ovaa funkcija
na generalnata prevencija vo sovremeni uslovi dobiva posebno
zna~ewe so ogled na toa {to na mestoto na pasivnata za{tita na
op{testvoto od kriminalitetot (zastra{uvaweto) se vnesuva aktiven
i kreativen odnos kon gra|anite koj se sostoi vo podr`uvawe i
formirawe na nivnite eti~ki sfa}awa za {tetnosta na krivi~nite
dela. Vo ovaa nasoka nesomneno deluva samoto postoewe na krivi~niot
zakon vo onaa mera vo koja negovite normi pretstavuvaat izraz na
vladea~kiot op{testven moral. Denes koga sÒ pove}e preovladuvaat
tendencii za izgradba na takvo krivi~no pravo {to nema da mu se
iskol~enosti }e se sogleda deka toa le`i vo nekaznivosta na zlostorot, a ne vo
ubla`uvaweto na kaznata "Monteskje, O duhu zakona, Tom I, Filip Vi{nji}, Beograd, 1989,
str. 99. Vo prilog na toa zboruvaat i sovremenite teoreti~ari. "Ako bez predrasudi se
analizira op{testvenata stvarnost", veli Ansel, "se zabele`uva deka vistinskoto
zastra{uva~ko dejstvo ne poteknuva od sankciite predvideni so zakonot, tuku od
dr`avnata intervencija koja nastapuva vedna{ po izvr{enoto delo". Ancel, M. Nova
dru{tvena odbrana, Institut za uporedno pravo, Beograd, 1963, str. 76.
351

sprotivstavuva na socijalnite i moralnite sfa}awa na gra|anite {to
vladeat ne samo vo ramkite na edna zaednica tuku i na onie {to se
vklu~eni vo univerzalniot fond na ~ovekovite vrednosti, so
sigurnost mo`e da se tvrdi deka stanuva zbor za normi {to se na
linija na razvivawe na kolektivnoto ~uvstvo za nivno po~ituvawe. Vo
potkrepa na ovoj koncept nesomneno se vklu~uvaat i sovremenite
nastojuvawa za takvo krivi~no pravo koe {to ograni~uvaj}i gi
pravata i slobodite na gra|anite ednovremeno gi garantira nivnite
prava i slobodi od sekakov vid na prisilba, arbitrernost i
samovolie.Ottamu e logi~no da se o~ekuva deka normite na krivi~noto
pravo treba da se po~ituvaat ne zatoa {to uka`uvaat {to e
nedopu{teno i kako gra|anite ne smeat da se odnesuvaat, tuku za{to
uka`uvaat deka sÒ {to ne e zabraneto e dopu{teno i kako tie gra|ani
smeat da se odnesuvaat. Seto toa poka`uva deka generalnata prevencija
ima svoja dlaboka utilitarna podloga. Vo onaa mera vo koja
krivi~niot zakon i zakanata so sankcija e opredelena od interesot na
site, od za{titata na nivnata bezbednost, prava i slobodi, vo taa mera
mo`at da go ostvaruvaat svoeto vospitno-moralizatorsko antikriminalno
dejstvo.
Ne smee me|utoa, da se zaboravi faktot deka ovaa funcija na
generalnata prevencija ima i svoja retributivna potkrepa. Najdobar
dokaz za toa e sekojdnevnata primena na represijata. Toga{ koga
gra|anite se osvedu~uvaat deka nama da postojat "mo}ni bumbari {to
vo let ja dup~at mre`ata na pajakot", deka sekoj storitel na krivi~no
delo }e bide faten, izveden pred sud, deka }e go stigne zaslu`enata
sankcija i deka nema da ima ~esti, pristrasni i spored svoite
posledici drasti~ni skratuvawa ili komutacii na sankciite so
primena na institutite amnestija i pomisluvawe, mo`e da se o~ekuva
zacvrstuvawe na antikriminalniot stav na javnosta. Nakratko, od
retributivno uslovenoto zacvrstvuvawe na op{testvenata i
moralnata osuda sprema site vidovi kriminalni odnesuvawa i
ednakviot pristap kon site nositeli na takvi povedenija zavisi
moralizatorskiot efekt na generalnata prevencija. No toa se ve}e
problemi na pravdata i pravednosta na koi posebno se zadr`uvame.
3. PRAVDA
Edna od funciite na krivi~nite sankcii za koja od brojni
pri~ini, barem vo na{ata krivi~nopravna, kriminalnopoliti~ka i
penolo{ka teorija malku e govoreno e i postignuvaweto ili zadovoluvaweto
na pravdata. Toa zna~i deka za{titata na op{testvoto od
kriminalitetot ne se vr{i samo od specijalni i generalnopreventivni
pri~ini tuku i zaradi pravda, od pri~ini koi mu otstapuvaat
mesto na odmazdata sfatena kako socijalnopsiholo{ka i eti~ka
kategorija.
Vakviot stav nÒ obvrzuva najprvin da go opredelime poimot
pravda. Ona {to pritoa e bitno vedna{ da se istakne e deka se raboti
za slo`en vrednosen fenomen od oblasta na filozofijata, etikata,
352

sociologijata na pravoto, politikata i pravoto i ottamu e proma{en
sekoj obid za negovo izolirano posmatrawe i vtemeluvawe. Vo
otsustvo na prostor ovde nema da navleguvame vo negovite idejno
oboeni sodr`ini no, toa ne nÒ osloboduva od sogleduvaweto barem na
nekoi od nivnite bitni aspekti povrzani so filozofijata i ostantite
nauki. Vrz taa neminovnost, vsu{nost, se potpira razbiraweto i
opravdanosta na negovoto pomestuvawe me|u celite na krivi~nite
sankcii.
I pokraj toa {to pravdata kako imanentno ~ove~ka vrednost e
izvonredno te{ko da se definira prvite obidi vo taa nasoka se
sre}avaat u{te od najstarite vremiwa. Opredeleni pretstavi za
pravdata poteknuvaat u{te od starata gr~ka mitologija i religija vo
koi, vo edno od licata na bo`icata Dike, taa bila izrazena preku
odmazdata i kaznata. Na mitolo{koto sfa}awe na pravdata mu e
svojstveno deka taa na ~ovekot mu e podarena od boga kako najgolemo
dobro. Razmisluvawata za pravdata }e go najde svoeto mesto i vo
ranata gr~ka filozofija kade {to Tales, Pitagora 671) i Heraklit se
obiduvale da ñ dadat eti~ka osnova.
Najva`niot pridones na sofistite (V vek p.n.e.) se sostoi vo
u~eweto za ednakvosta na lu|eto, za dr`avata kako tvorba na
op{testveniot dogovor i za razlikata me|u prorodnoto i pozitivnoto
pravo. Hipija, Antifont i drugi pravdata ja povrzuvaat so prorodnoto
pravo kako objektivno pravo koe e vo soglasnost so samata proroda na
~ovekot i na koe so ogled deka e posilno od ~ovekot sekoj mora da mu se
pokoruva. Spored niv pozitivnoto pravo e rabota na konvencija, pa so
ogled na toa sprotivno na prirodata. Ottamu i preporakata spored
koja najdobro e da se pridr`uvame do pravoto koga ne{to se pravi pred
svedoci, no koga nikoj ne nÒ glada, da postapuvame spored prorodata,
odnosno spored procenkata na korisnosta {to mo`e za sebe da se
izvle~e. Ili poinaku, "kr{eweto na zakonot e zlo dokolku ve
zabele`at, no toa se zasnova samo na "javnoto mislewe", a dokolku go
kr{ite prirodniot zakon toga{ posledicite se
neminovni"..."Pravni~kata pravda ne im nosi korist na onie {to ja
sledat, za{to nitu gi spre~uva povredite, nitu dopolnitelno gi
isprava" 672) .
Nasproti predhodnite tn. reakcionerni sofisti Trazimah i
Kalikle zastapuvale teza deka nema nekakva prorodna (objektivna)
pravda. Lu|eto ne se dol`ni da se dr`at do nikakva pravda, za{to nea
ja izmislile robovite za samite lu|e da se spre~at vo ostvaruvaweto
na svoite interesi. Spored Trazimah so ogled deka dr`avata gi pravi
zakonite vo svoja korist, pravdata e ona {to mu koristi na posilniot.
671)
Spored Pitagora "poredokot se zasnova vrz strogo opredeleni zada~i {to gi ima
sekoj gra|anin, a pravdata e odmazda {to zna~i kazna za onoj {to go naru{uva".
^okrevski, T. Socijalnata osnova na fenomenot pravda i pravo (obid za sociolo{ko
definirawe na pravdata i pravoto). Godi{nik na Pravniot fakultet vo Skopje,
Skopje, 1991, str. 315.
672)
Stanovi~i}, V.Prete~e ideja o vladavini prava: Platon - Aristotel - Ciceron, Arhiv, Beograd,
1986/3-4, str. 565.
353

Vladetelite so dr`avata mislat na sviote podanici tolku kolku {to
ov~arot misli na svoite ovci. So drugi zborovi pravdata ne e dostojna
za slobodniot ~ovek, a nepravdata e znak na sila i mo} za{to
"pravedniot ~ovek vo sporedba so nepravedniot sekoga{ gubi" 673) .
"Ottamu onie {to ja napa|aat ne~esnosta, ne go pravat toa zatoa {to e
podobro da ne rabotat ne~esno, tuku zatoa {to se pla{at da ne
stradaat poradi toa" 674) . Vo ovaa smisla e i stojali{teto na Glaukon
koj veli "Mo}en ~ovek i ~ovek vo vistinska smisla na zborot nikoga{
nema da se soglasi so toa da ne ~ini nepravda i da ne ja trpi. Inaku bi
bil lud" 675) . Naveduvaj}i go primerot so Gig i negoviot vol{eben
prsten, Glaukon tvrdi deka ~esni i toa protiv sopstvena volja, se samo
onie lu|e koi ne mo`at da vr{at nepravda koja nosi mnogu pogolema
korist od pravednosta 676) . Vo taa smisla i Adeimant: "Nitu eden ne e
praveden po sopstvena volja, tuku gi napa|a postapkite na
nepravedniot ~ovek od stra{liviot, ili starost, ili nekoja druga
slabost, za{to samiot ne e vo sostojba nepravedno da raboti" 677) .
Bitno mesto vo opredeluvaweto na pravdata be{e otstapeno i
vo ramkite na klasi~nata gr~ka filozofija. Spored Platon postoi
prirodno pravo kako eden vid idealna stvarnost na pravoto (vistinsko
pravo) i pozitivno pravo koe, koga nositelite na dr`avnata vlast
nosat zakoni so koi se {titat nivnite sopstveni interesi, se javuva
kako negov nesovr{en izraz (prividno, la`no pravo). Vistinskoto
pravo ja {titi pravdata koja pretstavuva sredstvo so koe se ostvaruva
op{toto dobro. Spored nego storitelite na nepravda se nesvesni
vinovnici, za{to ne znaele deka nivnoto nedozvoleno delo vodi kon
nesre}a, odnosno deka sre}ata e vo nivnoto ispravno povedenie 678) .
Najgolem dostrel vo objasnuvaweto na pravdata e napraven od
Aristotel (348-322). Slobodno mo`e da se ka`e deka ni denes nema
razmisluvawe za pravdata {to ne se povikuva na negovite genijalni
misli izlo`eni vo "Nikomahova etika". Su{tinata na negovoto u~ewe
za pravdata poa|a od razlikuvaweto na op{ta i posebna pravda.
Sodr`inata na op{tata pravda e po~ituvawe na zakonite i postapuvawe
sprema bliskite kako na sebe ednakvi lu|e. Posebnata ili
poedine~nata pravda poa|a od ednakvosta i se deli na korektivna
(komutativna, izedna~uva~ka, iustitia commutativa) i distributivna
(iustitia distributiva ) pravda.
Korektivna pravda e onaa koja trgnuva od apsolutna ednakvost
me|u dobrata i ~esta, na pr. me|u nanesenoto zlo i vozvratenata
odmazda. Taa vodi kon dobrovolno, a delum i kon nedobrovolno
673)
Platon, Dr`ava, Kultura, Beograd, 1969, str. 24.
674)
Ibid, str. 25.
675)
Ibid, str. 42.
676)
Vidi: ibid, str. 44.
677)
Ibid, str. 50.
678)
Glavnite idei na Platon za pravdata i nejziniot soodnos so pravoto se izneseni vo
negovite dela: "Dr`ava", "Dr`avnik" i posebno vo "Zakoni" kade {to e napraven
radikalen presvrt kon idejata za vladeeweto na zakonite. Pove}e za toa vidi:
Stanov~i}, V. op. cit, str. 567-581.
354

izedna~uvawe na dobrata me|u pripadnicite na edna dr`ava (vo
na{iot primer: za izvr{ena kra`ba 5 udari so stap, za izvr{eno
ubistvo - smrt so besewe). Za nejzino ostvaruvawe se potrebni
najmalku dve ramnopravni, izedna~eni lica za{to se raboti za pravda
na privatnoto (vo slu~ajov krivi~no - pravo). Vo ovaa smisla pravedna
e onaa kazna (sankcija) vo koja e sodr`ano zlo {to mu e apsolutno
ednakvo na nanesenoto zlo. Takvata kazna (sankcija) pogoduva edno
lice ednakvo kako i drugo. Korektivnata pravda ne go zema vo obzir
statusot ("vrednosta") i ugledot na li~nosta, tuku samo steknatata
korist ili pri~inetata {teta i vr{i podelba spored aritmeti~ka
proporcija. Toa zna~i deka sekoj od dvete strani koi stojat vo
me|useben odnos dobiva ili gubi (trpi) podednakvo. Na onoj {to ima
pove}e mu se odzema tokmu tolku kolku {to iznesuva {tetata ili
gubitokot na onoj koj pretrpel nepravda.
Distributivnata pravda trgnuva od srazmernata ednakvost vo
postapuvaweto so razli~ni lica, na primer, opredeluvawe porez
srazmerno na imotot, nagrada i kazna srazmerna na zaslugite i vinata
na storitelot i sl. Taa vodi kon toa sekoj da dobiva od zaednicata
dobra srazmerno na svoite zaslugi: koj e pozaslu`en - pove}e, i
obratno (vo na{iot primer: za kra`ba od 5 do 20 udari so stap, za
ubistvo - smrtna kazna ili do`ivotna robija). Za nejzino ostvaruvawe
se potrebni najmalku 3 lica od koi dve koi me|u sebe se ramnopravni i
edno treto vrz niv nadredeno lice koe gi povlastuva ili tereti
(sudija) za{to se raboti za pravda na javnoto (krivi~no) pravo. Vo
ovaa smisla pravedno e ona kaznuvawe (sankcionirawe) koe vodi
smetka za stepenot na vinata: za ednakva obostrana vina - ednakva
kazna (sankcija) i obratno. Takvata kazna (sankcija) gi pogoduva
licata srazmerno na nivnata vina. Za razlika od korektivnata,
distributivnata pravda gi zema predvid steknatata korist i pri~inetata
{teta, no i razlikite me|u lu|eto (nivniot status, ugled i sl.)
i vr{i podelba spored geometriska proporcija. Toa zna~i deka na
sekoja strana nadredenoto lice í deli dobra i ~est srazmerno na
nivnoto dostoinstvo i zaslugi.
Anti~kata misla za pravdata zavr{uva so epikurejskostoi~kata
filozofija. Spored Epikur (341-271) lu|eto prirodno se
stremat kon zadovolstvoto kako kon ne{to dobro i izbegnuvawe na
bolkata. Postignuvaweto na zadovolstvo e krajna smisla na `ivotot
pa spored toa i pravilata na moralnosta, {to zna~i i pravdata imaat
vrednost samo kolku {to pridonesuvaat za ostvaruvawe na sre}ata.
Vo odnos na pravdata vo rimskata pravna misla naj~esto se
izdvojuva Marko Julie Ciceron (106-43) koj vo svoite dela "Za republikata"
i "Za zakonite" zboruva za postoeweto na praveden zakon 679) .
679)
Vo deloto "Za republikata" Ciceron veli: "Postoi vistinski zakon, vistinski
um, soglasen so prirodata, prisuten vo site, nepromenliv, ve~en. Toj vo svoite
naredbi go povikuva ~ovekot kon dobro i go odvra}a od zloto so svoite zabrani. Bilo
da nareduva ili zabranuva toj ne im se obra}a vzaludno na dobrite, no ne vr{i
nikakvo vlijanie na lo{ite lu|e. Ne e dozvoleno da se menuva so drugi zakoni, nitu da
se ukinuva nekoe od negovite upatstva... Onoj koj ne mu se pokoruva bega od samiot
355

Spored Ulpijan pravoto poteknuva od pravdata 680) koja se sostoi od toa:
da se `ivee ~esno, da ne se povreduva drugiot i sekomu da mu se priznae
ona {to mu pripa|a" (Honeste vivere, alterum non laedere, suum cuique
tribuere).
Vo srednovekovieto dominiraat skolasti~kite sfa}awa za
pravdata na Augustin (Aurelius Augustinus, 345-430) i Toma Akvinski
(1225-1274). Spored niv taa poteknuva od prirodnoto pravo sfateno
kako bo`ja tvorba. Nivnite sfa}awa }e bidat radikalno razni{ani
od holan|anecot Hugo Grocius (1583-1645) koj vo svoeto delo "De iure
belli ac pacis" od 1625 godina, pravdata kako bitna vrednost za ureduvawe
na odnosite me|u poedincite i dr`avata }e ja vtemeli vrz
~ovekoviot razum. Spored nego prirodnoto pravo e ona {to so ogled
na nekoja rabota ja nalaga zdraviot razum, i, spored toa, dali se
soglasuva ili ne so samiot razum i so ~ovekovata priroda, postoi
moralno barawe od nekoja rabota da se vozdr`ime ili da ja vr{ime.
Ovie normi se od apsolutno zna~ewe, nezavisno od ne~ija volja: "kako
{to gospod ne mo`e da stori dva i dva da ne bidat ~etiri, taka ne
mo`e da go stori ni toa {to spored su{tinata na razumot e zlo da ne
bide zlo". Pravoto se temeli na pravdata: pravo e ona {to ne e
nepravedno, a nepravedno e ona {to mu se protivi na razumot" 681) . Po
Gocius sleduva plejada na misliteli od Lajbnic i Monteskje, Kant i
Hegel, Bentam i Mil, Francuskite materijalisti 682) pa se do Radbruh,
Pelerman, Ko`ev i drugi sovremeni filozofi koi pravdata ja
izvlekuvaat od "prirodata na rabotite" 683) .
So izlo`uvawe na sva}awata za pravdata mo`e da se odi vo
beskone~nost za{to za nea postojat tolku definicii kolku {to ima i
avtori {to makar malku se zanimavale so ovoj problem. So nu`en
respekt kon nivnite stavovi za nas e sepak najbitno da gi izvle~eme
samo onie elementi {to najdobro ja odrazuvaat su{tinata na pravdata
kako cel na krivi~nite sankcii. Zatoa istaknuvame deka pravdata e
vrednosna kategorija, ideal kon koj se stremi pozitivnoto pravo
voop{to, a vo tie ramki i krivi~noto pravo i penologijata. Pravdata
me|utoa, ne e prazna kategorija nitu pak nekoja vrednost sama po sebe i
za sebe, tuku kako {to pravilno zabele`uva Radbruh "polarna
sebesi, poreknuvaj}i ja svojata ~ove~ka priroda i nemu }e mu pripadnat najgolemi
kazni, duri i ako uspee da gi izbegne drugite (~ove~ki) stradawa". Navedeno spored:
Pelerman, H. Pravo moral i filozofija, Nolit, Beograd, 1983, str. 11. Vo deloto "Za
zakonite", Ciceron go istaknuva i slednoto: "Vo utvrduvaweto {to e pravda }e
po~neme so onoj vrhoven zakon koj ima poteklo mnogu vekovi pred postoeweto na bilo
koj pi{an zakon ili pred da e vospostavena bilo koja i da e dr`ava". Navedno spored:
Stanov~i}, V. op. cit, str. 585.
680)
"Est autem ius a iustitia, sicuit a matre sua, ergo prius fuit iustitia quam ius" (Pravoto
poteknuva od pravdata kako od svoja majka: spored toa pravdata nastanala pobrgu od
pravoto).
681)
Vidi: Peri}, V. Delo Huga Grociusa, Arhiv, Beograd, 1952/2, str. 248 i natamu.
682)
Za nivnite stavovi pove}e kaj: ^okrevski, T. op. cit, str. 318 i natamu.
683)
Vidi: Perin~i}, A. "Priroda stvari" u savremenoj filozofiji prava, Ideje, Beograd, 1981/6-7,
str. 19-33.
356

vrednost na koja i e potreben otpor za su{tinsko ostvaruvawe" 684) .
Ottamu proizleguva deka nejziniot prv element e soznanieto deka
postoi odreden poedinec (ili poedinci) {to go prekr{ile praviloto
na postapuvawe koe vo odnosite me|u lu|eto moralno i pravno nalaga
da ne mu se nanesuva zlo na drug, 685) ili vo na{iot su~aj da postoi lice
(ili lica) koe izvr{ilo krivi~no delo. Vo vtoriot element na
pravdata e manifestirana `elbata za odmazda, `elbata za
sankcionirawe na prekr{itelot na toa pravilo. Ovde me|utoa, ne se
raboti za odmazda sfatena kako primitivna `ed za vra}awe so zlo na
nanesenoto zlo, tuku za odmazda sfatena kako sociopsiholo{ka i
eti~ka kategorija, kako fenomen koj proizleguva od: a) ~ovekoviot
impuls za samoodbrana, b) negoviot impuls za odbrana na drugite i v)
postignuvawe na opredelena satisfakcija. Ovie okolnosti {to prv
genijano gi voo~ili i na opredelen na~in gi formuliral Xon Stjuart
Mil (D`on Stjuart Mil, 1806-1873) 686) za nas se od osobena va`nost. So
nivna pomo{ se ovozmo`uva nadminuvawe na idealisti~kite i
metafizi~kite sfa}awa spored koi odmazdata zalo`ena vo sankcijata
e bo`ja kategorija, kategori~ko barawe za postignuvawe na
apsolutnata pravda (Kant), ili logi~ko-dijalekti~ka nu`nost
(Hegel), tuku ~ove~ka tvorba opredelena od edno vnatre{no ~uvstvo i
potrebata da se ostvari opredelena li~na ili op{testvena korist. So
drugi zborovi, vakvoto poimawe na pravdata vo koe nejziniot vtor
element e sociopsiholo{ki i eti~ki opredelen, go ovozmo`uva
nejzinoto prifa}awe kako vrednost {to ne proizleguva od nekakvi
transcedentni sferi, nitu od prirodnoto pravo (prirodna sostojba -
prirodno pravo - pravda), tuku od `elbata da se postigne pozitivno
pravo {to }e im odgovara na site. Pravdata ima svoe individualno,
grupno i op{testveno zan~ewe {to e determinirano so na~inot na
`ivot na lu|eto. Ottamu e prifatliva konstatacijata deka
"poedinecot, grupata ili celoto op{testvo mora da imaat koncepcija
za toa {to e pravda, potoa kriterium za pravednoto {to proizleguva
od taa koncepcija i najposle, uverenost vo opravdanosta na toj
kriterium vo odnos na nekoi drugi mo`ni kriteriumi na
pravednost" 687) .
Na ovie konstatacii sekoj koj barem malku ja poznava
su{tinata na utilitarizmot (relativnite teorii) i retributivizmot
(apsolutnite teorii) mo`e vedna{ da ni zabele`i deka contradictio in
adjecto e nastojuvaweto so pomo{ na utilitarizmot da se objasnuva i
684)
Radbruh, G. Filozofija prava, Nolit, Beograd, 1980, str. 128.
685)
"Site golemi moralni i verski tradicii vo svoite pouki sodr`at zlatno pravilo
(podvlekol H.P.) koe povikuva so drugite lu|e da postapuvame kako samite so sebesi.
Eve me|u najpoznatite nekolku na~ini toa da se formulira: Sakaj go svojot blizok
kako samiot sebesi; Na sli~niot na sebesi ne pravi mu go ona {to ne saka{ toj da ti
go napravi tebe; So sli~niot na tebe postapuvaj kako {to bi sakal toj da postapuva so
tebe; Postapuvaj taka kako {to vi sakal da postapuvaat na tebe sli~nite" Pelerman,
op. cit, str. 20.
686)
Vidi: Mil, D`.S, Utilirarizam, Kultura, Beograd, 1960, str. 58.
687)
Vuja~i}, V. Sistem vrednosti i odgoja, [kolske novine, Zagreb, 1987, str. 45.
357

opravduva primenata na represijata (sankciite). Svesni za taa
opasnost ostanuvame pri tvrdeweto deka ovde nema ni{to
protivre~no, odnosno deka sekoga{ mo`e da se zboruva samo za
prividna kontradiktornost na celite na sankciite i toa samo toga{
koga nekoj e do kraj isklu~iv vo svoite pozicii. Realniot `ivot poka-
`uva deka interesot i korista se zalo`eni i vo dvete sprotivstaveni
teorii, za{to od sekoga{ bile i }e bidat vo prirodata na ~ovekovoto
su{testvo glavna oska "okolu koja se vrti duri i zemjinata topka".
Ottamu tvrdeweto deka i pravdata e utilitaristi~ka kategorija. Toa
{to pravdata ja po~ituva sekoj pa duri i onoj {to e osuden za izvr{ena
nepravda (krivi~no delo) doa|a ottamu {to taa e od interes na
negovata sopstvena sigurnost 688) . Sekoj razumen pa makar se vikal Kant
ili Hegel mora da se soglasi so vistinata deka pravdata e vtemelena
vo interesot (korista), ako ne od drugo barem zaradi faktot deka ni
taa kako edna od vrvnite vrednosti na ~ovekot ne bi postoela vo
uslovi {to ja ~inat beskorisna 689) . Toa svojstvo na pravdata e tokmu
ona {to go pomiruva duri i najekstremniot antagonizam me|u
utilitarizmot i retributivizmot i ottamu pretstavuva zna~ajna
okolnost {to ne gi obezvreduva usilbite na me{ovitite teorii za
celite na sankciite. Naprotiv, taa im dava sila, koja {to vpro~em, i
gi zacvrsti kako najprifatliv koncept vo sovremenata penologija.
Celta na krivi~nite sankcii ne e da ja za{titat pravdata kako
samovrednost 690) , kako ideja sui generis 691) , ili barem ne samo toa, tuku
sodr`inata {to e vnesena vo taa vrednost. Toa zna~i: a) da se obezbedi
individualnata egzistencija i sre}a kako i toa da se prevenira
revan{ot, b) da se eliminira nesigurnosta na site gra|ani i v) na
`rtvata da í se obezbedi satisfakcija i toa bilo so posredstvo na
psiholo{kiot efekt {to subjektivno se do`ivuva kako zadovoluvawe
na pravdata, bilo so materijalna nadomest na pretrpenata {teta. Ako
pravdata e vsadena vo individualnata i op{testvenata svest na lu|eto
kako retributivna pravda, kako socijalnoeti~ki prekor 692) (poinaku
688)
"Sigurnosta vo svojot najop{t vid ima svoja objektivna i subjektivna dimenzija.
Objektivno, subjektivnosta go podrazbira nivoto na vistinska za{titenost na
gra|anite od kriminalitetot i mo`e da bide izrazena so stapkata na kriminalitetot
i stapkata na viktimizacijata. Subjektivno, sigurnosta ozna~uva mera vo koja
gra|anite se ~uvstvuvaat za{titeni od kriminalitetot". Nikoli}-Ristanovi}, V. Pravo na
sigurnost i krivi~no-pravna intervencija, JRKKP, Beograd, 1990/3, str. 159. Ili kako {to
veli Kuson: "Sigurnosta po~iva vrz retkoto slu~uvawe na napadite vrz `ivotot ili
imotot na lu|eto - {to e nejzina objektivna dimenzija. Od toa proizleguva ~uvstvoto
na mir i doverba - {to e nejzina subjektivna dimenzija". Cusson, M. Za{to ka`njavati,
JRKKP, Beograd, 1990/4, str. 67.
689)
Poinaku: Ko`ev, A. Fenomenologija prava, Nolit, Beograd, 1984, str. 206-213.
690)
Cusson, M. op. cit, str. 66.
691)
Ko`ev, A. op. cit, str. 242-243 i 248.
692)
"Pod poimot pravda mora da se sfati ona {to e utvrdeno vo sekoj poedine~en
slu~aj, ne samo spored stepenot na vina, tuku pred sÒ {to e mo`no pocelosna ocenka
na site elementi {to go opkru`uvaat izvr{uvaweto na krivi~noto delo". Ili,
pokratko, "So pradata mu se dava mesto na prekornoto odnesuvawe, koe se
358

ne mo`e nitu da bide), toga{ preku nejzinoto pomestuvawe me|u
celite na sankciite vo prv red mora da se dojde do postignuvawe na:
a) Egzistencijata na poedinecot, {to zna~i da se so~uva
individualnata sigurnost, `ivotot, imotot i drugite osnovni
vrednosti (slobodata i pravata) {to vo edno organizarano op{testvo
gi poseduva ~ovekot. Sekoe posegawe vrz niv ~ovekot go pravat `rtva
na opredeleno samovolie a so toa se predizvikuva negovata potreba ne
samo od pravo, tuku i za opredelen kvantitet i kvalitet na pravda.
Takvata pravda treba istovremeno da bide od takov karakter {to }e
pridonesuva za eliminacija na revan{ot (privatnata odmazda), za{to
sekoga{ koga ne se po~ituva pravdata postoi realna opasnost od
nejzino zemawe vo svoi race. Eklatanten dokaz za toa e revan{ot za
proliena krv (krvna odmazda) koj vo mnogu sredini, me|u koi i vo
na{ata, sÒ u{te egzistira od pri~ini na neusoglasenosta na
pozitivnoto zakonodavstvo so barawata na pravdata.
b) Vtorata cel proizleguva od ~uvstvoto na nesigurnost {to e
vgradeno vo kolektivnata svest vo odnos na drugite i op{testvoto vo
celost. Ova ~uvstvo dobiva na svojot intenzitet po izvr{uvaweto na
krivi~noto delo osobeno toga{ koga so izre~enata sankcija ne e
zadovolena pravdata 693) .
v) Satisfakcijata na `rtvata od aspekt na pravdata ima
ednakvo zna~ewe kako i predhodnite celi. Za ostvaruvawe na pravdata
ne e bez zna~ewe dali so izre~enata sankcija Ò ili ne Ò postignato ona
{to doveduva do zadovoluvawe na subjektivnoto ~uvstvo na
o{teteniot. Za `rtvata (o{teteniot) so krivi~noto delo osobeno
va`na rabota e i toa dali Ò ili ne Ò nadomestena pri~inetata {teta.
Ako op{tata cel na krivi~nite sankcii e za{tita na op{testvoto i
poedinecot od kriminalitetot za o{teteniot e od malo ili nikakvo
zna~ewe toa {to dr`avata primenila sankcii ako ne odgovorila i na
svojata obvrska za obe{tetuvawe. Za o{teteniot naj~esto ve}e e
postignata pravdata dokolku e nedomestena {tetata. Vo takov slu~aj
toj ve}e ne e duri ni zainteresiran za toa dali sprema storitelot }e
bide primeneta krivi~na sankcija. Dr`avata e dol`na da ja obe{teti
sekoja `rtva {to ne pridonela za izvr{uvaweto na krivi~noto delo i
toa ne samo toga{ koga samiot delinkvent ne mo`e da ja plati ili
odraboti, tuku i vo onie slu~ai koga storitelot ne bil nitu otkrien
manifestira vo sudskata presuda". Rey, M.L. Dana{nji kazneni zahtevi i suvremena
kriminalna politika, Izbor, Zagreb, 1963/3, str. 302.
693)
"Vo najgolem broj sovremeni studii stravot od kriminalitetot (nesigurnosta na
gra|anite Z.S) e objasnuvan so biopsiholo{kite i sociodemografskite
karakteristiki na lu|eto (pol, vozrast, rasa, bra~en status, obrazovanie i dohod), so
direktnoto i indirektnoto iskustvo od viktimizacijata, so oficijalnata stapka na
kriminalitetot i prika`uvaweto na kriminalitetot vo mas-mediumite, odnosno so
stapkata na kriminalitetot onaka kako {to go gledaat gra|anite, so razilite vo
socijalizacijata, kako i so stepenot na doverbata vo policijata, a vo ponovo vreme i
so strukturnite karakteristiki na gradovite, odnosno so poedini delovi na ist grad".
Nikoli}-Ristanovi}, V. op. cit, str. 165. Kako {to od ovoj stav mo`eme da zabele`ime
sigurnosta ne se doveduva vo vrska so fenomenot pravda.
359

od organite na progonot. Taa dol`nost na dr`avata proizleguva kako
od nejzinata soodgovornost za postoeweto na kriminalitetot, taka i
od nejzinata neefikasnost vo negovoto konkretno spre~uvawe.
Od iznesenoto proizleguva deka celta na krivi~nite sankcii
ne e da se zadovoli pravdata kako samocel (pravda zaradi pravda) tuku
ostvaruvaweto na ~ovekovata egzistencija i sre}a, kolektivnata
bezbednost, psiholo{ko zadovoluvwe na `rtvata, nadomest na
pretrpenata {teta i prevencija na revan{ot. Najdobro sredstvo za toa
e vospostavuvawe na takvo pravo {to rakovodej}i se so principite na
zakonitost, legitimitet, i pravednost }e se dobli`i do idealot na
pravdata. Toa me|utoa, ni oddaleku ne zna~i deka vo ovaa nasoka
nemaat zna~ewe i na~elata na individualizacijata i humanost koi od
svoja strana vodat kon najdobro ostvaruvawe na prevencijata.
Ednakvoto pridr`uvawe kon site ovie principi e sepak glavniot pat
{to vodi kon postignuvawe na site celi na krivi~nite sankcii. So
ovaa zabele{ka od terenot na celite naskoro }e se prefrlime vrz
terenot na principite za nivnoto ostvaruvawe nezaborvaj}i ja nitu za
eden moment nivnata neraskinliva povrzanost. No pred toa dol`ni
sme da go pojasnime u{te samo toa deka koncipiranite celi na
propi{uvaweto, izreknuvaweto i izvr{uvaweto na krivi~nite
sankcii go oblikuvaat sistemot na represivno reagirawe, odnosno
kaznenata politika vo edna dr`ava. Ottamu me|utoa, ne smee da se
izvle~e zaklu~ok deka sekoja od tie celi zemena poedine~no nao|a
svoja konkretna potvrda i realizacija kaj site vidovi na sankcii.
Navedenite celi pretstavuvaat samo op{ta ramka od koja ne smee da se
izleze. Taa ramka sodr`i dovolno elemti {to vo zavisnost od vidot na
sankcijata mo`at da bidat celosno opfateni no, i zna~itelno
reducirani vo onaa mera {to ja nalo`uva prirodata i namenata na
izbranata sankcija.
4 STAV NA ZAKONODAVECOT
Opredeluvaweto na celite na krivi~nite sankcii e bitna
pretpostavka za nivno pravilno propi{uvawe, izrekuvawe i izvr{uvawe.
Ottamu sekoe krivi~no zakonodavstvo koe pretendira da bide vo
funcija na ostvaruvaweto na ~ovekovite prava i slobodi mora jasno da
gi definira i da sozdade uslovi za nivno ostvaruvawe. Sledej}i ja taa
nasoka i na{iot zakonodavec si postavil za zada~a vo samiot krivi~en
zakonik da gi precizira ovie celi i na toj na~in da ne dozvoli
nikakvi dvoumewa vo vrska so elementite {to ja opredeluvaat
represivnata kriminalna politika. Me|utoa, so ogled na toa {to
razli~nata priroda na oddelnite sankcii go pravi osobeno te{ko
opredeluvaweto na op{tite celi na site krivi~ni sankcii, na{iot
zakonodavec se re{il za posebno definirawe na celta na
kaznuvaweto, celta na uslovnata osuda i sudskata opomena, celta na
merkite na bezbednost i celta na vospitnite merki i maloletni~kiot
zatvor. Vakvata opredelba, vsu{nost, e opravdana i razumna za{to
ovozmo`uva jasno voo~uvawe na razlikite vo punativniot pristap kon
360

osudenite lica za storeni krivi~ni dela i na motivite {to tie
razliki gi opravduvaat.
Spored ~l. 32 KZ pokraj ostvaruvawe na pravdata, cel na
kaznuvaweto e: 1. spre~uvawe na storitelot da vr{i krivi~ni dela i
negovo prevospituvawe i 2. Vospitno da se vlijae vrz drugite da ne
vr{at krivi~ni dela. Od vakvata opredelba jasno proizleguva deka
spored na{eto pozitivno krivi~no zakonodavstvo osnovna cel na
kaznuvaweto e ostvaruvaweto na pravdata {to zna~i deka pri propi-
{uvaweto, izrekuvaweto i izvr{uvaweto na kaznite mora vo prv red
da bide zadovolen elementot na pravdata - spravedliva odmazda. Duri
potoa, ili na vtoro mesto doa|a baraweto da se postigne specijalnata
i generalnata prevencija. Pritoa zakonodavecot ostavil ovie mo{ne
rasteglivi i bogati so sodr`ina poimi da gi objasni teorijata no vo
ramkite na dadeniot redosled. Moj stav, kako {to toa vpro~em napred
mo`e{e da se zabele`i, e deka zakonodavecot dobro postapil {to
me|u celite na kaznuvaweto ja pomestil i pravdata me|utoa, ne i koga ñ
go otstapil prioritetnoto mesto vo uslovi na sovremeni op{testveni
dvi`ewa koi se odlikuvaat so nedvosmislena verba vo ~ovekot, vo
negovite potencijali i nau~no verificirani mo`nosti za negovo
postojano menuvawe. Akcentiraweto na pravdata u{te pomalku e
opravdano vo eden krivi~en zakonik {to istovremeno ne se otka`al
od brojni instituti {to mu odat vo prilog na izneseniot stav.
Ovde smetam za potrebno da naglasam deka opredeluvaweto na
celta na kaznuvaweto, kako, vpro~em i na drugite krivi~ni sankcii e
zada~a na krivi~niot zakonik, za{to tie celi treba podednakvo da se
odnesuvaat kako na nivnoto propi{uvawe taka i na nivnoto izrekuvawe
i izvr{uvawe. Ne samo {to ne mo`e, tuku i ne smee da se pravi
bilo kakva razlika vo odnos na utvrduvaweto na smislata na ve}e
zazemeniot stav sprema ovie celi vo zavisnost od toa dali se raboti za
propi{uvawe na sankcijata ili pak za sankcija {to treba da se izre~e
ili izvr{i. Vo site slu~ai se raboti za edinstven op{testven odnos
kon storitelot na deloto {to so ogled na zna~eweto na povredenoto
dobro, vrednost ili odnos treba da se za{titi. Ottamu e sosema
izli{no da se predviduvaat istite, a u{te pomalku poinakvi celi vo
Zakonot za krivi~nata postapka ili vo ZIS nadvor od ona {to e
opredeleno so KZ. Vo ovaa smisla treba da se tolkuva i obidot za
precizirawe na celta na izvr{uvaweto na kaznata li{uvawe od
sloboda koja spored ~l. 11 st. 1 ZIS e "osposobuvawe na osudenite
lica da se vklu~at vo op{testvoto so najdobri izgledi za samostoen
`ivot vo soglasnost so zakon".
Celta na uslovnata osuda i sudskata opomena e opredelena so
~l. 48 KZ. Tamu se veli deka nivnata cel e sprema krivi~no odgovoren
storitel da ne se primeni kazna za polesni dela koga toa ne e nu`no
zaradi krivi~nopravna za{tita i koga mo`e da se o~ekuva deka
predupreduvaweto so zakana na kazna (uslovna osuda) ili samoto
predupreduvawe (sudska opomena) dovolno }e vlijae vrz storitelot
pove}e da ne vr{i krivi~ni dela.
Od prilo`enata odredba jasno se gleda deka kaj parapenalnite
sankcii zakonodavecot smetal oti ako se dr`i samo do prviot element
361

na specijalnata prevencija (zastra{uvaweto) toa }e bide dovolno za
odvra}awe na storitelot od izvr{uvawe na novo krivi~no delo.
Od samata priroda na ovie sankcii nameneti za krivi~no
odgovorni storiteli za polesni dela o~igledno e me|utoa, deka
zakonodavecot smeta i na pravdata no, vo nikoj slu~aj ne i na nivniot
generalnopreventiven efekt koj vo stvarnosta ovde re~isi i ne
postoi.
Cel na merkite na bezbednost e da se otstranat sostojbite ili
uslovite {to mo`at da vlijaat storitelot vo idnina da vr{i
krivi~ni dela (~l. 60 KZ). Od ovaa mo{ne kratka formulcija ispa|a
deka od celite kaj ovie sankcii osven del od elementite na
specijalnata prevencija vo celost se isklu~eni generalnata
prevencija i ostvaruvaweto na pravdata. Toa me|utoa, ne mo`e da bide
to~no ako se znae deka najgolemiot broj, a mo`ebi i site sedum merki
na bezbednost {to gi poznava na{eto krivi~no zakonodavstvo, vo
su{tina se kazni. Od nivno pomestuvawe me|u kaznite vo KZ od 1996
godina vpro~em se otstapi edinstveno zaradi brzinata {to ja nalo`i
negovoto donesuvawe.
I najposle, spored ~l. 73 st. 1 KZ celta na vospitnite merki i
na maloletni~kiot zatvor e so davawe za{tita i pomo{ na
maloletnite storiteli na krivi~ni dela, so vr{ewe nadzor nad niv, so
nivno stru~no osposobuvawe i so razvivawe na nivnata li~na odgovornost,
da se obezbedi nivnoto vospituvawe, prevospituvawe i
pravilen razvoj. Vo st. 2 na istiot ~len se precizira deka celta na
maloletni~kiot zatvor e i vr{ewe zasileno vlijanie vrz maloletnite
storiteli vo idnina da ne vr{at krivi~ni dela, kako i vrz drugi
maloletnici da ne vr{at krivi~ni dela.
Od edna povnimatelna analiza na ovie odredbi mo`e da se
zaklu~i deka vo niv e vklu~eno o~ekuvanoto dejstvo na specijanata
prevencija, generalnata prevencija i pravdata so jasno akcentirawe
na prioritetot vrz prviot element kako kaj vospitnite merki taka i
kaj maloletni~kiot zatvor. Pritoa treba da se znae deka istaknuvaweto
na generalnopreventivnoto dejstvo samo kaj maloletni~kiot
zatvor vo nikoj slu~aj ne zna~i deka takvoto dejstvo ne se ostvaruva i
so primenata na vospitnite merki, tuku samo toa deka kaj niv vrz toa
dejstvo ne treba da se insistira nitu vo edna forma od pravorazdavaweto.
II. OSNOVNI PRINCIPI NA IZVR[UVAWETO
NA KRIVI^NITE SANKCII
Primenata na krivi~nite sankcii e organizairana dejnost {to
mora da se zasnova vrz opredeleni idei koi pretstavuvaat osmislena
nasoka za postignuvawe na nivnite celi. Me|u niv vo na{eto
zakonodavstvo posebno mesto i zna~ewe dobivaat principite koi se
odnesuvaat na izvr{uvaweto na site krivi~ni sankcii. Toa se: 1.
princip na legalitet (zakonitost), 2. princip na legitimitet, 3.
princip na pravednost, 4. princip na individualizacija i 5. princip
362

na humanost.
1. PRINCIP NA LEGALITET
Principot na legalitet vo izvr{uvaweto na krivi~nite
sankcii e postaven vrz nekolku zna~ajni barawa sodr`ani vo Ustavot,
vo KZ i ZIS na Maekdonija.
a) Ovoj osobeno va`en princip vo prv red se izrazuva preku
stavot deka vo odnos na licata osudeni za krivi~ni dela mo`at da se
izvr{uvaat samo onie kazni, parapenalni sankcii, merki na bezbednost
i vospitno-popravni merki {to se propi{ani so zakon. Spored
toa istaknuvaweto i po~ituvaweto na ovoj princip vo fazata na
izvr{uvaweto na krivi~nite sankcii pretstavuva logi~ko prodol`enie
na principot na legalitetot vo procesnata postapka vo koja
nikomu ne mo`e da mu bide izre~ena kazna ili druga sankcija za delo
koe pred da e storeno ne bilo utvrdeno so zakon kako krivi~no delo i
za koe so zakon ne bila propi{ana krivi~na sankcija (Nullum crimen
nulla poena sine lege) 694) . Edinstveno taka izre~enata sankcija, na
sudskite odluki im dava pravna sila i gi obvrzuva organite na
izvr{uvaweto na krivi~nite sankcii tie odluki da gi sproveduvaat vo
`ivot.
b) Natamu e zna~ajno deka kon izvr{uvawe na krivi~nite
sankcii mo`e da se pristapi samo toga{ koga odlukata so koja e
izre~ena sankcijata }e stane pravosilna i koga ne postojat zakonski
pre~ki za nejzino izvr{uvawe 695) .
Izvr{uvaweto na krivi~nite sankcii mora da se potpira vrz
soodvetna pravna osnova - vrz sudska odluka izre~ena vo krivi~na
postapka. Taa osluka mora da bide pravosilna {to zna~i deka se
iscrpeni site redovni pravni lekovi {to protiv nea mo`at da se
podnesuvaat. Pokraj toa treba da se raboti za sudska odluka koja
stanala izvr{na na na~in {to e predviden so zakonot.
So izvr{uvawe na krivi~nite sankcii mo`e da se otpo~ne i
pred pravosilnosta na odlikata no, samo vo isklu~itelni slu~ai
predvideni so zakon. Toa mo`e da bide slu~aj koga liceto koe se nao|a
vo pritvor samoto pobara ili dobrovolno se soglasi u{te pred
pravosilnosta na presudata da bide upateno na izdr`uvawe na kaznata
li{uvawe od sloboda. Od druga strana, iako toa ne e predvideno so
zakon, nema nikakvi pravni pre~ki osudenikot da ja isplati pari~nata
kazna, na primer, i pokraj toa {to odlukata so koja mu bila izre~ena
sÒ u{te ne stanala pravosilna.
694)
Vidi: ~l. 14 st. 1 od Ustavot na RM (SV RM 1991/52) i ~l. 1 KZ. So ogled na svoeto
zna~ewe ovoj princip e pomesten i vo najrazli~ni me|unarodni deklaracii i
konvencii. Za nego skoro identi~ni formulacii sodr`at: Univerzalnata deklaracija
za pravata na ~ovekot od 1948 (~l. 11 st. 2), Evropskata konvencija za za{tita na
pravata na ~ovekot i osnovnite slobodi od 1950 (~l. 7 st. 1, prva re~enica),
Me|unarodniot pakt za gra|anskite i politi~kite prava od 1966 (~l. 15 st. 1) i sl.
695)
Vidi: ~l. 2 st. 1 ZIS.
363

v) Biten element bez koj principot na legalitetot ne mo`e da
se odr`i se sostoi i vo obvrskata izvr{uvaweto na krivi~nite
sankcii da se sproveduva samo na na~in i vo postapka utvrdena so
zakon ili drug propis zasnovan na zakon 696) .
Vo na{iot sistem na izvr{uvawe na krivi~nite sankcii
osnovno pravilo e najzna~ajnite pra{awa od ovaa materija da se
reguliraat so zakon. Toa me|utoa, ne zna~i deka vo pogled na
izvr{uvaweto na sankciite ne smeat da se donesuvaat i podzakonski
propisi. Toga{ koga so razni pravilnici, upatstva, ku}ni redovi i
sli~ni pravni akti mo`e da se nadmine op{tosta na zakonot i da se
naglasat specifi~nostite na izvr{uvaweto na oddelni sankcii nema
pre~ka za nivno postoewe. Glaven uslov e ovie propisi da bidat
doneseni vrz osnova na zakon. Vo toj kontekst od nesmaleno zna~ewe e
i baraweto so podzakonski propisi da se izbegnuva regulirawe na
pra{awa {to mo`at da bidat vo sprotivnost so osnovnite na~ela na
izvr{uvaweto na sankciite, a osobeno onie {to se odnesuvaat na
~ovekovite prava i slobodi, za{to so takva regulativa ne mo`at da se
obezbedat sigurni garancii za nivno po~ituvawe. Ova osobeno va`i vo
slu~ai koga ovaa materija se regulira so interni akti na
penitencijanite ustanovi. Za{to kako {to pravilno zabele`uva eden
avtor tie akti ne se objasnuvaat so slu`beno glasilo i ottamu ne se
podlo`ni na kontrola od po{irokata javnost, a osudenite lica bilo
od neznaewe ili od nemo} ne se vo sostojba da pokrenuvaat postapki za
nivno zakonsko usoglasuvawe 697) . Od edna povr{na analiza na
elementite {to go so~inuvaat principot na zakonitosta proizleguva
deka se odnesuvaat na eden rakovoden princip naso~en kon
onevozmo`uvawe na zloupotrebite na organite na vlasta i neposrednite
slu`bi vo primenata na represijata, odnosno kon za{tita na
slobodite i pravata na osudenite od mo`nite samovolija i arbitrernosti
na dr`avnite organi vo pogled na osnovite, obemot i na~inot
na primenetata represija pri izvr{uvaweto na krivi~nite sankcii.
So ova na~elo vsu{nost, se obezbeduva po~ituvawe na zakonite i
drugite pravni normi od strana na dr`avnite organi, odnosno
zakonsko postapuvawe so osudenicite kako eden od su{testvenite
uslovi za ostvaruvawe na pravednosta, a kaj opredelen vid na sankcii i
za uspe{nosta na resocijalizacijata. Nastojuvaweto da se izvr{uva
samo onaa sankcija {to zakonski e izre~ena zna~i ednakvo da se
po~uvstvuva op{testveniot prekor za storenoto, a ne ne{to {to e
drasti~no pote{ko ili polesno od toa. Onamu pak, kade {to toa e
mo`no, primenata na ovoj princip mo`e da gi obezbedi vistinskite
pretpostavki {to vodat kon vospituvawe i prevospituvawe na
osudenite lica.
696)
Vidi: ~l. 1 st. 1 ZIS.
697)
Vidi: Popovi}, V. op. cit, str. 77-78.
364

2. PRINCIP NA LEGITIMITET
Vtoriot princip zaedni~ki za izvr{uvaweto na site vidovi
krivi~ni sankcii izre~eni od sud vo krivi~na postapka e principot
na legitimitet vo nivnata primena. Su{tinata na ovoj princip e pri
izvr{uvaweto na krivi~nite sankcii da se primenuva onaa mera na
represija {to vo dadeniot slu~aj e nu`na i opravdana. Toa zna~i deka
licata sprema koi se izvr{uvaat sankciite mo`at da se li{at i
ograni~at vo pravata i slobodite samo vo granicite neophodni za
ostvaruvawe na "celta" na sankcijata vo soglasnost so zakon 698) . Ili,
poinaku ka`ano, na osudenite lica mo`at da im se odzemat ili
ograni~at samo onie prava {to gi zasega konkretnata krivi~na
sankcija i samo vo onaa mera {to zakonot ja dopu{ta. Site ostanati
prava {to so primenata na sankcijata osudenikot ne gi gubi, mora vo
celost da bidat respektirani.
Ova barawe proizleguva od karakterot na pravniot poredok vo
koj po~ituvaweto na zakonitosta stanuva glavna obvrska na site
organi, ustanovi i organizacii. Vo Ustavot na RM stoi deka:
"Slobodite i pravata na ~ovekot i gra|anite mo`at da se ograni~at
samo vo slu~aite utvrdeni so ustavot 699) . Toa se razbira se odnesuva i
na osudenite lica koi imaat poseben status vrzan za ispolnuvaweto na
opredeleni prava i obvrski. Ottamu vo pozitivnite propisi izri~no
se predviduva pri izvr{uvaweto na krivi~nite sankcii da mo`at da se
odzemat ili ograni~at samo onie prava {to proizleguvaat od
prirodata i namenata na dadenata sankcija. Na osudenite lica so toj
princip od edna strana im se pru`a realna mo`nost da baraat za{tita
na svoite prava vo slu~aj na nivna povreda. So principot na
legimitetot od druga strana, organite na izvr{uvaweto na krivi~nite
sankcii se obvrzuvaat da gi po~ituvaat normiranite prava na sekoj
osudenik, a povisokite organi za izvr{uvawe na sankciite da vr{at
postojana kontrola na nivnoto ostvaruvawe.
Principot na legitimitet ima golemo zna~ewe so ogled na toa
{to slu`i za opredeluvawe na granicite na represijata vo fazata na
izvr{uvaweto na sankciite. Na subjektite {to u~estvuvaat vo toj
proces ne im dopu{ta bilo kakvo menuvawe na polo`bata na osudenite
lica nadvor od zakonski utvrdenite ramki so dejstvija {to se dvi`at
nad nivnite ovlastuvawa {to isto taka se opredeleni so zakon.
Zakonot e me~ so dve ostrici. Toj go za{tituva op{testvoto od
poedinecot no istovremeno go za{tituva poedinecot od arbitrernite
postapki na dr`avata. Ottamu proizleguva deka vo prakti~nata
primena na zakonot i vrz nego zasnovanite propisi ne smee da se odi
podaleku od ona {to e nu`no i opravdano za ostvaruvaweto na
prirodata (su{tinata, bitieto) i celite na sankcijata {to se
izvr{uva.
Od prehodnoto me|utoa, vo nikoj slu~aj ne smee da se
698)
Vidi: ~l. 3 ZIS.
699)
Vidi: ~l. 54. st. 1 od Ustavot na RM.
365

izvlekuvaat, a najmalku da se potenciraat zaklu~ocite na onie avtori
{to vo osnova mu protivre~at na ova na~elo. Taka na primer, Milutinovi}
smeta deka "osudenite lica sprema koi se sproveduva
izvr{uvaweto na krivi~nite sankcii mo`at da se li{at i ograni~at
vo u`ivaweto samo na onie prava koi se povrzani so izvr{uvaweto
samo na poedini krivi~ni sankcii", no, spored nego, "i so
postignuvaweto na celta na popravaweto i prevospituvaweto" 700) . Vo
taa nasoka e i tvrdeweto na Arnaudovski: "...Na osudenoto lice mo`at
da mu se odzemat ili ograni~at samo tolku i tie prava i samo vo mera
{to odgovara na potrebata da se ostvari resocijalizacijata
(podvlekol Z.S.), da se odr`i propi{aniot red vo ustanovata, da se
ispolni sodr`inata na kaznata" 701) . Do ovie opasni stavovi vodi
upotrebenata formulacija na zakonodavecot, koj vo odredbata {to go
ustoli~uva legitimitetot namesto terminite priroda i celi na
sankcijata, go upotrebil terminot "celta" na sankcijata koja ima
mo{ne restriktivno pojmovno zna~ewe osobeno vo uslovi koga
prevencijata se istaknuva{e kako edinstvena cel na sankciite. Od
takvata nepreciznost i usvoenoto teoretsko stojali{te proizleguva
tolkuvawe koe mo`e da ima mo{ne negativen odraz vo odnos na
osnovnite slobodi i prava na osudenicite. Na toa dovolno jasno
uka`uva i sledniov namerno afirmativno izvrten stav na eden od ve}e
navedenite avtori. Vo nego se tvrdi deka "...Osudenite lica, ako toa e
nu`no, ako toa proizleguva od baraweto za postignuvawe na uspe{en
tretman i prevospituvawe, treba da se ograni~uvaat vo nivnite prava
i mo`nosti za nivno koristewe" 702) . Nebuloznosta na vakviot
makijavelisti~ki utilitarizam e premnogu o~igledna za da se
potkrepuva so bilo kakov komentar. Sepak, mora da naglasam, deka so
vakvoto voluntaristi~ko tolkuvawe na na~eloto na legimitetot ne se
ograni~uva tuku naprotiv se dopu{ta {irok prostor za caruvawe na
samovolieto i arbitrernosta vo primenetata represija sokrieni zad
sintagmata "opravdano e sÒ {to e korisno". Toga{ vo imeto na
tretmanot i resocijalizacijata stanuva dozvoleno bezmalku sÒ, iako
vo ~l. 54 st. 3 od Ustavot na RM stoi deka "Ograni~uvaweto na
slobodite i pravata ne mo`e da se odnesuva na ... zabranata na ma~ewe,
ne~ove~no i poni`uva~ko postapuvawe i kaznuvawe". Ova osobeno
ottamu {to so golema doza na sigurnost mo`e da se tvrdi deka vo
oblasta na izvr{uvaweto na krivi~nite sankcii, vo pomala ili
pogolema mera, ima pojavi na naru{uvawe na principot na
legitimitetot {to sekoga{ mo`at da se sokrijat zad bo`emnite dobri
nameri na onie {to ja primenile represijata. Opasnosta na
predhodnoto tolkuvawe vo odnos na nepo~ituvaweto na legitimitetot
zna~itelno ja zgolemuvaat konstataciite od tipot deka resocijalizacijata
e cel na site krivi~ni sankcii.
Principot na legitimitet vo odnos na principot na legalitet
700)
Milutinovi}, M.. op. cit, str. 280.
701)
Arnaudovski, op. cit. str. 387.
702)
Milutinovi}, M. op. cit, str. 280.
366

ima komplementaren karakter. I dvata principi imaat ista pojdovna
op{testvena i politi~ka osnova, zaemno se nadopolnuvaat i ottamu
pretstavuvaat bitna odrednica za dostignuvawe na opredeleno nivo na
moderniot ideal {to se vika pravna dr`ava. Legalitetot i
legitimitetot zna~at potvrda na postoeweto, nu`nosta i
opravdanosta na vladeeweto na pravoto nasproti samovolieto od
sekakov vid koga se vo pra{awe osnovnite slobodi i pravna na licata
sprema koi se primenuva krivi~na sankcija. Vo dvata principi e
zalo`en odnosot me|u dr`avnata vlast i poedinecot zaradi negova
za{tita od op{testvenata mo}, od vlasta, od pravoto na posilniot, od
birokratskoto samovlastie i arbitrernost na nadle`nite organi za
izvr{uvawe na krivi~nite sankcii. Nivnoto ostvaruvawe vo
praktikata e kompleksno pra{awe {to e vo neposredna zavisnost od
onie pretpostavki koi se odnesuvaat na celokupniot praven poredok,
stepenot na demokratizacijata i humanizacijata na konkretnoto
op{testvo, od preciznoto razgrani~uvawe na sferata na
ovlastuvawata na nositelite na vlasta, od otstranuvaweto na site
vidovi na diskriminacija, od izdigaweto na stepenot na po~ituvaweto
na ~ovekovite prava i slobodi i, se razbira, od usovr{uvaweto na
zakonodavstvoto za izvr{uvawe na krivi~nite sankcii i negovoto
usoglasuvawe so barawata na pravnata dr`ava.
Kon ovie barawa nu`no e da se dodadat i onie pretpostavki
{to se povrzani so usovr{uvaweto i afirmacijata na kriminalnata
politika kako organizirana i koordinirana op{testvena dejnost. Vo
taa smisla e osobeno va`no da se vodi smislena politika na dekriminalizacija
i depenalizacija na opredeleni krivi~ni dela, voveduvawe
alternativni merki za zamena na neefikasnata repreisija i nejzino
poop{testvuvawe vo onaa mera vo koja toa e vo soglasnost so
vistinskite kriminalnopoliti~ki mo`nosti i potrebi. Vo ovaa
smisla e nesporno prioritetnoto mesto i zna~ewe na organite za
izvr{uvawe krivi~nite sankci i nivnata podgotvenost da ja ostvaruvaat
svojata uloga vo soglasnost so sovremenite dostigawa vo ovaa
oblast i vo doslednost so postulatite {to ottamu se vneseni vo
penologijata. Uka`uvaweto na ovoj aspekt e od posebno zna~ewe za
praktikata kade {to lesno mo`e da se slu~i opredeleni dejstvija na
nadle`nite subjekti i organi formalno, pa duri i materijano, da
bidat zakoniti, no od aspekt na legitimitetot voop{to da ne
zadovoluvaat za{to vo konkretniot slu~aj upotrebenata represija ne
bila nitu nu`na ni opravdana.
3. PRINCIP NA PRAVEDNOST
Ponapred vidovme deka edna od zada~ite na krivi~noto i
izvr{noto pravo se sostoi vo toa da se za{titat eti~kite vrednosti
vrz koi po~iva zaedni~kiot `ivot vo op{testvoto. Ovaa za{tita
mo`e najdobro da se ostvari so orientacija kon interesite na op{-
testvoto: kon vinata na storitelot i pravedna, spravedliva odmazda.
Sekoja sankcija koja ne e vo srazmernost so krivi~noto delo go vre|a
367

individualnoto i kolektivnoto ~uvstvo za pravednost. Ako sankcijata
e premnogu stroga ili premnogu blaga, taa ne vodi smetka za pravdata i
ottamu e nemoralna i op{testveno neprifatliva. Izrekuvaweto i
izvr{uvaweto na pravedna sankcija, sankcija {to mu e srazmerna na
krivi~noto delo pretstavuva davawe na gra|anite eden korisen i
moralen primer i pri~ina i natamu da ostanat ~esni lu|e koi se
odnesuvaat vo soglasnost ne samo so ona {to mora (pravoto) tuku i so
ona {to treba (moralot). Kon pravdata vodi primenata na odmazda,
izrazuvaweto na socijalnoeti~ki prekor koj od svoja strana bara
minimalna srazmernost me|u te`inata na deloto i te`inata na
sankcijata. Samo takva sankcija vo koja e zalo`eno op{testvenoto
neodobruvawe i osuda na nedozovolenite postapki e vo sostojba da gi
so~uva i potvrdi op{testvenite vrednosti, povtorno da go vrati
op{testvenoto ~uvastvo za dobroto i zloto, a ottamu i sigurnosta i
op{testvenata solidarnost. So drugi zborovi pri ostvaruvaweto na
krivi~nata pravda koja po~iva vrz odmazdata i primenata na sila, 703)
mora da se vodi smetka za principot na pravednost sfatena kako pravda
primeneta na poedine~en slu~aj. 704)
Principot na pravednost ili ednakvost na site pri izrekuvaweto
i izvr{uvaweto na krivi~nite sankcii e sostaven od dve pravila:
a) retribucija spored te`inata na deloto (reciprocitet, ednakvost)
i
b) za ednakvi ili sli~ni storiteli - ednakva ili sli~na sankcija
(srazmernost, ekvivalentnost). 705)
Od ovie pravila nejprvin proizleguva deka pravedna e onaa
sankcija {to vodi smetka za ednakvo delo da se primeni ednakva represija
i vtoro, pravedna e onaa sankcija so koja poednakvo se postapuva
so ednakvi (sli~ni) storiteli, odnosno osudenici i soodvetno na
toa, neednakvo se postapuva so razli~ni storiteli, odnosno osudenici.
So ovie napomeni ve}e dlaboko navlegovme vo eksplikacijata
703)
"Krivi~nata pravda se ra|a vo senka na odmazdata, a nejzinoto ostvaruvawe po-
~esto odo{to vo drugi slu~ai se vr{i so primena na sila" Cusson, M. op. cit, str. 73.
704)
"...Pravdata i pravednosta ne se razli~ni vrednosti, tuku razli~ni pati{ta da se
dojde do edinstvena pravna vrednost. Pravdata na poedine~niot slu~aj gleda od
stojali{te na op{ta norma. Pravednosta vo poedine~niot slu~aj go bara negoviot
sopstven zakon, {to, me|utoa, isto taka mora da bide mo`no da se podigne na stepen na
op{t zakon, za{to pravednosta kako i pravdata na krajot na krai{tata ima voop{tuva~ka
karakter." Radbruh, G. op. cit, str. 48.
705)
Spored Pelerman "...edno delo e formalno (podvlekol H.P.) pravedno ako eden
~len na nekoja opredelena kategorija se tretira na na~in na koj treba da bidat
tretirani site ~lenovi na taa kategorija". Pelerman, H. op. cit, str. 25. Vo ovaa smisla i
Radbruh: "Idejata na pravoto ja najdovme vo pravdata (podvlekol G.R) i ja utvrdivma
su{tinata na pravdata, distributivna pravda, kako ednakvost, kako podednakvo postapuvawe
so ednakvi i shodno na toa, neednakvo postapuvawe so razli~ni lu|e i
odnosi" Radbruh, G. op. cit, str. 94. Vo ovaa smisla mo`e da se tolkuva i vtoroto pravilo
na pravdata {to go dava Rauls. Vidi: Rawls, J. Na~ela pravde, Na{e teme, Zagreb,
1990/6, str. 1428.
368

na tretiot princip {to e vo tesna vrska so represivniot karakter na
krivi~nite sankcii. Kako {to mo`e da se zabele`i ovoj princip se
nadovrzuva na pravdata ili podobro re~eno na principot na zakonitosta
706) i zna~i negovo natamo{no dopolnuvawe. Imeno legalitetot
na sankciite sfaten vo po{iroka smisla ne se sostoi samo vo zakonskata
reguliranost na izrekuvaweto i izvr{uvaweto na sankciite
tuku i vo ramnomerna, voedna~ena primena na site sankcii. So drugi
zborovi principot na pravednost sodr`i zabrana na razli~na primena
na represijata ne samo pri izrekuvaweto tuku i pri izvr{uvaweto na
krivi~nite sankcii i ottamu e vo funkcija na legalitetot.
Zakonitosta na izvr{uvaweto ne zna~i samo opredeluvawe na na~inot
na izvr{uvaweto na sankciite (formalna zakonitost) tuku i ednakvo
(sli~no) stradawe na ednakvi (sli~ni) slu~ai vo praktikata
(materijalna zakonitost). Ako za ednakvi i sli~ni slu~ai, ako za
krivi~ni dela od ist ~len i stav na krivi~niot zakon, izvr{eni pod
isti ili sli~ni okolnosti, za koi od strana na sudovite se izre~eni
ist vid na sankcii vo pribli`no ednakvi ramki, vo praktikata na
izvr{uvaweto ima neednakvo tretirawe, 707) odnosno ako se pravat zna-
~ajni razliki vo pogled na primenetata represija, doa|a do golema
neednakvost vo postapuvaweto so gra|anite, do nivno diskriminirawe
od strana na nadle`nite izvr{ni organi {to sekako ne e pravedno.
Ottuka se izvlekuva vtoriot element na pravednosta vo izvr{uvaweto
na krivi~nite sankcii. Ovoj element ili pravilo iako ne e vgradeno
vo ZIS dobiva posebno mesto vo praktikata na izvr{uvaweto na
sankciite. Toa e zna~ajno barawe koe zasega mu e ostaveno na svesniot
pristap, na rasuduvaweto na subjektite nadle`ni za izvr{uvawe na
krivi~nite sankcii. Toa me|utoa, ne zna~i deka vo toj pogled treba da
ima tolku tolkuvawa kolku {to ima lica {to rabotat na ovoj
problem. Vo rasvetluvaweto na ova pravilo, na koe, kolku {to mi e
poznato, barem kaj nas ne mu e posveteno potrebnoto vnimanie, treba
da se trgne od voop{tuvawe na konkretnoto iskustvo so dosledna
pomo{ na teorijata, a dobienite soznanija treba da se prifatat kako
zna~ajni eti~ki pravila koi, ako ni{to drugo, bi mo`ele da bidat
voobli~eni i pomesteni vo nekakvo obi~ajno pravo.
Ne pomalku e zna~ajno i prvoto pravilo, koe barem denes formalno
ja ima taa prednost za{to ima svoj normativen izraz. Vo Ustavot
na RM stoi: "Gra|anite na Republika Makedonija se ednakvi vo
slobodite i pravata nezavisno od polot, rasata, bojata na ko`ata, nacionalnoto
i socijalnoto poteklo, politi~koto i verskoto uveruva-
706)
"Za pravedno mo`e da se nare~e primenata na nekoj zakon ili pokrenuvawe na toj
zakon, no i samiot toj zakon. Onoj prv vid na pravda, posebno pravdata na sudijata koj
go po~ituva zakonot podobro bi bilo da se nare~e zakonitost. Ovde vo sekoj slu~aj ne
stanuva zbor za onaa pravednost koja se meri spored pozitivnoto pravo, tuku za onaa
spored koja se meri pozitivnoto pravo" Radbruh, G. op. cit, str. 46.
707)
Na ova mesto namerno se apstrahirame od nepravednosta sfatena vo po{iroka
kriminalnopoliti~ka smisla do koja doa|a toga{ koga za krivi~noto delo od ist ~len
i stav na zakonot, izvr{eni pod pribli`no isti okolnosti, od razli~ni sudovi kako
spored vidot, taka i spored merata se odmeruvaat zna~itelno razli~ni sankcii.
369

we, imotnata i op{testvenata polo`ba" (~l. 9). I natamu, "Gra|anite
pred Ustavot i zakonite... (a toa zna~i i pred ZIS) ... se ednakvi" (~l.
9 st. 2). Vo ovaa smisla e i odredbata od ~l. 4 ZIS vo koja se veli: "
1) Pravilata za izvr{uvawe na sankciite se primenuvaat nepristrasno.
2) Zabraneta e diskriminacija vrz osnova na rasata, bojata na
ko`ata, polot, jazikot, vrata, politi~kite i drugite uveruvawa, nacionalnoto
ili socijalnoto poteklo, srodstvoto, imotnata i op{testvenata
polo`ba ili nekoj drug status na liceto sprema koe se izvr{uva
sankcijata.
3) Verskite ~uvstva, li~noto uveruvawe i moralnite normi na
licata sprema koi se izvr{uvaat sankciite mora da se po~ituvaat.
So navedenata odreba koja za prv pat e vnesena vo na{eto zakonodavstvo
e napraven krupen ~ekor kon celosno po~ituvawe na principot
na pravednost. Na toj na~in kaj nas e normirano bitno pra-
{awe koe vo zemjite na Zapadna Evropa vo zadnive petnaesetina godini
be{e posebno aktuelizirano. Toa e pra{aweto na legislativno i
prakti~no obezbeduvawe na ramnopravnosta na gra|anite vo site sferi
na krivi~nata pravda. Ovie nastojuvawa dovedoa do toa na~eloto na
pravednost najprvin da bide pomesteno vo nekolku zna~ajni me|unarodni
konvencii, 708) a so demokratizacijata na op{testveniot sistem i
vo na{eto zakonodavstvo. Na toj na~in sovremenata penolo{ka nauka
i praktika se zbogatija so eden izvonredno va`en, dosega nepravedno
zapostavuvan princip koj ima dlaboka osnova vo ~ovekovata priroda i
vo kolektivnata svest.
Zna~eweto na principot na pravednost mo`e da se sogleda na
tri posebni ramni{ta: a) na planot na garatiraweto na sigurnosta na
slobodite i pravata na gra|anite vrz koi se izvr{uva krivi~na sankcija
(unapreduvawe na principot na zakonitost), b) na planot na
spre~uvaweto na preteranata strogost vo nivnoto izvr{uvawe (unapreduvawe
na principot na legitimitetot) i v) na planot na po~ituvaweto
na ~ovekovite li~ni vrdnosti i uveruvawa (unapreduvawe na
principot na humanost). Ottamu se nametnuva logi~en zaklu~ok deka
se raboti za princip za koj slobodno mo`e da se ka`e deka pretstavuva
glavna spona so koja se dovedeni vo zaemna soglasnost ostanatite
principi na izvr{uvaweto na krivi~nite sankcii. Ona {to me|utoa,
mo`e vedna{ da se zabele`i e deka od ovoj usoglasen mehanizam na
zaemno povrzani na~ela vo ostvaruvaweto na celite na sankciite
navidum nedostasuva principot na individualizacijata. Prividnata
pritivre~nost na individualizacijata so baraweto na pravednosta
mo`e da se sogleda ottamu {to i ovoj princip mo`e lesno da se
pomesti vo pravednosta dokolku se razgleduva od aspekt na
distributivna pravda. Na toj na~in principot na individualizacijata
dobiva zna~ewe na vrednosna kategorija so koja mo`e da se impregnira
sekoj od osnovnite principi na sankciite i slu`i kako dobra za{tita
708)
Vidi: ~l. 7 od Univerzalnata deklaracija za pravata na~ovekot, ~l. 14 od Evropskata
konvencija za za{tita na pravata na ~ovekot i osnovnite slobodi, ~l. 26 od
Me|unarodniot pakt za gra|anskite i politi~kite prava i sl.
370

od nivnoto raspa|awe, do koe mo`e da dovedat ekstremnite stavovi na
strogite retributivnisti ili stereotipnite barawa na
op{testvenata javnost, koga slu~ajno ili namerno se poneseni od
mnogu silnata `elba za odmazda.
4. PRINCIP NA INDIVIDUALIZACIJA
Principot na individualizacija na izvr{uvaweto na krivi-
~nite sankcii se sostoi vo prilagoduvaweto na na~inot na nivnoto
izvr{uvawe sprema li~nosta na osudenikot, na negovite biopsihosocijalni
osobenosti i potrebi, zaradi najdobro ostvaruvawe na
celite na konkretnata sankcija. Ova sovremeno na~elo vo na{eto
zakonodavstvoe sodr`ano vo ~l. 5 ZIS kade se istaknuva deka "so
licata sprema koi se izvr{uvaat sankciite se postapuva na na~in koj
vo najgolema mo`na mera odgovara na nivnata li~nost" (podvlekol
Z.S.). Pritoa e o~igledno deka zakonodavecot ja izbegna porane{nata
dodavka "vodej}i smetka za postignatiot uspeh vo vospituvaweto i
prevospituvaweto" od ~l. 12 st. 1 na ZIS od 1979 so koja se stesnuva{e
domenot na va`eweto na ovoj princip samo vrz sankciite od
institucionalen karakter. Kaj niv, vsu{nost, edinstveno e mo`no
sproveduvawe na tretman koj mo`e da poslu`i kako indikator za vrednuvawe
i usoglasuvawe na ovoj proces so opredeleni dopolnitelni
pokazateli {to gi pru`a procesot na tretmanot. Odbegnuvaweto da se
dade op{ta formulacija so koja }e se istakne univerzanosto zna~ewe
na ovoj princip za site krivi~ni sankcii donekade be{e razbirlivo .
Toa se procenuva{e so ogled na potrebata procesot na individualizacijata
da se povrze so ostvaruvaweto na edukativnite celi onamu
kade {to tie dobivaat dominanten izraz, {to zna~i so sankciite koi
se sostojat vo li{uvawe od sloboda. Vakvoto reducirawe na va`nosta
i dosegot na ovoj princip me|utoa, vo nikoj slu~aj ne e prifatlivo ako
koncepciski se povrzuva isklu~ivo so primenata na ovo vid sankcii.
Principot navistina ima posebna uloga kaj sankciite koj koi
postignuvaweto na resocijalizacijata e mo`no no, ne smee da se
zaboravi, deka toj e od ednakvo zna~ewe i koj ostanatite sankcii,
za{to negovata primena e osmislena i naso~ena kon postignuvawe na
najgolem uspeh na site celi {to vo sekoja od niv mo`at da bidat sodr`ni.
Toa zna~i deka pri izborot na merkata i sredstvata na represija
so koja izvr{nite organi se rakovodat pri izvr{uvaweto na
odelni sankcii sekoga{ treba da se vodi smetka ne samo za prevospituvaweto
tuku i za site drugi celi na konkretnata sankcija, odnosno
pri nejzinoto izvr{uvawe da se primeni onaa mera na represija koja
so ogled na li~nosta na osudenikot vo daden slu~aj e najprifatliva.
So ogled pak na tesnata zaemna povrzanost na site principi na izvr-
{uvaweto na sankciite, osnoven uslov e da se vnimava primenata na
ovoj princip da ne mu protivre~i na primenata na ostanatite principi.
Po~ituvaweto na ovoj uslov, kako {to }e vidime podocna, ne e
ni najmalku ednostavna i lesna zada~a. Ottamu se nalaga visoka stru-
~nost i nau~na podgotvenost i zaemna sorabotka na site subjekti nad-
371

le`ni za ostvaruvawe na individualizacijata i primenata na sankciite
voop{to.
5. PRINCIP NA HUMANOST
Principot na humanost vo izvr{uvaweto na krivi~nite sankcii,
odnosno vo primenata na krivi~no-pravnata represija e sodr`an
vo Ustavot na RM kade se veli: "Se zabranuva sekoj oblik na ma~ewe,
ne~ove~ko ili poni`uva~ko postapuvawe i kaznuvawe" (~l. 11 st.
2). 709) Ovoj mo{ne zna~aen princip dobi svoja podrobna razrabotka i vo
KZ, 710) a osobeno vo nekolku odredbi na ZIS. 711) So ovie odredbi se
obvrzuvaat nadle`nite organi za izvr{uvawe na krivi~nite sankcii
so osudenite lica da postapuvaat ~ove~no, da ja po~ituvaat nivnata
li~nost i ~ove~ko dostoinstvo, da go obezbedat nivnoto pravo na
li~na sigurnost, da vodat gri`a za za{tita na nivniot fizi~ki i moralen
integritet, odnosno za~uvuvawe na nivnoto fizi~ko i du{evno
zdravje i samopo~ituvaweto na sopstvenata li~nost. Vo ovie obvrski
na nadle`nite izvr{ni organi koi treba da se ostvaruvaat vo soglasnost
so odrebite na ZIS i po~ituvaweto na me|unarodnite konvencii,
a osobeno Minimalnite pravila za postapuvawe so zatvornicite
i Evropskite zatvorski pravila, vsu{nost, se zalo`eni glavnite
barawa od koi se sostoi principot na humanost vo izvr{uvaweto na
krivi~nite sankcii.
Ovoj princip e plod na dolg evolutiven proces potpren vrz vekovnite
usilbi na naprednite umovi 712) ~ii genijalni misli bea naso-
~eni kon izgradba na pristojni op{testveno-politi~ki uslovi za podobar
`ivot i razvoj na ~ovekot, za postojano zgolemuvawe na negovite
prava i slobodi i negoviot pobrz tvore~ki napredok, za ~ovek {to vo
podemokratski op{testveni odnosi odlu~uva za svojata sudbina i
samostojno pridonesuva za svojata sre}a i idnina. Za negovata
afirmacija vo oblasta za koja govorime sepak od posebno zna~ewe se
zalo`bite izneseni na Prviot kongres na ON za suzbivawe na zlostorstvata
i postapuvawe so zlostornicite (London, 1955). Glavnite
stavovi prezentirani na ovoj kongres i nivnata razrabotka i dopolnuvawe
so novi idei na narednite sobiri na me|unarodnite organizacii
bea zna~ajna osnova za nivno preto~uvawe vo pove}e me|unarodni
konvencii. Taka na primer, vo Me|unarodniot pakt za gra|anski i
709)
Vidi: ~l. 5 od Univerzalnata deklaracija za pravata na ~ovekot, ~l. 3 od Evropskata
konvencija za za{tita na pravata na ~ovekot i osnovnite slobodi i ~l. 7 od
Me|unarodniot pakt za gra|anskite prava.
710)
Vidi: ~l. 5 KZ.
711)
Vidi: ~l. 6 i 12 ZIS.
712)
Spored eden na{ mo{ne ugleden avtor za svesno istaknuvawe na humanosta mo`e da
se zboruva duri od XIV - XV vek navamu kako progresiven pravec vo prv red vo
filozofijata i umetnosta. Proevski, V. Na~eloto na humanizacijata vo krivi~noto
izvr{noto zakonodavstvo, Pravna misla, Skopje, 1982/4-5, str. 4. Za evolucijata na
ovoj princip vidi: ibid, str. 6-8.
372

politi~ki prava od 1966 stoi: "Nikoj ne mo`e da bide podlo`en na
ma~ewe nitu na svirepo ili poni`uva~ko postapuvawe ili kaznuvawe.
Posebno e zabraneto podlo`uvaweto na nekoe lice na medicinski ili
nau~ni eksperimenti bez negova slobodna soglasnost." Vo ovoj pogled
sli~ni odredbi mo`at da se najdat i vo Me|unarodnata konvencija za
otstranuvawe na site vidovi rasna diskriminacija od 1965 god. (vo
sila od 1969), vo Deklaracijata za za{tita na site lica od tortura i
drugi oblici na surovo, nehumano i poni`uva~ko postapuvawe ili
kaznuvawe od 1975, 713) vo Pravilata za povedenie za lica vo slu`ba na
zakonot usvoen so rezolucija na Generalnoto sobranie na ON od 1975
god. i drugi me|unarodni dokumeti.
Ako se frli samo eden pogled vrz barawata sodr`ani vo ovie
dokumenti lesno e da se zabele`i deka nivnata sodr`ina e inkorporirana
i vo na{iot ZIS. Pritoa e bitno da se istakne deka humanosta
vo izvr{uvaweto na krivi~nite sankcii ne e sodr`ana samo vo
prethodno navedenite zakonski odredbi. So ovoj princip e potkrepen
celiot ZIS i toa bez ogled na vidot na sankcijata {to se primenuva.
Vo oblasta na izvr{uvaweto na kaznata li{uvawe od sloboda ova na-
~elo {iroko e implementirano vo baraweto za grupno izdr`uvawe na
kaznata, voveduvaweto na re`imot na otvoreni i poluotvoreni ustanovi,
vo materijata koja se odnesuva na polo`bata na osudenite lica
i na~inot na nejzinoto ostvaruvawe vo sistemot na pogodnostite i
drugite merki {to zna~at normalizacija na `ivotot, vo streme`ot
kon maksimalno eliminirawe na site okolnosti {to go ote`nuvaat
toj `ivot i ostvaruvaweto na tretmanot vo kazneno-popravnite ustanovi.
Nakratko, so primenata na ovoj princip kaj ovie kazni, no i kaj
site drugi krivi~ni sankcii se nastojuva da se izbegnat nepotrebnite
maki i stradawa na osudenite lica i onie okolnosti {to na bilo koj
na~in ja vlo{uvaat i onaka mo{ne nepovolnata polo`ba povrzana so
izvr{uvaweto na sankciite. Vrven domet na ova na~elo kaj nas e
ukinuvaweto na smrtnata kazna i logi~no na toa nepostoeweto normi
za nejzino izvr{uvawe.
Doslednoto po~ituvawe na na~eloto na humanost vodi kon
pove}e celi. Me|u niv e zna~ajno toa {to vo oblasta na izvr{uvaweto
713)
Vo ~l. 3 od Deklaracijata za za{tita na site lica od torturata i drugi oblici na
svirepo, nehumano ili poni`uva~ko postapuvawe i kaznuvawe stoi: "Ni edna dr`ava
ne smee da dopu{ti ili da tolerira tortura ili drugi oblici na svirepo, nehumano
ili poni`uva~ko postapuvawe ili kaznuvawe. Posebnite okolnosti kako {to se
voenata sostojba ili zakanata so vojna, vnatre{na politi~ka nestabilnost ili bilo
koj drug iten slu~aj, ne smeat da bidat opravduvawe za vr{ewe tortura ili nekoj drug
na~in na postapuvawe so zatvorenicite ili za izrekuvawe na kazni". Vo ~l. 5 od
Pravilata za povedenie vo slu`ba na zakonot pak, se veli: "Nitu eden pretstavnik na
zakonot ne smee da nanesuva, pottiknuva ili tolerira bilo kakov oblik na tortura
ili nekoe drugo svirepo, nehumano ili poni`uva~ko postapuvawe ili kaznuvawe, nitu
smee da se slu`i so povisoki naredbi ili isklu~itelni slu~ai kako {to se voena
sostojba ili zakana so vojna, zakana vrz dr`avnata bezbednost, vnatre{na politi~ka
nestabilnost ili bilo koj drug javen nastan, za da ja opravda torturata ili ostanatite
svirepi, nehumani ili poni`uva~ki postapki ili kaznuvawa".
373

prodre idejata deka ni{to ~ove~ko ne treba da ni e tu|o duri i vo
odnos so onie {to osobeno te{ko go prekr{ile zakonot. Na toj na~in
doa|a do izraz demokratskiot karakter na edno op{testvo koe tokmu
vo oblasta na primenata na represijata mo`e da ja pronajde ili da ja
zagubi svojata vrednost. Na druga strana se nao|aat efektite {to od
primenata na ovoj princip obimno mu se vra}aat na samoto op{testvo
toga{ koga osudenikot nema da se pojavi kako recidivist. I, najposle,
vo ~uvstvitelnoto prekr{uvawe na humanosta vo svesta na samiot osudenik
se krie ona {to za toj odnos e mo`ebi i najbitno, negovata verba
barem vo nekoja vrednost na op{testveniot sistem i `elbata da ja
jakne svojata spremnost da odgovori na, zasega za mnogumina samo virtuelnata,
no vo su{tina stvarna karakteristika na pravednosta - na
sekoe dobro da se odgovori so dobro.
Sogleduvaweto na glavnite barawa i celi sodr`ani vo principot
na humanosta kako {to ponapred be{e izlo`eno ni ovozmo`uva
da dobieme jasna pretstava za negovoto nesomneno penolo{ko zna~ewe.
So toa me|utoa, ne mo`e da se izbegne obvrskata da se dade odgovor na
prigovorot deka ovoj princip e vo protivre~nost so represijata
zalo`ena vo sankcijata. Vo taa smisla se zabele`uva deka mo{ne
demago{ki, pa duri i cini~ki zvu~i baraweto za primena na humanost
pri izvr{uvaweto na vo osnova nehumani, represivni merki. Vo
odgovorot na ovoj prigovor se povikuvame na onie razmisluvawa so
koi se tvrdi "ako nehumaniot karakter na represivnite merki ne mo-
`eme apsolutno da go eliminirame, mo`eme da go reducirame na nu`na
mera, mo`eme pove}e da gi primenuvame onie sankcii kaj koi
retributivniot karakter pomalku e izrazen, mo`eme ograni~uvaweto
na slobodite i pravata na osudenite lica da gi svedeme na racionalna
i neophodna mera. "Samo vo taa smisla", veli Lazarevi}. "mo`eme da
zboruvame za humanizirawe na krivi~nopravnata represija... kon koja
treba da se opredeli sekoe demokratsko op{testvo." 714) Pritoa e zna-
~ajno i toa deka "po~ituvaweto na princiopot na humanosta e va`no
duri i toga{ koga na podra~jeto na prestapni{tvoto se konstatiraat
fenomeni koi svedo~at za porast na svireposta. Dr`avata koja mora da
bide moralna formacija vo svojot sistem ne mo`e da voveduva metodi
na sankcionirawe {to gi izmislile i spored koi se rakovodat
kriminalcite, a koi im se sprotivni na principite {to taa gi usvoila."
715)
714)
Lazarevi}, Lj. Jugoslovenska kriminalna politika i njena nau~na zasnovanost, JRKKP,
Beograd, 1988/1, str. 20.
715)
Kiraly, T. Evolucija metoda i sredstava krivi~nog prava (Generalni izve{taj za I sekciju),
JRKKP, 1974/3, str. 395.
374

IV DEL
IZVR[UVAWE NA KAZNITE LI[UVAWE OD
SLOBODA
375

376

G L A V A I
RESOCIJALIZACIJATA I SOCIJALNATA
ADAPTACIJA-OSNOVNI CELI NA
IZVR[UVAWETO NA KAZNATA LI[UVAWE OD
SLOBODA
I. POIM NA RESOCIJALIZACIJA I SOCIJALNA
ADAPTACIJA
1. RESOCIJALIZACIJA ILI VOSPITUVAWE I PREVOSPITUVAWE
NA OSUDENITE LICA ZA TVORE^KI ODNOS NA SLOBODA
Vo penolo{kata literatura ~esto se vo optek mnogubrojni
termini so koi, od pri~ini {to od razli~ni avtori im se pridava ili
odzema ednozna~nosta, se sozdavaat nepotrebni nedorazbirawa. Takov
e slu~ajot so upotrebata na terminite resocijalizacija, socijalna
adaptacija, vospituvawe i prevospituvawe, edukacija i reedukacija,
readaptacija, rehabilitacija i sli~ni termini ~ija {to pogre{na
upotreba ja komplikuva nivnata osnovna pojmovna opredelba. Na toj
na~in se sozdava teoretski problem {to mo`e da dovede do seriozni
posledici vrz planot na prakti~nata primena na idejata {to ima
to~no opredelana su{tina. Od tie pri~ini koga se raboti za
izvr{uvaweto na kaznata li{uvawe od sloboda ona {to treba vedna{
da se re{i e vistinskoto opredeluvawe na poimot resocijalizacija na
osudenite lica. Vo taa smisla se poa|a od poimot socijalizacija {to
voobi~aeno se opredeluva kako proces niz koj vo tekot na svojot
`ivoten razvoj ~ovekot se u~i da gi prifa}a onie normi, vrednosti i
orientacii {to se smetaat za prifatlivi vo ramkite na opredeleni
op{testveni grupi na koi {to toj im pripa|a. Od ovoj poim poteknuva
i vrz nego se nadovrzuva i zna~eweto na poimot resocijalizacija vo
smisla na povtorna socijalizacija na site onie poedinci {to bilo od
koi pri~ini otstapile od usvoeniot model na op{testveno
prifatlivo odnesuvawe. Vakviot stav proizleguva od etimolo{koto
tolkuvawe na navedenite poimi spored koe resocijalizacijata e
mo`na samo sprema lica {to predhodno bile socijalizirani no
podocna manifestirale drugo neprifatlivo povedenie. Spored toa
resocijalizacijata pretpostavuva predhodna socijalizacija na
li~nosta. Me|utoa brojni `ivotni situacii uka`uvaat deka
kriminalnite povedenija gi vr{at i poedinci kaj koi {to pri~inite
na takvoto odnesuvawe le`at vo otsustvoto na nivnata socijalizacija.
Ottamu se postavuva pra{aweto za adekvatnata upotreba na poimot
377

esocijalizacija koga stanuva zbor za lica osudeni za krivi~ni dela
kaj koi, vsu{nost, ne e potrebno povtorno vlijanie za nivno menuvawe
zaradi vklu~uvawe vo op{testvoto tuku po~etna primena na postapki
za nivno formirawe, za nivna socijalizacija za{to kaj niv taa ili vo
celost otsustvuvala ({to e mo{ne redok slu~aj) ili pak ne bila
uspe{no dovr{ena. So ogled na toa deka poimot resocijalizacija e
op{to prifaten vo penolo{kata literatura preovladuva sfa}aweto
deka toj poim treba da se odnesuva na dvete kategorii prestapnici, t.e.
kako na onie {to otstapile od ve}e edna{ usvoenite normi i
vrednosti, taka i onie kaj koi nedostasuvale celosni ili delumni
soznanija za nivnoto vistinsko zna~ewe 716) . Kon seto ova treba da se
dodade deka so ogled na intenzitetot na potrebnoto vlijanie nema da
se pogre{i ako kaj prvata kategorija na lica se zboruva za primena na
postapki {to vodat kon nivno prevospituvawe, a kaj onie kaj koi
pove}e ili pomalku otsustvuvala resocijalizacijata, za nivno
vospituvawe. Spored toa mo`e da se ka`e deka resocijalizacijata
zna~i vospituvawe i prevospituvawe na onie lica {to so svoeto
prestapni~ko povedenie uka`ale na potrebata od edniot, odnosno
drugiot vid na vlijanie, a seto toa zaradi postignuvawe na krajnata
cel - nivno vra}awe na sloboda kako sposobni lica za prifatlivo
op{testveno povedenie.
Vrz osnova na predhodnoto resocijalizacijata na osudenite
lica mo`e da se definira kako sovremena teoretska misla i prakti~na
akcija od koja se o~ekuva da go izmeni kvalitetot na li~nosta na
osudenikot, odnosno da se otelotvori vo opredelena psihosocijalna
sostojba {to ima svojstvo da go vrati vo slobodnata zaednica so
zajaknati socijalno eti~ki sfa}awa sprema raznovidnite vlijanija
{to vodat kon kriminalni i delinkventni povedenija. Kako {to mo`e
da se zabele`i prviot del na ovaa definicija se odnesuva na procesite
na vospituvawe i prevospituvawe na osudenite lica {to se
ostvaruvaat vo penitencijarnite ustanovi so primena na soodveni
vospitni (edukativni) i prevospitni (reedukativni) merki na tretman
(resocijalizacija kako proces). So vtoriot del na definicijata se
uka`uva na krajnata cel na ovaa akcija ili proces, odnosno na
vra}aweto na osudenikot vo op{testvoto, na negovata reintegracija
vo slobodnata zaednica so izgraden stav koj go poka`uva negovoto
soglasuvawe so op{testvenite barawa i o~ekuvawa (resocijalizacija
kako cel). Navedenite komponenti go so~inuvaat edinstvoto na ovoj
poim koj vsu{nost pretstavuva prodlabo~en proces na specijalnata
krivi~nopravna prevencija.
2. SOCIJALNA ADAPTACIJA ILI POPRAVAWE NA OSUDENOTO LICE
ZA NEPORO^EN @IVOT NA SLOBODA
Napred vidovme deka resocijalizacijata mo`e da se javi kako
vospituvawe (dokolku osudenikot predhodno ne bil socijaliziran)
716)
Taka: Milutinovi}, M. Penologija, str. 89, Atanackovi}, D. Penologija, str. 129 i dr.
378

ili kako prevospituvawe (dokolku osudenikot "se liznal" od
kolosekot na ve}e postignatata socijalizacija). Pritoa istaknavme
deka so takvoto deluvawe vrz osudenikot se nastojuva da se postignat
podlaboki promeni vo negovata svest i strukturata na negovata
li~nost vo celina. Toa zna~i ostvaruvawe na koreniti promeni na
konkretnata li~nost taka {to taa vo idnina zaradi sopstvenoto
uveruvawe nema da zapa|a vo situacii {to vodat kon nepo`elni
protivop{testveni povedenija. Takviot kvalitet kaj osudenicite na
kazna li{uvawe od sloboda mo`e da se postigne samo so primena na
nau~no fundiran tretman {to ovozmo`uva osudenoto lice da sfati
deka negovite problemi ne doa|aat samo od op{testvoto tuku vo
golema mera se proizvod i na nivnata li~nost, nivnata percepcija na
stvarnosta, nivnite motivi, streme`i i drugi li~ni svojstva.
So vakvoto zna~ewe na poimot na resocijalizacijata ne treba
da se me{a socijalnata adaptacija koja isto taka ~esto se sre}ava vo
penolo{kata literatura. Socijalnata adaptacija se ostvaruva so
pomo{ na istite merki na vospitno-prevospitno vlijanie (oblici,
metodi i sredstva na tretman) vrz koi se potpira i resocijalizacijata
so taa razlika {to ne vodi kon isti celi, odnosno kon korenita
promena na li~nosta na osudenikot. Nejzinata krajna zada~a e
naviknuvawe na osudenikot na povedenie {to e op{testveno prifatlivo
bez ogled na toa dali kako takvo vo su{tina toa e prifateno i
od strana na samiot osudenik. Socijalnata adaptacija zna~i popravawe
ili promena na li~nosta od pomal kvalitet {to bez ogled na
ostvarenite vlijanija, koi ~esto mo`at da bidat duri i od pogolem
intenzitet odo{to kaj resocijalizacijata, imaat za rezultat vozdr`uvawe
od kriminalna i delinkventna aktivnost vo prv red poradi strav
od posledicite na kaznata. Osudenikot intimno ne go prifa}a
sistemot na op{testvenite normi i vrednosti me|utoa, se soglasuva da
ne gi kr{i, `ivee vo soglasnost so toj sistem, no ne go prifa}a kako
svoj. Spored toa glavnata cel na socijalnata adaptacija e vra}awe na
osudenikot vo slobodnata zaednica kako popravena, prilagodena,
adaptirana li~nost sprema op{testvenite vrednosti.
Vo penolo{kata literatura e prisutna u{te edna podelba na
resocijalizacijata: resocijalizacija vo po{iroka i resocijalizacija
vo potesna smisla. Potesniot poim na resocijalizacijata ovde se
sfa}a onaka kako {to nie pred malku go definiravme, a vo poimot na
resocijalizacijata vo po{iroka smisla pokraj elementite od ovaa
definicija se vklu~uva i poimot na socijalnata adaptacija. Ottamu
{to i socijalnata adaptacija e kategorija od domenot na individualnata
krivi~nopravna prevencija na osudenite lica, nu`no e da se
istakne deka i taa vo su{tina se vklopuva vo poimot resocijalizacija
sfatena vo po{iroka smisla 717) . Ispravnosta na ova stojali{te ne
treba da se doveduva vo somnenie za{to kvalitetot na finalniot
efekt bez ogled na vidot i intenzitetot na prezemenite merki na
tretman vo krajna linija zavisi od individualnosta na sekoj osudenik.
717)
Taka: Arnaudovski, Q. Penologija, str. 182.
379

Spored toa i pokraj postoeweto na opredeleni nau~no izdr`ani
pretpostavki nikoga{ ne mo`e so sigurnost da se tvrdi deka sprema
opredelen poedinec }e bide ili ve}e e ostvarena resocijalizacija ili
socijalna adaptacija. Vo taa smisla mo`e da se zaklu~i deka
resocijalizacijata lato sansu vo sebe gi opfa}a poimite na resocijalizacijata
strikto sansu i socijalnata adaptacija. Vo ovoj trud
sekade kade {to toa ne e izri~no poinaku navedeno, }e go upotrebuvame
poimot resocijalizacija sfaten vo negovata po{iroka smisla. A
pod ovoj poim se podrazbira osposobuvawe na osudenikot so metodi na
vospituvawe i prevospituvawe za vodewe usoglasen `ivot po
vra}aweto na sloboda kako korenito promeneta li~nost ili kako
popravena (prilagodena) li~nost. Celta na ovoj proces koj vo sebe go
vklu~uva penitencijarniot tretman i pretpostavkite za negovoto
ostvaruvawe, e sozdavewe integrirana, maksimalno asimilirana li-
~nost so slobodnoto op{testvo, {to gi prifatila normite na op{testveniot
sistem kako svoj obrazec na odnesuvawe, ili, ako ne toa,
barem pozitivno prilagodena li~nost {to go prifatila po~ituvaweto
na normite na op{testveniot sistem i pokraj svoeto intimno
nesoglasuvawe so niv.
II. POIM I OSNOVNI PRINCIPI NA TRETMANOT
1. Napred vidovme deka sodr`inata na poimite resocijalizacija
i socijalna adaptacija e ispolneta toga{ koga kaj osudenikot }e
dojde do uspe{no formirawe na rezistenten stav sprema vr{eweto na
krivi~ni dela. Natamo{nata analiza go poka`a i toa deka ovaa
sodr`ina se diferencira samo spored intenzitetot na postignatoto
li~no uveruvawe na osudenikot za takvo odnesuvawe {to treba da bide
vo soglasnost so op{testvenite o~ekuvawa. Dvata poimi ozna~uvaat
opredelen efekt, opredelena izvesnost deka osudenikot po
izleguvaweto na sloboda }e se vozdr`uva od vr{ewe krivi~ni dela,
deka nema da stane recidivist. Kaj poimot resocijalizacija se
pretpostavuva pogolem stepen na takva izvesnost, a kaj socijalnata
adaptacija verojatnosta deka }e se manifestira pozitivno op{testveno
povedenie e pomalku izrazena zaradi poslabata intrapsihi~ka
podloga na osudeni~kiot stav kon pri~inite za odbirawe na takvoto
povedenie.
Od predhodnite razgleduvawa se zabele`uva i toa deka
resocijalizacijata i socijalnata adaptacija se takvi efekti {to se
finaliziraat niz eden kontinuiran proces. Toa e proces {to se
ostvaruva vo opredelen prostor i vreme so pomo{ na raznovidni
vlijania vrz osudenikot. Negovoto poznavawe e zna~ajno za objasnuvawe
na razvojniot karakter na sodr`inata {to e vnesena vo gorenavedenite
poimi. Ottuka koga se zboruva za ovie poimi vo penolo{kata
literatura ~esto se sre}avaat terminite proces na resocijalizacija
ili proces na socijalna adaptacija. Niv gi upotrebuvame i nie
sekoga{ koga sakame da ja ozna~ime generi~kata uslovenost na ovie
pojavi. Postojat me|utoa, primeri koga na ovie termini im se dava
380

drugo zna~ewe. Imeno toga{ koga terminite proces na resocijalizacija
ili socijalna adaptacija se izedna~uvaat so postapkite za
ostvaruvawe na tie procesi se sozdavaat takvi terminolo{ki zbrki
koi doveduvaat dotamu ona {to e cel da se izedna~uva so sredstvata za
nejzinoto ostvaruvawe. Resocijalizacijata i socijalnata adaptacija se
rezultat kon koj se te`nee pri izvr{uvaweto na kaznata li{uvawe od
sloboda. Toj rezultat e kraen efekt na eden razvoen pat so koj se
izrazuva sostojba, ne{to {to koga e ve}e postignato ima svoja pomala
ili pogolema trajnost. Toj rezultat e produkt na edno dvi`ewe,
finalizacija na eden oblik na svest, odnos i povedenie i pretstavuva
cel na izvr{uvaweto na kaznata li{uvawe od sloboda. Ottamu se
postavuva pra{aweto dali resocijalizacijata i socijalnata
adaptacija pretstavuvaat proces ili cel. Vistinskiot odgovor e deka
tie se i ednoto i drugoto: proces - za{to se ostvaruva vo dvi`ewe, cel
- za{to vo krajna linija se otelotvoruvaat vo opredelen
psihosocijalen stav i odnesuvawe. Nesogleduvaweto na vakviot
karakter na ovie pojavi e tokmu ona {to kaj nekoi teoreti~ari
doveduva do zabuni i do pojmovno izedna~uvawe na resocijalizacijata
i socijalnata adaptacija so ona {to gi razdvi`uva i gi priveduva do
kraj ovie kategorii sfateni kako proces, so tretmanot.
Od predhodnite uka`uvawa mo`at da se izvle~at dovolno
argumeti za definirawe na poimot tretman na osudenite lica. Pod
tretman se podrazira zbir na planski organizirani sistemati~ni i
dinami~ni postapki (akcii i vlijanija) {to od strana na penitercijarnite
stru~waci se prezemaat sprema osudenite lica za da se postigne
nivna resocijalizacija ili socijalna adaptacija, odnosno za
ostvaruvawe poinakvi strukturni i dinami~ki crti na li~nosta {to
nema da se pojavuvaat kako individualni determinanti na kriminalitetot.
Nakratko, pod poimot tretman go podrazbirame deluvaweto
zaradi otstranuvawe na individualnite pri~ini na kriminalitetot
kaj opredelneno osudeno lice. Tretmanot e dinami~ki vremenski
neograni~en proces vo koj so primena na razli~ni oblici, metodi i
sredstva na postapuvawe se stremi kon podr`uvawe, razvivawe i
usovr{uvawe na pozitivnite i menuvawe na negativnite naviki,
stavovi, sklonosti, interesi, vrednosti i motivacii na osudenikot.
Tretmanot e sredstvo, a resocijalizacijata i socijalnata adaptacija se
negova cel.
Na ovoj na~in se opredeluva najtesnoto zna~ewe na penitercijaniot
tretman. Toa e tretman prezemen zaradi resocijalizacija i
socijalna adaptacija na osudenite lica {to nie }e go narekuvame
prevospiten penitencijaren tretman.
Postoi me|utoa i edno drugo po{iroko zna~ewe na penitencijarniot
tretman. Toa zna~ewe proizleguva ottamu {to postapuvaweto
so osudenite lica za vreme na izvr{uvaweto na kaznata li{uvawe od
sloboda ne mora sekoga{ kako svoi krajni celi da gi ima
resocijalizacijata i socijalnata adaptacija. Toga{ koga so izvr{uvaweto
na ovaa kazna se nastojuva da se ostvarat i drugi celi normalno e
da se pretpostavi izbor na poinakvi merki na postapuvawe. Faktot
{to denes dominira idejata na resocijalizacijata kako glavna cel na
381

izvr{uvaweto na kaznata li{uvawe od sloboda sosema prirodno
doveduva{e i sÒ u{te doveduva do toa tretmanot vo kaznenopopravnite
ustanovi da se vrzuva za nea. Vrz takvata pozicija na
tretmanot se sozdadoa dopolnitelni zbrki {to vodat do negovo
napolno izedna~uvawe so resocijalizacijata taka {to i dvata
tretmani (tretman i resocijalizacija) obi~no se upotrebuvaat vo ona
pojmovno zna~ewe {to go ima samo tretmanot. No ako se znae deka vo
kazneno-popravnite ustanovi prestojuvaat golem broj na lica na koi
ne im e potrebna resocijalizacija kako i toa deka za vreme na
izdr`uvaweto na kaznata va`at i opredeleni pravila na postapuvawe
{to nemaat skoro nikakva vrska so resocijalizacijata, toga{ stanuva
jasno deka tretmanot ne mo`e da se vrzuva i izedna~uva samo so
resocijalizacijata. Vo onie slu~ai koga postojat osudenici na koi ne
im e potreben prevospiten tretman ili takvi osudenici {to pru`aat
silen otpor ili izri~no go odbivaat ne preostanuva ni{to drugo
osven vrz niv da se primenuva takvo postapuvawe so koe {to treba da
se zadovolat generalnopreventivnite celi na kaznata i normalnoto
funkcionirawe na zatvorskiot op{testven sistem. Vo ramkite na
takviot tn. op{t tretman spa|aat site vlijanija naso~eni kon
realizacija na opredeleni prava i dol`nosti na osudenikot,
odr`uvaweto na zdravjeto na osudenikot, odr`uvaweto na redot i
disciplinata, ostvaruvaweto na opredeleni na~ela i sl.
Seto ova uka`uva deka tretmanot e po{irok poim pod koj treba
da se podrazberat site postapki {to se prezemaat sprema osudenite
lica vo soglasnost so re`imot na `ivotot i rabotata vo kaznenopopravnite
ustanovi i vo soglasnost so site celi na kaznuvaweto. Od
tie pri~ini treba da se poznavaat site problemi na tretmanot.
Obemot i te`inata na tie problemi se me|utoa, takvi okolnosti {to
sepak nÒ naveduvaat prevospitniot tretman da go razdvoime od
op{tiot penitencijaren tretman i oddelno da go prika`eme. Na toj
na~in se ovozmo`uva da se izvr{i poopstojna analiza i sfa}awe,
otkrivawe i re{avawe na su{tinskite aspekti na postapuvaweto koe
vo prv red vodi smetka za idninata na ~ovekot. So takviot pristap ne
go minimizirame zna~eweto na op{tiot tretman tuku samo go
pomestuvame vo onie penolo{ki podra~ja kade {to mo`e polesno da se
prika`e i da se po~uvstvuva i razbere negoviot generalen prodones za
ostvaruvawe na zada~ite na kaznata li{uvawe od sloboda.
2. Za ostvaruvawe na resocijalizacija ili socijalna adaptacija
na osudenite lica e potrebna primena na takov prevospiten tretman
{to }e se bazira vrz slednite osnovni na~ela:
a) Princip na poznavawe na sekoj osudenik
So ovoj princip se bara pred zapo~nuvaweto so primena na bilo
kakvi oblici, metodi i sredstva na vospitno-prevospitno postapuvawe
da se prou~at i zapoznat biopsihosocijalnite svojstva na sekoj
konkreten osudenik i karakterot na kriminogenite faktori {to
ostvarile re{ava~ko vlijanie vrz negovoto kriminalno povedenie. Za
382

pravilno organizirawe na prevospitniot tretman zna~i, pred sÒ, e
potrebno prevospitnata slu`ba na ustanovata da se zapoznae so
minatoto na osudenikot, so negovite materijani i semejni priliki,
stru~ni kvalifikacii, pri~inite i uslovite poradi koi go storil
krivi~noto delo, so psiholo{kata struktura na negovata li~nost, so
negovite socijalni osobini i slabosti, so negovata zdravstvena
polo`ba i sl.
Do ovie soznanija prevospitnata su`ba doa|a preku dokumentacijata
{to ñ se prezentira od strana na sudot, priemnite oddelenija
i dopolnitelnite informacii {to socijalnite rabotnici od
ustanovata gi pribiraat na terenot. Vakvite soznanija neposredno se
steknuvaat i dopolnuvaat i niz sakojdnevnite interakcii na prevospitnata
slu`ba so samite osudenici. Poznavaweto na individualnosta
na osudenikot e nu`no od pri~ini na nivnata raznovrsnost koja se
manifestira spored nivoto na nivnata svest, inteligencija,
karakterni i drugi crti na li~nosta, fizi~noto zdravje, motivite od
koi e storeno deloto i drugi svojstva od subjektivna i objektivna
priroda. Kompletnata pretstava za specifi~nite obele`ja na poedinecot
go ovozmo`uva iznao|aweto na specifi~nite merki na postapuvawe
koi tokmu zaradi svojata selektivna naso~nost vetuvaat uspeh vo
prevospitnata rabota. Dokolku penitencijarnite stru~waci
nedovolno gi poznavaat onie koi im se dovereni za menuvawe, se gubi
osnovata za primena na bilo kakov tretman taka {to site natamo{ni
usilbi zavr{uvaat kako bespredmetna improvizacija.
b) Princip na po~ituvawe i doverba sprema osudenikot
Po~ituvaweto na ~ovekot i doverbata {to mu se uka`uva se
zaemno povrzani i re~isi nerazdelni kategorii. Vo sekojdnevnite
me|u~ove~ki odnosi skoro e nevozmo`no da se ima doverba vo lice {to
ne se po~ituva, i, obratno, da se respektira lice kon koe se nema ni
minimum doverba. Povrzanosta na ovie odnosi e osobeno izrazena i
vidliva kaj licata {to storile krivi~no delo pa ottamu se ~ini deka
baraweto da se po~ituva li~nosta na osudenikot i da mu se uka`uva
doverba za vreme i po izdr`uvaweto na kaznata e vo ostra
kontroverznost so stvarnosta. Me|utoa, ako dobro se poznava ~ovekot,
mo`e lesno da se sogleda deka bez nadminuvawe na taa protivre~nost
ne mo`e da se razdvi`i procesot na negovoto pozitivno formirawe
ili menuvawe. Nasproti stavot na javnosta koj vo odnos na ova
pra{awe obi~no ne zadovoluva, me|u penitencijarnite rabotnici
preovladuva cvrst stav deka po~ituvaweto na ~ovekot i doverbata vo
nego se neizostavni uslovi ne samo za zapo~nuvawe tuku i za uspe{no
dovr{uvawe na vospitno-prevospitnite zada~i {to im se postavuvaat
vo tekot na tretmanot. Takvata svest se dol`i na nivnoto
dolgogodi{no iskustvo koe poka`uva deka me|u osudenicite {to
prestojuvaat vo kazneno-popravnite ustanovi ne postojat tolku
iskol~eni su{testva od koi do kraj se istisnati onie osobini i
~uvstva {to nekogo go pravat ~ovek. Toa se potvrduva ottamu {to duri
383

i vo zatvorski uslovi, vo taa specifi~na sredina {to ja
karakteriziraat niza nepovolni svojstva kaj sekoj osudenik mo`e da se
sretne i da se manifestira pozitnivno odnesuvawe {to e pottiknato
od iskreni ~uvstva kako sprema zatvorskiot personal taka i sprema
ostanatite osudeni lica. Kon takvoto odnesuvawe vo koe e vneseno
dobroto se stremat duri i najte{kite zlostornici {to poka`uva deka
i na osudenite lica ne im se bezna~ajni ~esta i doverbata kako
elementarni op{testveni vrednosti. Postojanoto poni`uvawe i
pretpazliviot odnos sprema onie {to pogre{ile i nastojuvaweto
nikoga{ da ne im se zaboravi storenoto ne mo`e da nÒ dobli`i nitu
do `ivotnite, a kamo li do ~ovekot. "Sekoj koj i da Ò i kolku i da Ò
poni`en, posakuva makar instinktivno, no sepak posakuva da se
po~ituva negovoto ~ove~ko dostoinstvo. Kazneniot i samiot znae deka
e osudenik, otpadnik i svoeto mesto pred zatvorskiot perosnal, no so
nikakvi `igovi so nikakvi okovi ne mo`e da se prisili da zaboravi
deka e ~ovek, pa zatoa so nego i treba ~ove~ki da se postavuva" - veli
Dostoevski 718) .
Ako osudenikot sakame da go vratime me|u lu|eto vo
slobodnoto op{testvo mora da se ima verba deka toj mo`e da bide
mnogu podobar i da stori mnogu pove}e za toa op{testvo. Najgolemiot
~ekor za poni{tuvawe na negoviot otpor i odbojnost kon onie {to go
poni`uvaat e da se prestane so poni`uvaweto, odnosno da se po~ituva
negovoto ~ove~ko dostoinstvo i da se ima verba vo negovite ~ove~ki
potencijali. Ottamu e vo pravo Ogrizovi} koga veli deka so
osudenikot treba da se razgovara i da se ubeduva, sekoga{ i najpove}e
za ona {to vo perspektiva }e bide, mnogu pomalku za ona {to e sega, a
nikoga{ za ona {to bil 719) .
v) Princip na neprekinato anga`irawe na osudenikot
Za vreme na izdr`uvaweto na kaznata osudenikot treba
postojano da bide okupiran so tretmanski aktivnosti. Ni eden den, ni
eden ~as od negoviot prestoj vo ustanovata ne smee da ostavi prostor
vo koj mo`at da dojdat do izraz vlijania {to ne se naso~eni kon
podigawe na negovite znaewa, negovata kultura i voop{to negovite
~ove~ki vrednosti. Osudenikot treba postojano ne{to korisno da
raboti i osmisleno da go ispolnuva svoeto slobodno vreme so takvi
aktivnosti {to }e mu ovozmo`at ne samo pomalku da misli na
minatoto tuku niz svojata aktivnost postojano da ja gradi svojata
718)
"Bo`e moj!" - izvikuva natamu Dostoevski, "pa ~ove~kata postapka mo`e da go
napravi ~ovek i onoj kaj kogo odmana potemnela bo`jata slika. So tie "nesre}ni
lu|e" ne treba da se postapuva ne~ove~no. Toa za niv e spasenie i radost. Naidov na
takvi dobri, plemeniti zapovednici. Vidov kolku tie se zafa}aa za tie poni`eni
lu|e. Nekolku dobri zborovi i osudenicite gotovo moralno voskresnuvaa. Se raduvaa
kako deca i kako deca po~nuvaa da sakaat". Dostoevski, F.M. Zapisi iz mrtvog doma,
Otokar Ker{ovani, Rijeka, 1964, str. 135.
719)
Ogrizovi}, M. op. cit, str. 145.
384

individualna i op{testvena svest, volja i karakter.
Takvata anga`iranost mo`e da se ostvari ako od strana na
prevospitniot personal kontinuirano mu se postavuvaat zada~i,
zadol`enija i barawa i ako samiot osudenik aktivno se vklu~i vo
nivnoto sovladuvawe. Tie zada~i ne smeat da bidat ni lesni ni
prete{ki. Lesnite zada~i ja smaluvaat voljata za vlo`uvawe usilbi i
postignuvawe uspeh vo rabotata za{to ne vodat kon nikakvo
samopotvrduvawe na osudenikot. Od druga strana prete{kite zada~i
osudenikot naj~esto ne mo`e da gi ostvari i ottamu gi ~uvstvuva kako
kazna {to go odbiva od nejzinata realizacija. Dokolku pred
osudenikot se postavat umereni barawa toj }e se bori da gi realizira
pottiknat od soznanieto deka vo niv e sodr`ana doverbata vo negovite
mo`nosti da deluva vrz sopstvenoto izdigawe. Takvata aktivnost za
osudenikot zna~i predizvik {to naveduva vo nego da preovladee
dobroto i tvore~koto i ottamu pretstavuva zna~aen indikator za
procenka na dostignatiot stepen na menuvawe na osudenikot i
sredstvo za proverka na ispravnosta na ve}e izbraniot na~in na
postapuvawe.
g) Princip na aktivno i dobrovolno vklu~uvawe na osudenikot
vo sopstveniot tretman
Ovoj princip poa|a od prejudicielnoto barawe sekoj osudenik
jasno da gi soznae celite na prevospitniot tretman za da mo`e
dobrovolno da se vklu~i vo nivnoto ostvaruvawe. Toj mora da sfati
deka za vreme na negoviot prestoj vo ustanovata seto ona {to se
prezema vrz negovata li~nost e motivirano od `elbata da mu se
pomogne vo steknuvaweto na opredeleni znaewa, formirawe ispravni
stavovi i sozdavawe pozitivni naviki {to }e go podignat nivoto na
negovata li~na i op{tesvena svest. Dokolku osudenikot se uveri deka
stanuva zbor za vrednosti od negov interes toj dobrovolno }e gi
prifati oblicite, metodite i sredstvata na tretmanot i spored
svoite sili i sposobnosti }e gi aktivira sopstvenite usilbi vo toj
proces. A ako seto toa i iskustveno go proveri, potrebata od li~en
prodones vo interiorizacijata na pozitivnite vrednosti mo`e da ja
zacvrsti do stepen na li~no uveruvawe koe {to so sigurnost }e go
ponese i vo slobodnata zaednica.
Za ostvaruvawe na ova na~elo vrz koe vo penolo{kata literatura
i penitencijarnata stvarnost posebno se insistira potrebno e
da bide ispolnet u{te eden uslov {to poradi svojata vrednost dobiva
op{to zna~ewe. Toj uslov e na osudenikot da mu se pristapuva kako na
svesno, aktivno i tvore~ko su{testvo. Osudenikot mora da se posmatra
kako subjekt na tretmanot, a ne kako amorfna materija {to mo`e da se
modelira spored ne~ija `elba i slobodno nao|awe. Duri toga{ koga
osudenikot }e oceni deka e tretiran kako li~nost, oblikuvaweto na
svojata psihosocijalna struktura i svoeto povedenie }e mo`e da gi
po~uvstvuva kako sopstvena obvrska, kako dol`nost {to so site sili
}e nastojuva da ja ispolni. Nakratko, so dosledna primena na ova
385

na~elo se postignuva svesnoto naso~uvawe na aktivnostite na
osudenikot od strana na prevospitnata slu`ba da se dopolni so svesno
naso~uvawe na aktivnostite od strana na samiot osudenik.
Soznanieto za vrednosta, celta i zna~eweto na tretmanot vo
povrzanos so iskustveniot fakt deka ni{to vo `ivotot ne garantira
podobar uspeh od sopstvenite usilbi i akcii za negovo postignuvawe
se najdobar indikator za izgraduvawe pravilen odnos kon op{tite
nastojuvawa na tretmanot. Toa doka`uva deka osudenikot koj stanal
svesen za vrednostite na procesot na tretman i potrebata za li~no
izdignuvawe so golema izvesnost }e bide osposoben za ~esen `ivot. So
negovo anga`irawe vo procesot na tretmanot, vsu{nost, ve}e se
postignalo da se pomine polovina od patot {to vodi kon neporo~no
odnesuvawe.
d) Princip na razvivawe na op{testvenata svest i individualnosta
na osudenikot
Postapuvaweto so osudenoto lice mora da bide naso~eno kon
razvivawe na negovata op{testvena svest no vo podednakva mera i kon
razvivawe na negovata individualnost. Dokolku toa ne e slu~aj sekoj
tretman se pretvara vo besploden proces, vo sizifovska rabota i
avtomatski go gubi karakterot na vospitno-prevospitna ili
korektivna dejnost.
Eden od krucijalnite uslovi osudenikot povtorno da se stekne
so li~niot ugled i pravata i slobodite na ~esen gra|anin, odnosno so
site onie atributi {to privremeno gi izgubil so izvr{uvaweto na
deloto e da go podigne stepenot na svojata op{testvena svest do nivo
na po~ituvawe na tu|ite dobra, vrednosti i interesi. Od osudenikot
se bara da ja razvie svojata sposobnost za adaptacija na realnite
odnosi {to vladeat vo op{testvoto. Visoko razvienata op{testvena
svest stanuva garancija deka kaj nego e izgradena takva sposobnost {to
mu ovozmo`uva da se integrira vo svojata op{testvena sredina ili
barem vo golema mera da ja realizira takvata `ivotna cel.
Me|utoa, razvienata socijalna svest {to dovela do toa edni bez
pogolemi napori celosno da se adaptiraat na socijalnite barawa, a
drugi poradi svojot nekonformisti~ki stav da poka`at delumna,
odnosno samo nadvore{na adaptacija, sÒ u{te ne e garancija deka e
izgradena normalna li~nost {to nema destruktivno da se svrti kon
sredinata. I vo edniot i vo drugiot slu~aj mo`e da stane zbor deka e
dostignat samo eden pragmati~en efekt na tretmanot, efekt {to go
bara i {to mu e potreben na op{testvoto. Dokolku ne e postignat i
eden drug, isto taka zna~aen efekt - prilagoduvawe na poedinecot na
svojot vnatre{en svet, ne mo`e da se o~ekuva povedenie {to }e bide
socijalno dosledno i trajno. Samo toga{ ako kaj osudenikot e izgraden
sopstven pogled na svet niz individualnoto sozrevawe na negovata
svest mo`e da se o~ekuva ispolnuvawe na negovata vnatre{na
avtenti~na opredelenost za socijalno odnesuvawe. Vo taa smisla e
potreben tretman {to podrazbira ne samo sopstveno u~estvo vo
386

postapuvaweto tuku i svesna i slobodna odluka za prifa}awe na
op{testvenite vrednosti kako takvi po sebe, a ne pod vlijanie na
nekoj naturen avtoritet {to go opredeluva negovoto mislewe i
negovata volja. Prevospitniot tretman podrazbira i ne{to pove}e od
toa - postapuvawe {to nema da gi dovede vo sudir op{testvenata i
li~nata svest, socijalnoto i individualnoto, odnosno resocijalizacijata
i socijalnata adaptacija so individualizacijata na osudenikot.
So drugi zborovi dokolku na osudenikot mu se popre~uva
procesot na individualizacijata toga{ nedozvoleno se navleguva vo
negovata vnatre{nost, vo negovata psiha {to vo sebe krie sopstvena
smisla za `ivot. Vo taa individualna smisla za `ivotot e skrien
dlabok izvor za realizacija na potencijalnite mo`nosti na edna
li~nost, mo`nosti koi ~esto pati zra~at so silna na iznao|awe na
novi op{testveni formi i `ivotni vrednosti. Od osudenikot ne smee
da se bara da ja potisnuva svojata instiktivna individualnost i
spontanost do mera {to pretstavuva otstapuvawe od negovoto li~no
""Jas"" i na toj na~in da se vturne vo intrapsihi~ki konflikti {to
}e go depersonaliziraat i odvedat vo neurotski sostojbi, a ponekoga{
duri i vo psihozi. Celosnoto gubewe od vid na negovata individualnost
zna~i sakatewe na negovite li~ni vrednosti i negovo
ednostavno pretopuvawe vo bezli~en konformist {to nikoga{ pove}e
nema da ima sopstveno "Jas". Takviot ~ovek sekoga{ }e izbegnuva da
donesuva odluki i da prezema odgovornost, sekoga{ }e slu{a samo tu|i
naredbi, a nikoga{ sopstvenata svest i nema da bide spremen da se
soo~i so vistinskite opasnosti i nepriliki {to sekoga{ }e go
demnat. Na ~ovekot i te kako mu e potrebna razviena op{testvena
svest, no podednakvo, a ponekoga{ i pove}e i svest za sopstvenoto
"Jas" za da ne se pretvori vo obi~na kapka {to e izgubena vo moreto.
^ovek {to ne go po~ituva sopstveniot identitet ne ~uvstvuva ni
potreba da go brani od bilo kakov napad. Ako pak poedinecot go znae
sopstvenoto "Jas" sekoga{ }e mu se sprotivstavuva na onoj {to }e se
obide da mu go porekne, namali ili odzeme sopstveniot identitet.
^ovekot {to ne go ~uvstvuva svoeto "Jas" stanuva infantilno
su{testvo koe ne e svesno za svojata posebnost i seto ona {to mu se
nalo`uva od drugi go prifa}a bez nikakov otpor. Slepoto
prilagoduvawe i identifikuvawe so op{testvenoto nu`no go vodi
kon otu|uvawe od sebesi, otu|uvawe od ona {to zna~i spontana svest i
tvore~ka li~nost. Slepoto poistovetuvawe na primer so nacijata 720) ,
crkvata, partijata i drugi potesni i po{iroki grupi naj~esto zna~i
gubitok na identitetot. Na toj na~in golem broj od li~nite odluki se
720)
"Koga ~ovek vo svojata nacija ne uspee da se istakne so ne{to {to pretstavuva
vistinska vrednost, lesno }e izbega vo prvoto nacionalisti~ko dvi`ewe koe mu
pru`a raka i negovata bezvrednost ja proglasuva za besmrtnost. Samostoen i silen
~ovek, koj vo sekojdnevniot `ivot gi zadovoluva svoite tvore~ki potrebi, ne zapa|a
vo takvi stapici, ima so {to da se brani - so rezultatite na svojata kreativnost.
^ovek so ime i prezime ne dava so nego da se manipulira, toj go otfrla seto ona {to
ne e tvore~ko, {to e zastareno i retrogradno". Pavlovi}, D. Pitanjem na odgovore, BIGZ,
Beograd, 1986, str. 3.
387

prenesuvaat vrz grupata i se sozdava zavisna li~nost {to e sklona
sekoj `ivoten problem namesto samostojno da go re{ava so pomo{ na
grupata. Takviot poedinec prestanuva da bide nekoj i se pretvora vo
ne{to.
Za izbegnuvawe na nezdravoto poistovetuvawe na osudenikot so
drugi i gubeweto na negovata personalnost najdobar na~in e da se
sozdadat prikladni uslovi za negov sopstven razvoj. Osudenikot treba
da se osposobi da gi prifa}a drugite no so takva vnimatelnost {to
zna~i ednovremeno osloboduvawe od zna~eweto na drugite. Spored moe
mislewe toa ne mo`e da se postigne so potencirawe na avtoritetot na
penitencijarnite stru~waci. Prevospitniot rabotnik treba da
ostvaruva odnos {to mu ovozmo`uva normalna komunikacija so
osudenikot, no so takviot odnos koj vo su{tina treba da bide moralen,
praveden i objektiven ne smee da se stremi da se prika`e kako svetec
so neprikosnoven avtoritet. Osudenikot nitu vo eden moement ne smee
da po~uvastvuva deka stanal samo ovca vo stadoto na nekoj si Hristos
ili druga harizmatska li~nost, tuku ~ovek svesen za svoite li~ni i
op{testveni mo`nosti, ~ovek koj se do`ivuva sebesi kako tvorec na
svojot `ivot i na svojata sudbina. Ottamu liceto {to go sproveduva
tretmanot vo osudenikot ne smee da gleda samo proizvod na
nadvore{nite priliki i nepriliki tuku i individua {to ja prezema
odgovornosta za seto ona {to go ~uvstvuva, misli i pravi. Terapeutot
mora da ja po~uvstvuva vrednosta na li~nosta na osudenikot ako saka
da go ubedi vo toa i samiot da veruva vo sebe i vo ona {to toj kako
li~nost mo`e, so edinstveno barawe da se otka`e od natamo{no
vr{ewe na krivi~ni dela. Vo sprotivno so potenciraweto na svojot
atvoritet toj go stava vo senka vnatre{niot avtoritet na osudenikot,
odnosno avtoritetot na negovata sovest, negovoto uveruvawe koe treba
da se potpira vrz dobro poznavawe na seto ona za {to se prosuduva,
odlu~uva i postapuva. Obvrskata na vospituva~ot i site drugi {to
u~estvuvaat vo ostvaruvaweto na tretmanot e da mu pomognat na
osudenikot da se pronajde sebesi vo op{testveniot `ivot, da mu se
poka`e deka e individualno i op{testveno su{testvo, deka negovata
psiha e ispolneta so li~na i op{testvena sodr`ina. Nivna cel e da go
potiknat osudenikot da ja izrazi svojata ~ove~nost, odnosno da bide
ona {to vo su{tina Ò - da bide ~ovek. Toa se postignuva so neposreden,
blizok i prijatelski odnos i so pomo{ {to vistinski e prisutna, a ne
so naturuvawe na sopstveniot avtoritet so koj nekomu postojano mu se
poka`uva "koj e koj" i kade nekomu mu e mestoto. Strogiot i
avtoritaren odnos od osudenikot mo`e da sozdade samo podanik koj i
po izleguvaweto od zatvorot }e se vrzuva za avtoriteti me|u koi
bezdrugo }e se najdat i takvi {to lesno }e go navedat da mu se vrati na
prestapni~koto povedenie. Ottamu podvlekuvam deka naglasuvaweto
na bilo kakov avtoritet mo`e samo da ja slabee li~nosta, a ni od
daleku ne pridonesuva za negoviot razvoj. Toa e i osnovnata pri~ina
{to namesto za principot na avtoritet 721) na ova mesto se zalagam za
721)
Principot na avtoritet se vbrojuva me|u osnovnite na~ela na tretmanot od strana
na pove}e avtori. Taka na primer: Ogrizovi}, M. op. cit, str. 140-143. Vo ovaa smisla i
388

sosema sprotivno na~elo: za na~eloto na razvivawe na
individualnosta na osudenikot.
|) Princip na sistemati~nost i postapnost vo sproveduvaweto
na tretmanot
Vo kazneno-popravnite ustanovi se nastojuva da bide izgraden
takov tretman {to vrz osnova na opredeleni analizi }e bide osmislen
vo cvrst sistem. Toj sistem go so~inuva sevkupnosta na merkite {to
treba da dovedat do ostvaruvawe na resocijalizacijata na osudenikot.
Vrnatre{nata struktura ili izborot na konkretnite prevospitni
merki na vlijanie od svoja strana zavisi od potrebite na sekoj
poedine~en osudenik. Od tie pri~ini pred da se zapo~ne so bilo kakov
tretman treba da se postavi plan za konkretno postapuvawe vo koj {to
to~no }e bidat nazna~eni potrebnite elementi za negovo ostvaruvawe.
Pritoa se razbira deka so ogled na vremenskiot aspekt potreben za
menuvawe ili korekcija na bilo koja li~nost, brojnosta i
kompleksnosta na potrebnite vlijanija sekoga{ }e se nalo`uva i
opredelena etapnost vo nivnoto prezemawe, odnosno postapnosta vo
postignuvaweto na sakanite rezultati. Ottamu sistemati~nosta i
postapnosta vo sproveduvaweto na prevospitniot tretman se javuvaat
kako va`no na~elo za koe mora da se vodi posebna smetka.
Sistemati~nosta podrazbira deka nema da bide zaboraven nitu
eden aspekt na postapuvawe {to e zna~aen za negoviot kone~en uspeh.
Od druga strana so postapnosta na tretmanot se postignuva sekoga{ da
se trgnuva od polesno ostvarlivite promeni vo li~nosta, a duri potoa
so pomo{ na predhodno storenoto da se navleguva vo podlabokite
potrebi na tretmanot i da se menuvaat onie psihosocijalni svojstva na
li~nosta {to poka`uvaat pogolem otpor sprema prevospitnite
vlijanija. Glavnata referenca na toj postapen proces treba da bidat
pozitivnite osobini na li~nosta koi so mali usilbi mo`at efikasno
da se afirmiraat, a otkako se postigne toa ve}e se otstraneti
pre~kite za vistinski prodor vo onie sferi {to se pokrieni so
negativni sklonosti.
e) Princip na edinstvo na prevospitnite vlijanija
Su{tinata na ovoj proces se sostoi vo povrzanoto deluvawe na
site elementi i faktori na prevospituvaweto, vo edinstvo na
posebnite i poedine~nite celi na tretmanot. So ogled deka tretmanot
izobiluva so sodr`ini, organizacioni oblici, metodi i sredstva za
Atanackovi}, D. op. cit, str. 211, koj me|u drugoto veli: "Avtoritetot treba postojano
da bide prisuten vo odnosite vospituva~ - osudeno lice. Toj mora da proizleguva od
li~nosta na vospituva~ot, od negovoto povedenie, od negoviot stav. Me|utoa ima
nekoi situacii koga sepak e potrebno avtoritetot ne{to pove}e da se naglasi. No ova
naglasuvawe na avtoritetot ne bi smeelo da bide ~esto, za{to vo toj slu~aj
avtoritetot postepeno se gubi".
389

sestrano menuvawe na li~nosta na osudenikot so ova na~elo najnapred
se vodi gri`a da se odbegne opasnosta od forsirawe ili
zapostavuvawe na opredeleni vlijanija bez predhodna studiozna
analiza na vistinskite potrebi za toa. Toga{ koga e utvrden planot za
rabota {to e vo soglasnost so fizi~kite, rabotnite, intelektualnite,
moralnite i drugite svojstva na li~nosta treba da se obezbedi
celishodno i usoglaseno vodewe i dovr{uvawe na potrebniot sistem
na postapuvawe. Vo taa nasoka se bara svesna kordinacija pome|u
oddelnite stru~waci za posebnite i poedine~nite aspekti na
prevospitnoto vlijanie. Ovie lica mora dobro da gi poznavaat ne samo
razli~nite merki vrz ~ija neposredna realizacija samite se vklu~eni,
tuku i raznovrsnosta na nivnite mo`ni vidovi i organizacijata na
sevkupnata rabota kako bi mo`ele da go dadat svojot poln prodones vo
ostvaruvaweto na tretmanskite zada~i.
Za dosledno ostvaruvawe na ova na~elo od nesmaleno zna~ewe e
i natamo{noto usoglasuvawe na li~niot odnos kon osudenicite od
strana na sekoj poedine~en penitencijaren rabotnik. Op{to zemeno
sekoe stru~no lice na koe mu se dovereni opredeleni tretmanski
zada~i treba da gradi ednakov odnos kon osudenicite. Toj odnos ne
smee da bide ni premnogu strog ni premnogu blag 722) , i {to e osobeno
zna~ajno, ne smee da bide razli~en nitu predopredelen vo zavisnost od
opredeleni simpatii, preterani intimnosti i drugi nezdravi motivi
{to stojat nedvor od pravata i dol`nostite na osudenoto lice i
potrebite na tretmanot. Prestrogiot odnos i toa manifestiran samo
od nekoi stru~waci i samo kon opredeleni osudenici sozdava niza
{teni posledici vrz odnosite vo zatvorskata zaednica i ja naru{uva
op{tata i prevospitnata atmosfera vo kazneno-popravnite ustanovi.
Gubeweto na doverbata kon edni i nezdravite simpatii {to se
sozdavaat sprema drugi slu`benici, kako i ottamu proizlezenata
omraza i netolerancija me|u samite osudenici, se samo po~etni
reperkusii od neednakvite odnosi kon osudenicite. Nakratko,
nepo~ituvaweto na ova na~elo vodi kon gubewe na doverbata vo
dobrite nameri na prevospitniot personal, kon optovareni me|u~ove~ki
odnosi so eklatantna nepravi~nost i drugi nezdravi pojavi {to
mnogumina gi odbiva od bilo kakvo u~estvo vo tretmanot.
3. Principite {to ovde se naveduvaat treba da bidat sfateni
samo kako eden pova`en del od op{tite nasoki vrz koi treba da se
pridr`uvaat site penitencijarni rabotnici pri ostvaruvaweto na
slo`enite barawa na tretmanot. Za ovie na~ela treba postojano da se
misli za{to se rakovodna osnova za pravilen izbor na merkite so koi
treba da se ostvaruvaat pred niv postavenite zada~i. Principite se
zna~ajni elementi {to treba da se posmatraat vo me|usobno povrzano i
722)
"...Samite osudenici ne sakaat penitencijarnite slu`benici da bidat so niv
premnogu familijarni i premnogu dobrodu{ni. Osudenikot saka da go ceni
slu`benikot, a tuku nakako toj prestanuva da go po~ituva. Osudenikot na primer saka
negoviot nadreden da ima odlikuvawa, da e obrazuvan, po~ituvan od negovite
pretpostaveni, da e strog, seriozen i praveden i da vnimava na svoeto dostoinstvo".
Dostoevski, F.M. op. cit, str. 135-136.
390

dinami~no edinstvo za{to vo sprotivno stanuvaat izolirani {abloni
{to zaradi svojata kruta primena ne garantiraat pocelosen uspeh vo
prevospituvaweto.
Ovde e va`no da se podvle~e i toa deka vo penolo{kata literatura
~esto se javuvaat nedorazbirawa vo sfa}aweto na principite
na tretmanot taka {to obi~no se izedna~uvaat so principite na
izdr`uvaweto na kaznata li{uvawe od sloboda. Pri toa e ~est slu~aj
principite na tretmanot da se sveduvaat na onie {to se odnesuvaat na
izdr`uvaweto na kaznata li{uvawe od sloboda. Vakvoto stojali{te e
pogre{no za{to go naglasuva samo nivoto na op{toto taka {to
posebnostite na procesot na prevospitniot tretman ne doa|aat do
poln izraz, ili pak duri i celosno se gubat. Tretmanot navistina ima
svoja pojdovna osnova vo principite na izvr{uvaweto na kaznata
li{uvawe od sloboda. Toj se potpira vrz niv i vo opredelena mera i
samiot e eden od op{tite principi so koi se definirani celite na
izvr{uvaweto na kaznata li{uvawe od sloboda. Me|utoa, tretmanot,
osobeno prevospitniot tretman, ima i svoi posebni principi {to
pretstavuvaat va`na nasoka za negova uspe{na primena. Ottamu mo`e
da se ka`e deka principite na izvr{uvaweto na kaznata li{uvawe od
sloboda i principite na tretmanot stojat vo odnos na op{toto sprema
posebnoto.
Na kraj zaradi izbegnuvawe na opredeleni zabuni treba da se
znae deka vo onaa mera vo koja se nastojuva da se prika`e razvojniot
aspekt na krajnata cel na tretmanot, negovite osnovni principi se i
principi na resocijalizacijata. So niv se odrazuva vnatre{nata
su{tina i povrzanosta na ona {to pretstavuva relativno dolg proces
na deluvawe so rezultatite od toa deluvawe.
III. NEKOI KONTROVERZI VO POGLED NA MO@NOSTITE I
REZULTATITE NA RESOCIJALIZACIJATA
1. VOVEDNI ZABELE[KI
Pri razgleduvaweto na istoriskiot tek na penolo{kata
teorija i praktika vo pove}eto navrati se zadr`avme na sfa}awata za
celite na kaznata i poka`avme deka niv gi karakterizira razvoen pat
{to od ideja na odmazda vodi kon resocijalizacija na osudenite lica.
Takviot priod vo su{tina be{e predopredelen od pojavata na kaznata
li{uvawe od sloboda vo ~ii ramki be{e i edinstveno mo`no da se
javi, naporedno so retribucijata da opstoi i da do`ivuva opredeleni
transformacii baraweto za vospituvawe i prevospituvawe na
osudenite lica. I navistina, voveduvaweto na kaznata li{uvawe od
sloboda zna~e{e bitna presvrtnica {to dovede do napu{tawe na
krajno nehumanite sredstva na krivi~no-pravnata represija i otvori
prostor za promeni {to vodat kon humanizacija i pogolema
demokratizacija na odnosite i pravata na osudenite lica. Stanuva
zbor za eden dinami~en proces predizvikan od napredokot na op{testvoto
i silniot razvoj na naukata za ~ovekot i op{testvenite pojavi
391

i procesi. Vo toj kontekst e zna~ajna ulogata na krivi~nite i osobeno
na kriminolo{kite i penolo{kite soznanija {to niz poznatata
konfrontacija na {kolite imaa re{ava~ko vlijanie vrz osmisluvaweto
na celite na kaznata so koi vo najneposredna zavisnost se i
najzna~ajnite transformcii vo na~inot i organizacijata na kaznite
li{uvawe od sloboda. Navedenata povrzanost e osobeno vidliva od
aspektot na genezata na penitercijarnite sistemi. Vo taa smisla e
dovolno ako se potsetime deka retributivnata filozofija {to vode-
{e kon izma~uvawe na osudenikot be{e jasno manifestirana kaj
asocijacioniot i keliskiot na~in na izvr{uvaweto na kaznite li{uvawe
od sloboda. Istive celi na kaznata go odnesoa svojot primat i
pri opredeluvaweto na sudbinata na makonokieviot bodoven eksperiment.
Humanisti~kite streme`i preto~eni vo idejata na resocijalizacijata
za prv pat }e gi do`iveat svoite prakti~ni ostvaruvawa vo
ramkite na angliskiot i irskiot progresiven sistem. Iako vo
po~etokot skromno i so sosema ograni~en doseg {to ne izleguva{e od
ramkite na vtorite fazi na ovie sistemi, resocijalizacijata uspea da
se protne, a potoa i da go zacvrsti svoeto mesto vo penitencijarnite
sistemi na opredeleni dr`avi. Ottoga{ zapo~na nejzinata
koegzistencija so klasi~nite principi na izvr{uvaweto na kaznite
li{uvawe od sloboda. Takviot kompromis vo prakti~nata realizacija
na celite na kaznuvaweto }e bide ostvaren i do den denes }e go zadr`i
svojot nepromenliv odnos {to zboruva za dlabokata racionalnost na
osnovnite postavki na eklekti~kite teorii. Site o~ekuvawa deka ovde
se raboti za ideja so kratok vek {to brzo }e bide potisnata se
raspuknaa kako meur~iwa od sapunica. Na druga strana se poka`a deka
optimisti~kite pretpostavki deka resocijalizacijata mo`e da gi
nadmine ramkite na ostvareniot kompromis i da se izdigne do nivo na
edinstvena cel na kaznata ne bea ni{to pove}e od obi~na iluzija.
Takviot ishod vo svoite me~taewa mo`ea da go zamislat samo onie {to
zadoeni vo duhot na hristijanstvoto vo dr`avata gledaa bo`ja tvorba
{to spored svojata milost ja nadminuva plemenitosta duri i na
nejziniot tvorec koj i samiot ne e spremen na sekoe zlo da vozvrati so
dobro.
Smetame deka ne e potrebno postojano da se doka`uva deka
realnata smisla i perspektivata na retribucijata ili na resocijalizacijata
treba da se bara nadvor od vakvite stojali{ta. Za da se
izbegne toa prviot uslov e pravilnoto sogleduvawe i priznavawe na
su{tinata na kaznata kako odmazda so takvi nus efekti {to ne mo`at
da se izbri{at so bilo kakvi utilitaristi~ki primesi {to
voobi~aeno ñ se dodavaat. Dene{noto insistirawe vrz resocijalizacijata
kako osnovna, dominantna, prioritetna ili vrvna cel {to
treba da se ostvari vo tekot na izvr{uvaweto na kaznata ne zna~i
nejzino razubavuvawe, ili u{te pomalku, isklu~uvawe na retribucijata,
za{to i so, i bez resocijalizacijata, kaznata }e ostane ona {to
odsekoga{ bila i }e bide - vra}awe na zlo zaradi storeno zlo, t.e.
odmazda. Ogromnoto insistirawe vrz resocijalizacijata e samo
zalo`ba za forsirawe na ovie efekti {to zaradi svojata naso~enost
kon idninata }e bidat od korist kako za poedinecot taka i za
392

op{testvoto. Nejziniot razvoj koj so ve{to iskoristuvawe na sozdadenite
uslovi postojano ode{e vo nagorna linija, kon nejzin prioritet
ne zna~i raskinuvawe so bitieto (na kaznata) `edno za zadovoluvawe
na pravdata, tuku samo prosta ~ove~ka nade` deka vo borbata
protiv kriminalitetot e mo`en pogolem uspeh ako na nekoe drugo
sredstvo mu se dade pogolema doverba. Vakvata doverba kon resocijalizacijata
me|utoa, ne mo`e{e da ostane bez po{iroka nau~na i
op{testvena potkrepa. Do nejzinoto zacvrstuvawe vode{e te`ok i
dolgotraen pat na aktivni usilbi za voveduvawe novi, nau~no provereni
sodr`ini na tretman {to postojano bea usoglasuvani so
potrebite na osudenite lica.
Me|utoa, i pokraj site usilbi {to se vpregnuvani vrz ovoj plan
u{te od krajot na minatiot vek vo penolo{kata teorija sÒ u{te
otsustvuva edinstven stav vo pogled na vistinskite mo`nosti i
rezultati na resocijalizacijata. Eklatanten dokaz za toa se brojnite
nau~ni raspravi vo koi sekojdnevno rastea somnevawata vo novata
orientacija sprema osudenite lica. Od tie pri~ini }e se obideme da
dademe kriti~ki osvrt na sovremenite stavovi {to gi sumirame vo tri
grupi koi, spored moe mislewe mo`at na pregleden na~in da ni ja
dolovat nivnata su{tina. Najnapred }e zboruvam za onie somnevawa vo
konceptot na resocijalizacijata {to imaat svoja doktrinerna osnova,
a toa zna~i za onie argumenti {to se naso~eni kon negovo delumno ili
celosno ukinuvawe. Toa se argumenti {to poa|aat od opredeleni
filozofski, sociolo{ki, etiolo{ki i kriminalnopoliti~ki
pretpostavki i so ogled na toa filozofsko-eti~ki, idejno-klasno ili
na drug na~in go opredeluvaat problemot {to e predmet na ova
razgleduvawe. Vo vtorata grupa gi pomestiv onie somnevawa {to se
zasnovani vrz nau~no-empiriski fakti so koi se potvrduva deka
resocijalizacijata trpi opredeleno obezvrednuva~ko dejstvo vo
procesot na nejzinoto prakti~no ostvaruvawe kaj dolgite, odnosno
kratkite kazni li{uvawe od sloboda.
2. OSNOVI NA SOVREMENIOT SKEPTICIZAM SPREMA KONCEPTOT
NA RESOCIJALIZACIJATA
a) Doktrinerni pri~ini
Doktrinernite pri~ini na sovremeniot skepticizam vo odnos
na mo`nostite i efektite na resocijalizacijata mo`at da se izvle~at
od razgleduvaweto na nekolku pozna~ajni teoretski nesoglasuvawa
okolu celite na kaznata voop{to, okolu karakterot na op{testvenite
odnosi {to se vo protivre~nost so nejzinata su{tina, okolu nejzinata
etiolo{ka zasnovanost i, na kraj, okolu opredelbata za nejzinata
zadol`itelna ili opciona postavenost. Od tie pri~ini na ova mesto
}e govorime za: aa) Resocijalizacijata i pravednosta, ab)
Resocijalizacijata i klasnite osnovi na op{testvoto, av)
Resocijalizacijata i te{kotiite za nejzinoto ostvaruvawe vo svetlinata
na sovremenite teorii za kriminalitetot i ag) Resocija-
393

lizacijata kako prisilba ili pravo na osudenikot.
aa) Resocijalizacijata i pravednostta
Naslovot za koj najprvin se opredelivme nÒ obvrzuva kon nu`no
vra}awe vrz starata polemika za socijano-eti~kata i utilitaristi-
~kata zasnovanost na kaznata. Stanuva zbor za sudirot na staroto i
novoto, na tradicionalnoto i sovremenoto, na retribucijata i
korista kako sprotivstaveni idei {to od sekoga{ se prisutni kaj
izvr{uvaweto na kaznata li{uvawe od sloboda. So ogled na postojnata
kriminalno-politi~ka zasnovanost na kaznata vrz vinata, {to }e re~e
vrz spravedlivosta {to istovremeno vodi smetka i za utilitaristi~kite
postulati na kaznata, zaemnata koegzistencija na
principot na pravednosta, od edna, i na~eloto na resocijalizacijata,
od druga strana, e nesporen fakt {to denes ne bi trebalo da se
doveduva vo pra{awe. Problemot {to me|utoa i natamu ostanuva e
opredeluvaweto na odnosot me|u pravednosta i resocijalizacijata so
ogled deka vo sovremeni uslovi ne izgubil ni najmalku od svojata
aktuelnost. Vo nastojuvaweto da se najde vistinski odgovor na kriminalitetot
koj sÒ u{te e vo porast vo literaturata sÒ pove}e se
prisutni nesoglasuvawe okolu toa dali ovie postulati na kriminalnata
politika ostanuvaat vo nepomirliv sudir, {to bez ne~ija
otstapka ne mo`e da bide razre{en ili pak se vo pra{awe dve
komponenti na kaznuvaweto, {to mo`at da dovedat do pouspe{no
suzbivawe na kriminalitetot, ako deluvaat niz usoglasen proces {to
vodi kon nivno funkcionalno edinstvo.
Vakvite kontroverzi dovedoa do povtorno jaknewe na ekstremnite
stojali{ta. Na edna strana se pojavija site onie avtori {to i
pokraj silniot prodor na humanisti~kite idei vo op{testvenite
odnosi ostanaa cvrsto uvereni vo svojata retributivna orientacija.
Postojanoto rastewe na kriminalitetot i sovremniot neuspeh vo
namaluvaweto na povratot (osobeno na penolo{kiot povrat) im
poslu`i kako empiriska potkrepa na nivnite teoretski stavovi i
kako zgodna pojdovna osnova za doka`uvawe deka resocijalizacijata e
nerealna `elba {to ne treba da se vrzuva za kaznata. Kolizijata me|u
pravednosta i resocijalizacijata najednostavno mo`e da se razre{i
ako se napu{ti ednata od ovie dve komponenti na kaznata, za{to e
iluzorna nivnata ednovremena naso~enost. Se razbira deka postulatot
{to spored niv treba da otstapi e resocijalizacijata na osudenite
lica. Vo taa smisla u{te Kant naglasuva{e deka ne se raboti za toa od
kaznata da se izvle~e "korist" za "samiot storitel ili za negovite
sogra|ani", tuku "deka mora da bide presudna srazmernosta na
presudata so ~istata stroga pravda". Zna~i kolku ima ubijci koi
izvr{ile ubistvo, im pomagale ili sou~estvuvale so toa"tolku od niv
mora da umrat". Toa e idejata na pravdata kako sudska sila sprema
op{tite a priori zakoni. Na sli~en na~in Hegel veli deka kaj kaznata
ne se raboti za toa vo smisla na spre~uvawe, zastra{uvawe,
predupreduvawe ili podobruvawe "da se stori ova ili ona dobro" tuku
394

se raboti za "nepravda i pravda" 723) . Spored Hegel storenoto krivi~no
delo koe se sostoi vo izmama ili zlostorot e dovolen moralen osnov za
primena na kazna. Taa e opravdana ako e dosudena zatoa {to e storeno
nekoe krivi~no delo, napolno nezavisno od toa kakvi ñ se
posledicite. Spored toa ako za pojdovna osnova se zame kriteriumot
na pravednosta samoto delo e dovolen moralen osnov za kaznat,
odnosno za opravduvawe na zloto {to so nea se nanesuva spored
poznatata formula: kaznata e zaslu`ena, ottamu pravedna i moralno
opravdana. Nakratko, kaznata e "odmazni~ka pravda". Ottuka i
negoviot stav: "Da se natera zatvorenikot da raboti za "op{toto
dobro", osudenikot da se prevospita -"popravi" ne e ni{to drugo tuku
"najgrda tiranija" 724) . Vakvata opredelba se potkrepuva i so tezata za
"kaznata kako pravo na prestapnikot", so negovoto barawe da mu se
priznae pravoto da bide kaznet. Spored ovaa dosta omilena teza i na
nekoi sovremeni retributivisti 725) , dokolku na prestapnikot ne mu se
priznae takvo pravo, so samoto toa sprema nego se postapuva kako
sprema nezrelo, neodgovorno i neslobodno su{testvo koe go
prevospituvame spored svojata koncepcija za normalnoto i
op{testveno o~ekuvanoto. Seto ova me|utoa, ne zna~i deka kaj Hegel e
prisuten stav za celosno negirawe na prevospitnite mo`nosti na
kaznata. Od negovata teza za pravoto na prestapnikot da bide kaznet,
vsu{nost, proizleguva barawe osudenikot da bide naveden da se pokae
za storenoto delo i na toj na~in da pridonese za sopstvena moralna
rehabilitacija. No takvoto moralno dejstvo na kaznata, spored Hegel
e zalo`eno vo samata odmazda.
I za sovremenite retributivisti kaznata e obid da se ostvari
pravdata i pravednosta kako opredeleni vrednosti, kako postulati
{to se povrzani so ~uvstvoto na ednakvost, ekvivalencija, srazmernost,
ramnote`a vo odnosite me|u lu|eto. Ili obratno postaveno,
kaznata e obid za otstranuvawe na nepravdata sfatena kako opredeleno
koli~estvo ili kvalitet na zlo {to mu se protivi na osnovnoto
~uvstvo na gra|anite. Celta na kaznata ne e vozvratenoto stradawe.
Stradaweto e samo sredstvo za da se postigne pravdata. So toa {to na
storitelot na krivi~noto delo mu se nanesuva spravedliva bolka {to
mu odgovata na te`inata na negovata vina i so nejzinoto ~uvstvuvawe,
deloto se kompenzira, se otstranuva nepravdata i povtorno se
vospostavuva pravda. Spored toa kaznata ne slu`i za postignuvawe na
nekakvi socijalni celi. Kriminalecot go prekr{il zakonot i ni{to
pove}e osven vospostavuvaweto na pravdata kako izmiruvawe na
~uvstvoto na pravi~nost ne e potrebno. Od tie pri~ini
resocijalizacijata e irelevanten moment za onoj {to ja primenuva
kaznata. Vo ovaa smisla eden od naj`estokite retributivisti Bredli
(Bredly) veli: "Koga ve}e edna{ imame pravo da kaznime, smeeme da ja
723)
Roxin, C. op. cit, str. 3-4. Vo ovaa smisla vidi gi i citiranite stavovi na Kant i
Hegel kaj Primorac, I. op. cit, str. 15-78.
724)
Navedeno spored Primorac, I. op. cit, str. 42.
725)
Ovaa teza na Hegel uporno ja brani Primorac, I. ibid, str. 79, 91-95.
395

modificirame kaznata sprema toa {to e korisno i prijatno, no ovie
momenti se ne{to nadvore{no vo odnos na samata rabota. Toa pravo ne
mo`e da ni go dade ni{to drugo osven vinata na prestapnikot" 726) .
Najgolemiot broj retributivisti go prifa}aat stavot deka
resocijalizacijata e "ne{to nadvore{no vo odnos na samata rabota" i
ja isklu~uvaat mo`nosta od nejzina primena nadvor od ona {to vrz
planot na resocijalizacijata mo`e da go postigne odmazdata. Nasproti
niv nekoi retributivisti tvrdat deka socijalnite celi ne mo`at da
ja modificiraat kaznata, nitu pak deka odmazdata ima svojstvo da go
postigne nivnoto ostvaruvawe. Za kaznata se zna~ajni nejzinata
pravednost ili nepravednost kako vrednosti {to zavisat od toa dali
vo praktikata sÒ, ili ne sÒ ostvareni bilo kakvi rezultati od
prevospituvaweto na osudenite lica. "Samata kazna retko koga gi
prevospituva kriminalcite i nikoga{ ne gi zastra{uva drugite.
Edinstveno "dopolnitelnite" merki imaat izgledi da postignat nekoi
od ovie rezultati" - veli Mabot (John David Mabbott) 727) . Spored toa
resocijalizacijata ne e komponenta na kaznata ~ija edinstvena cel e
da se postigne spravedlivo kaznuvawe. Pritoa se istaknuva deka e
dobro koga pokraj pravdata i pravednostta se postignuvaat i
opredeleni prevospitni rezultati, no toa ne e ne{to novo {to spored
ovie avtori treba da nÒ interesira i zasega.
Nasproti ovie stojali{ta se izdvojuvaat sovremenite
ekstremni utilitaristi so idejata deka od "nepomirliviot" sudir na
pravednostta i resocijalizacijata treba bezrezervno da otstapi
prviot postulat. Spored niv postignuvaweto na opredelena korist za
poedinecot i zaednicata e edinstveniot kriterium {to mo`e da go
opravda zloto sodr`ano vo kaznata, a ottamu i pravoto na dr`avata da
primeni odreden vid kazna. Taka spored edna grupa na germanski
profesori po krivi~no pravo sovremenata kriminalna politika
treba da se postavi vrz konceptot {to vo celost ja otfrla odmazdata i
vo za{titata na sevkupnosta i op{testvenata integracija na kaznetiot
se gleda edinstvenata zada~a na kaznata. Kaznata slu`i "za
za{tita na pravnite dobra i povtorno prisoedinuvawe na storitelot
kon pravnata zaednica". Ili, u{te poprecizno "nejzinata cel e
povtorno pripojuvawe na osudenikot kon pravnata zaednica" 728) . Vakvata
opredelba zna~i deka resocijalizacijata treba da se prifati, pa
duri i normativno da se regulira kako edinstvena cel na kaznata. Taa
bi se ostvaruvala vo "socijalnoterapeutski zavodi so posebna
psiholo{ka i pedago{ka pomo{ {to treba da ja razvie voljata i
sposobnostite za vodewe `ivot {to vo idnina }e bide bez kazni" 729) .
Ovie i na niv sli~ni stojali{ta {to glavno se potpiraat vrz u~eweto
na Novata op{testvena odbrana vodat kon enormno vozvi{uvawe na
726)
Navedeno spored Mabbott, D.J. Utilitarizam i problem kazne, Ideje, Zagreb, 1980/2-3,
str.133-134.
727)
Ibid, str. 134.
728)
Roxin, C. op. cit, str. 4.
729)
Ibid, str. 4.
396

esocijalizacijata pri {to se odi dotamu {to se zaborava deka so
dosegaweto na oblacite se zamagluva nejzinata sodr`ina so opasnosta
nare~ena psihijatrizacija na kaznata i nejzinoto neizvesno traewe.
So pojavata na eklekti~kite teorii }e bide ponuden kompromis
me|u pravednosta i resocijalizacijata. No i vo ovie ramki ne
izostanaa predlozi {to nerealno go preferiraat edniot na smetka na
drugiot od ovie postulati, a toa vo krajna linija vodi kon istiot
teoretski spor. Ottamu i potrebata od poumereno i porazumno
opredeluvawe na odnosite {to }e ja ovozmo`at nivnata vistinska
koegzistencija. Toa zna~i, deka pri za{titata na osnovnite dobra za
koi direktno se zainteresirani i poedinecot i op{testvoto, onoj {to
ja primenuva kaznata mora podednakvo da se rakovodi i od efektite na
retribucijata i od korista, odnosno od pravednostta i
resocijalizacijata. Vo ovaa smisla ~esto se nudi formulata spored
koja zlostornikot treba da bide kaznet ni pove}e odo{to e
spravedlivo ni pove}e odo{to e korisno. Nam ni se ~ini me|utoa, deka
vo ovaa oblast se mnogu poispravni onie sovremeni streme`i {to
dozvoluvaat opredeleni otstapki vo korist na resocijalizacijata, se
razbira ako se dr`at vo takvi granici {to bitno ne ja potisnuvaat
pravednosta. Ottamu ni se ~ini najprifatliva formulata spored koja
so ogled na potrebite na resocijalizacijata kaznata mo`e da bide
poniska od kaznata {to bi mu odgovatala na stepenot na vinata
(pravednostta), no potrebite od resocijalizacijata nikoga{ ne bi
smeele da dovedat do kazna {to bi ja preo|ala merkata opredelena so
stepenot na vinata 730) .
Kako {to mo`e da se zabele`i niveliraweto na ovie odnosi i
te kako e zna~ajno vo fazata na izrekuvaweto na kaznata. Toa me|utoa,
ne treba da zna~i zaradi povisokoto istaknuvawe na resocijalizacijata
kako osnovna cel na kaznata li{uvawe od sloboda deka toj
odnos go gubi svoeto zna~ewe vo fazata na nejzinoto izvr{uvawe.
Nivnoto vistinsko nivelirawe vo ovaa faza e gri`a na penolo{kata
teorija. Ova pra{awe taa go pomestuva vo domenot na ostvaruvaweto
na penitencijarnata individualizacija za koja po{iroko }e govorime
podocna.
ab) Resocijalizacijata i klasnite osnovi na op{testvoto
Slednite kontroverzi so doktinerna osnova okolu mo`nostite
na konceptot na resocijalizacijata proizleguvaat od nejzinoto
po{iroko pojmovno opredeluvawe. Stanuva zbor za sovremenata tendencija
resocijalizacijata da se zafa}a od eden po{irok sociolo{ki i
kriminalnopoliti~ki aspekt i so ogled na toa da ñ se postavuvaat
zada~i {to nu`no izleguvaat od ramkite na krivi~noto pravo i
730)
Ova e vsu{nost zna~ajno reducirawe na ubavo sro~enata zamisla na Ba~i}, F.
(Sudsko odmeravanje kazne, Zbornik pravnog fakulteta u Zagrebu, Zagreb, 1978, str. 204) so
taa razlika {to ottamu se otfrla elementot na zastra{uvaweto i negovata
pregolema ambicija ovaa formula da va`i za site krivi~ni sankcii.
397

mo`nostite na izvr{uvaweto na krivi~nite sankcii voop{to.
Su{tinata na problemot proizleguva od osnovanoto tvrdewe deka
pri~inite na kriminalitetot le`at vo klasnite sprotivnosti na
op{testveniot poredok. Sledovatelno na toa ako resocijalizacijata
pretpostavuva osudenik {to }e gi prifa}a normite na postoe~kiot
op{testven sistem toga{ vrz planot na etiolo{kite osnovi na
kriminalitetot ne mo`e ni{to da se postigne so menuvawe na
li~nosta bez promena na konkretniot op{testven poredok. Ottamu i
logi~niot zaklu~ok deka tamu kade {to ve}e se izbri{ani klasnite
razliki i protivre~nosti ima mesto za menuvawe na li~nosta na
kriminalecot, a onamu kade {to toa sÒ u{te ne e storeno, obidot za
bilo kakva resocijalizacija na osudenikot e zaludna rabota za{to
pretstavuva negovo prilagoduvawe na eden "nadminat" i poro~en
op{testven sistem. Vrz ova stojali{te natamu se nadovrzuva
teoretskata hipoteza deka koga ja primenuva kaznata vladea~kata
klasa ne se rakovodi so nekakvi drugi motivi osven od potrebata da go
so~uva svoeto klasno vladeewe. Na vladea~kata klasa vo bur`oaskoto
op{testvo ñ se prefrla deka takvite pretenzii gi ostvaruva na dva
na~ini. Edna{ se veli deka kapitalisti~kata klasa nema interes
osudenite lica da gi reintegrira vo edno takvo op{testvo pa zatoa se
obiduva vo ne~ii o~i da go so~uva revolucionerniot potencijal na
grupata od rabot na op{testvoto 731) . Spored drugi avtori so toa {to na
kaznata ñ se pridava ideolo{ka funkcija vladea~kata klasa gleda
mo`nost za konformirawe na li~nosta so vladea~kiot op{testven
poredok 732) . Krajniot zaklu~ok na ovie stojali{ta e deka vo
kapitalisti~koto op{testvo nema nikakvi realni osnovi za primena
na resocijalizaciskiot model na kaznata.
Taka na primer spored Pe{i} vo kapitalisti~kite dr`avi
resocijalizacijata ne gi postignuva potrebnite rezultati, odnosno
efektot na programite za resocijalizacija e ograni~en "poradi
prirodata na kapitalisti~kite odnosi" 733) . Prestapni{tvoto vo
kapitalisti~kiot poredok nastanuva od kriminogenite uslovi {to gi
ra|a samiot poredok. Tie uslovi postojano deluvaat taka {to po
izdr`anata kazna osudenikot povtorno se vra}a vo kriminalni
uslovi 734) . Zaradi karakterot na kapitalisti~kite odnosi ~ija osnovna
karakteristika e eksploatacija i antagonizam "kaj prestapnicite ne
mo`e da se razvie edinstvena eti~ka svest za socijalnoto povedenie,
pa zatoa osudenicite ñ pru`aat otpor na resocijalizacijata, taka {to
toj proces ima pove}e prisilen karakter odo{to karakter na
sorabotka koja e neophodna za korekcija na nivnoto povedenie" 735) .
Od istava pozicija nastapuva i Proevski koga veli deka
"tretmanot vo kaznenata oblast ne mo`e da bide poinaku struktuiran
731)
Roxin, C. op. cit, str. 6.
732)
Kambovski, V. Resocijalizacija i klasna su{tina krivi~nog prava, JRKKP, Beograd, 1976/3,
str. 314.
733)
Pa{i}, V. Istoriski razvoj ka`njavanja...str. 234.
734)
Ibid, str. 273.
735)
Ibid, str. 235.
398

odo{to e struktuirana kvazihumanata polo`ba na ~ovekot vo
eksploatatorskoto op{testvo". Zatoa spored istiot avtor, "od
takviot tretman i resocijalizacija ne mo`at da se o~ekuvaat drugi
rezultati tuku samo implikacii koi nepovolno se odrazuvaat vrz
li~nosta na osudenikot 736) . I za Arnaudovski, so ogled na toa deka se
obiduva resocijalizacijata da ja sfati kako kompleksen proces {to se
postavuva vo odnos na ostvaruvaweto na sistemot na krivi~nite
sankcii neuspehot na resocijalizacijata e opredelen od prorodata na
klasnoto op{testvo vo koe taa se ostvaruva 737) . Vo taa smisla se
koncipirani i stavovite na Kambovski koj veli deka "bur`uaskoto
krivi~no pravo ne mo`e da ja ostvari funcijata na resocijalizacijata
poradi haoti~nosta na vladea~kiot normativen sistem" 738) i deka od
ideolo{ka strana resocijalizacijata kako koncept vo bur`uaskoto
op{testvo treba da se negira, za{to toa zna~i prilagoduvawe na
lu|eto na edno op{testvo koe po silata na istoriskite zakonitosti }e
stane op{testvo od v~era 739) .
Ovie po~etni idejno-teoretski stavovi vodat i kon natamo{ni
implikacii so koi te{ko mo`am da se soglasam. Vo ovoj kontekst
najprvin se ~ini prestrog stavot deka do idejata na resocijalizacijata
ne dovele humanisti~kite u~ewa i streme`i za po~ituvawe na
osudenikot i verbata deka vo idnina mo`e da mu odolee na
isku{enijata {to go vodat kon kriminal, tuku `elbata na vladea~kata
klasa da najde samo edno od sredstvata za zadovoluvawe na
kapitalisti~kiot op{testven poredok. Vrz prethodniot se nadovrzuva
drug, u{te postrog i ednakvo neprifatliv stav deka vo kapitalisti-
~kite zemji ne smee da ima mesto za resocijalizacija na delinkventite
od ekspoloatiranite klasi tuku samo za onie {to poteknuvaat od
kapitalisti~kata klasa 740) . Spored toa za otpadnicite od vladea~kata
klasa se nudi nekakov pomalku ili pove}e human tretman, a za
delinkventite od eksploatiranata klasa samo pravedna kazna {to vo
su{tina zna~i srazmerna odmazda. Vo opravduvaweto na ovie i sli~ni
stojali{ta se poa|a ottamu deka delinkventite od poniskata klasa ne
mo`at i ne treba da gi prifatat normite {to gi vospostavila
vladea~kata klasa. Na toj na~in ispa|a deka ovie lica se kriminalci
vo prv red zaradi samite op{testveni uslovi, a so ogled deka
kapitalisti~kata klasa nema namera da gi menuva tie uslovi, taa nema
ni pravo da gi prevospituva ili poprava vo soglasnost so svojot
normativen sistem. Ottamu proizleguva deka vo uslovuvaweto na
kriminalitetot isklu~ivo mesto dobivaat korenite na kriminalitetot,
odnosno kapitalisti~kite op{testveni odnosi, a neposrednite
i individualnite kriminogeni faktori se tolku potisnati {to
736)
Proevski, V. Predopredelenosta na konceptot na resocijalizacijata od sociokriminolo{kata
struktura na dolgotrajni vremenski kazni zatvor. Pravna misla,
Skopje, 1983/ , str. 616-635.
737)
Vidi: Arnaudovski, Q. Penologija, str. 124 i 189.
738)
Kambovski, V. op. cit, str. 325.
739)
Ibid, str. 324.
740)
Ibid, str. 324.
399

duri i ne se gledaat. Vklopena vo ovaa {ema resocijalizacijata dobiva
zada~i {to se naso~eni kon menuvawe na klasnata struktura, a toa e
ne{to {to od nea ne mo`e da se bara. Vo tie ramki osobeno nerealno
zvu~i stavot deka resocijalizacijata kako ideja vo kapitalizmot e
korisna samo toga{ koga mo`e da se iskoristi "kako materijalna sila
naso~na kon ru{ewe na toa op{testvo" 741) .
Vakvite stojali{ta izniknaa vo uslovi koga site bevme
uvereni vo idninata na teoretski dobro postaveniot socijalizam kako
najispraven pat za nadminuvawe na klasnite razliki od kade }e
proizleze i nadminuvaweto na individualnite i op{testvenite
problemi vo ~ii ramki vleguva i op{testvenoto zlo nare~eno kriminalitet.
Sovremenite dvi`ewa me|utoa, go demantiraa ubavo zamisleniot
marksisti~ki ideal i nÒ vratija vo realnata stvarnost, vo
restavriranata forma vo koja pobedata ja odnesoa poedine~nite
interesi. Vo takvi uslovi ona {to denes ni preostanuva e da ne
dozvolime od bilo koja strana da ni se prefrli deka ne veruvame vo
mo`nostite za menuvawe na ~ovekot i deka streme`ite kon resocijalizacijata
se samo "popust" na koj sme motivirani od ideolo{ki
pri~ini.
av) Resocijalizacijata i te{kotiite za nejzino ostvaruvawe
vo svetlinata na sovremenite teorii na kriminalitetot
Vo osnova na predhodno razgleduvanite kontroverzi le`i
neuspehot vo sopiraweto na porastot na kriminalitetot i delinkvencijata
kako osobeno negativni op{testveni pojavi so primena na
kaznata li{uvawe od sloboda koja {to vo poslednive decenii na ovoj
vek poa|a od op{toprifatenata ideja na resocijalizacijata. Otsustvoto
na zadovolitelni rezultati od tn. "tretmanska utopija" vo
suzbivaweto na kriminalitetot i penolo{kiot povrat dovede do
ostra kritika {to vo predhodnite slu~ai se manifestira{e vo dve
nasoki. Spored teoretskiot koncept na neoretributivizmot za kaznata
li{uvawe od sloboda osnovno e toa da se opredeluva spored stepenot
na krivi~nata odgovornost i te`inata na krivi~noto delo {to
zna~i vo celost ñ odgovara na idejata na odmazdata. Nastojuvawata
naso~eni kon toa nejzinata inherentna priroda da se zamaskira so
postignuvaweto na drugi celi za ovoj teoretski pristap se samo
iluzija. Ottamu i sÒ posilnite barawa za vra}awe kon starata
punativna, represivna politika sprema osudenikot.
Od druga strana, spored idejno teoretskiot koncept na
marksisti~ki orientiranite avtori resocijalizaciskiot metod koj e
zalo`en vo krivi~nite sankcii mo`e da se ostvari vo zavisnost od
op{tiot karakter na opredeleno op{testvo, od negoviot
op{testveno-ekonomski i politi~ki sistem. Ottamu i insistiraweto
da se opravdaat site somnevawa vo efektite na resocijalizacijata vo
onie op{testva {to se baziraat na klasno antagonisti~ki odnosi.
741)
Ibid, str. 321.
400

Nasproti toa stoi obidot da se prika`at golemite prednosti na
socijalisti~kite op{testva i nivniot streme` kon dezalienacija na
~ovekot. Pritoa se odi do tamu {to resocijalizacijata se pretstavuva
kako druga strana na dezalienacijata 742) so pone~ija popatna zabele{ka
deka e toa na~elna vistina i "pokraj toa {to iskustvoto poka`uva
deka vo socijalisti~kite op{testva doa|ale i doa|aat do izraz
naglaseno retributivni i represivni elementi na li{uvaweto od
sloboda 743) .
Empiriski utvrdenite efekti za porastot na kriminalitetot i
povratot se pojdovni osnovi i za brojni kritiki {to protiv
konceptot na resocijalizacijata se upatuvaat i od nekoi sovremeni
teoreti~ati od SAD, Skandinavskite zemji, Germanija, Avstrija i
drugi zemji. Ne napu{taj}i go nivoto na nivnite doktrinerni osnovi
zna~ajno e da se zadr`ime i na onie prigovori {to vo uka`uvaweto na
protivre~nostite na resocijalizacijata se potpiraat vrz proverka na
postavkite na nekoi od sovremenite etiolo{ki teorii na
kriminalitetot. Razmisluvawata {to vo ovoj slu~aj vodat kon novi
kontroverzi poa|aat od na~elno ispravniot stav deka resocijalizacijata
ima za cel da gi otstrani individualnite pri~ini na
kriminalitetot. Od nea ne se o~ekuva da gi menuva op{testvenite
odnosi tuku da gi otstrani individualnite nedostatoci na onie lica
kaj koi tie bile od zna~ewe za nivnoto prestapni~ko odnesuvawe.
Problemot ne e vo menuvaweto na op{testvenite odnosi tuku vo toa
dali voop{to e mo`no prevospituvawe koe {to se vr{i na na~in {to
osudenikot se smestuva vo ustanova kade {to mnogu posilno deluvaat
sociogenite izvori na negoviot pad vo kriminalitet, odnosno onie
pri~ini {to spored opredeleni etiolo{ki teorii gi jaknat nivnite
vnatre{ni motivi da se re{at na kriminalen akt. Vo taa smisla se
poso~uvaat teorijata na identifikacija ili diferencijalna
asocijacija, teorijata na potkultura, teorijata na pretstavata za sebe
i teorijata na etiketiraweto 744) .
Vo nedostig na prostor nema da se zadr`uvame vrz site
implikacii {to proizleguvaat od poedine~nite interpretacii na
ovie teorii. Za pravilno sogleduvawe na problemot {to ovde se
postavuva smetam deka e dovolno da se zadr`ime samo na teorijata na
etiketiraweto. Spored ovaa kriminolo{ka teorija {to osobeno e
prisutna vo SAD, kriminalnoto povedenie e proizvod na natalo`eni
problemi so koi se sudira poedinecot vo tekot na negoviot `ivot. So
ogled deka toj ne e mo}en da najde re{enie za nadminuvawe na svoite
problemi naj~esto se re{ava za nivno nadminuvawe na nedozvolen
na~in. Da se nau~i kako da se najdat vistinskite re{enija bez da se
koristat nedozvoleni sredstva e ve{tina (umetnost) {to mo`e da se
742)
Ibid, str. 323-324.
743)
Ja{ovi}, @. Tretman lica osu|enih na kaznu li{enja slobode i prevencija kriminaliteta,
JRKKP, Beograd, 1986/1-2, str. 126-127.
744)
Lejins, P.P. Kazna li{enja slobode u svetlu savremenih teorija u kriminologiji, JRKKP,
Beograd, 1976/2, str. 168.
401

stekne ako se `ivee vo op{testvena zaednica i ako se u~estvuva vo
normalen proces na socijalizacijata 745) . Dokolku toa ne e slu~aj, toga{
spored Lejins "te{ko mo`e da se poveruva deka smestuvaweto vo
kazneno-popravnite ustanovi {to voedno zna~i izleguvawe od
normalnite `ivotni situacii i zatvorawe vo ve{ta~ki, nestvarni i
razli~ni prostorni ramki, mo`e da pridonese za razvivawe na
sposobnosta na op{testveno prifatliv na~in da se iznajdat re{enija
za realnite `ivotni problemati~ni situacii" 746) . Toa zna~i deka
resocijalizacijata mnogu te{ko mo`e da se ostvari vo ustanovi vo koi
deluvaat psihosocijalnite aspekti na totalitarnata zaednica i
sozdavaat posledici {to ~ovekot go pravat napolno nesposoben za
povtoren `ivot vo po{irokata zaednica. Seto toa se javuva kako
zna~aen faktor za opa|awe na doverbata vo resocijalizacijata, a so
toa i vo sovremenite barawa na institucionalniot tretman, pa se do
takvi krajnosti deka barem na teoretsko nivo treba da se otstapi od
uveruvaweto za mo`nite promeni na individualnite pri~ini na
kriminalnoto povedenie. Dopolnitelnite obidi na nekoi avtori da se
uka`e na pove}efunkcionalnosta na kaznata, odnosno od barem
delumnata kombinacija na resocijalizacijata so pravednostta da se
izvle~e skoromno mesto i za prevospitnite mo`nosti ne go menuva
osnovnoto uveruvawe za nivniot krajno ograni~en doseg i potrebata od
nivno brzo napu{tawe.
ag) Resocijalizacijata - pravo ili prisilba na osudenikot
Vo dilemata okolu toa dali resocijalizacijata kako proces
zna~i prisilba, zadol`itelna obvrska {to mora da ja prifati sekoj
osudenik, ili pak samo negovo pravo e sokriena poslednata
doktrinerna pri~ina za nesoglasuvawata vo vrska so mo`nostite na
prevospitno-terapeutskiot koncept na kaznata li{uvawe od sloboda.
Potekloto i su{tinata na ovoj nesporno humanisti~ki oboen spor se
dlaboko usloveni od potrebata za izbegnuvawe na opredeleni prigovori
{to deontolo{kata etika ñ gi upatuva na utilitaristi~ki
zasnovanata kazna. Nakratko, doka`uvaweto na tezata deka resocijalizacijata
ne treba da se sfati kako obvrska tuku kako pravo na prestapnikot
vo krajna linija e utilitaristi~ki odgovor na `estokite
napadi deka najzinite stavovi vodat kon teror sprema li~nosta, kon
nejzino podlo`uvawe na raznovidni psiholo{ki, psihijatriski i
medicinski tretmani {to taa li~nost izri~no gi odbiva.
Za povtornata aktuelizacija na ovoj vo su{tina filozofskoeti~ki
spor se najzaslu`ni pobornicite za po~ituvawe na pravata na
osudenicite li{eni od sloboda. Poa|aj}i od opredeleni sostojbi na
izvr{uvaweto na kaznite li{uvawe od sloboda od nivna strana }e
bide uka`ano na dve osnovni pra{awa so koi navedeniot spor se
pomestuva i na konkretno kriminalno-politi~ko ramni{te.
745)
Ibid, str. 169.
746)
Ibid, str. 169.
402

1. Najprvin se postavuva dilemata dali so obidot za prevospituvawe
na osudenikot ili negovo popravawe se kr{at negovite
~ove~ki prava ili toa ne e slu~aj. Pri odgovorot na ova pra{awe vo
golem broj slu~ai se prifa}a stojali{teto deka so ogled na toa {to
resocijalizacijata e vo korist na osudenikot vo smisla na negovo idno
uspe{no vklopuvawe vo slobodnata zaednica, negovata soglasnost za
toa ne treba da se bara, deka takva soglasnost ne e potrebna. Na
osudenikot ne mu se kr{at nikakvi prava za{to vo tekot na izvr{uvaweto
na kaznata toj, vsu{nost, i nema pravo da odbie da bide
reoscijaliziran. Taka spored nekoi avtori, "ako se prifati stavot, a
treba da se prifati, deka socijalizacijata pretstavuva priroden
proces na formirawe na li~nosta, toga{ resocijalizacijata zna~i
prisilno prevospituvawe na osudenoto lice koe ima za cel da go
natera, da mu vsadi pozitivni stavovi za op{testvenite vrednosti,
po~ituvawe na op{testvenite normi, niv da gi prifati kako svoja
obvrska" 747) . Ona {to ovde vedna{ se zabele`uva e deka nedostasuva
objasnuvawe zo{to osudenikot nema pravo samiot da re{i dali saka
ili ne saka da bide resocijalizairan vo soglasnost so bilo koj
(antagonisti~ki ili neantagonisti~ki) op{testven sistem. Ova
zna~ajno pra{awe ostanuva bez odgovor i kaj drugi avtori. Taka spored
Kambovski priznavaweto na pravoto da se odbie resocijalizacijata e
apsurdno barawe za{to ako na pravoto na dr`avata da gi
resocijalizira delinkventite ne mu odgovara nikakva obvrska od
strana na poedinecot toga{ ova pravo ne e ve}e nikakvo pravo" 748) . Za
ovie i sli~ni stojali{ta e karakteristi~na pregolema verba vo
mo`nostite na resocijalizacijata no samo vo onaa resocijalizacija
{to se primenuva vo opredeleni op{testveni odnosi.
Na druga strana se izdvojuvaat dve grupi na avtori {to
izrazuvaat golema nedoverba sprema resocijalizacijata voop{to.
Spored prvite prekinuvaweto na kriminalnata aktivnost ne e rezultat
na primenata na opredelena krivi~na ili terapeutska merka,
tuku do toa doveduva krajot na edna evolcija sÒ u{te nedovolno
poznata vo ~ii tek delinkventot stanuva dovolno zrel da sfati deka
ve}e podolgo vreme krivi~noto delo mu nosi pove}e neugodnosti
odo{to zadovolstva. Resocijalizacijata e krajna cel na edna vnatre-
{na evolucija, rezultat na slobodnata volja na osudenikot, pa ottamu
i negova privatna rabota vo koja nikoj ne treba da se me{a. Spored toa
sudijata gi pre~ekoruva svoite ovlastuvawa koga se obiduva da se
vme{a vo svesta na delinkventot za da vr{i promeni, koi mo`ebi se
po`elni, no samo vo odnos na onoj koj za niv e zainteresiran 749) . Na
istata linija e i stavot na eden slovene~ki avtor. Toj veli deka
resocijalizacijata i popravaweto na prestapnicite mo`e da bide
747)
Arnaudovski, Q. Penologija, str. 179. Istiot avtor na str. 188 veli:
"Resocijalizacijata kaj site krivi~ni sankcii ja izrazuva represijata no ne vo preden
plan tuku vo onoj del koj kaj osudenoto lice treba da sozdava disciplina, da se
naviknuva da go prifa}a onoj tretman {to za nego e neprijaten".
748)
Vidi: Kambovski, op. cit, str. 319.
749)
Vidi: Cusson, A. Za{to ka`njavati, JRKKP, Beograd, 1990/4, str. 75.
403

najvisoka cel na kaznuvaweto, no vo realnosta ne e edinstvena cel.
Ako na ~ovekot mu ja priznaeme slobodata na mislewe i deluvawe
morame da mu ja priznaeme i slobodata vo `ivotot samostojno da
odlu~uva za sopstveniot na~in na `iveewe koj mo`e da bide vo
soglasnost so va`e~kite op{testveni normi i vo sprotivnost so niv.
^ovekovata sloboda ne mo`e da bide samo vo toa sekoga{ i po sekoja
cena da se odlu~uva edinstveno za "dobri" dela za koi vo op{testvoto
e po~ituvan i falen. Slobodata mora da zna~i i toa ~ovekot da mo`e
da se odlu~uva i za "lo{i" dela za koi o~ekuva prekor, kazna, sram,
bolka i stradawe i seto toa duri i da go saka ili pak se soglasuva
zaradi nedozvolenite postapki da gi trpi neprijatnite posledici 750) .
Vakvite stavovi vo osnova se neprifatlivi za{to poa|aat od
uveruvaweto deka resocijalizacijata e organska komponenta na
kaznata, no i od pove}e drugi pri~ini za koi te{ko mo`e da se najde
racionalno objasnuvawe.
Nasproti ovie stojali{ta so zna~aen respekt treba da im se
pristapi na onie razmisluvawa {to kon opravduvaweto na pravoto da
se odbie resocijalizacijata trgnuvaat od neefikasnosta na penitencijarnite
programi za prevospituvawe i gri`ata za za{tita na
~ovekovoto dostoinstvo od makar i teoretskite mo`nosti za nivna
povreda ili zaloupotreba so primena na takvi oblici, metodi i
sredstva na tretman {to ja naru{uvaat intimnata sfera na li~nosta.
Do takva za{tita mo`e da se dojde samo ako na osudenikot mu se dade
mo`nost krenata vo rang na negovo pravo da ja izbegne onaa resocijalizacija
{to spored negovo li~no nao|awe go naru{uva negoviot
psiholo{ki integritet i pretstavata za posakuvaniot profil na
sopstvenata li~nost. Ona {to pritoa ne treba da se me{a e deka
op{testvoto ima pravo i obvrska da go kazni i vo tie ramki i da go
resocijalizira delinkventot: pravo - za{to ima mo} i interes toa da
go stori, obvrska - zaradi sopstvenata soodgovornost vo manifestiranoto
prestapni~no povedenie na prestapnikot. Takvoto pravo i
obvrski ne se kategorii od sferata na gra|anskopravnite obligacioni
odnosi na koi {to mora da im soodvestvuvaat kolerativni prava i
obvrski od strana na poedinecot storitel na krivi~noto delo.
Prifa}aweto na sprotivno stojali{te bi ne odvelo kon prifa}awe i
priznavawe na hegeloviot stav za kaznata kako pravo na prestapnikot
na koj {to umesno mu se prigovara "deka bi bilo toa nekoe ~udno pravo
koga onie na koi toa im pripa|a so seta sila bi se branele od toa da im
se priznae" 751) . Na utilitaristi~ki zasnovanoto pravo na
resocijalizacija ne mo`e da mu se upati vakov prigovor od pri~ini
{to tamu ne se raboti za pravo od sferata na obligacionite odnosi
tuku od sferata na politi~kite prava na gra|anite i zatoa {to toga{
koga osudenikot bi se branel od toa da mu bide priznaeno takvo pravo
bi nastapil vo odbrana na svoite interesi koi ne se kosat so
750)
Brinc, F. Kazna li{enja slobode u periodu u periodu posle drugog svetskog rata, Penologija,
Beograd, 1980/1-2, str. 23-25.
751)
Roxin, C. op. cit, str. 6.
404

interesite na dr`avata za koja {to vo krajna linija e dozvoleno da se
postigne i samo negova socijalna adaptacija.
Protiv stavot deka resocijalizacijata ne e pravo na osudenikot
tuku negova obvrska {to mo`e i prisilno da se izvr{i se
istaknuva i toa deka ne e dopu{ten prisilen tretman nad presmetliv
~ovek, za{to na toj na~in se pretvora vo objekt {to ne e sposoben sam
da re{ava za svoite vnatre{ni uveruvawa. Ottuka sleduva deka kako
nositel na pravoto koe proizleguva od ~ovekovoto dostoinstvo
osudenikot mo`e da postapi taka {to samiot }e odlu~i vo koja mera }e
ja iskoristi {ansata {to mu ja pru`a op{testvoto za povtorno
vklu~uvawe vo negovite ramki. I, na kraj, kako najsilen argument,
treba da se izdvoi deka nepo~ituvaweto na negovata avtonomna volja e
vo direktna kontradikcija so inaku op{toprifateniot stav deka
resocijalizacijata mo`e da ima uspeh samo toga{ koga e obezbedena
aktivna sorabotka i u~estvo na samiot osudenik vo toj proces.
2. Vtoroto pra{awe proizleguva od prvoto i od neposrednata
povrzanost so onie teoretski stavovi {to vo praktikata na nekoi
zemji dovedoa do primena na kaznata li{uvawe od sloboda so neopredeleno
traewe.
Kriminalnopoliti~kata osnova na sistemot na kazni
li{uvawe od sloboda so odnapred neopredeleno traewe proizleze od
verbata vo resocijalizacijata kako sovremen instrument za za{tita
na op{testvoto {to direktno mu se protivi na retributivno zasnovanata
kazna {to treba da bide ekvivalentna na storenoto zlo. Ako
osudenoto lice treba da bide podlo`eno na diferenciran tretman vo
zavisnost od sostojbata na svojata li~nost, toga{ dol`inata na
negoviot prestoj vo ustanovata zavisi od negovite individualni
potrebi i mo`nosti za kone~en uspeh vo toj proces. Ili poinaku
ka`ano, ako zada~ite na kaznata bi se gledale vo socijalnoto
osposobuvawe (jaknewe) na prestapnikot, razbirlivo e deka ne mo`e
da se vrze za fiksno vreme na kaznata, tuku deka tretmanot se prodol`uva
- kako kaj lekarot - dodeka ne se postigne uspeh. Sudijata {to ja
odmeruva kaznata prete`no spored te`inata na deloto nema pretstava
za site osobini na li~nosta {to se od zna~ewe za opredeluvawe na
dol`inata na prevospitnite zafati. Ottamu za razlika od sistemot na
kaznite li{uvawe od sloboda vo opredeleno traewe kade {to sudot go
opredeluva ne samo vidot tuku i merkata na kaznata, kaj sistemot na
neopredeleni kazni toj se ograni~uva samo na vidot na kaznata i
nejzinoto minimalno i maksimalno (ili i ednoto i drugoto) traewe 752) ,
taka {to na penitercijarnata administracija ñ se prepu{ta odlukata
za nejzino efikasno traewe vo zavisnost od postignatiot uspeh vo
procesot na prevospituvaweto. Na ovoj sistem, {to vo razli~ni
varijanti vo prv red e karakteristi~en za pogolem broj federalni
dr`avi na SAD 753) , opravdano mu se upatuvaat pove}e kriti~ki
752)
Treba da se ima predvid deka vo nitu edno krivi~no zakonodavstvo vo svetot ne e
prifaten sistemot na apsolutno neopredeleno traewe na kaznata li{uvawe od
sloboda.
753)
Pove}e za toa vidi: Lazarevi}, Lj. Kazne i mere bezbednosti...str. 63-65.
405

zabele{ki. Osnovniot progovor se sostoi vo toa deka ne dava garancii
protiv mo`nite zloupotrebi i arbitrernosti koi od politi~ki
pobudi zadiraat vo slobodata kako edna od osnovnite vrednosti na
~ovekot. Kon ovoj progovor {to poa|a od na~eloto nulla poena sine lege
se nadovrzuva argumentot na nivnata nepravednost - nepravedno e koga
nekoj }e bide kaznet so sankcija koja nema vrska so te`inata na
negovoto delo 754) . Sledniot prigovor e deka sistemot na
administrativno odmeruvawe na kaznite sozdava neizvesnost {to
deluva destimulativno vrz osudenoto lice. Neznaeweto odnapred za
dol`inata na izre~enata kazna kaj osudenikot predizvikuva nesigurnost
vo pogled na procenkata i izborot me|u vrednostite {to
treba da stanat negovi vistinski vnatre{ni zalo`bi i "isplatlivosta"
na konformisti~koto odnesuvawe koe {to osobeno vo vakvi
uslovi vodi kon polesno postignuvawe na slobodata 755) .
Poa|aj}i od validnosta na argumentite naso~eni protiv
prisilniot tretman i sistemot na neopredeleni kazni li{uvawe od
sloboda vo nekoi zemji se odi kon prifa}awe na opcioni programi za
resocijalizacija. Takvata orientacija e sodr`ana i vo Deklaracijata
na direktorite na zavodskite ustanovi na SAD donesena vo april 1975
godina 756) . Seto toa zboruva za eden proces {to na zapad se izrazuva vo
vid na zgolemena nedoverba vo resocijalizacijata so postojano
nastojuvawe za nejzina reducirana primena {to naj~esto e opredelena
od kategorijata na delinkventite i nivnata dobrovolna soglasnost za
nejzino prifa}awe.
b) Iskustvni pri~ini
Predhodnata analiza na doktrinernite pri~ini {to na
opredelen na~in ja obezvrednuvaat smislata i sodr`inata na konceptot
na resocijalizacijata iznijansira pove}e teoretski argumenti
{to go opredeluvaat postavuvaweto na ovoj problem. Vrz nivnoto
prifa}awe ili odbivawe se potpiraat nesoglsuvawata {to krivi~no-
754)
Nasproti ovoj stav {to i nie go zastapuvame postojat mislewa deka
neopredelenata osuda se javuva kako stimul {to mo`e pozitivno da vlijae vrz
osudenite lica i da pridonese za nivnata pobrza i poefikasna resocijalizacija.
Pritoa destimulativnoto dejstvo se dopu{ta samo kaj opredelena kategorija na
osudeni lica osobeno "onie koi se neotporni na nadvore{ni vlijanija, odnosno koi
vr{at krivi~ni dela poradi sklonost kon kriminalitetot i nedostig na volja da im
se sprotivstavat na te{kotiite so koi se sre}avaat". ^ejovi}, B. op. cit, str. 402.
755)
"Eden od najgolemite problemi na kaznite so neopredeleno traewe e neednakvosta
vo izrekuvaweto na kaznite za sli~ni krivi~ni dela storeni vo sli~ni uslovi.
Razlikata vo izre~enite kazni ne samo {to se vo sprotivnost so idealnata
pravednost, tuku se problem i za kaznenite ustanovi. Osudenicite me|usebno gi
sporeduvaat presudite. Onie koi }e dojdat do zaklu~ok deka se `rtvi na predrasudi
lo{o reagiraat. Tie pretstavuvaat seriozna opasnost za disciplinata poradi
nepravdata {to smetaat deka im e nanesena". Cole, F.G. Kritika kazni li{enja slobode
neodre|ena traenja i rehabilitacije kao cilja kazne, Penologija, Beograd, 1980/1-2, str. 93.
756)
Vidi: Lejins, P.P. Kriminogeneza, JRKKP, Beograd, 1978/2-3, str. 8.
406

pravnite i penolo{kite teoreti~ari gi podelija vo sprotivstaveni
grupi - na onie {to poka`uvaat silen otpor i onie koi i natamu mu
podaruvaat pomala ili pogolema doverba na ovoj koncept. Me|utoa, so
ogled na toa {to resocijalizacijata kako na~elo od sferata na
penitencijarnata oblast ima pove}edeceniska primena kon
navedeniot spor, nu`no se priklu~uvaat i onie {to imaat i svoja
iskustvena podloga. Vo ovaa smisla ne mo`e da se zaobikoli
zna~eweto na soznanijata do koi se doa|a od strana na neposrednite
u~esnici vo procesot na resocijalizacijata kako i na onie soznanija
{to se rezultat na brojni empiriski istra`uvawa. Pritoa e zna~ajno
da se vodi smetka deka se raboti za elementi i pretpostavki {to vo
zavisnost od osnovniot teoretski pristap mo`at mo{ne selektivno da
se tolkuvaat vo edna ili vo druga nasoka. Svesni za taa opasnost na ova
mesto }e se obideme vnimatelno da se proizneseme za pogolem del od
iskustvenite pri~ini i vrz niv zasnovanite argumenti i da go
procenime nivnoto zna~ewe pro i contra resocijalizacijata od aspekt
na konkretnite mo`nosti za nejzino ostvaruvawe vo ramkite na
dolgite i kratkite kazni li{uvawe od sloboda. Nabquduvani od ova
stojali{te argumenite {to }e bidat izneseni protiv resocijalizacijata
na osudenite lica se osnovata vrz koja se gradi i najgolemiot
del od sovremenite kritiki {to se naso~eni protiv izrekuvaweto i
primenata na dolgite, odnosno kratkite kazni li{uvawe od sloboda.
ba) Resocijalizacijata i dolgite kazni li{uvawe od sloboda
Me|u argumetite {to vo literaturata i na razni nau~ni
sobiri 757) se istaknuvaat protiv resocijalizacijata kaj dolgite kazni
li{uvawe od sloboda na ova mesto se opredelivme za slenive:
1. Vo okolnosta {to op{testveno-neprilagodenite lica sakame
da gi prevospituvame i da gi akomodirame za `ivot i rabota na
sloboda dr`ej}i gi vo uslovi na izolacija, dene{nite teoreti~ari i
prakti~ari gledaat rizik da ne mo`e da bide ostvarena resocijalizacijata
na osudenite lica. Vakviot proces e kontroverzen samiot na
sebe za{to vo neslobodni i konfliktni uslovi osudenikot se osposobuva
za polezno i socijalno prifatlivo odnesuvawe na sloboda.
Nasproti ovoj progovor se istaknuva deka so li{uvaweto od
sloboda edinstveno mo`e da se re{i pra{aweto na resocijalizacijata.
Samo ako storitelot se izolira i stavi pod kontrola na nadle-
`ni dr`avni organi mo`no e da se organizira stru~en i planski
pristap vo negovoto prevospituvawe.
2. Na predhodniot prigovor protiv resocijalizacijata se
nadovrzuva zabele{kata deka dolgite kazni li{uvawe od sloboda imaa
~esto za posledica prilagoduvawe na osudenikot na zatvorskata
sredina. Po podolgotrajno ili pove}ekratno prestojuvawe vo kaznenopopravna
ustanova, osudenikot mo`e do tolku da se so`ivee so nea {to
757)
Kaznite li{uvawe od sloboda bea izlo`eni na posebno ostra kritika na Vtoriot
me|unaroden kongres za kriminologija odr`an vo Pariz 1950 god.
407

ve}e stanuva nesposoben za normale `ivot na sloboda 758) . Ottamu ne se
retki slu~aite da se izvr{i krivi~no delo so edinstvena cel na onoj
{to go storil da bide vraten onamu kade {to naviknal da `ivee 759) . Na
toj na~in se sozdva situacija vo koja {to kaznata go gubi svoeto
neprijatno retributivno dejstvo no, {to e u{te polo{o, i svojata
resocijalizaciska funkcija.
3. Dolgotrajnite kazni li{uvawe od sloboda predizvikuvaat
posledici vrz fizi~ki plan {to stojat vo negativna korelacija so
rezultatite na prevospituvaweto. Vrz osudenikot vo prv red
dejstvuvaat lo{ite smestuva~ki uslovi, nehigienata i nedovolnata
ishrana. Vakvite nepovolni sostojbi mo`at bitno da ja naru{at
op{tata zdravstvena sostojba na osudenicite.
Nesomneno e deka vo svetot i kaj nas mo`at da se najdat
ustanovi za koi {to sî u{te va`at ovie prigovori. Me|utoa, sevkupnite
sostojbi poka`uvaat deka ovie pregovori denes sepak se neopravdani.
Smestuva~kite i higienskite priliki vo ustanovite od
sovremen vid naj~esto im odgovaraat na onie na sloboda, a ponekade se
duri i podobri. Denes vo niv e zadol`itelno vrabotuvawe na lekari
{to sekoga{ se dol`ni da uka`at soodvetna zdravstvena pomo{ i
za{tita, a kvalitetot i kalori~nata vrednost na hranata glavno gi
zadovoluvaat op{tite standardi.
4. Podolgotrajnoto zatvorawe ostvaruva lo{o dejstvo vrz
psihata na osudenicite. Monotonijata i siviloto na zatvorskiot
`ivot, sledeni so sekojdnevni ograni~uvawa i zabrani mo`at te{ko
da ja o{tetat psihata na osudenicite sozdavaj}i ~uvstvo na otfrlenost
i izgubenost. Zatvorenikot ima ~uvstvo deka vremeto vo zatvorskiot
ambient te~e mnogu posporo odo{to na sloboda. Toj gi broi
~asovite, denovite, mesecite, godinite i seto ostanato {to vlijae na
valorizirawe na vremeto pominato vo zatvorot. Dolgite periodi na
zatvorski `ivot koj osudenicite ~esto predizvikuvaat malodu{nost,
navika da zavisat od drugi {to vsu{nost e gubewe na samoinicijativata.
Seto toa doveduva do razni oblici na depresija, ~uvstvoto na
strav od vra}aweto na sloboda, a so samoto toa i do ote`nuvawe na
procesot na resocijalizacijata 760) .
5. Dolgite kazni li{uvawe od sloboda ostvaruvaat lo{o
dejstvo i vrz socijalen plan. Odeweto na izdr`uvawe na kaznata zna~i
758)
Mo{ne slikovit primer na vakvo odnesuvawe mo`e da se najde vo deloto
"Pikvikov klub" od ^arls Dikens (Prosveta, Beograd, 1968, str. 153-155). Tamu se
zboruva za zatvorenikot "br. 20" koj po 17 godini pominati vo eden dol`ni~ki zatvor
se steknal so privilegija sekoja ve~er da izleguva na pivo vo kr~mata preku patot na
zatvorot. Koga edna ve~er se zadr`al ne{to pove}e vo kr~mata, od apsanxijata bil
predupreden deka ako povtorno zadocni nema da mu ja otvori zatvorskata porta taka
{to }e bide primoran zasekoga{ da ostane nadvor. Na toa zatvorenikot zatreperil
kako trska i nikoga{ pove}e ne sakal da izleze nadvor od zatvorot.
759)
Procesot {to vodi kon sozdavawe navika da se `ivee vo zatvor vo penolo{kata
literatura se narekuva prizonizacija.
760)
Vidovi}, B.V. O problematici du`ih zatvorskih kazni, Na{a zakonitost, Zagreb, 1982/5, str.
26.
408

prekin na vrabotuvaweto i profesionalnata kariera, telesno i
du{evno otu|uvawe na osudenikot od semejstvoto, prijatelite i
sredinata vo koja `iveel. Semejstvoto na osudenikot se doveduva vo
te{ka materijalna sostojba i se sudira so nere{livi problemi od koi
osobeno stradaat decata. Vo golem procent doa|a do razvod na
postoe~kite brakovi, taka {to decata na osudenikot ostanuvaat
nezgri`eni i vospitno zapu{teni. Ako kon toa se dodade i prezirot
{to sredinata go izrazuva sprema ovie deca, toga{ {tetnoto dejstvo
na zatvorot stanuva u{te pogolemo. Soznanieto za ovie problemi i
otsustvoto na realni mo`nosti za nivno menuvawe se prekr{uvaat niz
svesta na osudenikot i vodat kon apatija i rezignacija sprema
op{testvoto i silen otpor sprema resocijalizacijata.
6. Negativniot op{testven stav sprema samite osudeni lica se
manifestira preku dejstvoto na stigmatizacijata i nivnoto otfrlawe
od strana na sredinata. ^uvstvitelnosta na ovie momenti ostava
niza {tetni posledici vrz osudenikot vo zavisnost od toa dali se
izdr`uva ili ve}e e izdr`ana kaznata li{uvawe od sloboda. Dokolku
izdr`uvaweto na kaznata e vo tek, koj osudenikot se javuva otpor kon
"stigmatizatorite" i potreba za prenaso~uvawe na svoite kontakti
sprema onie lica {to go nosat istiot `ig i so ogled na toa poinaku go
vrednuvaat nivniot nov status. Takvoto selektirawe na me|usebnite
komunikacii mo`e bitno da gi naru{i {ansite za resocijalizacija
osobeno toga{ koga osudeni~kite grupi stanuvaat osnovna referenca
za potvrduvawe na integritetot na sopstvenata li~nost.
Nepovolniot op{testven odnos kon osudenikot prodol`uva i
po negovoto izleguvawe na sloboda. So izrazenoto neprifa}awe,
odbegnuvawe i ~esto omalova`uvawe na otpu{teniot osudenik mu se
skratuvaat mo`nostite za povtorno dobivawe mesto vo op{testvoto.
Za `al edna{ zalepenata etiketa - "Biv{ robija{", kaj najgolem del
od javnosta skoro nikoga{ ne izbleduva i za onoj {to ja nosi, sozdava
nepremostlivi te{kotii {to i te kako mo`at da go odvedat kon
povtorno vr{ewe na krivi~ni dela.
7. Protiv mo`nostite za ostvaruvawe efikasna resocijalizacija
koj dolgite kazni li{uvawe od sloboda stoi prigovorot deka
tie i vo sovremeni uslovi imaat kriminogeno dejstvo. Pritoa osobeno
se potencira poznatiot fakt deka zatvorskata sredina e izvor na
"kriminalna zaraza" {to zna~i prikladen ambient za razmena na
kriminalni iskustva ili pak za nivno prenesuvawe vrz ponestabilni i
pomladi li~nosti. Nakratko zatvorot kako posebna op{testvena
zaednica, kako "posebno op{testvo vo op{testvo" bez ogled na stepenot
na negovata modernizacija otsekoga{ bil i }e ostane "{kola na
kriminalitetot" 761) , se dotoga{ dodeka ima lu|e {to mo`at negativno
da deluvaat edni vrz drugi. Vo toj proces igra golema uloga
sugestijata. Nejzinata mo} e osobeno izrazena toga{ koga proizleguva
od najopasnite kriminalci koi se sposobni da se nametnat kako voda~i
761)
Za nekoi poinakvi stavovi vo ovoj pogled vidi: Radovanovi}, M. Krivi~no pravo SFRJ,
op{ti deo, Savremena administracija, Beograd, 1975, str. 265-266.
409

na osudeni~ki grupi vo zatvorskata zaednica. Izvesni osudenici so
silata na svojata volja, intelekt i na~in na povedenie vo zatvorot, a
ponekoga{ i poradi svojata fizi~ka superiornost uspevaat vo o~ite
na drugite da se javat kako "heroi" i "neprikosnoveni avtoriteti".
Nivniot visok status kaj ostanatite osudenici go obezbeduva bogatoto
kriminalno iskustvo, dobroto poznavawe na re`imot i
funkcioniraweto na zatvorskiot op{testven sistem i drugi elementi
{to se od zna~ewe za dobivawe nakolnost od onie {to poradi svojata
polo`ba i drugi nedostatoci na svojata li~nost poka`uvaat golema
inferiornost i so ogled na toa pogolem stepen na sugestibilnost. Na
ovie osudenici im e potreben primer {to svesno ili nesvesno treba
da se podr`uva i sledi i toa, vo prv red, zaradi vozvratenata
naklonost {to godi i obezbeduva za{tita, sigurnost i polesen `ivot
vo zatvorot. Zatoa golem broj osudenici stanuvaat sredstvo vo racete
na pomal broj iskriveni avtoriteti {to ve{to se koristi za
ostvaruvawe na zlostorni~ki nameri koi mo`at da dojdat do izraz i vo
samata ustanova, ili podocna nadvor od ustanovata.
Kriminalnata zaraza mo`e da se ostvaruva i so posredstvo na
poedine~na ili grupna prisilba od strana na edni vrz drugi osudenici
me|utoa, toa e osobeno opasno toga{ koga nenametlivo se vnesuva vo
svesta, ako pretstavuva spontano imitirawe na opredeleni obrasci
{to se prika`uvaat kako neizbe`ni vrednosti na zatvorskata
kultura 762) . Seto ova vodi kon popre~uvawe na normalnoto ostvaruvawe
na procesot na resocijalizacijata. Ottamu i potrebata za
otstranuvawe na kriminalnata zaraza po pat na smaluvawe na mo}ta na
sugestijata. Takvoto eliminirawe delumno e mo`no so primena na
kelisko zatvorawe, no so ogled na brojnite {tetni posledici na ovoj
sistem, vra}aweto kon vakvo zatvorawe retko se prepora~uva. Vo ovaa
smisla mnogu poprifatlivo e re{enieto {to vo prefrluvaweto na
sugestijata vo race na formalniot zatvorski sistem (prevospitnata
slu`ba) gleda efikasno sredstvo {to ja amortizira nejzinata
negativna mo}. Na toj na~in nejzinata sila mo`e da se iskoristi vo
sprotivna nasoka - kako metod za sugerirawe na onie vrednosti {to i
odat vo prilog na resocijalizacijata, a ne vo korist na onie
zatvorenici {to sakaat da zavladeat so drugite osudenici 763) .
8. Zna~aen prigovor e i onoj deka mo`nostite za ostvaruvawe
na resocijalizacijata ne se tolku golemi kolku {to obi~no se
pretpostavuva. Vo potkrepa na ovoj stav Manuel Lopez Rej (Manuel
Lopez-Rey) naveduva deka najprvin treba da se dopu{ti deka site
762)
"Stra{nata sila na sugestijata e vo toa {to ne e ve{ta~ki organizirana po pat na
razni tehni~ki sredstva {to na moderniot ~ovek mu stojat na raspolagawe. Razornata
mo} le`i tokmu vo toa {to sugestijata e odraz na eden sosema sponatan, intimen
soobra}aj me|u zatvorenicite, zaradi {to taa e poprodorna, postojana i
povlijatelna". Ku~evi}-Mla|enovi}, R. Osnovi penologija, str. 119. Za ovoj problem vidi i:
Kup~evi}, R. Sugestija kao psiholo{ki faktor kriminaliteta, Narodna milicija, Beograd, 1957/10,
str. 499-507.
763)
Vo ovaa smisla i Atanackovi}, D. Penologija, str. 301.
410

delinkventi ne se sposobni za resocijalizacija 764) . Takvi se na primer
onie lica od kategorijata na psihi~ki nezrelite, rastroeni i psihopatite
sprema koi sekakov tretman naso~en kon nivno prevospituvawe
ostanuva bez vidlivi rezultati. Natamu se veli deka ima i takvi
osudenici koi ne treba da se resocijaliziraat osobeno onie kaj koi
krivi~noto delo e epizoda ili nesre}en slu~aj vo `ivotot (kategirija
na nebre`ni delinkventi). I, najposle, deka sekoja resocijalizacija
ima ograni~en karakter. Kon sevo ova se dodava deka efektivniot
karakter na resocijalizacijata ne se gradi samo vrz primenetite
programi na tretman tuku i so uslovite koi postojat nadvor od
kazneno-popravnite ustanovi, uslovi vrz koi zakonodavstvoto i
kaznenata disciplina nemaat nikakvo vlijanie 765) .
Vrz seto ova so pravo se nadovrzuva pra{aweto dali e porazumno
resocijalizacijata na osudenite lica da se smeta za cel {to
treba kolku e mo`no pove}e da se ostvari, a ne kako edinstvena cel na
kaznata, i natamu, deka edna takva resocijalizacija ne e nikoga{
definitivna i zasekoga{ obezbedena, tuku deka taa mo`e da bide
postignata samo za eden razumen vremenski period 766) . Afirmativniot
odgovor na ovie pra{awa e sosema prifatliv i za razika od nekoi
drugi avtori 767) , otsekoga{ sum go zastapuval vo potkrepa na stavovite
{to se vo nu`en dopir so ovoj probelem.
9. Vo penolo{kata literatura ~esto se istaknuva deka
dene{nite obidi za resocijalizacija na osudenite lica nemaat
zna~ajno vlijanie za namaluvawe na recidivizmot. Taka na primer
poznatiot francuski kriminolog @an Pinatel (Jan Pinatel) uka`uva
deka sovremenata penalna i penitencijarna humanizacija "nemale
nikakov uspeh" za {to svedo~i porastot na recidivizmot 768) . Vakvata
konstatacija e prisutna i vo mnogu drugi istra`uva~i trudovi na
poznati amerikanski, skandinavski i angliski avtori. Tie uka`uvaat
na edna paradoksalna situacija koja spored niv se sogleduva vo faktot
{to novite metodi se primenuvaat dosta intenzivno, naso~eni se kon
"lekuvawe" na osudenite lica, a efektite sepak izostanuvaat 769) . Vo
ovaa smisla se odi duri i dotamu {to se tvrdi deka nekoi empiriski
istra`uvawa poka`ale deka procentot na pvratnicite me|u onie koi
se osuduvani na dolgi kazni ne bil ni{to pomal odo{to kaj licata
osuduvani na pokratki kazni li{uvawe od sloboda 770) .
Me|utoa, ona {to ovde e posebno zna~ajno e deka kaj ovie i
drugi avtori sepak dominira stavot deka pri~inite na recidivizmot
764)
Lopez-Rey, M. Dana{nji kazneni zahtevi i suvremena kriminalna politika, Izbor, Zagreb,
1963/3/, str. 301.
765)
Ibid, str. 301.
766)
Ibid, str. 301.
767)
Resocijalizacijata kako edinstvena cel na kaznata se prote`ira od pove}e avtori.
Me|u niv e i Ba~i}, F. Organizacija i tok procesa prevaspitanja zatvorenika, JRKKP, Beograd,
1963/1, str. 29.
768)
Vidi: Milutinovi}, M. Penologija, str. 74.
769)
Arnaudovski, Q. Penologija, str. 121.
770)
Taka: Srzenti}, Stai}, Lazarevi}, op. cit, str. 343. i dr.
411

ne le`at vo svojstvata na samata kazna li{uvawe od sloboda tuku vo
neusovr{eniot na~in na nejzinoto izvr{uvawe. Vo taa nasoka
Pinatel veli deka primenata na eden nov sistem na izvr{uvawe na
krivi~nite sankcii se ostvaruva vo stari i neizmeneti uslovi,
klasifikacijata na osudenite lica ne e dokraj razrabotena i postavena
na novi osnovi, opservacijata na osudenite lica, koja spored nego
pretstavuva kamen temelnik na noviot sistem, e izdovena od procesot
na resocijalizacijata, ne se re{eni pra{awata svrzani so pravniot
tretman na osudenite lica, na rabotnata terapija i drugite oblici na
tretman ne im se pristapuva od stojali{te na najnovite dostigawa vo
soodvetnite nauki. Site ovie i nekoi drugi elementi pridonesuvaat da
se zgolemuva agresivnosta na osudenite lica i da raste
recidivizmot 771) . Ottamu proizleguva deka lo{ata organizacija na
kazneno-popravnite ustanovi e edna od pri~inite za javuvaweto na
recidivizmot, odnosno deka zatvorskite uslovi i zatvorskata
atmosfera ostvaruvaat negativno dejstvo vrz resocijalizacijata na
osucenite lica.
10. Od druga strana problemot na ostvaruvaweto na
resocijali-zacijata se povrzuva so sostojbite samo vo nekoi kaznenopopravni
ustanovi. Vo taa smisla se istaknuva deka vo amerikanskata
i zapadnoevropskata penitencijarna praktika ima slu~ai kade ne se
po~ituvaat osnovnite prava na zatvorenicite, deka so niv se postapuva
nehumano, deka se izlo`eni na razli~ni izma~uvawa, zlostavuvawa,
poni`uvawa, na izma~uva~ka i neproduktivna rabota i na drugi
zloupotrebi {to seriozno go naru{uvaat uspehot na
resocijalizacijata.
Vo prilog na gornoto ~esti se povikuvawata na izve{tajot na
interamerikanskata komisija za ~ovekovi prava od april 1973 god. vo
koja se naveduva deka vo zatvorite na dr`avite ~lenki na ovaa
organizacija {iroko se primenuvaat razni oblici na izma~uvawe so
upotreba na elekri~ni instrumenti, surovi orudija i sl. Vo eden drug
dokument donesen na Prviot kongres na ON za spre~uvawe na
kriminalitetot i tretmanot so zatvorenicite se sodr`ani na~elata
na zdravstvenata etika i za{tita na licata od nehumano i
poni`uva~ko postapuvawe. So ovoj dokument se nastojuva da se
otstranat zloupotrebite od tipot na lekarski terapii na nemirni
zatvorenici so primena na hemiski preparati. Takvata za{tita e
potrebna i od upotrebata na elektro{okovi i psihohirur{ki intervencii
koi isto taka se naso~eni kon smiruvawe ili podobruvawe na
povedenieto na nevramnote`enite i osobeno agresivni zatvorenici.
Golemo somnenie se izrazuva i vo pogled na "dobrovolnata" soglasnost
na osudenicite so seksualni rastrojstva da ja prifatat kastracijata
koja kako osobeno surov metod se koristi za neutralizacija na nivnite
strasti vo Danska. Za{titata od medicinski zloupotrebi se predlaga
i za slu~aite kade {to se manipulira so navodno dobrovolna
soglasnost na osudenicite da stanat "eksperi-mentalni gluvci" vrz
771)
Navedeno spored Arnaudovski, Q. op. cit, str. 122.
412

koi se isprobuvaat novi farmaceutski preparati od oblasta na
klini~kata farmakologija. Protiv vakvi i sli~ni intervencii vrz
teloto i psihata na osudenikot mo`at da se upatat niza prigovori
kako od aspekt na humanosta taka i od aspekt na pravednosta na
kaznuvaweto 772) . Toa {to osudenite lica ponekoga{ go prifa}aat
ne~ove~noto odnesuvawe so niv ne e nikakov dokaz za natamo{na
egzistencija na ovie i sli~ni metodi na postapuvawe za{to e pove}e
od jasno deka na toa se soglasuvaat zaradi steknuvawe na opredeleni
pogodnosti i da bidat pobrzo otpu{teni na sloboda. Eklatanten dokaz
za toa e na primer, masovniot odziv na osudenicite sprema
krvodaritelskite akcii vo na{ite kazneno-popravni ustanovi 773) , iako
e pove}e od jasno deka tie, kako i "neporo~nite" gra|ani vsu{nost, ne
se odlikuvaat so nekoj posebna dare`livost koga }e se najdat na
sloboda. Ottamu e vo pravo Atanackovi} koga zaklu~uva deka
nehumanosta koja sprema osudenicite se sproveduva denes ne e ni{to
pomala od nehumanosta {to postoe{e vo porane{nite periodi.
Dene{nata nehumanost e duri zna~itelno poperfidna, veli istiot
avtor, za{to se vr{i so primena na nau~ni metodi, koi bez pogolemi
fizi~ki stradawa go uni{tuvaat zdravjeto, duhovniot i telesniot
integritet na ~ovekot 774) .
11. Kaj dolgite kazni li{uvawe od sloboda poseben problem e
toa {to nivnoto vremetraewe ~esto go nadminuva ona vreme {to e
neophodno potrebno da se ostvari opredelen program na
resocijalizacija. Vo toj slu~aj se javuva prazen prostor {to mo`e da
mu nanese golema {teta na dotoga{ postignatite rezultatite od sprovedeniiot
tretman. Toga{ natamo{noto zadr`uvawe na osudenikot vo
kazneno-popravnite ustanovi ve}e ne e vo soglasnost so barawata na
resocijalizacijata i od niza pri~ini se pretvora vo faktor na nejzino
obezvrednuvawe.
Vrz gornite empiriski soznanija se nadovrzuvaat dve pra{awa:
prvoto, za opredeluvaweto na optimalni vremenski granici {to se
neophodno potrebni za ostvaruvawe na efikasna resocijalizacija, i,
vtoroto, za sodr`inite so koi treba da se ispolni "ostatokot na
kaznata" za{to bez soodvetno osmisluvawe toj del od kaznata {to ne e
pokrien so prevospiten tretman bi se pretvoril vo gola represija. Vo
penolo{kata teorija se napraveni pove}e obidi {to na rali~en na~in
odgovaraat na prvoto pra{awe. Taka na primer, Roksin povikuvaj}i se
na opredeleno iskustvo istaknuva deka kaznata od edna do najmnogu pet
772)
Vo ovaa smisla e mo{ne indikativen poznatiot citat na Kant vo koj se veli: "[to
da se misli za predlogot na eden na smrt osuden zlostornik ako se soglasi da se
podlo`i na opasni ekperimenti so ~ija pomo{ lekarite bi do{le do nekoe novo, za
zaednicata korisno soznanie i ako bi imal sre}a dobro da pomine - da mu se po{tedi
`ivotot? Takviot predlog na lekarskiot kolegium sudot so prezir bi go odobril:
za{to pravdata ve}e ne e pravda ako se prodava bez ogled kolkava e cenata", Navedeno
spored: Primorac, I. op. cit, str. 15-16.
773)
Vidi: "Zatvorska humanost", Ve~er, Skopje, 5.10.1992, str. 2.
774)
Atanackovi}, D. Penologija, str. 94.
413

godini e najpogodna za ostvaruvawe na resocijalizacijata 775) . Spored
edno anglisko istra`uvawe najefikasna resocijalizacija mo`e da se
postigne so kazna li{uvawe od sloboda vo traewe od 5-8 godini 776) . Vo
edno drugo istra`uvawe sprovedeno vo biv{iot SSSR se veli deka
najefikasni kazni li{uvawe od sloboda se onie vo traewe od 6-7
godini 777) . Ne vpu{taj}i se vo natamo{noto nabrojuvawe smetame deka
nitu edno od ovie i sli~ni istra`uvawa ne mo`at da ja opredelat
dol`inata na potrebnoto vreme za efektuirawe i na najprecizno
zacrtanite programi za resocijalizacija za{to nejzinata uspe{na
realizacija vo prv red zavisi od individualnite svojstva na sekoj
osudenik posebno.
Nasproti ovie obidi za nas e mnogu pozna~ajno da se iznajde
vistinskiot kriminalno politi~ki odgovor na vtoroto pra{awe po
koe teorijata malku se proiznesuva. Ottamu i potrebata za prodlabo-
~eni istra`uvawa koi treba da poka`at dali vo taa nasoka mo`ebi e
potrebno da se odi kon skratuvawe na op{tiot zakonski maksimum na
kaznata li{uvawe od sloboda ili mo`ebi re{enieto se krie vo
zadol`itelnata primena na uslovniot otpust. Onie {to bi prigovorile
deka so nekoe od predhodnite re{enija se naru{uva na~eloto na
pravednost mo`ebi }e ponudat drugi podelotvorni merki na
institucionalen ili voninstitucionalen tretman ili pak }e se
odlu~at za sovremenata amerikanska maksima "Nothing works" (Ni{to
ne prezemaj) {to bi se odnesuvalo samo na onoj vremeski prostor {to e
"vi{ok" na kaznata. Iako e te{ko da se predvidi koj od ovde
navedenite ili mo`ebi samo nekoi stavovi }e preovladeat, edno e
sigurno - deka ovde se raboti za problem {to natamu go komplikuva i
go doveduva pod somnenie konceptot na resocijalizacijata.
12. Opredeleni osnovi za zgolemuvawe na pesimisiti~kiot
odnos kon rezultatite na resocijalizacijata se nao|aat i vo
raznovidnite slabosti {to gi manifestiraat pripadnicite na zatvorskata
administracija, osobeno onie {to i pripa|aat na stra`arskata
i prevospitnata slu`ba. Od niza pri~ini me|u koi glavno
mesto im pripa|a na problemite {to proizleguvaat od zatvorskite
uslovi, sudirot na vrednostite na formalniot i neformalniot zatvorski
sistem, nepovolnata obrazovna struktura i nestru~nosta na del
od stra`arite i vospituva~ite, inertnosta i sporoto prilagoduvawe
kon novite struewa vo penitencijarnata oblast, ~esto se slu~uva da se
kr{at propi{anite normi na odnesuvawe sprema osudenite lica i da
se naru{uvaat na~elata na prevospitniot tretman. Od okolnosta da se
`ivee so osudeni lica i celiot raboten vek da se mine vo izolacija i
pokraj site usilbi da se odr`i nu`nata distanca, vrz stra`arskiot i
prevospitniot personal postojano lebdi opasnosta da bidat vovle~eni
vo zatvorskiot sistem na interakcii so svoi sopstveni stavovi,
potrebi, interesi i ~uvstva. Toa pridonesuva da se sozdadat premnogu
bliski odnosi na relacijata stra`ar ili vospituva~ - osudeno lice.
775)
Roxin, C. op. cit, str. 9.
776)
Vidi: Ba~i}, F. Krivi~no pravo, str. 598.
777)
Vidi: Vidovi}, B.V. op. cit, str. 25.
414

Vo takvi slu~ai potrebata da se vrze nekoj osudenik za upravata so
uloga na taster (cinkaro{) na primer, konkretniot slu`benik go
pretvara vo dol`nik na osudenikot. Pregolemoto so`ivuvawe so
problemite i potrebite na osudenikot mo`e da gi privatizira
odnosite do mera {to se ogleda vo otstapuvawe na brojni privilegii
na mal broj na osudenici na o~igled na onie koi so svoeto zalagawe i
dobar odnos navistina gi zaslu`ile. Nasproti vakvata bliskost vo
penologijata poznata kako "intimizirawe so osudenicite" koj nekoi
pripadnici na upravata mo`e da se javi i odiozen odnos sprema
opredeleni zatvorenici. Nadzornikot i vospituva~ot kako `ivi lu|e
mo`at da vlezat vo konflikt so nekoj osudenik koj kon takov
konflikt gi provocira {to ne zna~i deka se isklu~eni i takvi sudiri
vo ~ija osnova li`i toa {to nekoj od najrazli~ni pri~ini nekomu ne
mu se bendisuva. Nastojuvaweto da se iskoristi sekoj prilika protiv
takviot osudenik, a ponekoga{ i samo malata promena na pristapot,
{to mora da bide ednakov sprema site, se dovolni pri~ini
konkretniot poedinec zasekoga{ da bide izguben za resocijalizacija.
Suptilnosta na ovie odnosi vodi dotamu {to za sozdavaweto otpor
sprema resocijalizacijata ponekoga{ e dozvoleno i samo subjektivno
~uvstvo na obespravenost {to nema nikakva realna, odnosno
objektivna zasnovanost.
13. Edna od prakti~nite kriminalnopoliti~ki pri~ini za
neefi-kasnosta na resocijalizacijata kaj dolgite kazni li{uvawe od
sloboda se nao|a vo se pogolemata orientacija na sudovite kon
izrekuvawe na ovie kazni. Ottamu proizleguva golemiot broj na onie
koi izdr`uvaat podolgi kazni zatvor so natamo{na tendencija za
takov porast. Polnite i prepolnite zatvori od svoja strana
predizvikuvaat ogromni te{kotii za prevospitnata slu`ba na koja
{to ne i ostanuva dovolno vreme za ostvaruvawe na planiranite
zada~i. Vo ovaa smisla se istaknuva deka i pokraj toa {to potrebite
na osudenite lica, osobeno na pove}ekratnite povratnicii i telesno
i du{evno pote{ko rastroenite lica, od zasilen tretman postojano se
zgolemuvaat, takviot tretman spored obemot i kvalitetot postojano se
namaluva. Toa doveduva do smaluvawe na mo`nostite za resocijalizacija
na osudenite lica, a ova za natamo{na posledica go ima
zgolemuvaweto na povratot. Porastot na povratot, a so toa i na
kriminalitetot voop{to, obi~no vodi kon zaostruvawe na kaznenata
politika {to zna~i u{te pogolem broj na osudenici na kazna
li{uvawe od sloboda i toa so relativno podolgo traewe. Na toj na~in
kazneno-popravnite ustanovi u{te pove}e se polnat i natamu gi
stesnuvaat mo`nostite na resocijalizacijata.
14. Kone~no kako prakti~en argument protiv resocijalizacijata
se istaknuva i te{ko sovladliviot problem {to se sostoi vo
nedostig na pari. Se uka`uva deka programite na resocijalizacija koi
vetuvaat uspeh baraat razli~ni priodi kon li~nosta na storitelot na
krivi~noto delo, a so toa i kadrovsko popolnuvawe na prevospitnite
slu`bi, izgradba na ustanovi vo koi }e se sproveduva specijaliziran
tretman, kako i drugi barawa od materijalno-tehni~ka priroda {to vo
nedostig na finansiski sredstva ne vodat kon ubavo zamislenata cel -
415

esocijalizacija na osudenite lica.
15. Kon predhodno navedenite prigovori opredeleni od
skepticizmot vo mo`nostite na resocijalizacijata treba da se navedat
i onie zabele{ki {to ñ se upatuvaat na za{titnata i generalnopreventivanata
funkcija na dolgite kazni li{uvawe od sloboda. Na
toj na~in se kompletira pretstavata za site lo{i strani na ovie kazni
i se dobiva zna~ajna podloga za natamo{ni intervencii vo ovaa
oblast. Vo ovaa smisla se naglasuva deka so izolacijata na storitelot
na krivi~nosto delo se postignuva samo privremena op{testvena
za{tita od nivnoto kriminalno odnesuvawe {to se protega od
momentot na nivnoto izleguvawe od kazneno-popravnata ustanova.
Me|utoa, op{testvenata zaednica ne e sigurna ni toga{ koga
osudenikot e izoliran za{to mo`e da vr{i krivi~ni dela sprema
administracijata ili ostanatnite osudenici. I generalnopreventivnoto
dejstvo na ovie kazni e ograni~eno za{to postojat
zatvorenici {to odnapred se podgotveni na rizikot da bidat li{eni
od sloboda. Nekoi od niv duri i smetaat na toa deka pove}e im se
ispla}a izvle~enata korist od zlostorot odo{to godinite {to treba
da se pominat vo zatvorot koi, vpro~em, sekoga{ mo`at da se namalat
so primena na institutite pomiluvawe, amenstija i usloven otpust.
Najposle, zaradi nivoto na sovremenite uslovi vo koi se izdr`uva
kaznata vo praktikata se javuvaat i takvi lica {to vo storenoto delo
gledaat mo`nost za privremeno re{avawe na svoite egzistencionalni
problemi od smestuvawe i ishrana.
Zaradi otstranuvawe na navedenite nedostatoci i nepovolnite
dejstva na kaznite li{uvawe od sloboda vo penitencijarnata oblast se
prezemaat niza merki {to i natamu se vrzani za konceptot na
resocijalizacijata. Vo kazneno-popravnite ustanovi se organizira
rabota za osudenite lica, se voveduvaat razni kulturno-prosvetni,
zabavni i drugi sodr`ini {to imaat za cel da go osposobat osudenikot
za normalen `ivot na slobada. Kontaktite me|u zatvorenicite i
slobodnata sredina ne prestanuvaat tuku naprotiv se intenziviraat.
Pravata i pogodnostite na osudenite lica postojano se pro{iruvaat i
prilagoduvaat na postavenite zada~i {to se sostojat vo redovno
odr`uvawe na komunikaciite so nadvore{niot svet zaradi
izbegnuvawe na posledicite za koi napred govorevme. Postojano se
usovr{uva organizacijata na ustanovite za izvr{uvawe na ovie kazni,
klasifikacijata i tretmanot na osudenicite i drugite postapki za
postignuvawe pogolem uspeh na resocijalizacijata.
Me|utoa, i pokraj ona {to se prezema vrz ovoj plan i natamu
izostanuvaat zadovoluva~kite rezultati za{to e nevozmo`no da se
pronajde takov na~in na izvr{uvawe na kaznata li{uvawe od sloboda
{to }e gi eliminira site nejzini {tetni posledici. Ottamu treba da
se ocenuva i pristapot kon navedenite prigovori. Tie ne go
postavuvaat pra{aweto za celosno eliminirawe na ovie kazni koi i
natamu treba da ostanat edno od glavnite sredstva na kaznenata
politika. Vo ovoj moment navistina e te{ko da se sogleda vidot na
nekoja druga sankcija {to bi mo`ela da se pojavi kako efikasna
zamena za dolgite kazni li{uvawe od sloboda. Ottamu se postavuva
416

dilemata kako da se postapi so storitelite na osobeno te{ki krivi-
~ni dela, profesionalnite delinkventi, storitelite na kvalificirani
ubistva, organizatori na zlostorni~ki zdru`enija i drugi vidovi
na beskompromisni tipovi na zlostornici 778) sprema koi ne doa|a
predvid primena na poblag vid sankcija ili pak nekoja merka {to se
sostoi vo nivni tretman na sloboda. Vo otsustvo na smrtnata kazna,
kako {to e toa slu~aj kaj nas, dolgite kazni i do`ivotnoto li{uvawe
od sloboda se edinstveno re{enie {to doa|a predvid koga se raboti za
najte{kite zlostornici. Ottamu vo sovremenata krivi~nopravna i
penolo{ka teorija i pokraj se pogolemoto prisustvo na
humanisti~kite sfa}awa, {to vo kazneno-popravnite ustanovi vo koi
osudenikot se u~i na sloboda i vo pogolemata primena na
voninstitucionalnanite merki ja gledaat najdobrata reforma na
penitencijarniot sistem, i natamu egzistiraat silni usilbi za
zadr`uvawe na ovie kazni kako retributivna merka.
bb) Resocijalizacijata i kratkite kazni li{uvawe od sloboda
I. Protiv kratkite kazni li{uvawe od sloboda se naveduvat
slednite prigovori:
1. Najva`niot i naj~esto istaknuvan e sekako onoj argument
spored koj so primenata na ovie kazni ne mo`at da se ostvarat
nejznite celi. Vo teoriajta se smeta deka ovie kazni ne mo`at vo
celost da im odgovorat kako na barawata na generalnata i specijalnata
prevencija taka ni na retributivnata komponenta - su{tinata
na kaznata, otelotvorena vo opredelen intenzitet na odmazda.
Koga se raboti za generalnata prevencija se tvrdi deka
kratkite kazni ne deluvaat zastra{uva~ki vrz mo`nite storiteli na
krivi~ni dela i vrz jakneweto na op{testveniot moral, odgovornost i
disciplina. Pritoa e osobeno interesen isklu~iviot stav kon
intimidacijata iako do den-denes ne e izgraden cvrst metodolo{ki
kriterium spored koj bi mo`elo da se opredeli vistinskoto mesto na
zastra{uva~koto dejstvo ne samo na ovie, tuku i na site drugi vidovi
kazni. Me|utoa,, ako se ostavat na strana ednostranite i pau{alni
ocenki i ekstremni razmisluvawa na poedini avotori (List, Barns i
Titers, Kinberg i dr.) sepak mora da se priznae deka kaj predviduvaweto
i izvr{uvaweto na kratkotrajnite kazni li{uvawe od sloboda
vakvite stavovi ne se bez racionalna podloga. Ona so {to se osporuva
zastra{uva~koto dejstvo na ovie kazni bi mo`elo da se vidi od
slednovo. Na prvo mesto doa|a zdravorazumskata postavka deka
opredelen broj lu|e nikoga{ ne bi izvr{ile krivi~no delo, pa duri
778)
Spored nekoi avtori primenata na dolgite kazni li{uvawe od sloboda e opravdana
i sprema kategorijata na tn. "op{testveno nedisciplinirani storiteli na krivi~ni
dela", kategorija vo koja vleguvaat onie delinkventi {to gi karakterizira otsustvo
na ~uvstvo na op{testvena odgovornost, koi ne se spremni da gi prifatat
op{testvenite normi na povedenie. Kaj niv ovie kazni treba da predizvikaat
soodveten individualen {ok. Taka: Srzenti}, Stai}, Lazarevi}, op. cit, str. 342.
417

ni toga{ koga ne bi postoela krivi~nopravna zakana. Toa se onie lica
{to poka`uvaat odvratnost kon zlostorstvata, ne poredi
predupreduvaweto na zakonot i stravot od kaznata tuku poradi
ispravnata socijaliziranost na nivnata li~nost. Toa se onie lica koi
{to u{te od detstvoto steknale naviki da bidat ~isti i na koi bi im
bilo ma~no da se izvlakaat duri i toga{ koga nikoj ne gi gleda 779) . Ili
kako {to veli Veber: "socijalniot ~ovek nikoga{ ne bi vr{el
krivi~ni dela, duri ni toga{ koga tie ne bi bile inkriminirani" 780) .
Od druga strana ne e bez zna~ewe i ednostavniot iskustven fakt deka
naj~esto se vr{at tokmu onie dela za koi se zakaneti kratkovremeni
kazni zatvor, {to uka`uva na toa deka opredeleni kriminolo{ki i
viktimolo{ki okolnosti imaat posilno dejstvo od vozdr`uva~koto
vlijanie na zakonot. Vo prilog na toa zboruva i ve}e potvrdenoto
soznanie deka kaj opredelena kategorija lica poradi op{testveno
ekonomskite, politi~kite, kulturnite, eti~kite i drugi op{testveni
vlijanija, vo sodejstvo so elementite {to ja so~inuvaat nivnata
psiholo{ka struktura, ne mo`e da se o~ekuva generalnopreventivniot
efekt na kaznata. Toa se kategorii na recidivisti, golem del od
politi~kite delinkventi koi svesno se `rtvuvaat za opredeleni
ideolo{ki na~ela, lica so atrofirano ~uvstvo na vina, mentalno
bolni i nepresmetlivi lica, lica {to se re{ile za deloto poradi
bezizleznata te{ka ekonomska polo`ba, seksualni psihopati, onie
lica koi poradi bilo kakvi nekonformisti~ki stavovi ne go
odobruvaat i prifa}aat postojniot sistem na inkriminirani
povedenija itn.
Koga se zboruva za op{tata preventivna cel na kaznata so
kratko traewe {to treba da se postigne so zastra{uvawe neprifatlivo
ni e stojali{teto spored koe e osobeno zna~aen stravot {to so
sebe go nosi nelagodnosta vo vrska so samata procedura do
izrekuvaweto na kaznata koja so ogled na svoeto kratko traewe i ne
mora preventivno da deluva 781) .
Specijalnopreventivniot efekt na kaznata so krako traewe e
izlo`en na posebni kritiki. Najve`niot prigovor e deka so ovie
kazni ne mo`e da se postigne resocijalizacijata na delinkventite.
Toa proizleguva ottamu {to so ogled na nivnoto traewe i uslovite vo
koi se izvr{uvaat ovde gi nema voobi~aenite oblici i metodi na
prevospiten tretman. Ako za eden uspe{en tretman e neophodna
opservacija i klasifikacija na osudenite lica koi vo prepolnetite
zatvori ne mo`at da se ostvarat toga{ e iluzorno i o~ekuvaweto za
izmena na kavlitetot na li~nosta na osudenite lica. Vo takvi uslovi
tie nu`no se prepu{teni sami na sebe i edinstveno im preostanuva da
go ~ekaat mometot na izleguvaweto na sloboda so postojano zacvrstuvawe
na stavot deka zatvorot e samo ne{to {to treba da se izdr`i. Od
779)
Vidi: Holbah, P. op. cit, str. 206.
780)
Navedeno spored Milutinovi}, M. Kriminalna politika, Savremena administracija,
Beograd, 1984, str. 280.
781)
Vidi: Lazarevi}, D. Kratkotrajne kazne zatvora, str. 45.
418

druga strana, otsustvoto na postrogiot disciplinski re`im {to e
op{ta karakteristika vo ustanovite kade {to se izdr`uvaat ovie
kazni go ra|a ~uvstvoto deka toa {to treba izdr`i ne e tolku stra{no
so ogled na ona {to predhodno se zamisluvalo. Vo ovaa smisla e
mo`ebi dovolno ilustrativen primerot na eden osudenik {to do{ol
na izdr`uvawe na kazna vo eden od na{ite zatvori. Koga na ova lice so
ne{to povisoko obrazovanie mu bila poka`ana prostorijata za
spiewe, so neskriena iznenadenost i zadovolstvo postavil pra{awe: -
Zarem vo zatvor se spie na kreveti?
Prigovot {to na kratkite kazni im e upaten vo odnos na
nemo`nosta da ja ostvarat retributivnata funkcija na kaznuvaweto
proizleguva od nivnoto kratko traewe koe im dava pe~at na blagost.
Zaradi toa osudenite lica vo ovaa kazna ne gladaat nekoe pogolemo
zlo i ne ja ~uvastvuvaat kako golema neprijatnost. Me|utoa, mora
vedna{ da se ka`e deka vo sovremeni uslovi koga humanizacijata i
resocijalizacijata na osudenite lica stanuvaat vrvni na~ela na
izvr{uvaweto na kaznata, vakvite prigovori nemaat nekoi posebno
zna~ewe i avtomatski se pretvoraat vo nivna sprotivnost, odnosno vo
ne{to {to im odi vo prilog na ovie kazni. Retribucijata kako
supstrat na socijalno-eti~kiot prekor za storenoto ostanuva,
vsu{nost, i natamu e bitie na kratkite kazni kako i na sekoja kazna
voop{to, no vo onaa mera {to ne smee da go zagrozi ostvaruvaweto na
celite na kazuvaweto. Insistiraweto kon celosna srazmernost vo
kaznuvaweto mo`e da dovede do niza nelogi~ni konsekvencii, a
osobeno kon barawa za zamena na kratkite kazni so dolgi kazni
li{uvawe od sloboda, ili pak, so drugi neprifatlivi, denes, duri i
apsurdni zalagawa 782) .
2. Kratkite kazni se nepravedni. Vakvata konstatacija
proizleguva od sporeduvaweto na uslovite vo koi se izvr{uvaat
kratkite kazni zatvor nasproti onie {to postojat za osudenite lica
vo kazneno-popravnite domovi vo koi prestojuvaat osudenicite na
dolgi kazni zatvor. Imeno, ne e te{ko da se zabele`i deka vo
permanentnite streme`i kon usovr{uvawe na penitencijarniot
sistem vo mnogu zemji vo svetot glavniot akcent be{e staven vrz
podobruvaweto na uslovite vo kaznenite zavodi za smetka na zatvorite
vo koi se izvr{uvaat kratkovremenite kazni. Nesporen e faktot deka
vo izminatiot period mnogu pove}e e napraveno vo pogled na
kadrovskoto kompletirawe, osovremenuvawe na site oblici na
782)
Vo ovaa smisla na Vtoriot kongres na germanskata grupa na me|unarodnoto
zdru`enie za krivi~no pravo vo 1891 god. be{e postaveno pra{awe: dali e mo`no na
kratkite kazni da im se dade poo{truva~ko dejstvo i ako mo`e, na koj na~in toa treba
da se stori. Po odnos na prvoto pra{awe be{e zazemen potvrden stav, a kako
prikladni sredstva za taa namena bea prepora~ani: a) smaluvawe na ishranata, b)
tvrda postela, v) mra~na kelija, g) prisilna rabota i d) odzemawe na pravoto na
rabota. Vakvoto poostruvawe be{e predvideno kako fakultativna mo`nost vo
zakonite, a nivnoto izrekuvawe trebe{e da zavisi od sekoj konkreten slu~aj. Vidi:
Markovi}, B. Sredstva za zamenu kratkovremene kazne li{ewem slobode, Izd.
Kwi`ara Geca Kon, Beograd, 1909, str. 42-44.
419

tretman, izgradbata na soodvetni objekti za taa namena, podobruvawe
na smestuvaweto, snabduvawe so neophodna oprema i drugi uslovi za
poefikasno izvr{uvawe na kaznite li{uvawe od sloboda vo traewe od
preku edna godina. Od druga strana takvite procenki izostanaa koga se
raboti za podobruvaweto na op{tata sostoba na zatvorite. Iako ovoj
proces ne e karakteristi~en za na{ata Republika, tuku naprotiv,
mo`e da se ka`e deka kaj nas mnogu pove}e e storeno vo sprotivna
nasoka, sepak se prisutni ogromni razliki vo mo`nostite {to gi
nudat ednite, odnosno drugite ustanovi. Od tie pri~ini so pravo se
postavuva moralna dilema: koi se racionalnite momenti onie
osudenici {to storile pote{ki krivi~ni dela i zaslu`ile pogolema
op{testvena osuda da imaat podobri uslovi za `ivot vo kaznenopopravnata
ustanova od onie storiteli {to se javuvaat kako polesni
vinovnici i me|u koi e golem brojot na nebre`ni i slu~ajni
storiteli. Neli e toa nepravda kon onie lica {to se smesteni vo
zatvorite kade se nao|aat i istra`nite zatvorenici koj {to vo golem
obem go okupiraat vnimanieto na i onaka maliot broj stru~ni kadri
na ovie ustanovi. Ili nakratko, te{ko mo`e da se opravda ovaa
nepravednost vo koja pokraj nedovolnata op{testvena gri`a kon
osudenicite na ovoj vid kazni golem udel ima i zateknatata sostojba na
neprikladni ustanovi no, i brojni drugi objektivni i subjektivni
slabosti.
3. Otsustvoto na prevospiten tretman {to ne samo duhovno tuku
i vremeski bi gi anga`iral osudenite lica vo zatvorot sozdava
pogodni uslovi za razmena na kriminalni iskustva. Prazniot prostor
{to treba da go popolnat pozitivnite vlianija na zatvoskata uprava
se iscrpuva vo denono}ni kontakti me|u samite osudenici, vo vzaemni
razgovori i mudruvawa koi vo golem obem ja anuliraat dosadata.
Pritoa polo{ite zatvorenici, a osobeno povratnicite mnogu polesno
se nametnuvaat vrz ostanatite so svoeto kriminalno minato.
Pomladite i sugestibilni li~nosti lesno pa|aat pod nivno vlijanie i
impresionirani od nivnoto "bogato `ivotno iskustvo" nekriti~ki gi
prifa}aat onie stavovi {to naj~esto se vo sprotivnost so
op{testvenite vrednosti. Na toj na~in za site lica {to ja izdr`uvaat
ovaa kazna zatvorot se pretvora vo "seminar na kriminalitetot" kade
{to primarnite delinkventi se potiknuvaat na povrat, a
povratnicite ja usovr{uvaat kriminalnata tehnika i krojat planovi
za novi nedozvoleni akcii.
4. Sledniot na~elen prigovor {to e naso~en protiv kratkite
kazni li{uvawe od sloboda e deka tie predizvikuvaat niza {tetni
posledici kaj osudenicite i toa vo moralen, materijalen, profesionalen
i socijalen pogled. Ovde se raboti za negativni strani koi
vsu{nost, im se svojstveni na kaznite li{uvawe od sloboda voop{to a
proizleguvaat od nivnata priroda i neednakvosta na nivnoto
izvr{uvawe. Vo penolo{kata literatura mnogu pati e istaknuvana
nesovr{enosta na kaznata li{uvawe od sloboda od koja vo uslovi na
izolacija, {to }e re~e vo nenormalni op{testveni, psiholo{ki,
rabotni i drugi uslovi se o~ekuva osudenite lica da se u~at na
op{testveno prikladno povedenie. Takvoto o~ekuvawe najmalku e
420

ostvarlivo kaj kratkovremenite kazni za{to kaj niv naj~esto izostanuva
duri i samoto u~ewe, odnosno primenata i na najelementarnite
oblici na prevospiten tretman. Vo takvi uslovi e mnogu porealno da
se o~ekuva manifestirawe na brojni {tetni posledici koi navistina
se javuvaat i odamna se zabele`ani vo penitencijarnata praktika.
Taka na primer, {tetnite dejstva od izvr{uvaweto na ovie kazni kaj
slu~ajnite vinovnici mnogu ubavo se opi{ani od strana na Prins. Toj
veli: "Toa izvr{uvawe go poni`uva ~ovekot, vo nego ja slabee
moralnata sila i ~uvstvoto na dostoinstvo. Koga }e ja izdr`i kaznata
toj se vra}a vo svojot dom poni`en vo o~ite na svoeto semejstvo i
svoite drugari. ^esto pati toj pove}e ne mo`e da najde vrabotuvawe,
go izgubil svoeto mesto vo rabotilnicata, mu{teriite go ostavile, po
pravilo stanuva besku}nik koj `ivee od denes za utre. Osudata gi
naru{uva site negovi dogovori za opstanok, toj stanuva zbunet, poleka
zapa|a vo bezdu{nost, ponekoga{ pie, na pat e da stane bezrabotnik,
zavodskiot `ivot taka go fatil {to pove}e ne go pu{ta" 783) .
Nesomneno e deka golem del od ovie zabele{ki na Prins i
denes se surova realnost ne samo toga{ koga se raboti za slu~ajni
delinkventi. Vrz golem broj osudenici se odrazuva nepovolniot efekt
na ovie kazni vo vid na etiketirawe {to vodi kon nivna
stigmatizacija na koja {to na{ata sredina osobeno e ~uvstvitelna. Od
tie pri~ini pe~atot na osuduvanosta spored ispravniot stav na
socijalinterakcionizmot i te kako mo`e da dovede do tn. sekundarna
devijacija. Tuka e prekinuvaweto na integrativnite vrski so primarnite
op{testveni grupi osobeno so semejstvoto, kako i prekinot na
rabotniot odnos koj {to vo aktuelnite slo`eni op{testveni uslovi
na stopanisuvawe te{ko mo`e povtorno da se vospostavi. Site ovie
okolnosti od svoja strana otvaraat redica novi problemi poradi koi
osudenikot do`ivuva golemi neprijatnosti, ja gubi doverbata vo
sopstvenite sili, no mnogu ~esto i vo samoto op{testvo osobeno
toga{ koga li~no e uveren deka od negovata represivna mre`a se
izvlekuvale mnogu "pokrupni ribi", a samiot toj mora da trpi mnogu
za malku.
5. Kratkite kazni zatvor se krajno neekonomi~no sredstvo za
suzbivawe na kriminalitetot ili, podobro re~eno, nivnoto izvr{uvawe
e premnogu skapo. Poznato e deka sredstvata so koi se raspolaga
za nivno izvr{uvawe redovno nedostasuvaat za{to, pred sÒ, se
obezbeduvaat od preoptovarenite dr`avni buxeti. Organizacionata
postavenost na osudeni~kiot trud vo samite zatvori naj~esto ne ja
obezbeduva vrabotenosta na site zatvorenici. Osudenicite najgolemiot
del od vremeto go minuvaat vo prisilna nerabota za{to zatvorskiot
personal naj~esto e staven vo takva polo`ba {to ni natprose~na
snaodlivost ne mo`e da im obezbedi polna vrabotenost. Opredelen
del zatvorenici sepak se rabotno anga`irani na zemjodelskite stopanstva
na poedini zatvori, vo poedini zanaet~isko uslu`ni dejnosti
ili pak po potreba, na pomalku dohodovni dejnosti vo opredeleni
783)
Navedeno spored: Markovi}, B. op. cit, str. 46-47.
421

pretpijatija nadvor od ustanovata. Prihodite {to se ostvaruvaat so
takviot trud me|utoa, ni od daleku ne gi pokrivaat tro{ocite za
izdr`uvawe na osudenite lica a kamo li mnogubrojnite drugi potrebi
so koi e povrzano efikasnoto izvr{uvawe na kaznata. Od tie pri~ini
so pravo se istaknuva deka finansikite problemi se edna od osnovnite
pri~ini poradi koi se ru{at penolo{kite zamisli vrz planot na
resocijalizacijata.
II. Nau~nite razmisluvawa za kratkite kazni zatvor ne se
iscrpuvaat samo so poso~uvaweto na nivnite negativni strani. Za
vrednosta na ovie kazni se iznesuvaat i sprotivni stojali{ta. Imeno,
ne se retki tn. privrzanici na kratkovremenskite kazni koi vo niv
gladaat zna~ajno sredstvo na kriminalnata politika. Ovie
teoreti~ari nastojuvaat ne samo da gi ubla`at kriti~kite zable{ki
tuku i da iznajdat dovolno ubedlivi argumenti {to }e go opravdaat
nivnoto postoewe vo sistemot na krivi~nite sankcii. Me|u niv
naj~esto se sre}avaat slednive:
1. Na~eloto na humanost i pravi~nost go postavuvaat baraweto
vo registerot na kazneniot sistem da egzistiraat kratkite kazni
li{uvawe od sloboda. Toa se opravduva so okolnosta deka koga se
zboruva za humanizacija vo kaznuvaweto treba da se ima vo vid ne samo
izborot na krivi~nopravnata merka i humaniot stav vo pogled na
nivnoto izvr{uvawe, tuku i odmeruvaweto na kaznata {to treba da se
primeni. Od toj aspekt stanuva o~igledno deka mnogu e pohumano na
storitelite na krivi~ni dela od polesen vid da im se odmeruvaat
pokratki vremenski kazni 784) . Vo ovaa smisla se bara i vrskata me|u
deloto i kaznata kako prikladna srazmernost {to ja ovozmo`uva
na~eloto na pravi~nosta 785) .
2. Sledniot zna~aen argument na privrzanicite na kratkite
kazni li{uvawe od sloboda e povrzan so na~eloto na individualizacijata
na krivi~nite sankcii. Se trgnuva od toa deka ako vo strukturata
na kriminalitetot vo sovremenoto op{testvo dominiraat
polesnite krivi~ni dela, toga{ so ukinuvaweto na mo`nosta za
izrekuvawe na kratkovremeni kazni vo golema mera bi se stesnilo
poleto na sudiite za individualizacija na kaznata. Opstanokot na
kratkite kazni za sudovite zna~i mo`nost sekoga{ da odmerat kazna
{to }e bide vo soobraznost so te`inata na krivi~noto delo i
stepenot na krivi~nata odgovornost.
3. Vo literaturata ~esto se istaknuva i arumentot deka
kratkite kazni li{uvawe od sloboda ne se dokraj li{eni od
generalnopreventivnoto dejstvo. Za golem broj gra|ani i stravot deka
mo`at da bidat kazneti samo so nekolku dena zatvor pretstavuva
sopira~ka {to gi vozdr`uva od vr{ewe krivi~ni dela. Toa se onie
lica {to vodat smetka za svojot ugled i ~esta vo sredinata. Za niv
odeweto ili mo`nosta za se odi vo zatvor pretstavuva poseben
psiholo{ki i moralen {ok {to dlaboko ja poteresuva duri i samata
784)
Vidi: Lazarevi}, D. Kratkotrajne kazne zatvora, str. 63.
785)
Ibid, str. 64.
422

pretstava za sopstvenata li~nost. Ottuka proizleguva i tvrdeweto
deka zatvorot ima funkcija na tn. "{ok terapija". Spored ova
sfa}awe {okantnosta na kratkite kazni se sostoi vo efektot na
brzoto i uspe{no vodewe na postapkata, so zatvorawe na osudenicite
i obezbeduvawe strog red i disciplina vo izvr{uvaweto na kaznata
{to }e go "obezglavi" osudenoto lice do taa mera {to u{te edna{
nema da mu tekne da stori novo krivi~no delo 786) .
4. Vo opravduvaweto na ovie kazni se poa|a i od nekoi drugi vo
opredelena mera neu~no verificirani okolnosti. Me|u niv zaslu`eno
mesto dobiva soznanieto deka za nekoi storiteli na krivi~ni dela vo
ovie kazni mo`e da se najde ne samo najpravedna tuku i re~isi
neophodna krivi~na sankcija. Vo toj pogled se poa|a od opredeleni
li~ni karakteristiki na delinkventite za koi od aspekt na
resocijalizacijata mo`e da se o~ekuvaat niza korisni efekti. Toa se
vo prv red onie koi nasilni~ki se odnesuvaat, potoa nediscipliniranite
voza~i na motorni vozila, voza~i koi vr{at krivi~ni
dela vo sostojba na alkoholiziranost, lica {to odbegnuvaat da
ispolnat opredeleni materijalni obvrski kako na primer, nepla}awe
alimentacija, nevra}awe na imotna korist steknata so krivi~no delo
i sl. 787) 5. ^esto se istaknuva i toa deka so podobra organizacija na
na~inot na izvr{uvaweto mo`at da se otstranat golem del od
slabostite i na ovie kazni. Za taa cel se predlaga prviot ~ekor da se
napravi vrz planot na reorganizacijata na ustanovite. Site zatvorenici
da se prefrlat od lokalnite zatvori vo pogolemi regionalni
ustanovi specijalizirani za izvr{uvawe na ovie kazni. Vo takvi
ustanovi se ~ini edinstveno e mo`no da se sozdadat site preduslovi za
sproveduvawe na onie oblici i metodi na tretman {to se potrebni za
poedini kategorii na osudeni lica. Pritoa vo prv red bi trebalo da se
ostvaruva produktiven trud {to bi gi ostvaril svoite ekonomski,
edukativni, eti~ki i drugi funkcii. Podobruvaweto pak na
materijalnata sostojba na ovie ustanovi kako i koncentracijata na
pogolema osudeni~ka populacija go ovozmo`uva i kompletiraweto so
stru~en kadar {to }e bide vo sostojba da ostvaruva efikasen
prevospiten tretman.
Od predhodnite razgleduvawa jasno proizleguva deka kratkite
kazni zatvor pretstavuvaat zna~aen problem vo sovremenata
penologija. Razlikite vo mislewata se me|utoa, onoj faktor {to se
javuva kako akcelerator za sekoe delotvorno vlijanie. Tie go ovozmo-
`uvaat koncentriraweto na pozitivnite idei {to vo opredelen
moment doveduvaat do pomalku ili pove}e oformeni stojali{ta vo
koi se krijat vistinskite re{enija za nadminuvawe na navedenite
negativni sostojbi. Natalo`enite iskustva i steknatite znaewa i
ovde pridonesoa da se ponudat soodveni re{enija. Kako {to imavme
prilika da vidime ponapred vo ovaa smisla dominiraat dve nasoki.
786)
Vidi: Arnaudovski, Q. Penologija, str. 272.
787)
Pove}e za toa vidi: Lazarevi}, D. op. cit, str. 71-76 i Lazarevi}, Lj. Kazne i mere
bezbednosti...str. 68.
423

Spored ednata, re{enieto za ovie kazni treba da se bara vo nivnoto
smaleno koristewe, odnosno vo nivnata restriktivna primena i
supstituirawe so drug vid prikladni krivi~ni sankcii. Na toj na~in,
sekade kade {to toa e mo`no treba da se primenuvaat ovie merki {to
nema da gi poseduvaat negativnite strani na kratkite kazni, a koi
sepak ostanuvaat na linijata na kriminalnopoliti~kite celi na
na{eto pozitivno pravo. Onamu pak, kade {to toa ne e ostvarlivo, ili
kade {to doa|aat do izraz dobrite strani na kratkotrajnite kazni vrz
niv treba i da se ostane. Toa e vsu{nost, ve}e vtorata nasoka za
re{avaweto na ovoj problem. Ovaa nasoka treba da se ostvaruva so
pravilen izbor na licata vrz koi }e se primenuva kratkovremenoto
kaznuvawe so neposredno sozdavawe na site preduslovi {to
obezbeduvaat barem osnoven penitencijaren tretman za postignuvawe
na resocijalizacijata ili socijalnata adaptacija na osudenite lica.
Vo nea se baraat konkretni re{enija {to vodat kon pogolema
efikasnost na terapeutskiot koncept so postapuvawe {to }e bide
usoglaseno so li~nite karakteristiki na storitelite na masovniot
kriminalitet i ostanatite mo`nosti za nivno ostavruvawe kako
aktivni faktori vo toj proces. Pritoa e osobeno zna~ajno da se
izvr{i pravilen izbor na osudenite lica, a neophodniot tretman da se
kombinira so voninstitucionalni merki i socijalna pomo{.
3. EVALUACIJA NA OBLICITE I METODITE NA TRETMAN
I RESOCIJALIZACIJATA NA OSUDENICITE
Kaznata li{uvawe od sloboda ima najzna~ajno mesto vo
sistemot na krivi~nite sankcii. Taa e takva krivi~nopravna merka
{to od nejzinoto voveduvawe pa se do denes e predvidena za najgolem
broj krivi~ni dela i e pretstavena kako glavno sredstvo {to mo`e da
ja ostvari za{titata na op{testvoto od kriminalitetot, pravednosta
vo kaznuvaweto i vospituvaweto, prevospituvaweto ili popravaweto
na licata sprema koi e izre~ena. [irokite mo`nosti na nejzinoto
izrekuvawe i ~estata primena vo sudskata praktika naj~esto se
opravduvaat tokmu od aspektot na mo`nostite za najcelosno
ostvaruvawe na polivalentnite kriminalnopoliti~ki celi. Vo toj
kontekst se naveduva nejzinoto svojstvo da gi obedini najgolemiot broj
karakteristiki {to treba da gi zadovoli edna krivi~na sankcija. Taa
lesno se individualizira spored te`inata na deloto i svojstvata na
storitelot za{to mo`e da se izre~e vo razli~no vremensko traewe.
Taa e otpovikliva, nejziniot personalen karakter doa|a do pogolem
izraz odo{to kaj ostanatite kazni, javnosta ne se pritivi na najzinoto
izrekuvawe itn, itn.
Vo taa smisla se apostrofiraat i ostanatite dobri strani na
dolgite i kratkite kazni li{uvawe od sloboda za koi ve}e govorevme.
Me|utoa, trgnuvaj}i od prigovorite {to bea izre~eni protiv ovie
kazni i konstatacijata deka kriminalitetot i recidivizmot ne se
smaleni i pokraj golemata doverba {to im se uka`uva na ovie kazni,
ostanuva op{tiot vpe~atok deka li{uvaweto od sloboda sî u{te ne
424

pretstavuva efikasna krivi~na sankcija. Ispraveni pred ovoj fakt
mnogu avtori prebrzo se zalo`ija za primena na "dobriot star
punitiven sistem" {to zna~i povtorno vra}awe kon kriminalnopoliti~koto
re{enie za koe odnapred se znae deka nema da ja zgolemi
efikasnosta na ovie kazni. Od druga strana se predlagaat i takvi
solucii {to se naso~eni kon podobruvawe ili voveduvawe novi
oblici, metodi i sredstva na tretman, natamo{no humanizirawe i
usovr{uvawe na organizacijata na izvr{uvaweto na ovie kazni.
Vakvite tendencii bez somnenie treba da se podr`at za{to nudat
optimizam {to treba da se ostvari so nau~en i delotvoren pristap kon
postavenite problemi. Dali rasteweto na kriminalitetot i
recidivizmot se indikatori na nepravilnata postavenost i neefikasnost
na programite za resocijalizacija na osudenite lica, ili pak se
vo pra{awe nekoi drugi uslovi od op{testvena ili druga priroda koi
i pokraj uspe{no sprovedeniot tretman i ostvarenata resocijalizacija
i socijalna adaptacija go turkaat delinkventot kon antisocijalni
povedenija, za pretstavnicite na ovaa tendencija se glavni pra{awa
od ~ii odgovor zavisi nasokata na natamo{nata teoretska i prakti~na
kriminalnopoliti~ka akcija. Vo toj kontekst sogleduvaweto na
mestoto i adekvatnosta na merkite na tretmanot t.e. na nivniot uspeh
vo resocijalizacijata uka`uva na potrebata od proverka na postojnite
vospitno-prevospitni i korekcioni procesi kako i voveduvawe na
novi, bazirani vrz empiriski sogleduvawa na nivnata utilitarnost i
efikasnost. Tuka se nametnuvaat barawa i za sociolo{ki istra`uvawa
na zatvorskata zaednica so seta nejzina kompleksnost i interakcii
za da se nadminat posledicite {to se najzin produkt i da se sozdadat
povolni uslovi i pretpostavki za tretman na osudenicite na kazna
li{uvawe od sloboda. Takvi istra`uvawa od poodamna se prisutni vo
svetot 788) , a vo ponovo vreme se pove}e i vo na{ata zemja 789) i pokraj
te{kotiite so koi se sre}avaat ve}e gi davaat prvite procenki za
788)
Vo ova podra~je ~esto se navedeuvaat studiite na W i J. McCord-Wiltwyck School of
Socijal works od 1958, na P. Powers i H. Witmer - Cambridge Sommerville Study od 1951, na
McCorkle, Ellis, Bixbi - Highfilds od 1958 i sl. Vo niv se pravi obid da se oceni
efikasnsota na primenetite op{ti tretmani kako i posebni tehniki na tretman
sprema maloletnici vo razli~ni institucii za izvr{uvawe na sankciite. Na sli~ni
postavki se bazira i istra`uvaweto na [padijer-D`ini}, J. i dr. Kriterijumi merenja
uspe{nosti resocijalizacije maloletnih delikvenata, Zbornik IKSI, Beograd, 1975/4, str. 207-312.
Vo ovaa smisla treba da se navedat i studiite na Davidovi}, D. i dr. Efikasnost kratkih
kazni li{enja slobode, IKKI, Beograd, 1965, Kako i na Jovanovi}, S. i Pe{i}-Popovi}, V.
Prihvatanje maloletnika posle izvr{enja zavodskih vaspitnih mera i problem recidivizma,
Institut za socijalnu politiku, Beograd, 1973.
789)
Vakvi istra`uvawa kaj nas isklu~ivo se sproveduvani vo Institutot za
sociolo{ki i politi~ko-pravni istra`uvawa vo Skopje. Me|u pokarakteristi~nite
studii vo toj pogled ovde gi izdvojuvame: Sulejmanov, Z. Prifa}awe na maloletnicite
po izdr`anata zavodska vospitna merka i kaznta maloletni~ki zatvor, ISPPI,
Skopje, 1986, Sulejanov, Z. Ubistvata vo Makedonija, ISPPI, Skopje, 1986 i
Arnaudovski-Sulejmanov, Masovniot kriminalitet vo Makedonija, ISPPI, Skopje,
1990.
425

tekot i ishodot na tretmanot sproveden spored opredeleni programi
za resocijalizacija. Ovie istra`uvawa poka`uvaat deka za
ostvaruvawe na konceptot na resocijalizacijata denes se potrebni
jasno opredeleni i precizni oblici, metodi i sredstva na postapuvawe
so zatvorenicite ~ija {to efikasnost postojano treba da se ispituva
i verificira vo soglasnost so ocenkite za site onie komponenti na
penitencijarniot sistem od ~ija vistinska postavenost i prakti~na
realizacija zavisi ostvaruvaweto na celite na kaznuvaweto voop{to
i resocijalizacijata posebno. Pritoa osobeno e zna~ajno so pomo{ na
istra`uva~kite studii od ovaa oblast argumentirano da se potvrdi
racionalnosta na edukativniot model na kaznuvaweto i efikasnosta
na tretmanot kako osnovni uslovi za premostuvawe na skepticizmot
{to vodi kon predlozi za celosno eliminirawe na kaznite li{uvawe
od sloboda i da se razobli~at stavovite na onie avtori koi koristej}i
se so sli~ni istra`uvawa vo niv go baraat i sekoga{ go nao|aat samo
ona {to dopolnitelno gi potvrduva osnovnite tezi na ekstramniot
retributivizam.
Me|utoa, vedna{ mora da se istakne deka kon sovremenite
nastojuvawa da se evaluira (da se oceni vrednosta) na konceptot na
resocijalizacijata i da se dojde do egzaktni merila {to vo
penitencijarnata praktika ja odrazuvaat efikasnosta na odelnite
merki na tretman se naiduva na niza metodolo{ki te{kotii.
Osnovnata te{kotija za prifa}awe na potrebata za nau~noistra`uva~ki
procenki vo ovaa oblast se povrzani so objektivnosta na
izborot na metodolo{kiot pristap. Vo taa smisla so pravo se
kritikuvaat onie orientacii {to se povikuvaat na avtoritetot na
nekoja teorija ili teoreti~ar, na ekonomi~nosta na istra`uvaweto,
na humanosta, na izjavi na samite u~esnici na tretmanot, na
identifikuvaweto na studiite za procena so "evaluaciite" sprovedeni
od strana na organite za nadzor na rabotata na kazneno-popravnite
ustanovi kako i na doka`uvaweto na nevozmo`nosta na evaluacijata.
Objektivnosta na ovie pristapi se doveduva vo pra{awe od
najrazli~ni pri~ini. Povikuvaweto na avtoritetot na nekoja teorija
od koja e izveden opredelen oblik ili metod na postapuvawe go
dostignuva nivoto na vrednuvawe na op{tite postavki na taa teorija,
no ne i nejzinite vistinski prakti~ni implikacii. So povikuvaweto
na opredelen nau~en ili stru~en avtoritet se nastojuva da se doka`e
deka nekoja praksa na postapuvawe ima zna~ajna vrednost samo zatoa
{to se zasnova vrz misleweto na nekoja istaknata li~nost.
Ekonomi~nosta ne mo`e sekoga{ da bide zna~aen kriterium za
validnosta na primenetiot tretman osobeno toga{ koga e
inkompatibilna so potrebnite zafati {to gi nalo`uva vidot na
tretmanot i potrebite na osudenite lica. Pra{aweto na evaluacijata
od aspekt na humanosta na opredeleni oblici i metodi na postapuvawe
~estopati se postavuva i sesredno se prepora~uva i pokraj toa {to vo
neadekvatni uslovi nema vistinski uslovi za nejzina primena.
Povikuvaweto na izjavite na samite u~esnici vo tretmanot
(vospituva~ite i osudenite lica) ~estopati strada od subjektivnost,
pristrasnost i drugi slabosti. Opredelen problem vo pogled na
426

evaluacijata na tretmanot i resocijalizacijata vo celost
proizleguvaat i od obidite za nejzino identifikuvawe so opredelen
vid nadzor {to rutinski se sproveduva od strana na inspekciskite
organi. Najgolemite slabosti vrz sogleduvawe na efektite na
tretmanot i resocijalzacijata se javuvaat toga{ koga se manifestira
otpor kon vakvite istra`uvawa od pozicii na agnosticizam i se tvrdi
deka dobienite rezultati ne se precizni pa spored toa i
nepotrebni 790) .
Slednite problemi od metodolo{ka priroda se povrzani so
te{kotiite za davawe izdvoeni ocenki za poedini tretmani {to se
sproveduvaat sprema razli~nite kategorii osudeni lica osobeno vo
uslovi koga te{ko mo`e nau~no da se razgrani~at pri~inite {to
vliaele vrz pozitivnosto ili negativnoto povedenie na biv{iot
osudenik. Dali toa {to osudenikot po izdr`anata kazna li{uvawe od
sloboda gi po~ituva op{testvenite normi ili povtorno se odava kon
vr{ewe krivi~ni dela e rezultat na sprovedeniot tretman, na
op{testvenite vlijanija po izleguvaweto na sloboda ili na nivnoto
ednovremeno i ednozna~no dejstvo, ostanuva osnoven problem {to
treba postojano da se proveruva so primena na precizni metodi za
vrednuvawe na eitologijata na kriminalitetot na ovie lica. Vo
nedostig na dovolno precizni kriteriumi za takvoto razgrani~uvawe
najgolem broj avtori se re{avaat za takvi empiriski istra`uvawa
{to glavno se sveduvaat na ispituvawe na tekot i rezultatite na
tretmanot. Pritoa kako osnovni okolnosti za procenka na negovata
uspe{nost se zemaat: recidivizmot, povedenieto na biv{iot osudenik
i promenata na negovata li~nost.
Recidivizmot e naj~esto primarniot kriterium za evaluacija
na opredeleni programi na resocijalizacija. Vo toj pogled postojat
brojni istra`uva~ki studii vo svetot vo koi se nastojuva vrz baza na
utvrduvawe na procentot na povratot da se izvedat korelacii za
neefikasnosta na resocijalizacijata spored logi~noto zaklu~uvawe
deka povtornoto delo e dokaz za nepromenetite op{testveni stavovi i
zadr`uvawe na stariot model na zadovoluvawe na potrebite na
osudenikot. Pritoa ne se vodi dovolno smetka za toa dali se raboti za
specijalen ili za op{t povrat. Vo taa smisla ~esto se citira
zabele{kata na Xonson (E. Johnnson) koj veli: "podocne`noto zaboluvawe
na slepoto crevo na bolniot ne se smeta za neuspeh na medicinskoto
lekuvawe na skr{enata raka... no seksualniot prestapnik se
smeta za recidivist ako podocna izvr{i kra`ba". Ottamu ne e bez
zna~ewe pra{aweto na operacionalizacijata na o~ekuvawata od
primenata na opredeleni oblici i metodi na tretman. Mo`e li
neuspehot vo spre~uvaweto na op{tiot povrat da se tolkuva kako
neuspeh na tretmanot {to imal za cel menuvawe samo na opredeleni
aspekti na li~nosta. Moe mislewe e deka takva procenka za konkretniot
tretman ne mo`e da se dade ako vo fazata na izvr{uvaweto na
kaznata ne bile iskoristeni site mo`nosti na vlijanie {to vodat kon
790)
Za otporite sprema evaluacijata na tretmanot i resocijalizacijata pove}e kaj
Staki}, D`. Neki problemi evaluacije resocijalizacije, Beograd, JRKKP, 1977/3, str. 72-75.
427

korenito menuvawe na stavovite na li~nosta spored vr{eweto na
krivi~ni dela. Vakvata pretpazlivost e od zna~ewe osobeno toga{
koga spored nekoi avtori duri i opredeleni devijantni odnesuvawa na
biv{iot osudenik mu se prepi{uvaat na neuspe{no sprovedeniot
tretman za vreme na izdr`uvaweto na kaznata 791) .
Natamo{ni problemi koj ispituvaweto na efikasnosta na
tretmanot spored manifestiraniot recidivizam proizleguvaat od
proizvolnoto teoretsko opredeluvawe na vremenskite granici vo koi
treba da bide izvr{eno novoto krivi~no delo, od razli~nite pristapi
pri utvrduvaweto na poimite na krivi~nopravniot, kriminolo{kiot
i penolo{kiot povrat i nivnata primena vo konkretnite
istra`uvawa. Tuka e i problemot na propu{taweto na soodvetni
ispituvawa i varolizacii na nepovratni{tvoto od kade {to mo`at da
se izvle~at zna~ajni zaklu~oci za uspe{nosta na tretmanot, no i za
vozdr`uva~koto vlijanie na niza faktori od li~na i op{testvena
priroda. Imeno, kako {to povratot ne mo`e da bide siguren dokaz za
neuspe{nosta na tretmanot taka i neizvr{uvaweto novo krivi~no
delo ne mo`e da bide siguren dokaz za uspe{nosta na toj tretman.
Involviraweto na niza faktori od op{testvena priroda vo obata
slu~ai go obezvrednuva doka`uvaweto na pravoliniskata zavisnost na
ostvarenite ili neostvarenite programi za resocijalizacija i
zapa|aweto ili nezapa|aweto vo povratni{tvo od bilo koj vid po
izdr`uvaweto na kaznata li{uvawe od sloboda.
Promenite vo povedenieto na biv{ite osudenici e sledniot
zna~aen kriterium od interes za longitudinalnite istra`uvawa so
koi se nastojuva da se dojde do relevantni procenki za efikasnosta na
resocijalizacijata. I so ovoj aspekt na evaluacija golem broj avtori
se obiduvaat da go opfatat ne samo kriminalnoto tuku i devijantnoto
povedenie na biv{ite osudenici kako i nivoto na nivniot sprotiven,
odnosno adekvaten i konstruktiven, odnos kon sredinata vo koja se
vra}aat. Toa zna~i deka se ispituvaat manifestaciite na negativno
otstapuvawe od o~ekuvanoto ili pak stepenot na postignatiot
napredok vo odnos na predhodnoto odnesuvawe i vrz osnova na seto toa
se ceni efikasnosta na opredelen program na resocijalizacijata.
Pritoa e bitno da se vospostavi diferenciran pristap pri analizata
na poedine~nite oblici i metodi na tretman za da se utvrdi
intenzitetot na nivnoto selektivno vlijanie i ottamu da se izvle~at
nasoki za nivno otfrluvawe, menuvawe ili zasiluvawe vo zavisnost od
poka`anata efikasnost.
So ogled na toa deka resocijalizacijata e naso~ena kon
791)
Taka na primer spored Arnaudovski (Penologija, str. 289) "... resocijalizacijata
pretstavuva napu{tawe na devijantnite oblici na op{testveno odnesuvawe i
povtorno prilagoduvawe kon uslovite na `ivot i odnosi {to vladeat vo
op{testvenata zaednica" (Podvlekol Z.S.). Ako e taka, toga{ spored Arnaudovski,
"treba da se zaklu~i deka resocijalizacijata pretstavuva eden pove}edimenzionalen
proces koj apsolutno ne mo`e da se svede samo na toa dali osudenoto lice vr{i ili ne
vr{i krivi~ni dela po izdr`uvaweto na kaznata". Ova stojali{te e prezemeno od
[padijer-D`ini}, J. op. cit, str. 275.
428

menuvawe na kavalitetot ili korekcija na li~nosta na osudenikot
utvrduvaweto na tie promeni se pojavuva kako najzna~aen indikator za
opredeluvawe na vrednosta na primenetiot tretman. Toa se postignuva
so merewe na opredeleni varijabli 792) na li~nosta pred, za vreme na
izdr`uvaweto i po izdr`uvaweto na kaznata. Izborot na soodvetni
obele`ja na li~nosta i na~inot na nivnata procenka treba da im
odgovaraat na sodr`inata na oblikot i metodite na postapuvaweto
~ija {to efikasnost so niv se meri. Toa e slo`en proces vo koj {to
dokolku e obezbedena metodolo{ka validnost mo`e da dojde do
najsigurni indikatori {to ja ovozmo`ija evaluacijata.
Ovde potsetivme samo na del od metodite i tehnikite i
problemite {to se povrzani so niv koga se postavuva pra{aweto na
evaluacijata na tretmanot i resocijalizacijata. Toa krie opasnosta od
nedopirawe na site aspekti zna~ajni za osmisluvawe na natamo{nite
akcii vo penitencijarnata oblast. Problemot u{te pove}e se
uslo`uva koga, zaradi temnata brojka na kriminalitetot golem broj
recidivisti ostanuvaat nadvor od domenot na ovie istra`uvawa ili
toga{ koga od niza pri~ini, se dobieni kontroverzni rezultati od
navidium sli~ni ili duri i od povtorni identi~ni istra`uvawa. Seto
toa me|utoa, ne zna~i deka treba da se prekine tuku i natamu da se
istrae vrz ovie istra`uvawa so po~esta primena na eksperimentalni
metodi kako i so usovr{uvawe na novi metodi i tehniki na nau~na
rabota {to se potpiraat vrz dolgoro~na proverka na dovolno
specijalizairani i dokraj ostvareni programi na tretman za resocijalizacija.
Toa e perspektivata {to dava nade` za ocenka na kvantitetot
i kvalitetot na postignatite promeni vo odelni segmenti zna~ajni
za efikasnosta i idnoto zadr`uvawe i usovr{uvawe na edukativniot
koncept na kaznuvaweto kako i za negovo efektuirawe vrz {to e
mo`no po{irok krug na osudenici.
IV. NA^ELA NA IZVR[UVAWETO NA KAZNITE LI[UVAWE
OD SLOBODA
Kaznite li{uvawe od sloboda se zasnovani vrz pove}e na~ela
{to im slu`at kako osnoven patokaz na site organi i op{testveni
faktori {to se vklu~eni vo nivnoto izvr{uvawe. So ogled na toa {to
za op{tite na~ela na izvr{uvaweto na krivi~nite sankcii ve}e
zboruvavme, ovde }e se zadr`ime samo vrz na~elata {to se odnesuvaat
na izvr{uvaweto na kaznite li{uvawe od sloboda. Stanuva zbor za
na~eloto na resocijalizacijata, na~eloto na humanost, na~eloto na
individualizacijata vo fazata na izvr{uvaweto na kaznata li{uvawe
792)
"Soodvetnoto ispituvawe na ovoj kriterium na uspe{nosta bara
operacionalizacija na pove}e ramni{ta (svesno, potsvesno, nesvesno), preku pove}e
karakteristiki (stavovi, vrednosti, crti na li~nosta, op{ti intelektualni
sposobnosti i sl.), aspekti (strukturni i dinami~ni), po pat na soodvetni
psihodijagnosti~ki baterii i kvalifikuvan dijagnosti~ar, a preku najmalu dve
ispituvawa (pred i po tretmanot)" Staki}, D`. op. cit, str. 81.
429

od sloboda, na~eloto na razvivawe na li~nata odgovornost kaj osudenite
lica, na~eloto na osudeni~koto samoorganizirawe, na~eloto na
vklu~uvawe na osudenite lica vo rabotniot proces, na~eloto na
op{to i stru~no obrazovanie na osudenite lica, na~eloto na
zaedni~ko izdr`uvawe na kaznata i na~eloto na postpenalna pomo{ i
za{tita na osudenite lica.
1. NA^ELO NA RESOCIJALIZACIJA
Na~eloto na resocijalizacija pretstavuva edno od najva`nite
na~ela vo oblasta na izvr{uvaweto na kaznite li{uvawe od sloboda.
Vo nego e sodr`ano baraweto so izvr{uvawe na ovie kazni da se
postigne nivnata prioritetna cel - prevospituvawe ili socijalna
adaptacija na osudenite lica. Vo ovaa smisla vo ~l. 11 st. 2 ZIS e
predvideno deka zaradi postignuvawe na celta na izvr{uvaweto na
kaznata li{uvawe od sloboda kaj osudenite lica se razviva ~uvstvo na
odgovornost i se pottiknuvaat da go prifatat i aktivno da
u~estvuvaat vo tretmanot za vreme na izvr{uvaweto na kaznata,
motiviran i naso~en kon prevospituvawe i razvivawe na pozitivnite
karakterni osobini i sposobnosti {to go zabrzuva uspe{noto
vra}awe vo op{testvoto.
2. NA^ELO NA HUMANOST
Na~eloto na humanost vo izvr{uvaweto na kaznata koe {to e
pomesteno vo ~l. 6 KZ kako {to imavme mo`nost da vidime ima op{t
karakter za site krivi~ni sankcii. Ova na~elo me|utoa, ima i svoja
podrobna razrabotena formulacija vo ZIS. Imeno vo ~l 12 ZIS se
veli: "(1) Pri izvr{uvaweto na kaznata zatvor mora da se za{titi
psihofizi~kiot i moralniot integritet na osudenoto lice i da se
po~ituva ~ovekovata li~nost i dostoinstvo. (2) Se zabranuva sekoj
oblik na ma~ewe, ne~ove~ko ili poni`uva~ko odnesuvawe i kaznuvawe.
(3) Mora da se obezbedi pravoto na li~na sigurnost na osudenoto
lice i samopo~ituvaweto na negovata li~nost". Vo ovaa odredba se
gleda namerata da se potencira humanosta pri izvr{uvaweto na
kaznite li{uvawe od sloboda, za{to kaj niv se osobeno prisutni
opasnostite od povreda na generi~kite svojstva na ~ovekot. So
insistiraweto vrz humanosta vo tekot na izvr{uvaweto na ovie kazni
op{testvoto go poka`uva svojot odnos na doverba sprema osudenikot i
go ceni kako li~nost na koja treba da í se pru`i raka za da go povrati
izgubenoto ~uvstvo na ~ove~ko dostoinstvo i smislata za ~esen `ivot.
Ova na~elo, vsu{nost, poa|a od nau~no utvrdenata vistina deka bez
humano postapuvawe so zatvorenicite ne mo`e da se postigne nivno
osposobuvawe za korekten odnos i tvore~ka aktivnost na sloboda.
Me|utoa, koga se veli deka so osudenoto lice treba da se
postapuva ~ove~ko {to zna~i da se po~ituva negovata li~nost,
negovoto dostoinstvo i da se vodi gri`a za za~uvuvawe na negovoto
430

telesno i du{evno zdravje ne treba da se zaboravi deka ovde se raboti
za lica koi storile krivi~no delo i na toj na~in se steknale so status
{to treba da bide povrzan so po~ituvawe na zatvorskiot re`im.
Nivnoto osloboduvawe od po~ituvawe na pravilata so koi se
obezbeduva redot i disciplinat vo kaznenata ustanova i sli~ni
otstapki {to vodat kon nivno preterano izedna~uvawe so slobodniot
~ovek se ve}e kvazihumani postapki {to se vo sprotivnost so
op{testvenite odnosi kon ovie lica i celite {to treba da se
postignat so izvr{uvaweto na kaznata.
3. NA^ELO NA INDIVIDUALIZACIJA VO FAZATA
NA IZVR[UVAWE NA KAZNATA
Ova na~elo sodr`i nastojuvawe vo fazata na izvr{uvaweto na
kaznata da se pronajdat najadekvatni merki na postapuvawe so cel da se
ostvari {to pouspe{na i pobrza resocijalizacija na osudenite lica.
Za realizacijata na ovie barawa vo {to e mo`no pogolema mera, u{te
vo po~etkot na izvr{uvawe na kaznata se pristapuva kon sestrano
prou~uvawe na li~nosta na prestapnikot i analiza na negoviot `ivot
i rabota pred izvr{uvaweto na krivi~noto delo zaradi opredeluvawe
na sankcijata i izbor na soodvetni postapki za pravilno
individualiziran tretman. Takvata individualizacija zna~i
prilagoduvawe na tretmanot spored li~nite osobini na osudenikot i
negovite potrebi i mo`nosti za prevospituvawe. Vo ovaa smisla e
naso~ena i odredbata od ~l. 6 ZIS vo koj stoi: "So licata sprema koi
se izvr{uvaat sankciite se postapuva na na~in koj vo najgolema mo`na
mera odgovara na nivnata li~nost".
Me|utoa, so ogled deka vo praktikata ne e mo`no da se
sproveduvaat napolno individualizirani tretmani, {to zna~i
posebni specijalizairani merki na postapuvawe so sekoe osudeno
lice, nu`no e grupirawe na osudenicite spored srodnosta na nivnite
svojstva {to se od zna~ewe za prezemawe na istovidni oblici i metodi
na zaedni~ki tretman. Od tie pri~ini vo ~l. 13-18 ZIS se zboruva za
kategorizacija na kazneno-popravnite ustanovi i za klasifikacija na
osudenite lica. Klasifikacijata se javuva kako nanadminliv pomo{en
instrument {to treba da e vo funkcija na individualizacijata vo
oblik na grupen tretman sekade kade {to od niza pri~ini (kadrovski,
prostorni, vremeski i sl.) ne e mo`no nitu pak ekonomski e opravdano
poedine~no postapuvawe so sekoj osudenik.
4. NA^ELO NA RAZVIVAWE NA LI^NA ODGOVORNOST KAJ OSUDENITE
LICA
Vo tekot na izdr`uvaweto na kaznata li{uvawe od sloboda kaj
osudenite lica se raviva ~uvstvo na li~na odgovornost i se
pottiknuvaat samite da u~estvuvaat vo svoeto vospituvawe i prevospituvawe.
Ova na~elo kako {to e toa, vsu{nost, slu~aj i so drugite
431

na~ela za koi govorevme direktno e povrzano so na~eloto na
resocijalizacijata na osudenite lica. Site ovie na~ela, vpro~em, mu
se podredeni na sozdavaweto prikladni uslovi za pobrzo i poefikasno
ostvaruvawe na programite za vospituvawe i prevospituvawe, odnosno
popravawe na osudenicite. Vo konkretniot slu~aj se raboti za na~elo
{to poa|a od soznanieto deka osudenikot e li~nost {to se re{il na
kriminalen akt poradi nedovolno razvienata svest i ~uvstvo na
odgovornost i disciplina kon op{testvenite dobra, vrednosti,
interesi i odnosi. Takvata odgovornost treba da se gradi vo
zatvorskata sredina za da mo`e da se ponese kako karakterno svojstvo
na zatvorenikot i po negovoto izleguvawe na sloboda. Od tie pri~ini
u{te pred negovoto stapnuvawe vo kazneno-popravnata ustanova se
nalo`uva potrebata od plansko i sistematsko deluvawe {to treba da
bide naso~no kon zajaknuvawe na negovata individualna odgovornost.
Pravilata opredeleni so ku}niot red na ustanovata i prisilnite
merki {to go obezbeduvaat nivnoto po~ituvawe se nesporno zna~ajni
sredstva {to mo`at korisno da poslu`at za taa namena. Vo toj
kontekst me|utoa, od posebno zna~ewe e edno drugo barawe. Toa e
baraweto od ~l. 11 st. 2 za takov pristap kon osudenikot {to }e gi
morivira negovite vnatre{ni sili i sposobnosti za ostvaruvawe na
dobrovolno u~estvo so svoeto vospituvawe i prevospituvawe. Dokolku
se postigne toa na spontan i nenasilen na~in so predo~uvawe na
prednostite {to gi nosi aktivnoto u~estvo i sorabotkata vo izgradbata
ili menuvaweto na sopstvenata li~nost, toga{ osudenikot od
pasiven objekt na resocijalizacijata, stanuva odgovoren subjekt {to
svesno gi koristi sopstvenite usilbi za uspe{na integracija vo
`ivotot na sloboda.
5. NA^ELO NA OSUDENI^KO SAMOORGANIZIRAWE
Na~eloto na osudeni~koto samoorganizirawe e vo tesna povrzanost
so na~eloto na razvivawe na li~nata odgovornost i ottamu so
resocijalizacijata na osudenite lica. Negova cel e doveduvawe na
osudenikot vo takvi situacii vo koi }e mo`e da ja manifestira
sopstvenata volja za odgovorno odnesuvawe i da se pottiknuva kon
natamo{no anga`irawe vo prevospitniot proces. So toa {to vo
ustanovata e doveden vo mo`nost da se gri`i za sopstvenite interesi
preku samoinicijativno pokrenuvawe i realizacija na nekoi aspekti
od `ivotot i rabotata vo ustanovata toj se steknuva so neophodnata
samodoverba i samodisciplina. Na toj na~in na osudenikot mu se
pru`a zna~ajna prilika za pozitivna afirmacija, osloboduvawe od
najrazli~ni kompleksi, razvivawe na intelektualnite sposobnosti,
ubla`uvawe na dosadata i eliminirawe na agresivnosta, naso~uvawe
na emociite kon pozitivni rezlutati od negovoto deluvawe i
formirawe na kulturni i drugi naviki na odnesuvawe.
432

6. NA^ELO NA VKLU^UVAWE NA OSUDENITE LICA VO RABOTNIOT
PROCES
Vo penitencijarnata teorija i praktika osudeni~kata rabota se
tretira kako osnoven i primaren oblik vo procesot na resocijalizacijata
na osudenite lica. Ottamu vo aktite na me|unarodnite kongresi
i doma{ni simpoziumi 793) , koi so interes raspravaa za ovoj problem se
postaveni osnovnite na~ela {to se odnesuvaat na vklu~uvaweto na
osudenite lica vo rabotniot proces. Tie principi glavno se slednive:
rabotata ne smee da ima poni`uva~ki karakter; pravo na rabota na
osudenicite so vodewe gri`a za nivnite psihi~ki i fizi~ki
sposobnosti; na zatvorenicite po mo`nost treba da im se ovozmo`i da
go izberat vidot na rabotata; zatvorenicite treba da se zaminavaat so
produktivna rabota vo ramkite na opredeleno rabotno vreme; na~elo
na profesionalno, stru~no i korisno osposobuvawe; na~elo na
ednakvi uslovi za rabota so onie {to vladeat na sloboda i na~elo na
pravilno nagraduvawe.
Analizata na ovie principi koi se legalizirani i vo na{eto
izvr{no zakonodavstvo 794) poka`uva deka celta na osudeni~kata rabota
e ostvaruvawe edukativna i stru~no osposobuva~ka funkcija preku
steknuvawe i razvivawe na rabotni naviki, sozdavawe qubov i interes
sprema rabotata, kako i odr`uvawe na rabotna kondicija na
zatvorenicite. Rabotata isto taka slu`i za razvivawe na drugarstvoto,
me|usebno po~ituvawe, sorabotka i drugi socijalni i kulturni
vrednosti. Nejzinata eti~ka funkcija pridonesuva za razvivawe red i
disciplina, spre~uvawe razni neurozi, depresii, projavuvawe na
negativni i kriminalni povedenija, begstva, pobuni i drugi psihi~ki
i ma~ni situacii 795) . So ogled na toa {to slu`i i kako izvor na
793)
Me|unrodnata komisija za krivi~no pravo i kazneni zavodi na 10 od svoite 12
kongresi rasprava{e za ovoj problem. Dosta zna~aen pridones za negovoto re{avawe
dadoa i Rezolucijata i Standardnite minimalni pravila za postapuvawe so
zatvorenicite, usvoeni na Prviot Kongres na ON za suzbivawe na zlostorstvata i
postapuvawe so prestapnicite vo @eneva, 1955 god. I na II Kongres na ON (London,
1960) se rasprava{e za osudeni~kata rabota. Za toa pove}e: Sobotin~i}, A. II Kongres
OUN za prevenciju zlo~ina i tretman delinkvenata, London, 1960, Penologija, Beograd, 1973/1,
str. 84-86. Od na{ite sovetuvawa za ovoj problem iscrpno se govore{e vo Pula, 1970
godina. Temata na sovetuvaweto glase{e "Rabotata kako metod vo procesot na
resocijalizacijata na licata na koi im e izre~ena krivi~na sankcija od
institucionalen karakter"
794)
Vidi: ~l. 21 ZIS.
795)
"...Dobro organiziranata rabota go anga`ira duhot i teloto, gi apsorbira
negovite sili, ja naso~uva koncentracijata na vnimvnieto, misleweto, ~uvstvata i
raspolo`enijata. Taa e sredstvo protiv raznovidnite predomisluvawa, kombinirawa,
me~taewa i ~uvstvo na osamenost, nezdravi odnosi vo osudeni~kata zaednica,
slobodnoto vreme koe ra|a bezbroj razli~ni planovi, obidi za begstvo, ~uvstvo na
dosada, bezvrednost na ~ovekoviot `ivot itn. Rabotata mnogu korisno slu`i kako
sredstvo za sozdavawe duhovna ramnote`a i fizi~ko zdravje, taa ja razviva
perspektivata, go pottiknuva tvore{tvoto, vlijae vrz oblikuvaweto pozitivni
433

prihodi rabotata ima i ekonomska funkcija. Zada~ite za ostvaruvawe
na polivalentnite funkcii na osudeni~kata rabota treba da le`at
vrz celiot personal na kazneno-popravnite ustanovi, no vo praktikata
tie vo prv red se svrzani so rabotata na stru~nite instruktori. Ovie
lica za da mo`e da odgovorat na svoite obvrski, mora da imaat solidno
stru~no znaewe kako i `elba i sposobnost za prenesuvawe na toa
znaewe i pottiknuvawe na okolnostite {to dejstvuvaat vrz
motivaciite na osudenicite za nivno zalagawe i interes sprema
rabotata.
Ovde treba da se istakne deka kaj nas osudeni~kata rabota se
postavuva kako oblik na tretman kako "socijalna terapija", a ne kako
kazna 796) i pretstavuva pravo {to ima svoja potkrepa i vo ustavnite
odredbi 797) . Pritoa na ova mesto se nadovrzuvaat i mnogu drugi prava
{to na osudenicite im se davaat vo ZIS. Taka na primer kaj nas
osudenicite imaat pravo na nadomest za rabota, pravo na besplatna
zdravstvena za{tita, pravo na socijalno osiguruvawe vo slu~aj na
nesre}a pri rabota, a seto toa vo golem obem treba da go zgolemuva
interesot za rabota i da pridonesuva za nivnata resocijalizacija.
Od seto ova se gleda deka rabotata e podra~je {to {iroko e
legitimirano i deka vrz ovoj plan se ostvareni golemi postigawe. No
sepak, ostanuvaat zakonski i prakti~ni pra{awa {to baraat natamo-
{no sogleduvawe i razvivawe. Vo odnos na organizacijata na rabotata
i tehni~kite mo`nosti za nejzno vr{ewe, u~estvoto na oddelni strukturi
vo nejzinoto ostvaruvawe, kriteriumite za pravilen nadomest i
na~inot na negovata isplata i koristewe, opredeleni socijalno
za{titni problemi, vklu~uvaweto na osudeni~kata rabota vo nacionalnoto
stopanstvo, utvrduvaweto programi za osudeni~kata rabota {to
}e odgovaraat na potrebite na posebni kategorii na osudenici i
osobeno na onie koi poka`uvaat otpor kon sekakov vid rabota,
merkite {to treba da se prezemat so cel osudata da ne bide
nesovladliva pre~ka vo pronao|aweto vrabotuvawe po izleguvaweto
na sloboda i sl. postoi potreba od natamo{ni istra`uvawa i
korekcii.
Da se zadr`ime na redot na izlo`enite na~ela i da vidime koi
od niv pomalku ili pove}e ne se ostvaruvaat i da se obideme da gi
sogledame mo`nostite za nivno vistinsko o`ivotvoruvawe.
a) I pokraj toa {to nema svoj normativen izraz vo ZIS
na~eloto spored koe rabotata ne smee da ima poni`uva~ki
karakter 798) , vo praktikata na izvr{uvaweto na kaznite od instituemocii,
vedrina na duhot i op{ta sve`ina na ~ovekovata li~nost" Ogrizovi}, M. op. cit,
str. 87.
796)
Sfa}awata za karakterot i ulogata na osudeni~kata rabota pominaa niz tri
razvojni fazi i vo golema mera bea opredeleni od sfa}awata za celite na
kaznuvaweto. Tie fazi se: rabotata kako kazna (do vtorata polovija na XVIII vek),
rabotata kako dopolnitelen element na kaznata (do po~etokot na XX vek) i, rabotata
kako sredstvo vo procesot na resocijalizacijata na osudenite lica.
797)
Vidi: ~l. 32 od Ustavot na RM.
798)
Vidi: ~l. 71 st. 1 od Standardnite minimalni pravila.
434

cionalen karakter dobiva poln izraz. Pri negovoto ostvaruvawe se
poa|a od toa deka osudeni~kiot trud, ~ija {to moralna i socijalna
vrednost e nesporna, mora da bide razgleduvan i realiziran na ist
na~in kako normalnata i redovna aktivnost na slobodniot ~ovek i da
pretstavuva sostaven del na institucionalniot tretman. Ottamu
osudeni~kata rabota kaj nas ne e povrzana so takvi barawa {to
sozdavaat ili razvivaat negativni ~uvstva i negativen odnos sprema
trudot i prevos-pituvaweto voop{to.
b) Pravo na rabota na osudenite lica so vodewe smetka za
nivnite duhovni i fizi~ki spostobnosti 799) e slednoto na~elo od ovoj
domen. Toa na~elo istaknuva dva elementi: deka na site osudeni lica
sposobni za rabota treba da im se ovozmo`i rabota i deka nivnata
rabota ne smee da bide od takov karakter {to }e gi preminuva
fizi~kite i psihi~kite sili na osudenikot, za{to vo sprotivno od
sredstvo za olesnuvawe na prevospituvaweto mo`e da se pretvori vo
dopolnitelna kazna.
Vo vrska so ova na~elo se postavuva edno osnovno teoretsko
pra{awe: - dali osudeni~kata rabota ima prisilen karakter? Na{e
mislewe, sakale ili ne, mora da priznaeme, e deka vo dosega{nata
praktika osudeni~kata rabota be{e prisilna. Toa zna~i deka vo
institucionalni uslovi, dokolku nema adekvatna motivacija i dobrovolno
i samostojno prifa}awe na rabotata, taa vo su{tina vo golem
del e prisilba i retribucija. Nejzinata retributivnost mo`e{e da se
vidi na primer od nejzinata prakti~na realizacija vo KPD Idrizovo,
kade {to vo termi~kiot sektor se vr{e{e najte`ok vid rabota. Tamu
se upatuvaa onie osudenici {to bea storiteli na pote{ki krivi~ni
dela 800) .
Smetam deka sfa}aweto za obligatorna rabota koe nu`no
proizleguva{e od ~l. 16 st. 1 ZIS od 1979 god. be{e plod na edna
cvrsto vkoreneta zabluda deka ~ovekot raboti samo koga e prisilen na
toa. Iskustvoto me|utoa, poka`uva deka vo site oblasti na ~ovekoviot
`ivot najdobri rezultati se postignuvaat toga{ koga se aktiviraat
vnatre{nite sili na ~ovekot za samostojni postignuvawa. Sekoja
prisilba sozdava revolt i akcii vo sprotivna nasoka, a prisiluvaweto
na rabota, osobeno kon onaa {to ne se saka ({to be{e pravilo vo
na{ite KPU i VPU) mo`e lesno da zna~i begstvo od nea so prviot
~ekor na sloboda. Celosnoto begstvo od rabotata pak vo kaznenopopravnite
ustanovi toga{ ne be{e mo`no za{to postoea
disciplinskite kazni koi (so 30, odnosno 7 dena samica) trebaa da go
nau~at osudenikot da ja "zasaka" rabotata. Pra{awe e kolku so toa se
spre~uva{e negoviot nesovesen odnos kon rabotata, psihi~kite
tenzii, zadovolstvoto od nea i ostvaruvaweto na najzinite edukativni
i drugi funkcii. Zatoa treba{e da se vospostavi odnos na osudenikot
799)
Vidi: Standardni minimalni pravila, ~l. 71 st. 2 i Rezolucija za osudeni~kata
rabota, @eneva, 1955, t. I, kako i ~l. 21 st. 1 ZIS.
800)
Spored moe mislewe rabotata vo ovoj oblik, kako i vo bilo koj drug {to e nadvor
od celite na resocijalizacijata (nejzinoto koristewe kako disciplinska kazna, na
primer) ne smee da bide prisutna vo penitencijatnata praktika.
435

sprema trudot so koj }e se navede dobrovolno i samostojno da se vklu~i
vo ovoj proces, a so toa i vo procesot na sopstvenoto prevospituvawe.
A ako se znae deka na sekoj osudenik ne mu e potrbeno prevospituvawe,
treba{e da se razmisli i za toa dali nemu ovoj oblik na tretman treba
da mu se prepi{e samo kako pravo, a ne i kako obvrska. Za da se
postigne toa treba{e da se najdat ili usovr{at instrumenti {to }e ja
jaknat motivacijata na osudenikot. Pritoa osobeno imam vo vid deka
motivite {to gi potiknuvaat osudenicite na rabota se re~isi istite
onie {to va`at i za slobodniot ~ovek. Tie zavisat od vnatre{nite i
nadvore{nite faktori koj sekoj poedinec 801) i so ogled na toa nu`no se
razlikuvaat so toa {to nekoi od niv imaat op{to zna~ewe i zatoa vrz
niv treba da se stavi akcentot kako od strana na zakonodavstvoto taka
i od prevospitnite slu`bi. Me|u tie motivi sekako deka predni~at:
motivot za materijana i duhovna egzistencija, motivot da mu se pomaga
na svoeto semejstvo, motivot za doka`uvawe na rabotnata sposobnost i
stru~no usovr{uvawe, motivot za samostojnost i nezavisnost, motivot
da se prodol`i so istata rabota na sloboda, motivot da se ispolnuva
vremeto (da se izbegne dosadata), motivot za sorabotka so drugite, i,
duri na kraj, motivot za zdobivawe so pogodnosti. Za `al vo
dosega{nite uslovi na na{iot sistem na izvr{uvawe na kaznite
li{uvawe od sloboda se ode{e po obraten redosled taka {to
posledniot motiv dobiva{e najgolemo zna~ewe vo procesot na
razvivaweto na qubovta sprema rabotata.
v) Edno od na~elata na rabotata e po mo`nost na osudenicite
da im se obezbedi da go izbiraat vidot na rabotata spored svoeto
porane{no zanimawe, sklonostite i interesite. Za ova na~elo treba
da se istakne deka so ogled na mo`nostite na kazneno-popravnite
ustanovi vo praktikata nama vistinsko mesto, osobeno ako se zeme vo
vid koncepcijata spored koja rabotata se vrzuva za prestojot vo
opredelena klasifikaciona eksterna grupa. Vo potkrepa na ovaa
konstatacija }e bide sosema dovolno ako navedeme deka golem broj
osudenici pred doa|aweto vo ustanovite za izvr{uvawe na kaznite
li{uvawe od sloboda bile zemjodelci, a spored misleweto na upravata,
ili podobro re~eno spored mo`nostite na ustanovata, za niv e
najdobro ako od ustanovata izlezat kako industriski rabotnici.
So ogled na posebnoto mesto na ova na~elo vo aktite na
me|unarodnite sobiri 802) toa se istaknuva i vo ZIS 803) i toa posebno
801)
Za faktorite {to vlijaat vrz izborot na rabotnata aktivnost vidi: Ogrizovi}, M.
op. cit, str. 59 i Milutinovi}, M. Penologija, str. 128.
802)
"Vo granicite koi odgovaraat na racionalnata stru~na selekcija, potrebite na
upravata i zatvorskata disciplina na osudneicite treba da im se ovozmo`i da go
izberat vidot na rabotata koja sakaat da ja rabotat (Standardni minimalni pravila,
~l. 71 t. 6) ...Vo granicite koi se vo soglasnost so razumna profesionalna
orientacija, so baraweto na upravata i osudeni~kata disciplina, treba da se vodi
smetka za posebnite sklonosti na zatvorenicite pri izborot na rabotata {to
najdobro im odgovara" (Rezolucija na osudeni~kata rabota, @eneva, 1955 t. V).
"...Osudeni~kata rabota mora da im bide prilagodena na sposobnostite, karakterot i
ako e mo`no `elbite na poedincite na na~in {to pridonesuva za nivna podgotovka za
436

kaj polnoletnite, odnosno kaj maloletnite osudenici i vospitanici.
Me|utoa, od razgleduvaweto na tie odredbi se zabele`uva takva
sodr`ina koja ima vizionerski prizvuk, za{to za ostvaruvawe na
`elbata na osudenikot za izbor na opredelen vid rabota mu se postavuvaat
takvi ograni~uvawa {to vo bliska idnina ne mo`at da se
ostvarat dokolku ne se podobrat materijalnite pretpostavki povrzani
so funkcioniraweto na kazneno-popravnite ustanovi voop{to i
sproveduvaweto na rabotniot tretman posebno.
g) Na normativnata postavenost na na~eloto spored koe
zatvorenicite i vospitanicite treba da se anga`iraat so produktivna
rabota vo ramkite na opredeleno rabotno vreme 804) se ~ini deka ne
mo`e da mu se upati nikakov prigovor. Toa mo`e da se ka`e i za
negovata prakti~na realizacija vo koja i natamu treba da izostanuvaat
zloupotrebi od bilo koj vid i da se prodol`i so sovesen inspekciski
nadzor {to vo ovoj pogled e mo{ne zna~ajna brana na eventualnite
kr{ewa na osudeni~kite prava.
d) Na~eloto na profesionalno, stru~no i korisno osposobuvawe
na osudenicite ima za cel da gi za~uva i zgolemi sposobnostite
na zatvorenicite za ~esno zarabotuvawe na sloboda 805) . Ova na~elo {to
e pomesteno me|u glavnite celi na osudeni~kata rabota 806) se
konkretizira niz odredbata od ~l. 110 st. 2 ZIS. So ovaa odredba
zakonodavecot, vsu{nost, gi stesnuva mo`nostite na ova na~elo,
svesen deka brojnite uslovi od objektivna priroda 807) , od koi nekoi
deluvaat i nadvor od kazneno-popravnite i vospitno-popravnite
ustanovi 808) , ne í dozvoluvaat na praktikata da go realizira ona {to e
najdobro za osudenikot.
|) Na~eloto na ednakvi uslovi na rabota so nie {to vladeat na
sloboda, vsu{nost, sodr`i ~etiri posebni barawa. Prvoto barawe se
sostoi vo toa organizacijata i metodite na rabota vo kazneno-popravnite
i vospitno-popravnite ustanovi da bidat {to pobliski na onie
{to va`at za sli~na rabota nadvor od niv zaradi toa zatvorenicite i
vospitanicite da se podgotvat za normalni uslovi na rabota na
`ivot na sloboda". (Zakolu~oci od II Kongres na ON za prevencija na zlostorstvata i
tretman na zatvorenicite, London, 1960).
803)
Vidi: ~l. 110 ZIS.
804)
Vidi: ~l. 71 t. 3 i 75 t. 1 i 3 od Standardnite minimalni pravila, kako i ~l. 21 st. 1
i 4 ZIS.
805)
Vidi: ~l. 71 t. 4 i 5 od Standardnite minimalni pravila, t. I V od Rezolucijata za
osudeni~kata rabota, @eneva, 1955 i Zaklu~ocite od kongresot vo London, 1960.
806)
Vidi: ~l. 21 st. 2 ZIS.
807)
Ovde se misli pred se na slabata materijalna osnova na kazneno-popravnite i
vospitno-popravnite ustanovi.
808)
"Bescelno }e bide ostru~uvaweto ako toj vid rabota na osudenikot ne mo`e da mu
koristi na sloboda, ako za toj zanaet e pregolem pritisokot na drugite nevraboteni,
ako e slabodohodnovna rabotata ili ako takva ne mo`e da se dobie". Proevski, V.
Zbirka na propisi za izvr{uvawe na sankciite so komentar, SV SRM, Skopje, 1981,
str. 89.
437

sloboda 809) . Vo taa smisla se veli deka proizvodnata rabota treba da
bide rentabilna, op{testveno potrebna, celesoobrazna i korisna,
za{to samo toga{ go ima i vistinskoto zna~ewe vo razvivaweto
pravilen odnos kon trudot i pozitivno vlijanie vo prevospituvaweto
na osudenite lica. Me|utoa, vo vrska so ova barawe treba da se ka`e
deka osudeni~kata rabota kaj nas sÒ u{te ne e inkorporirana vo
nacionalnoto stopanstvo i deka, poradi organizacijata na trudot i
slabiot kvalitet na rabotnata sila, osudenicite izrabotuvaat
proizvodi so ponizok stepen na obrabotka so {to se smaluva
efikasnosta na osudeni~kata rabota kako sredstvo na tretman 810) .
Vtoroto barawe e ekonomskata korist od rabotata na osudenite
lica da ne bide na {teta na ostvaruvaweto na celite na izvr{uvaweto
na kaznata li{uvawe od sloboda 811) . Ovde se poa|a od toa
resocijalizacijata na osudenite lica preku osudeni~kata rabota da ne
se podredi na `elbata za postignuvawe na ekonomska dobivka. Pri
tolkuvaweto na ova na~elo vo na{ata teorija, me|utoa, ~esto se odi
predaleku koga negovata smisla se doveduva vo sprotivnost so
postoeweto na penitencijarni ustanovi so samostojno finansirawe.
Ottuka i potrebata kone~no da se otvori i ras~isti pra{aweto {to
neosnovano doveduva do pomirliv i pasiven stav deka vo ovaa oblast
mo`e malku da se stori bez da se zafati pogolem del od finansiskite
sredstva {to za ovaa namena gi izdvojuva zaednicata. Denes, imeno,
dominira sfa}aweto deka ustanovite so samostojno finansirawe
mo`at da se dovedat vo direktna vrska so mo`niot neuspeh vrz planot
na resocijalizacijata. Ova stojali{te koe {to, vpro~em, praktikata
ve}e go demantira 812) , spored moe mislewe ne mora voop{to da zna~i
zapirawe, tuku obratno - razvoj i otvarawe novi podra~ja preku koi
mo`e da se izrazi trudot vo prevospitniot proces. Vo taa smisla
izrabotkata na nau~ni elaborati {to osmisleno }e gi prou~at i
poso~at mo`nostite za takva organizacija na trudot, vo golema mera
}e gi oplemenat site na~ela vrz koi e izgraden konceptot na
osudeni~kiot trud. Osmislenata politika vo ovaa nasoka mo`e da gi
sopre site opasnosti od dominacijata na ekonomskata korist nad
drugite celi na trudot. Tie opasnosti, vsu{nost, i ne mora da se
809)
Vidi: ~l. 72 t. 1 od Standardnite minimalni pravila, t. III od Rezolucijata za
osudeni~kata rabota, @eneva, 1955, t. II od Zaklu~ocite na Kongresot vo London, 1960.
810)
Vidi: Vukadinovi}, B. Neki problemi osu|eni~kog rada, Zbornik IKSI, Beograd, 1972/1,
str. 295.
811)
Vidi: ~l. 72 t. 2 od Standardnite minimalni pravila, t. II od Rezolucijata za
osudeni~kata rabota.
812)
"Spored na{e mislewe stravot deka vo uslovi na samofinansirawe (celosno ili
delumi~no) mo`e da se zapostavi vistinskata cel na rabotata na osudenite lica ~esto
premnogu i neosnovano se prenaglasuva. Site kazneno-popravni ustanovi i pogolemi
zatvori imaat delumno samofinansirawe i do denes nitu vo edna od ovie ustanovi ne e
konstatirano iskrivuvawe na celite na trudot. Vakvata pojava na e utvrdena nitu vo
kazneno-popravnite ustanovi koi bile ili sÒ u{te se baziraat vrz celosno
samofinansirawe". Milenovi}, D. Uloga stru~nih instruktora u procesu resocijalizacije
osu|enih lica u kazneno-popravnim ustanovama, Penologija, Beograd, 1975/1, str.27.
438

ealni so ogled na osnovata vrz koi koj nas e postaveno funkcioniraweto
na kazneniot sistem 813) . Vo nasoka na vakvo razmisluvawe
sekoga{ treba da se poa|a od toa deka slabata materijana osnova e
glavna pre~ka {to go sopira vistinskoto za`ivuawe na skoro site
penolo{ki na~ela. Dejstvoto na ovoj element mo`e da se sogleda od
pove}e aspekti me|utoa, bez pretenzija za iscrpno vrednuvawe na
nivnoto konkretno zna~ewe }e navedeme samo deka slabata materijana
osnova, a ottamu i nedovolnata kadrovska ekipiranost go popre~uvaat
pravilnoto i celosno ostvaruvawe na opservacijata i klasifikacijata
na osudenite lica. Ovie penitencijarni procesi pak od svoja
strana se osnovniot preduslov preku koi rabotniot tretman treba da
se povrze so vistinskiot interes i mo`nostite na osudenikot. Ako se
trgne pak od toa deka alienacijata i dezalienacijata na ~ovekot ne se
problemi samo na slobodnite rabotnici i nivniot otu|en trud, tuku
vo na{i uslovi i na osudenikot, kako i od toa deka nadvor od
konceptot na samofinansiraweto mo`nostite za nadminuvawe na ovoj
problem se navistina skromni, toga{ mora, i toa {to poskoro, da se
ostvarat takvi procesi {to nema da se dvi`at samo vo ramkite na
objektivnite materijani pretpostavki.
Tretoto barawe na ova na~elo e rabotata na osudenicite da
bide taka organizirana da se ovozmo`i za{tita na nivnoto zdravje i
nivnata sigurnost. Zatoa rabotata treba da odgovara na site
higiensko-tehni~ki uslovi {to se odnesuvaat na opredeleni oblici na
proizvodstvo i zdravstvena za{tita na nivnite u~esnici. Vo taa
smisla zboruva odredbata od ~l. 21 st. 3, ~l. 118 i 119 st. 1 ZIS 814) vo
koja se dava garancija za pravilno stimulirawe na produktivnosta na
trudot i pravilen odnos na osudenicite kon istiot.
So ~etvrtoto barawe na ova na~elo e povrzano davaweto
predlozi i nasoki za re{avawe na nekoi momenti {to rabotniot
tretman mo`at mnogu pove}e da go dobli`at do uslovite {to vladeat
na sloboda. Vo taa smisla se istaknuva po~esto koristewe na otvorenite
kazneno-popravni ustanovi 815) i vospostavuvaweto ili razvivaweto
na takov institucionalen re`im vrz ~ija osnova opredelen broj
odbrani zatvorenici zaradi rabota vo slobodni uslovi }e ja napu{tat
kaznenata ustanova 816) . Za ostvaruvawe na ovie barawa, zasega samo vo
isklu~itelni slu~ai dava mo`nost i ZIS vo ~l. 111 st. 2, {to e i
realno so ogled na objektivnata sostoba vo koj se nao|aat na{ite
kazneno-popravni ustanovi. Ovie sostojbi i re{enija, me|utoa, ne
smeat da bidat pre~ka za perspektivno re{avawe na ovoj mo{ne
zna~aen aspekt na osudeni~kiot trud.
813)
Ova na~elo, vsu{nost, ima svoja realna smisla vo predupreduvaweto na
opasnostite {to doveduvaat do eksploatacija na osudeni~kiot trud, so~uvuvaweto na
interesite na privatnite pretprijatija i slobodnite rabotnici.
814)
Vidi: ~l. 74 t. 1 i 2 od Standardnite minimalni pravila i t. VI od Rezolucijata za
osudeni~kata rabota.
815)
Vidi: t. VIII od Rezolucijata za osudeni~kata rabota, i t. II od Zaklu~ocite na
kongresot vo London.
816)
Vidi: t. I X od Rezolucijata za osudeni~kata rabota.
439

7. NA^ELO NA OP[TO I STRU^NO OBRAZOVANIE NA OSUDENITE
LICA
Zakonot za izvr{uvawe na krivi~nite sankcii so odredbata od
~l. 133 st. 1 predviduva deka za osudenite lica vo kazneno-popravnite
ustanovi zadol`itelno se organizira osnovno obrazovanie kako del na
op{tiot sistem na obrazovanie i vospituvawe. Obrazovanieto na
osudenite lica mo`e da se organizira vo samata ustanova ili vo
mestoto na sedi{teto na ustanovata. I ova na~elo e presmetano od
soznanieto deka op{testvenata integracija na osudenite lica po
nivnoto izleguvawe na sloboda mo`e mnogu polesno da se postigne ako
za vreme na izdr`uvaweto na kaznata osudenite lica se steknat so
opredeleno op{to, a po potreba i stru~no obrazovanie 817) . Op{toto i
stru~no obrazovanie na osudenite lica vo prv red se postignuva preku
organizairawe nastava vo osnovni i naso~ni u~ili{ta vo, a po
isklu~ok, i nadvor od kaznenata ustanova. Na opredeleni osudenici
mo`e da im se dozvoli i redovno ili vonredno studirawe na vi{ite
{koli ili fakultetite vo na{ata zemja. Za podigawe na op{toto
obrazovno nivo na osudenicite od golemo zna~ewe e i organiziraweto
na razni formi na kulturno prosvetna rabota (seminari, predavawa,
u~estvo vo kulturno-umetni~ki dru{tva organizirani vo ustanovata),
organizirawe na sportski aktivnosti i koristewe na bibliote~niot
fond, dnevniot pe~at i drugite sredstva na informirawe i
osmisluvawe na zabavniot `ivot na zatvorenicite.
8. NA^ELO NA ZAEDNI^KO IZDR@UVAWE NA KAZNATA
So prifa}aweto na odredbata spored koja "osudenite lica ja
izdr`uvaat kaznata li{uvawe od sloboda po pravilo grupno" (~l. 18
st. 2 ZIS) na{iot zakonodavec se re{il za sistemot na zaedni~ko
izdr`uvawe na kaznata li{uvawe od sloboda. Osnovnata zamisla na
ova na~elo e opredelena od stavot za op{testvenata priroda na
~ovekot kako su{testvo {to se formira i razviva niz sekojdnevni
kontakti vo opredeleni primarni i sekundarni grupi. So toa {to na
~ovekot i vo zatvorski uslovi mu se ovozmo`uva zaedni~ki `ivot so
drugi lu|e vo na{iot sistem e otfrleno keliskoto izdr`uvawe na
kaznata koe vode{e kon otu|uvawe, kon du{evna nevramnote`enost i
kon drugi posledici po idniot socijalen `ivot na osudenikot.
Vakviot sistem na zaedni~ko izdr`uvawe na kaznata me|utoa, e daleku
od klasi~niot asociacionen sistem za{to za razlika od nego e
nadopolnet so primena na obmislena klasifikacija na osudenite lica.
Na toa upatuva vtoriot del od ~l. 18 st. 2 ZIS vo koj, pokraj grupnoto
izdr`uvawe na kaznata, posebno se naglasuva deka osudenicite se
rasporeduvaat vo grupi vo koi mo`at da se prezemaat merki na
vospituvawe i prevospituvawe od ist vid.
Od zaedni~koto izdr`uvawe na kaznata mo`ni se i opredeleni
817)
Vidi: ~l. 135 ZIS.
440

otstapki no, samo po isklu~ok, dokolku se ispolneti opredeleni
zakonski uslovi. Toa e mo`no vo slednive slu~ai: a) koga zdravstvenata
sostojba na osudenikot e takva {to vrz osnova na medicinski naod
se ocenuva deka e vo interes na zdravjeto na osudenikot ili zaradi
zdravstvena za{tita na drugite osudenici toj da se izdvoi od
ostanatite zatvorenici (~l. 124 ZIS), b) koga se raboti za bremena
`ena {to po predlog na lekarot se upatuva vo porodilno oddelenie po
pravilo {est nedeli pred i edna godina po pora|aweto (~l. 131 ZIS),
v) koga na osudenikot mu e izre~ena disciplinska kazna upatuvawe vo
samica (~l. 172 st. 1 t. 5 ZIS) i g) koga na osudenikot {to pretstavuva
opasnost za bezbednosta mu e izre~ena posebna merka osamuvawe {to
mo`e neprekinato da trae do {est meseci (~l. 180 ZIS).
9. NA^ELO NA POSTPENALNA POMO[ I ZA[TITA NA OSUDENITE
LICA
Vo sovremenata penolo{ka teorija {to e zasnovana vrz kaznata
kako sredstvo za prevospituvawe na osudenite lica osobeno zna~ewe
dobiva op{testveniot streme` da im se pru`i pomo{ na ovie lica za
nivno pouspe{no vklu~uvawe vo `ivotot na sloboda. Vo taa smisla od
strana na nekoi avtori se odi dotamu, {to potrebata da im se pomogne
na otpu{tenite osudenici od izdr`uvawe na kaznata li{uvawe od
sloboda, se opredeluva kako proces na prodol`ena resocijalizacija
ili kako integralen del na resocijalizacijata. Vakvoto stojali{te
spored moe mislewe te{ko mo`e da se brani, za{to poimot na
resocijalizacijata vo sebe vklu~uva element na kontinuriano
vospituvawe i prevospituvawe od strana na specijalizirani kadri
{to nitu eden od predvidenite oblici na pomo{ za sega ne mo`e da se
obezbedi za osudenicite otpu{teni na sloboda. Od tie pri~ini treba
da se bide realen vo ocenkata za ograni~enite mo`nosti na ova na~elo
koe {to treba da se situira vo ramkite na sozdavaweto na neophodni
uslovi i pretpostavki za ubla`uvawe na posledicite od nagliot sudir
so te{kotiite {to gi nosi `ivotot na sloboda. Vo taa smisla treba da
se sfati i da se tolkuva i odredbata od ~l. 10 ZIS. Predhodnite
zabele{ki me|utoa, ni najmalku nemaat pretenzija da go obezvredat
zna~eweto na ova na~elo od ~ija poadekvatna primena mo`at da se
o~ekuvaat efekti {to nama da gi naru{uvaat rezultatite postignati
vo tekot na izvr{uvaweto na kaznata. Toga{ koga vo svesta na javnosta
}e sozree pretstavata za delotvornosta na zaedni~kite usilbi da mu se
pomogne, da se zgri`i i so doverba da se prifati osudenoto lice kako
~ovek {to celosno mu go isplatil dolgot na op{testvoto i }e se
stekne so izvesna sigurnost deka nema da vleguva vo "novi dolgovi",
ova na~elo }e bide oslobodeno od svoeto deklarativno nivo koe {to
vo praktikata sekojdnevno se potvrduva.
Navedenite na~ela na sistemot na izvr{uvaweto na kaznite
li{uvawe od sloboda vo na{ata zemja uka`uvaat deka penitencijarniot
sistem e zasnovan na sovremenite nau~ni koncepcii za tretmanot na
osudenite lica i deka e organiziran vo soglasnost so barawata na
441

Standardnite minimalni pravila za postapuvawe so zatvorenicite.
Me|utoa, od seto ona {to dosega be{e ka`ano, mo`e da se zaklu~i i
toa deka vo odnos na ostvaruvaweto na ovie na~ela postojat brojni
nere{eni pra{awa {to go popre~uvaat ostvaruvaweto na nivniot
pogolem del. So ogled na toa ne smee da se zastane na rezultatite {to
i pokraj toa se prisutni, tuku i natamu da se vlo`uvaat usilbi {to }e
dovedat do popovolni re{enija vo ova osnovno podra~je vrz koe denes
se potpira izvr{uvaweto na kaznite li{uvawe od sloboda. Re{enijata
za vistinsko o`ivotvoruvawe na ovie na~ela mora da se baraat i
postavat vrz tri ramni{ta: Vrz planot na podobruvaweto na
materijanite pretpostavki za izgradba i funkcionirawe na kaznenopopravnite
ustanovi, vrz planot na podobruvaweto na normativnite
re{enija vo ZIS i, na kraj, vrz planot na stru~nosta i pedago{kata
podgotvenost, vistinskata vklu~enost i zainteresiranost na site
subjekti {to se zanimavaat ili treba da se zanimavaat so
resocijalizacijata na osudenite lica.
442

G L A V A II
INDIVIDUALIZACIJA NA KAZNATA LI[UVAWE
OD SLOBODA - USLOV ZA OSTVARUVAWE
NA RESOCIJALIZACIJATA
I. TRI FAZI VO INDIVIDUALIZACIJATA NA
KRIVI^NITE SANKCII
Istoriski gladano baraweto za individulizacija na krivi~nite
sankcii zavise{e od sfa}aweto za pri~inite na kriminalitetot i
usvoeniot koncept za celite na kaznuvaweto. Toa pridonese ovoj
princip razli~no da se koncipira i da se prenaglasuva bilo negovata
objektivna ili subjektivna strana, {to }e re~e, krivi~nite sankcii da
se prilagoduvaat na karakteristikite na storenoto krivi~no delo - na
negoviot vid i priroda, na okolnostite pod koi e storeno (mesto,
vreme, sredstva i na~in na izvr{uvawe), na te`inata na posledicite i
negovoto zna~ewe vo konkretnite `ivotni uslovi, ili pak -
krivi~nite sankcii da se prilagoduvaat na karakteristikite na
storitelot na krivi~noto delo, t.e. na svojstvata i okolnostite od
subjektivna priroda. Na borbata na krivi~nopravnite {koli ñ go
dol`ime kristaliziraweto na moderniot poim na objektivnosubjektivnata
individualizacija kako princip pod koj vo naj{iroka
smisla se podrazbira prilagoduvawe na krivi~nite sankcii na posebnite
karakteristiki na storitelot na krivi~nosto delo za da se
ostvarat celite na krivi~nite sankcii. Toa zna~i deka za sovremenite
sfa}awa za individualizacijata se podednakvo zna~ajni objektivnite
elementi na krivi~noto delo i li~nosta na storitelot. I na{eto
krivi~no pravo trgnuva tolku od edna vakva koncepcija i vo taa smisla
gi izgraduva principite na zakonskata, sudskata i izvr{nata
individualizacija.
1. ZAKONSKA INDIVIDUALIZACIJA
Poradi samata priroda na zakonskite pripisi, {to mora da
bidat op{ti i apstraktni, vo literaturata se smeta deka zakonskata
individualizacija ne e toa vo vistinska smisla na zborot, bidej}i se
zasnova vrz konkretnite okolnosti na krivi~noto delo i stori-
443

telot 818) . Pa sepak, krivi~niot zakonik pretstavuva osnov za individualizacijata
na krivi~nite sankcii, za{to pri inkriminiraweto na
opredeleni povedenija kako krivi~ni dela go odreduva vidot i
visinata na krivi~nite sankcii i sodr`i niza instituti {to ovozmo-
`uvaat nivna modifikacija i prakti~no prilagoduvawe na
konkretniot storitel. Taka na primer, vo na{iot KZ se predvideni
mnogubrojni mo`nosti za individualizacija na krivi~nite sankcii
niz slednive instituti: grupirawe na krivi~nite dela po glavi spored
objektot na za{tita; predviduvawe razli~ni krivi~ni sankcii: kazni,
merki na bezbednost, vospitni merki i parapenalni sankcii vo
zavisnost od vozrasta, krivi~nata odgovornost i opasnosta na
storitelot i celite na krivi~nite sankcii; propi{uvawe
alternativni i kumulativni kazni; razli~no kaznuvawe za umisla i
nebri`nost; za dovr{eni i krivi~no delo vo obid; za podgotvitelni
dejstvija i dobrovolno otka`uvawe od niv i vo obid; predviduvawe
odredbi za odgovornost za pote{ka posledica; predviduvawe razli~ni
kazni za pote{ki (kvalificirani) i polesni (privilegirani) oblici
na krivi~ni dela; i sl. Me|utoa, za ostvaruvawe na principot na
individualizacijata posebno zna~ewe imaat odredbite za odmeruvawe
na kaznata i toa op{tite pravila kako i posebnite pravila {to se
odnesuvaat na ubla`uvawe na kaznata, osloboduvawe od kazna,
odmeruvawe na kaznata vo slu~aj na povrat, odmeruvawe na kaznata za
krivi~ni dela vo stek i odmeruvawe na kaznata maloletni~ki zatvor.
Na ovoj na~in krivi~niot zakonik apstraktno gi propi{uva
oblicite na krivi~noto delo i se opredeluva za relativno opredeleni
kazni za storitelite na tie dela, vo prv red poradi svojot normativen
karakter (poradi samata priroda na zakonskite propisi), so koj ne e vo
sostojba da ja dostigne nivnata konkretizacija vo site poedine~ni
slu~ai. Me|utoa, krivi~nite dela se javuvaat vo razli~ni oblici, {to
nu`no se razlikuvaat ne samo vo pogled na vidot na edno isto delo,
tuku i po odnos na nivnite konkretni manifestacii vo ramkite na
posebnite vidovi. Ottamu proizleguva razli~nata op{testvena
opasnost na konkretnoto delo. Od druga strana, mnogubrojnite
socijalni, kulturni, moralni, psiholo{ki i drugi svojstva i oble`ja
na li~nosta, {to na svoeviden na~in se prekr{uvaat vo izvr{enoto
krivi~no delo ja izrazuvaat op{testvenata opasnost na storitelot na
kriminalnite dejnosti. Nakratko, mnogubrojnite elementi {to go
~inat deloto i individualnite svojstva na negovite storiteli se
razlikuvaat vo pogled na nivnata op{testvena opasnost i so ogled na
toa, sosema razbirlivo, sprema razli~nite dela i storiteli ne mo`e
da se o~ekuva ednakva op{testvena osuda i linearno primeneta kazna.
Zatoa so opredeluvaweto na konkretnata kazna vo ramkite na ona {to
zakonot ja predvidel za apstraktno delo, ili podobro re~eno, so
konkretizacija na zakonskite odredbi za kaznuvaweto se preminuva
vrz sudskata individualizacija na kaznata.
818)
Vidi: ^ejovi}, B. Krivi~no pravo, str. 386 i Radovanovi}, M. Krivi~no pravo, str. 245.
444

2. SUDSKA INDIVIDUALIZACIJA
Efikasno ostvaruvawe na represivnata politika zaradi
suzbivawe na krivi~nite dela vo golema mera e usloveno tokmu od
pra{aweto za opredeluvaweto na visinata na kaznata {to treba da im
bide izre~ena na nivnite storiteli. Toa zna~i za da mo`e da gi
ostvari svoite polezni zada~i kaznata mora da bide izre~ena i
prilagodena sprema karakteristikite na li~nosta na storitelot i
okolnostite na nivnoto delo, za{to samo taka mo`e da ja postigne
svojata so zakon zamislena funcija. Spored toa sudskata individualizacija
se sostoi vo izbor na vidot i visinata na krivi~nata sankcija
sprema konkretniot storitel na krivi~nosto delo od strana na sudot
vo zavisnost od mo`nostite predvideni so krivi~niot zakon so
intencija najdobro da se ostvarat celite na krivi~nite sankcii.
Istaknuvaweto na potrebata da se ostvarat site celi na krivi~nite
sankcii zna~i deka, pokraj generalnata i specijalnata prevencija
mora da se po~ituva i principot na pravednost, interesot na `rtvata
i barawata na javnoto mislewe. Vo taa smisla smetam deka se
pogre{ni onie defenicii na sudskata individualizacija {to za
nejzina cel ja istaknuvaat samo specijalnata prevencija 819) .
Na ovoj na~in se doa|a do podra~jeto na odmeruvaweto na
kaznite, odnosno do mehanizmot na soobrazuvawe na krivi~nopravnata
represija vo konkretno projavenata op{testvena opasnost na deloto i
storitelot. Ovoj mehanizam e vo racete na sudot i kako takov se
ostvaruva so dosledno po~ituvawe na brojnite pravila {to vo taa
smisla, a i zaradi po~ituvawe na na~eloto na zakonitosta, gi izgradil
zakonot. No, tokmu na ova podra~je se pojavuvaat mnogubrojni, sÒ u{te
nere{eni pra{awa {to ja ote`nuvaat rabotata na sudot vo
izrekuvaweto na kazni {to vo najgolema mera }e bidat prilagodeni na
celite na kaznuvaweto. A toa, od svoja strana ja nalo`uva potrebata
od permanentno sledewe na taa rabota so usilbi {to efikasno }e gi
re{avaat problemite i }e gi nadminat slabostite vo vrska so
odmeruvaweto na kaznata.
Za ostvaruvawe na sudskata individualizacija, za konkretno
izrekuvawe i prilagoduvawe na kaznata 820) go istaknavme posebnoto
819)
Taka: Kobe, P. Nekoliko pogleda na individualizaciu krivi~nog postupka, Na{a zakonitost,
Zagreb, 1959/11-12, str. 440.
820)
Principot na sudskata individualizacija treba da se razlikuva od poimot sudsko
odmeruvawe na kaznata. Ovie poimi ne se istovetni bidej}i so vtoriot se opfa}a
odmeruvaweto na kaznata od strana na sudot vo predvidenite zakonski ramki za
storenoto delo, ubla`uvaweto i osloboduvaweto od kaznata kako i nejzinata zamena
so parapenalni sankcii, vklu~uvaj}i go, pokraj kaznata i izrekuvaweto merki na
bezbednost. Za razlika od vaka sfateniot poim na sudskoto odmeruvawe na kaznata,
sudskata individualizacija e po{irok poim, koj vo sebe, pokaj odredbite za
445

zna~ewe na op{tite pravila za odmeruvawe na kaznata kade {to,
spored moe mislewe e i pojdovnata osnova za dobivawe celosen odgovor
na najrazli~nite problemi so koi sudot se sre}ava vo ovaa oblast.
Spored tie pravila sudot treba na storitelot na krivi~noto delo da
mu ja odmeri kaznata vo granicite {to se propi{ani so zakonot za toa
delo. Pritoa sudot treba da ja ima predvid celta na kaznuvaweto i
site okolnosti {to vlijaat kaznata da bide pomala ili pogolema
(olesnuva~ki i ote`nuva~ki okolnosti), 821) a osobeno stepenot na
krivi~nata odgovornost, pobudite od koi e storeno deloto, ja~inata na
zagrozuvaweto ili povredata na za{titenoto dobro, okolnostite pod
koi e storeno deloto, porane{niot `ivot na storitelot, negovite
li~ni priliki i negovoto odnesuvawe po storenoto delo, kako i drugi
okolnosti {to se odnesuvaat na li~nosta na storitelot. So ova
pravilo zakonot mu dava bitni ovlastuvawa na sudot koj{to, otkako }e
utvrdi deka liceto storilo opredeleno krivi~no delo, za nego mo`e
da pristapi kon izbor na vidot i merkata na kaznata. Vo
ostvaruvaweto na taa funcija pred sudot se nametnuva baraweto da gi
zeme predvid site relevantni objektivni i subjektivni okolnosti, 822) a
osobeno onie {to izri~no se navedeni vo zakonot i da gi ima predvid
site celi na kaznuvweto. 823) I, na krajot, sudot e obvrzan odmeruvaweto
na kaznata da go vr{i vo ramkite na propi{anite kazni za
konkretnoto delo koi, so ogled na toa {to vo na{iot sistem na
relativno opredeleni kazni se dovolno {iroko postaveni, i ne
pretstavuvaat nekoe bitno ograni~uvawe na sudot, no vo sekoj slu~aj se
va`en element za opredeluvawe na granicite vo koi mo`at da se
koristat navedenite okolnosti.
Dokolku odgovorno se pridr`uva kon site ovie pravila sudot
vo golema mera mo`e da uspee vo prilagoduvaweto na vidot i merkata
na izre~enata kazna na storitelot na krivi~noto delo so ogled na
odmeruvaweto na kaznata ja vklu~uva i primenata na site mo`nosti {to vo taa smisla
gi pru`aat napred navedenite krivi~nopravni instituti.
821)
Olesnuva~ki se onie okolnosti {to vlijaat na storitelot da mu se izre~e poblaga
kazna vo ramkite na posebniot minimum na kaznata, a ote`nuva~ki se onie {to vo tie
ramki vlijaat vrz izrekuvaweto pote{ka kazna. Koi okolnosti }e bidat zemeni kako
olesnuva~ki, a koi kako ote`nuva~ki e fakti~ko pra{awe {to e predmet na
doka`uvawe od strana na sudot, za{to zakonot ne go opredeluva odnapred nivnoto
olesnuva~ko, odnosno ote`nuva~ko dejstvo.
822)
"Okolnostite se fakti {to se zemaat predvid pri individualizacijata na krivi-
~nite sankcii, a pretstavuvaat uslov na krivi~noto delo koi gi karakteriziraat poedine~ni
elementi i povedenieto na obvinetiot, kako i fakti koi se sretnuvaat po
izvr{uvaweto na krivi~noto delo, a vo koi, isto taka se ogleda te`inata na krivi~noto
delo, opasnosta na obvinetiot i negoviot stav sprema izvr{enoto krivi~no
delo i prestapni{tvoto voop{to, i preku niv stepenot na podobnosta na obvinetiot
za resocijalizacijata" Pe{i}, V. Funkcija okolnosti krivi~nog dela u individualizaciji krivi-
~nih sankcija, Zbornik IKSI, Beograd, 1972, str. 118.
823)
Taka: Ba~i}, F. Krivi~no pravo, str. 618, Tahovi}, J. Kontrola ovla{~enja sudija u utvrd`ivanju
kazne i mere bezbednosti, Anali, Beograd, 1957/4, str. 450, Kobe, P. Tipolo{ka klasifikacija
zlo~inaca, Narodna milicija, Beograd, 1959/4, str. 69.
446

negovata li~nost, te`inata na deloto i okolnostite pod koi toa e
storeno, i na toj na~in da prodonese za pravilno sproveduvawe na
kaznenata politika. Toa zna~i deka dokolku, so ogled na op{toto
pravilo za odmeruvawe na kaznata, sovesno se ocenat i utvrdat site
okolnosti {to se odnesuvaat na stepenot na vinata na karakteristikite
na li~nosta na storitelot, a postojat vo fazata na podgotvuvaweto
ili izvr{uvaweto na krivi~noto delo, e mo`no takvo
odmeruvawe na kaznata {to }e bide najblisku do celite prifateni vo
na{eto krivi~no pravo.
Zaradi pouspe{no ostvaruvawe na sudskata individualizacija
vo teorijata se sre}avaat razmisluvawa za voveduvawe opredeleni
legalni tipovi na delinkventi, {to vrz baza na sigurni i provereni
nau~ni istra`uvawa }e gi konstituira kriminologijata. Vo `elbata
mnogubrojnite svojstva na li~nosta da se svedat na pomal broj u{te so
pozitivistite zapo~naa da se formiraat opredeleni tipovi na
li~nosti - delinkventi, pri {to se zemaat razli~ni kriteriumi:
kriminolo{ki, psiholo{ki, psihijatriski, biopsiholo{ki, prognosti~ki,
stepenot na op{testvenata opasnost i sl. Tipolo{kite
klasifikacii, me|utoa, dosega nikoga{ ne uspeale da dobijat
dijagnosti~ka ili prognosti~ka potvrda, za{to, kako {to veli eden
avtor, toa se apstrakcii {to imaat samo orientaciona vrednost, a
netipi~nite svojstva na li~nosta se isto taka va`ni i igraat uloga za
koja e mnogu malku poznato 824) . Isto taka svojstvata i karakteristikite
na li~nosta se dinami~ni, mnogubrojni i raznovidni, so bezbrojni
mo`nosti za nivna kombinacija kaj edna konkretna li~nost pri nivna
integracija so op{testvenite vlijanija. Na dene{niot stepen od
razvojot na naukite za ~ovekot tie fakti onevozmo`uvaat da se
izgradat cvrsti tipovi na delinkventi {to vo sebe nama da krijat
opasnost od zloupotrebi. Od ovie pri~ini, kako i poradi toa {to
vakvite klasifikacii mo`at da dovedat do pogolema stigmatizacija
na delinkventite, bidej}i prete`no se svrteni kon li~nosta na
storitelot, mojot stav e naso~en protiv legaliziraweto na novi
tipovi delinkventi, {to, od druga strana, ne zna~i deka sum i protiv
istra`uvawata za formirawe kriminolo{ki tipovi na delinkventi,
no so edinstvena cel takvite usilbi da pridonesat kon podobro osvetluvawe
na pri~inite na kriminalitetot, a ne za nivna legalizacija.
I, {to e najva`no, od argumentacijata na onie {to se zalagaat za
legalizirawe novi tipovi delinkventi, ne mo`e da se sogledaat
vistinskite prednosti vo odnos na kaznata za{to mo`nostite za
individualizacija pri izrekuvaweto na presudata se, vsu{nost, mnogu
pomali odo{to obi~no se pretpostavuva.
Koga se zboruva za sudskata individualizacija vo teorijata i
praktikata se postavuvaat i mnogubrojni drugi pra{awa me|u koi
osobeno vnimanie zalu`uvaat: a) koga da se zapo~ne so ispituvawe na
li~nosta na optu`enoto lice, b) izbor na slu~ai za izu~uvawe na
824)
Vidi: Lopez-Rey, M.. Neki kriti~ki osvrti na osnovne oblike zavodskog tretmana
osud`enih, Izbor, Zagreb, 1968/1, str. 69.
447

li~nosta i v) granici na ispituvawe na li~nosta.
Ad. a) Vo vrska so prvoto pra{awe vo literaturata postojat
glavno dve stojali{ta. Prvoto, {to go proklamira {kolata na
op{testvenata odbrana e inspirirano od anglosaksonskata podelba na
krivi~nata postapka 825) , a drugoto e na privrzanicite na kontinentalniot
sistem na krivi~nata postapka, spored koi, so ispituvaweto
na li~nosta treba da se zapo~ne u{te pred utvrduvaweto na krivi-
~nata odgovornost za storenoto krivi~no delo 826) . Prvoto stojali{te
za na{ata praktika e neprifatlivo poradi poinakvata podelba na
na{ata krivi~na postapka, a poradi toa {to ne go po~ituva principot
na nevinost (~l. 13 st. 1 od Ustavot na R.Makedonija) drugoto zadira vo
pravata i slobodite na gra|anite i kako takvo treba da se otfrli.
Na{iot zakon za krivi~na postapka se re{il ispituvaweto na
li~nosta na delinkventot da zapo~ne u{te vo predhodnata postapka
"pred zavr{uvaweto na istragata" 827) . Vakviot stav na zakonodavecot
predizvika mnogubrojni dilemi vo teorijata 828) . Smetam deka e
najispravno ona stojali{te {to se zalaga za ispituvawe na li~nosta
duri po zavr{uvaweto na istragata 829) za{to na toj na~in, koga
verojatnosta deka storitelot e vinoven e najgolema, se namaluva
rizikot od zloupotebi na pravata i slobodite na gra|anite, a vo isto
vreme se ovozmo`uva individualizacijata na vidot i visinata na
krivi~nite sankcii.
Ad. b) Od prakti~ni 830) , kadrovski i finansiski pri~ini i
potrebata za brza i efikasna procedura, vo krivi~nata postapka ne e
mo`no da se ispituvaat site obvineti lica. Koi lica }e se opse-
825)
Vo prviot del na krivi~nata postapka se utvrduva krivi~noto delo i vinata na
storitelot, a vo vtoriot del se opredeluvaat krivi~nite sankcii po predhodno
prou~uvawe na li~nosta. Vidi: Ancel, M. Nova dru{tvena odbrana, str. 60-62.
826)
Ova stojali{te dojde do izraz vo praktikata na Francija i porane{nata SSSR.
Pove}e za toa vidi: Vodopivec, K. i dr. Kriminologija I dio, Narodne novine, Zagreb, 1966,
str. 140 i Stapi~ev, S. Forme i metodi izu~avanja li~nosti prestupnika, Izbor, Zagreb, 1960, str.
419-422.
827)
Vidi: ~l.165 od Zakonot za krivi~na postapka
828)
Postojat avtori {to se soglasuvaat so postojnoto re{enie na ZKP. Taka na
primer Arnaudovski, Q. Prou~uvawe na li~nosta na obvinetiot, Bezbednost, Skopje,
1968/2, str. 126-137; Proevski, V. Ulogata na sudot vo zapoznavaweto na li~nosta na
storitelot na krivi~noto delo, Zbornik od sovetuvaweto vo Skopje odr`ano na 11 i
12 maj 1978 g. str. 38-39. Drugi avtori smetaat deka duri so odmeruvaweto i zaradi
odmeruvaweto na kaznata bi trebalo da se ispituva li~nosta na delinkventot -
Marjanovi}, \. Predavawe po krivi~no pravo, op{t del, Studentski zbor, Skopje,
1980, str. 346.
829)
Taka: Petrovi}-Coti}, Ekspertiza li~nosti punoletnih okrivljenih lica pre izricanja krivi~ne
sankcije, Zbornik IKSI, Beograd, 1974/3, str. 150 i Cari}, A. Tretman prema
multirecidivistima, Zbornik radova pravnog fakulteta u Splitu, Split, 1963, str. 66.
830)
Ancel, M. op. cit, str. 60.
448

viraat e fakti~ko pra{awe {to treba da go re{ava sudot 831) . No, za
da se spre~at nepotrebnite lutawa vo teorijata se pravat obidi da se
izgradat kriteriumi 832) za izbor na delinkventite ~ija {to li~nost
treba da se prou~i. Me|u niv se pomesteni: te`inata i vidot na
krivi~noto delo, na~inot na negovoto izvr{uvawe, recidivizmot,
specifi~nite svojstva na li~nosta i sl. Taka se predlaga sekoga{
prioritetno da se ispituva li~nosta na slednive obvineti lica: onie
{to izvr{ile te{ki krivi~ni dela, delinkventi {to projavile
agresivnost vo izvr{uvaweto na krivi~noto delo, onie {to izvr{ile
krivi~no delo protiv `ivotot i teloto so umisla, seksualnite
delinkventi, alkoholi~arite, recidivistite, nepresmetlivite i
namaleno presmetlivite lica i sl. Vo ovaa smisla vo rezolucijata na
~etvrtoto sovetuvawe na Jugoslovenskoto Zdru`enie za kriminologija
i krivi~no pravo vo to~ka 1. se prepora~uva: "Sestrano izu~uvawe
na li~nosta na storitelot na krivi~noto delo vo sorabotka so
stru~naci - psiholozi, psihijatri, socijalni rabotnici, pedagozi itn.
bi trebalo da se sproveduva sekoga{ koga toa e mo`no, vo slu~ai koga
takvoto prou~uvawe se poka`uva potrebno i korisno so ogled na
specifi~nite okolnosti na krivi~noto delo i storitelot, a osobeno
koga storitelite na krivi~noto delo se maloletnici, mladi polnoletni
lica i povratnici 833) . Zna~aen i prifatliv e i kriteriumot -
vidot na krivi~nata sankcija i na~inot na nejzinoto izvr{uvawe
(dali storitelot e voop{to sposoben protiv nego da se izre~e i
izvr{i opredelena krivi~na sankcija).
Ad. v) Koga stanuva zbor za individualizacijata na krivi~nite
sankcii treba da se ima predvid deka krivi~noto delo i den-denes
ostanuva centar na krivi~noto pravo i pretstavuva osnovna garancija
na principot na zakonskata i sudskata individualizacija. Vodeweto
smetka za krivi~noto delo (objektivna individualizacija), od svoja
strana odreduva vo koja mera mo`e da se zasega vo li~nosta na
storitelot (subjektivna individualizacija). So pravo se smeta deka
ova treba da zavisi od toa kolku karakteristikite na taa li~nost,
preku stepenot na krivi~nata odgovornost (vinata) i nivnata
opasnost, do{le do izraz vo izvr{enoto delo i toa ne zemeni sami za
sebe tuku samo vo vrska so toa delo, za{to ~ovekot odgovara za ona {to
go storil, a ne poradi kvalitetot na svojata li~nost 834) . Vo ovaa smisla
831)
Poradi gorenavedenoto smetam deka e neprefatliva idejata {to ja zastapuvaat
Petrovi}-Coti}, op. cit, str. 168, so koja se zalagaat za storitelite na izvesen broj
krivi~ni dela ispituvaweto na li~nosta odnapred da se predvidi so zakon.
832)
Pove}e za toa vidi: Vodopivec, K. i dr. op. cit, str. 141 i Petrovi}-Coti}, op. cit, str. 168.
833)
Vidi: Cobe, P. Nekoliko pogleda na individualizaciju... str. 489.
834)
"Zapoznavaweto na li~nosta mo`e da bide eleganten izgovor za totalitaristi~ko
"buri~kawe" vo li~nosta i semejniot `ivot na ~oveka, nekoga{ i bez kakov i da e
povod i bez kakva i da e potreba. Mo`e li edna privatna tu`ba za navreda da ni dade
pravo za temelno ispituvawe na li~nosta na tu`eniot, negoviot li~en i semeen
`ivot?... Ovaa formula sodr`i edna zdrava i prakti~no sprovedliva osnova: sudijata
da ja ispituva li~nosta samo vo mera vo koja e relativno od gladna to~ka na deloto za
koe na ~oveka mu se sudi". Marjanovi}, \. op. cit, str. 347. Sporedi isto taka Ba~i}, F.
449

treba da se tolkuva i odredbata od ~l. 165 ZKP pri sproveduvaweto na
kriminolo{kata ekspertiza.
3. IZVR[NA INDIVIDUALIZACIJA
Izvr{nata individualizacija se sostoi vo toa {to izvr{uvaweto
na krivi~nite sankcii, po predhodno ispituvawe na li~nosta na
osudenikot, se prilagoduva sprema negovite potrebi od strana na
organite {to gi izvr{uvaat krivi~nite sankcii so cel za resocijalizacija
i reintegracija na delinkventot.
Od samiot poim na izvr{enata individualizacija vedna{ se
zabele`uva deka najzinata edinstvena cel e resocijalizacija na
delinkventite. Takvoto sfa}awe vo ovaa faza na individualizacijata
ovozmo`uva li~nosta na delinkventot da se uva`uva neograni~eno za
razlika od predhodnite fazi, kade, kako {to vidovme, pokraj nea mora
da se uva`uvaat i drugi principi. Ovde princiot na individualizacijata
doa|a do poln izraz i nemu, kako primeren, mu se podredeni site
drugi principi na kaznata li{uvawe od sloboda. Me|utoa, i vo ovaa
faza individualizacijata mora da ima izvesni granici {to }e
pretstavuvaat garancija deka kaznata nema da go zagubi svojot
karakter na op{testvena osuda za storenoto krivi~no delo. Imeno
spored sfa}awata na nekoi avtori, individualizacijata ne smee da
dovede do spu{tawe na traeweto na kaznata li{uvawe od sloboda pod
nejzinite dolni granici opredeleni so uslovniot otpust 835) .
Izvr{nata individualizacija se ostvaruva preku prodlabo~eno
stru~no prou~uvawe na li~nosta na osudenoto lice vo specijalizairani
kazneno-popravni ustanovi i toa vo ramkite na klasifikacioni
grupi vo koi se prezemaat planirani i programirani merki na tretman
i resocijalizacija. Taa se ostvaruva i so drugi sredstva kako {to se:
pogodnostite i disciplinskite kazni, nagradite, uslovniot otpust
itn, itn. Me|utoa, od posebno zna~ewe e toa {to izvr{nata
individualizacija se sproveduva niz klasifikacioni grupi za{to
prakti~no ne e izvodlivo da se obezbedi poseben individualizairan
tretman za sekoe osudeno lice, nitu pak toa e potrebno za{to postojat
golem broj dobro prilagodeni lica za koi individualiziraniot
tretman, odnosno prevospituvaweto ne e potrebno. Vo taa smisla
klasifikacijata voop{to e pomo{en instrument i metod za prakti~no
sproveduvawe na principot na izvr{nata individualizacija 836) . Ili,
poinaku ka`ano, klasifikacijata go ograni~uva i racionalizira
Nekolku napomeni za problemot na individualizacijata na polnoletnite
delinkventi, Pravna misla, Skopje, 1964/5-6, str. 47 i 51.
835)
Pove}e za toa vidi: Kambovski, V. Neka razmi{ljanja o individualizaciji kazni li{enja
slobode, Penologija, Beograd, 1976/2, str. 163-164.
836)
"Sekoja klasifikacija e, vsu{nost, grupirawe na razli~ni li~nosti sprema koi bi
mo`elo da se prezemaat sli~ni postapki na prevospituvawe. Toa zna~i ostvaruvawe
od principot na individualizacijata {to od prakti~ni pri~ini e nu`no". Vodopivec,
K. i dr. op. cit, str. 154.
450

principot na individualizacijata.
Od navedenoto proizleguva deka za ostvaruvawe na celite na
kaznenata politika so primena na represivna merka od posebno
zna~ewe e izborot i visinata na sankcijata. So individualizacijata
vsu{nost, treba da se ostvari logi~na relacija me|u celite na
op{testvenata reakcija i sredstvata za nejzinoto ostvaruvawe. Vo
ovaa smisla e mo{ne zna~ajno i pra{aweto: dali i vo koja mera
sudskata individualizacija (sudskoto odmeruvawe na kaznata) ja postignuva
svojata cel so toa {to, utvrduvaj}i i cenej}i gi objektivnite i
subjektivnite okolnosi go iznijansirala deloto i storitelot, a so
ogled na toa, i visinata na kaznata. Odgovorot na ova pra{awe vrz
teoretski plan mo`e lesno da se dobie ako se trgne od faktot deka so
odmeruvaweto na kaznata ne zavr{uva i nejzinata individualizacija,
za{to odmeruvaweto pretstavuva samo eden stadium na sudskata
individualizacija i individualizacijata voop{to, {to i prethodat na
izvr{nata (penitencijarnata) individualizacija, kade {to se
zaokru`uva ocenkata za li~nosta na storitelot i negovoto delo, no,
sega, pred sî, so ogled na potrebite i mo`nostite od negovoto
vospituvawe i prevospituvawe.
Da se potsetime. Zakonskata, sudskata i penitencijarnata
indivi-dualizacija na kaznata ne se samostojni, odvoeni fazi na
kaznuvaweto, tuku naprotiv - sekoja od niv zavisi od predhodnata i se
nadovrzuva na nejzinite rezultati. Tie se organski i funkcionalno
povrzani na toj na~in {to ostvaruvaweto na narednata faza vo
prilagoduvaweto na kaznata pridonesuva da se po~ituva i da se ostane
na zacrtanata linija na ostvaruvaweto na celite na kaznuvaweto. Vo
taa smisla penitencijarnata individualizacija e samo prodol`enie
na sudskata individualizacija koja se nadovrzuva i nadgraduva na seto
ona {to vo nea e postignato. Ottuka ako se trgne od idealnata
pretpostavka deka sudot gi utvrdil i ocenil site okolnosti {to mu
prethodele na deloto, bilo vo vrska so nego ili pak se steknale po
nego, i go opredelil nivnoto mesto vo prilog ili protiv negovoto
izvr{uvawe, kako i olesnuva~koto i ote`nuva~koto dejstvo na
okolnostite za ostvaruvawe na prevospitnoto vlijanie na kaznata
sprema storitelite na deloto, toj go na{ol zaedni~kiot imenitel
preku koj mo`e da se sogledaat kako specifi~nostite na samoto delo,
taka i egzogenite i endogenite faktori {to ja opredeluvaat
strukturata na li~nosta na storitelot. Na toj na~in utvrdenite
okolnosti pretstavuvaat edinstvena baza i so niv podednakvo mo`at
da se slu`at kako sudiite pri utvrduvaweto na visinata na kaznata,
taka i nadle`nite penitencijarni organi pri opredeluvaweto na
re`imot na nejzinoto izvr{uvawe. Sudot, vsu{nost, sozdal monoliten
materijal koj slu`i samo za razli~no fasadirawe na kaznata, edna{
vo fazata na izrekuvaweto, drug pat, pri izvr{uvaweto. Menuvaj}i go
izgledot na kaznata so ogled na te`i{teto vo ostvaruvaweto na
nejzinite celi, utvrdenite okolnosti ne smeat da ja menuvaat
nejzinata su{tina.
Preku utvrduvaweto na site okolnosti {to se odnesuvaat na
deloto i storitelot mo`e da se opredelni adekvatna kazna {to }e im
451

odgovara kako na celite na resocijalizacijata taka i na prevencijata.
Okolnostite, vsu{nost, sekoga{ se odnesuvaat na storitelot: edna{
se vo vrska so li~nosta vo onaa mera vo koja {to taa se aktuelizira vo
krivi~noto delo i na toj na~in ja izrazuvaat te`inata na deloto i
vinata, a drug pat se odnesuvaat na pogolem broj osobini na li~nosta i
ja izrazuvaat potrebata od prezemawe merki za negova resocijalizacija
so opredelen intenzitet. Na toj na~in sudot ispituva dve grupi
okolnosti - onie {to ja izrazuvaat op{testvenata opasnost na
li~nosta i deloto i onie {to vlijaat vrz doziraweto na kaznata so
ogled na potrebite za resocijalizacija. Vo ramkite na prvite
okolnosti vleguvaat site onie {to se bitni za ocenka na te`inata na
povredata i posledicite na deloto, za opasnosta na upotrebenite
sredstva, izrazeniot intenzitet na zlostorni~kata volja, motivite na
deloto, stepenot na krivi~nata odgovornost i sl. Ocenkata na ovie
okolnosti e zna~ajna za ostvaruvawe na retributivnata komponenta na
kaznata i nejzinata pravednost. Vo ramkite na vtorata grupa mo`at da
vlezat site gorenavedeni okolnosti dokolku se od zna~ewe za
opredeluvawe na visinata na kaznata za potrebite od resocijalizacijata
na storitelot, a, pred sÒ, site onie okolnosti {to ne mora da
stojat vo vrska so storenoto delo, a go osvetluvaat totalitetot na
li~nosta na storitelot i se nao|aat vo funkcija na negovoto
prevospituvawe. Toa se okolnostite {to gi prezentiraat negovite
psihosocijalni karakteristiki, sredinata vo koja `ivee, stanbenite i
materijalnite uslovi, negovoto porane{no povedenie, negovoto
vospituvawe i socijalizacijata, negovata komunikativnost, adaptivnost,
stavovi, naviki, vrednosti, interesi i drugi osobini {to se
manifestiraat vo negovoto socijalno `iveewe, negovoto psihi~ko i
fizi~ko zdravje, povedenieto po izvr{enoto delo i mnogu drugi
elementi prikladni za sozdavawe realna slika vo vrska so dijagnozata
i prognozata na negovoto idno povedenie. Site ovie okolnosti zaedno
ja izrazuvaat negovata sposobnost za prevospituvawe i povtorno
vra}awe vo op{testvoto. Vaka sfateni tie mo`at da bidat racionalna
osnova za ostvaruvawe na nivnata funkcija vo realizacijata na
resocijalizacijata i dokolku u{te na po~etokot ne bidat na toj na~in
sogledani od strana na sudot, na organite za sproveduvawe na kaznata
im se odzema pojdovnata osnova za edna razgraneta individualizacija.
Vo toj slu~aj kazneno-popravnite ustanovi treba da po~nuvaat se
odnovo i da donesuvaat zaklu~oci {to ponekoga{ mo`at da bidat vo
direktna sprotivnost so ona {to sudot go imal predvid pri ocenkata
na olesnuva~kite i ote`nuva~kite okolnosti.
452

II. PROU^UVAWE NA LI^NOSTA NA OSUDENOTO LICE -
OSNOVNA PRETPOSTAVKA ZA OSTVARUVAWE NA
IZVR[NATA INDIVIDUALIZACIJA
1. POIM I ZNA^EWE NA PROU^UVAWETO NA LI^NOSTA NA
OSUDENOTO LICE
Osnovna cel na kazneno-popravnite ustanovi e preku izolacija
na storitelot na krivi~noto delo da se obezbedi dejstvoto na kaznata
kako vrz planot na specijalnata taka i na podra~jeto na generalnata
prevencija zaradi spre~uvawe na op{testveno {tetni povedenija so
koi se povreduvaat ili zagrozuvaat op{testvenite vrednosti. Me|utoa,
ako glavnata cel na kaznata li{uvawe od sloboda e prevospituvawe
na osudenite lica i nivno vra}awe vo op{testvoto, toga{
nesomneno oti toa najdobro se postignuva ako se izbere penalen
tretman {to najmnogu }e mu odgovara na li~nosta na osudenikot. Za da
se postigne pak takva individualizacija, nu`no e da se prou~at i
zapoznaat svojstvata na li~nosta na sekoj osudenik. Povrzanosta e
pove}e od o~igledna ako se znae deka merkite na prevospitniot treman
imaat zna~ewe vo onaa mera vo koja se vo mo`nost da gi ostvarat
sakanite efekti kaj opredelen poedinec. Takvoto zna~ewe go dobivaat
dokolku se odmereni vo soobraznost so kvalitetot na svojstvata i
osobinite na konkretnata li~nost, za{to nitu edna merka na tretman
ne mo`e da bide sekoga{ i podednakvo delotvorna sprema site osudeni
lica. Naprotiv, dokolku prevospitnite merki ne se pravilno izbrani
i naso~eni, mo`at da predizvikaat niza nepo`elni (negativni)
posledici. Od tie pri~ini nivniot neposreden pridones zavisi od
uspehot na prilagoduvaweto na tretmanot spored vistinskite potrebi
za prevospituvawe na sekoj osudenik poedine~no. Osnovnata
pretpostavka za sproveduvawe na takvata individualizacija e
sestranoto prou~uvawe na li~nosta na sekoe osudeno lice. Spored toa
preku postapkata {to vo penolo{kata teorija se narekuva opservacija
(posmatrawe) vo penitencijarnata praktika se vri{i sistematsko
prou~uvawe na li~nosta na osudenikot pod koe se podrazbira vrz
osnova na provereni nau~ni metodi detalno snimawe i sogleduvawe na
obele`jata {to ja karakteriziraat li~nosta na sekoj poedinec so cel
da se opredelat adekvatni oblici, metodi i sredstva za negoviot
individualen, a so pomo{ na klasifikacijata i za grupen tretman. Vo
toa le`i golemoto zna~ewe i interesot za prodlabo~eno nau~no
prou~uvawe na li~nosta na osudenoto lice 837) . Od zapaznavaweto na
kriminalnata situacija i formiranata prognoza i idnoto povedenie
na osudenikot }e zavisat vidot i merkite na individualniot tretman
837)
Pra{aweto za opravdanosta na prou~uvaweto na li~nosta e razgleduvano na
Me|unarodniot kriminolo{ki kurs (Hag, 1912 i Pariz, 1952 g.); na XII Kongres za
krivi~no pravo i kazneni ustanovi (Hag, 1950); Evropskiot seminar za ispituvawe na
delinkventite organiziran od strana na ON (Brisel, 1951); na III i VIII Me|unaroden
kongres za op{testvena odbrana (Sent Marin, 1951 i Pariz, 1971 g.)
453

na osudenite lica, vo koja prevospitna grupa }e bidat rasporedeni so
ogled na potrebata od istovidni merki na grupen tretman, primenata
na uslovniot otpust, postpenalnoto prifa}awe i sl.
2. ASPEKTI NA PROU^UVAWE NA LI^NOSTA NA OSUDENIKOT
(KRIMINOLO[KA EKSPERTIZA)
Za pravilno ostvaruvawe na individualniot i grupniot
tretman nu`no e da se poznava li~nosta na osudenikot. Za taa cel e
potreben interdisciplinaren nau~en pristap so koj }e se ovozmo`i
zapoznavawe na site aspekti na konkretnata li~nost so stru~na
primena na najsovremenite dostignuvawa od oblasta na antropologijata,
medicinata, psihologijata, sociologijata, kriminologijata i
drugite nau~ni disciplini {to se zanimavaat so nekoj segment od
biopsihosocijalnata struktura na ~ovekot i okolnostite na negovoto
povedenie. Vo taa smisla se izgradeni mnogubrojni teorii i definicii
za li~nosta od ~ii {to pojdovni i dominantni pozicii zavisi
nasokata, obemot i intenzitetot na primenetite metodi pri prou~uvaweto
na odelni aspekti na li~nosta. Ne navleguvaj}i vo eksplikacija
na teoretskata i prakti~nata izdr`anost na tie stojali{ta nie se
opredelivme za definicijata {to li~nosta ja odreduva kako
edinstvena i dinami~na organizacija na svojstvata na ~ovekot {to se
formiraat pod vlijanie na organizmot i socijalnata sredina 838) . So
ovaa definicija se opfateni site komponenti na li~nosta vo
dijalekti~ko edinstvo (nejzinata psiholo{ka, biolo{ka i socijalna
struktura). Pritoa, psiholo{kata struktura se sfa}a kako osobena
organizacija na svojstvata na temperamentot, karakterot, sposobnostite
i dinami~kite crti kako dvi`e~ki sili na ~ovekovata aktivnost.
Biolo{kata struktura na li~nosta ja so~inuvaat nejzinata
zdravstvena sostojba, organiskite svojstva i funkcii, a socijalnata -
raznovidnite socijalni interakcii vo koi stapuva li~nosta.
Od ovie razgleduvawa se nametnuva zaklu~ok deka zaradi
uspe{no ostvaruvawe na penitencijarnata individualizacija, klasifikacijata
na osudenite lica i tretmanot vo kazneno-popravnite
ustanovi, li~nosta na osudenoto lice mora da se prou~uva preku
utvrduvaweto na osobenostite {to pretstavuvaat sostavni delovi na
negovite tri strukturi posmatrani vo dijalekti~ko edinstvo. Pritoa
treba osobeno da se vnimava toa prou~uvawe da se vr{i {to e mo`no
pove}e vo vrska so aktivnosta {to osudenoto lice ja manifestiralo
pri izvr{uvaweto na krivi~noto delo 839) . Vo taa smisla vo penitenci-
838)
Pe{i}, V. Osnovi prakti~ne istra`iva~ke kriminolo{ke metodologije, IKKI, Beograd, 1969,
str. 143.
839)
"Kriminolo{kata ekspertiza nema zada~a samo zapoznavawe na
biopsihosocijalnata li~nost na delinkventot tuku treba da odgovori na pra{aweto:
kako do{lo do izvr{uvaweto na krivi~noto delo i zo{to storitelot vo opredelena
situacija reagiral na delinkventen na~in". Cari}, A. Tretman prema multirecidivistima,
str. 68.
454

jarnata praktika se vr{i kriminolo{ka ekspertiza pod koja se
podrazbira prou~uvawe na li~nosta od psiholo{ki, psihijatriski i
socijalen aspekt. Na toj na~in se ovozmo`uva zapoznavawe na li~nosta
na osudenoto lice vo celinata na objektivnite i subjektivnite
faktori {to ja opredeluvaat kako nositel na kriminalna dejnost.
a) Prou~uvawe na li~nosta od psiholo{ki aspekt
(Psiholo{ka ekspertiza)
Ova prou~uvawe na li~nosta se vr{i vo prv red da se odgovori
na pra{aweto dali osudenikot e zrela li~nost spored nivoto na
negovite intelektualni sposobnosti i koi se dominantnite crti na
negovata li~nost vo vrska so nivnoto sevkupno dejstvo vrz orientacijata
na negovoto povedenie vo celina. Psiholo{kata eksperiza na
li~nosta vsu{nost e naso~ena kon otkrivawe na kompleksnata duhovna
struktura vo koja spored zna~eweto se izdvojuvaat slednite
komponenti:
- Utvrduvawe na ocenka na stavot i povedenieto na osudenikot
od gledi{te na moralnite i socijalnite normi (sistemot na negovata
eti~ka i socijalna zrelost), opredelenosta na negovite celni dejnosti,
vidot i konstelacijata na negovite karakterni crti, stepenot na
manifestiraweto na individualnosta i sl.
- Utvrduvawe na ocenka na stepenot na negovata emocionalna
zrelost, odnosot kon emocionalnite impulsi, brzinata so koja gi
sledi svoite volevi procesi, kvalitetot na negovoto raspolo`enie za
vreme na izvr{uvaweto na krivi~noto delo i vo momentot na
ispituvaweto i sl.
- Utvrduvawe na negovite op{ti i posebni intelektualni
sposobnosti kako na primer koeficientot na inteligencija, sposobnosta
za vnimanie, ~uvstvitelnosta, pomneweto, percepciite i asocijaciite,
reprodukcijata, misleweto, rasuduvaweto i zaklu~uvaweto
kako i nivnite eventualni rastrojstva.
- Utvrduvawe i ocenka na negovite vrodeni i steknati nagoni,
li~nite i grupni stavovi i predrasudi (sprema primarnite op{testveni
grupi i po{irokata op{testvena sredina, sprema deloto i
o{teteniot, sprema materijanite dobra i sl., kako i prou~uvawe na
cvrstinata, doslednosta na nivnite stavovi, odnosno predrasudi),
interesi, vrednosti, afektivniot `ivot i site drugi sili na
~ovekovata aktivnost. Me|u niv osobeno mesto zazema motivacionata
struktura na li~nosta i toa, pred sÒ, nejzinoto manifestirawe pri
izvr{uvaweto na deloto. Vo vrska so nea posebno treba da se istakne
prou~uvaweto na nivoto na nejzinata tolerancija na frustira~ki i
deprivira~ki vlianija i preovladuva~ki odbrambeni mehanizmi na
reagirawe vrz niv.
Site ovie prou~uvawa gi vr{i psihologot koristej}i se so
455

intervju i prigodni testovi 840) . Od psiholo{kite testovi naj~esto se
upotrebuvaat onie za prou~uvawe na inteligencijata 841) , testovite za
prou~uvawe na li~nosta 842) i testovite za prou~uvawe na profesinalnata
orientacija na ispitanikot 843) . Pokraj niv kaj psiholo{koto
prou~uvawe na osudenikot se koristat i tn. biometriski tehniki so
koi se opredeluva sostojbata na svesta, vnimanieto, pomneweto,
na~inot i intenzitetot na reagirawe, stepenot na izrazenite ~uvstva
za moralnoto i estetskoto i sl. Po izvr{enoto prou~uvawe
psihologot oformuva psiholo{ki naod i mislewe vo koi e sodr`ana
dijagnoza i preporaka za klasifikacija i tretman na osudenoto lice.
Za `al kako {to }e vidime podocna, tuka se prekinuva negoviot
kontakt so osudenoto lice i realizacijata na tretmanot vo celost im
se prepu{ta na drugi lica.
b) Prou~uvawe na li~nosta od medicinski i psihijatriski aspekt
(Medicinska ekspertiza)
Medicinskata i psihijatriskata eksperitiza go zafa}a
prou~uvaweto na zdravstvenata (psihosomatska) sostojba na osudenoto
lice i toa: organskite, morfolo{kite i fiziolo{kite sostojbi i
funkcii na organizmot, sostojbite i funkcioniraweto na nervniot
sistem, rastrojstvoto na telesnata konstitucija, polot i bilo{kata
vozrast, neuroti~ni, psihoneuroti~ni i psihoti~ni sostojbi i sl. Vo
taa smisla najprvin se vr{at fizi~ki pregledi so koi se opfateni
antropometriski pregledi, morofolo{ki pregledi i neurolo{ki
ispituvawa. So antropolo{kite pregledi se nastojuva da se utvrdi
goleminata, rastot, razvienosta i me|usebniot odnos na poedini
delovi od teloto. So morfolo{ki pregledi se utvrduvaat sostojbite
na poedini organi so pomo{ na inspekcija (posmatrawe), palpacija
(dopirawe), perkusija (~ukawe) i auskultacija (direktno slu{awe ili
slu{awe preku stetoskop). Neurolo{kite ispituvawa go opfa}aat
sogleduvaweto na audiovizuelnite sposobnosti i eventualnoto
prisustvo na neurolo{ki rastrojstva (paralizi, perezi i sl.).
840)
Pokraj navedenite tehniki na psiholo{ko prou~uvawe na li~nosta vo
literaturata se naveduvaat i posmatraweto, eksperimentot i samoposmatraweto
(introspekcija).
841)
Od brojnite testovi na intelegencijata vo na{ata penitencijarna praktika
pove}e se koristat: Ravenovite progresivni matrici, Revidiranata serija Beta,
Gvartos (grupen verbalen test na intelegencija), Kosoviot test na kocki, Tarner,
Okonoroviot deksterimetar, Reakcionometar (brzina na osnovnata motorna
reakcija) i sl.
842)
Me|u instrumentite za prou~uvawe na li~nosta na osudenite lica obi~no kaj nas
se pomesteni: MM, MMPI, IE - pra{alnikot, Kornel-indeks na neuroti~nost, TAT i
Ror{akovite dijagnosti~ki damki.
843)
Primenata na testovite za prou~uvawe na profesionalnata orientacija e od
osobeno zna~ewe za{to pomaga vo otkrivaweto i prezentacijata na sposobnostite
pred samata li~nost na osudenikot i ovozmo`uva da se soo~i so svoite vrednosti
zaradi osloboduvawe od negovata nesigurnost.
456

Po ovie ispituvawa se preo|a na paraklini~ki ispituvawa koi
vo sebe opfa}aat labaratoriski ispituvawa, endokrinolo{ki
ispituvawa i radiolo{ki i drugi pregledi.
Medicinskata ekspertiza e vo racete na eksperti od medicinskata
i neuropsihijatriskata struka koi isto taka se dol`ni da dadat
dijagnoza i mislewe zna~ajni za delotvornoto ostvaruvawe na
procesot na resocijalizacijata.
v) Prou~uvawe na li~nosta od socijalen aspekt (Socijalna
ekspertiza)
Socijalnata ekspertiza treba da dade odgovor koi se socijalnite
vlianija {to pridonesle za izvr{uvawe na krivi~nosto delo kaj
konkretno osudeno lice. Vo taa smisla treba da se utvrdat i ocenat:
negovata semejna sostojba, socijalnoto poteklo, kulturno-obrazovnoto
nivo, ekonomskite, stambenite, i drugite uslovi na negovoto
semejstvo, vnatre{nite problemi vo semejstvoto (bolest, invalidnost,
alkoholizam, prostitucija), kako i odnosot na osudenoto lice kon
semejstvoto, negoviot odnos kon obrazovanieto, rabotata, slobodnoto
vreme, negoviot `ivoten razvoj i sl. Pritoa e osobeno zna~ajno
insistiraweto vrz prou~uvawe na onie nastani od minatoto {to
uka`uvaat na izrazena sli~nost vo na~inot na odnesuvaweto vo
istovidni ili sli~ni `ivotni uslovi i situacii. Ottamu mo`e da se
dojde do polezni zaklu~oci za postojnite crti na li~nosta {to preku
usvoeniot na~in na nivnoto nadvore{no za~esteno manifesitrawe
mo`at da dovedat do posigurni soznanija za zaedni~koto postavuvawe
na prognozata za idnoto povedenie na ispitanikot.
Ovaa ekspertiza ja vr{at socijalnite rabotnici so pomo{ na
tn. "socijalna anketa" {to treba da se sproveduva mo{ne pretpazlivo
preku intervju so osudenoto lice i onie {to bile vo opredeleni
odnosi i interakcii od negovata pobliska `ivotna sredina.
Site navedeni ekspertizi na li~nosta se sistematiziraat niz
dejnosta na kriminolozite. Imeno, kriminologot e toj {to go prou~uva
kriminalnoto povedenie na osudenoto lice kako individualna i
op{testveno negativna pojava i toa od site aspekti na li~nosta
(psiholo{ka, biolo{ka i socijalna) vodej}i smetka deka vo prv red se
raboti za edna op{testveno determinirana pojava. So takvoto
prou~uvawe toj go opfa}a kriminalniot fenomen kako pojava od
`ivotot vo op{testvoto, no i kako individualna kriminalna akcija.
Pritoa posebno ja zema predvid li~nosta na kriminalecot, odnosno
delinkventot za da gi objasni vlianijata na neposrednite kriminogeni
faktori vo procesot na nivnata kriminalizacija. Seto toa go vr{i so
cel za kone~en izbor i osmisluvawe na merkite na tretman so ~ija
pomo{ vo penitencijarnite ustanovi }e se deluva vrz poedinecot koj
treba da poka`e rezistenten odnos sprema vlianijata {to go ra|aat
kriminalitetot.
457

3. ORGANIZACIONA POSTAVENOST I VIDOVI NA PROU^UVAWE NA
LI^NOSTA
So ogled na subjektite {to go ostvaruvaat i na~inot na koj se
vr{i prou~uvaweto na li~nosta vo penolo{kata nauka se razlikuvaat
ednostepena i dvostepena opservacija, a nejzinata realizacija im e
prepu{tena na opservacioni centri i (ili) primeni oddelenija.
a) Opservacioni centri
Dvostepena e onaa opservacija {to se vr{i vo opservacioni
centri. Taa se sproveduva vo po~etokot na izvr{uvaweto na kaznata
li{uvawe od sloboda vo poseben centar, a potoa vo specijaliziranata
ustanova vo tekot na nejzinoto izvr{uvawe. Ovde, vsu{nost, se raboti
za dve opservacii na osudenite lica (za dve fazi vo prou~uvaweto na
li~nosta) od koi prvata, predhodnata, ima za cel {to podosledna
klasifikacija, a vtorata, prodol`enata, pridonesuva za vnatre{no
grupirawe na osudenite lica i za korigirawe (menuvawe, dopolnuvawe
ili ukinuvawe) na soznanijata od predhodnata opservacija dokolku se
nasetat promeni kaj li~nosta na osudenikot {to toa go nalo`uvaat.
Vo opservacionite centri se vr{i prou~uvawe na li~nosta so
primena na najsovremeni nau~ni metodi. Vakvite centri se sre}avaat
vo mnogu zemji vo svetot pod razli~ni imiwa, kako na primer:
Institut za kriminologija (^ile), Kriminolo{ki kliniki (Brazil,
Argentina), Institut za op{testvena odbrana (Luksemburg), Dijagnosti~ki
i Opservacioni centri (SAD) i sl. 844) . Me|u niv kako
najpoznati se izdvojuvaat Nacionalniot centar za posmatrawe vo
Fren (Fresnes) vo Francija i Nacionalniot centar za opservacija pri
kazneno-popravniot zavod Rebibija vo Italija 845) . Prviot centar ~esto
se zema kako primer za ugled. Osnovan e vo 1950 godina kako
dijagnosti~ko-trija`en centar za opservacija i klasifikacija na
osudenicite, a se nao|a pokraj centralniot zavod vo Fren, oddale~n 15
km od Pariz. Vo nego se opserviraat polnoletni lica od ma{ki pol,
osudenici na podolgotrajni kazni li{uvawe od sloboda, no ne i lica
od `enski pol za koi vo Francija postojat samo dve kazneni ustanovi,
nitu pak lica na vozrast od 18 do 21 godina, za koi postojat posebni
ustanovi, kako ni te{ko bolnite i postarite osudenici {to
nadminuvaat 65 godini starost.
Osudenicite {to treba da se opserviraat se upatuvaat vo
centarot vedna{ po izrekuvaweto na kaznata i se smestuvaat vo
poedine~ni kelii vo koi im se obezbeduva rabota so isklu~uvawe na
sekakvi me|usebni kontakti. So vleguvaweto vo zavodot za sekoe lice
poedine~no se formira dosie koe sodr`i: podatoci od sudska priroda,
844)
Vidi: Zlatari}, B. Orjentacioni centar za opservaciju osu|enika u Francuskoj, Narodna
milicija, Beograd, 1959/11, str. 66-67.
845)
Za ovoj opsevracionen centar pove}e vidi kaj: Putnik-Runko, Institut za posmatranje
(opservaciju) u Rebibiju, Bezbednost, Beograd, 1961/4, str. 322-327.
458

podatoci od medicinska priroda, socijalna anketa i podatoci od
kazneno-zavodska priroda.
Osudenite lica vo centarot ostanuvaat {est nedeli i za toa
vreme vrz niv se vr{at temelni i pove}ekratni biolo{ki, psihijatriski
i psihotehni~ki ispituvawa {to gi sproveduva tim sostaven od
vospituva~, psiholog, psihotehni~ar, lekar od op{ta praktika,
psihijatar i {ef na nadzorna slu`ba. Po zavr{uvaweto na dijagnosti~kata
postapka se sostavuvaat soodvetni poedine~ni ekspertizi od
strana na stru~wacite {to u~estvuvale vo prou~uvaweto na li~nosta
na osudenikot. Potoa, na zaedni~ki sostanok komisijata za klasifikacija
dava predlog za upatuvawe na osudenite lica vo opredelen
specijaliziran kaznen zavod. Taa komisija e sostavena od direktorot
na zavodot, ~etiri specijalisti i pretstavnik na ministerstvoto na
pravda ~ii {to zbor e re{ava~ki pri kone~noto odlu~uvawe za
izborot na kaznenata ustanova vo koja treba da se upati osudenoto
lice. Vo konkretnata ustanova osudenite lica se upatuvaat zaedno so
site podatoci od izvr{enoto prou~uvawe, predlogot i nasokite za
prezemawe najoptimalen tretman. Me|utoa, taa klasifikacija ne mora
vo sekoj slu~aj da bide kone~na. Postoi mo`nost osudenoto lice da
bide vrateno vo opservacioniot centar poradi dopolnitelno
posmatrawe i klasifikacija. [to se odnesuva do reklasifikacijata
na osudenite lica vo kaznenite ustanovi, taa e vo nadle`nost na
sudijata za izvr{uvawe na kaznite {to se pojavuva kako specifi~nost
na francuskiot penitencijaren sistem. Na kraj, nu`no e da se spomne
deka dopolnitelnoto posmatrawe i klasificirawe vo opservacioniot
centar vo Fren se vr{i vrz osnova na kriteriumite {to va`at i za
primarnata klasifikacija na osudenite lica. Tie kriteriumi se:
dol`ina na kaznata, vidot i te`inata na krivi~noto delo, opasnosta
na osudenikot za negovata okolina, negovata semejna sostojba i
geografskata odale~enost na kaznenata ustanova vo koja se upatuva
osudenikot od negovoto `iveali{te, mo`nostite za negovo
profesionalno osposobuvawe i negovata porane{na osuduvanost 846) .
Na sli~en na~in kako {to e storeno vo Fren, organizaciono se
postaveni i drugite opservacioni centri vo svetot 847) .
Me|utoa, koga se raboti za opservacionite centri na Zapad,
nu`no e da se spomene deka li~nosta na delinkventot vo niv se
prou~uva od pozicija na klini~kata kriminologija ~ija {to cel e da
se oceni prou~uvaniot prestapnik, da formira hipotezi za negovoto
podocne`no povedenie i da izraboti programa na pogodni merki {to
846)
Za organizacijata i funkcioniraweto na ovoj centar vidi pove}e: Izve{taj talijanske
komisije za psiholo{ka prou~uvanja o izvr{enim posetama inozemstvu, Izbor, Zagreb, 1958, str.
334-347; Zlatari}, B. op. cit, str. 66-68; Gartner, B. Karakteristike francuskog penitencijarnog
sistema, Penologija, Beograd, 1979/1-2, str. 122-123; Perdiau, A. Najnoviji razvoj na podru~ju
medicinsko psiholo{kog ispitivanja delinkvenata u Francuskoj, Izbor, Zagreb, 1957/3, str. 330-
335.
847)
Za rabotata na opervacioniot centar vo Vekevil (Kalifornija) vidi: Davidovi},
D. i dr. Kategorizacija kazneno-popravnih ustanova i klasifikacija osu|enih lica u Jugoslaviji,
IKKI, Beograd, 1970, str. 40-43.
459

}e go odvratat od mo`niot povrat. Vo tie prou~uvawa se koristat
klini~ki metodi i tehniki koi, vedna{ treba da se naglasi, se
ograni~eni vo mo`nosta za otkrivawe na socijalnite pri~ini na
kriminalitetot. Imeno, koristej}i se vo prv red so medicinski,
psiholo{ki i psihijatriski ispituvawa se nastojuva da se utvrdat {to
pogolem broj determinanti na kriminalitetot. So pomo{ na ovie
prou~uvawa mo`at da se osvetlat karakteristikite na li~nosta na
delinkventot {to vo penitencijarnata praktika pretstavuva
neophoden uslov za nivna klasifikacija i za individualizacija na
tretmanot. Me|utoa, kako {to veli eden avtor 848) , dobrite strani na
klini~kata kriminologija vo sferata na specijanata prevencija i
resocijalizacijata mo`at da dojdat vo pra{awe dokolku taa ne se
oslobodi od razni tradicionalni sfa}awa za biopsihokonstitucionalnite
elementi na porane{noto intuitivno nivo na klini~kite
istra`uvawa.
b) Priemni oddelenija
Vo zemjite vo koi ne se organizirani opservacioni centri
prou~uvaweto na li~nosta na osudenicite se vr{i po nivnoto doa|awe
vo kazneno-popravnite ustanovi. Toa e tn. ednostepeno posmatrawe
{to mo`e da bide empirisko ili nau~no, a go vr{at slu`bi {to vo
svetot se sre}avaat pod razli~ni nazivi.
I vo na{ata zemja e voveden vakov na~in na opservacija na
osudenite lica vo Upatstvoto za organizacija i rabota na primenoto
oddelenie na kazneno-popravnite ustanovi od 4 juli 1960 godina
izdadeno od Sojuzniot Sekretarijat za vnatre{ni raboti na SFRJ 849)
koj toga{ be{e nadle`en za izvr{uvaweto na krivi~nite sankcii. Za
organizacija na sovremen na~in na opservacija na osudenite lica vo
priemnite oddelenija vo golema mera prodonese i Zakonot za
izvr{uvawe na krivi~nite sankcii od istata godina 850) .
848)
Milutinovi}, M. Osnovne tendencije o savremenoj kriminologiji, Materijal od VII
Me|unaroden kongres za kriminologija, Beograd, 1976.
849)
So ova upatstvo se opredeluva{e pri sekoj kazneno-popraven dom da se osniva
priemno oddelenie {to }e se smesti vo posebni prostorii za da se izbegne kontaktot
na novoprimenite so ostanatite osudenici. Vo tie oddelenija treba da postojat i
posebni prostorii za smestuvawe na osudenici koi treba da se pu{tat na sloboda, no
nivnoto smestuvawe ne treba da ovozmo`i kontakt so ostanatite od priemnoto
oddelenie. Taka ova oddelenie stana, vsu{nost, priemno-otpusno oddelenie. So
Upatstvoto se opredeluva i personalot na priemnoto oddelenie da go so~inuvaat:
{ef, lekar, psiholog, socijalen rabotnik i administrativen slu`benik.
850)
Vo ~l. 44 od ovoj Zakon se veli: "Na po~etokot od izdr`uvaweto na kaznata
li{uvawe od sloboda vo kazneno-popravniot dom i pogolem zatvor mu se posvetuva
osobeno vnimanie na zapoznavaweto na li~nosta na osudenite lica poradi nivna
klasifikacija i utvrduvawe na orientacionata programa za postapuvawe so niv.
Zaradi celosno prou~uvawe na li~nosta na osudenite spored nau~ni metodi, pokraj
oddelno kazneno popravni ustanovi ili samostojno mo`at da se osnovaat posebni
460

Materijata na postavenosta i funkcioniraweto na priemnite
oddelenija vo ZIS e regulirana so ~l. 95 st. 2 i 3 i 96. Taka spored ~l.
95 st. 2 po priemot osudenoto lice se upatuva vo oddelenieto za
ispituvawe na li~nosta i za utvrduvawe na tretmanot i postapuvaweto
so nego (priemno oddelenie). Vo ova oddelenie osudenoto lice
ostanuva najmnogu 30 dena. Vo ~l. 95 st. 3 se veli deka vo ustanovite vo
koi se izvr{uva kaznata li{uvawe od sloboda do dve godini osudenoto
lice vo priemnoto oddelenie se zadr`uva do 15 dena. Vo vrska so ovie
odredbi e i ~l. 96 se istaknuva deka vo priemnoto oddelenie osudenoto
lice se zapoznava so ku}niot red vo ustanovata, pravata i obvrskite za
vreme na izdr`uvaweto na kaznata i na~inot na nivnoto ostvaruvawe.
Vo priemnoto oddelenie se vr{i prou~uvawe na li~nosta na
osudenikot spored nau~nite metodi od kriminolo{ko, medicinsko,
psiholo{ko i psihijatrisko gledi{te, a potoa se vr{i klasifikacija
na osudenoto lice i se odreduva na~inot na postapuvaweto. Upatstvo
za klasifikacija na osudenite lica donesuva direktorot na kaznenopopravnata
ustanova vo soglasnost so ministerot za pravda.
Od ovie odredbi proizleguva deka najva`nata funkcija {to
treba da se ostvari vo priemnoto oddelenie e sestrano ispituvawe na
strukturata na li~nosta na osudenite lica za da se zadovolat barawata
na principot na izvr{nata individualizacija, klasifikacijata na
osudenite lica i primenata na najoptimalni merki na tretman.
Me|utoa, primenoto oddelenie ima i drugi funkcii. Taka, kako negova
vtora funkcija se istaknuva odgovaraweto na potrebata na {to
podosleden na~in da se izvr{i prifa}aweto na osudenoto lice, za{to
za nego toa e naj~esto prv kontakt so zatvorskata zaednica. Poradi toa
nu`no e na osudenoto lice da mu se ostavi opredelen period za
akomodirawe na zatvorskite uslovi i na na~inot na izvr{uvaweto na
kaznata. Priemnoto kako otpusno oddelenie pretstavuva i edna skala
na koja se zadr`uva osudenoto lice pred negovoto otpu{tawe poradi
podgotvuvawe za polesno i pobezbolno vklu~uvawe vo slobodniot
`ivot. Vo teorijata se istaknuva u{te edna zada~a na priemnite
oddelenija za koja mora postojano da se vodi smetka za{to vo toj
pogled vo praktikata malku e storeno. Se raboti za gri`livo
sobirawe, sreduvawe i obrabotka na dobienite podatoci od
izvr{enite prou~uvawa na li~nosta kako sredstvo za ostvaruvawe na
opredeleni nau~ni celi: "svrzani so objasnuvaweto na
fenomenologijata i etiologijata na kriminalitetot i
unapreduvaweto na metodite za prou~uvawe na li~nosta i metodite
{to se primenuvaat vo prevospituvaweto na li~nosta na storitelot
na krivi~noto delo" 851) .
Od ostvaruvaweto na site ovie zada~i i funkcii na priemnite
oddelenija, pred sÒ, na onie vo vrska so prou~uvaweto na li~nosta vo
golema mera zavisi ostvaruvaweto na natamo{nite zada~i vo
centri za ispituvawe na li~nosta na osudenite lica. Ovie centri gi osniva sojuzniot
i republi~kiot sekretarijat za vnatre{ni raboti".
851)
Arnaudovski, Q. Zo{to priemni oddelenija vo kaznenite i vospitno-popravnite
ustanovi, Bezbednost, Skopje, 1978/5, str. 492.
461

penitencijarnite ustanovi. Toa ne e te{ko da se voo~i i zatoa vo taa
nasoka se dvi`at postojnite usilbi na penolo{kata praktika.
Me|utoa, poradi mnogubrojnite problemi {to vo ovaa oblast se
pojavuvaat ne mo`e da se bide zadovolen od dosega{nite rezultati.
Me|u tie problemi osobeno se istaknuvaat: 1. problemot na
kadrovskata opremenost na priemnite oddelenija, 2. izborot na slu~ai
za prou~uvawe na li~nosta vo priemnite oddelenija, 3. obemot i
granicite na prou~uvaweto na li~nosta vo priemnite oddelenija i 4.
dali e podobro re{enieto na organizacija na priemni oddelenija ili
opservacioni centri. Vo narednite redovi }e se obideme sosema
nakuso da odgovorime na ovie problemi.
4. PROBLEMI NA PROU^UVAWE NA LI^NOSTA VO PRIMENITE
ODDELENIJA
a) Kadrovska opremenost na priemnite oddelenija
Vrz osnova na iskustvoto i dolgogodi{nite sogleduvawa na
teoretski plan, denes vo na{ata penolo{ka literatura ne e sporno
deka opservacioniot tim vo primenite oddelenija treba da go
so~inuvaat: pedagog, psiholog, socijalen rabotnik, lekar od op{ta
praktika, neuropsihijatar i kriminolog. Sekoj od ovie stru~ni
profili treba maksimalno da se anga`ira i da gi koristi najsovremenite
metodi od svojata nau~na specijalnost za da izvr{i prodlabo~ena
analiza na li~nosta na osudenikot i vo svojot opservacionen naod da
predlo`i adekvatna klasifikaciona grupa i prigodni merki na
tretman.
Vo sproveduvaweto na ovie suptilni dejstvija navedenite
stru~waci ve}e gi koristat najsovremenite metodi i postapki,
me|utoa od osnivaweto na priemnite oddelenija vo penitencijarnata
praktika e prisuten problemot na nivnata kadrovska ekipiranost, a
pokraj toa i nedostigot na sredstva za uspe{no ostvaruvawe na golem
del od potrebnite metodolo{ki postapki. Poradi obemot na rabotata
i potrebata nekoi od ovie stru~waci da u~estvuvaat ne samo vo
sproveduvaweto na opservacijata i klasifikacijata, tuku i vo vr{eweto
na tretmanot na osudenite lica se nalo`uva potrebata od golem
broj psiholozi i socijalni rabotnici vo kazneno-popravnite
ustanovi. No namesto toa vo ovie ustanovi naj~esto postoi nedostig od
vakvi stru~waci, a ponekade gi ima samo vo honoraren raboten odnos.
Vakvata sostojba ja onevozmo`uva sistematskata rabota i vistinskoto
koristewe na site nau~ni metodi koi mo`at da dovedat do nau~no
fundirana i kompleksna analiza na site aspekti i li~nosta na
osudenikot. Od druga strana poradi toa se doa|a vo situacija da ne
mo`at da se sledat promenite kaj li~nosta na osudenikot i vo
sorabotka so prevospitnite slu`bi vo kazneno popravnite ustanovi da
se prezemat novi, poinakvi rasporeduvawa vo klasifikacionite grupi
{to }e im odgovaraat na izmenetite okolnosti vo vrska so li~nosta na
462

osudenoto lice. Vo takvi uslovi na kadrovska neekipiranost ne mo`e
ni da se pomisli na dopolnitelno opservirawe na osudenoto lice iako
poradi dinami~nata struktura na sekoja li~nost takvite opservacii
odvreme-navreme se pojavuvaat kako nu`nost bez koja ne mo`e da se
zamisli natamo{noto prezemawe prevospitni merki, nitu pak
verifikacijata na nau~nite soznanija za etiologijata na
prestapni~koto povedenie i povedenieto za vreme na izvr{uvaweto na
kaznata.
b) Izbor na slu~ai za prou~uvawe na li~nosta
Poradi spomenatata nekompletnost na priemnite oddelenija so
kvalifikuvan kadar i nedostigot na sredstva za prakti~no
izvr{uvawe na nivnite zada~i, vo penitencijarnata praktika se
pojavuva problemot na izborot na slu~ai za izu~uvawe na li~nosta ili
selekcija na osudenicite vrz koi }e se primeni opservacija vo
primenite oddelenija na kazneno-popravnite ustanovi.
Iako kako osnovno barawe na penitencijarnata individualizacija
se javuva potrebata od prou~uvawe na li~nosta na sekoe osudeno
lice {to doa|a vo ustanovata, od navedenite pri~ini toa vo
praktikata ne se pravi 852) . Vo priemnite oddelenija se odi kon
opservacija samo na opredeleni kategorii na osudenite lica pri {to
se konstruiraat opredeleni kriteriumi {to naj~esto ne trgnuvaat od
potrebite na li~nosta i procesot na prevospituvaweto, tuku mnogu
~esto od potrebata upravata na kazneno-popravnata ustanova da si ja
olesni svojata rabota, odnosno na personalot na priemnoto oddelenie
da mu se ovozmo`i, koga ve}e objektivno ne mo`e da gi opservira site
osudeni lica, toa da go stori barem delumno. Na toj na~in personalot
na priemnoto oddelenie vo soglasnost so upravata na kaznenopopravnata
ustanova, prakti~no samovolno izgraduva kriteriumi
spored koi go vr{i izborot na osudenite lica za sproveduvawe na
opservacijata. Vo taa smisla kako naj~esti kriteriumi se zemaat:
te`inata na krivi~noto delo, dol`inata na izre~enata kazna,
recidivizmot, starosta i psihopatolo{kite svojstva na li~nosta.
Trguvaj}i od niv vo kazneno-popravnite ustanovi glavno ne se
opserviraat: slu~ajnite storiteli na krivi~ni dela, storitelite na
krivi~ni dela od nebri`nost (osobeno soobra}ajnite delinkventi),
licata osudeni na kazna li{uvawe od sloboda do edna godina,
primarnite storiteli {to imale dobro minato, licata postari od 50
godini i sl.
852)
"Site osudeni lica minuvaat niz priemnoto oddelenie, no site ne se opserviraat.
Brojot na onie {to se opserviraat e usloven od prilivot na novi osudenici vo domot,
od brojot i strukturata na kadrite vo priemnoto oddelenie i drugi okolnosti vo
domot. Vo kazneno-popravnite domovi so pomal kapacitet procentot na
opserviraweto e mo{ne visok, a vo onie so pogolem kapacitet brojot na
opsetviranite se dvi`i okolu 20%" Davidovi}, D. i dr. Kategorizacija kazneno-popravnih
ustanova... str. 204.
463

Vedna{ se zabele`uva deka glavno ne se opserviraat onie lica
za koi poradi nivnite li~ni svojstva i okolnostite pod koi i
izvr{eno krivi~noto delo, personalot na priemnoto oddelenie smeta
deka ne e potrebno prezemawe na posebni merki na tretman. Vo vrska
so toa se javuvaat dve pra{awa: zna~i li toa deka za ovie lica ne e
potrebna resocijalizacija, i koga ve}e vrz niv ne se sproveduva
opservacija, kako se vr{i nivnata klasifikacija. Vo praktikata na
kazneno-popravnite ustanovi na na{ata zemja ne postoi kriterium za
horizontalna ili vertikana klasifikacija na osudenite lica spored
koja bi se oddeluvale licata sprema koi ne e potrebno prezemawe
postapki za nivna resocijalizacija, a toa zna~i deka klasifikacijata
na osudenicite {to ne bile opservirani vo priemnoto oddelenie se
vr{i spored kriteriumi {to va`at i za drugite (opserviranite)
osudeni. Poradi seto ova, za razlika od prou~uvaweto na li~nosta vo
krivi~nata postapka, ovde, spored moe mislewe, edinstveno e ispravno
da se opserviraat site osudeni lica, {to zna~i i onie {to spored
navedenite kriteriumi zasega vo praktikata ostanuvaat
neopservirani. Pozitivnite svojstva na li~nosta se isto taka
zna~ajni kako i nivnite negativni sosobini, za{to uspe{noto
ostvaruvawe na klasifikacijata ne mo`e da se zamisli bez opservacija.
Zatoa ne treba da se trgnuva od napred spomenatite kriteriumi
pri opservacijata na osudenite lica, za{to iako imaat opredelneno
opravduvawe {to go nalo`uva dene{nata sostojba na priemnite
oddelenija, tie kriteriumi ne se re{enie za uspe{noto formirawe na
klasifikacioni grupi vo koi navistina }e vlezat onie osudeni lica
za koi ne e potrebno prevospituvawe ili pak onie vrz koi }e mo`at da
se sprovedat istovetni merki na tretman i kade {to }e bide spre~eno
nivnoto me|usebno negativno vlijanie so nu`no odr`uvawe na
zatvorskata disciplina. Edinstvena solucija e, zna~i, sozdavawe na
takvi uslovi koi }e ovozmo`at opservirawe na site osudeni lica 853) ,
za{to samo taka mo`at da se ostvarat celite na klasifikacijata na
osudenite lica, a ottamu i celite na izvr{uvaweto na kaznata
li{uvawe od sloboda.
853)
Vo ovoj pogled smetam deka e ispraven stavot na Ba~i}, koj veli: "Bez isklu~ok
sekoj zatvorenik koj doa|a vo kazneno-popravniot dom bi trebalo da se podlo`i na
opservacija. Toa sleduva ottamu {to opservacijata e biten i neizostaven del na
sekoja resocijalizacija. Toa sekako ne zna~i deka i na site zatvorenici vo pogled na
opservacijata treba da im se posveti isto vnimanie. Posebno zgolemeno vnimanie
treba da im se posveti na opredeleni kategorii osudenici, kako {to se na primer,
pomladite polnoletni lica, licata osudeni za pove}e krivi~ni dela {to po pravilo
imaat patolo{ka zadnina (ubijci, seksualni delinkventi i dr.), povratnici,
storiteli na krivi~ni dela koi se nevroti~ari i psihopati". Ba~i}, F. Organizacija i
tok procesa prevaspitanja zatvorenika, JRKKP, Beograd, 1963/1, str. 34.
464

v) Obem i granici na prou~uvawe na li~nosta
Bez ogled na toa koga se prou~uva li~nosta na storitelot na
krivi~noto delo ne smee da se zaboravi faktot deka ispituvaweto se
sproveduva za da se utvrdat i ocenat pri~inite {to go navele na
kriminalno povedenie. Vo krivi~nata postapka toa se pravi za da se
odmeri adekvatna krivi~na sankcija, dodeka pak vo tekot na
izvr{uvaweto na kaznata li{uvawe od sloboda za merkite na tretman
da se prilagodat kon negovite svojstva so cel da se ostvari
resocijalizacijata. Ottuka implicitno se nalo`uva zaklu~okot deka
opservacijata na li~nosta sekoga{ se vr{i so ogled na izvr{enoto
delo koe {to gi opredeluva i granicite vo koi {to treba da se
dvi`ime pri utvrduvaweto na negativnite osobini. Li~nosta na
osudenoto lice treba da se prou~uva samo vo vrska so negovoto delo.
Deloto treba da gi odrazuva ramkite na na{eto prodirawe vo
negoviot li~en i semeen `ivot. Pritoa, od osobena va`nost e
po~ituvaweto na negovoto dostoinstvo i negovata soglasnost za
navleguvawe vo negoviot intimen `ivot. Edinstveno so takva soglasnost
e uslovena i upotreblivosta i dobienite podatoci za{to osudenikot
pretstavuva najva`niot, a ~esto i edinstveniot izvor od kade
{to mo`at da se crpat podatoci za negovo pravilno zapoznavawe.
Poradi toa vo priemnoto oddelenie me|u stru~niot tim i osudenite
lica treba da se vospostavi doverba {to }e ovozmo`i aktivno u~estvo
na osudenoto lice vo ostvaruvaweto na zada~ite na opservacijata. Od
golemo zna~ewe e prviot kontakt so osudenoto lice i sozdavawe
uslovi {to stimulativno }e deluvaat taa sorabotka postojano da se
unapreduva, bidej}i osudenoto lice vo zatvorot doa|a ispla{eno,
stigmatizirano, a vo priemnoto oddelenie treba da se opu{ti,
oslobodi od napnatosta i da se podgotvi da stane pogodno za
prifa}awe na vlijaniata prezemeni vo tekot na tretmanot. Od
zainteresiranosta na osudenoto lice da se dojde do pravilna pretstava
za negovata li~nost bi mo`elo da zavisi, na primer, steknuvaweto na
izvesni pogodnosti, no, vo nikoj slu~aj ne i negovo dopolnitelno
kaznuvawe.
g) Priemni oddelenija ili opservacioni centri
Vo Zakonot za izvr{uvawe na krivi~nite sankcii od 1961
godina kaj nas za prv pat be{e predvidena mo`nost za osnovawe na
posebni opservacioni centri. Vakvata odredba ja zadr`aa i podocne`nite
sojuzni zakoni za izvr{uvawe na krivi~nite sankcii 854) . Za
nivno voveduvawe se zalagaa i mnogubrojni nau~ni sobiri vo tn. Vtora
Jugoslavija. Penolozite vo ovoj pogled predlagaa pove}e re{enija.
Edni se zalagaa za formirawe eden opservacionen centar {to bi gi
zadovoluval potebite na site kaznano-popravni domovi vo
854)
Vidi: ~l. 49 st. 2 od Zakonot za izvr{uvawe na krivi~nite sankcii (Slu`ben list
SFRJ 1970/3)
465

Jugoslavija 855) . Drugi smetaa deka so ogled na geografskata polo`ba i
soobra}ajnite priliki vo nekoga{na Jugoslavija bi bilo dovolno
osnivaweto tri opservacioni centri vo gradovite Beograd, Zagreb i
Sarajevo 856) . Treti smetaa deka opservacioni centri bi trebalo da
postojat vo sekoja od toga{nite {est republiki 857) . Vo argumentacija
na svoite stavovi ovie i drugi avtori istaknuvaa deka od
formiraweto na vakvi centri mo`at da proizlezat mnogubrojni
koristi vo slu~aj da postoi razgraneta mre`a na kazneno-popravni
ustanovi specijalizirani za vr{ewe tretman vrz oddelni kategorii
delinkventi. Vo ove centri od strana na golem broj stru~waci bi bile
prou~uvani opredelen broj osudeni lica so koristewe najasovremeni
metodi i sredstva. Osudenicite {to ne bi minale niz centarot bi se
opservirale vo primenite oddelenija vo koi isto taka bi se
dopolnuvala opservacijata na ve}e posmatranite osudenici vo
centarot, dokolku kaj tie lica vo tekot na izdr`uvaweto na kaznata se
nasetat promeni {to baraat poinakvo klasificirawe i postapuvawe.
Na toj na~in bi se ovozmo`ilo dvostepeno posmatrawe {to bi dovelo
do posigurno formirawe na zaklu~ocite vo vrska so dijagnozata i
prognozata na osudenite lica.
Od druga strana vo literaturata se pojavuvaa i razmisluvawa
{to bea naso~eni protiv voveduvaweto na opservacioni centri.
Me|utoa, spored moe mislewe nivnata argumentacija nema nikakva
realna osnova 858) . Taka nekoi avtori istaknuvaat deka so voveduvaweto
opservacioni centri bi se zagubila vrskata pome|u onie {to ja vr{at
opservacijata i onie {to go sproveduvaat tretmanot. Pritoa se
zaborava deka taa vrska mo`e na mnogu podobar na~in da se ostvari
ako stru~wacite od priemnite oddelenija, poradi namaleniot obem na
svojata rabota okolu opservacijata, se vklu~at vo ostvaruvaweto i
sledeweto na tretmanot, kako i vo dopolnuvaweto na dijagnozata i
predlo`enite merki na tretman od strana na centrite. Koga se
kritikuvaat onie {to se zalagaat za opservacioni centri isto taka se
previduva deka privrzanicite na ovie centri ne se zalagaat za
slabeewe, tuku naprotiv za naporedno jaknewe i usovr{uvawe na
priemnite oddelenija 859) . Poradi seto ova se priklonuvam kon onie
teoreti~ari koi se zalagaat za formirawe opservacioni centri
za{to samo so nivna pomo{ mo`e da se dojde do o~ekuvanite rezultati
855)
Vidi gi zaklu~ocite od vtoroto sojuzno sovetuvawe na Slu`bata za izvr{uvawe na
krivi~nite sankcii i Rezolucijata od ~etvrtoto sovetuvawe na Jugoslovenskoto
Zdru`enie za krivi~no pravo i kriminologija.
856)
Popovi}, V. Sistem izvr{enja kazni... str. 176.
857)
Arnaudovski, Q. Mestoto i ulogata na priemnite oddelenija vo kaznenite i
vospitno-popravnite ustanovi, Zbornik "Prou~uvawe na li~nosta osnov za izbor i
odmeruvawe na krivi~nata sankcija i opredeluvaweto na tretmanot", Skopje, 1978,
str. 500.
858)
^ejovi}, B. Opservacija osu|enih na kaznu li{enja slobode, 13 Maj, Beograd, 1972/11, str.
11.
859)
So svojata povr{nost iznenaduva osobeno argumenatacijata na Tucakovi}, V.
Razmi{ljanja o resocijalizaciji osu|enih lica, JRKKP, Beograd, 1962/2, str. 456-469.
466

vo sproveduvaweto na klasifikacijata na osudenite lica. Spored moe
mislewe takov centar treba da se formira za Republika Makedonija.
Zasega toa go spre~uva samo nedostigot na finansiski sredstva, no toa
ne e nere{liv problem.
467

468

G L A V A III
KLASIFIKACIJA NA OSUDENITE LICA
I. VOVEDNI ZABELE[KI
Po sestranata opservacija na li~nosta se pristapuva kon
utvrduvawe na individualen tretman za sekoe osudeno lice. Od
zaklu~ocite na poedine~nite eksperti za zapoznavaweto na li~nosta
na osudenikot i pri~inite na negovata delinkvencija na zaedni~ki
sostanok na opservacioniot tim se oformuva sinteza kako zbiren sud
za negovata popravlivost (prognoza) i orientacionen plan za postapuvawe
na na~in {to najmnogu }e ñ odgovara na negovata li~nost.
Me|utoa, od objektivni pri~ini, od kadrovska i materijana priroda
proizleguva nemo`nosta za apsolutna primena na individualizairani
postapki na tretman vo kazneno-popravnite ustanovi i zatoa
osudenite lica se rasporeduvaat vo grupi so isti ili sli~ni potrebi
na tretman. Na toj na~in se javuva potrebata od klasifikacija {to
zaedno so opservacijata na osudenite lica pretstavuva edna od
najzna~ajnite pridobivki na sovremenata penologija.
Klasifikacijata na osudenite lica e mo{ne zna~aen,
mnogustrano usloven i slo`en penolo{ki problem. Istoriski gledano
ideite za klasifikacija na osudenite lica gi sre}avame u{te od
najranite epohi vo koi, me|u naprednite razmisluvawa za ~ovekot i
negovata polo`ba vo op{testvoto, nu`no se provlekuvaa i opredleni
pra{awa i odgovori svrzani so funkcioniraweto na robovladetelskiot
i feudalniot kaznen sistem. Tie razmisluvawa ne retko bea
protkaeni so humanisti~ki odnos kon osudenoto lice preku postepeno
zacvrstuvawe na sfa}weto deka samo preku opredelena individualizacija
na kaznata mo`e da se ostvari nekakva prevednost vo nejzinoto
izvr{uvawe. So sfa}aweto za individualizacijata na kaznata iako vo
po~etokot postavena vrz elementarno nivo i bazirana isklu~ivo vrz
objektivni kriteriumi, mo`ea da se javat i prvite nikulci na
klasifikacijata na osudenite lica u{te kon sredinata na XVI vek,
koga se pojavija i prvite zatvori 860) .
No sepak klasifikacijata na osudenite lica stanuva vistinski
aktuelna duri kon krajot na XVII vek so pojavata na klasi~nata {kola
vo krivi~noto pravo i voveduvaweto na kaznata li{uvawe od sloboda
860)
Pove}e za toa vidi: Davidovi}, D. i dr. Kategorizacija kazneno popravnih ustanova... str.
18-19.
469

kako glavna krivi~na sankcija. Ottoga{ taa sledi nasoka {to se
dvi`i vo soglasnost so razvojnite promeni na konceptot za celite na
kaznuvaweto. Soglasno represivniot model na klasi~nata {kola
najprvin dominira{e keliskiot sistem na izvr{uvaweto na kaznata
vo koj poradi otsustvoto na prevospiten tretman ne postoe{e
individualizacija na nejzinoto izvr{uvawe, a soodvetno na toa ni
klasifikacija na osudenite lica. Me|utoa, tokmu negativnite
posledici od primenata na ovoj sistem be{e pri~inata {to ovozmo`i
takva reakcija koja osobeno so pozitivisti~kata {kola }e go svrti
vnimanieto kon li~nosta na delinkventot i takva individualizacija
{to }e poa|a od kategorijata i prirodata na vinovnicite, a ne od
krivi~noto delo. Vrz osnova pak na seto toa kon sredinata na XIX vek
se sozdadoa uslovi da se javat progresivnite sistemi na izvr{uvawe na
kaznata vo ~ii ramki klasifikacijata na osudenite lica zazede
golemo i zna~ajno mesto 861) . Na toj na~in se sozdade podloga za
prakti~na primena na institutot i za negovo postojano nadgraduvawe
{to }e dojde do izraz niz nau~niot interes na pretstvnicite na novite
krivi~no-pravni {koli.
Za razvojot i afirmacijata na ovoj institut nesomneno e
zna~aen i pridonesot {to preku svojata aktivnost go dadoa mnogubrojnite
me|unarodni sobiri i sovetuvawa. Taka ve}e na Prviot Kongres
za krivi~no pravo i kazneni ustanovi (Pariz, 1895) e raspravano za
klasifikacijata na osudenite lica. Toga{ e zaklu~eno deka najprvin
treba da se odvojat najlo{ite osudenici od drugite zatvorenici. Na
osmiot kongres na istoto zdru`enie (Budimpe{ta, 1905) e
prepora~ana moralna klasifikacija na osudenite lica. Tamu e
zaklu~eno deka pri klasifikacijata na osudenite lica treba da se
izdvojat najlo{ite i mladite osudenici, a preostanatite da se podelat
na tri kategorii: na osudenici so primerno, dobro i somnitelno
povedenie 862) . Na devetiot Kongres (London, 1925), pome|u drugoto,
stana zbor i za toa kako da se uredat kaznenite ustanovi za da se
sprovede efikasna klasifikacija. Vo svoite zaklu~oci kongresot go
podvle~e zna~eweto na oddeluvaweto poradi spre~uvawe na {tetnoto
vlijanie od strana na polo{ite vrz podobrite zatvorenici. Po
osnovnata podelba spored polot, starosta, i du{evnoto zdravje, treba
da se zemat predvid i karakterot i sposobnostite na sekoe osudeno
861)
"Vo ovoj sistem na izvr{uvawe na kaznata najprvin be{e vr{ena podelba na
osudenicite spored polot i vozrasta. Okolu 1850 g. se zapo~na i so odvojuvaweto na
mentalno rastroenite li~nosti od ostanatite osudenici, a vo nekoi amerkikanski
dr`avi se javuva i rasnata pripadnost kako zna~aen kriterium za klasifikacijata.
Vo periodot na razvieniot progresiven sistem kako osnovni kriteriumi za
klasifikacija ve}e slu`ea: vidot i te`inata na krivi~noto delo, vidot i dol`inata
na kaznata, kriminalnoto minato, stepenot na iskol~enosta i opasnosta na
osudenikot, stepenot na obrazovanieto, rabotnata sposobnost i ocenkata za
popravlivosta, odnosno nepopravlivista na delinkventot. Klasifikacijata se
sproveduva{e kako za vreme na rabotata, taka i za vreme na odmorot, u~eweto i
spieweto". Kup~evi}-Mla|enovi}, R. op. cit, str. 141.
862)
Popovi}, V. op. cit, str. 177.
470

lice. Osudenicite na kratki kazni treba da se odvojat od drugite 863) .
Kako posebno pra{awe klasifikacijata na osudenite lica be{e
raspravano i na dvanaesetiot Kongres (Hag, 1950) koga e usvoena i
definicijata spored koja pod klasifikacija na osudenite lica treba
da se podrazbira grupirawe na razli~ni klasi na prestapnici vo
specijalizirani ustanovi vrz osnova na starost, pol, povrat, du{evna
sostojba itn, a potoa vnatre{na podelba na razli~ni grupi vo ramkite
na sekoj dom. Ima i drugi sfa}awa na poimot na klasifikacijata. Vo
SAD taa se opredeluva vo ne{to po{iroka i nedovolno jasna smisla.
Imeno, klasifikacijata se definira kako organizairan proces niz
koj dijagnozata, tretmanot i izvr{uvaweto na programata na tretman,
zaemno se koordinirani i soobrazeni so individualniot slu~aj.
Spored ovaa definicija klasifikacijata ne e sredstvo za
postignuvawe na opredelena cel, tuku metod za selektirawe na
dijagnozata, prognozata i penitencijarnata postapka vo tekot na
celokupnoto vlijanie vrz osudenoto lice. Spored amerikanskata
koncepcija, klasifikacijata glavno ne e podelba na osudenicite na
grupi, tuku individualno izbrana programa za sekoj osudenik 864) .
Po rasformiraweto na Komisijata za krivi~no pravo i
kazneni zavodi nejzinata dejnost pomina vo nadle`nost na
specijaliziranite organi na Organizacijata na Obedinetite Nacii.
Taka na prviot Kongres na ON za prevencija na krivi~nite dela
(@eneva, 1955) se usvoeni Standardnite minimalni pravila za
postapuvawe so osudenite lica vo koi zna~ajno mesto im be{e dadeno
na pra{awata za penitencijarnata individualizacija i klasifikacijata
na osudenite lica. Edna od tie odredbi sekako pretstavuva i ~l. 8
vo koj se veli: "Razli~nite kategorii zatvorenici treba da bidat
smesteni vo oddelni kazneni zavodi ili vo oddelni oddelenija vo
kaznenite zavodi, vodej}i smetka za nivniot pol, nivnite godini na
starost, nivniot porane{en `ivot, pri~inite na nivnoto zatvorawe i
potrebata od postapuvawe so niv. Taka: a) ma{kite i `enskite lica
treba da bidat zatvoreni, dokolku e toa mo`no, vo razli~ni zavodi; vo
zavodite kade {to se smesteni i ma`ite i `enite, site prostirii
opredeleni za `enski lica treba da bidat napolno oddeleni, b)
zatvorenicite pod istraga treba da bidat oddeleni od licata {to se
zatvoreni poradi krivi~ni dela, v) maloletnite zatvorenici treba da
bidat oddeleni od vozrasnite 865) .
Vo pogled na individualizacijata i klasifikacijata na
osudenite lica golem prodones dadoa i tretoto i ~etvrtoto zasedanie
na evropskata konsultativna grupa na ON za prevencija na
kriminalitetot i postapuvawe so prestapnicite (@eneva, 1956 i
1958). Na tretoto zasedanie na ovaa grupa pod poimot storiteli na
krivi~ni dela od koi op{testvoto treba posebno da se {titi bea
863)
Vukadinovi}, B. Osvrt na klasifikaciju punoletnih osu|enih lica, Zbornik IKSI, Beograd,
1975/4, str. 381.
864)
Kramari}, I. Stanislav Ziembicki, Klasifikacija osu|enih, Penologija, Beograd, 1976/1, str.
88.
865)
Vidi gi ~lenovite 63, 67, 68 i 69 od Standardnite minimalni pravila.
471

pomesteni kategoriite: storiteli od navika i abnormalnite delinkventi
866) . Pra{aweto za klasifikacija na osudenite lica be{e
raspravano i na seminarot na Me|unarodnata fondacija za krivi~no
pravo i kazneni ustanovi (Strazbur, 1959) kade {to se zastapuva{e
stojali{teto deka osudenite za nebri`ni krivi~ni dela i primarnite
osudenici treba da se izdvojat od drugite osudeni lica.
Site ovie me|unarodni sobiri pridonesoa da se dojde do
soznanieto deka bez klasifikacija na osudenite lica ne mo`e da se
o~ekuva ostvaruvawe na celite {to se postavuvaat kaj izvr{uvaweto
na kaznata li{uvawe od sloboda. Poradi toa vo teorijata i praktikata
trgnuvaj}i od opredeleni kriteriumi sekoga{ se nastojuva da se
izdvojat onie kategorii na osudeni lica sprema koi, so ogled na
nivnite zaedni~ki svojstva i karakterni crti, }e bide mo`no
ostvaruvaweto na procesot na prevospituvaweto, spre~uvaweto na
kriminalnata infekcija i odr`uvaweto na disciplinata so nu`no
po~ituvawe na principot na izvr{nata individualizacija. Ovie
klasifikacii treba, zna~i, da ja pomognat realizacijata na principot
na individualizacijata vo izvr{uvaweto na kaznata i utvrduvaweto
adekvaten tretman spored svojstvata na li~nosta {to kako kategorija
gi poseduvaat osudenite lica rasporedeni vo ista kazneno-popravna
ustanova ili klasifikaciona grupa vo ramkite na ustanovata. Od seto
ova proizleguva deka bez prilagoduvawe na kaznata li{uvawe od
sloboda na individualnite i grupnite potrebi na osudenite lica,
odnosno bez primena na principot na individualizacijata ne e mo`no
ni ostvaruvaweto na idealot na resocijalizacijata.
II. POIM I CELI NA KLASIFIKACIJATA NA OSUDENITE
LICA
Opredeluvaweto na sovremeniot poim i celite na klasifikacijata
na osudenite lica e mo{ne zna~ajno pra{awe. Od nego zavisi
razre{uvaweto na brojni penolo{ki dilemi za koi vo teorijata i
praktikata sÒ u{te ne postojat vistinski odgovori {to gi zadovoluvaat
site barawa i pretpostavki usoglaseni so objektivnite
mo`nosti za nivnoto ostvaruvawe. Se ~ini, me|utoa, deka vo na{ata
penolo{ka literatura na ova pra{awe ne mu e dadeno adekvatno mesto,
za{to najgolemiot broj avtori poimot na klasifikacijata go zemaat
kako ve}e opredelena kategorija vo definicijata na Komisijata za
krivi~no pravo i kazneni zavodi {to be{e iznesena vo Hag. [to se
odnesuva pak do opredeluvaweto na celite na klasifikacijata vo
teorijata se prisutni takvi razmisluvawa {to glavno koreliraat so
nivnata postavenost vo ~l. 67 od Standardnite minimalni pravila.
Spored ovaa odredba celite na klasifikacijata na osudenite lica se:
a) odvojuvawe na zatvorenicite koi spored svoeto kriminalno minato
ili lo{i sklonosti bi vr{ele {tetno vlijanie vrz drugite
866)
Pove}e za toa vidi: Pavlovi}, B. Klasifikacija osu|enih lica, Narodna milicija, Beograd,
str. 13-14.
472

zatvorenici i b) rasporeduvawe na zatvorenicite vo grupi za da se
olesni postapuvaweto so niv vo pogled na nivnoto povtorno
prolagoduvawe na op{testvoto". Spored Milutinovi} 867) i
Atanackovi} 868) toa se celite na klasifikacijata i vo na{ata zemja.
Za razlika od niv Kup~evi} zboruva samo za krajnata cel na
klasifikacijata - rehabilitacijata na osudenite lica 869) , a Arnaudovski
870) pokraj prifa}aweto na celite od Standardnite minimalni
pravila zboruva i za osnovnata funkcija na op{tiot poim na
klasifikacijata, no i za u{te edna cel - "potrebata za vklu~uvawe vo
vospitna grupa vo koja osudenikot }e trpi pozitivni vlijanija i }e
vlijae na nea".
Spored moe mislewe vo sovremniot penitencijaren sistem
klasifikacijata na osudenite lica treba da ima tri osnovni celi.
Sledeno spored nivnoto zna~ewe za uspe{no ostvaruvawe na resocijalizacijata
(a ne spored nivnoto dominantno zna~ewe vo opredelena
faza od klasifikacijata) ovie celi mo`at da se rangiraat na: 1.
sozdavawe uslovi za primena na individualiziran i grupen tretman, 2.
spre~uvawe na "kriminalnata infekcija" i 3. odr`uvawe na
disciplinata 871) . Ako se prifati vakvata precizna podelba ili grupirawe
na celite na klasifikacijata na osudenite lica, {to so ~l. 13
ZIS, vsu{nost, i se slu~i, toga{ mo`e lesno da se opredeli i poimot
na klasifikacijata, a ednovremeno polesno da se sfatat i opredelat
fazite na nejzinoto sproveduvawe i kriteriumite za nivnoto
razgrani~uvawe, kako i najdobrite mo`nosti za re{avawe na brojnite
pretpostavki i problemi na klasifikacijata.
Ottuka klasifikacijata na osudenite lica mo`e da se definira
kako sredstvo (pomo{en instrument) za ostvaruvawe (prakti~no
sproveduvawe) na izvr{enata individualizacija, ili metod za podelba
na osudenite lica po kazneno-popravni ustanovi i vo grupi vnatre vo
niv, so cel da se sozdadat pogodni uslovi za individualiziran tretman,
no i zaradi spre~uvawe na me|usebni {tetni vlijanija ("kriminalna
infekcija") kaj zatvorenicite i odr`uvawe na disciplinata. Pritoa
mora da se ima vo vid deka site celi na op{tiot poim na
867)
Milutinovi}, M. Penologija, str. 113.
868)
Atanackovi}, D. Penologija, str. 117.
869)
Kup~evi}-Mla|enovi}, R. Osnovi penologije, str. 142.
870)
Arnaudovski, Q. Penologija, str. 210 i 430.
871)
Porane{nite obidi za klasifikacija na osudenite lica najprvin ja istaknuvaa
zada~ata {to }e odgovara na retributivnite elementi na kaznata. Vo taa smisla be{e
propi{uvana stroga disciplina {to }e gi zgolemi stradawata na osudenoto lice i }e
dovede do nova odmazda sprema nejzinite prekr{iteli. Onamu pak kade {to se vode{e
makar i najmala gri`a za osudenite, bez razlika za koj sistem na izvr{uvawe se
raboti, se probiva{e u{te edna cel na klasifikacijata - spre~uvawe na negativnoto
vlijanie na eden vrz drugi zatvorenici. Duri na krajot, so jakneweto na konceptot na
resocijalizacijata se javi i celta - sozdavawe uslovi za primena na individualiziran
tretman. So probivot na ovoj koncept me|utoa se sozdadoa uslovi za natamo{na
egzistencija i na predhodnite celi vo koi dojde do izraz su{tinskata primena na
nivnata smisla i zna~ewe.
473

klasifikacijata se vo funkcionalno edinstvo i treba da se
ostvaruvaat na na~in {to te`nee kon realizacija na glavnata cel na
kaznuvaweto - resocijalizacijata na osudenite lica.
III. DVE FAZI ILI NIVOA VO SPROVEDUVAWETO
NA KLASIFIKACIJATA NA OSUDENITE LICA
1. HORIZONTALNA KLASIFIKACIJA
Od prilo`enata definicija vedna{ se zabele`uva deka
klasifikacijata na osudenite lica se ostvaruva niz dve fazi ili vrz
dva nivoa. Nejzinata prva faza se sre}ava pod razli~ni imiwa kako:
eksterna ili nadvore{na klasifikacija (bidej}i se vr{i spored
nadvore{ni objektivni obele`ja), negativna (celta ñ e spre~uvawe na
negativnite vlijanija me|u zatvorenicite), op{to rasporeduvawe
(za{to odvojuvaweto na osudenite lica se vr{i po razli~ni kaznenopopravni
ustanovi) i specijalizacija ili kategorizacija na kaznenopopravni
ustanovi.
Vo ovaa faza, za ~ie ozna~uvawe za nas e najprifatliv
terminot horizontalna klasifikacija 872) , podelbata na zatovrenicite
se bazira vrz objektivni kriteriumi (objektivno obele`ja na
krivi~noto delo i objektivni karakteristiki na osudenite lica).
Bitno e i toa deka taa se vr{i bez predhodna opservacija na osudenite
lica, a nejzinata dominantna cel e spe~uvawe na kriminalnata infekcija.
Ovaa klasifikacija e primarna po svoeto zna~ewe i se javuva
kako nu`na pretpostavka na vtorata, tn. vertikana klasifikacija.
a) Kriteriumi za nejzino sproveduvawe
Vo smisla na vaka opredelenata horizontalna klasifikacija
skoro vo site zemji vo svetot se prifa}a podelbata na kaznenopopravnite
ustanovi vo koi kaznata li{uvawe od sloboda odvoeno ja
izdr`uvaat ma`ite od `enite, maloletnite od polnoletnite,
osudenicite na kratki od onie osudeni na dolgotrajni kazni kako i
recidivistite od primarnite storiteli na krivi~ni dela. Ne e retko
ni odvojuvaweto na psihopati, fizi~ki i psihi~ki bolnite od
ostanatanite osudenici kako ni odvojuvaweto spored kriteriumot
872)
Vo ovaa faza na klasifikacijata vo teorijata naj~esto se upotrebuva terminot
eksterna klasifikacija {to uka`uva deka se vr{i vrz osnovna na nadvore{ni
objektivni obele`ja, odnosno kriteriumi, za razlika od internata koja se zasnova na
subjektivni kriteriumi. Upotrebata na ovoj termin me|utoa nu`no doveduva do razni
nedoslednosti i zabuni za{to istite tie avtori go zastapuvaat stavot deka ovaa faza
na klasifikacijata treba da se vr{i i spored subjektivni kriteriumi. Od tie
pri~ini se pristapuva kon natamo{ni podelbi na ovaa faza na klasifikacijata.
Me|utoa vo su{tinata na ovie podelbi e sodr`ana edna nerealna perspektivna vizija
za ~ie {to ostvaruvawe retko koe op{testvo }e ima objektivni mo`nosti. Vidi:
Milutinovi}, M. op. cit, str. 113 i Atanackovi}.
474

stepen na obezbeduvawe na kaznano-popravnite ustanovi. Vo nekoi
zemji podelbata se vr{i i spored prirodata na krivi~noto delo pa vo
posebni ustanovi kaznata ja izdr`uvaat osudenici na obi~en zatvor,
strog zatvor, robija, zato~uvawe i sl. I, na krajot, iako poretko, se
sre}avaat i takvi podelbi {to za kriterium go zemaat osniva~ot na
ustanovata ili nadle`niot organ za vr{ewe nadzor.
Dokolku sakame da gi sumirame glavnite kriteriumi spored
koi denes vo svetot se vr{i horizontalnata klasifikacija na
osudenite lica bi mo`ele da ka`eme deka toa se glavno: aa) polot na
osudenite lica, ab) vozrasta, av) dol`inata na izre~enata kazna, ag)
zdravstvenata sostojba na osudenite lica, ad) stepenot na
obezbeduvaweto na kazneno-popravnite ustanovi i a|) kriminalnoto
minato (recidivizmot) na osudenite lica.
aa) Pol na osudenite lica
Fizi~koto oddeluvawe na ma{kite od `enskite osudeni lica,
vo po~etokot vo posebni prostorii i krila na kaznenite zavodi,
pretstavuva eden od prvite ~ekori vo ostvaruvaweto na klasifikacijata
na osudenite lica voop{to. Vo dene{nite penitencijarni sistemi
kriteriumot pol skoro bezuslovno se po~ituva vo site civilizirani
zemji so nastojuvawe za osudenicite od razli~en pol da postojat
posebni kazneno-popravni ustanovi. Za ova ima mnogu pri~ini,
me|utoa, kako osnovna se istaknuva potrebata od spre~uvawe na
seksualnite odnosi me|u zatvornicite. Na toj na~in fizi~koto
oddeluvawe na polovite pretstavuva osnovna brana {to go {titi
moralot vo kaznenite ustanovi, no i okolnost preku koja, poradi
deprivacijata na polovite kontakti, doa|a vo golem obem do izraz i
retributivniot element na kaznata. Poradi ova, kako i poradi
razlikite {to proizleguvaat od biopsihosocijalnata struktura na
li~nosta so koja se odlikuvaat polovite, nivnoto oddeluvawe se javuva
kako neophoden uslov za vr{ewe na diferenciran i efikasen tretman
i vo toj pogled vo penolo{kata teorija i praktika glavno ne postojat
protivre~ni mislewa.
ab) Vozrast na osudenite lica
Vozrasta na ~ovekot pretstavuva bilo{ka kategorija {to vo
literaturata se istaknuva kako eden od mnogu zna~ajnite faktori so
golemo vlijanie vrz ostavuvaweto na prevospitnite procesi sprema
osudenite lica. Nejzinoto zna~ewe vo procesot na izvr{uvaweto na
kaznata li{uvawe od sloboda e nerazdelno povrzano so nejzinoto
kriminolo{ko i krivi~no pravno zna~ewe, vo ~ija {to osnova le`i
soznanieto deka ~ovekot e su{testvo podobno za menuvawe. Zatoa ne e
seedno dali onie {to gi naru{ile najva`nite op{testveni odnosi,
vrednosti i interesi na edno op{testvo se maloletnici, mladi polnoletni
lica ili polnoletnici. Vo sekoj od ovie periodi svojstvata i
475

karakteristikite na negovata li~nost se formiraat i manifestiraat
vo zavisnost od bilo{kite i psiholo{kite uslovenosti na vozrasta vo
me|usebno vlijanie so nejzinite op{testveni determinanti. Taka koga
stanuva zbor za maloletnite osudeni lica, so sigurnost e utvrdeno
deka tie se nao|aat na vozrast vo koja silno e projaven nivniot
streme` kon osamostojuvawe i potvrduvawe na svojata li~nost, preku
otfrlawe na sekakvi avtoriteti, kon nedovolno odgovorno
odnesuvawe, a seto toa bidej}i nivnite reakcii na nadvore{nite
nastani naj~esto se emotivno oboeni, a poradi nedovolno `ivotno
iskustvo, socijalnite vrednosti nedovolno sfateni.
Posebnite kazneno-popravni ustanovi za kategorijata na maloletnite
i pomladite polnoletni lica go spre~uvaat nivnoto pa|awe
pod lo{i vlijanija i go ovozmo`uvaat primenuvaweto na posebni
metodi na tretman, posebno vnimanie vrz nivnoto vospituvawe,
profesionalno osposobuvawe, pointenzivnoto koristewe na formite
i metodite na kulturno zabavniot i sportskiot `ivot, i, {to e
najva`no, ovozmo`uvawe pove}e kontakti so nadvore{niot svet.
av) Dol`ina na izre~enata kazna
Eden od op{to prifatenite kriteriumi za odvojuvawe na
osudenite lica vo posebni kazneno-popravni ustanovi e i dol`inata
na izre~enata kazna. Spored ovoj kriterium osudenicite se rasporeduvaat
vo posebni kazneni ustanovi kade {to se izvr{uvaat kratkite
kazni li{uvawe od sloboda vo traewe do 6 ili 12 meseci, a vo drugite
ustanovi se izvr{uvaat podolgotrajnite kazni. Ovoj kriterium e od
golemo zna~ewe za{to dol`inata na kaznata gi determinira
mo`nostite i sodr`inata na metodite i oblicite za tretman na
osudenite lica.
Pra{awata svrzani so izvr{uvaweto na kratkite kazni li{uvawe
od sloboda se osobeno interesni od penolo{ki aspekt poradi
postojanoto provlekuvawe na dilemata dali se tie vo sostoba da ja
ostvaruvaat resocijalizacijata na osudenite lica. Vo teorijata
obi~no se istaknuva deka kratkite kazni gi prekinuvaat ~ovekovite
vrski so op{testvoto, negativno ja stigmatiziraat li~nosta i ostavaat
negativni posledici vrz ekonomskiot, semejniot i profesionalniot
odnos za vreme i po izvr{uvaweto na kaznata. Pritoa zatvorenicite
ovoj vid kazna ja izdr`uvaat vo "prisilno bezdelni~ewe", so
{to e zapostaveno osnovnoto sredstvo na prevospitnite procesi.
Pokraj toa vo penolo{kata literatura se istaknuvaat i mnogubrojni
drugi argumenti protiv ovie kazni koi vo strukturata na kaznite
zazemaat najgolem prostor.
I pokraj ovie slabosti na kratkite kazni li{uvawe od sloboda
smetam deka e sosema ispravno {to najgolemiot broj teoreti~ari ne se
zalagaat za nivno celosno ukinuvawe, za{to kaj ovie kazni so nu`ni
modifikacii, ili podobro re~eno, so reforma na na~inot na nivnoto
izvr{uvawe vo posebni kazneno-popravni ustanovi, mo`at da se
ubla`at negativnostite vo nivnata primena. Od druga strana se
476

istaknuva deka ovie kazni mo`at da poslu`at kako sredstva za tn.
"{ok terapija", a opravdani se i razmisluvawata na onie {to
trgnuvaat od "siroma{nosta" na brojot i vidot na kaznite i potrebata
od nivna individualizacija vo fazata na izrekuvaweto, kako i od
postoeweto na prestapnici sprema koi primenata na kratkite kazni
ima svoe opravduvawe za{to za niv ne e potreben tretman.
ag) Zdravstvena sostojba na osudenite lica
I kriteriumot zdravstvena sostojba na osudenite lica
pretstavuva edno od op{toprifatenite merila za odvojuvawe na onie
kategorii osudeni lica sprema koi, poradi nivnata starost, bolest
ili drugi organski ili psihi~ki rastrojstva se nalo`uva potrebata od
nivna posebna za{tita i lekuvawe. Poa|aj}i od humanisti~kite idei
so koi e protkaena sovremenata penolo{ka misla i praktika vo
posebni kazneno-popravni ustanovi ili oddelenija se izdvojuvaat
licata koi boleduvaat od opredeleni zarazni bolesti, fizi~ki
hendikepiranite i stari osudeni lica {to ne se sposobni za rabota,
kako i pote{kite psihopatski li~nosti, alkoholi~ari, narkomani i
sl.
Poseben problem vo ovaa smisla pretstavuva iznao|aweto
specifi~en tretman za zatvorenicite {to ja so~inuvaat kategorijata
psihopati, li~nosti koi poradi svoite posebni psihi~ki svojstva
te{ko se vklopuvaat vo socijalnata sredina. Iako nivnite
intelektualni sposobnosti se za~uvani, poradi o{tetuvawe na podra-
~jeto na ~uvstvata, nagonite, temperamnetot i navikite, nivnite
aktivnosti se neadekvano motivirani, ~esto se naso~eni kon
zadovoluvawe na svoite hedonisti~ki potrebi {to se ostvaruvaat na
prete`no agresiven na~in bez sposobnost za samokontrola i adekvatno
rezonirawe. Toa se lica {to nemaat dovolno razvieno ~uvatvo na vina
i strav, lica {to gi preziraat op{testvenite normi na povedenie i
vospostavuvawe trajni i bliski socijalni vrski, so slaba volja i
sposobnost za u~ewe i izvr{uvawe na rabotnite zada~i, poradi {to vo
golema mera e ote`nato korigiraweto na nivnoto povedenie i
li~nosta kako celina. Seto toa go nalo`uva baraweto za nivno
odvojuvawe vo posebni kazneno-popravni ustanovi {to raspolagaat so
kvalifikuvan kadar, dovolno sposoben, trpeliv i uporen vo
realizacijata na zada~ite {to im se dovereni vo rabotata so ovaa
kategorija osudeni lica.
[to se odnesuva do alkoholi~arite i narkomanite (koi ~esto
se sre}avaat vo zatvorite, poradi toa {to mnogu ~esto vo svetot, pa i
kaj nas, merkata na nivno lekuvawe se sproveduva za vreme na
izvr{uvaweto na kaznata i po pravilo vo ramkite na kaznenopopravnite
ustanovi) poradi nivnite karakteristi~ni svojstva i
potrebata od lekuvawe i tie naj~esto se odvojuvaat od drugite
zatvorenici vo posebni kazneni ustanovi ili oddelenija. Op{ta
karakteristika na ovaa kategorija na osudeni lica e vo toa {to
nivnoto minato i sega{no povedenie se nao|a vo opredelen kauzalen
477

odnos so sklonosta kon prekumerna upotreba na alkohol i opojni
sredstva, a tokmu taa skolonost go popre~uva ostvaruvaweto na
prevospitnite procesi vo penitencijarnite ustanovi. Poradi
dietazata kon alkohol i opojni sredstva i poradi posledicite od
nivnata upotreba ovie lica obi~no se egocentri~ni, povodlivi, so
zatapeni moralni ~uvstva, so opadnata intelektualna efikasnost, so
vidlivi manifestacii na vozdr`anost, strav i nemir. Takvata
sostojba kaj niv doa|a do izraz osobeno po nivnoto li{uvawe od
sloboda poradi psiholo{kiot {ok od zatvoraweto i naglata
apstinencija od alkohol ili opojni sredstva. Seto toa gi doveduva
ovie lica vo posebna sostojba na psihi~ka nervoza i napnatost koja se
manifestira niz naru{uvawe na zatvorskata disciplina, sudiri i
netoleranten odnos sprema drugite zatvorenici i zatvorskiot
personal, nastojuvawe na sekoj na~in da se dojde do aklohol ili opojni
sredstva i sl. Vakvata sostojba nalo`uva ovaa kategorija osudeni lica
vo sekoj slu~aj da se odvoi od ostanatite osudenici za{to samo na toj
na~in e ostvarliv nivniot poseben tretman.
ad) Stepen na obezbeduvawe na kazneno-popravnite ustanovi
Zavisno od stepenot na nivnata op{testvena opasnost
osudenite lica se rasporeduvaat vo ustanovi od zatvoren, poluotvoren
i otvoren vid 873) . Ovoj kriterium poa|a od potrebata osudenite lica da
se izdvojat vo zavisnost od stepenot na nivnata op{testvena opasnost
vo takvi ustanovi kade {to, so ogled na re`imot na izdr`uvaweto na
kaznata nema da pretstavuvaat poseben problem za personalot na
ustanovata i za ostanatite osudeni lica. Toa od druga strana zna~i
deka na osudenite lica na koi, poradi karakteristikite na svojata
li~nost, pretstavuvaat mala opasnost za svojata okolina treba da im
se obezbedi povolen re`im so poslobodno dvi`ewe i maksimalno
dobli`uvawe do uslovite na slobodniot `ivot so rabota {to naj~esto
se vr{i nadvor od ustanovata i, po pravilo, bez stra`atski nadzor.
Zatvorenite kazneno-popravni ustanovi gi karakterizira
postoewe na fizi~ki, materijalni i drugi sredstva za obezbeduvawe od
begstvo na osudenite lica. Tie mo`at da bidat so obi~no, maksimalno
i super-sigurnosno obezbeduvawe. Poslednite dva vida se konstrukcija
na amerkanskata teorija i praktika iako se sre}avaat i vo drugi zemji
vo koi opredeleni pri~ini ja nalo`uvaat potrebata od nivna
873)
"Klasifikacijata na otvoreni, poluotvoreni i zatvoreni kaznano-popravni
ustanovi ~esto pogre{no se identifikuva so klasifikacijata na zavodi so
maksimalno, sredno i minimalno osiguruvawe. Tuka se raboti za razli~ni ne{ta.
Taka na primer poluotvorenata e takva ustanova kade {to obezbeduvaweto e svedeno
na minimum, dodeka vo zavod so sredno osiguruvawe merkite na bezbednost sÒ u{te se
zna~ajni. Od druga strana, otvorenite ustanovi pretstavuvaat celosna negacija na
site merki na osigurnuvawe, koi me|utoa, sÒ u{te postojat vo zavodite so minimalno
osiguruvawe". Lopez-Rey, M. Klasifikacija, karakter i konstrukcija kaznenih zavoda,
Priru~nik, Zagreb, 1963/6, str. 262.
478

egzistencija 874) . Taka, na primer, zatvori so maksimalno obezbeduvawe
vo SAD se Folsom, Sen Kventin, Sing-Sing, vo Danska - Vridslosel,
vo [vedska - Kumla, vo Francija - Sente itn. itn.
Celta na zatvorite so maksimalno osiguruvawe, vsu{nost, ne se
sostoi samo vo toa da se napravi postrogo izvr{uvaweto na kaznata.
Nivnata edinstvena cel ne e ni onevozmo`uvaweto na begstvo. Tie
voedno pretstavuvaat sredstvo preku strogata disciplina, onie
zatvorenici {to ne mo`at da se dr`at bez {teta vo obi~niot zatvor,
da se spre~at da si na{tetat na sebe ili na svoite soosudenici.
Nivnata cel e da ovozmo`i najgolema mo`na sigurnost i da se oddelat
onie zatvorenici za koi e nu`no potrebna stroga disciplina. Vo
zatvorite vo SAD brojni zatvorenici se soo~uvaat so opasnosta na
prezemawe represalii od strana na svoite soosudenici zaradi {to se
potrebni zatvori so vakov stepen na obezbeduvawe. Isto taka i
{efovite na bandi se spre~uvaat vo svoite kriminalni aktivnosti
{to mo`at da gi ostvaruvaat po pat na izdavawe naredbi od pomalku
obezbedenite ustanovi.
Zavodite so maksimalen stepen na obezbeduvawe se obremeneti
so mnogubrojni slabosti {to go onevozmo`uvaat ostvaruvaweto na
prevospitnite procesi iako i vo niv se sproveduvaat individualizirani
tretmani bazirani vrz vnatre{na klasifikacija na osudenite
lica. Strogata disciplina i otsustvoto ili namaleniot broj
pogodnosti za ostvaruvawe kontakti so nadvore{niot svet doveduvaat
do avtomatizam vo povedenieto i razni drugi psihi~ki napnatosti
poradi {to se javuvaat mnogubrojni buntovi karakteristi~ni za ovoj
tip na zavodi osobeno toga{ koga se od golem kapacitet. Toa e
sogledano i vo zemjite vo ~ija praktika e vklu~en vakviot vid na
zavodi i zatoa se otka`uvaat od nivnata natamo{na izgradba, no i kon
ukinuvawe na ve}e postojnite ustanovi. Taka, na primer, od tie
pri~ini vo 1962 godina e ukinat poznatiot super-sigurnosen zavod
Alkatraz {to se nao|a na eden ostrov pokraj San Fransisko.
Poradi seto ova sovremenite penitencijarni sistemi im davaat
prednost na poluotvorenite kazneni zavodi ili oddelnija. Vo ovie
ustanovi se upatuvaat osudeni lica koi pru`aat dovolna garancija
deka nema da go zloupotrebat popovolniot re`im i otsustvoto na
materijalni pre~ki za begstvo. Takvi lica se upatuvaat na izdr`uvawe
na kaznata i vo otvoreni kazneno-popravni ustanovi i oddelenija 875) vo
koi vo najgolema mo`na mera se otstraneti elementite na
obezbeduvawe, trgnuvaj}i od idejata "deka najdobro se zatvoreni onie
vrati {to mo`at da se ostavat otvoreni". Osnovnata karakteristika
na ovie ustanovi, za koi podocna po{iroko }e zboruvame, se sostoi vo
874)
Pove}e za toa vidi: Lamers, E. Aktuelni problemi takozvanog zavoda sa maksimalnom
sigurno{~u, Izbor, Zagreb, 1956/1, str. 71-74.
875)
Vo teorijata e op{to prifateno misleweto deka vo otvorenite ustanovi vo prv
red treba da se upatuvaat primarni storiteli na polesni krivi~ni dela, storiteli od
nebri`nost ili slu~ajni izvr{iteli na krivi~ni dela kako i lica so poslabo
zdravje, stari lica, maloletnici i pomladi polnoletni lica. Vidi: Radovanovi}, M.
Otvorene kazneno-popravne ustanove, Anali, Beograd, 1960/3, str. 308.
479

ealizacijata na prevospitnite programi so primena na
individualizirani postapki {to }e ja razvijat li~nata odgovornost i
samodisciplinata na osudenite lica i vo isto vreme }e gi otstranat
posledicite od razli~nite deprivacii vo ustanovite i na najdobar
na~in }e go podgotvat osudenoto lice za `ivot na sloboda.
a|) Kriminalno minato na osudenite lica
Kriminalnoto minato, odnosno porane{nata osuduvanost na
zatvorenicite pretstavuva kriterium spored koj tie se izdvojuvaat vo
dve kategorii: primarni osudenici i recidivisti. I ovaa podelba
trgnuva od op{testvenata opasnost na osudenicite, {to vo ovoj slu~aj,
vo fokusot na svojot interes gi stava povratnicite. Imeno, tuka se
raboti za takva kategorija na osudeni lica kaj koi ne e dovolno
razviena individualnata svest i odgovornost. Storuvaweto na
krivi~noto delo kaj povratnicite re~isi ne budi nikakvo neprijano
~uvstvo, bidej}i ovie nedovolno cvrsto op{testveno formirani
li~nosti krivi~nite dela naj~esto gi sfa}aat kako oblik na normalno
povedenie. Poradi nivnite naviki i sklonosti za vr{ewe krivi~ni
dela tie ne ~uvstvuvaat strav od sudeweto, tuku go prifa}aat kako
nu`en rizik i neizbe`no zlo. Tie lica se obi~no so nedovolno
obrazovanie, nedovolna istrajnost vo vr{eweto na rabotnite zada~i,
slab interes za odr`uvawe na socijalnite vrski i skolonosti kon
lesno i povr{no raspolo`enie. Site svojstva na ovie kategorii
osudenici doa|aat do izraz i vo kazneno-popravnite ustanovi za vreme
i po izdr`uvaweto na kaznata {to pretstavuva golem problem pri
izveduvaweto na tretmanot. Tokmu zatoa i za ovie osudenici naj~esto
se odi kon formirawe posebni ustanovi kade {to oddelno }e ja
izdr`uvaat kaznata li{uvawe od sloboda.
Spored moe mislewe site ovie kriteriumi natamu mo`at da se
svedat glavno vo dve grupi: na onie {to se odnesuvaat na objektivnite
obele`ja na krivi~noto delo i onie koi se odnesuvaat na objektivnite
karakteristiki na osudenite lica 876) . Ona {to od prakti~en aspekt
ovde e osobeno zna~ajno e deka obata kriteriumi sÒ, ili treba da
bidat, od objektivna priroda. So ogled na realnite mo`nosti na
kaznata li{uvawe od sloboda i mo`nostite na op{testvoto za
izgradba na opredelen spektar na kazneno-popravni ustanovi, na
objektivniot karakter na kriteriumite za sproveduvawe na
horizontalnata kvalifikacija treba i da se ostane 877) . Vo prilog na
876)
Kako {to ve}e spomnavme me|u kriteriumita od objektivna priroda, vo svetot, pa
i kaj nas, mo`at da se javat osniva~ot i ovlasteniot organ za izvr{uvawe na kaznata i
nadle`niot organ za vr{ewe nadzor nad ustanovata. Ovie kriteriumi ne gi
vklu~ivme vo na{ata podelba za{to nemaat nikakva uloga vo ostvaruvaweto na
celite na klasifikacijata. Toa se, vsu{nost, kriteriumi za klasifikacija na
kazneno-popravnite ustanovi so isklu~itelno administrativna funkcija.
877)
Taka na primer, efikasnoto ostvaruvawe na klasifikacijata, pretpostavuva, pred
sÒ, razviena ekonomska baza na op{testvoto, odnosno dovolno finansiski sredstva za
480

koristeweto na objektivnite kriteriumi e i logikata na sekoja
klasifikacija - deka podelbite mora da imaat precizno opredelen
princip na delba (principum divisionis). Toj princip ovde e opredelen
od su{tinata na horizontalnata klasifikacija sfatena kako
sozdavawe golemi grupi osudenici, odnosno nivna primarna podelba so
ogled na objektivnite svojstva. So primena na pome{ani kriteriumi
vo ovoj pogled ne mo`e da bide dosledna nikoja, pa nitu ovaa
klasifikacija.
Kon ova treba da se dodade deka horizontalnata klasifikacija
zna~i sozdavawe spektar od kazneno-popravni ustanovi. Samo toga{
koga od razni pri~ni ne e mo`na specijalizacija na takvi ustanovi,
mo`e da se pristapi kon nejziniot surogat - horizontalna
klasifikacija na oddelenija (horizontalna klasifikacija vo malo
ili psevdoklasifikacija) vo kazneno-popravnite ustanovi od op{t
vid. Vo otsustvo na kategorizacija na posebni kazneno-popravni ustanovi,
vakvata podelba e mo`na, dozvolena, pa duri i nu`na, no samo do
onoj moment koga }e se sozdadat uslovi za nejzino napu{tawe. Dotoga{
vo granicite na mo`nostite, vo ustanovite od op{t vid rasporedot na
oddelenijata treba da se vr{i spored site barawa {to va`at za
horizontalnata klasifikacija na kazneno-popravnite ustanovi.
Dosega{nata praktika me|utoa, poka`a deka granicite na tie
mo`nosti se pretesni, odnosno deka vo retko koj op{t kaznenopopraven
dom mo`at da se ostvarat tie barawa. Pri~inite za toa se
brojni: goleminata na domot, brojot na osudenicite i nivnata fluktuacija,
smestuva~kite kapaciteti i nivnata arhitektura, nedostigot na
stru~en kadar kako i nepostoeweto na dovolno izdiferenciran i
fleksibilen sistem na organizirani oblici na tretman {to sekoga{
mo`at da se ostvarat 878) . Poradi ovie i drugi pri~ini kako osnovno
barawe ne mo`e najprvin da se ostvari fizi~koto oddeluvawe na
oddelnite kategorii osudenici, a potem kako kula od karti se ru{at
site ostanati o~ekuvawa.
izgradba na opredelen broj kazneno-popravni ustanovi so takov kapacitet i
konstrukcija {to }e ovozmo`at fizi~ko izdvojuvawe na opredeleni kategorii
osudenici. So finansiskite te{kotii e povrzan i problemot na anga`iraweto
dovolen broj penolo{ki stru~waci {to }e go ovozmo`at pravilnoto ostvaruvawe na
zada~ite vo kazneno-popravnite ustanovi, osobeno vr{eweto na procesot na
resocijalizacijata so nu`no po~ituvawe na site principi na izvr{uvaweto na
kaznata. Ovoj problem se javuva kako realnost {to vo dene{ni uslovi, a i vo bliska
idnina ne mo`e lesno da se nadmine i za koj mora da se vodi smetka za da ne bideme
odvle~eni kon formirawe takvi klasifikacioni {emi {to nemaat vistinski uslovi
za o`ivotvoruvawe.
878)
Vo ovaa smisla treba osobeno da se ima predvid racionalnosta na razmisluvaweto
za vlijanieto {to vrz kadrite vo ustanovite od op{t vid go manifestira
ostvaruvaweto na razli~nite penitencijarni re`imi. Vidi: Arnaudovski, Q. op. cit,
str. 305.
481

) Odnos na normativnoto i stvarnoto
1. Vo vrska so horizontalnata klasifikacija porane{niot
ZIS ja prifa}a{e op{toprifatenata podelba {to vo na{ata zemja
trgnuva{e od kriteriumite: dol`ina na izre~enata kazna, stepen na
obezbeduvawe na kazneno-popravnite ustanovi i kategorijata na
osudenite lica. Spored prviot kriterium dolgite kazni li{uvawe od
sloboda se izvr{uvaa vo kazneno-popravni domovi, a kratkite kazni vo
zatvori {to vo na{ata Republika gi ima{e {est. Spored ~l. 294-a od
Zakonot za izmena i dopolnuvawe na ZIS (SV RM 1992/19) toa bea
Zatvorot vo Bitola so otvoreno oddelenie vo Prilep (za podra~jeto
na op{tinite Bitola, Demir Hisar, Prilep i Resen), Zatvorot vo
Gevgelija (za podra~jeto na op{tinite Valandovo, Gevgelija,
Kavadarci i Negotino), Zatvorot vo Ohrid (za podra~jeto na
op{tinite Debar, Ki~evo, Makedonski Brod, Ohrid i Struga),
Zatvorot vo Skopje so otvoreni oddelenija vo Kriva Palanka i Veles
(za podra~jeto na op{tinite od grad Skopje i op{tinite Kumanovo,
Kratovo, Kriva Palanka i Veles), Zatvorot vo Tetovo (za podra~jeto
na op{tinite Tetovo i Gostivar) i Zatvorot vo [tip so otvoreno
oddelenie vo Strumica (za podra~jeto na op{tinite Berovo, Vinica,
Del~evo, Ko~ani, Sveti Nikole, Radovi{, Probi{tip, Strumica i
[tip). Vakvoto razlikuvawe be{e predvideno samo za ma{kite
zatvorenici za{to vo Republika Makedonija ne postoea uslovi za
izvr{uvawe na kratkite kazni po zatvori i za osudenite lica od
`enski pol.
Spored vtoriot kriterium sodr`an vo ZIS se predviduva{e
postoeweto na zatvoreni, poluotvoreni i otvoreni kazneno-popravni
ustanovi. Kazneno-popraven dom od otvoren vid kaj nas postoe{e samo
vo Struga, no, kako {to vidovme i ~etiri otvoreni oddelenija na
oddelni zatvori vo Republikata (Prilep, Kriva Palanka, Veles i
Strumica).
Vo vrska so kriteriumot kategorija na osudenite lica be{e
predvideno postoewe na op{ti i posebni kazneno-popravni domovi.
Op{tite kazneno-popravni domovi bea nameneti za izvr{uvawe na
kaznata zatvor za pove}e kategorii osudenici i vo niv se upatuvaa
osudenite lica za koi so rasporedot ne be{e predvideno upatuvawe vo
poseben dom (~l. 27 st. 2 i 35 st. 6 ZIS od 1979). Od druga strana
posebnite kazneno-popravni domovi bea nameneti za oddelni kategorii
osudeni lica, a osobeno za lica koi za prv pat se osudeni, za
storiteli na krivi~ni dela od nebri`nost, za povratnici, za pomladi
polnoletni lica i za bolni osudeni lica. Po potreba mo`e{e da se
osnovaat i drugi vidovi kazneno-popravni domovi i oddelenija (~l. 27
i 28 ZIS/1979).
Spored ovoj kriterium kaj nas bea osnovani samo dva kaznenopopravni
domovi i toa: edniot kako op{t kazneno-popraven dom Idrizovo
koj se nao|a vo blizina na Skopje i samo eden kazneno-popraven
dom od poseben vid - Otvoreniot KPD Struga.
I na kraj od ~l. 14 st. 3 ZIS od 1979 proizleguva{e u{te eden
482

kriterium, a toa e deka horizontalnata klasifikacija se vr{i i
spored polot na osudenite lica.
Od analizata na ovie odredbi mo`e da se sumira slednoto.
Prvo, od kriteriumite za podelba na kazneno-popravnite ustanovi vo
na{eto porane{no zakonodavstvo bea zemeni: dol`inata na izdr`anata
kazna, stepenot na obezbeduvaweto, kriminalnoto minato na
osudenite lica, nebre`nosta i zdravstvenata sostojba na osudenite
lica. Vtoro, zakonodavecot ostavil prostor i za formirawe posebni
kazneno-popravni ustanovi {to }e gi nalo`i razvojot na penolo{kata
teorija i praktika. I, treto, do sozdavaweto objektivni uslovi za
formirawe posebni kazneno-popravni domovi zakonot ja ostavil
mo`nosta za osnovawe oddelenija vo ramkite na op{tite kaznenopopravni
domovi. Osnovaweto na oddelenija za pomladi polnoletni
lica i maloletnici vo ZIS be{e postaveno obligatorno (~l. 27 st. 4)
a osnovaweto na posebni oddelenija za drugi kategorii na osudeni
lica, na fakultativna osnova (~l. 28 st. 1). Nakratko, na{iot
zakonodavec se obide da go trasira patot za postepeno ostvaruvawe na
sovremena horizontalna klasifikacija. Vo stvarnosta me|utoa, taa
vizija ne se ostvari taka {to na povr{ina izbija opredeleni
slabosti. Taka, na primer, spored prviot kriterium kaj nas postoea
premnogu zatvori za izdr`uvawe na kratkite kazni namesto da se
te`nee kon realizacija na obraten proces {to }e zna~i pogolemo
koristewe na alternativnite vidovi kazni. Brojot na zatvorite i
nivnite nedostatoci kako i brojot na zatvorenicite {to
"pro{etuvaa" niz niv jasno uka`uvaa na potrebata od nivnoto
sveduvawe na edno poracionalno nivo. Vo ovaa smisla se nalo`uva{e
razmisluvaweto za mo`nosta od iskoristuvawe na ve}e postoe~kite
zatvorski zgradi od pogolem kapacitet so opredeleni nu`ni
intervencii od organizaciona priroda zaradi nivna transformacija
vo ustanovi od poseben vid. Vo zavisnost od kategorijata na osudenite
lica nivniot poluotvoren ili otvoren vid treba{e i natamu da bide
zadr`an, a za izvr{uvaweto na pritvorot da se iznajdat drugi novi
re{enija {to nema da se vrzuvaat so ovie zatvori.
Vo vrska so vtoriot kriterium pokraj postoe~kite oddelenija
od otvoren vid vo KPD Idrizovo i otvorenite oddelenija na op{tinskite
zatvori na{ata stvarnost se zdobi i so prvata otvorena
kazneno-popravna ustanova. Edinstven problem na ova ustanova be{e
toa {to dolgo vreme od osnivaweto (se do donesuvaweto na Zakonot za
izmeni i dopolnuvawa na ZIS od 1992) taa ja vr{e{e funkcijata i na
op{tinski zatvor za osudenicite na kratki kazni od podra~jeto na
op{tina Struga.
Vo na{ata penitencijarna stvarnost najgolem problem be{e
sepak izgradbata na posebni kazneno-popravni domovi spored grupata
kriteriumi pod zbiren naziv - kategorija na osudenite lica. Dolgo
vreme nitu eden od ovie kriteriumi ne be{e iskoristen za formirawe
posebna ustanova, pa taka namesto horizontalna klasifikacija na
ustanovi kaj nas postoe{e horizontalna klasifikacija na oddelenija
vo KPD Idrizovo. Te{kotiite {to proizleguvaa od vakvata sostojba
se poznati, no poznato e i zna~eweto na ovoj problem za ostvaruvaweto
483

na vertikalnata klasifikacija i suptilnata resocijalizacija na
osudenite lica. Od tie pri~ini zakonodavecot treba{e da bide
pouporen, da ja otfrli kategorizacijata na oddelenija i de lege ferenda
da go postavi baraweto za osnivawe posebni ustanovi. Bez nivnata
obligatorna predvidenost vo zakonot, nivnoto formirawe mo`e dolgo
da se vle~e, a vo toj prostor da se zapadne vo skepticizam sprema
konceptot na resocijalizacijata. Toj skepticizam krie{e golemi
opasnosti dokolku od nu`na nau~na predostre`nost se pretvore{e vo
masovna predrasuda.
Vo vrska so odredbite za podelbata na kazneno-popravnite
ustanovi spored ~etvrtiot kriterium (pol na osudenite lica) ZIS
be{e dosta "skr`av". Me|utoa, so ogled na brojot i strukturata na
osudeni~kite od na{ata republika ne be{e ni potrebno da se predviduvaat
popodrobni solucii. Vo ovoj pogled vo praktikata funkcionira{e
i sÒ u{te funkcionira moderen kazneno-popraven dom za `eni
{to odgovara na sovremenite barawa za resocijalizacija, ne samo na
osudenite polnoletni `eni, tuku i na onie {to se osudeni ili im se
izre~eni vospitni merki kako maloletni~ki bez ogled na
vremetraeweto na kaznata, odnosno zavodskata vospitna merka.
2. ZIS od 1997 godina napravi radikalen ~ekor vo odnos na
horizontalnata klasifikacija na osudenite lica. Vo ovaa smisla ve}e
vo negovite osnovni na~ela se pomesteni nekolku osnovi so koi, ne
samo {to se uka`uva na posebnoto zna~ewe na ovoj penolo{ki
institut, tuku na soodveten na~in se opredeluvaat glavnite nasoki za
negovoto adekvatno i delotvorno re{avawe. So ovoj zakon najprvin se
opredeluva su{tinata na tri oddelni segmenti od koi e so~inet
op{tiot poim na klasifikacijata na osudenite lica. Spored ~l. 13
ZIS tie segmenti se rasporeduvaweto, klasifikacijata i razmestuvaweto
na oddelni kategorii na osudeni lica. Nivnata sodr`inska
opredelba mo`e da se sfati ako rasporeduvaweto vo celost se
izedna~i so ona {to vo teorijata se ozna~uva kako horizontalna
klasifikacija na osudenite lica, klasifikacijata so vertikalnata
klasifikacija na osudenite lica, a razmestuvaweto so progresiraweto,
reprogresiraweto i premestuvaweto na osudenite lica (reklasifikacija).
Zaedni~ka cel na site ovie segmenti spored ~l. 13 ZIS e
"polesno sproveduvawe na razli~ni vidovi na tretman, spre~uvawe na
me|usebnoto {tetno vlijanie na osudenicite i odr`uvawe na
disciplinata".
[to se odnesuva do samoto rasporeduvawe vo razli~ni ustanovi
(horizontalnata klasifikacija) vo ~l. 14 ZIS e opredeleno deka:
- osudenite lica od razli~en pol kaznata ja izdr`uvaat
odvoeno,
- osudenite lica koi za prv pat izdr`uvaat kazna zatvor se
odvojuvaat od osudenite lica vo povrat,
- kaznata maloletni~ki zatvor sprema maloletnite lica se
izvr{uva odvoeno od polnoletnite lica osudeni na kazna zatvor i
- licata {to se nao|aat vo pritvor se odvojuvaat od licata {to
ja izdr`uvaat kaznata zatvor.
Vo vrska so horizontalnata, no isto taka i so vertikalnata
484

klasifikacija i razmestuvaweto, ZIS go istaknuva i toa deka mo`e
da se ima predvid i vidot i prirodata na krivi~noto delo i stepenot
na krivi~nata odgovornost (~l. 16 st. 1).
Vrz osnova na ovie kriteriumi na{iot zakonodavec se opredeli
za kategorizacija na kazneno-popravni ustanovi {to e opredelena
so posebna uredba {to ja donesuva Vladata na Republika Makedonija.
Taa mre`a na kazneno-popravni i vospitno-popravni ustanovi
dava sigurni garancii deka vo celost }e bidat ostavareni celite na
izrekuvaweto i izvr{uvaweto na sankciite i vospitnite merki vo
na{ata zemja, no samo toga{ ako navistina bidat izgradeni soodvetnite
objekti i opremeni so neophodnite materijalni i drugi sredstva
za nivno vistinsko funkcionirawe. Toa zasega ne e slu~aj {to ne
zna~i deka op{testvenite usilbi ne se dvi`at vo taa nasoka.
Pretstojniot period e vreme vo koe postepeno }e bidat ostvareni site
pretpostavki za o`ivotvoruvawe na na{iot sistem kako sovremen
pristap vo izvr{uvaweto na ve}e postavenite penolo{ki barawa.
2. VERTIKALNA KLASIFIKACIJA
Vtorata faza ili nivo na klasifikacijata pretstavuva
natamo{nata podelba na osudenite lica vo oddelenija, grupi i
podgrupi vo ramkite na edna kazneno-popravna ustanova od poseben vid
zaradi ostvaruvawe na prevospitnite procesi. I za ozna~uvawe na
ovaa faza na klasifikacijata se upotebuvaat mnogubrojni izrazi:
interna ili vertikalna klasifikacija, klasifikacija vo potesna
smisla na zborot, prava (vistinska) klasifikacija, podklasifikacija
ili ednostavno samo klasifikacija. Zaradi pojasno prika`uvawe na
nejzinata su{tina i nejzinoto diferencirawe od predhodnata faza
nie go prifa}ame terminot vertikana klasifikacija.
Kaj vertikalnata klasifikacija podelbata na zatvorenicite se
bazira vrz subjektivni kriteriumi. Taa se vr{i po predhodna
opservacija (prou~uvawe na li~nosta na osudenite lica), a od predhodnata
faza se razlikuva i po toa {to ovde dominira celta - sozdavawe
uslovi za primena na individualiziran tretman.
a) Kriteriumi za nejzino sproveduvawe
Glavnata pretpostavka za ostvaruvawe na vertikalnata klasifikacija
e prodlabo~ena opservacija na osudenite lica. Duri potoa vo
posebnite ustanovi mo`at da se sozdavaat pomali klasifikacioni
formi vo koi se rasporeduvaat osudenite lica za koi se utvrdeni isti
ili mnogu bliski potrebi od tretman 879) . Vo taa smisla se izgraduvaat
879)
Od na~inot na koj se vr{i prou~uvaweto na li~nosta na osudenite lica i od toa
koi nivni obele`ja se najzna~ajni za nivno razlikuvawe, zavisi brojot i obemot na
klasifikacionite grupi i vidot na tretmanot {to mora da bide prilagoden na
istovidnite potrebi na osudenite lica. Sekako deka brojot na tie klasifikacioni
grupi ne mo`e da bide beskone~en tuku soobrazen so objektivnite pretpostavki i
485

kriteriumi {to vo osnova poa|aat od subjektivnite svojstva i
karakteristiki na osudenite lica, sprema koi, so ogled na nivnite
osobini, }e mo`e polesno i poefikasno da se izveduvaat prevospitnite
procesi i vo maksimalna mo`na mera da se anuliraat negativnite
posledici na zatvorskata zaednica. Me|utoa, iako vo teorijata
postojano se istaknuvaat individualnite svojstva na li~nosta kako
op{t i glaven patokaz za oformuvawe na razraboten sistem na merila
{to }e ja oplemenat vertikalnata klasifikacija vrz toj plan kaj nas
malku e storeno.
Vakvo tvrdewe se nalo`uva za{to vo penolo{kata teorija i
praktika i pokraj bazbrojnite varijacii na obele`jata na ~ovekovata
li~nost, za vertikalnata klasifikacija dosega se izgradeni samo
slednive kriteriumi: Profesionalna pripadnost na osudenite lica,
nivnoto povedenie za vreme na izdr`uvaweto na kaznata, stepenot na
nivnata du{evna i socijalna zrelost, potrebite od nivnoto stru~no
obrazovanie i sposobnosta za nivna resocijalizacija. Spored ovie
kriteriumi vo kazneno-popravnite ustanovi se izdvojuvaat osudeni
lica vo posebni rabotni edinci; vo grupi na dobri, prose~ni i lo{i
osudenici so razli~ni prava i pogodnosti ~ie {to steknuvawe zavisi,
pred sÒ, od nivnata gotovnost da go prou~uvaat ku}niot red; vo grupi
vo koi so razli~en intenzitet se primenuvaat vospitnite i
prevospitnite procesi; vo grupi vo koi osudenikot se vklu~uva spored
oblikot na svoite potrebi od obrazovanie i, na kraj, vo grupi vo koi se
sproveduva, odnosno ne se sproveduva bilo kakov tretman.
Pri ostvaruvaweto na vertikalnata klasifikacija vo praktikata
~esto se zamaat i nekoi od objektivnite kriteriumi. Vo taa
smisla se koristat: stepenot na obezbeduvaweto, polot i vozrasta na
osudenite lica, nivnoto kriminalno minato, a mnogu ~esto, i vidot na
krivi~noto delo. Pome{anoto koristewe na subjektivni i objektivni
kriteriumi od ve}e objasenti pri~ini e neprifatlivo vo ovaa faza na
klasifikacijata. Ovde treba da se dodade i toa deka vidot i te`inata
na krivi~noto delo, koi pretstavuvaat indikatori za opredeleni
karakteristiki na osudeni lica, smeat da se koristat i pri
sproveduvaweto na vertikalnata klasifikacija.
b) Odnos na normativnoto i stvarnoto
1. [to se odnesuva do vertikalnata klasifikacija na osudenite
lica na{iot ZIS od 1979 godina nejzinata sodr`ina ja regulira{e
samo so dve na~elni odredbi od ~l. 12. Taka spored st.1 na ovoj ~len
"osudenite lica vo kazneno-popravnite ustanovi spored li~nite
svojstva (podvlekol Z.S.) se rasporeduvaat vo oddelnija 880) koi }e
tretmanskite mo`nosti na ustanovata, za{to klasifikacijata na osudenite lica,
vsu{nost, pretstavuva ramka {to go ograni~uva i racionalizira principot na
penitencijarnata individualizacija.
880)
Upotrebata na zakonskiot termin "oddelenija" vo fazata na vertikalnata
klasifikacija sozdava{e opredeleni zabuni za{to vo penitencijarnata praktika
486

ovozmo`at prezemawe na istovidni merki za prevospituvawe i
odr`uvawe na disciplinata". Vo st. 2. se vele{e: "vo oddelnijata
osudenite lica spored nivnoto odnesuvawe (podvlekol Z.S.) mo`e da
se delat vo grupi so razli~ni pogodnosti".
[to se odnesuva do prvata odredba, lesno se zabele`uva deka
kriteriumot "spored li~nite svojstva" e premnogu voop{tena formulacija
od {to proizleguva zaklu~okot deka materijata za opredeluvawe
na kriteriumite na vertikalnata klasifikacija na osudenite
lica im se prepu{ta{e na kazneno-popravnite ustanovi, odnosno na
nivnite podzakonski propisi. Me|utoa, zakonodavecot ne ostanal
dosleden na ovaa ideja za{to vo ~l. 102 st. 2 predvidel i eden
konkreten kriterium za vakvata klasifikacija i ostanal samo vrz
nego. So vakvoto re{enie na porane{niot zakon ne mo`e da se soglasime,
za{to ispa|a deka kriteriumot odnesuvaweto na osudenite lica
vo tekot na izdr`uvaweto na kaznata li{uvawe od sloboda, koj
prakti~no zna~i pasivno po~ituvawe na ku}niot red zaradi steknuvawe
so pogodnosti, e glaven kriterium za vertikalnata klasifikacija
iako postojano se kritikuva negovoto postoewe i se predlaga celosno
ili delumno ukinuvawe 881) . Ottuka smetam deka najpravilna solucija vo
pogled na ova pra{awe e celosnoto zakonsko regulirawe na
kriteriumite za vertikalna klasifikacija na osudenite lica, bidej}i
toga{noto parcijalno re{enie ne uka`uva{e na konkretnite nasoki
kon koi treba da se stremi, i sozdava{e sosotojbi {to vo ovoj pogled
ni oddaleku ne gi zadovoluvaa barawata {to treba da se ostvarat 882) .
Vakvata zakonska regulativa nesomneno se odrazuva{e vrz
prakti~nite aspekti na ostvaruvaweto na vertikalnata klasifikacija.
Nakratko, vo penitencijarnata praktika taa voop{to ne se
ostvaruva{e vo soglasnost so svojata su{tina, ili poblago re~eno,
obidite vo toj pogled bea daleku od ona {to se vistinskite celi na
vertikalnata klasifikacija 883) . Ottuka be{e ispravno tvrdeweto deka
be{e voobi~aeno negovoto vrzuvawe za onie podelbi {to zna~at ostvaruvawe na
horizontalnata klasifikacija. Upotrebata na ovoj termin za ozna~uvawe na
opredeleni po{iroki ili po~etni klasifikacioni oblici mo`e i treba da najde
mesto samo kaj opredeluvaweto na vertikalnata klasifikacija na osudenite lica.
881)
Vidi: Davidovi}, D. i dr. op. cit, str. 195.
882)
Vertikalnata klasifikacija kaj nas ja vr{i upravitelot na ustanovata po predlog
na priemnoto oddelenie. Vakvoto re{enie mo`e da dovede do razni samovolija na
zatvorskata administracija, odnosno do naru{uvawe na zakonitosta pri
izvr{uvaweto na krivi~nite sankcii. Ovie pri~ini se, vsu{nost, dopolnitelen
argument za zakonsko regulirawe na vertikalnata klasifikacija. Na zatvorskata
administracija bi mo`elo da ñ se dozvoli edinstveno sproveduvaweto na
subklasifikacijata za koja }e stane zbor ne{to podocna.
883)
Vertikalnata klasifikacija {to denes vo na{ata penitencijarna praktika za
svoja osnova gi zemja proizvodnata rabota, rabotnoto mesto i sistemot na
pogodnostite, nema dovolno smisla i zna~ewe. Spored prviot kriterium site
osudenici {to rabotat vo ista rabotna edinica ili proizvodna smena so~inuvaat
posebna klasifikaciona grupa. Vakvoto rasporeduvawe go uslovuvaat, vsu{nost,
487

vo natamo{nata razrabotka na kriteriumite (za vertikalna
klasifikacija, Z.S.) e potrebno: identifikuvawe i utvrduvawe na
kriteriumite za formirawe na grupi po vid i oblik na tretman,
kriteriumi za specifi~nite karakteristiki na grupite i posebnostite
na tretmanot vo niv, kriteriumi {to trgnuvaat od li~nosta i
nivnite karakteristiki {to imale su{tinsko i manifestantno
vlijanie vrz kriminalnoto odnesuvawe 884) .
Vo otsustvo na celosni nau~ni soznanija za izgradbata na vakov
vid kriteriumi, spored moe mislewe, sepak postojat dovolen broj
indikatori {to zakonodavecot mo`e{e (no vo ZIS od 1997 toa sepak
ne go stori) da gi iskoristi kako po~etni nasoki za formirawe na
prevospitni klasifikacioni grupi. Imeno, dolgogodi{noto iskustvo
od primenata na opredeleni oblici i metodi na tretman i dobienite
soznanija vo toj pogled se dobra podloga za sozdavawe takvi podelbi
{to }e se dobli`at do celite na vertikalnata klasifikacija. Vo toj
kontekst spored moe mislewe vo sproveduvaweto na vertikalnata
klasifikacija prvoto i osnovno barawe treba da bide utvrduvaweto
na elementot - na koi lica vo konkretnata kazneno-popravna ustanova
im e potreben tretman, odnosno resocijalizacija, za da se izdvojat od
onie osudenici sprema koi, osven rabotno anga`irawe, ne e potrebno
vklu~uvawe vo drugi prevospitni procesi. Prvata grupa bi ja
so~inuvale osudeni lica {to deloto go izvr{ile pove}e ili pomalku
slu~ajno, od nebri`nost i voop{to site onie osudenici {to so ogled
na karakterisitikite na svojata li~nost uka`uvaat deka se raboti za
socijalno prilagodeni poedinci {to se na{le vo isklu~itelna
kriminalna situacija.
Za razlika od niv, vtorata grupa osudenici se formira za vrz
niv da se primenat diferencirani merki na individualiziran
tretman. Me|utoa, sprema site osudenici ne e potrebno vnimanie od
ist stepen bidej}i sÒ u{te se raboti za golema grupa osudenici {to
me|usebno se razlikuvaat spored golem broj li~ni obele`ja. Poradi
toa, za ovaa grupa osudenici kako prioritetna zada~a se nalo`uva
natamo{na klasifikacija {to }e gi podeli so ogled na nivnite
zaedni~ki potrebi na tretman, no i zaradi ostvaruvawe na drugite
celi na klasifikacijata. Vo taa smisla treba posebno da se izdvojat
osudenicite: a) sprema koi e potrebno edukativno ili stru~no
usovr{uvawe, b) sprema koi treba da se sproveduvaat terapeutski
merki {to zna~at grupano sovetuvawe ili grupna psihoterapija i v)
osudenici koi so ogled na motivite na deloto uka`uvaat na li~nost za
koja se nalaga potreba od pointenzivni merki za menuvawe na
opredeleni stavovi, predrasudi i vrednosti (politi~ki delinkventi
na primer). Toa bi bile osnovnite kategorii na osudenici ili
klasifikacioni grupi vo ~ii ramki, dokolku e potrebno bi mo`elo da
se sproveduva i subklasifikacija. Pritoa, se razbira, deka
subklasifikacijata nema da bide nu`na za site klasifikacioni grupi
potrebite na domskoto stopanstvo, a ne potrebite na resocijalizacijata na osudenite
lica.
884)
Arnaudovski, Q. op. cit, str. 443.
488

tuku }e zavisi od brojot na osudeni~kata populacija, nezinata
struktura kako i od objektivnite mo`nosti na posebnite kaznenopopravni
ustanovi.
2. Me|utoa, bez ogled na ovie zabele{ki, na zakonodavecot ne
mo`e da mu se prefrli deka ni{to ne storil vrz podobruvaweto na
regulativata vo vrska so vertikalnata klasifikacija na osudenite
lica. Vo ovaa smisla najnapred treba da se istakne odredbata od ~l. 15
kade doslovno se veli: "Vo ustanova za izvr{uvawe na kaznata zatvor
osudenite lica se klasifikuvaat spored neophodnosta za primena na
merki na tretman i vidot na potrebniot tretman, nivnata vozrast,
li~nite karakteristiki i drugi okolnosti od zna~ewe za ocenka na
li~nosta na osudenoto lice". Vo soglasnost so utvrduvaweto na
vertikalnata klasifikacija na osudenite lica se i ~l. 17 i 18 st. 1 od
ZIS. Vo prviot od niv se veli deka na mladite osudeni lica treba da
im se obezbedat uslovi koi, kolku e toa mo`no, }e gi za{titat od
{tetnoto vlijanie na drugite osudeni lica, kako i da im se sozdadat
uslovi za `ivot i rabota i za kulturni, sportski i drugi aktivnosti
soodvetni na nivnata vozrast. I vtoriot ~len, iako samo posredno, e
vo funkcija na vertikalnata klasifikacija, za{to so nego se
predviduva osudenite lica soglasno mo`nostite na ustanovata i so
nivna soglasnost da se smetstuvaat vo zasebni sobi. So ovaa odredba,
vsu{nost, se obezbeduva polesno ostvaruvawe na vtorata i tretata cel
na klasifikacijata.
Zaradi polesno ostvaruvawe na prvata cel na klasifikacijata
zakonodavecot go predviduva i toa ministerot za pravda da donese
op{t akt so koj poblisku se opredeluva rasporeduvaweto, klasifikacijata
i razmestuvaweto na osudenite lica kako i op{t akt za
vidovite i na~inite na nivniot tretman (~l. 16 st. 2 ZIS).
Na ova mesto e zna~ajno da se istakne i toa deka vo glavata za
izvr{uvawe na sankciite izre~eni za prekr{ok, na{iot zakonodavec
za prv pat predviduva deka kaznata zatvor izre~ena za prekr{ok se
izvr{uva vo kazneno-popravna ustanova od poluotvoren vid, i, toa {to
e posebno zna~ajno, odvoeno od osudenicite na kazna zatvor za
krivi~no delo.
Site ovie novini se zna~ajna potkrepa za o`ivotvoruvawe na
vertikalnata klasifikacija vo na{ite penitencijarni ustanovi kon
koja, za `al, vo na{ata dosega{na praktika, bilo poradi otsustvo na
adekvatna zakonska regulativa ili raznovidni otpori, dosega
izostanuva{e vistinskiot pristap. So ogled na toa deka i ona {to
sega e propi{ano ne dava sigurna garancija deka vrz ovoj plan }e se
ostvari o~ekuvanoto i ova razgleduvawe go pomestivme vo naslov {to
ja postavuva dilemata za odnosot me|u normativnoto i stvarnoto. Toa
me|utoa, vo nikoj slu~aj ne e odraz na bilo kakov pesimizam vo pogled
na ona {to treba da se o~ekuva vo ovaa oblast. Naprotiv, uvereni sme
deka so novite re{enija vo ZIS e sozdadena cvrsta osnova za
vistinsko pomestuvawe kon realizacija na edna realna teoretska
zamisla koja ja so~inuva su{tinata na vertikalnata klasifikacija na
osudenite lica.
489

v) Za problemot na homogeni ili heterogeni osudeni~ki grupi
Homogenite i heterogenite osudeni~ki grupi gi poseduvaat
site konstitutivni elementi na organizarani op{testveni grupi. Tie
se kohezivni, struktuirani i podvi`ni tvorbi sostaveni od pove}e
lu|e, koi, poradi svoite potrebi u~estvuvaat vo zaedni~ki dejnosti,
pritoa stapuvaat vo razli~ni me|usebni odnosi i ostvaruvaat
elementi na zaedni~ka kultura. Obete grupi se so specifi~na
funkcija, pot~ineti na avtoritetot na upravata, kako i na posebnite
uslovi na nivnoto formirawe i sozdavawe na imeto i drugite znaci na
raspoznavawe. Me|utoa, mo`e da se ka`e deka nivnoto razlikuvawe se
sostoi vo toa {to homogenite osudeni~ki grupi pretstavuvaat takov
zbir od lu|e {to se sozdava vrz osnova na edno ili pove}e ednakvi
obele`ja na licata {to izvr{ile krivi~ni dela, dodeka heterogenite
osudeni~ki grupi gi so~inuvaat osudenicite {to se odlikuvaat so
razli~ni obele`ja od objektivna i subjektivna priroda zna~ajni za
nivnata klasifikacija vo kazneno-popravnite ustanovi.
Vo penolo{kata teorija od ponovo vreme se sre}ava dilemata -
dali klasifikacijata na osudenite lica treba da se zasnova vrz
homogeni ili heterogeni osudeni~ki grupi. Ottuka pra{aweto {to
treba da se re{i se postavuva vo slednata forma: ako od osudeni~kite
grupi se o~ekuva efikasno da gi sovladaat slo`enite zada~i vo
ostvaruvaweto na resocijalizacijata i drugite celi na kaznuvaweto,
dali za grupata vo celina i za nejznite ~lenovi kako poedinci e
popovolno koga tie grupi se od homogen ili od heterogen sostav. Vo
teorijata postojat avtori {to ne mo`at do kraj da se re{at vo prilog
na argumentacijata za formirawe na ednite, odnosno drugite grupi 885) ,
no i takvi {to pove}e ili pomalku go izgradile svojot stav po ova
pra{awe 886) . Vo seto ova me|utoa, najmalku se snao|a zatvorskata
administracija i vo o~ekuvawe na kone~noto re{enie na teoretskiot
spor se odlu~uva za pasivnost. Od tia pri~ini smetam na re{ava~kata
uloga na zakonodavecot koj, makar vo toa i pogre{il, treba da go
prese~e "Gordieviot jazol", i na toj na~in da ja pottikne zatvorskata
administracija niz svojata praktika da ja vovede i da ja verificira
ispravnosta na homogenite ili heterogenite osudeni~ki grupi.
885)
Taka na primer: Popovi}, V. (op. cit, str. 180) gi prifa}a argumentite i na ednite i
na drugite no sepak im dava prednost na zalagawata za formirawe heterogeni grupi.
Bez dovolna argumentacija na svojot stav opredelena prednost na heterogenite grupi
im dava i Cobe, P. (Ispitivanje li~nosti u~inioca krivi~nog dela kao nu`na pretpostavka
individualizacije pri izricanju krivi~ne sankcije i njenom izvr{enju, JRKKP, Beograd, 1964/4,
str. 23). Kup~evi}-Mla|enovi}, R. (op. cit, str. 145) ne go izlo`uva svojot stav po odnos na
ova pra{awe, a Milutinovi}, M. (op. cit, str. 116-118) i Atanackovi}, D. (op. cit, str. 149)
iako so opredeleni rezervi, sepak se priklonuvaat kon formiraweto na homogeni
grupi.
886)
Arnaudovski, Q. (op. cit, str. 238) nedvosmisleno se zalaga za formirawe
heterogeni grupi. Moeto insistirawe e pak vrz homogenite grupi (Vidi: Sulejmanov,
Z. Ostvaruvawe na klasifikacijata na osudenite lica, Pravna misla, Skopje, 1984/3,
str. 329-333).
490

Vo ovaa smisla trba najprvin da se ras~isti na koja faza od
klasifikacijata se odnesuva problemot. Po odnos na ova pra{awe
postojat mislewa deka formiraweto na homogeni ili heterogeni
grupi se odnesuva samo na nivoto na horizontalnata klasifikacija 887) ,
kako i takvi {to ovoj problem go povrzuvaat so obete fazi na
klasifikacijata 888) . Spored tretoto mislewe, {to e i moe stojali{te,
problemot se odnesuva samo na vertikalnata klasifikacija 889) . Imeno,
ako horizontalnata klasifikacija se vr{i vrz objektivni kriteriumi
za podelba na kazneno-popravnite ustanovi 890) toga{ osudenicite {to
vo niv ja izdr`uvaat kaznata nu`no se heterogena populacija. Duri vo
vtorata faza ({to e neophodna vo sekoja posebna kazneno-popravna
ustanova) se javuva zada~ata za formirawe grupi spored subjektivnite
kriteriumi, pa zatoa samo tuka i mo`e da se locira probemot na
homogenite ili heterogenite osudeni~ki grupi.
Natamu e bitno deka vo vrska so postavenata klasifikaciona
{ema, heterogenite grupi ne se vo soglasnost so nejzinata logika. Tie
ne mo`at da odgovorat na nejzinata su{tina, odnosno nitu na edna od
nejzinite tri celi. Naprotiv, mo`at samo da gi obezvrednat. Taka ako
klasifikacijata na osudenite lica e ramka {to go ograni~uva i
racionalizira principot na penitencijarnata individualizacija, a
toa nesomneno Ò, formiraweto na heterogenite grupi zna~i kr{ewe
na taa ramka i povtorno vra}awe na objektivno neostvarlivoto
barawe za primena na diferenciran tretman sprema sekoj poedinec, a
ne sprema grupi so istovidni potrebi. Na toj na~in klasifikacionite
grupi ne se ve}e oblici vo koi treba da dojde do izraz primenata na
individualiziran tretman za opredelen broj osudenici, tuku grupi vo
koi treba posebno da se raboti so sekoj osudenik. Nakratko, so
formiraweto na heterogenite grupi ne se sozdavaat uslovi za primena
na individualiziran tretman kade {to vospituva~ot }e mo`e odedna{
so primena na eden ist oblik na tretman da vlijae vrz
resocijalizacijata na osudenicite. Vo ramkite na heterogenite grupi
natamu ne mo`e da se ostvari ni spre~uvaweto na kriminalnata
infekcija, a toa na izvesen na~in go priznavaat i nejzinite
privrzanici. I, na kraj, vo vakva grupa najmalku mo`e da se ostvari
disciplinata na osudenikot. A ovaa cel na klasifikacijata ni
najmalku ne smee da se potcenuva za{to uspehot na prevospituvaweto i
te kako zavisi od sozdadeniot red vo ustanovata i namaleniot broj na
887)
Popovi}, V. op. cit, str. 180.
888)
Milutinovi}, M. op. cit, str. 116 i Arnaudovski, Q. op. cit, str. 213-
889)
Kup~evi}-Mla|enovi}, R. op. cit, str. 145 i Atanackovi}, D. op. cit, str. 149, go prifa}aat
ova stojali{te iako se zalaga za pome{ani kriteriumi pri ostvaruvaweto na
klasifikacijata.
890)
I pokraj insistiraweto vrz toa horizontalnata klasifikacija da se ostvaruva i
spored subjektivni kriteriumi, privrzanicite na ovoj stav ne uspeale da poso~at
barem eden izgraden kriterium od subjektivna priroda {to vo ovaa faza mo`e
prakti~no da se iskoriti. Nekoi pak od tie avtori (Milutinovi}, M. op. cit, str. 284)
o~igledniot objektiven kriterium - zdravstvenata sostojba na osudenite, go
tolkuvaat kako subjektiven i na toa ostanuvaat.
491

izre~eni disciplinski kazni.
Natamu spored nekoi razmisluvawa opravduvaweto na heterogenite
grupi se nao|a vo stavot deka edna od celite na klasifikacijata
e i "potrebata za vklu~uvawe vo vospitna grupa vo koja osudenikot
}e trpi pozitnivno vlijanie i }e vlijae na nea" 891) . Smetam deka
ova ne mo`e da bide cel na klasifikacijata i toa od slednive
pri~ini. Pred sÒ, poradi toa {to e nerealno o~ekuvaweto osudenicite
da vr{at ili da trpat pozitivni vlijanija od drugi lica {to se
ednakvi na niv, ili poinaku re~eno, od onie {to isto kako i tie nosat
`ig na osudena i degradirana li~nost. Dosega{nite penolo{ki
istra`uvawa nesomneno go potvrdija faktot deka osudenite lica me|u
sebe naj~esto se dr`at na distanca so golema me|usebna nedoverba i
preferirawe na sopstvenata osamenost i mir. Od druga strana,
prisiluvaweto na opredelen poedinec postojano da e vo kontakt so
lice vrz koe treba da vliae, so lice {to ne se saka, e nehumana
postapka {to ja nema nitu mo`e da ja ima na sloboda. Potpiraweto vrz
problemati~niot mehanizam na vospitnoto vlijanie na podobrite vrz
polo{ite osudenici na izvesen na~in e i priznavawe na nemo}
vospitnite vlijanija da gi ostvaruva ovlastenata prevospitna slu`ba.
Pokraj toa se postavuva i pra{aweto dolkolku opredeleni osudenici
so ogled na svoite poizrazeni pozitivni svojstva mo`at i da
ostvaruvaat opredeleni korisni vlijanija vrz drugi, kakva e korista
za niv samite od smestuvaweto vo takvi grupi. Stavot deka na takov
na~in se osposobuvaat na izdr`livost od provokacii i frustracii
donekade ima svoja smisla 892) , no {to stanuva ako ovie osudeni lica ne
gi izdr`at tie provokacii i ne uspeat da najdat adekvatni odbrambeni
mehanizmi na frustaciite na koi bile izlo`eni. Koj }e ja snosi
toga{ odgovornosta od mo`nite posledici. I, kone~no, ako se znae
onaa osudeni~ka izreka "ne e te`ok zatvorot, te{ki se osudenicite",
stavaweto vo situacija da se trpat niza provokacii i napnatosti vo
golema mera dobiva prizvuk na dodatna represija i toa samo za
podobrite osudenici.
Spored nekoi privrzanici na heterogenite grupi vo prilog na
nivnoto formirawe se istaknuva faktot deka vklu~uvaweto na
opredelen broj osudenici so izrazito negativni svojstva vo grupa {to
e vo sostojba da vr{i pozitivno vlijanie vrz li~nosta so pritisok
{to tvore~ki se izrazuva e zna~ajno za uspehot na resocijalizacijata
samo toga{ ako grupite ne se pretvorat vo svojata sprotivnost.
Vakvoto rasporeduvawe spored niv, ovozmo`uva me|u drugoto `ivotot
na zatvorenicite da bide sli~en na uslovite i `ivotot na slobodnite
gra|ani, za{to vo takvi klasifikacioni grupi vleguvaat lica {to po
svojot sostav se sre}avaat i nadvor od zatvorot. Poradi toa se
nastojuva vo isto oddelenie ili grupa vo kaznenite ustanovi da se
smestuvaat osudenici na podolgi zaedno so onie na pokratki kazni,
mladite so postarite itn. so {to se ovozmo`uva, pokraj drugoto da se
891)
Arnaudovski, Q. op. cit, str. 430.
892)
Ibid, str. 235-239 i 333.
492

izbegnat napnatostite vo izdr`uvaweto na kaznata 893) . Spored moe
mislewe i ovie stavovi ne se prifatlivi za{to pravat pogre{na
analogija so socijalnite interakcii {to vladeat vo slobodniot
`ivot, a pritoa ili namerno se zaboravaat ili ednostavno se ostavaat
na strana specifi~nostite na penitencijarnite ustanovi i `ivotot
vo niv. Dodeka slobodnite gr|ani svoite interakcii gi usoglasuvaat
so svoite `elbi i interesi i slobodno se opredeluvaat za odr`uvawe
na starite ili formirawe novi socijalni vrski, pri formiraweto na
heterogenite grupi ne se po~ituva, nitu mo`e da se po~ituva voljata
na osudenite 894) kako bitna pretpostavka za odr`uvawe na
kohezivnosta i dobroto formirawe na grupata. Imeno, mogubrojni
istra`uvawa poka`aa deka i pokraj prostornata bliskost na
zatvorenicite opredeleni delinkventi osudeni za polesni dela gi
izbegnuvaat kontaktite so osudenicite za pote{ki krivi~ni dela, a
situacionite storiteli kontaktite so recidivistite i sl. Seto toa
zboruva deka vo zatvorski uslovi se javuvaat sili {to go spre~uvaat
razvivaweto na socijalnite vrski me|u ~lenovite na heterogenite
grupi, odnosno sili {to gi naru{uvaat socijalnite komunikacii,
sorabotkata i zaemnata pomo{, tolerancijata, podr`uvaweto i
identifikacijata pri ostvaruvaweto na procesot na
resocijalizacijata. Tie sili se naj~esto: 1. konfliktite me|u
~lenovite poradi nivnite razli~ni vrednosni orientacii i stavovi i
poradi razli~niot pristap kon ~lenovite vo ostvaruvaweto na
zaedni~kata cel - nivnoto prevospituvawe i 2. agresivnosta na ednite
kon drugite poradi rivalstvoto okolu statusot i naru{enite
me|u~ove~ki odnosi. Takvite konflikti kako i site drugi {to se
pojavuvaat po odnos na interesite, vrednostite i uveruvawata na
~lenovite na heterogenite grupi ja namaluvaat privle~nosta na
grupata za ~lenovite, kako i nivnata motiviranost za usvojuvawe i
izvr{uvawe na grupnite celi i zada~i, a seto toa doveduva do zaguba na
doverbata i ~uvstvoto na sigurnost kaj zatvorenicite. Od druga
strana, privrzanicite na heterogenite grupi go prenebregnuvaat
faktot deka strukturata na osudeni~kata populacija ne ovozmo`uva
sozdavawe na obmisleni i uramnote`eni heterogeni grupi {to nema da
se pretvorat vo svoja sprotivnost. Na primer, ni edna ili mo`ebi
retko koja ustanova mo`e da odgovori na baraweto na nekolku
nebri`ni izvr{iteli na krivi~ni dela da dojde eden kradec, silexija,
seksualen prestapnik i sl., odnosno osudenici so podevijantni
svojstva na svojata li~nost.
Na krajot u{te edna{ }e podvle~am deka re{eniteto za
vertikalnata klasifikacija na osudenite lica se nao|a vo sozdavaweto
homogeni osudeni~ki grupi. So rasporeduvaweto vo homogeni
grupi se sozdava povolna atmosfera poradi zaemnata privle~nost na
893)
Vidi: Pinatel, J. Nauka o izvr{enju kazni i kriminalna sociologija, Izbor, Zagreb, 1960/3,
str. 305. Paradoksalno e o~ekuvaweto na ovoj avtor deka istite pri~ini {to ja
sozdavaat napnatosta me|u zatvorenicite vo kaznenite ustanovi mo`at da pridonesat
i za nivnoto iskorenuvawe.
894)
Poinaku: Arnaudovski, Q. op. cit, str. 238.
493

~lenovite, polesno sozdavawe na prijatelski odnosi, sigurnosta,
usoglasenosta na celite so nivnite zaedni~ki potrebi, vrednosti,
interesi i stavovi. Vo povolnite socijalni odnosi {to se sre}avaat
me|u niv se nao|a edno od osnovnite pretpostavki za poa`urno prezemawe
grupni i individualni aktivnosti za postignuvawe pogolemi
uspesi vo resocijalizacijata, a vo starata izreka similis simile gaudent
se krijat streme`ite na osudenicite za me|usebno sfa}awe, pomagawe,
naso~uvawe i kura`ewe vo ostvaruvaweto na sekojdnevnite zada~i {to
pred niv se postavuvaat. Me|utoa, i pokraj ova sekoga{ treba da se ima
predvid deka dobro formiranite homogeni grupi ne zna~at avtomatski
povolni efekti vrz planot na resocijalizacijata. Sekako deka pokraj
toa e potrebno da ne izostanat sevkupnite usilbi na penitencijarnite
stru~waci koi postojano treba da ja osmisluvaat svojata rabota vo
zavisnost od sostavot na ovie grupi.
IV. ORGANI NADLE@NI ZA KLASIFIKACIJA
NA OSUDENITE LICA
Horizontalnata klasifikacija vo Republika Makedonija se
vr{i od strana na sudijata {to ja izrekuva kaznata. Po izre~enata
presuda osudenoto lice se upatuva vo kazneno-popravna ustanova od
zatvoren, poluotvoren ili otvoren vid.
[to se odnesuva do vertikalnata klasifikacija rasporedot na
osudenicite vo posebni grupi go vr{i direktorot na kaznenopopravnata
ustanova, po predlog na slu`bata za prevospituvawe. Vo
ovaa slu`ba vleguva stru~en tim {to go vr{i prou~uvaweto na
li~nosta na osudenoto lice. Od ovaa opredelba {to ~esto se
kritikuva vo teorijata proizleguva deka priemnite oddelenija vo
kazneno-popravnite ustanovi se samo od sovetodaven karakter za{to
kone~na odluka za toa kade }e bide rasporedeno osudenoto lice
donesuva direktorot na kazneno-popravnata ustanova i toa na predlog
na edna po{iroka komisija vo koja vleguvaat i lica {to ne
u~estvuvale vo sproveduvaweto na opservacijata. Smetam deka e sosema
ispravno misleweto spored koe postoeweto na edna vakva komisija na
stru~waci od priemnoto oddelenie {to mo`e da gi izmeni nivnite
predlozi, pa duri i da gi anulira, e znak na administrativno i lai~ko
vodewe na edna ustanova 895) . Pri vakvo odlu~uvawe se vpletuvaat i
mnogu drugi interesi {to ja zaobikoluvaat klasifikacijata koja
najmnogu im odgovara na potrebite na osudenite lica.
Od vakvoto zakonsko re{enie proizleguva u{te eden golem
nedostatok na postapkata za opredeluvawe na klasifikacionite grupi
na osudenite lica. Imeno, se nametnuva pra{aweto dali e ispravno
eden organ {to ne u~estuva vo sproveduvaweto na opservacijata na
osudenite lica da ima re{ava~ki zbor pri kone~noto rasporeduvawe
na osudenite lica. Vakvoto re{enie e, vsu{nost, diskreciono pravo
na veto {to mu se dava na direktorot na ustanovata. Smetam deka
895)
Davidovi}, D. i dr. op. cit, str. 135. 136.
494

takvata solucija im e sprotivna na ustavnite na~ela i na principite
na izvr{uvaweto na kaznata li{uvawe od sloboda. Poradi toa ova
pra{awe de lege ferenda treba poinaku da se regulira. Direktorot na
kazneno-popravnata ustanova bi ostanal vo komisijata vo ~ij sostav
pokraj nego bi vlegle u{te samo stru~wacite na opservacioniot tim
na priemnoto oddelenie, so cel kako rakovoditel na komisijata za
klasifikacija da dava opredeleni nasoki, da uka`uva na mo`nostite
{to gi ima ustanovata vo pogled na klasifikacijata na osudenite lica
i da ja vodi i koordinira postapkata pri odlu~uvaweto i glasaweto.
Direktorot, vsu{nost, bi trebalo da pretstavuva sovetodaven organ, a
ne obratno kako {to e toa sega slu~aj. ^lenovite na komisijata bi ja
donesuvale odlukata so nadglasuvawe po predhodno soslu{uvawe na
osudenoto lice. Prisustvoto na samiot osudenik pred ovaa komisija
treba da e nu`no za da se sogledaat negovite sfa}awa i `elbi na toj
na~in {to }e mu se ovozmo`i da diskutira za seto ona {to spored
negovo mislewe e od zna~ewe za negovo rasporeduvawe. Toa od druga
strana, ne zna~i deka komisijata treba da se soglasi so negovoto
mislewe i predlog, no vo sekoj slu~aj toa pretstavuva biten faktor za
izvlekuvawe korisni nasoki {to uka`uvaat na potrebite na osudenoto
lice onaka kako {to tie potrebi osudenikot samiot gi sfa}a. Smetam
deka ne bi trebalo da postojat pogolemi pre~ki edno vakvo humano i
progresivno na~elo da bide prifateno i vo na{ata penitencijarna
praktika.
V. DINAMI^NOST NA KLASIFIKACIJATA
Po izvr{enoto prou~uvawe na li~nosta osudenite lica se
rasporeduvaat po oddelenija i grupi vo koi, so ogled na nivnite
karakteristiki, e mo`na primena na istovidni merki na tretman. Na
toj na~in osudenikot prisilno vleguva vo edna nova za nego poinakva
sredina vo koja }e mora da mine del od svojot `ivot. Toa e zatvorska
sredina koja pred osudenoto lice postavuva sopstveni barawa. Ottuka
proizleguva deka osudenikot {to doa|a vo ustanovata mora da bide
mnogu fleksibilna li~nost za{to novata sredina se odlikuva so
mnogubrojni slo`eni odnosi, poinakvi op{testveni vrednosti i
normi na povedenie {to nastanuvaat kako posledica na posebniot
re`im i uslovi pod koi se ostvaruva `ivotot na zatvorskata
populacija. Osudenoto lice se vklu~uva vo edna izolirana sfera vo
koja conditio sine qua non na negoviot opstanok se pojavuva prifa}aweto
na kulturata {to se formira vo zatvorskata zaednica. Taa
zatvorska kultura pretstavuva reakcija na zatvorskite neugodnosti
{to vo zatvorskite uslovi gi predizvikuvaat deprivacijata na
slobodata, heteroseksualnite odnosi, materijalnite dobra i uslugi,
avtonomijata i ~uvstvoto na bezbednost. Vo odbegnuvaweto na tie
neugodnosti na zatvorenicite im stojat na raspolagawe raznovidni
na~ini na adaptacija na zatvorskata situacija (begstvo, psiholo{ko
povlekuvawe, bunt, inovacija, konformizam, ritualizam, manipulacija
i kritizerstvo) ili prifa}awe na razli~ni zatvorski ulogi
495

preku koi osudenite lica isto taka ja projavuvaat svojata reakcija na
posledicite {to gi predizvikuvaat zatvorskite uslovi.
Me|utoa, site zatvorenici ne se podednakvo fleksibilni
li~nosti koi vedna{ i bez posledici mo`at da se prilagodat na
novonastanatata situacija. Kaj golem broj od niv, doa|aweto vo novata
sredina {to se karakterizira so mnogubrojni sudiri i pritisoci
pobrgu ili podocna predizvikuvaat tn. "psiholo{ki {ok" i
raznovidni frustracii, koi, od svoja strana osudenoto lice go
doveduvaat vo situacija {to se manifestira vo vid na agresivnost ili
anksioznost. Kaj nekoi od zatvorenicite, kako {to ve}e imavme
prilika da vidime, frustraciite mo`at da imaat za posledica duri i
neurozi, zatvoreni~ki reaktivni sostojbi ili psihozi. Poradi seto
toa, sodr`inata na dijagnozata i prognozata od izvr{enata opservacija
na osudeniot lica i nivniot raspored vo opredelena klasifikaciona
grupa ne mo`at nikoga{ da se smetaat za kone~ni. Tie ne
mo`at da se opredelat edna{ za sekoga{, za{to li~nosta na osudenoto
lice, vpro~em, kako i kaj sekoj ~ovek, e vo postojano dvi`ewe i
menuvawe. Poradi toa vo kazneno-popravnite ustanovi postoi
mo`nost za prerasporeduvawe (reklasifikacija) na osudenite lica od
edno vo drugo oddelenie ili grupa, ili pak, od edna vo druga kaznenopopravna
ustanova. Pritoa, celta na reklasifikacijata ne smee da se
sfati kako nastojuvawe osudenoto lice da se prilagodi na zatvorskata
situacija tuku kako edno od sredstvata za nejzino menuvawe. So
reklasifikacijata, vsu{nost, se nastojuva da se izbegne adaptiraweto
na zatvorskata kultura od strana na onie zatvorenici za koi toa
prilagoduvawe mo`e da pretstavuva pre~ka vo ostvaruvaweto na
resocijalizacijata. Takvite osudenici treba da se prefrlat vo
popovolna sredina (oddelenie, grupa i sl.) {to pove}e }e ñ odgovara
na potrebite na tretmanot. Na toj na~in vo site onie slu~ai kade {to
zataile drugite sredstva za menuvawe na zatvorskata kultura na
neformalniot sistem, reklasifikacijata treba da ovozmo`i takvi
uslovi {to }e pridonesuvaat osudenikot da stane ~ovek dostoen za
po~it, a ne poedinec prilagoden na zatvorskata situacija.
Reklasifikacijata treba da ja sproveduva primenoto oddelenie
na toj na~in {to negoviot stru~en tim otkako }e ja izvr{i
opservacijata i }e ja opredeli klasifikacionata grupa nema da
prestane so svojata rabota. Negova zada~a e kontinuirano sledewe na
procesot na ostvaruvawe na resocijalizacijata za da mo`e da vlijae
vrz toj proces i da gi zabele`uva site primeni kaj osudenite lica {to
davaat signal za prezemawe novi merki na tretman. Edinstveno taka
mo`e da se proveri i po potreba da se menuva postavenata dijagnoza i
prognoza kako i ispravnosta na klasifikacijata i prevospitnite
postapki {to proizleguvaat od nea. Stru~wacite od priemnite
oddelenija taa zada~a ja ostvaruvaat vo sorabotka so ostanatite
slu`bi na kazneno-popravnata ustanova, a osobeno so slu`bata za
prevospituvawe koja {to e vo naj~esti kontakti so osudenite lica
poradi samata priroda na najzinata rabota. Zabele`anite pozna~ajni
promeni vo povedenieto na osudenoto lice, bilo da se produkt na
napnatostite i frustraciite predizvikani od nedovolnata
496

prilagodenost na zatvorskata situacija, bilo poradi simulacijata na
osudenikot pri opservacijata vo priemnoto oddelenie, treba da im se
uka`at na stru~wacite od primenoto oddelenie kako bi mo`ele da
interveniraat vo nova nasoka. Taa intervencija mo`e da se sostoi vo
prezemawe dopolnitelni opservacii i drug vid klasifikacii i
oblici na tretman. Ova, vsu{nost, se dopu{ta so ~l. 150 ZIS kade se
veli: "Osudenite lica vo tekot na izdr`uvaweto na kaznata, zavisno
od rezultatite na vospituvaweto, povedenieto i zalagaweto vo
rabotata, mo`at da progresiraat od ustanova od zatvoren vo
poluotvoren ili otvoren vid, odnosno vo soodvetnite oddelnija na
istata ustanova". Reklasifikacijata me|utoa, mo`e da se izvede i vo
obratna nasoka kon tn. reprogresirawe na osudenite lica. "Ako
osudenoto lice so svoeto povedenie i odnosot kon rabotata ne ja
opravda doverbata za upatuvawe ili progresirawe vo ustanova od
poliberalen vid, mo`e da bide vrateno od ustanovata so poliberalen
vid vo ustanova so postrog vid, osnosno vo soodvetno oddelenie vo
istata ustanova" (~l. 152 st. 1 ZIS).
Za ostvaruvaweto na reklasifikacijata kako progresirawe,
odnosno reprogresirawe na osudenite lica se nadle`ni direktorot na
Direkcijata i direktorot na ustanovata.
Za progresirawe na osudenoto lice od ustanova od eden vo
ustanova vo drug vid odlu~uva direktorot na Direkcijata po predlog
na direktorot na ustanovata ili po barawe na osudenoto lice.
Direktorot na Direkcijata po predlog na direktorot na ustanovata
odlu~uva i za vra}awe na osudenoto lice od ustanova so poliberalen
vo ustanova od postrog vid.
Za progresiraweto ili reprogresiraweto na osudeno lice od
edno vo drugo oddelenie vo istata ustanova odlu~uva direktorot na taa
ustanova.
Pritoa iako zakonodavecot toa propu{til da go ka`e, moe
mislewe e deka vo site slu~ai navedeniot organ mora da go po~ituva
naodot i misleweto {to za liceto koe se reklasifikuva go izrabotil
stru~niot tim od primenoto oddelenie. Vo sprotiven slu~aj }e se
raboti za diskrecioni odluki na organ {to ne go poznava konkretniot
osudenik.
VI. OTVORENI KAZNENO-POPRAVNI USTANOVI
1. OTVORENITE KAZNENO-POPRAVNI USTANOVI - IZRAZ NA
NA^ELOTO NA HUMANIZACIJA VO IZVR[UVAWETO
NA KAZNATA LI[UVAWE OD SLOBODA
Vo pove}e navrati imavme prilika da vidime deka dosega{nata
istorija na op{testvenata reakcija na kriminalitetot ja
karakterizira razvoen pat {to odi od idejata na retributivna kazna
kon idejata na op{testveno popravawe i resocijalizacijata na
delinkventite. Vo ramkite na ovoj pozitiven trend paralelno so
permanentnoto napu{tawe na retribucijata se zacvrsti sosema
497

poinakvo mesto na ~ovekot vo sferata na izvr{uvaweto na krivi~nite
sankcii. Vrzuvaweto na krivi~nite sankcii za delinkventot i
potrebata sprema nego da se prezemat soodvetni merki na tretman e
produkt na vekovnite nastojuvawa kon sestrana humanizacija na
odnosite me|u lu|eto. Tokmu toa nikoga{ ne treba da se gubi od vid
osobeno poradi faktot {to sÒ u{te postojat mislewa {to se
obiduvaat da go soprat ovoj istoriski razvoj zasolnuvaj}i se zad
argumentite na bo`emniot preteran humanizam koga se raboti za
lu|eto {to gi prekr{ile op{testvenite normi na povedenie.
Opravdanosta na humaniot pristap kon delinkvenite,
vsu{nost, i ne treba posebno da se doka`uva. Taka na primer, koga se
raboti za izvr{uvaweto na kaznite li{uvawe od sloboda taa opravdanost
ja potvrduvaat rezultatite do koi dovede ubla`uvaweto na
re`imot na nejzinoto izvr{uvawe preku unifikacija na kaznata
zatvor i ubla`uvaweto na disciplinata, se po{irokoto koristewe na
institutot usloven otpust, pro{iruvaweto na pravata i pogodnostite
na osudenite lica, podoslednoto ostvaruvawe na osudeni~noto
samoorganizirawe i drugite formi na osudeni~ka rabota. Seto toa se
elementi {to nao|aat {iroka primena vo sovremenite penitencijarni
sistemi. Taa praktika vo koja centralnoto mesto go dobija principite
na individualizacija i klasifikacija na osudenite lica kako posebno
zna~ajni gi isfrlija na povidok i otvorenite kazneno-popravni
ustanovi koi, od svoja strana se poka`aa kako mo{ne zna~ajna
klasifikaciona forma kade {to najoptimalno mo`at da se ostvarat
celite i site drugi proklamirani na~ela na kaznata li{uvawe od
sloboda so sredstva i metodi {to posebno go obezbeduvaat
po~ituvaweto na ~ovekovata li~nost i negovoto dostoinstvo.
Otvorenite kazneno-popravni ustanovi gi karakterizira takov
pristap vo realizacijata na prevospitnite programi {to ovozmo`uva
vistinska primena na individualizirani postapki so koi, pred sÒ, se
razviva li~nata odgovornost i samodisciplinata na osudenite lica i
vo isto vreme vo maksimalna mo`na mera se otstranuvaat posledicite
od zatvorskite frustracii i deprivacii. Vo ovie ustanovi toa go
ovozmo`uva otsustvoto na materijalnite pre~ki za begstvo i
nastojuvaweto so izvr{uvaweto na kaznata zatvorenicite da se
dobli`at do uslovite {to pove}e nalikuvaat na onie vo slobodniot
`ivot. Toa go ovozmo`uva i individualizacijata na tretmanot vo ovie
ustanovi vo koi vode~kata uloga ja dobivaat onie aktivnosti i
kvaliteti {to se naso~eni kon razvivawe na svesta,
samodisciplinata, odgovornosta i doverbata na zatvorenicite kako
sprema neformalniot zatvorski sistem taka i sprema op{testvoto i
negovite vrednosti vo celost. Vo seto toa se gledaat golemi
perspektivi koi {to poradi realnata protkaenost so humanisti~kite
barawa ostavaat mal prostor za primena na prisilni merki.
Vo soglasnost so navedenoto mo`e slobodno da se ka`e deka
otvorenite kazneno-popravni ustanovi pretstavuvaat eden od najsovremenite
dostreli vo primenata na na~eloto na humanizacijata vo
izvr{uvaweto na kaznata li{uvawe od sloboda. Nivnata dlaboka
protkaenost so ova na~elo se gleda od streme`ot preku niv {to e
498

mo`no pove}e da se otstranat retributivnite elementi na kaznata, vo
streme`ot izvr{uvaweto na kaznata da se dobli`i do uslovite {to
nalikuvaat na sloboda i da se namalat neprijatnostite na zatvorskite
deprivacii, kako i toa da se ubla`at posledicite od efektot na
stigmatizacijata koi stanuvaat mnogu pobezbolni koga javnosta znae
deka opredelena kategorija na osudenici kaznata ja izdr`uvale vo
otvoreni ustanovi. Humanizmot i po~ituvaweto na dostoinstvoto na
~ovekot so site atributi na negovata ~est se prisutni i vo
nastojuvaweto da se iskoristat mo`nostite na individualizacijata na
kaznata {to gi sozdavaat ovie ustanovi i vo nivni ramki sozdadenite
uslovi za poefikasna primena na oblicite i metodite na tretman. Se
~ini deka seto ova e dovolen indikator za podr`uvawe i natamo{no
koristewe na ovie ustanovi so nu`no sledewe i navremeno
razre{uvawe na problemite {to kaj niv se pojavuvaat. Vo taa smisla
treba da se vnimava na nivnata organizaciona postavenost, na
usovr{uvaweto na kriteriumite za izbor na osudenicite {to }e
prestojuvaat vo niv, kako i na izborot i ostru~uvaweto na personalot
{to }e bide dovolno kvalifikuvan za sproveduvawe na
proklamiranite humani na~ela {to ovde se postavuvaat, na jakneweto
na raspolo`enieto na javnosta kon prifa}awe na ovie ustanovi, na
podobruvawe na prostornite uslovi vo niv, na koncipiraweto na
internata klasifikacija vo soobraznost so karakteristikite na
li~nosta na osudenicite {to se upatuvaat vo ovie ustanovi i sl.
2. POJAVA I RAZVOJ NA OTVORENITE USTANOVI
Vo uslovi koga te{ko mo`e da se zamisli takva kazna {to na
adekvaten na~in }e ja zameni kaznata li{uvawe od sloboda i }e gi
otstrani negativnite posledici so nejzinata primena, razmisluvawata
za pohuman odnos kon osudenicite se javi kako zna~aen moment {to im
dava golema nade` deka nema da ja izgubat svojata individualnost i
~uvstvoto na po~ituvawe na sopstvenata li~nost. Za ostvaruvawe
takov odnos kon osudenikot bea potrebni poinakvi priliki koi }e ja
izmenat pretstavata za zatvorot vo koj treba da vladeat kruti i surovi
pravila {to sekoga{ se poneseni od odmazdata. Vo nedostig na takvi
priliki sekoj ~ekor {to zna~e{e bilo kakov obid za prilagoduvawe
na zatvorskiot re`im na potrebite na osudenikot zna~e{e vehementen
sudir so vladea~kata kaznena politika. Ottamu, kon site
humanisti~ki idei {to bea prosledeni so iskrena `elba za prakti~na
primena treba da se odnesuvame so poseben respekt i pokraj nivnite
parcijalni i efemerni rezultati, za{to sekoga{ vodea kon promena
~ii {to sovremeni rezultati se i otvorenite kazneno-popravni
ustanovi.
Od gorenavedenite pri~ini nepravedno e za~etocite na ovie
ustanovi da ne se povrzat so makonokieviot obid za voveduvawe
posloboden re`im na ostrovot Norfolk vo 1840 godina. Stanuva zbor
za tretata faza na negoviot eksperiment na tn. kvazisloboda vo koja
na osudenicite im be{e dozvoleno da imaat svoja ku}i~ka (koliba),
499

sviwarnik ili koko{arnik i da mo`at slobodno i bez nadzor da se
dvi`at na opredeleno podra~je. Nesporno e deka vakviot pristap
zna~e{e poinakov kvalitet vo sproveduvaweto na tretmanot na
osudenite lica. So nego bea sozdadeni uslovi za pottiknuvawe na
osudenicite kon dobrovolno pridr`uvawe sprema opredeleni barawa,
red i disciplina, zalagawe vo rabotata i razvivawe na ~uvstvoto za
po~ituvawe na svojot i tu|iot imot.
Od ovie po~etni idei }e proizleze i vrz niv }e se nadovrze i
tretata faza na irskiot progresiven sistem vo koja pogolemiot broj
avtori ja gledaat poneposrednata osnova za pojavata na sega{niot vid
otvoreni ustanovi. Me|utoa, i pokraj toa {to nejzinite neposredni
za~etoci gi sre}avame vo oddelenieto za slobodnici na irskiot
progresiven sistem, prvata kazneno popravna ustanova od ovoj vid e
osnovana vo 1885 godina vo Vicvil (Witzwil) vo [vajcarija 896) i od
toga{ }e zapo~ne nejzinoto {iroko prifa}awe od strana na zemjite
{to gi sledat tendenciite {to zna~at pribli`uvawe na uslovite na
`ivot na onie {to vladeat na sloboda. Taka vo SAD so praktikata na
izvr{uvawe na kaznata li{uvawe od sloboda vo ustanovi od otvoren
vid se zapo~na vo 1926 godina i denes tie se tolku razvieni {to gi
sre}avame vo razni formi kako na primer: zemjodelski farmi,
otvoreni ustanovi za deca od 8 do 14 godini, konzervacioni kampovi za
odr`uvawe na pati{ta i {umi, ku}i na polovina pat (half-wey house)
centri za osudenici pred pu{tawe na sloboda (prelerese centers) i sl. 897)
Vakvi i sli~ni ustanovi se formirani i vo Belgija po~nuvaj}i od 1933
godina. Vo Anglija od 1936, [vedska od 1945, SSSR od 1963 godina 898)
itn, itn. I pokraj mnogubrojnite prigovori {to od opredeleni avtori
bea upatuvani protiv osnivaweto na otvorenite ustanovi denes gi
sre}avame vo skori site zemji vo svetot, a na podra~jeto na porane{na
Jugoslavija nivniot po~etok se vrzuva so nivnoto formirawe vo
Valtura (Hrvatska) i Brestanica (Slovenija) vo 1956 godina. Ovde
treba da se istakne deka i pokraj nivnoto voveduvawe vo sistemot na
izvr{uvaweto na kaznite li{uvawe od sloboda vo 1956 god. ovie
ustanovi se zdobija so vistinska podr{ka i normativen izraz duri so
Zakonot za izvr{uvawe na krivi~nite sankcii od 1961 godina.
Vo prilog na sogleduvaweto na mo`nostite na otvorenite
ustanovi i nivniot razvoj zboruva i faktot {to nivnata organizacija
i funkcionirawe bile predmet od poseben interes i na sobirite na
me|unarodnite organizacii. Za nekoi problemi vo vrska so ovie
ustanovi be{e raspravno ve}e na III Me|unaroden Kongres za krivi~no
pravo i kazneni zavodi odr`an vo Rim 1885 godina. Na ovoj kongres sÒ
u{te ne se spomenuvaat otvorenite ustanovi tuku se zboruva za
upatuvawe na osudenite lica na rabota na ~ist vozduh. Istata ideja
896)
Osnivaweto na ovaa ustanova mu se pripi{uva na inicijativata na Oto Kaleras
(Otto Kallerhals). Vidi: Radovanovi}, M. Otvorene kazneno-popravne ustanove, Anali,
Beograd, 1960/3-4, str. 302-303.
897)
Vidi: Davidovi}, D. i dr. op. cit, str. 35-36 i 46-48.
898)
Za popravnite rabotni kolonii kako forma na otvoreni kazneno-popravni
ustanovi vo biv{iot SSSR vidi: Popovi}, V. op. cit, str. 95-99.
500

natamu e razrabotena na VII Kongres na navedenoto zdru`enie
Budimpe{ta, 1905). Tamu e prepora~ano rabotniot tretman na
opredeleni osudenici da se ostvaruva na otvoren prostor (na pole i
gradili{ta). So poseben pristap kon nivnoto vistinsko zna~ewe kako
faktor za unapreduvawe na penitencijarniot sistem za niv e
raspravano na XII Kongres za krivi~no pravo i kazneni zavodi (Hag,
1950) i na Prviot Kongres na ON za suzbivawe na zlostorstvata i
postapuvawe so prestapnicite (@eneva, 1955). Na kongresot vo
@eneva bea doneseni Standardnite minimalni pravila za
postapuvawe so zatvorenicite vo koj se pomesteni i opredeleni
pra{awa vo vrska so ovie ustanovi. Taka vo ~l. 60 t. 1 od ovie pravila
se veli: "Re`imot na izdr`uvaweto na kaznata treba da se stremi kon
namaluvawe na razlikite {to postojat me|u `ivotot vo zatvorot i
slobodniot `ivot dokolku tie razliki poka`at streme` da ja oslabat
smislata za odgovornost kaj zatvorenikot ili po~ituvawe na nivnata
li~nost". Otkako se sogleduva ovaa opasnost {to proizleguva od
zatvorenite kazneno-popravni ustanovi vo ~l. 63 st. 2 se utvrduva deka
"Otvorenite zavodi so samiot fakt {to ne predviduvaat materijalni
sredstva za obezbeduvawe protiv begstvo, tuku vo toj pogled se
potpiraat vrz samoinicijativata na zatvorenicite, za gri`livo
izbranite zatvorenici sozdavaat najpovolni uslovi za reklasirawe".
Vrz osnova na izve{taite, referatite i diskusiite {to bea podneseni
na ovoj kongres be{e usvoena i rezolucija za otvorenite kaznenopopravni
ustanovi vo koi se opredeluva nivnata definicija i
nejzinite osnovni karakteristiki i funkcii. So ovie i ostanatite
dokumenti na me|unarodnite organizacii, otvorenite ustanovi dobija
me|unarodna podr{ka i kone~no stanaa edno od pozna~ajnite sredstva
vo ostvaruvaweto na resocijalizacijata na osudenite lica.
Tokmu ovie idei vo vrska so otvorenite ustanovni bea i
osnovnata nasoka i na na{iot zakonodavec koj se izjasnil deka tie
nemaat fiziko i materijalno obezbeduvawe koe bi pretstavuvalo
pre~ka za begstvo na osudenite lica i deka postapuvaweto sprema
osudenite lica vo niv se zasnovuva vrz samodisciplinata i li~nata
odgovornost, a nadzorot nad nivnoto dvi`ewe i rabotata go vr{at
vospituva~ite i instruktorite. Na toj na~in poradi otsustvoto na
materijalnoto i fizi~koto obezbeduvawe vo ovie ustanovi, zatvorenicite
se izlo`uvaat na izvesni usilbi so koi }e im se sprotivstavat
na streme`ite od begstvo i drugite isku{enija {to so sebe gi nosi
slobodniot re`im na izdr`uvaweto na kaznata. Vo dejstvoto vrz
svesta na zatvorenicite i nivnoto soznanie deka e podobro da ne se
kr{at postavenite ograni~uvawa se krie zna~eweto na gorenavedenata
odredba {to e naso~ena tokmu kon toa da se razvie taa svest. Me|utoa,
ottamu {to sovladuvaweto na ~ovekovite isku{enija pretstavuva
mnogu ~uvstvitelno podra~je na penolo{kata struktura, so tie
isku{enija ne smee da se preteruva. Zatoa edno od osnovnite barawa
{to se postavuvaat kaj otvorenite ustanovi se sostoi vo toa
ograni~uvawata {to im se nametnuvaat na zatvorenicite da bidat
odmereni vo soglasnost so nivnite mo`nosti da u~estvuvaat vo
sopstvenoto prevospituvawe. Toa zna~i deka ograni~uvawata na koi se
501

podlo`eni osudenicite imaat svoe opravduvawe samo ako so niv nu`no
im se pomaga vo jakneweto na nivnite sposobnosti i samite da vlijaat
vo procesot na svojata resocijalizacija. Ili, poinaku ka`ano,
osudenite lica treba samite da u~estvuvaat vo svoeto prevospituvawe
me|utoa, ograni~uvawata {to pred niv se postavuvaat treba da bidat
dotolku pomali dokolku tie se posposobni samite da se vklu~at vo toj
proces. So ova pravilo tesno se povrzani i vo taa smisla treba da se
tolkuva i odredbata od ~l. 11 ZIS, kako i ~l. 57 od Standardnite
minimalni pravila kade se veli: "Zatvorot i drugite merki koi imaat
za posledica izolacija od nadvore{niot svet, se te{ki so samoto toa
{to so li{uvaweto od sloboda na poedinecot mu go odzemaat pravoto
da raspolaga so svojata li~nost. Izzemaj}i gi merkite na opravdano
oddeluvawe i merkite za odr`uvawe na disciplinata sistemot na
izdr`uvawe na kazni ne treba da go zgolemuva stradawata koi se
vrzani so takvata polo`ba".
3. OSNOVNI OBELE@JA I PRETPOSTAVKI ZA VISTINSKO
FUNKCIONIRAWE NA OTVORENITE USTANOVI
Otvorenite kazneno-popravni ustanovi pretstavuvaat nova
orientacija vo izgradbata na moderniot penitencijaren sistem so
posebno zna~ewe za unapreduvawe na horizontalnata klasifikacija na
osudenite lica t.e. specijalizacija na opredeleni ustanovi. Tie se
eden segment {to proizleguva od podelbata na kaznenite ustanovi
spored stepenot na nivnoto obezbeduvawe. Ottamu proizleguva i
prvoto zna~ajno obele`je na ovie ustanovi {to se sostoi vo otsustvo
na materijalni (prirodni i ve{ta~ki) i fizi~ki pre~ki za begstvo.
Vtorata bitna karakteristika na ovie ustanovi proizleguva od
elementite vrzani za li~nosta na osudenicite i nivniot tretman {to
se ostvaruva vo re`im na pogolema sloboda. Toa e re`im zasnovan vrz
samodisciplinata i doverbata kon osudenite lica kako i nivnata
doverba kon zaednicata i merkite {to vo nivna korist taa gi
primenuva. Takviot re`im e zasnovan vrz idejata da se anga`ira
svesta na osudenikot do soznanieto koe }e pretstavuva dvi`e~ka sila
na negovata volja za po~ituvawe na institucionalnite pravila na
odneseuvawe i prifa}awe na pozitivnite vrednosti na socijalniot
`ivot.
Navedenite karakteristiki mora da se posmatraat vo komplementarno
edinstvo, za{to podednakvo se zna~ajni za opredeluvaweto
na su{tinata na otvorenite ustanovi. Otsustvoto na bilo koj od ovie
elementi avtomatski ja dezavuira taa su{tina. Ottamu ne e bez
zna~ewe deka obete karakteristiki ne smeat da se gubat od vid pri
koncipiraweto na bilo kakvi podelbi na ovie ustanovi. Vo taa smisla
i kaj otvorenite ustanovi formirani kako posebni kazneno-popravni
ustanovi i kaj otvorenite ustanovi formirani kako nivni oddelenija
se raboti za ista su{tina {to vo site vidovi se stremi kon ista cel i
zatoa kako takva vo celost treba da se ostvari.
So predhodnata zabele{ka se dobli`ivme do mo{ne
502

diskutiranoto pra{awe za uslovite i pretpostavkite {to mora da se
sozdadat za da dojde do prakti~en izraz ve{to zamislenata funkcija na
ovie ustanovi. Na ova mesto }e se zadr`ime samo vrz onie {to imaat
pogolemo zna~ewe.
Najprvin treba da se istakne problemot na adekvatniot izbor
na osudenicite {to treba da bidat smesteni vo ovie ustanovi. I
pokraj toa {to vo vrska so ovoj biten uslov postojat opredeleni
teoretski razmisluvawa i prakti~ni iskustva, sÒ u{te ne mo`e da se
tvrdi deka e dojdeno do cvrsti i kone~ni pravila. Ona za {to me|utoa,
najgolemiot broj avtori imaat voedna~eni stavovi e deka
smestuvaweto na osudenite lica vo ovie ustanovi ne bi trebalo da
zavisi od vidot na krivi~noto delo i dol`inata na izre~enata kazna,
tuku od sposobnosta na osudenikot da se prilagodi na otvoreniot
re`im i so ogled na negovite li~ni osobini da bide realno
o~ekuvaweto deka nema da go zloupotrebi taka {to }e dovede do
povolni efekti vo negovata resocijalizacija. Se razbira deka za
doa|aweto do takov zaklu~ok za li~nosta od izvonredno zna~ewe e
prethodnata opservacija {to }e uka`e na nivoto na negovata
inteligencija, na negovite sposobnosti da vladee so sebe i da im se
sprotivstavuva na raznovidnite isku{enija, negovata emocionalna
stabilnost, psihi~ka ramnote`a i ~uvstvoto za po~ituvawe na
socijalnite interesi. Otkrivaweto na ovie i drugi zna~ajni osobini
na osudenikot e slo`en prakti~en problem, za{to teoretski e mo`no
sekoe osudeno lice da poseduva ili, barem da simulira del od
osobinite {to davaat nekakva garancija deka nema da ja zloupotrebi
podadenata raka za polesna socijalna readaptacija. Iskustvoto
me|utoa, poka`uva deka opredeleni kategorii osudenici poseduvaat
takva psiholo{ka struktura od koja mo`e da se zaklu~i deka nema da se
zloupotrebi uka`anata doverba. Vo taa smisla se naglasuva deka vo
uslovi na sloboden re`im mo`at lesno da se vklu~at storitelite na
nebri`ni dela, na dela storeni so pre~ekoruvawe na nu`na odbrana
ili vo krajna nu`da, lica so naru{eno zdravje i postari osudenici,
soobra}ajni delinkventi, storiteli {to za prv pat se osudeni za
polesni krivi~ni dela. Poa|aj}i od li~nosta na osudenikot vo ovie
ustanovi mo`at da ja izdr`uvaat kaznata i lica osudeni za drugi
krivi~ni dela osobeno po izdr`uvaweto na nejziniot del vo druga -
zatvorena ili poluotvorena ustanova. Toa zna~i deka upatuvaweto na
osudenite lica vo otvoreni ustanovi mo`e da bide izvr{eno direktno
(neposredno), {to zna~i vedna{ po pravosilnosta na presudata ili
indirektno (posredno), t.e. po izvr{uvaweto na del od kaznata vo
zatvorena ili poluotvorena ustanova, odnosno zatvoreno ili
poluotvoreno oddelenie na ustanova od op{t vid.
Od druga strana za nekoi kategorii na delinkventi ne mo`e
vedna{ da se odlu~i za nivnoto rasporeduvawe vo otvoreni ustanovi
bez posebno prodlabo~eno prou~uvawe na li~nosta. Stanuva zbor za
povratnici (osobeno pove}ekratnite), storiteli na osobeno te{ki
dela {to predizvikale zgrozuvawe kaj javnosta, notorni alkoholi-
~ari, psihopati, seksualno nastrani i drugi prestapnici {to mo`at
lo{o da deluvaat vrz zatvorenicite. Za niv ne se prepora~uva
503

direktno tuku samo eventualno posredno upatuvawe vo ovie ustanovi i
toa samo ako poka`ale posebno odnesuvawe {to se bazira vrz
su{tinska promena na nivnite karakterni crti. Od seto ova me|utoa,
ne smee da se sfati kako {to toa, vpro~em, ~esto se slu~uva, deka
odlukata za ili protiv opredeleno rasporeduvawe zavisi od toa dali
osudenikot mu pripa|a na opredelen tip na zlostornik. Kriteriumite
za takov izbor ne treba da zivisat od pripadnosta kon nekoja
krivi~nopravna (legalna) ili kriminolo{ka kategirija, tuku od
osobinite na li~nosta otkrieni so nau~no fundirani metodi od
strana na kompententni i stu~ni lica. Opredelbata spored koja
pojdovnata osnova za upatuvawe na osudenicite treba da bidat
subjektivnite svojstva na osudenikot utvrdeni pri opservacijata e
intencija i na ~l. 35 ZIS. Vo ovoj ~len se veli: "Vo ustanova od
otvorten vid se izvr{uva kaznata zatvor za osudeni lica za site
krivi~ni dela izvr{eni od nebri`nost i za drugi krivi~ni dela za
osudeni lica na kazna zatvor do 5 godini dokolku osnovano mo`e da se
o~ekuva deka postapuvaweto vo ovie ustanovi odgovara na karakterot
na krivi~noto delo i li~nosta i deka vo ovoj vid ustanova so ~uvstvo
na li~na odgovornost }e gi izvr{uvaat svoite obvrski i nema da go
zloupotrebat prestojuvaweto".
Slednata pretpostavka za pravilno funkcionirawe na
otvorenite ustanovi e povrzana so pravilniot izbor, ostru~enosta i
spremnosta na personalot vistinski da go prifati i da umee da
odgovori na specifi~nite barawa i zada~i {to vo ovie ustanovi se
postavuvaat pred niv. Vospituva~ite vo ovie ustanovi treba da bidat
spremni i sposobni da go prifatat konceptot vrz koj e zasnovan
tretmanot, nadzorot i site aktivnosti vo ovie ustanovi i da gi
po~ituvaat potrebite na sekoj osudenik.
Za pravilno funkcionirawe na otvorenite ustanovi ne e bez
zna~ewe i nivnata polo`ba kako i nivnata arhitektonska konstrukcija.
Ovie ustanovi treba da bidat locirani vo blizina na gradskite
naselbi i da raspolagaat so pogodni prostorni uslovi za prestoj i
vr{ewe na rabotnite aktivnosti, kulturno-prosvetnata rabota i
zabavniot `ivot voop{to.
Otvorenite kazneno-popravni ustanovi mo`at da bidat celosno
samostojni ili vo sostav na kazneno-popraven dom kako negova posebna
edinica. I pokraj toa {to vakvata podelba e prepora~ana i op{to
prifatena u{te na II Kongres na ON za spre~uvawe na
kriminalitetot i postapuvawe so prestapnicite vo London 1960
godina, moe mislewe e deka otvorenite ustanovi po pravilo treba da
bidat samostojni. Toa proizleguva ottamu {to so samostojnosta na
ustanovata i na nejzninata uprava e mo`no pocelosno da se
ostvaruvaat postavenite zada~i bez optovarenost so stereotipite od
raboteweto vo klasi~nite kazneni domovi {to ~esto, svesno ili
nesvesno se prenesuvaat vo ovie sredini. Na toj na~in se izdvojuva
posebnosta na postapuvaweto i razvojot na oblicite i metodite na
prevospitniot tretman i osposobuvaweto na kadri za nivnoto uspe{no
sproveduvawe. So sozdavaweto i razvojot na samostojni otvoreni
ustanovi tie dobivaat na svoeto zna~ewe i vo svesta na javnosta kako
504

moderna institucija od prevospiten vid. Na toj na~in se ovozmo`uva i
menuvawe na stigmatizira~kiot odnos na javnosta kon osudenite lica
za polesni krivi~ni dela {to e osobeno va`no za nivnoto pouspe{no
prifa}awe na sloboda.
4. PREDNOSTI I NEDOSTATOCI NA OTVORENITE USTANOVI
Kako izraz na sovremenata koncepcija vo izvr{uvaweto na
kaznata li{uvawe od sloboda so otvorenite ustanovi se javi i realna
nade` za nadminuvawe na retribucijata, stradaweto i drugite
nedostatoci na dotoga{nite zatvori. Taa nade` vo literaturata otide
dotamu deka otvorenite ustanovi vo celost }e gi zamenat ustanovite
od zatvoren vid. Nasproti ovoj optimizam kaj opredeleni avtori se
pojavi skepticizam vo mo`nostite na ovie ustanovi. Vo odbranata na
svoite stavovi i ednite i drugite ponudija brojni argumenti {to
treba da go pottiknat nivniot natamo{en razvoj, odnosno da dovedat
do nivno reducirawe ili definitivno napu{tawe. Me|u argumentite
na privrzanivcite na otvorenite ustanovi se iskristaliziraa
slednite momenti:
- Otvorenite ustanovi pru`aat povolni uslovi za individualizacija
na kaznata i realizacija na celite na kaznata.
- Re`imot vo ovie ustanovi vodi kon smaluvawe na te{kotiite
na zatvorskiot `ivot, sozdavawe pohumani odnosi vo zatvorskiot
sistem, podobruvawe na op{tata emocionalna sostojba vo ustanovite i
odr`uvawe na duhovnoto i fizi~koto zdravje na zatvorenicite.
- @ivotnite uslovi vo ovie ustanovi vo golema mera se
dobli`uvaat do uslovite {to vladeat na sloboda zaradi mo`nostite
vo vrska so komunikaciite i odr`uvaweto na vrskite so nadvore{niot
svet.
- Izdr`uvaweto na kazanata vo ovie ustanovi e poekonomi~no
za{to ne treba da se tro{at sredstva za materijalno (ogradni yidovi,
sigurnosni uredi itn) i fizi~ko (plata, uniformi, oru`je za
stra`arskiot personal) obezbeduvawe i drugi izdatoci so koi se
optovareni kazneno-popravnite domovi od op{t vid.
- Vo otvorenite ustanovi slabee stigmatizira~koto dejstvo na
kaznata vrz osudenikot itn, itn.
Nasproti ova protivnicite na otvorenite ustanovi tvrdat deka
so niv se anulira generalnopreventivnoto dejstvo na zatvorskite
ustanovi za{to slobodata {to tamu se uka`uva ne mo`e stimulativno
da deluva vrz potencijalnite delinkventi za vozdr`uvawe od vr{ewe
krivi~ni dela. Kon ovie ustanovi se upateni i prigovorite deka so
ogled na povolnite uslovi {to im se nudat na osudenicite se
otstapuva od idejata na pravi~nost pri kaznuvaweto. Sledniot
argument {to ~esto se koristi e deka vo uslovi na sloboden re`im
osudenite lica se stavaat pred golemi isku{enija za masovni begstva
na koi ne mo`at da im odoleat. Natamu se tvrdi, deka ovie ustanovi
sozdavaat mo`nost za nepo`elni dopiri na osudenicite so
nadvore{nata okolina na ustanovata, so {to se zgolemuva opasnosta
505

od lo{o vlijanie vrz okolinata i se olesnuva vr{eweto krivi~ni
dela od strana na ovie osudenici. Kone~no se prigovara deka ovie
ustanovi ne mo`at da gi zadovolat site teoretski barawa vo odnos na
osudenicite, a osobeno onie {to se povrzani so uspe{no vr{ewe na
osudeni~ka rabota.
Na prvite dva prigovori privrzanicite na otvorenite
ustanovi odgovaraat deka so niv ne se vodi smetka za celite na
sovremenoto kaznuvawe i humano postapuvawe so osudenicite i deka se
zaborava deka i vo niv osudenicite se li{eni od sloboda i pritoa se
dol`ni da rabotat i da se rakovodat od brojni pravila. Za razlika od
osudenicite vo zatvorenite ustanovi kade najgolemiot del od
obvrskite se ispolnuvaat pod pritisok na prisilba vo otvorenite
ustanovi se koristi silata na zajaknatite moralni obvrski na
osudenicite zasnovani vrz nivnata svest i volja za samodisciplinirano
odnesuvawe. Ostanatite argumenti protiv otvorenite ustanovi
gi pobiva samata praktika. Taka, na primer, begstvata od ovie ustanovi
se mnogu retka pojava {to se temeli vrz soznanieto deka takvata
zloupotreba zna~i avtomatsko prerasporeduvawe vo zatvorena
ustanova. Kon ovaa "opasnost" treba da se dodadat i pretpostavenite
ekscesni povedenija {to lesno se eliminiraat so koristewe na
predupreduva~koto dejstvo na pravilniot izbor na osudenicite {to
treba da prestojuvaat vo ovie ustanovi. Vo odnos na posledniot
prigovor, privrzanicite na ovie ustanovi istaknuvaat deka tuku se
raboti za organizacioni i kadrovski pra{awa {to navistina
pretstavuvaat problem, no koj so adekvatna i strpliva kaznena
politika mo`e sekoga{ uspe{no da se re{i.
506

G L A V A IV
OBLICI, METODI I SREDSTVA ZA
SPROVEDUVAWE NA TRETMANOT NA OSUDENITE
LICA
I. OBLICI NA TRETMAN
1. OSUDENI^KA RABOTA
a) Rabotata kako komponenta na resocijalizacijata na osudenite
lica
Za toa {to pretstavuva trudot od aspekt na ekonomskiot,
kulturniot i politi~kiot prosperitet i voop{to za op{tiot op{testven
razvitok i progres na edna zaednica na ova mesto bi bilo
izli{no da se zboruva, bidej}i vo sovremenoto op{testvo ne postojat
faktori {to ne se svesni za negovite eklatantni prednosti. Ova }e
bide dovolno ako uka`eme {to zna~i vrabotuvaweto vo pogled na
najelementarnite delovi na edno op{testvo, odnosno vo pogled na
~ovekot i negovite op{testveni odnosi koi {to se nezamislivi bez
~ovekovoto u~estvo vo procesot na proizvodstvoto kako osnova na site
drugi odnosi {to go so~inuvaat globalnoto op{testvo i istovremeno
ja objasnuvaat dinamikata na op{testvenite procesi.
Imeno, so vrabotenosta se ostvaruva procesot na proizvodstvoto
na materijalnite i duhovni dobra, odnosno preku procesot na
trudot kako celishodna dejnost na ~ovekot se sozdavaat upotrebni
vrednosti. Vrabotuvaweto zna~i go pretpostavuva trudot voop{to
kako socijalna dejnost od ~ie ostvaruvawe zavisi, pred sÒ, ~ovekovata
egzistencija, a potoa i zadovoluvaweto na site drugi potrebi za
negovo ostvaruvawe i razvivawe kako generi~ko su{testvo. Za
egzistencionalnata uloga na trudot kako dejnost bez koja ne mo`e da
se zamisli ~ovekoviot `ivot mnogu e pi{uvano osobeno od klasicite
na marksizmot koi, vsu{nost, i prvi go sogledaa negovoto vistinsko
zna~ewe. Spored niv trudot, pred sÒ, e proces me|u ~ovekot i
prirodata, proces vo koj ~ovekot so svojata sopstvena aktivnost ja
ovozmo`uva, regulira i nadzira svojata razmena na materijata so
prorodata. Sprema prirodata toj sam istapuva kako prirodna sila. Toj
gi pokrenuva prirodnite sili na svoeto telo, racete i nozete, glavata
i dlankite za da prirodnata materija ja prilagodi na sebe vo oblik
upotrebliv za negoviot `ivot. So toa {to so ova dvi`ewe deluva na
prirodata nadvor od sebe i ja menuva, toj voedno ja menuva i svojata
507

sopstvena priroda. Toj gi razviva silite {to dremat vo nea i nivnata
igra ja pot~inuva na svojata vlast 899) . Trudot go sozdade ~ovekot i
negoviot svet (humaniziranata priroda i op{testvoto) i sekoj moment
povtorno go proizveduva 900) . Od ovie dva citati ne e te{ko da se
sogleda deka trudot e onoj osnoven uslov bez koj ne mo`e da se zamisli
razvojot na prorodata, op{testvoto i ~ovekot kako poedinec, za{to
trudot e tvorec na site materijalni i kulturni dobra i vrednosti.
Rabotata e izvor na site bogatstva, velat politi~kite ekonomisti. Toj
e navistina toa zaedno so prirodata koja {to mu ovozmo`uva
materijal {to povtorno go pretvora vo bogatstvo, no toj e u{te
beskrajno pove}e od toa, toj e prv, osnoven uslov za sevkupniot ~ove~ki
`ivot i vo tolkava mera {to vo izvesna smisla morame da ka`eme -
rabotata go sozdade ~ovekot 901) . Preku trudot ~ovekot gi ostvaruva
svoite sopstveni sposobnosti, a sposobnosta na ~ovekot so svojata
sopstvena dejnost da sozdava orudija na trudot so koi mo`e da deluva
na predmetite na trudot e tokmu ona {to ~ovekot go razlikuva od site
drugi su{testva. Negoviot trud e svesen i celishoden i se vr{i vo
nasoka kon prorodata so cel za nejzino menuvawe i prilagoduvawe kon
individualnite i op{testvenite potrebi, odnosno kon proizveduvawe
na upotrebni vrednosti na svesen i odnapred planiran na~in za
organizirano vladeewe so nadvore{nata priroda. Od seto toa se glada
deka trudot se manifestira na site podra~ja na ~ovekoviot `ivot i
pretstavuva glaven uslov na negoviot opstanok. A toa zna~i za da mo`e
~ovekot da proizveduva, odnosno preku svojata sopstvena dejnost da se
ostvaruva kako generi~ko su{testvo nu`no e potrebno da bide vo
neposreden kontakt so sredstvata za proizvodstvo. Vo na{eto
op{testvo toa go ovozmo`uva vrabotuvaweto koe {to na ~ovekot mu
dozvoluva so svojot trud slobodno da gi vr{i onie dejnosti {to za
nego zna~at egzistencija i steknuvawe i afirmacija na negovata
op{testvena polo`ba.
Zna~aen e me|utoa, faktot deka vo na{ata op{testvena
stvarnost sÒ u{te ne se ovozmo`eni uslovi za vistinsko vrabotuvawe
na site ~lenovi na na{ata zaednica. Zatoa Ustavot na Republika
Makedonija gi utvrduva obvrskite na zaednicata vo pogled na
sozdavaweto preduslovi i garanici za ostvaruvawe na pravoto na
vrabotuvawe i drugi garanici {to stojat vo vrska so toa pravo 902) .
Me|utoa, na sega{niot stepen na op{testveniot razvoj ova pravo na
gra|anite ne mo`e da se izedna~i so pravo na sekoj rabotosposoben
~ovek da mu dade rabotno mesto, odnosno da mu se ovozmo`i
vrabotuvawe. Toa vo dene{ni uslovi ne e mo`no, za{to vrabotuvaweto
zavisi od materijalnite mo`nosti na poedini podra~ja na na{ata
899)
Marks, K. Kapital, BIGZ, Beograd, 1971, str. 138.
900)
Balti}, A. i Despotovi}, M. Osnovi radnog prava Jugoslavije , Savremena administracija,
Beograd, 1976, str. 353.
901)
Marks, K. i Engels, F. Izbrana dela, Kultura, Beograd, 1950, str. 73.
902)
Spored ~l. 34 od Ustavot na RM (SV RM 1991/52), "Gra|anite imaat pravo na
socijalna sigurnost i socijalno osiguruvawe utvrdeni so zakon i so kolektiven
dogovor".
508

zemja. Toa ne e mo`no i zatoa {to za otvarawe na novi rabotni mesta i
priem na rabota samostojno odlu~uvaat dr`avnite organi i
privatnite pretprijatija. Ona {to Ustavot na RM od 1991 godina
natamu go garantira e i toa deka sekoj ima pravo na rabota, za{tita
pri raboteweto i materijalno obezbedenost za vreme na privremena
nevrabotenost. So Ustavot isto taka se garantira deka sekomu pod
ednakvi uslovi mu e dostapno sekoe rabotno mesto 903) .
Rezimiraj}i gi gornite navodi doa|ame do slednite konstatacii.
Ulogata na trudot za op{testvoto vo celost e od fundamentalno
zna~ewe. Toa se glada preku ekonomskata, sociokulturnata i
eti~kata funkcija {to se realizira preku neposrednoto ostvaruvawe
na trudot, niz vrabotuvawe. Ekonomskata funkcija na vrabotuvaweto
ovozmo`uva zadovoluvawe na materijalnite potrebi na ~ovekot i
op{testvoto. Sociokulturnata funkcija na trudot i vrabotuvaweto se
ostvaruva preku takvo realizirawe {to ovozmo`uva razvivawe na
me|usebnite osnosi me|u lu|eto vo procesot na proizvodstvoto, koi od
svoja strana gi ovozmo`uvaat site drugi odnosi i interpersonalnata
razmena na iskustva so zbogatuvawe na li~nosta na ~ovekot. I na
krajot, eti~kata funkcija na trudot i vrabotuvaweto se izrazuva
preku toa {to vo sovremenoto op{testvo trudot stanuva merilo na
vrednosta na sekoj poedinec. Toa e sredstvo so koe ~ovekot steknuva
svoja samostojnost, verba vo sebe i vo svoite sopstveni sili 904) .
Op{toto zna~ewe na trudot i vrabotuvaweto se prenesuva i vo
ramkite na penitencijarnite ustanovi. I tuka trudot e primaren
faktor na socijalnata realnost: organizairana dejnost so koja
~ovekot ja menuva prirodata i svetot {to go opkru`uva, a so toa ja
menuva i svojata svest i sopstvena priroda. Ovde me|utoa, e
specifi~no deka trudot, odnosno rabotata na osudenite lica
pretstavuva primaren faktor za nivnoto vospituvawe i prevospituvawe.
Za op{testvoto ne e najva`no so osudeni~kiot trud da se
postigne zgolemuvawe na mo}ta vrz prirodata, odnosno zgolemuvawe na
materijanite bogatstva i efikasnosta na trudot. Najva`no e
rabotniot proces vo kazneno-popravnite ustanovi da se vr{i pod
uslovi {to se adekvatni na ~ovekovata priroda, za{to na toj na~in se
doveduva vo direktna korelacija so ostvaruvaweto na celta na kaznata.
Vo ovaa smisla trudot treba da se javi kako kategorija {to e is~istena
od sekakva prisilba i da stane vrednost vo koja e proektirana svesta i
imaginacijata, potrebite i `elbite na osudenikot zaradi
celesoobrazno sozdavawe so koe se obzema i menuva kompletnoto
~ovekovo su{testvo. Vo naveduvaweto na osudenikot vrz svojata
dejnost da gleda kako vrz predmet na sopstvena svest i volja, vsu{nost,
se krie su{tinata na rabotata kako komponenta na resocijalizacijata
na osudenite lica. Samo toga{ koga rabotata e opredelena kako
prirodna nu`nost, kako neophodna pretpostavka na egzistencijata i
ostvaruvaweto na komunikaciite so drugite lu|e, vr{eweto na
903)
Vidi: ~l. 32 st. 1 i 2 od Ustavot na RM.
904)
Vidi: Vukadinovi}, B. Neki problemi osu|eni~kog rada, Zbornik IKSI, Beograd, 1972/1,
str. 281.
509

osudeni~kiot trud stanuva vrednost koja proizleguva od su{tinata na
~ovekovoto postoewe i potvrduvawe. Samo takvata rabota {to ne e
uslovena od pritisokot na nadvore{nite nu`nosti, rabotata {to ne
zna~i administrativen pritisok tuku samostojno prifaten pottik za
samopotvrduvawe, mo`e da vodi kon ostvaruvaweto na
resocijalizacijata.
b) Razvoj na penolo{kite koncepcii za osudeni~kiot trud
Vo sovremeni uslovi osudeni~kata rabota se smeta za primaren
i najefikasen oblik na tretman na osudenite lica. So negovo
ostvaruvawe vo kazneno-popravnite ustanovi se ovozmo`uva
odr`uvawe i steknuvawe na rabotni naviki i stru~ni znaewa,
izbegnuvawe na {tetnite posledici od prestojot vo zatvorot i polesno
vklu~uvawe vo `ivotot na sloboda. Vakviot karakter na
osudeni~kata rabota se oformi niz eden dolg evolutiven proces {to
vo ovaa oblast zavise{e od razvojot na sfa}awata za celite na
kaznata. Konceptite za osudeni~kata rabota, vsu{nost, mo`at da se
prosledat niz tri razvojni fazi: rabota kako kazna, rabota kako
dopolnitelen element na kaznata i rabota kako oblik na
resocijalizacijata na osudenite,
Prvata faza ja karakterizira sfa}aweto deka rabotata
pretstavuva sredstvo na prisilba, odnosno represija sprema osudenikot.
Ovaa koncepcija datira od najranite periodi koga vrz
fizi~kata rabora na ~ovekot voop{to se gleda{e so poni`uvawe i
trae do krajot na XVIII vek 905) .
Poznato e deka osudenite lica vo Egipet bea prisiluvani da
rabotat vo rudnicite i vrz izgradbata na piramidite. Pokraj
crn~eweto vo rudnicite osudenite lica bea ~esto anga`irani i vrz
izgradbata na razni utvrduvawa (Grcija), na zamjodelski raboti
(Sicilija) i vo kaznenite kolonii (Rim) 906) .
So pojavata na prvite zatvori te{kata fizi~ka rabota kako
sredstvo za poni`uvawe na osudenicite zapo~na da se pomestuva i vo
niv. Amsterdamskiot zatvor od 1595 god. e prviot kaznen zavod vo koj
za osudenicite be{e organizirana naporna rabota. Sleduva izgradbata
na zavodot vo Bremen (1609) {to be{e namenet za zatvorawe na
siroma{ni i nevraboteni lica, sitni kriminalci i maloletnici. Od
1613 datira kazneniot zavod vo Libek namenet za vr{ewe prisilna
rabota na pita~i i maloletnici. Vo poznatiot zavod vo Hamburg (1622)
be{e postavena predilnica, a vo 1710 vo Berlin be{e osnovan kaznen
zavod vo koj pokraj predilnica postoe{e i strugarska rabotilnica. I
vo Vienskiot kaznen zavod od 1670 namenet za skitnici i pita~i be{e
905)
Sfa}aweto na rabotata kako kazna vo prv red se javi pod vlijanie na religioznite
sfa}awa koi rabotata ja tretiraat kako bo`ja kazna, kako sredstvo za is~istuvawe na
~ovekot od grevovite (spored religioznoto u~ewe Adam na primer, po~nal da raboti
otkako za grevot bil proteran od rajot). Atanackovi}, D. Penologija, str. 193.
906)
Vidi: Eliot, M. Zlo~in u savremenom dru{tvu, str. 564.
510

vovedeno vr{ewe na makotrpna i sramna rabota 907) . Vo Anglija od
vremeto na Elizabeta nevrabotenite lica bea prisiluvani da vr{at
te{ki fizi~ki raboti, a podocna (1575-1576) se pristapi kon
osnovawe na tn. zasolni{ta kade mo`e{e da bidat upatuvani i lica
{to ostanale bez vrabotuvawe. Vakvata praktika dovede i do
temni~koto zatvorawe na skitnici so prisilba kon makotrpna rabota
i vo SAD 908) .
Osnovnite obele`ja na rabotata kako kazna bea nejzinata
prisilnost i surovost, vr{ewe pod izrazeno nehumani i poni`uva~ki
uslovi i bez kakov i da e nadomest, a od XVI vek vo oddelni dr`avi vo
svetot i najzinata beskorisnost 909) .
Vtorata faza go opfa}a periodot od pojavata na kaznite
li{uvawe od sloboda kon krajot na XVIII vek i trae do po~etokot na
XX vek. Vo ovaa faza li{uvaweto od sloboda se tretira kako kazna a
prisilnata rabota vo kaznenite ustanovi kako dopolnuvawe na taa
kazna, kako dodatna kazna {to treba da go zgolemi retributivniot
efekt od li{uvaweto od sloboda. Vakviot karakter na osudeni~kata
rabota se zdobi i so zakonodaven izraz vo onie dr`avi vo koi be{e
mo`na organizacijata na bilo kakva rabota vo penitencijarnite
ustanovi. Nejzinoto voveduvawe be{e motivirano i od potrebata da se
otstrani bezdeli~eweto {to go naru{uva redot i disciplinata i
potrebata da se ostvarat opredeleni prihodi za kaznenata ustanova.
Me|utoa, zaradi prisilbata, iscrpuva~kiot karakter na rabotata i
nejzinoto vr{ewe bez nadomest, nejzinata su{tina i natamu ostana
gola represija.
Tretata faza se javuva vo po~etokot na XX vek. Vo ovaa faza
rabotata ne se tretira kako kazna nitu kako dopolnitelen element na
kaznata tuku kako oblik na tretman, kako integralen del na
postapuvawe so osudenikot zaradi negova resocijalizacija. Spored
ovaa koncepcija vrz koja po Vtorata Svetska vojna se temelat
zakonodavnite re{enija vo najgolemiot broj zemji vo svetot, rabotata
poa|a od prirodata i socijalnoto bitie na ~ovekot i od potrebata za
negovata tvore~ka afirmacija.
Za izgradbata na vakviot moderen pristap kon osudeni~kiot
trud od ogramno zna~ewe bea raspravite {to vo vrska so ovoj problem
bea pokrenati vrz me|unaroden i doma{en plan. Na ova mesto
potsetuvame deka Me|unarodnata zatvorska komisija za pra{awata na
rabotata i nagraduvaweto na osudenite lica rasprava{e na deset od
dvanaeste odr`ani kongresi 910) . Za osudeni~kata rabota be{e
diskutirano i na I i II Kongres na ON za prevencija na krimina-
907)
Za osnivaweto na ovie i nekoi drugi zavodi od toa vreme vidi pove}e kaj Ogrizovi},
M. Osnovi penolo{ke andragogije, str. 15 i natamu.
908)
Vidi: Eliot, M. op. cit, str. 564.
909)
Za tn. vodenici so ~ove~ka sila" (primenuvani vo Anglija do 1918) i "pravewe na
mali od golemi" (primenuvani vo SAD do 1930) kako formi na svirepo ma~ewe i
bespolezno argatuvawe izmisleno vo prv red zaradi kazna vidi: Eliot, M. op. cit, str. 570.
910)
Pove}e za toa vidi: Popovi}, V. Sistem izvr{enja.... str. 219-222.
511

latitetot i postapuvawe so zatvorenicite 911) . Na prviot od ovie
kongresi (@eneva, 1955) se doneseni Standardnite minimalni pravila
za postapuvawe so zatvorenicite vo koi vo odredbite od ~l. 71-76 se
uredeni temelite na sovremenata koncepcija na osudeni~kata rabota.
Na ovoj kongres e donesena i rezolucija za osudeni~kata rabota 912) . I
na vtoriot kongres vo London 1960 god. be{e donesena rezolucija vo
koja se sodr`ani zna~ajni preporaki za osudeni~kiot trud, me|u koi i
za negovoto vklu~uvawe vo nacionalnoto stopanstvo so {to
definitivno mu e priznata va`nosta kako i na trudot {to go vr{at
slobodnite gra|ani.
Vo ovaa smisla od posebno zna~ewe se i zaklu~ocite usvoeni na
prvoto i tretoto sovetuvawe na Zdru`enieto za penologija na SFRJ
odr`ani vo Pula 1970 i 1975 godina. Za razre{uvawe na del od
problemite na osudeni~kata rabota nesomnen e pridonesot i na dvete
sovetuvawa na Zdru`enieto za penologija na Makedonija {to bea
odr`ani vo Tetovo 1976 i Ohrid 1987 godina.
Toa {to vo sovremeni uslovi osudeni~kata rabota sodr`i
elementi na prisilba e fakt {to i natamu uka`uva na nejzinata
retributivna su{tina. Zakonskata regulativa {to vo kaznenopopravnite
ustanovi garantira opredeleni prava vo vrska so i od
rabotata e me|utoa, nesporna pridobivka {to vo golem del ja ubla`uva
taa su{tina. Ottamu se veli deka celta na sovremeniot koncept na
osudeni~kata rabota ne e vo toa da se vlo{i polo`bata na osudenikot
za vreme na izdr`uvaweto na kaznata kako {to toa be{e slu~aj vo
porane{nite pre`iveani penitencijarni sistemi, tuku so nejzina
pomo{ osudenite lica da go so~uvaat ili da se steknat so rabotni
naviki i rabotna sposobnost i na toj na~in trajno da se osposobat za
korisen `ivot na sloboda.
v) Sistemi na organizacija na osudeni~kiot trud
Vo pogled na organizacijata na osudeni~kata rabota vo
kazneno-popravnite ustanovi postojat pomali ili pogolemi razliki
vo poedini zemji, a vo nivni ramki i vo oddelni istoriski periodi.
Tie ralzliki se usloveni od op{testveno politi~koto ureduvawe, od
stepenot na stopanskata razvienost i drugite ekonomski uslovi na
edna zemja, kako i od usvoeniot koncept za celite na izvr{uvaweto na
kaznite li{uvawe od sloboda i sfa}awata za celite na osudeni~kiot
trud. Vo nastojuvawe da se sumiraat i poka`at postojnite sistemi i da
se diferenciraat nivnite osnovni karakteristiki napraven e obid za
nivno pregledno nabrojuvawe. Toj pregled u{te vo 1955 godina e
izraboten od Oddelenieto za ekonomski pra{awa na ON. So nego site
sistemi na organizacija na osudeni~kata rabota se podeleni vo dve
grupi spored u~estvoto na privatniot ili dr`avniot interes vo niv.
Vo prvata grupa sistemi vo koi e prisuten privatniot interes se
911)
Vidi: ibid, str. 221-222.
912)
Vidi: Rad osu|enika u kaznenim zavodima, Arhiv, Beograd, 1956/4, str. 509-511.
512

pomesteni: sistemot na zakup, sistemot na dogovor i sistemot na
rabota po edinica proizvod. Vtorata grupa ja so~inuvaat sistemi vo
koi u~estvuva dr`avniot interes. Toa se: sistem na rabota za smetka
na dr`avata, sistem na rabota za potrebi na dr`avata, sistem na javni
raboti i sistem na rabota vo pretprijatie na sloboda.
va) Sistemi vo koi u~estvuva privatniot interes
1. Sistem na zakup. Ovoj sistem se sostoi vo toa {to dr`avata
mu otstapuva (iznajmuva) opredelen broj na osudeni lica na privaten
pretpriema~ koj, po pravilo, vo celost ja organizara i nadzira
nivnata rabota i za toa pla}a opredelena suma pari 913) . Na toj na~in se
ovozmo`uva osudenite lica da rabotat tamu kade {to toa }e im go
odredi zakupodava~ot. Nivnata rabota obi~no se vr{i nadvor od
kaznenata ustanova, a no}e se minuva vo, ili nadvor od ustanovata.
Vakviot sistem na rabotno anga`irawe e najefitin i
najprifatliv za dr`avata (zakupodva~ot) za{to toj nema nikakvi
tro{oci okolu organizacijata na rabotata. Od druga strana zakupuva~ot
ima golema korist za{to na ovoj na~in doa|a do efitina
rabotna sila {to ja pla}a zna~itelno pomalku odo{o onaa {to bi ja
na{ol na slobodniot pazar na trudot.
Osnoven problem na ovoj sistem e {to osudenite lica po
pravilo se izlo`eni na bezdu{na eksploatacija od privatnite
rabotodava~i. Gledaj}i da izvle~at maksimum od nivnoto rabotno
anga`irawe tie voop{to ne vodat gri`a za vospitnite efeti od
trudot, a so ogled na vidot na dejnosta nitu za ostru~uvawe na
osudenite 914) . Od tie pri~ini vo svetot e prisutno radikalno napu{tawe
na ovoj sistem. Denes se sre}ava vo mal broj dr`avi (Anglija,
Danska, Francija, Holandija, Avstrija) no, samo za opredeleni
kategorii na osudenici, na ograni~eno vreme i prete`no za vr{ewe na
zemjodelski dejnosti.
2. Sistem na dogovor. Sistemot na dogovor se sostoi vo toa {to
osudenite lica im se stavaat na raspolagawe na privatnite
rabotodava~i koi se obvrzuvaat rabotno da gi anga`iraat taka {to vo
kazneno-popravnite ustanovi }e gi donesat potrebnite ma{ini, alati
i surovini 915) . So ogled na takvata investicija osudenite rabotat vo
korist na privatniot rabotodava~. Toj go opredeluva vidot na dejnosta
913)
Spored ovoj sistem koj vo SAD se razvil vo periodot od 1830-1870 zakupuva~ite vrz
sebe ja prezemaa celosnata gri`a za smestuvaweto, ishranata i disciplinata na
zatvorenicite, me|utoa tie sepak bea podlo`eni i na izvesni statutarni propisi.
Eliot, M. op. cit, str. 572.
914)
Vo opredeleni dr`avi na SAD postapkata na vakvo iznajmuvawe na osudenici
vode{e kon posledici {to bea polo{i od ropstvoto {to se primenuva{e pred
gra|anskata vojna. Pogolemiot broj zatvorenici bea crnci.
915)
Vo literaturata se tvrdi deka sistemot na dogovor najprvin e voveden vo dr`avata
Masa~usets vo 1807 god. i sÒ do 1911 bil glaven sistem na zatvorskata rabota vo SAD,
ibid, str. 572.
513

i ja ostvruva pod sopstven nadzor i spored plan {to samiot go
utvrduva. Vo toj pogled e napolno nezavisen od upravata na ustanovata.
Ovoj sistem se javuva vo dve varijanti Spored prvata, upravata
na penitencijarnata ustanova oddeluva samo opredelena grupa na
osudenici, a spored vtorata varijanta mu gi otstapuva site osudenici
od ustanovata na privataniot rabotodva~. Prvata varijanta e
popovolna za osudenicite, za{to pri sklu~uvaweto na dogovorot se
vnesuva posebna klauzula spored koja samata uprava na ustanovata go
vr{i izborot na onie {to na ovoj na~in }e bidat anga`irani vodej}i
smetka za nivnite potrebi i sklonosti. Zna~ajno e i toa {to i vo
dvete varijanti op{tiot nadzor nad osudenite lica ostanuva vo
nadle`nost na zatvorskata uprava 916) .
Okolnosta {to ne mora da se pravat finansiski izdatoci
okolu nabavkata na sredstvata i predmetite na trudot nitu da se vodi
gri`a okolu plasmanot na gotovite proizvodi i ovoj sistem go pravat
mo{ne povolen i privle~en za dr`avata. Sistemot e povolen i za
privatniot rabotodava~ koj so opredelena nadomest i ovde doa|a do
efina rabotna sila.
Za razlika od predhodniot i ovoj sistem e ne{to popovolen za
osudenite lica. Me|utoa, i ovde ne doa|a do izraz humanata i
edukativnata uloga na trudot, za{to vo prv red e naso~en kon
ostvaruvawe na ekomomska korist, kon profitot. Ottamu e prisutna
tendencija i kon negovo napu{tawe duri i vo onie dr`avi koi do
neodamna go primenuvaa, a vo zemjite vo koi i natamu e prisuten
(Belgija, Finska, Francija, Anglija) postoi ograni~uvawe na kategoriite
na osudeni vrz koi se primenuva. Vo na{ata zemja kako i
predhodniot i ovoj sistem ne se primenuva.
3. Sistem na rabota po edinica proizvod. Sistemov se sostoi
vo toa {to privatniot pretpriema~ od penitencijarnata ustanova
nara~uva opredeln vid i koli~ina na proizvodi za ~ija izrabotka
otstapil sopstveni surovini 917) . Privatniot pretpriema~ nema nikakvi
kontakti so osudenite lica taka {to vrz zatvorskata administracija
pa|a sevkupniot tovar za organizacijata na rabotata. Toj nara~al
proizvodi po opredelena cena za ednica proizvod i ne go interesira
dali do niv upravata }e dojde so koristewe samo na osudeni~kiot trud
ili so pomo{ na rabotnata sila i stu~na pomo{ od nadvor.
Od ovoj sistem dr`avata ima mala korist so ogled na toa {to
samata treba da investira vo proizvodstvoto i da go organizaira
rabotniot proces. Zgolemen e i nejziniot rizik vo vrska so
obezbeduvaweto nara~ki, ostvaruvaweto i odr`uvaweto na produktivnosta
na trudot i kvalitetot na proizvodite. Od druga strana site
ovie okolnosti im odat vo polza na privatnite pretpriema~i.
Sistemov vodi kon pomal stepen na eksploatacija na
osudenicite odo{to dvata predhodni sistemi. Me|utoa, i ovde e mo`no
916)
Interesno e deka vo nekoi zatvori spored ovoj sistem privatnite pretpriema~i vo
po~etokot gi davale stra`arite i disciplinskite slu`benici, ibid, str. 572.
917)
Za~etocite na ovoj sistem datiraat u{te od 1790 godina koga edna negova varijanta
za prv pat be{e vovedena vo Filadelfija (SAD), ibid, str. 565.
514

enormno intenzivirawe na nivnite napregawa, a so toa i na nivnata
eksploatacija osobeno toga{ koga se nastojuva da se nadomesti
dobivkata {to ne bila ostvarena poradi otsustvo ili smalena pora~ka
na opredelen vid proizvodi. Toa {tetno deluva vrz osudenicite koi se
doveduvaat vo neizmeni~ni situacii na te{ko, duri i prekuvremeno
rabotno anga`irawe, i pokratko ili podolgo bezdelni~ewe. ^estite
promeni na aktivniot i neaktivniot status i intenzitetot vo
rabotata negativno se odrazuva i vrz vospitnoto dejstvo na trudot i
redot i disciplinata vo penitencijarnite ustanovi. Ovoj sistem e
zadr`an vo nekoi evropski zemji (Belgija, Finska, Francija, Anglija),
a postoi i kaj nas.
vb) Sistemi vo koi u~estuva dr`avniot interes
1. Sistem na rabota za smetka na dr`avata. Sistemov se sostoi
vo toa {to samata dr`ava ja organizira rabotata, odnosno proizvodstvoto
vo penitencijarnata ustanova i samata gi plasira svoite
proizvodi. I pokraj toa {to e dosta nepovolen za dr`avata, za{to
samata ustanova se javuva kako organizator na proizvodstvoto i
prodava~ na svoite proizvodi, ovoj sistem e skoro op{to usvoen
nasekade vo svetot. So cel da se namali rizikot od ovoj sistem nekoi
dr`avi se orientiraat kon pomalku slo`eno proizvodstvo od {to se
javuvaat natamo{ni posledici vo odnos na vospitnoto dejstvo na
trudot i ostru~uvaweto na osudenite lica. Ovoj sistem e osnoven
oblik na organizacija {to e zastapen vo evropskite dr`avi osven vo
Belgija, Finska, Irska, Holandija i Anglija.
2. Sistem na rabota za potrebi na dr`avata. Sistemot na
rabota za potrebi na dr`avata se sostoi vo toa {to dr`avata celosno
ja organizira rabotata vo penitencijarnite ustanovi so toa {to ovde
svoeto proizvodstvo go orientira kon onie proizvodi {to im se
potrebni na javnite slu`bi kako na primer: kancelariski name{taj,
uniformi za policijata i vojskata i sl. Ovoj sistem koj e prisuten vo
pogolem broj dr`avi se pojavi kako kompromisno re{enie koga
javnosta i osobeno slobodnata industrija zapo~naa ostro da í se
sprotivstavuvaat na nelojalnata konkurencija predizvikana so
eftiniot osudeni~ki trud 918) .
Prednosta na ovoj sistem za dr`avata se sostoi vo toa {to
penitencijarnite ustanovi isfrlaat proizvodi so odnapred obezbeden
918)
"Po odnos na pra{aweto na osudeni~kata rabota javnoto mislewe be{e
odmazdoqubivo i protivre~no i ima{e za rezultat zakonodavstvo koe {to
programite za osudeni~kata rabota gi dovede vo }orsokak". Pod pritisok na mo}nite
indidustrijalci vo SAD be{e izdejstvuvano zakonodavstvo vo koe bitno se ograni~i
osudeni~kata rabota. Vo taa smisla prviot sojuzen zakon be{e Hoz-Kuperoviot zakon
(Howes-Cooper Act) od 1929 god. (na sila od 1934) spored koj sekoja dr`ava vo SAD
mo`e{e da go zabrani uvozot na zatvorski proizvodi od druga dr`ava. Po{iroko za
sostojbite {to se sozdadoa so voveduvaweto na vakvoto zakonodavstvo vidi: ibid, str.
563 i 570.
515

plasman. So ogled na raznovidnosta na proizvodite sistemov nosi
pogolemi prednosti i za samite osudenici koi mo`at da izbiraat
rabotni mesta {to pove}e im odgovaraat na nivnite sposobnosti i
mo`nostite da se ostru~at za konjukturni zanimawa na sloboda.
3. Sistem na javni raboti. Sistemov se sostoi vo anga`irawe
na osudenite lica na vr{ewe javni raboti kako {to se: izgradbata na
pati{ta, `elezni~ki prugi, mostovi, brani, isu{uvawe na mo~uri{ta,
po{umuvawe na goletini i sl. 919) Ovie raboti se vr{at pod nadzor na
zatvorskata admistracija.
Dobrite strani na ovoj sistem se vo toa {to se vr{at raboti vo
op{ta korist za zaednicata na ~ist vozduh. Negovite negativni strani
se sostojat vo toa {to otsustvuva stru~noto osposobuvawe na
osudenite lica za onie zanimawa {to mo`at da im obezbedat
vrabotuvawe na sloboda. Zna~aen problem pretstavuva i okolnosta
{to osudenite lica na javni raboti mo`at da se anga`iraat periodi~no
i samo vrz te{ki fizi~ki raboti. Sistemov postoi vo Rusija,
Danska, Finska, [vedska, Italija i Anglija.
4. Sistem na rabota vo pretprijatija na sloboda. Spored ovoj
sistem osudenite lica se upatuvaat na rabota vo opredeleno
pretprijatie {to se nao|a vo blizina na penitencijarnata ustanova.
Na toj na~in osudenicite se stavaat vo polo`ba da rabotat vrz isti
rabotni zada~i i spored ednakvi uslovi kako i rabotnicite na
sloboda. Toa e naj~est slu~aj so osudenicite na kratki kazni li{uvawe
od sloboda. Sistemov me|utoa, se praktikuva i sprema osudenici na
podolgi kazni pred krajot na izdr`uvaweto na kaznata zaradi nivno
podgotvuvawe za `ivot na sloboda.
Prednostite na ovoj sistem za dr`avata se o~igledni od
pri~ini {to i ovde ne mora da se vlo`uvaat finansiski sredstva
okolu organizacijata na rabotata. Od posebno zna~ewe se me|utoa,
prednostite {to gi ostvaruva vrz samite osudenici. Negovi dobri
strani se {to so upatuvaweto na rabota von ustanovata kaj osudenikot
jakne svesta za vrednosta na trudot, li~nata odgovornost i
disciplinata. Osudenikot se anga`ira na op{testveno korisni i
produktivni raboti, stapuva vo interakcii so po{irok krug na lu|e, a
so svojot odnos kon trudot i sredinata se doveduva vo pozicija samiot
da se nalo`i i da se zdobie so vrabotuvawe vo istoto pretprijatie po
izdr`uvaweto na kaznata. Nakratko, ocenkata deka se raboti za sistem
{to ostvaruva pozitivno dejstvo vrz prevospituvaweto i socijalnata
reintegracija na osudenikot pridonese za negovo prifa}awe vo
Danska, Francija, Holandija, Norve{ka, Anglija i drugi zemji vo
919)
"Koga se zasili pobaruva~kata za pati{ta, fizi~ki sposobnite zatvorenici
stanaa povolen izvor na rabotna sila za te{kite raboti vrz taa izgradba. Taka
nastanaa prvite kazneni logori. Lu|eto bea natrupuvani kako stoka vo vagoni sli~ni
na kafezi i prefrlani do mestoto kade se grade{e patot. ^esto za vreme na rabotata
bea vrzuvani so sinxiri edni za drugi za da se spre~i nivnoto begstvo. Od
disciplinski pri~ini so sinxiri bea vrzuvani i za vagonite so koi bea dovedeni na
rabota", ibid, str. 574.
516

svetot 920) .
Vo na{ata zemja organizacijata na osudeni~kata rabota e
regulirana so ~l. 111 ZIS. Rabotata na osudenite lica se organizira
po pravilo vo posebni organizacii i edinici so stopanska dejnost vo
penitencijarnata ustanova. Po isklu~ok rabotata mo`e da se organizira
i vr{i i nadvor od ustanovata ako se obezbedeni uslovi za
postigawe na celite na izvr{uvaweto na kaznata li{uvawe od
sloboda i rabotata na osudenite lica. Celta na rabotata e osudenite
da se zdobijat so rabotni naviki, da gi odr`uvaat svoite rabotni
sposobnosti i da go zgolemat stru~noto znaewe, zaradi polesno
vklu~uvawe vo `ivotot na sloboda po otpu{taweto od izdr`uvaweto
na kaznata li{uvawe od sloboda.
Vo na{ite penitencijarni ustanovi golemo vnimanie mu se
posvetuva i na stru~noto osposobuvawe na osudenite lica. Toa
osposobuvawe se postignuva niz dve organizacioni formi: preku
u~ili{ta za prakti~na obuka i preku razni kursevi za steknuvawe so
rabotni kvalifikacii.
U~ili{tata za prakti~na obuka postojat vo ustanovata ili
kako istureni oddelenija na stru~nite u~ili{ta nadvor od nea. Vo niv
e ovozmo`eno steknuvawe so teoretski i prakti~ni znaewa od
opredelen vid na zanimawe i sposobnost za neposredno vr{ewe na
rabotite od tie zanimawa. Nastavata obi~no trae 2-3 godini, a potoa
se dobiva diploma vo koe e nazna~eno nivoto za zdobienata stru~na
kvalifikacija.
Kursevite se organiziraat za osudeni lica na pokratki kazni
li{uvawe od sloboda. Tie se oblik na nastava vo traewe od 2-12
meseci po koja osudenikot se steknuva so pravo na polagawe ispit za
polukvalifikuvan ili kvalifikuvan rabotnik. Osnovnite kriteriumi
za vklu~uvawe vo ovie formi na stru~no osposobuvawe se vozrasta
na osudenikot, nivoto na predhodnoto op{to obraznovanie kako i
telesnite i du{evnite sposobnosti za sovladuvawe na soodvetnoto
zanimawe.
g) Nekoi problemi na osudeni~kata rabota
Govorej}i za principot na osudeni~kata rabota nie ve}e gi
zagatnavme osnovnite problemi {to se javuvaat vo vrska so nejzinoto
ostvaruvawe. Ottamu }e se zadr`ime samo vrz onie aspekti {to so
ogled na nivnoto zna~ewe zaslu`uvaat poopstojna elaboracija.
Pra{awata od ~ie uspe{no re{avawe vo golem obem zavisi resocijalizaciskiot
efekt na osudeni~kata rabota se odnesuvaat na: 1.
odreduvawe na prirodata i karakterot na rabotata, 2. nagraduvaweto
na osudeni~kata rabota i 3. izborot na rabotnoto mesto na osudenikot.
1. Vo penolo{kata literatura se pravi jasna distinkcija me|u
prorodata i karakterot na osudeni~kata rabota. Trgnuvaj}i od
nejziniot praven osnov najprvin se vr{i opredeluvawe na najzinata
920)
Vidi: Popovi}, V. op. cit, str. 225.
517

pravna priroda i se doa|a do slednite najzini varijanti: a) rabota
kako pravo, b) rabota kako pravo i obvrska i v) rabota samo kako
obvrska na osudenite lica. Na ova se nadovrzuva i podelbata na
dr`avite spored toa koja od ovie varijanti e propi{ana so nivnoto
zakonodavstvo 922) .
Vrz osnova na predhodnoto natamu se nastojuva da se dade
odgovor i na pra{aweto: dali vo kazneno-popravnite ustanovi
rabotata pretstavuva ili ne pretstavuva prisilba na osudenite lica.
So odgovorot na pra{aweto dali rabotata e pravo ili obvrska za
osudenikot se dobiva pretstava za nejzinata pravna priroda, a duri
potoa i odgovorot na pra{aweto za nejziniot karakter. Ako rabotata
se tretira kako pravo toa zna~i deka osudenikot samostojno re{ava
dali }e go prifati ili odbie nejzinoto vr{ewe i obratno, dokolku
rabotata e propi{ana kako obvrska toga{ taa za osudenikot nu`no
ima karakter na prisilba.
Dotuka ni se prifatlivi izlo`enite stavovi. Ne mo`eme
me|utoa, da se soglasime so tvrdeweto deka so vnesuvaweto na eden nov
moment - prevospituvaweto na osudenite lica, ona {to e crno stanuva
belo 923) . Vo pobivaweto na ovaa vistina ne pomagaat ni politi~kite
iskazi od tipot "taa dupka ne e dupka", nitu pak odredbite na nekoi
me|unarodni akti 924) , za{to nivna cel ne e da se doka`e poinakvata
priroda na onaa rabota {to se vr{i kako obvrska, tuku samo toa deka
vo ovaa oblast prisilbata e okolnost {to treba da se tolerira, me|u
drugoto, zaradi stavot i odnosot na javnosta kon ova pra{awe i
interesot na dr`avata za samoizdr`uvawe na osudenikot 925) .
So drugi zborovi moj stav e deka rabotata mo`e celosno da go
ostvari svoeto edukativno dejstvo dokolku se tretira onaka kako {to
toa e storeno vo Univerzalnata deklaracija za pravata na ~ovekot od
922)
Taka: Popovi}, V. op. cit, str. 228.
923)
Spored Popovi} "od gledi{te na prevospituvaweto na osudenite ne sporno e deka
nivnata rabota ne spa|a vo kategorijata na prisilna rabota iako vo nea ima elementi
na prisilba", Popovi}, V. op. cit, str. 228.
924)
Vo ~l. 8 st. 3 od Me|unarodniot pakt za gra|anski i politi~ki prava od 1966 (na
sila od 1976) stoi: a) Nikoj ne mo`e da bide prisilen na vr{ewe prisilen ili
zadol`itelen trud. b) To~ka a) na ovoj stav ne mo`e da bide tolkuvana vo smisla da se
zabranuva izvr{uvawe na kaznata prisilna rabota, izre~ena od strana na nadle`en
sud, vo zemjite kade nekoi zlostornici mo`at da bidat kazneti so li{uvawe od
sloboda so prisilna rabota. c) Ne se smeta kako "prisilna ili zadol`itelna rabota"
vo smisla na ovoj stav: i) sekoja rabota ili slu`ba, na koja se odnesuva to~kata b), a
koi normalno se baraat od lice zatvoreno vrz osnova na redovna sudska odluka ili
koe vrz osnova na takva odluka se nao|a na usloven otpust..."Na gotovo identi~en
na~in ova pra{awe e re{eno so ~l. 11 st. 4 vo Ustavot na RM.
925)
"Najgolemiot broj lu|e vklu~uvaj}i gi tuka i zakonodavcite smetaat deka
osudenikot treba da raboti i toa naporno da raboti". Eliot, M. op. cit, str. 563. Smetame
deka vakviot stav naj~esto se pravda so toa deka rabotata na osudenikot treba da bide
sostaven del na retribucijata i so toa deka e po`elno zatvorenicite sami da se
izdr`uvaat za vreme na prestojot vo ustanovata.
518

1948 god. 926) , a ne i kako vo Minimalnite pravila 927) nitu pak dokraj i
vo ZIS 928) . So prisilba mo`e da se ostvari mnogu no, ni oddaleku ona
{to ja opredeluva osnovnata zamisla na rabotata vo sovremeniot
sistem na izvr{uvaweto na kaznata li{uvawe od sloboda: steknuvawe
rabotni naviki i osposobuvawe na osudenikot. Ako osudeni~kata
rabota e komponenta na resocijalizacijata na osudenicite toga{ i za
nea va`i zlatnoto pravilo vo ovaa oblast koe spored mene treba da
glasi: "Na ~ovek so sila mo`e da mu se odzeme sÒ, so sila me|utoa, ne
mo`e da mu se dade {to i da Ò". Od tie pri~ini kon rabotata na
osudenite lica, kako i vrz site ostanati oblici, metodi i sredstva na
tretman vpro~em, treba da se poa|a od pozicijata na ~ovekovata
priroda koja naj~esto znae da bide blagonaklona kon dobronamernite
pottici i `estoko da se sprotivstavi kon sekoj vid na pritisok.
Ottamu rabotata treba da bide pravo na osudenikot, za{to sekoj akt na
prisilba nejzinata humana sodr`ina ja pretvara vo kazna 929) .
Tvrdeweto deka opredelen vid na korist mo`e da ja pretvori
prisilbata vo plemenit akt e spekulativno zamajuvawe od tipot na
Kantoviot stav deka duri i lagata e moralen ~in dostoen za po~it ako
se la`e od ~ovekoqubie 930) .
Vakviot stav poa|a od soznanieto deka op{testvoto treba da mu
obezbedi pravo na osudenikot za sopstveno potvrduvawe, a zatvorskata
uprava treba da gi pottikne koleblivite vo iskoristuvaweto na toa
pravo so predo~uvawe na {tetnite i poleznite konsekvencii od
negoviot izbor. Onoj {to }e go prifati vistinskiot pat }e gi koristi
site dopolnitelni prava vrzani so rabotata. Ostanatite }e mo`at
bezgrani~no da se dosaduvaat i protegaat svesni deka nema da dobijat
ni{to za vozvrat.
926)
Vo ~l. 23 od Univerzalnata deklaracija za pravata na ~ovekot se veli: (1) Sekoj
ima pravo na rabota, na sloboden izbor na vrabotuvaweto, na pravi~ni i
zadovolitelni uslovi za rabota i na za{tita od nevrabotenost, (2) Sekoj bez bilo
kakva razlika, ima pravo na ednakva plata za rabotata, itn, itn.
927)
Vidi: Standardni minimalni pravila za postapuvawe so zatvorenicite ~l. 71 st. 2.
928)
Vidi: ~l. 110 st. 1 ZIS.
929)
Spored Kant "Dol`nost e da se zboruva vistinata. Poimot na dol`nosta na mo`e
da se odeli od poimot na pravoto. Dol`nosta e ona {to kaj edno su{testvo odgovara
na pravoto na drug. Tamu kade {to nema nikakvi prava, nema nikakvi dol`nosti. Da se
zboruva vistinata e zna~i dol`nost: no samo sprema onoj koj ima pravo na vistinata.
Me|utoa nikoj nema pravo na nekoja vistina koja e od {teta za drug". Navedeno spored
Primorac, I. Immanuel Kant, O navodnom pravu da se la`e iz ~ovekoljublja, Ideje, Beograd,
1980/6-7, str. 105.
930)
Vo ovoj pogled interesno e deka eden na{ avtor zastapuva{e stojali{te spored koe
"Osudenoto lice ne mo`e da se oslobodi od soznanieto i uveruvaweto deka rabotata
vo kazneno-popravnata ustanova za nego pretstavuva prisilba {to vo eden poseben vid
ja sproveduva dr`avata vrz nego niz izvr{uvaweto na kaznata". Arnaudovski, Q.
Op{ti i posebni determinanti na osudeni~kata rabota vo KPU i VPU voop{to i vo
SR Makedonija posebno, Godi{nik na pravniot fakultet vo Bitola, Bitola, 1987, str.
137. Istiov avrot me|utoa samo edna godina podocna tvrdi deka od po~etokot na XX
vek..."rabotata pove}e ne e prisilna nitu dopolnitelno kaznuvawe". Arnaudovski, Q.
Penologija, str. 247.
519

Mo`e li sepak vo ZIS da postoi odredba so koja osudeni~kata
rabota se predviduva i kako obvrska. Moe mislewe e deka toa e mo`no
no, samo so ograni~ena va`nost: samo sprema onie osudenici {to
izdr`uvaat kazna za kriminalno povedenie so koe na `rtvata ñ e
nanesena {teta {to mo`e pari~no da se nadomesti. Toga{ koga na
`rtvata mo`e da ñ se kompenzira storenata {teta rabotata ne e pravo
tuku obvrska na osudenikot. Vo toj slu~aj rabotata e prisilba, ottamu
dopolnitelnata kazna i nema ni{to nelogi~no ako taka se narekuva,
nitu pak nehumano ako za taa cel se ostvaruva za{to, se raboti za
obvrska na sekoj da pla}a za svoite dolgovi. Zasega toa e edinstveniot
na~in op{testvoto da poka`e barem malku gri`a i za o{teteniot od
krivi~noto delo. A dali od takviot trud osudenikot }e izvle~e i
nekakva polza vo pogled na sopstvenata resocijalizacija, povtorno
zavisi od sovetite na vospituva~ot i spremnosta na samiot osudenik
ume{no da gi interiorizira vo sopstvenata svest. Vtoriot
ograni~uva~ki faktor na koj de lege ferenda ne treba da se zaboravi e
deka prisilniot karakter na osudeni~kiot trud treba vremeski da se
limitira do celosnoto nadomestuvawe na {tetata i ne smee da
prodol`i ni minuta potoa.
2. Vtoriot zna~aen problem e povrzan so nagraduvaweto na
osudenite lica za izvr{enata rabota. Vo vrska so ova pra{awe mojot
stav, koj se poklopuva so misleweto na pogolemiot broj avtori 931) , e
deka osudenite lica treba pravedno da se nagraduvaat za{to nivniot
osnoven motiv, kako i na sekoe lice na sloboda vpeo~em, vo prv red e
vrzan so ostvaruvaweto na materijalna nadomest za svojot trud. So
dobivawe adekvatna nagrada, odnosno normalna plata koja {to za
ednakvo vlo`en trud se dobiva i na sloboda se realizira primarniot
motiv na osudenikot za vr{ewe na rabotata koja natamu mo`e uspe{no
da se iskoristi i za ostvaruvawe na drugite penolo{ki celi na
trudot. Vo potkrepa na ova stojali{te naveduvame deka spored
istra`uvaweto na ubistvata vo Makedonija samo 7% ubijci svojot
motiv za rabota vo KPD Idrizovo go na{le vo ekonomskiot moment,
odnosno vo nagradata za rabota 932) . Vo edno drugo istra`uvawe toj
procent se spu{ta duri na 2,1% 933) . Toa proizleguva ottamu {to kaj nas
kako i vo najgolemiot broj zemji vo svetot osudenite lica za svojot
trud dobivaat simboli~en nadomest 934) . Vakvata praktika nesomneno e
vo sprotivnost so ~l. 76 od Standardnite minimalni pravila, so t. VII
931)
Vidi: Eliot, M. op. cit, str. 581, Cornil, P. Rad u kazneno-popravnim ustanovama, Izbor,
Zagreb, 1962/1, str. 57-58.
932)
Vidi: Sulejmanov, Z. Ubistvata vo Makedonija, Studentski zbor, Skopje, 1995, str.
283.
933)
Vidi: Arnaudovski, Q. i Sulejmanov, Z. Masovniot kriminalitet vo Makedonija,
ISPPI, Skopje, 1990, str. 440.
934)
Taka na primer vo 1983 godina koga prose~niot li~en dohod na rabotnicite vo
stopanstvoto iznesuva{e 12.952 denari (SV RM 1984/6), na osudenicite vo KPD
Idrizovo za nivnata rabota im se isplatuva{e prose~no 607 denari ili 4,7% vo odnos
na prose~nite primawa na sloboda.
520

od Rezolucijata za osudeni~kata rabota od @eneva, 1955 god. 935) , so
zaklu~ocite od II Kongres na ON za prevencija na zlostorstvata i
postapuvawe so zatvorenicite 936) , so zaklu~ocite od jugoslovenskoto
sovetuvawe vo Pula 937) , pa duri i so odredbite na ZIS 938) .
Nakratko ako so nagradata za izvr{enata rabota treba da se
postigne: 1. osudenikot da pridonesuva za svoeto izdr`uvawe vo
penitencijarnata ustanova, 2. da ja nadomesti {tetata {to ja
predizvikal so krivi~noto delo, 3. da izdvojuva sredstva za izdr{ka na
svoeto semejstvo, 4. da sozdade za{teda {to }e ja koristi po
izleguvaweto na sloboda i 5. del od svojata zarabotuva~ka da ja tro{i
za podmiruvawe na svoite potrebi vo ustanovata, so pravo se postavuva
pra{aweto kako mo`e seto ova da se ostvari duri i so plata {to e
ednakva na onaa na sloboda, a kamo li so sumata {to e propi{ana so
ZIS. Da potsetime, kaj nas osudenikot ima pravo na nadomestok koj
mo`e da se namali za 25% dokolku e postignat pomal u~inok i
kvalitet od opredeleniot, ili ne se ispolni postavenata norma.
Natamu 30% od nadomestot se ~uva kako zadol`itelna za{teda. So ona
{to }e ostane od nadomestokot osudenikot mo`e slobodno da
raspolaga no, samo dokolku so izvr{na odluka na sudot ne e zadol`en
da dava izdr{ka na svoite deca, bra~niot drugar i roditelite ili ako
ne e zadol`en da ja nadomesti {tetata predizvikana so krivi~noto
delo. Vo sprotivno osudenikot e obvrzan da izdvoi 1/2 od nadomestokot
so koj mo`e slobodno da raspolaga za pokrivawe na svoite
zadol`enija. Zgora na toa, od taka isten~eniot ostatok osudenikot e
obvrzan da ja plati {tetata {to namerno ili so krajno nevnimanie }e
ja predizvika za vreme na izdr`uvaweto na kaznata kako i tro{ocite
za negovoto sproveduvawe koga niv gi podnesuva spored ZIS.
Nasproti vakviot stav vo literaturata se prisutni i takvi
razmisluvawa deka nagradata za osudeni~kiot trud ne treba da se
izedna~uva so onaa {to za ednakov trud se dobiva na sloboda. Ovie
razmisuvawa se argumetiraat so tvrdeweto deka prafa}aweto na
idejata za nagraduvawe na osudenicite kako i na rabotnicite na
sloboda bi povleklo priznavawe i na drugi prava od rabotata: pravo
na penzisko i socijalno osiguruvawe. Takvata sostojba natamu bi
935)
Vidi: Arhiv, Beograd, 1956/4, str. 510.
936)
Vidi: II Kongres OUN... Penologija, Beograd, 1973/1, str. 86.
937)
Vo zaklu~ocite od ova sovetuvawe stoi deka vo na{ite propisi treba podetalno da
se sprovede prifatenoto na~elo: za ednakov trud - ednakva nagrada. "Kone~nata cel na
site nastojuvawa treba da bide li~nite dohodi za rabota na osudenicite i
maloletnicite da se opredeluva po isti osnovi i kriteriumi kako i na slobodnite
rabotnici pod uslov da ostvaruvaat ist raboten efekt meren i spored kvantitetot i
spored kvalitetot... Davaweto ednakov nadomest za ednakvi raboti }e ovozmo`i
polesno postignuvawe na celta na rabotata i pogolemo anga`irawe na voljata,
umnite i fizi~kite sposobnosti vo procesot na rabotata od strana na osudenicite i
maloletnicite. Takviot nadomestok ponatamu }e ovozmo`i pokrivawe na opredeleni
tro{oci za izdr`uvawe na semejstvoto, obe{tetuvawe na `rvata, pla}awe na {tetata
predizvikana so kivi~noto delo i dr." Zaklju~ci... Penologija, Beograd, 1973/1, str. 12.
938)
Vidi: ~l. 113 ZIS.
521

imala kriminogeno dejstvo za{to lu|eto {to ne mo`at da go re{at
svoeto vrabotuvawe lesno }e vr{at krivi~ni dela za da na toj na~in si
obezbedat "rabotno mesto", penzija i ostanatite prava od socijalnoto
osiguruvawe. Kon ova se dodava i argumentot deka od zarabotuva~kata
treba da se odvojat tro{ocite za osudeni~kiot prestoj vo ustanovata
kako i problemot na isplatata na delumno bolnite, delumno
sposobnite, psihopatite i sli~ni kategorii na osudenici koi spored
nekoi procenki so~inuvaat 1/3 od vkupniot broj na osudenite 939) . Vo
doka`uvaweto na istata ideja nekoi avtori koristat ne{to ubla`ena
argumentacija. Spored niv nagraduvaweto na osudenite lica ne treba
da se vr{i vo ista mera vo koja takvata rabota se nagraduva na sloboda
{to zna~i deka tie ne treba da imaat isti prava kako i slobodnite
rabotnici osven onie vo pogled na uslovite na trudot 940) . Ova se
potkrepuva so stavot deka sprotivnoto re{enie bi sozdalo negativna
tendencija: da se raboti, samo zatoa da se zaraboti. Toa bi zna~elo,
veli natamu eden avtor, deka materijalnata korist za osudenicite bi
bila edinstven stimul za rabota i za zalagawe pri raboteweto, {to
o~igledno ne bi odgovaralo na koncepcijata deka edna od osnovnite
celi na rabotata na osudenite e nivnoto moralno i duhovno izdigawe i
vospituvawe 941) .
Kone~no nekoi avtori odat i dotamu {to istaknuvaat deka na
osudenicite ne treba da im sleduva nikakva nagrada za{to
osudeni~kata rabota navodno e samo eden vid tretman {to nema
nikakva ekonomska vrednost 942) .
Gornite stojali{ta mo`at lesno da se osporat ako se znae deka
kriminogenoto dejstvo na ednakvoto nagraduvawe e premnogu labava
hipoteza, za{to nitu vo penitencijarnata ustanova, kako {to toa e
vpro~em i na sloboda, pravoto na rabota ne u`iva sudska za{tita.
Natamu nikoj razumen denes ne osporuva deka od osudeni~kata rabota
treba da se izdvoi del za pokrivawe na tro{ocite za prestojot vo
ustanovata. Vo sistemot na izvr{uvawe na kaznata li{uvawe od
sloboda odredbata za besplatno izdr`uvawe na kaznata se sfa}a taka
{to tro{ocite za taa izdr{ka ne mo`at da se naplatat od imotot na
osudenikot tuku od sredstvata {to toj }e gi sozdade so svojata rabota
vo ustanovata. Ottamu na osudenikot mu se isplatuva samo del od
vrednosta na trudot, a so ostatokot se finansiraat opredeleni
potrebi na izdr`uvaweto na kaznata. Ako natamu se znae deka
ednakvata nagrada pretpostavuva ednakov u~inok i ednakov kvalitet
vo raboteweto, otpa|a i problemot za na~inot na nagraduvaweto na
onie osudenici koj koi takov u~inok i kvalitet izostanuva. Nema
939)
Vidi: Atanackovi}, D. op. cit, str. 195.
940)
Ibid, str. 195 i 196.
941)
Ibid, str. 195. Sli~no stojali{te zastapuva i Kup~evi}-Mla|enovi}, R. Osnovi
penologije, str. 155.
942)
Spored Vukadinovi} "Produktivnosta na osudeni~kiot trud e vsu{nost nus
produkt na eden dolg proces, na procesot na prevospituvaweto, i vo takva situacija
proizvodot na pazarot nema svoja realna cena". Vukadinovi}, B. Neki problemi
osu|eni~kog rada, Zbornik IKSI, 1972/1, str. 289.
522

ni{to lo{o i vo toa {to na sloboda nekoj }e ponese navika da raboti
samo za da zaraboti, za{to so samoto toa ve}e e ispolneta edna od
su{testvenite vospitni celi na osudeni~kata rabota. I najposle edvaj
deka ima potreba da se doka`uva deka osudeni~kiot trud sozdava
vrednost {to ima svoja cena i deka neplateniot trud ostvaruva {tetno
psiholo{ko dejstvo vrz li~nosta na osudenikot.
Ne navleguvaj}i vo ostanatite problemi i podrobnosti vo
vrska so ova pra{awe vredno e da se istakne deka ovde ne se raboti za
akademska rasprava, tuku za realnost {to vo zavisnost od prifateniot
koncept za prirodata i karakterot na osudeni~kata rabota ima
razli~en odraz vo zakonodavstvata na oddelni zemji. Ottamu denes se
zboruva za dr`avi vo koi na osudenicite im e obezbedeno pravo na
nagrada vo zakonskite propisi, dr`avi vo koi mo`e da im se dade
nadomest kako pogodnost samo pod opredeleni uslovi i dr`avi vo koi
osudenicite nemaat pravo na nadomest za vlo`eniot trud no, dr`avata
sepak se obvrzuva na takov nadomest dokolku se ispolneti opredeleni
uslovi 943) . I spored na~inot na isplatata na nadomestokot postojat tri
grupi na dr`avi. Vo prvata grupa spa|aat onie koi isplatuvaat
simboli~en nadomestok bez ogled na prirodata i obemot na
izvr{enata rabota. Vo drugi zemji za izvr{enata rabota se
isplatuvaat dnevnici, a vo tretata grupa spa|aat dr`avite {to vr{at
isplata na par~e 944) .
3. Vo pristapot kon pra{aweto za izborot na rabotnoto mesto
na osudenikot treba vedna{ da se naglasi deka vo penitencijarnite
ustanovi postojat niza pre~ki {to go onevozmo`uvaat
prilagoduvaweto na rabotata kon sposobnostite, sklonostite,
`elbite i interesite na osudenikot. So ogled na mo`nostite na
ustanovite mo`e slobodno da se ka`e deka penolo{kite funkcii na
trudot sÒ u{te se daleku od teoretskite ideali na stru~wacite.
Stanuva zbor za toa deka kvalifikacionata struktura i brzata
fluktuacija na osudeni~kata populacija, kako i poradi prirodata na
industriskoto proizvodstvo i nedostigot na materijalni sredstva,
kazneno-popravnite ustanovi ne se vo sostojba da postignat organizacija
na visoko produktiven trud {to ednovremeno }e bide raznoviden
i }e mo`e da obezbedi visok stepen na stru~no osposobuvawe so {to }e
se zadovoli vistinskiot izbor na rabotnoto mesto. Od tie pri~ini
kako i poradi nedostigot na stru~ni profili {to mo`at
kvalifikuvano da gi procenat stru~nite sposobnosti, sklonosti i
potrebite na sekoj osudenik vo penitencijarnite ustanovi naj~esta e
praktikata na nivno rasporeduvawe spored potrebata da se ispolni
nekoe isprazneto mesto. Vo opredeleni sredini postojat i subjektivni
slabosti presmetani od predrasudite na javnosta deka zatvorenicite
{to pretstavuvaat problem vo ustanovata mo`at lesno da se nau~at na
pamet ako za odreden period se rasporedat na vr{ewe osobeno te{ki
rbotni zada~i. Na toj na~in rabotata go gubi svojstvoto na sigurnosen
943)
Vidi: Popovi}, V. op. cit, str. 229.
944)
Ibid, str. 230.
523

ventil za regulirawe na energijata na osudenikot i od faktor na
produhoveno anga`irawe i pre~ka za zapa|awe vo razni poroci
stanuva tovar od koj osudenikot po izleguvaweto na sloboda saka brzo
da se oslobodi, za{to go potse}a na ma~niot osudeni~ki status.
Navedenite problemi me|utoa, ni oddalekuva ne smeat da bidat
osnova za rezistenten i pasiven odnos kon ova pra{awe. Naprotiv, vo
penitencijarnata ustanovi treba da se vlo`at site usilbi koi {to, so
nu`en respekt sprema site pre~ki, }e vodat kon po{iroko koristewe
na nadvore{nite elementi i subjektivnite karakteristiki na
osudenite pri izborot na rabotnoto mesto. Nadvore{nite elementi za
koi treba da se vodi smetka spored Ogrizovi} se: vlijanieto na
op{testvoto, tradicijata, ekonomskata struktura na semejstvoto,
zanimaweto na ~lenovite {to se vo blisko srodstvo so osudenikot,
stopanskata struktura na sredinata od koja poteknuva osudenikot,
kowukturnosta na opredeleno zanimawe i sl. 945) . Od subjektivnite
faktori pri izborot na rabotata najva`ni se skolonostite,
interesite i sposobnostite na osudenikot. Vo ovaa smisla me|utoa, se
zna~ajni i drugi okolnosti {to ja karakteriziraat li~nosta na
osudenikot kako na primer: porane{noto zanimawe, stepenot na
negovata stru~na sposobnost, nivoto na postignatoto op{to
obraznovanie, fizi~noto i du{evnoto zdravje i sl.
Site ovie okolnosti treba da se sogladaat i da se odredi
nivnoto vistinsko zna~ewe pri izborot na rabotata vrz osnova na
prou~uvaweto na op{tite i psihofizi~kite osobenosti na li~nosta
vo priemnoto oddelnie na ustanovata. Pri toa ne smeat da se dopu{tat
gre{ki i propusti, za{to od pravilniot izbor na rabotnata aktivnost
~estopati zavisi idniot razvoj na osudenikot i odreduvaweto na
nasokata na celosniot negov `ivot. Ottamu treba osobeno da se
vnimava vrz usoglasnuvaweto na sposobnostite i sklonostite na
osudenikot za{to ~esto se slu~uva nekoj {to ima opredeleni
sklonosti da nema sposobnosti nitu fizi~ka sila da se zanimava so
odreden vid na dejnost.
Problemot natamu se uslo`nuva vo onie slu~ai koga
osudenikot nama nikakvi rabotni naviki i ne znae {to bi sakal da
raboti vo ustanovata. Ne e ednostaven ni izborot na rabotnoto mesto
za licata so visoko obrazovanie so ogled na toa deka za niv rabotata
nema vospitno zna~ewe. Za ovie lica e bitno da se iznajde takva
rabota {to so ogled na svojot karakter i slo`enosta vo prv red }e
pridonesuva za nivno intelektualno potvrduvawe i izbegnuvawe na
dosadata. Od nesomneno zna~ewe e i potrebata da se izbegnuva
dodeluvaweto na rabotno mesto {to e isto kako ona {to osudenikot go
imal na sloboda ako go zloupotrebil za izvr{uvawe na krivi~noto
delo. Vo site ostanati slu~ai vr{eweto na ista rabota kako i onaa na
sloboda treba da bide pravilo vo ustanovata. Va`no e da se spomne i
toa deka lo{iot izbor na rabotata mo`e da predizvika ~esto
menuvawe na rabotnoto mesto {to vodi kon natamo{ni te{kotii
945)
Ogrizovi}, M. op. cit, str. 69.
524

povrzani so povtornoto prilagoduvawe na novite barawa, tehiki i
metodi na rabota 946) .
d) Ulogata na stru~nite instuktori vo ostvaruvaweto na "rabotnata
terapija" i stru~noto osposobuvawe na osudenite lica
Ulogata na stru~nite instruktori vo penitencijarnite
ustanovi mo`e da se opredeli preku dvojniot karakter na nivnite
zada~i. Glavnata zada~a na ovie lica se sostoi vo toa da gi izgradat
ili izdignat rabotnite naviki i da ja odr`at fizi~kata kondicija i
duhovnata sila na osudenikot predo~uvaj}i mu ja korista od trudot.
Pokraj ostvaruvaweto na ovaa ni malku lesna zada~a, od stru~nite
instruktori se o~ekuva da go postignat ostru~uvaweto na osudenikot
za vr{ewe na takvo zanimawa {to }e mu ovozmo`i vrabotuvawe i
egzistencija po izleguvaweto na sloboda.
Osnovniot tovar za osmisluvawe na osudeni~kata rabota kako
oblik na produktivno aktivirawe niz koe osudenikot }e se potvrduva
kako svesno i tvore~ko su{testvo le`i vo predo~uvaweto na
vrednosta na trudot. Stru~nite instruktori se onaa kategorija na
penolo{ki rabotnici {to se najpovikani da sozdadat svest za
zna~eweto na rabotata, za nejzinite mo`nosti da gi afirmiraat
~ovekovite postigawa i sekomu da mu obezbedat opredelena uloga i
sugurno mesto vo op{testvenata sredina. Ottamu i nivnata uloga vo
prv red se sostoi vo toa da vlijaat vrz osudenikot da ja zasaka
rabotata, da go promeni svojot negativen odnos kon trudot na na~in
{to }e mu pomognat da soznae deka samo so rabota mo`e da gi zadovoli
svoite potrebi, da ja vrati doverbata vo sopstvenite vrednosti i da
izgradi nova smisla na `ivotot. Od nivoto na postignatite rezultati
vrz ovoj plan zavisi i uspehot vo pogled na ostru~uvaweto na
osudenite lica.
Ulogata na stru~nite instruktori se uslo`nuva i so toa {to
niv im se dovereni i zada~i koi se odnesuvaat na organiziraweto na
rabotata i proizvodstvoto, odnosno ostvaruvawe na proizvodnofinansiskite
planovi vo stopanskite edinici na kazneno-popravnite
ustanovi 947) . Ottamu od stru~nite instruktori se bara, pokraj
opredeleno nivo na pedago{ki, psiholo{ki i penolo{ki poznavawa,
da poseduvaat i visokostu~ni i organizacioni poznavawa. Pedago{kopsiholo{kite
i penolo{kite znaewa im se neophodni za ostvaruvawe
na vospitnata uloga na trudot i prenesuvawe na stru~nite znaewa vrz
osudenite lica, dodeka organizaciono-stru~nite poznavawa treba da
im ovozmo`at ostrvaruvawe na tehnolo{ka organizacija na trudot i
ekonomski efekti od proizvodstvoto.
946)
Ibid, str. 60.
947)
Vo literaturata preovladuva misleweto deka zada~ite {to se naso~eni kon
ostvaruvawe na proizvodno finansiskite planovi i zada~ite vrz vospituvaweto i
stru~noto osposobuvawe na osudenite treba da im se doverat na stru~nite inspektori.
Taka: Ogrizovi}:, op. cit, str. 97 i Atanackovi}, D. op. cit, str. 175-176.
525

Od gorenavedenoto se glada deka pred stru~nite instruktori se
postavuvaat slo`eni i odgovorni zada~i. Tie treba da se gri`at za
re{avawe na site problemi okolu organizacijata na proizvodstvoto
kako i odgovornite lica {to so vakva dejnost se zanimavaat na
sloboda. Nivnata natamo{na gri`a e da ja sledat rabotata na
osudenite lica i da davaat ocenki za toa kolku tie ja zapoznale
rabotata, kakva e nivnata samostojnost pri raboteweto, produktivnosta
od rabotata, kakov e kvalitetot na raboteweto, kolku
osudenicite se racionalni vo koristeweto na surovinite, kakov im e
interesot za rabotata {to ja vr{at, kolku se postojni i istrajni vo
raboteweto, kakov odnos poka`uvaat kon sredstvata za rabota (~uvawe
i odr`uvawe na ma{inite, alatite i sl.), kakov im e odnosot na
sorabotka so instruktorot i so ostanatite osudenici pri raboteweto,
kakva e nivnata op{ta disciplina vo toj proces, so kakov stepen na
rabotni naviki se steknale i sl. Po ocenkata na ovie okolnosti
stru~niot instruktor go oformuva svoeto mislewe i dava predlozi za
reklasifikacija, za odreduvawe na pogodnosti i disciplinsko
kaznuvawe na osudenicite. Od nivnata ocenka i mislewe ~estopati
zavisat i predlozite na ustanovata za koristewe na institutite
usloven otpust i pomiluvawe. Od instruktorite natamu se bara da go
ostvarat i pravilnoto voveduvawe na osudenikot vo rabotniot
proces 948) kako zna~aen uslov za natamo{no dejstvuvawe na
instruktorite kon toa da ja razvijat qubovta na osudenikot kon
trudot, da gi odr`at i razvijat negovite rabotni naviki, da go
ostru~at i sl. So ogled na za~estenosta na kontaktite {to
instruktorite gi imaat so osudenite lica vo literaturata se odi i kon
toa od ovaa kategorija na stru~waci da se bara da ja ostvaruvaat i
ulogata na vospituva~, odnosno da pridonesuvaat ne samo vo tn.
"rabotna terapija" tuku i za op{toto vospituvawe i prevospituvawe
na osudenikot. Za ostvaruvawe na site ovie zada~i vo ograni~enite
uslovi i mo`nosti na ustanovite pred niv se postavuvaat barawa da
poseduvaat visoko obrazovanie i stru~no nivo no i takvi ~ove~ki
kvaliteti, znaewa i sposobnosti koi ~esto se grani~at so nevozmo`noto.
Nakratko od stru~nite instruktori se o~ekuva so svojot
odnos i zalagawe kon trudot i osudenikot da go nadomestat seto ona
{to ne e storeno vrz planot na objektivnite pretpostavki za
vistinsko ostvaruvawe na celite na osudeni~kiot trud. Vo otstranuvaweto
na tie pre~ki nesporno e deka vo golema mera pomaga
enormniot entuzijazam na ovie penolo{ki rabotnici no, i toj
entuzijazam kako i ~ove~kite kvaliteti imaat svoi nepremostivi
ramki. Me|u niv sekako deka mo{ne zna~ajno mesto mu pripa|a i na
nivnoto motivirawe za rabota, za{to e sosema logi~no od nivnoto
skromno nagraduvawe da se o~ekuvaat i pomali rezultati.
948)
Za ovoj problem vidi: Ali}, H. Zna~aj pravi~nog uvo|enja osu|enih lica u radni proces,
Penologija, Beograd, 1977/1, str. 63-69 i Atanackovi}, D. op. cit, str. 201-203.
526

2. OBRAZOVANIE I SOCIJALNO-ETI^KO VOSPITUVAWE
a) Obrazovanie na osudenite lica
Obrazovanieto kako oblik na tretman ima ogromna va`nost za
spre~uvawe na idnoto kriminalno povedenie na osudenite lica i za
nivnoto uspe{no vklu~uvawe vo `ivotot na sloboda. Ova soznanie
poa|a od kriminolo{kite uka`uvawa deka niskiot stepen na
obrazovanie i primitivizmot vodat kon naru{uvawe na kriteriumite
za ocenka na dozvolenoto povedenie {to vo sodejstvo so drugite
kriminogeni faktori ima zna~ajna uloga vo genezata na krivi~noto
delo. Toj fakt sekojdnevno go potvrduvaat i penolo{kite istra`uvawa
za obrazovnoto nivo na osudeni~kata populacija koe nasekade vo
svetot e mo{ne nisko izrazeno 949) . Spored toa edna od bitnite zada~i
na penitencijarnite ustanovi e vlo`uvawe kontinuirani usilbi za
podigawe na obrazovnoto nivo na site, a osobeno na pomladite
osudenici. Vo taa smisla ogromna e ulogata na u~ili{teto kako
osnovna kletka kade namerno i organizirano mo`e da se vr{i
obrazovniot proces. So pomo{ na nastavata {to se organizira vo nego
osudenite lica mo`at da se steknat so znaewa od razli~ni podra~ja na
~ovekovata dejnost. Tie znaewa od svoja strana im ovozmo`uvaat da se
interioriziraat socijalno prifatlivi mislewa, stavovi, uveruvawa,
moralni normi i takvi naviki {to vo osnova go menuvaat odnosot kon
trudot, semejstvoto, drugite lu|e, tu|ite materijalni i duhovni dobra
i elementarnite op{testveni vrednosti i interesi. Steknatite
znaewa se natamu vo sostojba da izvr{at promeni vo psiholo{kata
struktura na li~nosta, za{to vrz niv naj~esto se gradi emocionalniot
i afektiniot `ivot na ~ovekot. Vo tekot na obrazovniot proces koj
li~nosta na ~ovekot se razvivaat i brojni sposobnosti kako na
primer: sposobnost za vnimanie, posmatrawe, pomnewe, sudewe,
zaklu~uvawe, generalizacija, kriti~no rasuduvawe i sl. Takvata
sposobnost vo semejstvoto so steknatite znaewa i umeewa go
ovozmo`uvaat snao|aweto vo slobodnoto op{testvo i uspe{noto
sovladuvawe na destruktivnite porivi i motivi {to obi~no se
javuvaat koga vo `ivotot se naide na pote{ki problemi.
Imaj}i ja vo vid vakvata uloga na obrazovanieto vo kazneno
popravnite ustanovi se vr{at golemi usilbi za sozdavawe materijalni,
prostorni i kadrovski uslovi {to }e go ovozmo`at negovoto
realizirawe kako del od prevospitniot tretman. Od re{avaweto na
ovie pretpostavki vo najgolem obem zavisi nadminuvaweto na
teoretskite i prekti~nite problemi {to vo vrska so obrazovanieto se
javuvaat vo penitencijarnite ustanovi. Taka na primer, vo
penolo{kata literatura sî u{te e prisutna dilemata dali so
obrazovniot tretman treba da bidat opfateni samo maloletnite ili i
vozrasnite osudenici. Dilemata proizleguva ottamu {to nekoi avtori
sakaj}i vo prv red da poso~at na ograni~enite mo`nosti vo nastavata
949)
Vidi: Arnaudovski, Q. i Sulejmanov, Z. op, cit, str. 410.
527

da bidat vklu~eni i vozrasnite tvrdat deka so obrazovanie ~ovek mo`e
da se stekne samo dodeka e mlad. Navedenata dilema me|utoa, brz
otpa|a toga{ koga vo penitencijarnite ustanovi se obezbedeni site
uslovi za organizairana nastava za site na koi taa im e potrebna. Ovaa
polemika denes glavno se napu{ta i ottamu {to ve}e e doka`ana
andrago{kata vistina deka uspehot vo obrazovanieto, osven vo
slu~aite na odminata starost, ne e vrzana za vozrasta na ~ovekot.
Vo ramkite na predhodniot problem se pomestuva i pra{aweto
za mo`nosta, odnosno nemo`nosta od obrazovno vlijanie sprema
opredeleni kategorii na osudenici. Stanuva zbor za psihi~ki
zaostanatite umno-hendikepiranite lica i onie osudenici {to od
niza pri~ini poka`uvaat silen otpor kon sekakvo vklu~uvawe vo
obrazovniot proces. Vo prviot su~aj navistina se raboti za pre~ka
{to bitno vlijae vrz uspe{noto sledewe na nastavata i postignuvaweto
na pogolemi rezultati vo nea. Vo vtorata grupa se pomesteni
onie kategorii na osudenici koi poradi otustvoto na izgradeni
naviki i vlijanieto na psihosocijalnata atmosfera na zatvorot
eventulano mu se sprotivstavuvaat na obrazovniot proces. Moj stav e
deka so posredstvo na individualiziran pristap i vistinsko deluvawe
vrz motivacionata sfera mo`e da se postigne golem uspeh i vo
izdigaweto na op{toto obrazovano nivo na ovie osudenici. Pritoa
treba da se ima vo vid deka vklu~uvaweto vo obrazovniot tretman e
pravo na osudenikot. Onamu kade {to se iscrpeni site dobronamerni
pottici za dobrovolno prifa}awe na {koluvaweto ne pomaga na
silata na Sevi{niot 950) .
Vo soglasnost so istaknatata potereba za steknuvawe odreden
vid na obrazovanie nasekade vo svetot se predlagaat i primenuvaat
programi so koi se ostvaruvaat razli~ni vidovi na {kolska nastava vo
i nadvor od ustanovata. Vo zavisnost od potrebite i individualnite
svojstva na osudenikot se odi kon opismenuvawe, dovr{uvawe na
osnovnoto obrazovanie ili pak kon dovr{uvawe na ve}e zapo~natoto
sredno, vi{e ili visoko obrazovanie. Zna~eweto na ovie prevospitni
procesi e sogledano i vo ZIS kade {to se veli deka vo kaznenopopravnite
ustanovi zadol`iteno se organizira osnovno obrazovanie
kako del na op{tiot sistem na obrazovanie i vospituvawe koe treba
da se organizira vo samata ustanova ili vo mestoto na sedi{teto na
ustanovata. Pokraj toa se istaknuva deka na osudenoto lice mo`e da mu
se odobri vonredno {koluvawe na negov tro{ok vo site vidovi na
obrazovni ustanovi na sloboda ako so toa ne se naru{uva ku}niot red i
rabotata vo ustanovata.
Nastavata za osnovno obrazovanie se organizira za site
vospitanici i osudenici koi se li{eni od sloboda nad edna godina i,
po pravilo, vo samata ustanova. Nea ja izveduvaat nastavnicivospituva~i
vraboteni vo ustanovata spored nastavni programi {to
va`at i na sloboda. Dokolku se raboti za maloletnici za koi vo
950)
Poinaku: Kolar, D. Odgoj i osnovno obrazovanje u KPD Rab na Golom otoku s posebnim
osvrtom na opismenjavanje osu|enih osoba, Penologija, Beograd, 1979/1-2, str. 74.
528

ustanovata nema uslovi za organizirawe nastava taa se ostvaruva vo
sorabotka so u~ili{ta nadvor od nea. Taa sorabotka se sostoi vo toa
{to se anga`iraat nastavnici od nadvor ili pak samata nastava se
vr{i vo ustanova na sloboda. Na vospitanik koj zapo~nal so sredno
ili povisoko {koluvawe mo`e da mu se ovozmo`i prodol`uvawe i na
toa {koluvawe nadvor od ustanovata ako so svoeto odnesuvawe i
zalagawe vo u~eweto }e slu`i za primer na drugite, a na osudenik {to
ne e povratnik ako se istaknuva so trudoqubivost, primerno
individualno i op{to povedenie i aktivno u~estvo vo osudeni~koto
samoorganizirawe ili kulturno-zabavniot `ivot.
Vidot na obrazovnata aktivnost zavisi od brojot i strukturata
na onie na koi im e neophoden obrazovniot proces. Za toa se od
zna~ewe i psihofizi~kite osobini, li~nite svojstva, sklonosti i
`elbite za steknuvawe so odreden vid na obrazovanie vo ramkite na
objektivnite mo`nosti na ustanovata. Pritoa treba da se vodi gri`a
so osnovnoto obrazovanie da bidat opfateni i onie lica za koi so
programata za tretman e predvideno stru~no osposobuvawe a koi za toa
ja namaat potrebnata {kolska sprema.
Vospitanicite i osudenite lica koi vo ustanovata }e zavr{at
odreden stepen na obrazovanie dobivaat svidetelstvo od koe ne smee da
se gleda deka e zavr{eno vo vospitno-popravna, odnosno kaznenopopravna
ustanova.
b) Socijalno-eti~ko vospituvawe
Vo sovremenata pedago{ka i andrago{ka literatura poimot
socijalno-eti~ko vospituvawe naj~esto se opredeluva kako sevkupnost
na organizirani, sistemati~ni vlijanija zasnovani vrz op{testveni i
individualni usilbi za pozitivno formirawe na li~nosta, na
nejzinite soznanija i tvore~ki sposobnosti i nejziniot aktiven odnos
sprema objektivnata stvarnost. Toa e svesna i planska op{testvena
dejnost naso~ena kon pozitivno struktuirawe na li~nosta i nejzino
menuvawe vo smisla na socijalizacija i zbogatuvawe na nejzinite
duhovni, fizi~ki, moralni i op{testveni svojstva. Preku
vospituvaweto koe se nao|a vo nu`na dijalekti~ka vrska so
obrazovanieto 951) ~ovekot prifa}a sosema drugi, poispravni pogledi i
vrednosti za op{testvenata stvarnost, za op{testvenite normi na
povedenie, a vo tie ramki i za svoeto sopstveno odnesuvawe. So negova
pomo{ ~ovekot gi razgleduva svoite negativni stavovi i naviki i
stanuva sestrana li~nost {to vo krajna linija e i celta na
resocijalizacijata toga{ koga ovie procesi se naso~eni kon osudenite
951)
Voobi~aeno e vospituvaweto a vo tie ramki i prevospituvaweto da se definira
kako svesna i planska dejnost vo smisla na upravuvawe so duhovniot i telesniot
razvoj na ~ovekot. Vo op{toto po{iroko zna~ewe, vospituvaweto ja opfa}a
sevkupnata pedago{ka aktivnost, pa spored toa i obrazovanieto i nastavata. Vo
potesnoto zna~ewe toa pretstavuva vkupnost od merki i postapki vo nastojuvawe kon
oformuvawe na li~nosta.
529

lica {to izdr`uvaat kazna li{uvawe od sloboda.
Zna~eweto na vospituvaweto na osudenite lica mo`e najdobro
da se naseti od zborovite na Holbah koj veli: "~ovekot e tolku ~esto
zol samo zatoa {to skoro sekoga{ ~uvstvuva deka e vo negov interes da
bide takov: neka se napravat lu|eto da bidat prosveteni i posre}ni, pa
}e se napravat i podobri" 952) . Za{to, kako {to na drugo mesto veli
Holbah 953) "vospituvaweto e ve{tina na seewe i odgleduvawe korisni
strasti vo srceto na lu|eto, a zakonodavstvoto e ve{tina da se
vozdr`at opasnite strasti, a da se pottiknuvaat onie {to mo`at da mu
bidat od korist na javnoto", a nie bi dodale i na poedine~noto dobro.
Ottuka proizleguva deka celta na vospituvaweto na osudenikot e da se
dovede vo situacija da "li~i na ~ovek koj steknal navika da bide ~ist i
na kogo mu e ma~no da se izvalka duri i toga{ koga nekoj ne go gleda 954) .
Vo penolo{kata literatura me|utoa, ~esto se sre}avaat
sfa}awata so koi se osporuva mo`nosta na vospitnoto vlijanie vo
kazneno-popravnite ustanovi. Vo taa smisla se uka`uva deka vospituvaweto
na osudenite se vr{i vo represivni uslovi i sodr`i nasoki
koi se nespoivi so pravilniot razvoj na li~nosta. Vo uslovi kade
vladee prisilba, avtoritet i strav odnapred se onevozmo`eni
prikladni i ispravni vospitni procesi {to vodat kon promena na
sfa}awata, navikite i normite na odnesuvawe. Svoeto izrazito
ograni~uva~ko dejstvo vrz ovie procesi go manifestira i psihosocijalnata
klima na zatvorot {to nepovolno se odrazuva vrz psihata na
osudenikot. So doa|aweto vo ustanovata toj ja gubi doverbata vo
sistemot, vo drugite lu|e no i vo sopstvenite sili da ja oceni svojata
situacija i vrz taa osnova da go menuva svojot odnos kon op{testvoto i
imanentnite li~ni potencijali. Vo otsustvo na me|usebni
komunikacii zasnovani vrz iskrenost, doverba i sorabotka osudenoto
lice stanuva indiferentno kon sekakvi vospitni vlijanija. Pritisnat
od nepovolnoto dejstvo na navedenite faktori osudenikot svesno ili
nesvesno se povlekuva vo sebe i projavuva visok stepen na nedoverba
koja mu slu`i kako neproboen {tit od sekakvi proverki i isku{enija.
"De omnibus dubitandum" stanuva negovoto rakovodno na~elo. Toa mu
ovozmo`uva da bide pretpazliv vo uveruvawe deka negovo e bez
problemi da ja izdr`i kaznata, a ne me|u zatvorskite yidini da ja
gradi svojata neizvesna idnina.
Vo gorenavedenite konsekvenci nesomneno e sodr`ana golema
vistina 955) . Toa me|utoa, ne zna~i deka pri postavuvaweto na teoretskiot
koncept za ulogata na vospituvaweto na osudenite ne bila
vodena smetka za mo`nite objektivni slabosti i pre~ki kako i za
pretpostavkite za nivno sovladuvawe. Vo taa nasoka vo prv red se
952)
Holbah, P. op. cit, str. 233.
953)
Ibid, str. 232.
954)
Vidi: ibid, str. 206.
955)
Vospituvaweto na poedinecot voop{to e usloveno od duhovnata, moralnata i
tehni~kata strana, od tradicijata, od svesta na odgovornite vospituva~i i od vidot na
vospitnite ustanovi vo koi se vr{i, od metodite i sredstvata {to se primenuvaat vo
vospitniot proces kako i od pedago{iot pristap kon vospitanikot.
530

istaknuva zna~eweto na izborot na metodite, postapkite i sredstvata
{to vo racete na iskusni penolo{ki rabotnici i slu`bi }e
pridonesat da se razbie malodu{nosta, somnevaweto, zatvorenosta i
otporot sprema vospitnite vlijanija. Stanuva zbor za vospituva~ite,
socijalnite rabotnici, pripadnicite na obezbeduvaweto pa duri i za
instuktorite koi vodej}i smetka za zatvorskiot re`im, zatvorskata
atmosfera i polo`bata na osudenikot treba da gi primenuvaat
najsovremenite metodi na pedago{ko-andrago{ko vlijanie. Od
izborot na tehnikata i pristapot na deluvawe vo golem obem }e zavisi
najprvin dobrovolnosta, a potoa i aktivniot odnos na sekoj osudenik
za vistinsko prifa}awe na vospitnite sodr`ini. Bez toj element na
samostojnost nema uspeh vo ovoj kako i vo site drugi prevospitni
procesi. Dobrovolnoto vklu~uvawe na osudenikot vo sopstveniot
tretman e glaven uslov za nadminuvawe na objektivnite pre~ki na
penitencijarniot sistem i edinstveno ispraven na~in za aktivirawe
na voljata, vra}awe na samodoverbata i prifa}aweto na drugite kako
~itateli na sopstvenoto prifa}awe od niv. Vakviot pristap e,
me|utoa vo direktna sprotivnost so makijavelisti~koto stojali{te na
eden avtor 956) spored koj vo razivaweto kaj osudenikot na onie sili
{to imaat vrednost se validni site metodi. Moj stav e deka samo so
mo{ne pretpazliv odnos kon ova suptilno pra{awe so ednovremeno
koristewe na ostanatite oblici na tretman mo`e da se dojde do
o~ekuvanite rezultati. Pritoa e bitno da se sproveduva takva
sistemati~nost vo postapuvaweto {to nikoga{ ne smee da se naru{i
so nekoordinirano deluvawe na poedinci ili oddelni slu`bi od
ustanovata.
v) Ulogata na poedini penitencijarni stru~waci
vo obrazovniot i vospitniot proces
Od predhodnite razgleduvawa mo`e{e da se sogleda deka
vospituvaweto i obrazovanieto se poseben problem od koj zavisi
efikasnosta na kaznata li{uvawe od sloboda. Obrazovanieto vo
povrzanost so vospituvaweto zna~i razvivawe na znaewa, formirawe
i razvivawe na moralni svojstva, podigawe na nivoto na kulturata,
izgraduvawe rabotni naviki i drugi svojstva i kvaliteti na li~nosta.
So nivna pomo{ se sozdavaat takvi elementi {to go ovozmo`uvaat
potisnuvaweto na negativnite o{testveni vlijanija i izgradba na
poinakov op{testven status {to li~nosta na osudenikot ja vodi kon
posiguren i nezavisen `ivot i po{iroko u~estvo vo op{testvenite
tekovi. Pritoa spored eden na{ avtor 957) e osobeno zna~ajno toa {to so
nivna pomo{ se raviva intelektualnata sfera na ~ovekot koja od svoja
strana vodi kon zacvrstuvawe na socijalno-eti~kite vrednosti na
~ovekot kako antiteza na kriminalnoto odnesuvawe. Vo soglasnost so
vakvata koncepcija kaj nas se ostvaruva {iroka aktivnost na poleto na
956)
Vidi: Milutinovi}, M. op. cit, str. 125.
957)
Vidi: Proevski, V. Zbirka na propisi..., str. 90.
531

obrazovanieto i socijalno-eti~koto vospituvawe na osudenite preku
razni formi kako {to se analfabetski kursevi, podigawe na nivoto
na {kolskata naobrazba, organizirawe predavawa za nekoi aktuelni
op{testveni problemi, izbor na televiziska i filmska programa,
sekojdnevna dostapnost na biblioteti~niot fond i dnevniot pe~at i
sl.
Vo ostvaruvawe na obrazovanieto i vospituvaweto kako dva
me|usebno zavisni, dijalekti~ki povrzani i komplementarni procesi
{to so~inuvaat edinstven oblik na tretman na osudenite prakti~no e
vklu~en celiot zatvorski personal. Sekoj slu`benik vo ustanovata
bez ogled na svoeto obrazovanie i rabotno mesto stapuva vo takvi
odnosi so osudenikot od koi ovoj ne smee da po~uvastvuva ni ronka
nedoverba, tuku iskrena `elba za sorabotka i pomo{ od koja }e sfati
deka ne e zasekoga{ otfrlen od op{testvoto. Sekoj kontakt, sekoj
zbor i gest na personalot treba da e presmetan od potrebata da se
vospostavi `iva komunikacija so osudenikot kako uslov za pozitiven
transfer na vlijanija {to vodat kon posigurna resocijalizacija i
socijalna adaptacija. Za kone~noto ostvaruvawe na ovie celi sepak e
potrebno da bidat posebno zadol`eni opredeleni penitencijarni
stru~waci. Vrz ovie lica ~ija {to uloga vo narednite redovi }e se
obideme poblisku da ja pretstavime e prenesena glavnata odgovornost
preku diskusii i uka`uvawa, soveti i pottici da gi jaknat socijalnoeti~kite
stavovi na osudenikot za vodewe op{testveno prifatliv
`ivot na sloboda i prifa}awe na op{testvenite obvrski. Stanuva
zbor za vospituva~ite, psiholozite, socijalnite rabotnici i
pripadnicite na obezbeduvaweto na koi bez ogled na razlikite vo
pogled na ona {to pretstavuva nivna osnovna zada~a, ostvaruvaweto na
ovoj oblik na tretman mora da im bide zaedni~ka gri`a.
va) Ulogata na vospituva~ite
Rabotata na vospituva~ite vo penitencijarnite ustanovi se
vr{i vo dve fazi koi so~inuvaat edinstvo. Od nivnoto poznavawe
zavisat mo`nostite za realizacija na obrazovno-vospitniot oblik na
postapuvawe pa ottamu sosema nakratko }e se zadr`ime na nekoi nivni
problemi.
1. So ogled na toa {to penitencijarniot tretman treba da ja
menuva li~nosta, a ne sredinata, nejzinoto prethodno zapoznavawe e
bitna okolnost za pokrenuvawe na osudenikot vo op{testveno polezni
nasoki. Toa zna~i deka pred vospituva~ot vo kazneno-popravnata
ustanova kako prva i osnovna zada~a se postavuva zapoznavaweto na
li~nosta na osudenikot. Za taa cel vospituva~ot go prou~uva minatoto
na osudenikot, negovite materijalni i semejni priliki, zdravstvenata
sostojba, nivoto i kvalitetot na op{toto i stru~noto obrazovanie
{to osudenikot go imal pred stapuvaweto vo ustanovata, negovite
sposobnosti, faktorite koi se odnesuvaat na pri~inite i motivite na
negovoto krivi~no delo i site drugi okolnosti od zna~ewe za
532

li~nosta na osudenikot. Do takvi podatoci vospituva~ot doa|a
prou~uvaj}i ja sudskata i psiholo{kata dokumentacija, kako i naodot
na priemnoto oddelenie. Vrz osnova na toj materijal toj e dol`en da go
izvr{i prviot razgovor (intervju) so osudenikot 958) .
Ovde e va`no da se spomne deka od kompletnosta na
dokumentacijata {to vospituva~ot }e ja ima na uvid zavisi uspehot vo
ovaa i vo narednite fazi od negovata rabota. Ili poinaku re~eno, od
uspe{no izvr{enata rabota na sudot i na priemnoto oddelenie na
ustanovata zavisat i o~ekuvawata {to se postavuvaat pred vospituva-
~ot.
2. Po zapoznavaweto na li~nosta na osudenikot vospituva~ot
treba da sozdade plan i programa za postapuvawe {to }e go sproveduva
koristej}i gi pedago{ko-andrago{kite metodi i sredstva za rabota.
Vo ovaa faza pred nego se postavuvaat brojni barawa.
Vospituva~ot treba da go sledi osudenikot za vreme na celiot tek na
izdr`uvaweto na kaznata, treba da go sovetuva vo vrska so op{toto i
stru~noto obrazovanie, vo vrska so negovoto adaptirawe na novata
sredina, izbegnuvaweto na konfliktnite situacii i naru{uvaweto na
disciplinata, da go sledi osudenikot na negovot rabotno mesto, da mu
pru`a pomo{ vo re{avaweto na li~nite problemi, da gi podgotvuva
disciplinskite raporti i da dava svoe mislewe za povedenieto na
osudenicite, da gi prima site molbi, `albi i drugi poddavki od
osudenicite, da podgotvuva podatoci i predlozi za pomisluvawe,
usloven otpust, pogodnosti, disciplinski kazni, reklasifikacija i
sl., da ja sledi zdravstvenata sostojba na osudenite, da prisustvuva na
sostanocite na osudenite so svoite bliski, da ja pregleduva nivnata
korespondencija, da go podgotvuva osudenikot za otpu{tawe, da
u~estvuva vo realizacijata na grupnite metodi na tretman, da razviva
opredelen interes kaj osudenicite za nivnite aktivnosti vo
slobodnoto vreme, da vodi ~esti razgovori so niv itn. itn.
Za uspe{no ostvaruvawe na site ovie zada~i sprema osudenite
od negovata grupa vo teorijata natamu od nego se bara da se pridr`uva
kon osnovnite principi na tretman, da poseduva posebni svojstva i da
manifestira posebno povedenie. Vo taa smisla se istaknuva deka
vospituva~ot treba da bide visoko {kolski i stru~no podgotven,
dobro da gi poznava metodite na pedago{ko-andrago{kata rabota da
bide sposoben za sproveduvawe na grupnoto sovetuvawe da poseduva
op{ta kultura, da bide strpliv i razumen, da poka`uva sposobnosti za
razbirawe i so`ivuvawe so tu|ite te{kotii, no ne i da se
identifikuva so osudenicite, da bide zainteresiran za osudenicite i
vo svojata rabota da projavuva pogolemo zalagawe, da ima vreme za
osudenicite, da poka`uva razbirawe za nivnata polo`ba i da im
pristapuva prijatelski, da bide dru{tven, no i sposoben za vladeewe
so sebesi i da go sozdava i upotrebuva svojot avtoritet, so svojot na~in
na `iveewe i povedenie da im dava primer na osudenicite, da ne izdava
958)
Za va`nosta na ovoj prv razgovor so osudenikot i podgotovkite za negovoto
uspe{no ostvaruvawe vidi: Prohi}, I. Prvi razgovor (intervju) vaspita~a i osu|enog lica,
Penologija, Beograd, 1979/11-2, str. 55-68.
533

esmisleni naredbi i zabrani, a sepak da insistira vrz strogoto
dr`ewe pri odnesuvaweto vo ustanovata, da odr`uva pravilni
kontakti so osudenite i da ja odr`uva i jakne nivnata doverba kon sebe
i kon niv samite, sekoga{ da bide gotov i da mu pomoga na osudenikot
vo nadminuvaweto na aktuelnite `ivotni te{kotii {to se plod na
brojnite problemi, intrapsihi~ki konflikti i sudiri na osudenikot
so drugi osudenici, semejstvoto i po{irokata op{testvena sredina.
Me|utoa, toa ne e sî. Ponekoga{ pred vospituva~ot se
postapuvaat i takvi barawa vo koi e sodr`ana golema doza na
preteruvawe. Taka na primer od nego se bara da ne se pridr`uva kon
rabotnoto vreme 959) ili pak, "da bide poblaga, potolerantna, potopla
forma na tatko vo odnos na vistinskiot tatko na osudenoto lice" 960) .
Pri postavuvaweto na planot za rabota na vospituva~ot se
sumpsumiraat site ovie elementi {to go so~inuvaat slo`eniot splet
na dejstvija opfateni so individualniot i grupniot tretman. Vo tie
ramki me|utoa, najva`no e da se voo~at onie elementi {to imale
dominantno vlijanie za izvr{enoto delo. Tie treba da ja opredelat
nasokata na postapuvaweto na vospituva~ot i da pretstavuvaat negova
dvi`e~ka sila. Vo taa smisla najprvin treba da se razgrani~i dali
krivi~noto delo e rezultat na motivacijata na storitelot za ~ie
prevospituvawe }e treba da se predvidat merki na tretman vo koi }e
preovladuvaat socijalni vlijanija, ili pak rezultat na frustracijata
i izvesni psiholo{ki anomalii, kade {to glavnata nasoka vo
prevospituvaweto }e bide individualnata i grupnata psihoterapija.
Se ~ini vakviot pristap na vospituva~ot kon tretmanot na site
osudenici e nu`en so ogled na razlikite vo povedenijata {to
proizleguvaat od toa dali proizleguvaat od impulsot koj se nao|a na
poleto na motivacijata (normalnoto) ili frustracijata (abrnormalnoto).
Ovde nema da se vpu{tame vo objasnuvawe na taa razlika, no
morame da podvle~eme deka kaj motiviranite dejstvija va`na uloga
igra primerot koj pretstavuva negativen na~in na zadovoluvawe na
porivite, interesite, stavovite itn, i zatoa toj primer treba da se
izmeni i pozitivno da se prenao~i. Od druga strana, kaj frustriranite
storiteli treba da se nastojuva vrz ostrvaruvaweto na
pre~kite {to doveduvaat do frustracii za{to tie ja odvele li~nosta
na patot na kriminalot, a ne idejata da se ostvaruvaat na nedozvolen
na~in 961) .
vb) Ulogata na psihologot
Ulogata na psiholozite vo kazneno-popravnite ustanovi vo prv
red e naso~ena kon prou~uvawe na li~nosta na osudenikot vo
959)
Vidi: Popovi}, V. op. cit, str. 188.
960)
Prohi}, op. cit, str. 60.
961)
Vidi: Cari}, A. Tretman prema multirecidivistima, Zbornik pravnog fakulteta u Splitu,
Split, 1963/1, str. 72-73.
534

priemnoto oddelenie. Sozdavaweto na psiholo{kiot naod i mislewe
vo koe se sodr`ani dijagnoza i prognozata za idnoto povedenie na
osudenikot me|utoa, e samo edna od slo`enite zada~i {to se postavuvaat
pred ovie stru~waci. Psiholozite se imeno tie koi treba da
prodol`at so sledewe na karakteristikite na li~nosta za vreme na
celiot tek na izdr`uvaweto na kaznata. Nivnata zada~a e da gi
prou~uvaat no i da gi verificiraat soznanijata za svesnite i
nesvesnite aspekti na osudeni~koto minato i sega{no povedenie,
promenite na nivnite sposobnosti i sklonosti, nivnata motivacija,
faktorite {to gi predizvikuvaat nivnite frustracii i vidot i
na~inot na koristeweto na odbrambenite mehanizmi za nivno
razre{uvawe, karakterot i funkcioniraweto na mentalniot sklop,
svesta za zna~eweto na op{testvenite i kulturnite vlijanija vo
odreduvawe na nivnite stavovi i odnesuvawa i sl. Nakratko zada~ite
na psiholozite se dopolnuvaat so potrebata od istra`uvawe na
sevkupnata psihosocijalna sostojba na li~nosta i aktuelnite `ivotni
situacii {to ja dinamiziraat nivnata aktivnost.
Celta na prou~uvawata {to gi vr{i psihologot so pomo{ na
sovremenite psiholo{ki metodi i tehniki e otkako }e se spoznaat
pri~inite {to go odreduvaat odnesuvaweto na li~nosta da se odredi
ili promeni klasifikacionata grupa vo koja }e se primenuvaat onie
merki na tretman {to vodat kon najefikasni promeni vo nivnoto
odnesuvawe. Vo tie ramki vrz psihologot le`i obvrskata bilo samiot
bilo so posredstvo na vospituva~ot da pridonese kon toa samiot
osudenik da gi sfati ne samo nadvore{nite tuku i vnatre{nite
okolnosti na negovoto kriminalno povedenie kako bi mo`el so
sopstveni usilbi da go izmeni svojot neodgovoren odnos sprema
op{testvenite barawa.
Vo ostvaruvaweto na ovie zada~i psihologot naiduva na niza
pre~ki i te{kotii. Prviot i mo`ebi najva`en ograni~uva~ki faktor
se sostoi vo toa {to negovite aktivnosti se optovareni so golema doza
na nedoverba. Trgnuvaj}i od opredeleni predrasudi, {to im se
svojstveni duri i na mnogu poupateni lu|e, deka psihologot si zema za
pravo da mudruva za ne~ii duhoven `ivot i razvoj, osudenite lica se
tie koi naj~esto zazemaat odbramben stav kon negovite testovi. Na toj
na~in se doveduva vo pra{awe validnosta na dobienite rezultati
osobeno koga poradi neupatenosta vo penolo{kata rabota svesno i
namerno se odbiva sekakva sorabotka. Ako se ima predvid deka sekoe
navleguvawe vo podlabokite sferi vo intimniot duhoven `ivot bez
dobrovolna soglasnost na ispitanikot pretstavuva naru{uvawe na
~ovekovite prava toga{ na psihologot mu ostanuva mal prostor za
deluvawe i slabi nade`i za bilo kakov uspeh vo ostvaruvaweto na
postavenite celi. Ottuka, osnovnite usilbi na psihologot se naso~eni
kon obezbeduvawe na vistinska sorabotka, so toa {to na osudenikot }e
mu se objasnat celite i o~ekuvanite rezultati od negovite dejnosti.
Dokolku se obezbedi takva sorabotka ve}e e ras~isten terenot za
intervencija vo onaa sfera na osudenikot {to vodi kon izgradba na
odgovoren odnos sprema op{testvenite obvrski.
So sozdavaweto na doverba i sponatan odnos kako uslov za
535

dosegawe do pri~inite na intarpsihi~kite sudiri na osudenikot kako
osnova za natamo{no uspe{no sproveduvawe na vospitnite i prevospitnite
vlijanija ulogata na psihologot sÒ u{te ne e iscrpena.
Psihologot e toj {to natamu e najpovikan da pridonesuva za
istra`uvawe na psihosocijalnite aspekti na zatvorskata zaednica i
da deluva vrz sozdavaweto na prikladna atmosfera za prifa}awe i
ostvaruvawe na site oblici i metodi na tretman. Uspehot na ovie
istra`uvawa go pretpostavuva prisustvoto na psihologot sekade kade
{to se vr{i aktivnost na osudenite lica i neposreden kontakt so niv
od koj mo`e da se izvle~at soznanija za brojni aspekti {to go
popre~uvaat normalnoto ostvaruvawe na interpersonalnite odnosi 962) .
Za ostvaruvawe na ovaa uloga e potrebno pogolemo prisustvo na
psiholozi vo penitencijarnite ustanovi {to mo`e da se ostvari
dokolku pravilno se sfati nu`nosta od nivnoto anga`irawe so
istovremeno otfrlawe na skepti~niot odnos kon nau~nite postavki
na nivnata struka 963) . Nakratko na psihologot treba da mu se dade
pogolem prostor za deluvawe i da mu se obezbedi izrazito poaktivna i
poneposredna uloga vo procesot na resocijalizacijata na osudenite
lica od onaa {to od niza pri~ini denes ja ima.
vv) Ulogata na socijalnite rabotnici
Govorej}i za prou~uvaweto na li~nosta na osudenikot ve}e ja
doprevme ulogata na socijalnite rabotnici vo sproveduvaweto na tn.
socijalna ekspertiza. Ottamu ovde }e se zadr`ime samo vrz onie
zada~i {to pred socijalnite rabotnici se postavuvat za otstranuvawe
na socijalite vlijanija {to go odreduvaat nepovolniot odnos na
osudenikot sprema vospitno-prevospitniot proces vo ustanovata.
Poznato e deka za vreme na svojot prestoj vo ustanovata
osudenikot se sudira so niza problemi {to se nao|aat vo, ili nadvor
od nea. Iako li{en od sloboda toj e optovaren so razmisluvawe za
aktuelnite i idnite problemi na sloboda {to vo prv red se svrzani so
negovoto semejstvo. Materijalnata nezgri`nost na semejstvoto i
socijalnite problemi {to vo nego se javuvaat poradi negovoto
otsustvo, nu`no se reperkutiraat vrz odnosite pome|u nego, bra~niot
drugar i decata. Ovie i drugi problemi go odale~uvaat od seto ona {to
okolu nego i za nego se pravi vo ustanovata. Od druga strana
otsustvoto ili smalenite mo`nosti da intervenira vo nivnoto
962)
Vo ovaa smisla i Atanackovi} koj veli deka psiholozite "ne treba da deluvaat
samo vo nasoka na prilagoduvewe na osudenikot na institucionalniot re`im i
na~inot na `ivot i rabota - tuku mora da rabotat i na prilagoduvaweto na
zatvorskata sredina kon osudenicite i potrebite na nivnata resocijalizacija".
Atanackovi}, D. op. cit, str. 183.
963)
Za potcenuva~kiot odnos sprema psiholozite {to vo praktikata se javuva od
ostanatite stru~ni profili na kaznano-popravnite ustanovi vidi: Mlinari}, F. Uloga
psihologa u kazneno-popravnim i vaspitno-popravnim ustanovama u procesu resocijalizacije,
Penologija, Beograd, 1975/1, str. 70-72.
536

azre{uvawe go vodi vo psiholo{ki sostojbi koi ponekoga{ vo celost
ja isklu~uvaat negovata zainteresiranost za sopstvenoto u~estvo vo
realizacijata na prevospitniot tretman. Osudenikot ne mo`e da bide
indiferenten kon ona {to nadvor gi ma~i negovite bliski, kon
problemite vo vrska so {koluvaweto na decata, kon naru{enite
odnosi me|u decata, bra~niot drugar, negovite roditeli i nivnite
naru{eni odnosi so nego, kon donesuvaweto va`ni odluki vo vrska so
prihodite i rashodite vo semejstvoto i sl. Ottamu ~esto e sklon da
bara takvi pogodnosti {to }e mu ovozmo`at fizi~ko prisustvo vo
semejstvoto zaradi sreduvawe na prilikite, odnosite i te{kotiite vo
nego. Penitencijarnata ustanova obi~no im izleguva vo presret na
ovie barawa dokolku karakterot na problemite toa go nalo`uva duri
i toga{ koga so ogled na rabotata i povedenieto osudenikot toa ne go
zalu`uva. Me|utoa, zaradi nepovolniot odraz vrz re`imot vo
ustanovata dodeluvaweto na vakvi pogodnosti imaat ograni~en doseg.
Od tie pri~ini i toga{ koga sreduvaweto na ovie problemi mo`e
uspe{no da se ostvari na drug na~in se javuva potrebata od aktivnost
na socijalniot rabotnik. Negovite zada~i se mo{ne obemni i
naso~eni kon pru`awe pomo{ na osudenikot so cel da se otstranat
site pre~ki {to go onevozmo`uvaat uspe{noto prilagoduvawe na
negovite odnosi so semejstvoto i potesnata i po{irokata op{testvena
sredina na sloboda.
Od predhodnoto ne smee da se sfati deka ulogata na socijalniot
rabotnik se sveduva samo na niveliraweto na odnosite na relacija
osudenik so onaa sredina {to e nadvor od ustanovata. Za efikasno
ostvaruvawe na obrazovnite i vospitnite procesi podednakvo e
zna~ajno i prilagoduvaweto na osudenikot kon zatvorskata sredina
kako i nejzinoto prilagoduvawe kon osudenikot. Od tie pri~ini
ulogata na socijalniot rabotnik se prostira i vrz usoglasuvaweto na
negoviot odnos so ostanatite osudenici i zatvorskata uprava. Vo taa
smisla negovata zada~a e sli~na kako i onaa na vospituva~ot,
psihologot i drugite prevospitni stru~waci. Imaj}i pretstava za
kompletnata li~nost na osudenikot, za negovite stavovi i vrednosti,
za pri~nite {to go navele na izvr{uvaweto na deloto, za negovite
individualni te{kotii i problemi, za negovite sfa}awa vo odnos na
deloto, `rtvata, zatvorskiot personal i ostanatite osudenici i sl.
socijalniot rabotnik treba da mu pomogne na osudenikot da gi
nadmine site ovie sudiri {to vo samata ustanova go popre~uvaat
normalniot tek na negoviot tretman. Soznanijata za osudenikot i za
pri~inite {to naj~esto gi predizvikuvaat konfliktnite situacii na
socijalniot rabotnik mu sozdavaat uslovi za deluvawe {to ne e
naso~eno samo kon adaptirawe na poedinecot kon zatvorskata sredina
tuku i na nejzino menuvawe i prilagoduvawe kon potrebite na
poedinecot. Vo sprotivno {tetnoto dejstvo na zatvorskata zaednica
mo`e da ima katastrofalni posledici vrz osudenikot. Vo takov slu~aj
negovata adaptacija ne e ve}e vo funkcija na resocijalizacijata tuku e
naso~ena kon konformisti~ko prifa}awe na neformalniot kodeks na
odnesuvawe, vo pretopuvawe na li~nosta vo opredelen kalap, vo negovo
turkawe vo bezdna od koja nema vra}awe, za{to kako glavna referenca
537

mu se nudi prifa}aweto na negativnite vrednosti na edna totalna
institucija, a ne na onie vrednosti i odnosi {to vladeat na sloboda.
Afirmiraweto na ovoj sprotiven pristap bi zna~elo deka za
konfliktnoto povedenie na osudenikot vo zatvorot isklu~ivo e
vinoven poedinecot, deka pri~inite za negovoto lo{o povedenie se
nao|aat samo vo negovata li~nost. Vakviot stav bi bil ednakov na
tvrdeweto deka sredinata nema nikakvo vlijanie nitu vrz negovoto
kriminalno povedenie na sloboda. Vo dvata slu~ai toa e daleku od
vistinata.
Od predhodnoto mo`e da se izvle~e zaklu~ok deka ulogata na
socijalniot rabotnik vo kazneno-popravnite ustanovi glavno se
sveduva na tri bitni to~ki: 1. prilagoduvawe na osudenikot kon
zatvorskiot re`im i zatvorskata sredina, 2. prilagoduvawe na
nadvore{nata sredina kon osudenikot i 3. prilagoduvawe na osudeni~kata
sredina kon potrebite na osudenikot. Seto toa so cel da se
otstranat op{testvenite pri~ini, povodi i nezdravi odnosi {to ja
popre~uvaat negovata uspe{na resocijalizacija i socijalna
adaptacija.
vg) Ulogata na zatvorskoto obezbeduvawe
Nadzornici se uniformirani 964) i vooru`eni 965) lica {to ja
so~inuvaat slu`bata za obezbeduvawe vo kazneno-popravnite ustanovi.
Nivnite osnovni zada~i se naso~eni kon nadvore{noto obezbeduvawe
na ustanovata, obezbeduvawe na prostoriite i rabotilnicite vo koi
osudenicite `iveat i rabotat, spre~uvawe na begstva, neredi i
buntovi vo ustanovata, spre~uvawe na nekontroliranoto vleguvawe na
treti lica i vnesuvawe nedozvoleni predmeti vo ustanovata,
spre~uvawe nekontrolirano dvi`ewe i komunicirawe na osudenite
lica vo i nadvor od ustanovata, spre~uvawe na samopovreduvawe i
predizvikuvawe materijalna {teta od strana na osudenicite,
sproveduvawe na osudenite lica i sl. 966)
Za ostvaruvawe na ovie mo{ne ~uvstvitelni i odgovorni
zada~i vo na{ite kazneno-popravni ustanovi se vodi posebna gri`a.
Taa gri`a se sostoi vo propi{uvawe na uslovite za vrabotuvawe na
nadzornicite, programa za izveduvawe na nivniot pripravni~ki sta`
i polagawe na stru~nite ispiti kako i za na~inot na vr{eweto na
nivnata slu`ba.
Uslovite za priem na nadzornici se opredeleni so ZIS. Pokraj
op{tite uslovi od ~l. 52 ZIS kandidatot za nadzornik treba da e lice
964)
Vidi: ~l.53 ZIS i Pravilnik za uniformata i oznakite na zvawata na
pripadnicite na stra`ata vo kazneno-popravnite ustanovi i vospitno-popravnite
domovi, SV SRM 1981/3.
965)
Vidi: ~l.55-70 od Pravilnikot za vr{ewe na stra`arskata slu`ba, vooru`uvaweto
i opremata na stra`ata vo kazneno-popravnite ustanovi i vospitno-popravnite
domovi, SV SRM 1981/3.
966)
Vidi: ibid, ~l.4.
538

{to ne e postaro od 25 godini, da e fizi~ki i psihi~ki sposobno, da
ima zavr{eno sredno obrazovanie i da ja ima regulirano voenata
obvrska 967) . Zdravstvenite i psihofizi~kite sposobnosti na ovie lica
gi proveruva stru~na komisija {to ja formira direktorot na
Direkcijata 968) .
Licata {to za prv pat se primaat na rabota kako nadzornici
zasnovuvaat raboten odnos vo svojstvo na pripravnik. Za vreme na
pripravni~kiot sta` treba stru~no da se osposobat i pred posebna
komisija, koja i ovoj pat ja formira direktorot na Direkcijata, da go
polo`at stru~niot ispit 969) .
Na~inot na vr{eweto na nadzorni~kata slu`ba poblizu e
opredelen so pravilnikot na vr{ewe na nadzorni~kata slu`ba,
vooru`uvaweto i opremata na nadzornicite vo kazneno-popravnite
ustanovi i vospitno-popravnite domovi.
Ona {to od navedenite propisi mo`e da se zabele`i e deka ne
se odnesuvaat samo na funkcijata na nadvore{noto i vnatre{noto
obezbeduvawe. Odamna e ve}e nadminata sostojbata koga vo kaznenopopravnite
ustanovi kon nadzornicite se gleda{e ednostrano kako da
se raboti za lica {to pretstavuvaat oli~enie na zatvorot, a so toa i
na zatvorskata kazna. To~no e deka nivnite osnovni dol`nosti se
vr{eweto nadzor i kontrola, odnosno deka tie ja ostvaruvaat
represivnata funkcija na izvr{uvaweto na kaznata no ne i deka so toa
se iscrpuva nivnata uloga. Denes dominira sfa}aweto deka
nadzornicite kako najbrojna kategorija na zatvorskiot personal {to
istovremeno e vo naj~est kontakt so osudenicite mo`e da ostvari
zna~ajna uloga i vo nivniot tretman. Nivniot denono}en `ivot so
osudenicite, postapuvaweto i odnesuvaweto so niv, sledeweto na
nivnoto povedenie i vodeweto zabele{ki za urednosta, disciplinata i
rabotata mo`at i te kako da se iskoristat vo prevospitniot proces.
Ako kon toa se dodade i na~eloto na edinstveno deluvawe na site
kategorii penolo{ki rabotnici toga{ nesomneno e potrebno i
u~estvoto na nadzornicite ne samo vo nasoka {to zna~i primena na
prisilba tuku i kon neposredno prevospitno deluvawe vrz
osudenicite. So eden zbor vo sovremeni uslovi preovladuva koncepcijata
deka nadzornikot ne treba da bide samo stra`ar i "~uvar na
klu~evite" tuku i kvalifikuvan prevospiten rabotnik.
Vo soglasnost so navedenata koncepcija vr{eweto na
bezbednosnite raboti vo ustanovite vo na{ata zemja od pripadnicite
na Narodnata milicija so Zakonot za izvr{uvawe na kaznite, merkite
na bezbednost i vospitno-prevospitnite merki od 1951 godina (SL
SFRJ 1951/47) premina vo racete na stra`ata kako organizirana
slu`ba {to ostvaruva i vospitni zada~i. Ottoga{ e otvoren prostor
za nadminuvawe na sfa}awata deka prevospitnuvaweto e isklu~iva
967)
Vidi: ~l.54 ZIS.
968)
Vidi: ~l.55 ZIS.
969)
Vidi: ~l.56 ZIS i Pravilnik za programata za izveduvawe na pripravni~kiot
sta` i stru~nite ispiti na pripadnicite na stra`ata vo kazneno-popravnite
ustanovi i vospitno popravnite domovi, SV SRM 1981/3.
539

dol`nost na vospituva~ite. Toj proces me|utoa, ne te~e{e brzo i bez
otpori. Kako mo{ne ilustrativen primer so koj se nastojuva{e da se
prika`e navodnata inkompatibilnost na toga{nata stra`arska
funkcija so u~estvoto vo procesot na prevospituvaweto vo
literaturata ~esto se citira eden od zaklu~ocite {to be{e donesen
na sovetuvaweto vo Sremska Mitrovica vo 1956 godina. Vo nego se
veli: "Rabotata na prevospituvaweto treba isklu~ivo da ja vr{at
vospituva~i. Stra`arite treba da izbegnuvaat sekakva diskusija i
objasnuvawa so osudenicite za{to istite bi mo`ele negativno da se
odrazat ottamu {to tie ne poseduvaat pedago{ka sprema i op{to
obrazovanie. Nivniot odnos sprema osudenicite ne treba da se naso~i
na odr`uvawe na vnatre{niot red i disciplina. So pravilno
postapuvawe so osudenicite tie mo`at da vr{at opredeleno vospitno
vlijanie 970) . Sfa}aweto obremeneto so tradicionalniot odnos kon
stra`arskata funkcija kaj opredeleni avtori dolgo se provlekuva{e
vo prili~no ostra forma 971) . Vakvoto sprotivstavuvawe na vospitnata
uloga na stra`arite me|utoa, ne be{e plod samo na vlijanieto na
tradicijata i konzervativizmot. Skepti~niot odnos kon nivnite
mo`nosti mnogu ~esto se grade{e vrz osnovnite zabele{ki deka
glavno se raboti za lica so mo{ne nisko obrazovanie, deka obi~no
najnisko se plateni i so takov status vo ustanovata od koj prakti~no
proizleguva deka vo mnogu ne{ta ja delat sudbinata na osudenite lica
{to vo golem obem gi demotivira{e vo prifa}aweto na novite
zadol`enija. Vo navedenite argumenti ima golema vistina no, samo vo
onaa mera i vo onie ustanovi vo koi zataile osnovnite uslibi za
nadminuvawe na sostojbite {to se povrzani so niv.
Za vistinsko vklu~uvawe na nadzornicite vo vr{eweto na
vospitniot proces od neprocenliva zna~ewe e i pravilnoto
sogleduvawe na nivnite interpersonalni odnosi so osudenite lica i
zazemaweto na takva pozicija {to vo tie odnosi }e im ovozmo`i
osloboduvawe od nesakani vlijanija {to osudenite mo`at da gi
ostvarat. Toa e glaven uslov za sozdavawe povolna atmosfera za
normalno funkcionirawe na ustanovata i pozitivno deluvawe vrz
li~nosta na osudenikot. Poznato e deka osudenite lica se skloni kon
cinkarewe {to im slu`i za steknuvawe popovolna polo`ba i polesno
izdr`uvawe na kaznata. So potka`uvaweto na ostanatite osudenici
cinkaro{ot nastojuva da mu se pribli`i na nadzornikot i da si
obezbedi privilegii koi mo{ne lo{o se odrazuvaat ne samo vrz
negovoto vospituvawe tuku i vrz op{tata prevospitna klima vo
ustanovata. Osudenite lica ~esto znaat da go pridobijat nadzornikot
970)
Vospitnoto vlijanie na stra`arite za koe se govori vo ovoj zaklu~ok isklu~ivo se
sostoe{e vo baraweto na ovie lica da bidat korektni i pravi~ni vo postapuvaweto so
osudenikot.
971)
Taka na primer eden mo{ne ugleden teoreti~ar na stra`arite do neodamna im
prepora~uva{e: "Ako osudenikot saka da razgovara so vas, da vi se doveri ili sl.,
upatete go na vospituva~ot" ili, "nemojte da dr`ite moralni pridiki, tuku toa
prepu{tete mu go na vospituva~ot". Putnik, D. Stra`ar i osu|eno lice, Penologija, Beograd,
1973, str. 73.
540

i na drug na~in: so ednostavno laskawe vo odnosite so nego (veli~ewe
na negovite sposobnosti), so toa {to mu vr{at najrazli~ni sitni
uslugi (~istewe na konduri, peglawe na uniformata i sl.) ili so
potkup. Ne se retki ni slu~aite koga poradi simpatii od bilo koj vid
{to nadzornikot gi manifestira kon opredeleni osudenici, da se javi
identifikacija so nivnata li~nost i nivnoto povedenie do tolku da se
iskol~i vo nasoka nadzornikot da stane lice {to bezrezervno gi
podr`uva i sproveduva nivnite predlozi. Ponekoga{ od istite
pri~ini nadzornikot ~uvstvuva potreba svoite naredbi kon
osudenikot da gi opravduva so toa deka taka moral da postapi, za{to
vo sprotivno samiot bi bil kaznet od svoite pretpostaveni.
Navedenite anomalii vodat kon cvrsto zbli`uvawe, nezdrava
intimnost i sentimentalnost {to izrazito negativno se odrazuva vrz
procesot na resocijalizacijata. Od takvite vrski i odnosi pove{tite
osudenici crpat soznanija i iskustva koi podocna uspe{no gi
zloupotrebuvaat. Ottamu se slu~uva osudenite lica ~esto pati da
znaat mnogu pove}e za semejnite priliki, stavovite, navikite,
interesite i motivite na nadzornikot odo{to ovoj za nivnata
li~nost. Ovie okolnosti go smaluvaat negoviot ugled vo nivnite o~i i
namesto da gi prifa}aat negovite soveti, vrz osnova na zabele`anite
slabosti i te{kotii go ucenuvaat ili namerno go provociraat i
doveduvaat vo situacii vo koi }e go poni`at i ismejat. Od tie pri~ini
treba da se vodi postojana gri`a za formiraweto na nadzornikot kako
stru~wak, no i kako li~nost {to }e mo`e da im odgovori na
postavenite zada~i. Ova osobeno ottamu {to li~nite osobini na
nadzornikot ~estopati za osudenite lica pretstavuvaat mnogu
pozna~aen faktor odo{to negovata polo`ba i represivna mo} vo
ustanovata.
Vo soglasnost so gorenavedenoto vo penolo{kata literatura se
davaat niza preporaki za potrebnite osobini i na~inot na
odnesuvaweto na nadzornikot. Se veli deka nadzornikot ne treba
avtomatski da gi otfrla informaciite {to mu gi dostavuvaat samite
osudenici tuku vo sekoj slu~aj da gi proveri pred da prezeme bilo
kakvo dejstvie povrzano so nivnata sodr`ina. Moj stav e i toa deka bez
ogled na zna~eweto na dobienite informacii, toj ne smee da ponudi
otstapki {to od samiot osudenik ili ostanatite osudenici }e bidat
protolkuvani kako vozvratna privilegija. Nadzornikot e i
slu`benik, kako vsu{nost i site drugi slu`benici vo ustanovata, {to
ne smee da o~ekuva, bara i prima nikakvi podaroci nitu od svoja
strana da nudi bilo kakva pomo{ {to ne e vo funkcija na
odr`uvaweto na redot i disciplinata i prevospituvaweto. I kone~no,
od nego mo`e da se o~ekuva uspe{no ostvaruvawe na postavenite
zada~i dokolku projavuva odmeren odnos i dr`ewe na nu`na distanca
od osudenikot {to ne e presmetana od `elbata za gradewe avtoritet,
tuku od potrebata da se otstranat komunikaciskite pre~ki {to ne se
vo soglasnost so ostvaruvaweto na bezbednosta i resocijalizacijata vo
ustanovata.
Empiriskite sogleduvawa na sostojbite vo penitencijarnite
ustanovi uka`uvaat deka kaj nas postojat povolni uslovi za
541

vklu~uvawe na nadzornicite vo prevospitniot proces. Nivnoto
pravilno naso~uvawe i organizacijata na rabotata me|utoa, treba i
natamu da se dr`at vo soglasnost so moderniot koncept za nadzorni~kata
uloga koja ne e ednostavna, lesna i rutinska zada~a. Nade`ta
deka tie mo`at da odigraat zna~ajna uloga vo odnos na prevospituvaweto
na osudenikot mora da se potkrepi i so popovolni
objektivni uslovi kako i so prostor i vreme {to go onevozmo`uvaat
nivnoto po{iroko zalagawe. Vo sprotivno i natamu }e mora da se
pomiruvame so konstatacijata od tipot: "stoi me|utoa, faktot deka
dosega{nata praktika vo ovoj pogled e daleku od o~ekuvawata".
3. KULTURNO UMETNI^KA RABOTA I FIZI^KO VOSPITUVAWE
(ORGANIZACIJA NA SLOBODNOTO VREME)
So istaknuvaweto na resocijalizacijata kako osnovna cel na
izvr{uvaweto na kaznata li{uvawe od sloboda, slobodnoto vreme na
osudenite lica vo kazneno-popravnite ustanovi stana predmet od
poseben interes. Organizacijata i adekvatnoto koristewe na slobodnoto
vreme ima pove}ekratno zna~ewe, za{to se raboti za takvo
vremenski prostor {to mora da bide ispolnet so pozitivni
aktivnosti i sodr`ajni anga`mani. Takvite aktivnosti treba da gi
popre~at raznovidnite sudiri {to poradi monotonijata i ednoli-
~niot `ivot mo`at da se javat kako me|u samite osudenici taka i me|u
osudenite lica i zatvorskata uprava.
Vo penolo{kata literatura kako glavni se istaknuvaat dve
pri~ini poradi koi slobodnoto vreme na osudenicite treba da bide
adekvatno osmisleno i ispolneto. Prvata pri~ina se odnesuva na
odr`uvaweto na redot i disciplinata vo ustanovata. Poznato e deka
dokolku osudenite lica se prepu{tat sami na sebe lesno sozdavaat
takva atmosfera {to se karakterizira so izrazena pasivnost ili pak
so oddavawe na raznovidni aktivnosti so negativen predznak kako {to
se komar, pijanstvo, raspravii i tepe~ki, kroewe planovi za begstvo,
homoseksualizam, razmena na kriminalno iskustvo i sl. Vtorata
pri~ina za osmisluvawe na slobodnoto vreme na osudenicite e
povrzano so podobruvaweto na efikasnosta na resocijalizacijata. A
za pottiknuvawe na taa cel nesomneno e potrebno sozdavawe takvi
uslovi vo koi {to ovoj vremenski prostor }e bide naso~en kon
iskoristuvawe na site tretmanski mo`nosti na ustanovata. Se
razbira tuka vo prv red se misli na postavuvawe takvi planovi i
programi {to zna~at organizirano ostvaruvawe na zabavata, razonodata
i rekreacijata na osudenicite. Niz ovie aktivnosti treba da
dojde do izraz razvivaweto na kulturnite naviki i vrednosti na
osudenite lica, pottiknuvaweto na nivnite umetni~ki predispozicii
i interesot za kulturno-umetni~ko izdigawe i tvore{tvo i, voop{to,
zbogatuvawe na nivniot duhoven `ivot i fizi~ko zdravje. Seto ova
mo`e da se postigne so primena na terapeutski merki {to vo
kulturno-umetni~kiot i sportskiot i zabavniot `ivot vo ustanovite
}e go opfati najgolemiot broj osudenici.
542

a) Kulturno-umetni~ki aktivnosti
Racionalnoto ispolnuvawe na slobodnoto vreme na osudenicite
so kulturno-umetni~ki sodr`ini pretstavuva poseben oblik na
tretman vo penitencijarnite ustanovi. Ova pra{awe vo golem obem go
privlekuva vnimanieto na penolo{kite stru~waci ottamu {to
pretstavuva otstranuvawe na okolnostite {to vo golem broj slu~ai
dovele do krivi~noto delo i predupreduvawe na faktorite koi ja
naru{uvaat disciplinata kako i efikasnoto ostvaruvawe na
resocijalizacijata. Ovde, vsu{nost, se raboti za eden vid na tn.
"okupacionen tretman" {to mo`e vistinski da se realizira ako vo
osnova se postavi vo funkcija na odbegnuvawe na negativnoto dejstvo
na zatvorskata izolacija onamu kade {to toa ne mo`e da se ostvari so
primena na ostanatite oblici na tretman i popolnuvawe na
prazninite vo kulturniot razvoj i izdignuvaweto na vrednostite i
navikite na osudenikot. Seto toa dokolku i ovde se raboti za
dobrovolno prifaten tretman {to aktivno se ostvaruva pod stru~no
rakovodstvo na penalnite stru~waci. Slobodnoto vreme na
osudenicite vo kazneno-popravnite ustanovi go opfa}a onoj period
{to preostanuva otkako }e se odbie vremeto {to e potrebno za
vr{ewe na rabotnite zada~i (sedum ~asovi na rabotnoto mesto i dva
~asa na odr`uvawe na op{tata higiena vo ustanovata), odeweto i
vra}aweto od rabota, odr`uvaweto na li~nata higiena i neophodniot
osum~asoven odmor koj se minuva vo spiewe. Od slobodnoto vreme se
odbiva i onoj vremeski prostor {to opredeleni osudenici go minuvaat
vo posetuvawe na nastava, u~ewe i u~estvuawe vo grupnite oblici na
tretman. I pokraj navedenite odbitoci, na osudenicite vo tekot na
denot, a osobeno vo nerabotnite denovi (saboti i nedeli) im ostanuva
golem sloboden vremenski prostor {to treba adekvatno da se ispolni.
Dokolku na osudenicite im se prepu{ti samite da odlu~uvaat za
na~inot na koj }e go iskoristat, toa bi dovelo do sozdavawe na niza
problemi. Kako odrez na iskustvoto {to go nosat od sloboda osudenite
naj~esto ne znaat {to da pravat so sebe. Otsustvoto na pozitivni
naviki {to kulturno i tvore~ki }e gi okupiraat vo uslovi kade
vladeat niza deprivacii i skromni mo`nosti za izbor, ovie problemi
se multipliciraat. Od tie pri~ini slobodnoto vreme, od zna~aen
faktor za ~ovekoviot razvoj, vospituvawe i socijalizacija, se
pretvara vo prostor {to doveduva do niza negativni pojavi kako {to
se mrzlivost, vodewe na dolgi "prazni muabeti", {irewe na
kriminalnata infekcija, kroewe planovi za begstvo ili vo `ari{te
na razni napnatosti i sudiri vo koi se manifestira golem stepen na
agresivnost. Neosmislenoto koristewe na slobodnoto vreme vodi i
kon drugi oblici na devijantno i destruktivno povedenie vo
ustanovata, a ponekoga{ duri i do vr{ewe krivi~ni dela i pogolemi
neredi koi zavr{uvaat so zatvorski buntovi.
Navedenite posledici se dovolna pri~ina za prezemawe
seriozni ~ekori {to }e go racionaliziraat i kanaliziraat slobodnoto
vreme na osudenicite. Negovoto ispolnuvawe so kulturno-
543

umetni~ki sodr`ini i aktivnosti i postojano naso~uvawe se eden od
na~inite {to vetuva promena na osudeni~kiot odnos kon ovie
vrednosti. Ottamu vo penitencijarnite ustanovi vo svetot se
voveduvaat razni vidovi na deluvawe {to vodat kon razbivawe na
monotonijata i drugite pre~ki za kulturno izdigawe i potvrduvawe na
osudenikot. Osnovata na takvoto deluvawe se nao|a vo odnapred
izgotveni planovi i programi vo koi treba da bidat zacrtani: a)
vidovite na pedago{ko deluvawe za afirmacija na slobodnoto vreme
kako kulturno-socijalen faktor, b) materijalnite, prostornite i
drugite uslovi za ostvaruvawe na programiranite aktivnosti, v)
izborot na osudenicite {to }e bidat opfateni so ovoj oblik na
postapuvawe i g) na~inot na pottiknuvaweto, planskoto organizirawe
i nadzirawe na aktivnostite i sledewe na ostvarenite rezultati od
strana na penolo{kite rabotnici.
Vo slobodnoto vreme mo`at da dojdat do izraz najrazli~ni
vidovi i sodr`ini na deluvawe. Tuka vo prv red spa|aat organiziraweto
na razni sekcii kako {to se dramska, muzi~ka, umetni~ka,
rezbarska, literarna i drugi niz koi se razviva smisla za kolektivno
`iveewe, tvorewe i potvrduvawe. Zna~eweto na ovie sekcii ne e
vrzano samo so poedincite {to aktivno u~estvuvaat vo niv tuku i za
ostanatite osudenici koi so posredstvo na nivnite priredbi,
koncerti i izlo`bi doa|aat vo kontakt so niza kulturni i zabavni
sodr`ini. Vrz niv kako i vrz neposrednite u~esnici ovie sodr`ini
ostavaat bitna traga i pridonesuvaat za menuvawe ili korigirawe na
negativnite i razvivawe na pozitivnite naviki, kulturni i moralni
~uvstva i stavovi. Vo slu~aite koga od aktivnosta na sekciite }e
proizleze odredeno nivo na kvalitet, nivnite dela doa|aat pred o~ite
na slobodnata javnost {to e od posebno zna~ewe ne samo zaradi
ostvareniot kontakt so nadvore{nata sredina tuku i za steknuvawe
pogolemo zadovolstvo od ona {to se pravi i samodoverba vo
sopstvenite usilbi i postigawa. Organiziraweto na proda`ni
izlo`bi na rezbi i sliki od svoja strana pokraj neophodnata
afiracija ovozmo`uva nekoi osudenici da se steknat i so materijalna
korist, a ponekoga{, {to e u{te pova`no, go odreduva i `ivotniot
poziv na osudenikot.
Vo kazneno-popravnite ustanovi se organiziraat individualni
i grupni aktivnosti vo vid na sledewe televiziski i radio programi,
filmski proekcii {to nekolku pati vo mesecot se organiziraat vo
kino sali na samata ustanova, formirawe na razglasni stanici preku
koi se emituva domska programa, izdavawe na vesnici i bilteni vo koi
so svoi tvorbi se javuvaat isklu~ivo samite osudenici itn. itn. So
site ovie formi na deluvawe se obezbeduva maksimalno anga`irawe
na osudenicite vo nasoka na tn. aktiven odmor {to vo sovremenata
sociolo{ka teorija se istaknuva kako oblik vo koj ~ovekot od objekt
se pretvora vo aktiven subjekt na slobodnoto vreme.
Vidovite na kulturno-umetni~ko vosituvawe vo golem obem
zavisat od materijalnite, prostornite i drugite objektivni uslovi vo
penitencijarnite ustanovi. Ottamu vo niv e nu`no da se izdvojat
posebni prostorii i da se opremat so sredstva i instumenti neophodni
544

za kulturno-umetni~ko tvore{tvo. Stanuva zbor za obezbeduvawe na
biblioteki so prikladna literatura, kino sali so pedago{ki odbrani
filmovi, televiziski i radio aparati, razglasni stanici, slikarski
pribor i drugi sredstva i tehni~ki pomagala {to ovozmo`uvaat
bogato i sodr`insko koristewe na slobodnoto vreme.
Sozdavaweto na adekvatni materijalni pretpostavki za
ostvaruvawe na ovoj oblik na tretman me|utoa, malku }e zna~i dokolku
so nego ne bidat opfateni onie lica {to poka`uvaat vistinski
interes za negovoto prifa}awe. Vo ovoj oblik na treman treba da
dojdat do izraz interesite, sposobnostite i li~nite afiniteti na
osudenikot za razvivawe na sopstveniot duh i tvore~kata sila vo
nasoka na ostvaruvawe na socijalno korisni celi. So ogled na toa i na
ova postapuvawe treba da mu se strani site vidovi na prisilba. I ovde
e bitna dobrovolnata soglasnost {to treba samo adekvatno da se
motivira i naso~i spored principot na individualizacijata. Toa
zna~i deka so ovie aktivnosti ne trba da bidat opfateni site, tuku
samo onie osudenici {to so ogled na svojata vozrast, fizi~ki i
mentalni sposobnosti i drugi individualni svojstva davaat nade` ne
samo deka }e gi prifatat tuku deka i vo niv vistinski }e se vklu~at.
Vrz penolo{kite stru~waci le`i obvrskata da gi sproveduvaat
ovie aktivnosti na takov na~in {to ovozmo`uva da stanat mo}no
sredstvo za vlijanie vrz li~nosta na osudenikot. Taa obvrska
podrazbira izdvojuvawe na posebni pedagozi {to }e bidat
rakovoditeli na plansko i koordinirano vr{ewe na aktivnostite.
Vrz niv treba da le`i i glavnata obvrska od sekojdnevno kontrolirawe
na tie aktivnosti i nivno doveduvawe vo funkcija na
resocijalizacijata. Pritoa treba da se vodi smetka kako za poedinecot
taka i za potrebite na grupata kako celina i iskoristuvaweto na
nejzinata mo} za samostojno dopolnitelno socijalno vlijanie. Del od
organizacijata na kulturno-umetni~kite aktivnosti treba me|utoa, da
im se prepu{ti i na samite osudenici, na nivnite `elbi i li~ni
inicijativi so nu`na podr{ka i uka`ano vnimanie {to e vo
soglasnost so ona {to ottamu se o~ekuva. Ona vrz {to prevospitniot
personal voop{to e va`no natamu da vnimava pri ostvaruvaweto na
ovie aktivnosti e sozdavaweto na takva atmosfera vo koja tie nema da
se sfa}aat kako tovar, tuku kako vrednost {to li~no se ~uvstvuva.
Pritoa ne smee da se zaboravi deka osudenikot kako i sekoj ~ovek saka
da ima i vreme vo koe }e bide ostaven sam so svoite misli. Osudenikot
saka da se povle~e od drugite i da razmisluva za svoite postapki, za
svoeto minato i svoite idni `lebi i planovi, da razmisli za svoite
bliski, da gi ~ita i prepro~ita nivnite pisma i da odgovori na niv i
sl. Toa vreme treba da im se obezbedi kako zna~aen faktor za
sopstveno prevospituvawe ili barem za kratko zaronuvawe vo du{even
mir koj vo zatvorski uslovi sekomu mu nedostiga.
Ovoj oblik na tretman dobiva silna podr{ka i vo na{ite
kazneno-popravni ustanovi. Svesta za toa deka se raboti za pravilna
orientacija za koristeweto na slobodnoto vreme {to vodi kon
izbegnuvawe na konflikten `ivot, pijanstvo, oddavawe na komar i
drugi devijantni povedenija postojano gi intenzivira usilbite vo taa
545

nasoka. Kulturno-umetni~kite aktivnosti ja razvivaat psihata i
intelektot na osudenicite, gi otkrivaat i pottiknuvaat negovite
skrieni predispozicii i talenti, go razvivaat ~uvastvoto za
estetskite, moralnite i socijalnite vrednosti, za ona {to e ubavo,
dobro i op{testveno prifatlivo, ja razvivaat svesta za prijatelstvo,
drugarstvo i sorabotka, ili nakratko go pro{iruvaat horizontot na
~ovekovite duhovni potrebi i go otkrivaat na~inot na nivnoto
ostvaruvawe na sloboda.
b) Fizi~ko vospituvawe
Fizi~koto vospituvawe vo penitencijarnite ustanovi pretstavuva
oblik na tretman {to se ostvaruva preku organizirani sportski
aktivnosti. I ovoj, kako i predhodniot tretman vo najgolem obem e
presmetan od potrebata za anulirawe na {tetnoto dejstvo na
zatvorskiot op{testven sistem vo koj poradi izolacijata, primenata
na sila i karakterot na odnosite vladee atmosfera {to enormno se
razlikuva od onaa na sloboda. Siviloto na zatvorskiot `ivot,
strogiot re`im i kontrolata {to vodi kon stereotipno odnesuvawe,
razni tenzii, frustracii i sudiri na ograni~en prostor treba da se
nadminat za{to ostavaat te{ki posledici vrz li~nosta na osudenikot.
Vo tie uslovi fizi~koto vospituvawe zna~i postapuvawe {to barem
donekade vodi kon pribli`uvawe do onie uslovi {to vladeat na
sloboda. Organiziraweto na takvi sodr`ini {to preku fizi~ka
aktivnost ja ovozmo`uva igrata i razonodata na osudenicite e,
vsu{nost, samo u{te eden pridones vo taa nasoka. Vo nego se
sumpsumirani onie elementi, {to kako i vo predhodniot oblik na
tretman, vodat kon smaluvawe na napnatostite, izbegnuvawe na
dosadata i razvivawe pozitivni naviki {to }e bidat manifestirani i
na sloboda. So vklu~uvaweto na osudenite vo sportskite aktivnosti
me|utoa, se postignuvaat i drugi polezni efekti. Preku raznovidnite
sportski natprevari se ovozmo`uva odr`uvawe na fizi~koto zdravje i
razvivawe na telesnite sposobnosti kako i zadovoluvawe na
~ovekovata potreba za igra niz koja se osve`uva, gradi i afirmira
natprevaruva~ki duh.
Zna~eweto na sportot za odr`uvawe na telesnoto zdravje i
rabotnata kondicija na ~ovekot e op{topoznata okolnost vrz koja
nema potreba posebno da se zadr`uvame. Ottamu na{eto vnimanie }e
go naso~ime samo vrz aspektot na zadovoluvaweto na ~ovekovata
potreba za igra kako zna~aen faktor {to se predviduva vo na{ata
penolo{ka literatura. Spored moe mislewe od ovaa okolnost treba da
se crpi golem del na argumentite vo prilog na ovoj tretman. Vo taa
smisla najprvin istaknuvame deka fizi~koto vospituvawe naj~esto se
ostvaruva preku sportovi vo koi e nu`no u~estvoto na pove}e lica.
Natamu treba da se podvle~e: 1. deka toa se takvi aktivnosti na
u~esnicite {to se nezavisni od ~ovekoviot trud i 2. deka sportot se
manifestira kako igra, a igrata vo svojata su{tina sekoga{ e
546

svoeviden natprevar vo koj se bara samopotvrduvawe na smetka na drug,
naj~esto porazeniot vo igrata. Vo toa samopotvrduvawe le`i
osnovnata smisla, psiholo{kiot supstrat na igrata kako streme` na
poedinecot da se istakne me|u ostanatite i da mu se dade posebno
priznanie i prepi{e osobena va`nost.
Koga se znae ova se postavuva slednoto pra{awe - {to treba da
pretstavuva cel na igrata, odnosno dali vakvata su{tina na igrata mu
odgovara na prirodata na ~ovekot? Dali taa vo svojata su{tina treba
da bide rabotno neutralna i niz nea da se ostvaruva
samopotvrduvaweto na li~nosta, ili, pak, treba da bide ne{to drugo
{to pove}e mu odgovara na humanata priroda na ~ovekot i op{testvoto
vo koe {to toj `ivee?
Koncepcijata na igrata nezavisna od trudot na nejzinite
u~esnici vo dosega{nata ~ovekova istorija bila nepoznata samo vo
besklasnoto op{testvo 972) . Za site klasni op{testva pa i za na{eto
karakteristi~no e podvojuvaweto na trudot i igrata, odnosno na
~ovekot kako homo faber (~ovek koj raboti) i homo ludens (~ovek koj si
igra). Vakvata podvoenost ja ovozmo`i slobodnoto vreme koe vo
sovremeni uslovi se pove}e se zgolemuva na smetka na rabotnoto. Toa e
proces {to ~ovekot svesno i volevo go izbral i postojano go sledi za
da si ovozmo`i prostor za site onie dejnosti {to pokraj trudot mo`at
da gi zadovolat negovite posebni potrebi i interesi i mu pri~inuvaat
posebno zadovolstvo. Vo toj prostor zna~ajno mesto zazema igrata i vo
taa smisla }e ja zadr`i svojata izdvoenost se dotoga{ dodeka trudot ja
zadr`uva svojata serioznost kako proces od bitno zna~ewe za
~ovekovata egzistencija i napredok. A vo onoj moment koga trudot
nema da bide toa (ako e toa voop{to mo`no) i samiot }e se pretvori vo
igra.
Sekoja igra, a me|u niv i sportot, e zasnovana na sprotivstavuvaweto
na ~ovekot na ~ovek. Igrite se taka ustroeni {to vo niv
mo`e da postigne uspeh smo eden, ili samo nekoi (polovinata) od
nejzinite u~esnici. So samoto toa uspehot na poedinecot vo igrata
ve}e odnapred zna~i potisnuvawe na drugite u~esnici kako pomalku
vredni vo natprevaruva~kiot sistem. Takviot uspeh vo igrata,
vsu{nost, i mo`e da se postigne so posebna fizi~ka ili psihi~ka
972)
"Integriran vo mre`ata na rodovsko-plemenskite i sosedski odnosi ispolnet so
odredena magi~na igra, trudot vo prvobitnoto op{testvo ne se javuva kako neoddeliva
i izdiferencirana vrednost. Ako kon toa se dodade deka vo uslovi na `ivot na
primitivnite rodovski organizacii najgolemiot del od vremeto na nivnite ~lenovi
bilo koristeno za obezbeduvawe na gola egzitencija, toga{ prisustvoto i vlijanieto
na igrata mo`at da se posmatraat vo neposredna vrska i zna~ewe so samiot trud, so
samata egzistencionalna zavisnost na ~ovekot od prirodata. Nezavisno od vremeto na
nejzinoto javuvawe, nesporno e deka igrata vo primitivnite op{testva nastanuvale
od okolnosti na borbata za samoodr`uvawe i bila protkaena so trudot. Dokolku od
dejnost da bide sama za sebe, takvata igra ja kinele ili vo najmala merka ja sveduvala
sprotivnosta me|u trudot i igrata... Igrata vo primitivnoto op{testvo ne mo`e{e
da se oddeli ne samo od trudot tuku i od obredite i ceremoniite, kako ni od kultot".
Bo`ovi}, R. Metamorfoza igre, Kultura i dru{tvo, Beograd, 1972, str. 140 i 142.
547

izdr`livost, spretnost, znaewe, upornost i drugi sposobnosti na
poedinecot.
Od ova proizleguva deka igrite pru`aat osnova za
sprotivstavuvawe i postignuvawe opredelena op{testvena neednakvost
me|u lu|eto. Vo toa sprotivstavuvawe, vo doka`uvaweto na
svojata individualnost i superiornost preku igrata ~ovekot nao|a
odredeno zadovolstvo koe {to mu dava smisla na konkretnata igra.
Ottuka samopotvrduvaweto se pojavuva kako glavna cel, {to iako ne e
sekoga{ dovolno vidliva, mu dava prividna serioznost na sekoja igra.
Bez ovoj element sekoja igra bi go izgubila svoeto zna~ewe i so ogled
na toa bi se ukinala. Satisfakcijata vo igrata ja nosi doka`uvaweto
vo nea, odnosno nade`ta deka toa doka`uvawe }e se ostvari.
Eventualniot "poraz" vo igrata silno gi pobuduva strastite kon nov
obid za doka`uvawe. Tvrdewata pak, deka e va`no u~estvoto vo igrata,
a ne i uspehot vo nea e ~ist larpurlartizam {to ne mu e svojstven na
~ovekovata priroda. Od tie pri~ini sekoe insistirawe vrz igra {to
vo sebe go nema streme`ot za samopotvrduvawe e ~ista utopija za{to
sekoga{ mora da se znae za{to se igra, a iluzorno e da se igra zaradi
afirmacija na drug 973) .
[to se odnesuva do zabavata (razonodata), razvivaweto na
duhovnata i fizi~kite sposobnosti, vospostavuvaweto socijalen
kontakt, ostvaruvaweto ekonomska korist i sli~no, tuku stanuva zbor
za efekti {to bilo poedine~no bilo vo opredelena kombinacija
mo`at da gi sledat site igri no sekoga{ kako propratni elementi na
samopotvrduvaweto. Dokolku nekoi od ovie efekti, {to uslovno
mo`at da se nare~at sporedni celi na igrata dobijat dominantno
mesto i na toj na~in vo nea go isklu~at ili potisnat samopotvrduvaweto
na li~nosta toga{ doa|a do iskrivuvawe na osnovnata smisla na
igrata. Toga{ se gubi ona {to e osnovata na igrata i su{tinata na
973)
Vo komunisti~koto op{testvo, igrata na sre}a nema da se odr`i bidej}i ~ovekot
od op{testvoto }e go dobie ona {to denes go dobiva so slu~aj, no {to }e stane so
sportot (podobro re~eno so sportskite i ostanatite natrprevari)? Jasno e deka
najgolemiot broj sportski disciplini isto taka }e is~eznat. ^ovekovoto deluvawe }e
bide tolku bogato a op{testvenoto priznanie tolku normalno, {to na poedinecot
nema da mu treba nikakva samopotvrda vo oblik na iska`uvawe na nadmo} nad drugite
(podvlekol E.V). Nemu naprotiv }e mu bide drago {to drugite predni~at od ne{to
poradi toa {to ~ovekot oti{ol ~ekor napred, a zatoa {to i nemu mu se pru`a
mo`nost da u~estvuva vo toj napredok: taka i sam dokolku dojde do nekoi rezultati,
toa vedna{ so radost }e go podeli so drug ~ovek. Nakratko, lu|eto permanentno
zaemno }e se zbogatuvaat namesto da se sprotivstvuvaat. Zatoa }e dojde do (zasega
apsurdna) situacija {to lu|eto }e ~uvstvuaat sram dokolku dojdat do pomisla deka se
posuperiorni od drugi ili toa so nekoj akt go poka`uvaat. Vaka gledano sportot
(kako i bilo koja ~ove~ka dejnost) nekoga{ nema da mo`e da se pretvori vo natprevar,
za{to ~ovekovoto deluvawe }e bide prvi~no motivirano so interesot za afirmacija
na drug ~ovek (~ove~ki interes) {to, so drugi zborovi zna~i deka natprevaruvaweto
(istaknuvaweto na sopstvenata nemo}) }e bide nedostojno za ~ovekot". Vlajki, E. Igre
dru{tvenog komuniciranja, NIPRO Mladost, Sarajevo, 1962, str. 19. Moe mislewe e deka
denes retko koj bi go prifatil vakvoto vizionerstvo.
548

~ovekovata priroda - postignuvawe li~na afirmacija vodena od
`elbata za doka`uvawe, pobeda, triumf, presti`. Vo igrata ~ovekot
go bara ona {to nemo`el ili neuspeal da go najde na drugo mesto.
Igrata za nego e pole za istaknuvawe na negovata individualnost,
posebnite kvaliteti {to treba da go kompenziraat ona {to ne e
postignato vrz planot na prioritetno podra~je na li~nata i
op{testvenata afirmacija {to go nudi trudot.
Vrz gornite konstatacii se zadr`avme za da poka`eme deka vo
celost va`at i za osudenikot za{to so negovoto vleguvawe vo zatvor
ne se menuva i negovata ~ovekova priroda. A seto toa e zna~ajno za
adekvatno iskoristuvawe na taa priroda vo procesot na resocijalizacijata.
Pedago{kiot rabotnik e stru~wak {to treba ne samo da gi
organizira sportskite natprevari tuku i lice koe treba neprekinato
da prisustvuva do nivnoto okon~uvawe tokmu zaradi nivnata su{tina i
da im dade soodvetno priznanie za uspehot na negovite u~esnici. Na
toj na~in }e go odr`uva interesot za ovoj oblik na postapuvawe
istovremeno }e ja dr`i situacijata vo svoi race. Raduvaj}i se na
uspehot na ednata i potiknuvaj}i gi na sportsko rivalstvo drugite
nema da dozvoli vo igrata da se provle~at negativni elementi {to
pogubno }e vlijaat ne samo vrz samata igra tuku vrz sevkupniot
vospitno-prevospiten tretman. Slabata zainteresiranost i otsustvoto
na penolo{kite rabotnici od ovoj proces, {to vo penitencijarnite
ustanovi e naj~est slu~aj, a glavna pri~ina i za zatajuvaweto na
osudeni~kite inicijativi za projavuvawe po{irok interes za sportot.
Ottamu za niv kako mo{ne poprivle~na zamena se javuva igraweto
komar, za{to vo taa igra ne e neophodno prisustvoto na pedagogot.
Ovde vsu{nost toj voop{to ne im e potreben.
v) Ulogata na zdravstvenite rabotnici vo resocijalizacijata
na osudenite lica
Za{titata na zdravjeto na osudenite lica pretstavuva posebna
gri`a na personalot vo kazneno-popravnite ustanovi. Vodeweto
smetka za ~ovekot, za negovoto telesno i du{evno zdravje e vo
soglasnost so humaniot odnos vo postapuvaweto so osudenite lica koi
po izdr`anata kazna li{uvawe od sloboda i natamu treba da gi vr{at
svoite sekojdnevni aktivnosti. Nikakvi generalno preventivni
pri~ini nitu bilo kakvi retributivni elementi ne smeat da dojdat do
izraz dokolku vo bilo koja forma so niv se zadira vo ~ovekoviot
fizi~ki i psihi~ki integritet. Ottamu i gri`ata za ~ovekovoto
zdravje u{te vo op{tite odredbi na ZIS e krenato na nivo na edno od
osnovnite na~ela na izvr{uvaweto na kaznata. Ovoj princip natamu se
razrabotuva niz barawata da se sozdadat takvi uslovi {to }e go
garantiraat nivnoto ostvaruvawe. Taka na osudenite lica im se dava
pravo na besplatna zdravstvena za{tita {to se sostoi vo potrebnata
lekarska pomo{ ili bolni~ko lekuvawe. Od pravoto na besplatno
lekuvawe postojat me|utoa, isklu~oci vo slu~aj koga osudenikot
namerno se povredil ili se javil na specijalisti~ki pregled {to ne go
549

odobril lekarot na kazneno popravnata ustanova.
Utvrduvaweto na zdravstvenata sostojba na osudenite lica e
zadol`itelno. Vo penitencijarnite ustanovi toa se pravi pri
priemot i otpu{taweto na osudenite, a za vreme na izdr`uvaweto na
kaznata i po barawe na osudenikot i site podatoci se vnesuvaat vo
li~nite listovi zaradi prezemawe soodvetni merki. Zdravstvenite
rabotnici (lekari od op{ta praktika, stomatolozi, neuropsihijatri i
sl.) se lica {to vo sooglasnost so medicinskata etika i pozitivnite
propisi od oblasta na zdravstvoto ja vr{at svojata funcija vo smisla
na preventiva na bolestite, vospostavuvawe na dijagnozi so koi se
utvrduvaat razni somatski i psihi~ki zaboluvawa, odnosno
invalidnost na osudenikot i prezemaat merki za nivno lekuvawe. Vo
sovremeni uslovi, me|utoa, so toa ne se iscrpuva nivnata uloga za{to
se uvide deka nivnite mo`nosti se nedovolno iskoristeni dokolku se
anga`iraat samo vrz navedenite preventivni i kurativni zada~i,
odnosno samo vrz re{avaweto na psihosomatskite problemi na
osudenite i popatnata kontrola na nivnata higiena. Do ova soznanie
vodat pove}e okolnosti.
Najzna~ajnata okolnost {to dovede do pro{iruvawe na ulogata
na zdravstvenite rabotnici so vospitno-popravni zada~i vo prv red se
nao|a vo razvojot na medicinata. Vo sovremenata medicina se dojde do
soznanija deka brojni somatski zaboluvawa imaat svoja dlaboka
pri~ina vo psihi~kata sfera na ~ovekot. Ottamu pred sekoj lekar se
postavuva dol`nost pri pregledot na pacientot da vodi smetka ne
samo za negovite somatski tuku i za psihi~kite pri~ini i pre~ki {to
dovele do konkretnoto zaboluvawe. Denes zdravstveniot rabotnik
mora da go zapoznae socijalnoto poteklo, porane{nata `ivotna
sredina i psihi~kiot profil na li~nosta za da mo`e uspe{no da gi
otstrani socijalnite i psihi~kite tegobi {to vo opredeleni slu~ai
pretstavuvaat glavni pri~ini na bolesta. Ovaa obvrska na
zdravstveniot rabotnik dobiva osobena va`nost koga kako pacienti se
javuvaat osudeni lica za{to kaj niv kako izrazito psihi~ki
devijantni lica naru{eniot duhoven `ivot mnogu ~esto ne e samo
odrednica za konkretno psihosomatsko zaboluvawe tuku i za
izvr{uvaweto na deloto za koe se nao|a vo ustanovata. Uspe{nata
dijagnoza na ovie okolnosti ima dvokratno zna~ewe: da sozdade
prostor za vospostavuvawe na telesnoto i du{evnoto zdravje na
osudenikot i ednovremeno da gi otstrani pri~inite {to dovele i
natamu }e vodat kon kriminalno povedenie. Nakratko, se podlabokiot
pristap vo psiholo{kata struktura na osudenikot, lekarot, a u{te
pove}e neuropsihijatarot, ne samo {to ne mo`e da pridonese za
otstranuvawe na bolesta tuku so procenkata na negovite li~ni
mo`nosti i za promena na negoviot stil i na~in na `ivot i da odredi
kolku vo toa }e mora drugi da mu pomagaat, kako i da proceni kolku vo
toa samiot osudenik }e ja koristi svojata volja, a kolku voljata na
550

drugite vo procesot na resocijalizacijata 974) .
Vtorata okolnost od zna~ewe za formiraweto na stavot spored
koj ulogata na zdravstvenite rabotnici vo kazneno-popravnite
ustanovi ne se sostoi samo vo toa na osudenikot da mu se uka`e
medicinska pomo{ tuku i da deluva vrz negovoto prevospituvawe
proizleguva od blizinata na nivnite kontakti. Zdravstvenite rabotnici
se vo isklu~itelno povolna polo`ba da vr{at direktno
vlijanie vrz resocijalizacijata ottamu {to lekarskata intervencija
poradi svojata humana priroda vleva doverba za vospostavuvawe na
iskreni odnosi. Osudenite lica po pravlo imaat pogolema doverba vo
zdravstvenite rabotnici odo{to sprema ostanatite slu`beni lica
ottamu {to, kako {to veli eden osudenik, od lekarot se o~ekuva i
nao|a pogolemo razbirawe i sestrana pomo{ 975) . Tie ednostavno vo
lekarot gledaat sloboden gra|anin {to ne ja deli nivnata sudbina vo
ustanovata verojatno ottamu {to ovie lica vo penitencijarnite
ustanovi ~esto bea vraboteni so honoraren raboten odnos. Za
osudenikot lekarot e ~ovek "od drugata strana na re{etkite", pretstavnik
na slobodniot svet kaj kogo se odi za pomo{ 976) . Od toj odnos
na doverba proizleguva zbli`uvaweto so lekarot i potrebata pred
nego da se iznesat niza problemi i intrapsihi~ki sudiri {to obi~no
se krijat od pripadnicite na ostanatiot prevospiten personal.
Takvata bliskost ponekoga{ odi dotamu {to nekoi osudenici
simuliraat bolest samo za da dojdat kaj lekarot i dobijat sovet {to }e
im ovozmo`i da gi prebrodat li~nite krizi.
Od gornoto proizleguva deka pome|u zdravstveniot rabotnik i
osudenoto lice se vospostavuva emocionalni odnosi {to mo`at
uspe{no da se iskoristat vrz vospiten plan. Sozdadenite emocionalni
odnosi dokolku se pretvorat vo nezdrava intimnost sozdavaat povolna
klima za psiholo{ki vlijanija. Ottamu lekarot e vo sostojba da
sugerira vospitni sodr`ini vo pogled na odr`uvaweto na higienata i
zdravjeto no i kon sozdavawe drugi kulturni naviki, prifa}awe na
opredeleni obvrski i motivirawe za sopstveno u~estvo na osudenikot
vo prevospituvaweto. Pritoa treba da se ima predvid deka vakviot
odnos na doverba osudenite go gradat sprema lekarot i stomatologot
vo ustanovata no, ne i kon nuropsihijatarot sprema koj se dr`at duri i
na pogolema distanca od psihologot vo ustanovata. Toa me|utoa, ne
zna~i deka i ovoj odnos ne mo`e da se promeni. Dokolku pri
sproveduvaweto na individualnata ili grupnata psihoterapija
osudenikot naseti deka vo nego se gleda ~ovek {to ne e otfrlen i komu
mu se prio|a so `elba za pomo{, toj e spremen da gi menuva
sozdadenite stereotipi {to kaj nego se javile poradi otsustvo na
znaewe i iskustvo za rabotata na ovie stru~waci.
Navedenite mo`nosti za vklu~uvawe na zdravstvenite rabo-
974)
Nikoli}, S. i dr. Uloga zdravstvenih radnika u procesu resocijalizacije lica li{enih slobode,
Penologija, Beograd, 1975/1, str. 56.
975)
Ibid, str. 57.
976)
Atanackovi}, D. op. cit, str. 181.
551

tnici vo procesot na resocijalizacijata stanuvaat realnost toga{
koga penitencijarnite ustanovi raspolagaat so dovolen broj vakvi
kadri koi pokraj stru~nosta od medicinskite nauki se dovolno
vooru`eni i so penolo{ki znaewa i umeewa. Ovie znaewa pri
vr{eweto na odgovornite vospitni zada~i im se neophodni za
izgraduvawe pravilen odnos kako kon osudenoto lice taka i kon
prevospitniot personal vo ustanovata. Vo pristapot kon osudenite
zdravstveniot rabotnik ne smee da se dr`i arogantno i da go istaknuva
svojot avtoritet i superiornost za{to kaj niv }e predizvika
rezignacija, gubewe na doverbata i sigurnosta {to tie ve}e ja
izgradile. Od druga strana zdravstveniot rabotnik treba postojano da
komunicira so prevospitniot personal na ustanovata, da im gi
prenesuva svoite soznanija za zabele`anite pozitivni i negativni
osobini na osudenikot no, i da se potpira vrz nivnite iskustva i
znaewa ostavaj}i ja nastrana suetata {to ja nosi nivnata stru~nost,
za{to edinstveno na toj na~in mo`e da se ostvari sinhronizirana
sorabotka {to vodi kon voedna~uvawe na kriteriumite i principite
na tretmanot. Edinstvenoto deluvawe vo toj proces {to nebroeno pati
treba da se istakne, za{to vo penologijata e dobro poznata pogubnosta
na posledicite koga vo penitencijarnata ustanova edni gradat a drugi
razgraduvaat.
4. OSUDENI^KO SAMOORGANIZIRAWE
a) Poim i zna~ewe na osudeni~koto samoorganizirawe
Osudeni~koto samoorganizirawe e eden od oblicite za
ostvaruvawe takvo vlijanie vrz osudenite lica {to kako i drugite
oblici na tretman treba da pridonese za izmena na kvalitetot na
nivnata li~nost. Spored na{ata teorija i zakonodavstvo osudeni~koto
samoorganizirawe e, vsu{nost, predvideno kako edna od formite na
prevospiten tretman {to treba da ovozmo`i postignuvawe na celta na
prevospituvaweto po pat na razvivawe na ~uvstvoto na odgovornost
kaj osudenite za nivnite postapki i nivno pottiknuvawe samite da
zemat u~estvo vo svoeto vospituvawe i prevospituvawe. Za
postignuvaweto na toa neophodno e osudenite lica vo tekot na
izdr`uvaweto na kaznata sistematski da se doveduvaat vo situacii od
koi }e mo`e da se zaklu~uva za stepenot na razvienosta na nivnoto
~uvstvo za li~na odgovornost za svoeto odnesuvawe, odnosno za
potrebata od prezemawe natamo{ni vospitni i prevospitni merki.
Pritoa se imaat predvid, pred sÒ, situaciite vo koi osudenite lica }e
u~estvuvaat vo re{avaweto na opredeleni pra{awa od `ivotot i
rabotata vo kazneno-popravnite ustanovi. Toa o~igledno go ima{e
predvid i ZIS od 1979 god. koga vo odredbata od ~l. 13 st. 2 opredeluva{e
deka vo tekot na izvr{uvaweto na kaznata vo soglasnost so
mo`nostite i potrebite na osudenite lica im se obezbeduva,
neposredno ili preku opredeleni oblici na samoorganizirawe, da
u~estvuvaat vo re{avaweto na pra{awa od zna~ewe za nivniot `ivot,
552

vo organiziraweto oddelni dejnosti i rabota od zaedni~ki interes
osobeno vo kulturno-prosvetnata rabota, proizvodstvenata dejnost,
organiziraweto na slobodnite aktivnosti, odr`uvaweto na redot i
disciplinata i higiensko tehni~kite i zdravstvenite merki. Zakonot
za izvr{uvawe na sankciite od 1997 godina se otka`a od vakvata
formulacija na navedeniot ~len i imeto na ovoj oblik na tretman,
(osudeni~ko samoupravuvawe), no ne i od samiot institut iako pritoa
se potrudi da bide {to poop{t ili poto~no, ponejasen. Imeno vo ~l.
138 st. 2 ZIS stoi: "Zaradi vospitno vlijanie, kako forma na rabota
se koristi i osudeni~koto samoorganizirawe, osobeno po pra{awa za
podobruvawe na uslovite za zaedni~kiot `ivot i rabota i za
razre{uvawe na problemite na oddelni osudeni lica".
Za ostvaruvawe na osudeni~koto samoorganizirawe se
formiraat soodvetni tela, kako na primer, soveti, komisii,
konferencii i sli~no, dodeka site drugi formi na napredno u~estvo
vo organiziraweto i naso~uvaweto na osudeni~kiot `ivot, podrobno
se regulirani so akti na kazneno popravnite ustanovi. Vo na{ata
Republika vo vrska so toa KPD Idrizovo ima vneseno vakvi odredbi
vo Pravilata za osudeni~koto samoupravuvawe i rabotata na
samoupravnite organi na osudenite lica i vo Ku}niot red (~l. 86-91).
Spored ovie propisi organite na samoorganiziraweto na
osudenite lica se formiraat vo oddelnieto za prestojuvawe, vo proizvodstvoto,
vo u~ili{teto za osnovno i naso~eno obrazovanie i vo
kulturno-prosvetnata rabota i sportot. Najvisok organ na osudenite
lica e "Domskata konferencija" {to kako svoe telo izbira "Domski
sovet".
Tie organi raspravaat za mnogubrojni pra{awa od `ivotot na
osudenite lica vo sobite i prostoriite za dneven prestoj, za li~nata i
kolektivnata higiena, za disciplinata i me|u~ove~kite odnosi, za
odr`uvaweto i ~uvaweto na inventarot. Pred ovie tela se razgleduvaat
i postavenite planovi na proizvodstvenite edinci i se
predlagaat merki za nivna realizacija, se razgleduva rabotnata disciplina
i se davaat predlozi za pofalbi, nagradi i drugi pogodnosti,
odnosno disciplinski kazni na osudenite lica, se organiziraat
kulturno-prosvetni, sportski i drugi aktivnosti i sl.
Pokraj toa so ovie propisi se regulira na~inot na izbor na
osudeni~kite soveti, odbori i komisii, vremetraeweto na mandatot na
nivniot sostav i vnatre{nata organizacija kako i drugi pra{awa od
oblasta na samoorganiziraweto na osudenite lica. Pritoa od osobeno
zna~awe e da se spomne deka postojat i takvi odredbi so koi se
ograni~uvaat mo`nostite na osudeni~koto samoorganizirawe. Tie
odredbi se odnesuvaat na mo`nosta za sproveduvawe na odlukite na
osudeni~kite organi. Imeno, organite na osudenicite svoite odluki
gi donesuvaat vo vid na predlozi {to se dostavuvaat do upravata na
ustanovata so cel taa da dade soglasnost za nivno sproveduvawe. Duri
po dobivaweto zeleno svetlo od upravata odlukata na organite na
osudenite lica mo`e da se sprovede, odnosno izvr{i. Vakvite
re{enija na podzakonskite akti slu`at kako korektiv i garancija
deka ovoj penolo{ki institut nema da vodi kon zloupotreba na ona
553

{to so nego mo`e i se saka da se ostvari.
Navedenoto go potvrduva faktot deka na osudenite lica im se
pru`a doverba i opredeleni uslovi od koi, vo tekot na izdr`uvaweto
na kaznata treba da proizlezat niza polezni efekti, konsekventno na
dadenata mo`nost li~no ili preku svoite izbrani organi aktivno da
u~estvuvaat vo naso~uvaweto na `ivotot i rabotata vo ustanovata. Toa
se kompleskni mo`nosti na ovoj oblik na tretman {to bi mo`ele da
gi nare~eme celi vo vrska so organizacijata na osudeni~kiot `ivot za
otstranuvawe na negativnite posledici na zatvorskata zaednica.
Imeno, so davaweto mo`nost osudenite lica sami da
u~estvuvaat vo svoeto prevospituvawe i izgraduvawe preku osudeni-
~koto samoorganizirawe, barem donekade se nadminuva paradoksot vo
uslovi na izolacija da se vr{i prevospituvawe {to }e bide vo
soglasnost so barawata na sloboda. Ovde se raboti za toa od "objekt"
vrz koj se izvr{uva kaznata zatvorenikot da se pretvori vo aktiven
u~esnik na svoeto prevospituvawe. Koga se znae deka avtomatizmot so
site svoi negativni oblici na projavuvawe e posledica na
deprivacijata na avtonomijata, smetam deka najva`nata prednost na
ovoj institut le`i tokmu vo otstranuvaweto, ili barem vo ubla`uvaweto
na tie posledici, {to od svoja strana otvara mo`nost
zatvorenikot da ja sfati svojata polo`ba vo ustanovata i celite {to
vrz nego i so negova pomo{ treba da se ostvarat.
Imeno, sekoj ~ovek ima potreba od op{testveno priznavawe na
svoite dejnosti i tvorbi, a toa osobeno e izrazeno vo uslovi koga
nekoja dejnost na osudenoto lice negativno op{testveno sme ja
vrednuvale. Ako ostaneme samo na toa i postojano go prekoruvame za
ona {to sme go dovele vo zatvorot, a zaboravime da mu ovozmo`ime
pozitivni dejnosti i usilbi i za niv da go pofalime, podr`ime ili
nagradime - nie ja negirame negovata li~nost, se somnevame vo
negovite sposobnosti i go prevospituvame vo apriorno ubeduvawe deka
toj ne mo`e i ne umee pove}e od ona {to go storil. Vakviot stav
osudeni~koto samoorganizirawe ne go dozvoluva i go eliminira,
bidej}i na osudenikot mu dava mo`nost za razvivawe na znaewa,
sposobnosti i motivacii, smisla za so`ivuvawe so odgovornosta,
formirawe pozitivni naviki, razvivawe smisla za kolektiven `ivot
i duh za soobrazuvawe na kolektivnite so li~nite interesi, jaknewe
na samodisciplinata, ravivawe kriti~en i samokriti~en odnos i sl.
b) Istoriski razvoj na osudeni~koto samoorganizirawe
Vo penolo{kata literatura se istaknuva deka prvite nikulci
na osudeni~koto samoorganizirawe se sre}avaat vo tn. "sistem na
doverba" voveden vo nekoi penitencijarni ustanovi na SAD. Negovata
su{tina se projavi vo forma preku koja upravitelite na kaznenite
zavodi na nekoi osudenici im ovozmo`uvaa opredeleni privilegii
zaradi polesno odr`uvawe na redot i disciplinata. Stanuva zbor za
sistem na osudeni~ko anga`irawe {to nabrzo be{e pro{iren i so
dopolnitelni ovlastuvawa {to im bea otstapuvani na tn. "doverlivi
554

osudenici". Imeno, na poedini osudenici im be{e davano oru`je i bea
postavuvani za ~uvari koi treba da gi spre~at begstvata od ustanovata.
Ovie ~uvari imale pravo da go ubijat osudenikot {to e zateknat vo
begstvo, a zgora na toa i mo`nost za takviot akt da "zarabotat"
privilegija koja se sostoela duri i vo osloboduvawe od natamo{no
izdr`uvawe na kaznata. Negativniot odraz na vakvata praktika
vedna{ se po~uvstvuva, za{to mnogumina gi nagovarale svoite drugari
da izvr{at obid za begstvo za potem da gi ubijat i so toa si ja
obezbedat slobodata 977) .
Spored nekoi avrtori prvi pi{ani dokumenti za osudeni~koto
samoorganizirawe se odnesuvaat na poznatiot kaznen zavod Valnut
Strit (Walnut Street) osnovan vo 1793 godina vo Filadelfija. Vo ovoj
zavod veli Baker (J.E. Baker) osudenite donesuvale pravila za
ostvaruvawe na me|useben harmoni~en `ivot i odr`uvawe na
higienata. Glavnata i mo{ne efikasna kazna za prekr{itelite na tie
pravila bila isklu~uvawe od zaednicata na ostanatite osudenici 978) .
Istiot avor tvrdi deka odreden modificiran vid na
samoorganizirawe bil voveden vo popravili{teto za deca (House of
Refuge) vo Wujork vo 1824 godina. Upravitelot na ovaa ustanova
Xozef Kertis (Joseph Curtis) vovel porota sostavena od nejzinite
{titenici koja im sudela na prekr{itelite na redot i disciplinata.
Porotata ja utvrduvala vinata i ja predlgala kaznata koja {to
kone~no ja potvrduva{e upravitelot koj se javuva{e kako sudija.
Kaznite bea telesni.
Osudeni~koto samoorganizirawe bilo vovedeno i vo
bostonskoto popravili{te za delinkventni deca (House of Reformation)
vo 1826 godina. Vo ova popravili{te be{e ukinato izrekuvaweto
i izvr{uvaweto na telesnite kazni, osudenite deca bile nazna~uvani
za redari i imale pravo da u~estvuvaat vo re{avaweto na nekoi
pra{awa od interes za nivnoto obrazovanie vo {koloto na zavodot 979) .
Nekoi avotri uka`uvaat deka najdobar obid za voveduvawe na
osudeni~koto samoorganizirawe bil onoj na upravitelot Brokvej
(Zembelon R. Brokway) napraven vo 1860 vo kazneniot zavod vo
Detroit 980) . Brokvej anga`iral opredelen broj na osudenici kako
nadzornici i vospituva~i na ostanatite osudeni lica no, pritoa ne im
dal oru`je i takvi ovlastuvawa kako onie {to im bile davani na
"doverlivite osudenici" od predhodnite periodi.
Drug eksperimentalen obid na osudeni~ko samoorganizirawe e
zabele`an vo eden kaznen zavod vo dr`avata Mi~igen vo 1888 godina.
Stanuva zbor za eden od najranite slu~ai za sozdavawe na osudeni~ko
samoorganizirawe me|u vozrasnite zatvorenici koj samite tie go
narekle "Liga za zaemna pomo{" ("Mutual Welfare League"). Osudenite
lica vrz osnova na pi{ani pravila se sostanuvale edna{ mese~no vo
977)
Vidi: Popovi}, V. op. cit, str. 209.
978)
Vidi: J.E. Baker, Osu|eni~ko samoupravljanje, Izobr, Zagreb, 1964/3, str. 318.
979)
Ibid, str. 318-319.
980)
Taka: Popovi}, V. op. cit, str. 209. Poinaku Baker, J.E. op. cit, str. 319.
555

posebna prostorija na zavodot. Na nivnite sostanoci redovno doa|al i
so niv predsedaval upravitelot Hirem Ha~ (Hiram Hattch) i toa, kako
{to se tvrdi, bez kakva i da e stra`arska pridru`ba 981) .
Vo 1913 godina sleduva obidot na Osborn (Thomas Mott
Osborne) koj najprvin vo kazneniot zavod Oburn (Auburn), a vo 1914
godina a vo Sing-Sing (Sing-Sing) i potoa vo Portsmaut (Portsmauth) i
Wu Harm{ir (New Hamshire) spored mi~igenskiot primer organiziral
"Ligi za vzaemna pomo{" 982) . Osborn smetal deka samoorganiziraweto
e prakti~en lek za lo{ite strani na zatvorskiot sistem i
ottamu razviva ideja deka osudenite bez pritisok od strana mo`at da
razrabotat samoupravna programa. Soglasno taa ideja propisite za
zatvorskata disciplina gi donesuva{e telo sostaveno od pretstavnici
na osudenite lica no, pritoa ne be{e izostavena i rakovodnata uloga
na samiot upravitel. Za disciplinskite povredi re{ava{e odbor
sostaven od pet osudenici, a protiv nivnite odluki be{e dozvolena
`alba do upravata na ustanovata. Karakteristi~no e i toa {to na
stra`arite i nadzornicite ne im be{e dozvoleno vleguvawe vo
osudeni~kite rabotilnici kade {to disciplinata ja odr`uvaa samite
osudenici. Tie sami go organiziraa i svoeto slobodno vreme i davaa
predlozi za dodeluvawe na pogodnosti. Pretstavnicite na razni
osudeni~ki tela brzo sfatile deka vo nivni race le`i golema mo}
dokolku znaat da ja iskoristat. Tie ne bea samo lica za prenesuvawe na
`albite na svoite kolegi, tuku i zavodskite slu`benici po~naa da gi
smetaat za sostaven odgovoren del na institucionalnata politika. SÒ
na sÒ, primanata na ovoj model spored iska`uvawata na golem broj
avtori dovede do smaluvawe na trgovijata so droga i drugi narkotici,
smaluvawe na homoseksualizmot vo ustanovite kako i do podigawe na
produktivnosta na osudeni~kiot trud i kvalitetot na nivnite
proizvodi 983) . Ili, kako {to veli Kornil, ovoj sistem dovede do
neo~ekuvani pozitivni rezultati, no i do niza neprijatnosti {to
vodea kon negova nedoverba 984) .
Vo kazneno-popravnite ustanovi na SAD ima{e i drugi obidi
za organizirawe na osudeni~koto samoorganizirawe. Me|u niv se
vbrojuva i onoj od amerikanskiot zavod Norfolk (Masa~usets) od 1927
godina kade {to upravitelot Hauard Gil (Howard B. Gill) vovede
sistem na tn. "kooperativno samoorganizirawe" 985) . Osnovna karakteristika
na ovie sistemi e vo toa {to pretstavuvale samostojni obidi
na poedini upraviteli na kazneni zavodi za{to vo toa vreme vo
981)
Baker, J.E. op. cit, str. 319.
982)
Ovoj model na osudeni~ko samoorganizirawe e, vsu{nost, inspiriran od re`imot
{to se primenuva{e vo ustanovata za deca nare~ena "Mladinska republika na Xorx"
(Georg Junior Republiks") osnovana od Viliem Ruben Xorx (William Reuben George) vo
1895 godina. Ovaa ustanova be{e organizirana kako republika vo minijatura so koja
upravuvale nejzinite mladi vospitanici. Cornil, P. Kazna tamnice, Izbor, Zagreb, 1956/1,
str. 89.
983)
Vidi: Popovi}, V. op. cit, str. 210.
984)
Vidi: Cornil, P. op. cit, str. 90.
985)
Za ovoj i drugite obidi od toa vreme pove}e kaj Beker, J.E. op. cit, str. 321.
556

amerikanskiot sistem na izvr{uvaweto na kaznite samoorganiziraweto
na osudenite lica ne be{e voop{to regulirano so normativni akti.
So ogled na toa ovie sistemi bea brzo ukinuvani, a upravitelite bile
smenuvani pod silen pritisok na javnosta i sekoja dr`avna kontrola
na zavodite. Negativen stav kon osudeni~koto samoorganizirawe
zazede i Amerikanskoto Zdru`enie na upravitelite na kaznenite
zavodi koe vo 1960 godina donese zaklu~ok spored koj so takvata
politika treba vedna{ da se prekine ili barem da se bide mo{ne
pretpazliv 986) . Me|utoa, i pokraj navedenite sprotivstavuvawa
zna~ajno e da se istakne deka samoorganiziraweto kako oblik na
tretman na osudenicite sepak uspea da se zadr`i vo SAD i ottamu da
se prenese vo Evropa 987) . Glavnite argumenti za toa proizleguvaat
ottamu {to se uvide deka osudeni~kite soveti pretstavuvaat edno od
najkorisnite sredstva za pottiknuvawe na osudenite na konstruktivno
razmisluvawe za svojata sredina i deka na osudenicite im ovozmo`uva
zaedno so zatvorskiot personal da sozdavaat podobri uslovi za svojot
`ivot 988) . Vo ovaa smisla se interesni stavovite na poznatiot
kriminolog i penolog Eliot (Mejbl Eliot) koja {to veli deka e dobra
vesta {to izvesen broj dr`avi im dale mo`nost na zatvorenicite da
im se ~ue ne{to malku glasot vo pra{aweto od zatvorskoto ureduvawe.
Taa ponatamu naveduva i nekoi vidovi na osudeni~ko
samoorganizirawe vo oddelni dr`avi na SAD kako na primer:
zatvorski soveti {to imaat pravo da podnesuvaat `albi, predlozi i
preporaki do upravitelot; prijavuvawe na slu`benicite poradi
nivnoto lo{o odnesuvawe; deluvawe na osudenicite kako nadzornici
vo rabotilnicite i menzite; u~estvo vo donesuvaweto na opredeleni
pravila i propisi no ne i pri nivnoto sproveduvawe; u~estvo vo
sovetite za razonoda i sl. 989) Ovie vidovi na u~estvo na osudenite lica
pretstavuvaa eden vid predhodnica na osudeni~koto samoorganizirawe
koja {to Milutinovi} so pravo ja narekuva "osudeni~ka kontrola". Vo
nea bea koristeni merki koi vo aktivna pozicija doveduvaa samo tesen
krug na osudenici, a spored svojot karakter bea antipedago{ki,
administrativno naso~eni, pa ottamu pretstavuvaa kamen na
sopnuvawe na porane{nite 990) , a nie bi dopolnile, i na nekoi dene{ni
sistemi.
[to se odnesuva do na{ata zemja osudeni~koto samoorganizirawe
po~na da se primenuva vedna{ po osloboduvaweto. Za~etocite na
taa aktivnost na osudenicite, vsu{nost, se prepoznavaat vo aktot na
postavuvawe na sobni stare{ini. Sobnite stare{ini bea ovlasteni
osudenici {to vodat smetka za redot i higienata, izvr{uvaweto na
opredeleni zada~i na osudenite vo spalnite i prostoriite za dneven
986)
Ibid, str. 328.
987)
Za razvojot na ovoj oblik na tretman vo porane{nata dr`ava SSSR vidi Popovi},
V. op. cit, str. 211-212.
988)
Vidi: Baker, J.E. op. cit, str. 328.
989)
Vidi: Eliot, M. op. cit, str. 546-547.
990)
Milutinovi}, M. Penologija, str. 132.
557

prestoj, da odreduvaat de`urstva i sl. 991) Otkako se soglada zna~eweto
na ovie stare{ini, se prejde kon davawe mo`nost samite osudenici da
go vr{at nivniot izbor so toa {to toj izbor }e go potvrduva upravata,
a vedna{ potoa sobnite stare{ini bea zameneti so izborni
kolektivni tela. Sledniot ~ekor se sostoe{e vo formirawe na razni
sekcii za organizirawe na kulturno-prostvetniot, zabavniot i
sportskiot `ivot. Podocna so voveduvaweto na rabotni~koto
samoupravuvawe na sloboda, po~etnite formi na tn. osudeni~ko
samoupravuvawe dobija ne{to po{irok zamav. Ottamu proizleze i
sfa}aweto deka edna od glavnite celi na osudeni~koto
samoupravuvawe treba da pretstavuva osposobuvawe na osudenikot za
u~estvo vo samoupravnite tekovi na toga{niot op{testven `ivot. Vo
tie uslovi izgraduvaweto na samoupravnite znaewa stana duri i
vode~ki argument za egzistencija, odnosno osnovna cel {to ovoj oblik
na tretman treba{e da go ostvaruva, bidej}i be{e ~uvstvitelno
naso~en kon idninata na osudenite lica 992) . So transformacijata na
na{iot op{testveno-ekonomski i politi~ki sistem otpadna idealot
na rabotni~koto samoupravuvawe, a so toa i natamo{nata izdr`anost
na gorenavedenata cel. Pritoa e va`no da se istakne deka
osudeni~koto samoupravuvawe nitu vo uslovi na najgolemiot podem na
sistemot na rabotni~koto samoupravuvawe ne se identifikuva{e so
samoupravnite odnosi na sloboda 993) . So drugi zborovi, osudeni~koto
samoupravuvawe toga{, kako i denes, se posmatra{e i sfa}e{e kako
specifi~en oblik na samoincijativno u~estvo na osudenite lica vo
svoeto prevospituvawe zaradi organizirano zadovoluvawe na nivnite
li~ni i op{testveni potrebi vo tekot na izdr`uvaweto na kaznata.
Ovoj oblik na postapuvawe vodi kon afirmacija na li~nite i
kolektivnite interesi no, i kon sozdavawe na takva atmosfera vo koja
sopstvenite interesi barem donekade mo`at da im se podredat na
interesite na grupata. Ottamu me|utoa, ne smee da se izvle~e zaklu~ok
spored koj osudeni~koto samoorganizirawe se identifikuva so
grupnoto sovetuvawe i grupnata psihoterapija za koi pove}e }e
zboruvame podocna. Organite na samoorganiziraweto rabotat po
sopstvena inicijativa i, po pravilo, bez prisustvo na slu`benik na
ustanovata, dodeka kaj navedenite metodi na grupna rabota evidentno e
prisustvoto na terapeutot i negovata incijativa vo site fazi na
aktivnostite na grupata koja, patem re~eno se formira i vrz sosema
drugi osnovi. Samoinicijativnosta, samokontrolata i razvivaweto na
smisla za odgovornost i kulturno povedenie se poleznite vrednosti
{to ovde voobi~aeno se istaknuvaat. Vo procesot na
samoorganiziraweto doa|aat do izraz razni stavovi, mislewa i
predlozi {to ovozmo`uvaat osloboduvawe od razni kompleksi,
napu{tawe na apatijata, jaknewe na voljata i naso~uvawe na emociite
991)
Todorovi}, M. Dostignu}a i perspektive ostvarenja samoupravljanja osu|enih u SR BiH,
Penologija, Beograd, 1974/2, str. 9.
992)
Vidi: Sulejmanov, Z. Samoupravuvaweto na osudenite lica kako faktor na nivnata
resocijalizacija, Godi{nik ISPPI, Skopje, 1981, str. 392.
993)
Vidi: ibid, str. 390.
558

kon onie potrebi ~ie {to zadovoluvawe go ovozmo`uva ne samo
pougodniot `ivot vo ustanovata tuku i potvrduvaweto na sopstvenata
li~nost i nejziniot pozitiven pridones vo sopstvenoto
prevospituvawe. So dobivaweto na opredeleni prava da se vlijae vrz
promena na svojata sopstvena polo`ba vo tekot na izdr`uvaweto na
kaznata se postignuva olesnuvawe na osudeni~kiot `ivot {to sekako
pretstavuva izraz na humanizacijata na re`imot vo penitencijarnite
ustanovi. Ottuka vo pravo se onie avtori koi naglasuvaat deka
koncepcijata na samoorganiziraweto na osudenikot izrasna od
potrebata za menuvawe na suroviot zatvorski re`im 994) . Toa e izraz na
doverbata vo ~ovekot i potrebata kontrolirano da se doveduva vo
situacii {to go mobiliziraat vo nasoka {to zna~i li~en pridones vo
prevospituvaweto.
Na krajot ~uvstvuvam potreba da go podvle~am i toa, deka kaj
nas duri vo 1961 godina za prv pat bea doneseni normativni akti so koi
be{e regulirana aktivnosta na osudenite vrz toj plan. Vo niv bez
precizirani celta, sodr`inata, pravata i dol`nostite i organizacionata
struktura na osudeni~koto samoorganizirawe. Organite na
samoorganiziraweto bea opredeleni kako sovetodavni i izvr{ni tela
koi svoite zaklu~oci i odluki gi nosat vo oblik na predlog, a gi
izvr{uvaat toga{ koga upravata }e ja dade svojata soglasnost.
v) Osnovni problemi vo funkcioniraweto na osudeni~koto
samoorganizirawe
Idejata na osudeni~koto samoorganizirawe e prifatena re~isi
nasekade vo svetot {to ne zna~i deka sÒ u{te ne se prisutni
opredeleni problemi i somnevawa vo pogled na mo`nostite za nejzino
sproveduvawe. Denes, kako i porano, postojat sfa}awa deka ovoj oblik
na tretman ne mo`e da se primeni vrz site kategorii na storiteli, a
osobeno ne sprema kategorijata na tn. "nepopravlivi" osudenici, deka
mo`e da dovede do razni zloupotrebi od strana na osudenite {to so
nego steknale opredelena polo`ba, deka osudeni~koto
samoorganizirawe nema nikakva smisla i opravduvawe dokolku vo
ustanovata otsustvuvaat drugite oblici na tretman, deka ne mo`e da
bide efikasna vo ustanovi od zatvoren tuku samo vo onie od
poluotvoren i otvoren vid i sl. Od samiot po~etok na voveduvawe na
ovoj oblik na postapuvawe golem broj na avtori mu prefrluvaat deka
pretstavuva samo prodol`ena raka na upravata na kazneno-popravnite
ustanovi, na negovata prisilnost kon poslu{nost i pokornost pa
ottamu izrazuvaat somnevawa vo pogled na negovata iskrenost i
dobronamernost. Navedenive problemi donekade gi uslo`nuvaat i
teoretskite dilemi okolu toa dali u~estvoto vo organite na
osudeni~koto samoorganizirawe treba da se poklopuva so internite
klasifikacioni grupi ili izborot vo ovie organi treba da bide
celosno nezavisen od niv. Vo literaturata se sre}avaat duri i takvi
994)
Taka: Baker, J.E. op. cit, str. 326-327.
559

mislewa deka osudenite lica ne se sposobni za bilo kakvo
samoorganizirawe i upravuvawe sami so sebe, za{to koga toa tie
navistina bi go znaele, ne bi bile zad re{etki.
Prigovorite {to mu se upatuvaat na osudeni~koto samoorganizirawe
vo osnova se posledica na nepoznavaweto na celite,
organizacijata i prevospitnite mo`nosti na ovoj oblik na tretman.
Za vakvata nedoverba kon ovoj zna~aen institut vo procesot na
resocijalizacijata vo golem obem be{e vinovno formiraweto na
javnoto mislewe so posredstvo na izvitopereni i karikirani idei vo
masovnite mediumi. Vo niv kaj nas ~esto se tvrde{e deka ovde se
raboti za osudeni~ko pravo ednakvo na ona {to vo op{testveniot
sistem na samoupravuvaweto rabotnite lu|e go imaa na sloboda.
Ottamu proizleguvaa silni zalo`bi koi vo na~elo glasea deka
osudenite lica ne smeat da se poistovetuvaat vo svoite prava so
slobodnite gra|ani. Vo vrska so sostojbata na ukinuvawe na rabotni-
~koto samoupravuvawe bez da se stori toa i so osudeni~koto
samoupravuvawe ne treba da se bide premnogu umen za da se pretpostavi
javuvaweto na nova predrasuda izrazena kako sozdavawe pove}e
prava za osudenite odo{to onie {to se imaat na sloboda. Odgovorot e
deka ovde ne stanuva zbor za pogolemi prava se dotoga{ dodeka
upravata na penitencijarnata ustanova gi potvrduva odlukite na
osudeni~kite samouprani organi. Ona na {to me|utoa, treba da mu se
posveti posebno zna~ewe e deka osudeni~koto samoorganizirawe
navistina vo sebe krie edna golema opasnost, a toa e opasnosta od
zdru`uvaweto na izvesen broj istomislenici koi svojata aktivnost
nastojuvaat da ja iskoristat za sopstveni celi. Tie celi mo`at da
bidat motivirani od `elbata da se izvle~e nekakva materijalna
korist ili nezaslu`ena pogodnost so posretstvo na sozdadenata mo} i
pritisok vrz ostanatite ~lenovi na grupata. Vo prilog na interesite
na opredeleni poedinci ili grupi na osudenici mo`e da bide i
opstrukcijata na rabotata na samoupravnite tela so cel da se odr`at
anarhi~ni sostojbi koi i natamu }e im ovozmo`uvaat nepre~eno
vr{ewe na ve}e steknatite ulogi {to vo osnova se naso~eni protiv
formalniot zatvoreni~ki o{testven sistem. Vo ovie nastojuvawa
predni~at povratnicite koi obi~no dobro go poznavaat
funkcioniraweto na sistemot i vrz taa osnova uspevaat da go
izdejstvuvaat svojot izbor vo samoupravnite organi i tela. Nivnoto
navremeno demaskirawe i otstranuvawe od ovie organi ne e taka lesna
zada~a poradi {to osudenicite ~esto stanuvaat indiferentni i go
gubat interesot za ovaa forma na osudeni~ka rabota. Od tie pri~ini
im e potrebna golema pomo{ od strana na upravata koja {to treba
studiozno i planski da go kontrolira i naso~uva osudeni~koto
samoorganizirawe. Nejzinoto otsustvo od sednicite na koi samite
osudenici re{avaat zna~ajni pra{awa od svojot `ivot i rabota vo
ustanovata, ne zna~i i nivna nezainteresiranost za na~inot na koj
sednicite se vodat i odlukite {to tamu se donesuvaat. Vrz niv le`i
zada~ata da prodrat vo su{tinata na predlozite na osudenite lica i
pretpazlivo da go sledat vr{eweto na site aktivnosti za da go
popre~at nivnoto svrtuvawe vo nasoka {to go naru{uva
560

ostvaruvaweto na o~ekuvanite celi. Penitencijaniot personal treba
da im pru`i pomo{ i podr{ka na osudenite vo ostvaruvaweto na
nivnite samoupravni aktivnosti i da gi re{ava problemite so koi
pritoa se sudiraat. Vo taa smisla e potrebno i po{iroko
informirawe na osudenicite za site va`ni nastani {to se od interes
za normalnoto funkcionirawe na ustanovata kako i navremeno
informirawe na site osudenici za rabotata na nivnite organi.
Ottamu ne pre~i dokolku nekoe slu`beno lice prisustvuva na
sostanocite na osudenite lica. Takvoto prisustvo me|utoa, mora
sekoga{ da bide najaveno, odnosno obezbedeno so soglasnost na
osudenicite i sekoga{ da se sveduva na {to e mo`no pogolema
pasivnost na prisutniot penolo{ki rabotnik, osven vo onie slu~ai
koga samite osudenici od nego baraat da gi izrazi svoeto mislewe.
II. METODI NA TRETMAN
1. VOVEDNI ZABELE[KI
Vo predhodnoto poglavie govorevme za osudeni~kata rabota,
obrazovanieto i socijalno-eti~koto vospituvawe, kulturno-umetni-
~kata rabota i fizi~koto vospituvawe i za osudeni~koto samoorganizirawe
i gi odredime kako osnovni oblici na tretmanot. Velime
osnovni oblici na tretmanot za{to vo sovremeni uslovi se naj~esto
prisutni vo penitencijarnite sistemi vo svetot. Toa me|utoa, ni
oddaleku ne zna~i deka nasekade podednakvo se iskoristeni. So ogled
na teoretskite koncepcii {to slu`at kako osnova za sproveduvawe na
tretmanot, stepenot na razvienosta na odelnite oblici na tretman,
materijalnite uslovi, kadrovskata ekipiranost i drugi uslovi od
objektivna i subjektivna priroda, sosema normalna e nivnata razli~na
primena vo oddelni penitencijarni sistemi, pa duri i vo odelni
ustanovi vo ramkite na edna zemja. Ona {to me|utoa, posebno e
zna~ajno i zaradi koe povtorno se navra}ame na niv e deka tie go
pretstavuvaat oblikot, formata na prevospitnoto deluvawe koja {to
ostanuva prazna dokolku ne bide ispolneta so primena na opredeleni
metodi, opredelen pristap vo postapuvaweto so osudenikot i odredeni
metodolo{ki tehniki na vlijanie. Stanuva zbor za elementi bez ~ie
poznavawe i konkretno ostvaruvawe ne mo`e da se zamisli
prakti~nata dejnost vo oblasta na izvr{uvaweto na kaznata li{uvawe
od sloboda. Metodite, pristapot kon osudenikot i tehnikata na
postapuvaweto se, vsu{nost, onie elementi {to se predmet na
razgleduvawe vo narednite redovi na ovoj trud. Tie go razdvi`uvaaat i
doveduvaat do kraj vospitno-prevospitniot proces i kako takvi treba
jasno da se razlikuvaat od oblicite na tretman no, i me|u niv samite.
Ovaa konstatacija ve}e nÒ obvrzuva nakratko da go opredelime
nivnoto pojmovno zna~ewe.
Resocijalizacijata i socijalnata adaptacija na osudenite lica
se ostvaruva so pomo{ na opredeleni metodi {to zna~i na opredelen
na~in i spored opredelena postapka. Metodite na rabota so osudenite
561

lica se pati{ta so koi se doa|a do opredelena cel - resocijalizacijata
ili socijalnata adaptacija. Tie se determinirani od taa cel kako i od
uslovite i sredstvata {to vodat kon nea, odnosno od stepenot na
soznanijata {to vo ovaa smisla se dostpani vo nau~nite disciplini
{to se zanimavaat so aspektite na vospituvaweto i popravaweto na
~ovekot voop{to i na osudenite lica posebno. Pri nivniot izbor vo
nasoka na korenita primena ili korekcija na li~nosta na osudenikot
se poa|a od soznanijata na op{testvenite nauki, a posebno od onie {to
gi pru`a pedagogijata, andragogijata i psihologijata. Vo ovaa dejnost
nao|aat svoja primena i drugi metodi {to vodat poteklo od
sociologijata, psihijatrijata i sl. Na toj na~in se ostvaruva
multidimenzionalen metodolo{ki pristap kako neophodna osnova za
postignuvawe vidlivi rezultati vo sferata na pozitivnoto menuvawe
na li~nosta. Pritoa e bitno deka ovde ne nÒ interesiraat nau~nite
metodi i metodite na ispituvawe na li~nosta za koi ve}e dovolno
govorevme, tuku samo onie metodi {to imaat neposredna prakti~na
vrednost pri ostvaruvawe na tretmanot na osudenite lica: metodite
na individualen i grupen tretman.
Od metodite na tretman me|utoa, natamu treba da se razlikuva
pristapot kon osudenikot. Vo penolo{kata literatura se zboruva za
dva vida na nivnoto javuvawe: 1. za permisiven ili avtoritativen i 2.
za direktiven ili nedirektiven pristap ili odnos kon osudenikot.
Metodot na postapuvawe e nau~no fundirana postapka {to vodi kon
o~ekuvaniot rezultat na negovata primena, na~in na postapuvawe so
koj se doa|a do o~ekuvanite promeni kaj li~nosta vrz koja se deluva. Za
razlika od metodot, izbraniot pristap e vid na odnesuvawe so
osudenikot, odredeno pozicionirawe na prevospitniot rabotnik
sprema osudenikot zaradi vospostavuvawe takvi interakcii {to
pridonesuvaat za pouspe{na primena na primenetiot metod.
I kone~no, metodolo{kite tehniki na postapuvawe pretstavuvaat
zbir na soodvetno primeneti sredstva so koi se postignuva ostvaruvaweto
na metodot i sodr`inata na teoretskata zamisla {to e
zalo`ena vo nego.
2. INDIVIDUALNO I GRUPNO POSTAPUVAWE SO OSUDENITE LICA
Penolo{kiot tretman vo penitencijarnite ustanovi se
ostvaruva so pomo{ na metodite na grupno i individualno postapuvawe
so osudenite lica. I ednite i drugite metodi na tretman, vsu{nost,
poa|aat od sekoj poedine~en osudenik, od negovite li~ni, biolo{ki,
psiholo{ki i socijalni svojstva, odnosno od karakterot na
kriminogenite faktori {to vlijaele vrz nivnoto negativno povedenie.
Toa {to imaat svoja pojdovna osnova vo li~nite obele`ja na
osudenikot gi opredeluva i specifi~nostite na nivnoto ostvaruvawe.
Glavnata razlika se sostoi vo toa {to so primenata na metodite na
grupen tretman se nastojuva da se dojde do promeni vo li~nosta niz
vospostavuvawe grupni odnosi, a kaj individualnoto postapuvawe so
vis-a-vis interakcii na relacijata prevospitna slu`ba - osudenik.
562

a) Individualna rabota so osudenite lica
Od predhodnoto ne e te{ko da se zabele`i deka metodite na
individualniot tretman zna~at pogolemo dobli`uvawe do osudenikot,
odnosno obra}awe pogolemo vnimanie na sekoj osudenik od strana na
licata {to go sproveduvaat 995) . So nivna pomo{ se ostvaruva najdobra
individualizacija na tretman koja se javuva kako najzna~aen uslov za
postignuvawe opredeleni rezultati vo pogled na resocijalizacijata
na osudenikot. Metodite na individualnata rabota imaat naglaseno
zna~ewe vo postapuvaweto so osudenikot i ottamu {to pridonesuvaat
vo otsustvo na treti lica da dojde do negovo opu{tawe i polesno
prifa}awe na prevospitnite vlijanija. Od faktot deka metodite na
individualno postapuvawe se najva`ni za resocijalizacijata na
osudenite lica ne smee me|utoa, da se izvle~e zaklu~ok deka za toa e
dovolna samo negovata primena. Vistinski rezultati od primenata na
ovie metodi mo`at da se o~ekuvaat samo toga{ ako se obezbedi i
ednovremeno koristewe na metodite na grupnata rabota, za{to toa se
dva vida metodi {to me|u sebe ne se isklu~uvaat, tuku zaemno se
nadopolnuvaat so ostvaruvaweto na edna ista zaedni~ka cel. Metodite
na individualna rabota neophodno e da se kombiniraat so onie na
grupnata rabota i da se sproveduvaat za vreme na celiot tek na
izdr`uvaweto na kaznata. Toa ne zna~i deka tie za celiot period
treba da go zadr`at istiot intenzitet vo primenata. Naprotiv,
penolo{ki e ispravno i prepora~livo toj intenzitet da varira vo
zavisnost od toa dali osudenikot se nao|a na po~etokot, na sredinata
ili na krajot od izdr`uvaweto na kaznata. Najposle, so metodite na
individualnata rabota ne mora da bidat opfateni site osudeni lica
za{to, kako {to imavme prilika da vidime, postojat i takvi
osudenici sprema koi so ogled na nivnite li~ni i op{testveni
karakteristiki ne e potrebna primena na vospitno-prevospitni
vlijanija nitu pak korekcija na nivnite vo osnova pozitivno
izgradeni stavovi.
Individualniot tretman e naso~en kon li~nosta na osudenikot,
kon ostvaruvawe poinakvi strukturni i dinami~ki crti na li~nosta
{to nema da se javuvaat kako individualni determinanti na
kriminalitetot. Toj ne mo`e nitu od nego toa se o~ekuva da ja menuva
sredinata, osnosno objektivnite faktori na kriminalitetot. Toa ne e
podra~je na zatvorot tuku na op{tata socijalna prevencija. No i tuka
kazneno-popravnata ustanova mo`e mnogu da stori, barem sprema onie
{to se nao|aat na izdr`uvawe na kaznata, na toj na~in {to }e se
razvie poinakvata svest, stavovi i vrednosti koi osudenikot }e gi
995)
"Individualnoto prio|awe kon tretmanot se zasnova na sfa}aweto deka sekoj
prestapnik e individualen spored li~nata struktura, deka negovite vrski so svetot
vo koj `ivee se posebni i deka kriminalnoto povedenie e izraz na tie li~ni svojstva
i odnosi vo op{testveniot `ivot. Soglasno so toa primenata na tretmanot bi
trebalo da mu odgovara na sekoj poedine~en osudenik". Milutinovi}, M. Penologija, str.
97.
563

ponese kako oru`je so koe }e im se sprotivstavuva na nepovolnite
op{testveni vlijanija. Kaj nego treba da se razvijat takvi stavovi so
~ija pomo{ }e bide vo sostojba da im se sprotivstavuva na
konzervativnite sfa}awa i predrasudi, odnosno na kulturnata
zaostanatost na sredinata. Negovata psiha treba da se prilagodi na
onie eti~ki sfa}awa {to }e bidat vo sostojba da gi aktiviraat
vnatre{nite sili na sekoj poedinec vo borbata so ovie te{kotii i so
otporot i neprifa}aweto od strana na sredinata.
Individualnoto postapuvawe so osudenikot mo`e da se
postigne ako poedine~nite metodi ne se primenuvaat sprema site
osudenici na ist na~in, tuku ako se adaptiraat na sekoj konkreten
slu~aj spored li~nite svojstva na osudenikot. Nam ni e ve}e poznato
deka ova mo`e da se postigne so predhodno nau~no i stru~no
prou~uvawe na problemite na li~nosta na osudenoto lice. Osnovnata
cel na toa prou~uvawe e da se razbere negovoto povedenie, da se
predvidat idnite postapki vo sli~ni `ivotni situacii i da se
prezeme soodveten na~in na promena na povedenieto na osudenikot
{to }e bide vo soglasnost so barawata na socijalnata sredina. Pritoa
e osobeno va`no da mu se obrne posebno vnimanie na prou~uvaweto na
motivacijata na negovoto delo. Motivite pretstavuvaat soznaeni,
vnatre{ni organiski i psiholo{ki faktori {to ja pottiknuvaat
`elbata i ja prinuduvaat, naso~uvaat i rakovodat aktivnosta na
poedinecot da se stremi i deluva kon postignuvawe na to~no
opredelena cel. Pri izvr{uvaweto na kaznata tie se pojavuvaat kako
edni od najsigurnite kriteriumi za procenuvawe na intenzitetot na
kriminalnata iskol~enost na sekoj poedine~en osudenik i kako takvi
se izvonredno pogodni za opredeluvawe najadekvatni metodi vo
sproveduvawe na individualniot tretman. Nakratko, od
individualnite i socijalnite faktori {to vlijaele vrz razvojot na
razli~nite motivi mo`e mnogu lesno da se sogledaat i nasokite vo
procesot na primenata na individualniot tretman. Ottamu
proizleguva deka vidot na izbranite metodi pri ova postapuvawe vo
prv red treba da vodi kon eliminacija na onie negativni li~ni
svojstva na osudenikot {to pridonesuvaat za pojavata na silni
negativni motivi. Vo taa smisla e potrebno kaj nekoi osudenici da se
vlijae vrz promena na stavot kon odmazdata, kaj drugi vrz promena na
asocijalnite stavovi kon qubovta, brakot i semejstvoto, kaj treti vrz
promena na stavot kon imotot i tu|ite materijalni i duhovni dobra,
kaj ~etvrti vlijanie vo smisla na kontrolirawe na emociite pred
provokativni povedenija, kaj peti razvivawe na svest za vnimatelen
odnos vo socijalnata sredina itn, itn. Pritoa kaj site osudenici
treba da se razviva svest za te{kite posledici od izvr{uvaweto na
krivi~noto delo koi nikoga{ ne mo`at da se dovedat vo srazmer so
motivite na nivnoto delo.
Za promena na navedenite kako i za mnogubrojni drugi
negativni stavovi i vrednosti vo penolo{kata literatura kako
mo{ne adekvatni metodi se istaknuvaat individualniot razgovor i
individualnoto sovetuvawe na osudenite lica.
Metodot na razgovor na liceto {to ja sproveduva treba da mu
564

ovozmo`i dopolnitelni soznanija za osudenikot i mo`nosta da gi
dolovi i sledi promenite vo negovoto odnesuvawe vo tekot na
izdr`uvaweto na kaznata. Ovoj razgovor mo`e korisno da poslu`i vo
prou~uvaweto na osudenikot i izborot na adekvatni metodolo{ki
tehniki na postapuvawe ako se ispolneti opredeleni barawa. Prvoto
barawe e ovoj metod da bide naso~en kon otkrivawe na onie sodr`ini
{to se zna~ajni za kompleten uvid vo karakteristikite na li~nosta i
negovoto povedenie. Natamu e bitno sekoj individualen razgovor da se
vodi vrz osnova na predhodno pripremen orentacionen plan za negovo
vodewe i realizirawe. Za ostvaruvaweto na uspe{en razgovor e va`no
i toa osudenikot da se ubedi vo iskrenite nameri na penolo{kiot
rabotnik vo odnos na celite na ona {to se rasprava. Ako osudenikot
ne po~uvstvuva deka e prifaten kako ~ovek, deka ne se po~ituva
negovata li~nost, toga{ e naru{ena potrebnata atmosfera za
negovata resocijalizacija. Samo vo uslovi na zaemna doverba mo`e da
dojde do sorabotka {to vodi kon o~ekuvanite rezultati. I najposle, za
uspe{no sproveduvawe na razgovorot od golemo zna~ewe e i
metodikata na negovoto sproveduvawe 996) .
Vo vrska so efikasnosta na ovoj metod vo penolo{kata
literatura posebno se istaknuva zna~eweto na prviot razgovor so
osudenoto lice. So ogled na toa deka priviot razgovor so osudenoto
lice se ostvaruva kako verbalen kontakt po negovoto izleguvawe od
priemnoto oddelenie koga osudenikot sÒ u{te e zbunet, psiholo{ki
optovaren so novata situacija i mo{ne pretpazliv i so izrazen strav
sprema ona {to go o~ekuva, normalno e celite na ovoj razgovor da se
naso~eni vo prv red kon sozdavaweto povolna klima za natamo{ni
komunikacii. Negova osnovna cel e da se premosti bezdnata na
nedoverba me|u osudenikot i stru~wacite {to so nego treba da
rabotat, za{to nebroeno pati istaknavme, samo vo uslovi na polna
doverba i sorabotka mo`e da se o~ekuva javuvaweto na novi i zdravi
mislewa, sfa}awa i povedenija. So prviot razgovor na osudenoto lice,
vsu{nost, treba da mu se poka`e deka od penolo{kiot rabotnik mo`e
da o~ekuva razbirawe i pomo{, a ne samo prekor 997) . Ili kako {to veli
Kup~evi}, dokolku u{te na startot se otstranat site barieri }e se
sozdade povolna klima na vzaemna doverba, a so toa istovremeno se
otvara mo`nost u{te na po~etokot osudenikot i samiot da sorabotuva
vrz svojata resocijalizacija 998) .
Indivdualnoto sovetuvawe e glavniot metod na individualna
rabota. Negova cel e promena na stavovite i povedenieto na osudenikot.
Ovoj metod se primenuva vo obrazovniot sistem, zdravstvoto i
drugite oblasti na rabota so lu|eto {to imaat opredeleni li~ni
problemi. So ogled deka osudenite se lu|e {to izvr{ile krivi~no
delo jasno e deka i tie imale brojni problemi koi so stapuvaweto vo
zatvor ni oddaleku ne se razre{eni. Naprotiv, osudeni~kiot status
996)
Za ispolnuvaweto na ova barawe poblisku kaj Ogrizovi}, M.. op. cit, str. 41-44
997)
Vidi: Prohi}, I. op. cit, str. 60.
998)
Kup~evi}-Mla|enovi}, R. op. cit, str. 160.
565

zna~itelno gi zgolemuva starite i sozdava novi li~ni sudiri i
talkawa, taka {to bez primena na ovoj metod ne mo`e da se zamisli
nivnoto nadminuvawe. Vo penolo{kata literatura individualnoto
sovetuvawe ~esto se sfa}a kako povr{inska psihoterapija {to se
primenuva vrz onaa osudeni~ka populacija {to ne e optovarena so
podlaboki pre~ki i rastrojstva. Osnovata za negova primena e
neposredniot kontakt {to vo ~etiri o~i se ostvaruva vo posebna
prostorija na ustanovata. Intenzitetot na negovata primena zavisi od
osobinite na li~nosta na osudenikot i potrebite za nivno menuvawe
dokolku se zacrtani vo planot i programata za individualna rabota.
Odreduvaweto na dol`inata na kontaktot e vo racete na penolo{kiot
rabotnik koj me|utoa, e ograni~en vo toa od brojot na osudenicite,
vremeskiot prostor i obemot na svoite drugi zadol`enija.
Penolo{kiot rabotnik e, vsu{nost, staven vo polo`ba da gi reducira
brojot i dol`inata na kontaktite, odnosno samiot da odlu~uva koga }e
ja zapo~ne, prekine i prodol`i primenata na ovoj metod so ogled deka
ne mo`e da odgovori na teoretskiot optimum na sekoe lice da mu
posveti 60-90 minuti vo tekot na nedelata. Vrz nego le`i i izborot na
pristapot {to }e go sledi vi zavisnost od postavenite celi i
postignatiot napredok. No, i toj izbor ne e napolno sloboden, za{to
pritoa mora da se vodi smetka za li~nite karakteristiki na
osudenikot i pravilata na pedago{kata struka. Duri toga{ koga seto
toa ne vodi kon pozitivni rezultati od penolo{kiot rabotnik se
o~ekuva da pobara izlez i vo svojata intuicija.
Vo pristapot kon izborot na metodite na individualen tretman
treba da mu se dade zna~ajno mesto i na prou~uvaweto na frustraciite
na osudenite lica. Ova proizleguva ottamu {to vo postapuvaweto so
onie vo ~ie delo dominantna uloga imale frustraciite i drugi
psiholo{ki rastrojstva mora da se iznajdat i primenat takvi metodi
{to pretstavuvaat podlaboki zafati vo ~ovekovata psiha. Vo taa
smisla kako mo{ne polezna metoda se predlaga individualnata
dlabinska psihoterapija.
Osnovnite, su{tinskite pravci na individualnata dlabinska
psihoterapija ili psihoterapija na nesvesnoto se Frojdovata psihoanaliza,
Jungovata analiti~ka psihologija i Zondievata {iksal
analiza 999) . So ovie pravci se nastojuva da se doprat pri~inite {to go
predizvikale negativnite promeni kaj li~nosta, a se javuvaat kako
posebni funkcii na individualno nesvesnoto (Frojd), kolektivno
nesvesnoto (Jung) i fimilijarno nesvesnoto (Zondi). Za taa cel se
koristat posebni dijagnosti~ki metodi i toa:
- Vo ramkite na psihoanalizata: metod na slobodni asocijacii i
metod na interpretacija na soni{ta.
- Vo ramkite na analiti~kata psihologija: metod na
amplifikacija pri interpretacija na soni{tata, metod na spontani
fantazii, odnosno aktivna imaginacija na metod na slobodno crtawe i
999)
Vidi: Nastovi}, I. Dubinsko-psiholo{ki dijagnosti~ki praktikum, De~je novine, Gornji
Milanovac, 1989, str. 20.
566

slikawe 1000) .
- Vo ramkite {iksal analizata: metod na genotropsko
ispituvawe na semejstvoto, metod na abregirawe na sodr`inata na
familijarno nesvesnoto po pat na "psiho-{ok" tehniki, kako i metod
na eksperimentalna dijagnostika na familijarno nesvesnoto i egoto
(Zondiev test) 1001) .
Navedenite metodi ne slu`at samo kako osnova za utvrduvawe
na pri~inite na pojavata na naurozite i razni drugi psihi~ki
rastrojstva i psihozi na li~nosta, tuku i kako terapeutski metodi za
lekuvawe na onie sostojbi {to negativno se odrazuvaat vrz samata
li~nost, a preku nejzinoto povedenie i vrz sredinata 1002) .
Su{tinata na ovie metodi mo`e da se razbere ako se sfati deka
navedenite pravci na dlabinskata psihoterapija vo osnova poa|aat od
priznavawe na egzistencija na nesvesnoto. Nesvesnoto se javuva kako
entitet {to ima svoja struktura i dinamika {to vrz povedenieto na
poedinecot se odrazuva na specifi~en na~in. Individualno
nesvesnoto go so~inuvaat individualno potisnati sodr`ini,
sodr`inite na kolektivno nesvesnoto se arhetipovi, a sodr`ina na
familijarno nesvesnoto se latenti recesivni geni 1003) . Ovie sodr`ini
kaj individualno nesvesnoto se prepoznavaat i otkrivaat spored
odredeni simptomi, kaj kolektivno nesvesnoto spored opredeleni
simboli, a kaj familijarno nesvesnoto spored izvr{niot izbor koj
ovde gi izrazuva "barawata na pradedovcite" 1004) .
Ne navleguvaj}i ponatamu vo ovie aspeti na problemot za koj e
potrebno poseduvawe na specijalizirani znaewa i iskustva, ovde
sakame da podvle~eme deka se raboti za dlabinski psihoterapeutski
metodi {to ne samo {to mo`at tuku i treba da se primenuvaat i
sprema osudeni lica. So ovaa konstatacija ni oddaleku ne sakame
osudenite da gi izedna~ime so du{evno bolni lica. Fakt e me|utoa,
deka sekoe kriminalno povedenie e funkcija na Idot, odnosno na
negovot nadvladuvawe nad Egoto, Super-egoto i barawata na op{testvenata
sredina. Taa okolnost, kako i du{evnite promeni {to
nastanuvaat kako posledica na `ivotot vo edna totalitarna ustanova
kakva {to e zatvorot, vo golem broj slu~ai ja nalo`uvaat potrebata od
primena i na ovie metodi. Me|utoa, so ogled na toa deka se raboti za
dosta skapi metodi na rabota, za nivno predolgo traewe i golema
neizvesnost vo pogled na postignatite rezultati, zna~ajno e da se
odredi vidot i obemot na nivnata primena. Taa zada~a mora da le`i
vrz neuropsihijatarot vo ustanovata koj, osven za gorenavedenoto,
treba da vodi smetka i za brojot (izborot) na osudenite na koi im e
potreben vakov tretman. I kone~no ovde mora da se ras~isti so
prisutnata zabluda deka metodite na dlabinskata psihoterapija ne
1000)
Vidi: ibid, str. 45-54 i 156-159.
1001)
Vidi: ibid, str. 55-77 i 159-182.
1002)
Vidi: ibid, str. 130-132.
1003)
Vidi: ibid, str. 55.
1004)
Vidi: ibid, str. 19 i 75.
567

mo`at da se primenuvaat vo penitencijarnite ustanovi. So ogled na
izvonredno slo`enata teoretska zasnovanost na ovie metodi i
te`inata na posledicite od nivnata nestru~na primena tie mora da im
se prepu{tat na iskusni neuropsihijatri koi treba da bidat vo
redoven raboten odnos vo ustanovata.
Ako vremeto na izdr`uvaweto na kaznata go gledame kako
period vo koj osudenikot treba da go sfati svojot porane{en `ivot da
gi promeni sfa}awata i da ja sogleda svojata uloga vo op{testvoto,
toga{ spored tie celi mora i da se podgotvuva i osposobuva. Vo taa
nasoka se i zamisleni metodite na individualnata rabota za koi ovde
govorevme. Vakvata koncepcija na individualniot tretman me|utoa,
pa|a vo voda dokolku pri prou~uvaweto na osudenite ne se nastojuva da
se navleze vo razlikuvaweto na toa koi krivi~ni dela na ovie lica se
plod na nesvesnata motivacija, a koi na frustracijata na svesni
motivi i drugi psihi~ki konflikti i rastrojstva.
Individualniot tretman ne mo`e da se ostvaruva i od drugi
pri~ini. Edna od niv stoi nadvor od mo`nostite na penolo{kite
stru~waci na ustanovata t.e, vo propustite {to mo`at da se provle~at
pri sproveduvaweto na sudskata i penitencijarnata individualizacija.
Druga pri~ina e neadekvatnata obrazovna struktura na
kadrite vo kazneno-popravnite ustanovi koja {to ne mo`e da se povrze
so site ponapred izlo`eni barawa i o~ekuvawa od nea, osobeno vo
pogled na usvojuvawe i prakti~na primena na metodite na
povr{inskata i dlabinskata terapija. Treta pri~ina e vo toa {to
vospituva~ite rabotat so premnogu golemi grupi na osudenici, a imaat
brojni drugi zada~i od koi golem del se od tehni~ka priroda, pa na niv
i pokraj najgolemata `elba i posebnite napregawa ne mo`at ni
fizi~ki da odgovorat. Kako ~etvrta no, ne i posledna pri~ina mora da
se istakne i sÒ u{te prisutnata pojava na nevklu~enosta na
psiholozite, psihijatrite, socijalnite i zdravstvenite rabotnici
kako i na stra`arite vo primenuvaweto na metodite na individualna
rabota so osudenite lica.
b) Grupna rabota so osudenite lica
ba) Poim i zna~ewe na grupnata rabota
Grupnoto postapuvawe pretstavuva istovremeno plansko
vlijanie vrz opredelen kolektiv, vrz odredena grupa na osudenici, a
preku nea i vrz sekoj poedinec {to se javuva kako ~len, pripadnik,
u~esnik na grupata. So deluvaweto vrz opredeleni osudeni~ki grupi
prevospitniot personal ostvaruva dvokraten edukativen efekt,
pozitivni prevospitni rezultati kako vrz grupata kako celina, taka i
vo odnos na nejzinite poedine~ni ~lenovi - vrz konkretniot poedinec.
Glavnoto vlijanie, vsu{nost, sekoga{ e naso~eno kon poedinecot, kon
negovoto menuvawe, no ovde so posredstvo na eden drug na~in vo koj
poseben zamav i zna~ewe dobiva edukativnata vrednost na
novosozdadenata relacija grupa-poedinec-grupa.
568

Gruapta vr{i golemo vlijanie vrz razvojot na li~nosta, za{to
go ima toa svojstvo od proizvod na vospitno vlijanie i samata da se
pretvori vo sredstvo so vospitno dejstvo. Vo nea se o`ivotvoruva
zna~eweto na interpersonalnite odnosi koi vodat kon sozdavawe
ambient vo koj neodminlivo se smaluva silata na ekstremnite
egoisti~ki sklonosti i interesi na smetka na odr`uvaweto na
kohezivnosta i zaedni~kite celi. Na toj na~in se vospostavuvaat i
doa|aat do izraz elementi {to go opredeluvaat nu`niot minimum za
zadovoluvawe na ~ovekovoto prirodno ~uvstvo za pravednost preku
uva`uvawe na drugite. Procesot na zaemni interakcii povrzani so
nekoja zaedni~ka cel dobiva na svoeto zna~ewe i ottamu {to vodi kon
izgradba na moralni stavovi, kon formirawe i razvivawe na
odgovorno, dol`nosno odnesuvawe {to }e se zasnova na prifatlivo
povedenie. Grupata go ima i toa svojstvo, pokraj zadovoluvaweto na
individualnata potreba za odr`uvawe na socijalnite komunikacii, na
poedinecot da mu donese i drug vid na dobivki. Vo nea toj se ~uvstvuva
biolo{ki i psiholo{ki posiguren za{to dobiva socijalen prostor vo
koj mo`e da ja realizira svojata samoinicijativnost i da se afirmira
kako li~nost. Vo grupata osudenikot mo`e da go manifestira svoeto
ego, da go izrazuva svoeto mislewe, da se do`ivuva sebesi i da se vidi
onakov kako {to posakuva navistina da bide. Na osudenikot, pove}e od
bilo koj drug, mu e potrebna povrzanost i ~ove~ka komunikacija {to
}e go rastovari od porane{nite neuspesi i nezadovolstva i }e go
podr`i vo sopstvenite usilbi da najde nova `ivotna smisla i nade`i
za natamo{na egzistencija.
Navedenite potrebi mo`at da se ostvarat vo dobro
organizirana grupa, vo grupa vo koja }e se postigne takov kvalitet i
intenzitet na grupni odnosi {to vodi kon aktivirawe na impulsot za
samopotvrduvawe na li~nosta. Vo ovoj element treba da se gleda
silata na vospitnoto dejstvo na grupata vrz poedinecot. Za toa dejstvo
ne e bitno dali osudeni~kata grupa e pozitivna ili negativna kako
celina, tuku deka vo nea poedinecot mo`e da go bara, sozdava i menuva
svoeto ""Jas"" vo soglasnost so resocijalizacijata kako cel {to
postojano mu se predo~uva 1005) . Idejata na grupnoto postapuvawe ne e i
ne treba da bide vo toa osudenikot da se identifikuva so nea i so
nejzinite vrednosti, za{to e nerealno o~ekuvaweto od lo{o
formirani li~nosti i toa vo uslovi na izolacija da se sozdavaat
pozitivni grupi {to izrasnale vo oli~enie {to treba da se imitira.
Osudeni~kite grupi se samo surov socijalen prostor {to nalikuva na
onoj na sloboda. Prenesuvaweto na toj prostor vo kazneno poravnite
1005)
"Spored op{to pravilo, individuata integrirana vo grupa misli, ~uvstvuva i
reagira poinaku odo{to koga bi bila sama. Taa ja podnesuva dinami~nosta na grupata
{to deluva vrz nea, nekoga{ vo lo{a smisla, nekoga{ vo smisla na dobro. Grupnata
rabota se sostoi vo pridobivawe i naso~uvawe na ovaa dinami~nost zaradi nejzino
koristewe vo konstruktivni celi na postapuvawe i resocijalizacija i vo tretirawe
na individuata ne odvoeno nitu vo ramkite na bilo koja grupa, tuku preku grupata
specijalno sostavena za ovaa namena". Germain, Sh. Grupni rad kao metod postupanja sa
osu|enima, Izbor, Zagreb, 1964/1, str. 59.
569

ustanovi e od bitno zna~ewe za osudenikot da ne se u~i da pliva na
suvo, tuku vo uslovi na `ivot {to nalikuva na slobodniot i povtorno
go o~ekuva. Osudenikot se povrzuva so takvi lica za koi se
pretpostavuva deka se sli~ni so onie so koi i porano se povrzuval, a
verojatno i natamu }e se povrzuva. Celta na toa povrzuvawe me|utoa,
ne e vo toa da se sozdade model na grupa vo koja osudenikot }e bide
vklu~en i po izleguvaweto na sloboda, tuku negovo stavawe vo uslovi
vo koi treba da se izgradi i da jakne negoviot otpor na negativnite
vlijanija i provokacii, koi destruktivniot grupen pritisok na koj
postojano bil i }e bide izlo`en vo realniot `ivot.
Od ova na smee da se izvle~e nitu zaklu~okot deka
prevospitniot tretman ne treba da se stremi kon podobruvawe na
statusot i pozitivnite vrednosti na grupata. Naprotiv golema
obvrska na penolo{kite stru~waci ne e samo vo toa da se iskoristi
imanentnoto svojstvo na grupata za samostojno pronao|awe na
li~nosta vo nea, tuku i da se ovozmo`i primenata na isti merki na
tretman so posredstvo na vrednosta na zaedni{tvoto i drugite humani
svojstva {to namerno ili sponatano mo`at da se izrazat vo grupata.
Na toj na~in doa|a ne samo do polesna primena na metodite na
postapuvaweto tuku i do skladno funkcionirawe na ustanovata.
Sozdavaweto na takvi grupi vo koi }e ima pove}e razbirawe za
tretmanot i pomalku ekscesi e va`en element za nepre~ena rabota i
dvi`ewe kon resocijalizacijata kako prioritena nasoka. Moe
mislewe e deka na ovoj na~in sfatena i sostavena, grupnata rabota im
pomaga na osudenite lica sociopsiholo{ki da se adaptiraat na sebesi
preku prilagoduvawe na svoite odnosi so ostanatite osudenici i so
zatvorskiot personal.
Na {to treba da se vnimava kaj grupnoto postapuvawe. Va`na
obvrska na prevospitniot personal e ~lenovite na grupata da gi
zapoznae so nivnite zada~i. Za uspe{no ostvaruvawe na tie zada~i
natamu e zna~ajno grupata da bide homogena i da deluva kako celina.
Pred nea treba da se postavuvaat takvi barawa {to site ~lenovi }e gi
prifatat i usvojat kako svoi li~ni zadol`enija. Za uspe{no
akceptirawe na grupnite celi va`no e da ne se dozvoli ni sozdavawe
na bilo kakvi konflikti {to }e ja naru{at kohezivnosta na grupata.
Od tie pri~ini grupata treba da odr`uva sostanoci na koi }e se
diskutira za uspesite i neuspesite na grupata i vedna{ }e se re{avaat
nastanatite problemi. Vo tie ramki treba da e pomestena i analizata
na uspe{nosta ili neuspe{nosta na sekoj poedine~en ~len na grupata.
So taa analiza treba da se opfati uspehot vo izvr{uvaweto na
rabotnite obvrski, uspehot vo {koluvaweto, vo kulturno-prosvetnite
aktivnosti, vo steknuvaweto higienski naviki, ~uvaweto na
inventarot na ustanovata, odr`uvaweto na redot i mirot, kako i
poedine~niot uspeh vo grupnoto sovetuvawe ili grupnata
psihoterapija. Na krajot treba da sledi ocenka za rezultatite na
celata grupa i nejzino sporeduvawe so rezultatite ostvareni vo
ramkite na drugite grupi.
Kon sevo ova treba da se dodade deka grupnoto sovetuvawe vo
sebe krie edna golema opasnost koj {to vo penolo{kata literatura
570

nedovolno se sogleduva. Taa opasnost se sostoi vo mo`nosta osudenoto
lice da se identifikuva so svojata grupa, da gi prifati i narcisoidno
da se gordee so nejzinite uspesi i ako fakti~ki nemalo nekakov
pridones vo nejzinoto postignuvawe. Otsekoga{ bile i }e bidat
prisutni poedinci {to rezultatot na grupnite usilbi si go prisvoile
za sebe i vo `elbata da izvle~at opredelena korist ili priznanie
uspe{no ja izla`ale sredinata, a ponekoga{ duri i sebesi. Toa e
osobeno opasno vo penitencijarnite ustanovi za{to nezabele-
`uvaweto na vakvi sostojbi zna~i golemo edukativno proma{uvawe.
Onoj {to uspeal da se nakiti so tu|i perduvi nezaslu`eno dobiva
mnogu, a onie vrz ~ii ple}i le`i tovarot na postignatiot uspeh na
grupata, gubat duri i toga{ koga ne{to dobile. Dobienoto priznanie,
pogodnost, usloven otpust i sl. vo o~ite na onie {to vistinski gi
zaslu`ile go gubat svojot sjaj i svoeto vospitno zna~ewe, ne gi
ispolnuvaat so zadovolstvo iako se plod na vlo`en trud i dobro
odnesuvawe. Toa proizleguva i ottamu {to osudenite stanuvaat svesni
deka do istite privilegii mo`ele da dojdat i na drug - polesen na~in.
Ili, ako ni{to drugo, iskustveno potvrdenite primeri vo ustanovata
gi nadraznuvaat i gonat kon obidot na sli~en na~in da dojdat do ona
{to ne{to im zna~i. Bez ogled {to i samite edna{ ili pove}e pati
bile nepravi~ni osudenite lica ne go gubat ~uvstvoto na
pravednost 1006) . Toa ~uvstvo kaj niv ne samo {to treba da se odr`i tuku
i da se zgolemi so posredstvo na zdravi primeri, a ne da se potkopuva
so nasednuvawe vrz ve{ta gluma na opredeleni poedinci. Kako za sekoj
~ovek na sloboda, taka i za osudenikot golema nepravda pretstavuva
ako makar edna{ vidi deka nekoi poedinci protr~uvaat niz `ivotot
dobivaj}i go i ona {to ne go zaslu`ile, dodeka toj samiot edvaj doa|a
duri i do ona za {to makotrpno se prepotil. Kolku i da zvu~i
paradoksalno sepak e golema vistina deka vo penitencijarnite
ustanovi postojat popovolni uslovi za ispravawe na vakvi nepravdi
odo{to na sloboda. Kontroliraniot na~in na `ivot {to se ostvaruva
vo mo{ne ograni~en prostor od strana na formalniot sistem i
otsustvoto na nezdrav "blagoslov" se bitni uslovi za vospostavuvawe
pravilen odnos kon ova za osudenite mo{ne ~uvstvitelno pra{awe.
Vrz niv treba posebno da se insistira za{to sekoja gre{ka na
penolo{kiot personal }e bide "efikasno" ispravena od
neformalniot zatvorski sistem.
bb) Metodi i organizacija na grupnata rabota
Vo penolo{kata teorija i praktika naj~esto se poso~uvaat dva
metodi na grupna rabota so osudenite lica. Toa se metodite na grupno
1006)
Nikoj koj podolgo raboti so osudenite ne e iznenaden so faktot deka osudenite i
te kako dobro ja poznavaat razlikata me|u Dobroto i Zloto, i deka i te kako se
~uvstvitelni na sekoja nepravednost na na{ite i postapkite na drugi. Kobal, M.
Grupno savetovanje u penolo{kim ustanovama, Materijal za Drugo Savezno savetovanje
Slu`be za izvr{enje krivi~nih sankcija, Ni{, 1967, str. 4.
571

sovetuvawe i grupna psihoterapija koi me|u sebe vo osnova se
razlikuvaat spored dlabo~inata na zafatot vo li~nosta na
osudenikot. Grupnoto sovetuvawe nema za cel pogolema promena na
li~nosta tuku razvivawe na negovite imanentni sili po pat na
odr`uvawe na zdravi i konstruktivni me|u~ove~ki odnosi. Ovde se
raboti za nastojuvawe sekoj ~len na grupata da se vrazumi deka
negoviot slu~aj ne e edinstven i deka drugite kako i toj imaat ist vid
problemi i se soo~uvaat so sli~ni te{kotii 1007) . Grupnoto sovetuvawe,
vsu{nost, e edna od varijantite na tn. terapija na grupi na
presretnuvawe zasnovana vrz humanisti~ki orientiranata psihologija
na Maslov i Roxers 1008) . Ottamu grupnoto sovetuvawe ~esto se
identifikuva i kako metod na povr{inska psihoterapija.
Nasproti grupnoto sovetuvawe kako metod so koj samo se
aktiviraat i zajaknuvaat pozitivnite svojstva {to latentno egzistiraat
vo li~nosta zaradi nejzino beskonfliktno prilagoduvawe na
uslovite na `ivot vo zatvorot i onoj {to gi o~ekuva na sloboda, so
metodot na grupna psihoterapija se navleguva mnogu podlaboko vo
neurotskata struktura na li~nosta so cel da se otkrijat pri~inite
{to ja sozdale taa sostojba. Grupnoto sovetuvawe se primenuva vrz
osudeni lica kaj koi ne postojat podlaboki emocionalni rastrojstva,
kaj koi nadvore{nite sudiri ne se od neurotski tuku od adaptiven
karakter. Od druga strana so grupnata psihoterapija se opfa}aat lica
so podlaboki intrapsihi~ki sudiri od neurotski karakter.
Za uspe{na diferencijacija na ovie metodi na grupno
postapuvawe pokraj navedenoto od golemo zna~ewe e i kvalifikacijata
na penitencijartniot rabotnik {to ja vodi grupata. Vo ovaa
smisla so pravo se podvlekuva deka grupnoto sovetuvawe mo`e da go
ostvaruva pedagog {to ima dopolnitelna podgotovka za negova
primena, a grupnata psihoterapija samo iskusen psihijatar ili
psiholog. Podr`uvaweto na stavot spored koj me|u ovie metodi nema
su{tinska razlika i deka za nivnata primena ne e bitna stru~nosta
tuku samo opredelena podgotovka od strana na soodveten ekspert e
samo dokaz za nepoznavaweto na slo`enata teoretska zasnovanost i
prakti~nite implikacii na metodot na grupnata psihoterapija.
1007)
Germain, Ch. op. cit, str. 60.
1008)
Terijata na grupi na presretnuvawe se sre}ava vo mnogu varijanti. Spored Mak
Korkli (McKorkle) postojat slednive ~etiri varijanti {to se primenuvaat vo
amerikanskite kazneni ustanovi: represivno-inspiraciona, didakti~ki naso~ena
grupna rabota, analiti~ka grupna psihoterapija i rakovodna grupna interakcija. Za
ovie metodi pove}e kaj: Nikoli}, Z. Sociologija kazneno-popravnog delovanja sa osnovima
metodike resocijalizacije, Gradina, Ni{, 1985, str. 67-68. Eden drug avtor zabele`al deka
spored literaturata vo koja se zboruva za grupnoto sovetuvawe mo`e da se
pretpostavi deka postojat tolku formi na grupno sovetuvawe kolku {to ima i
teoreti~ari na ova podra~je. A spored sinteti~kiot izve{taj na konferencijata vo
@eneva site metodi na grupno sovetuvawe bea grupirani vo slednive kategorii: 1.
verbalni tehniki vo ramkite na grupata so diskusii na slobodni i predlo`eni temi,
2. dramski tehniki kako {to se sociodrama ili psihodrama i 3. okupacioni tehniki
koi dopu{taat razni realni aktivnosti. Germain, Ch. op. cit, str. 65.
572

1. Grupno sovetuvawe. Grupnoto sovetuvawe (Group conselling) e
metod na pedago{ka grupna rabota. Negovata pojava datira od 1944
godina koga za prv pat e primenet vo penitencijarnata praktika na
Kalifornija. Vo po~etokot ovoj metod be{e namenet isklu~ivo za
rabota so novoprimeni osudenici i se sproveduva{e od strana na
fakultetsko obrazovani pedagozi. Podocna se primenuva i vrz dugi
osudenici vo pove}e kazneno-popravni ustanovi na SAD, a ottamu se
prenesuva i vo Anglija i skandinavskite zemji. Vo penitencijarnite
ustanovi na drugite evropski dr`avi ovoj metod se sudira so niza
pre~ki i te{kotii koi vo po~etokot zna~itelno go usporija negovoto
prifa}awe. Steknatite iskustva i ohrabruva~kite rezultati od
negovata primena nabrzo pridonesoa golem del od tie te{kotii da
bidat nadminati taka {to grupnoto sovetuvawe denes zazema va`no
mesto vo prevospitniot tretman na osudenite.
Osnovnata ideja na grupnoto sovetuvawe poa|a od soznanieto
deka kriminalnoto povedenie vo golema mera e rezultat na
nesredenite me|u~ove~ki odnosi i rastrojstvata vo emocionalniot
`ivot na ~ovekot. Ovde se prifa}a vistinata deka mnogumina ne
uspeale da ja definiraat vistinskata smisla na svojot `ivot i
optovareni od svoite emocii vr{at kriminalen izbor na na~inot i
sredstvata za postignuvawe na svojata egzistencija i sre}a. Vo
osnovata na ova soznanie e deka sekoj ~ovek znae {to e dobro ili zlo i
{to treba da pravi vo opredeleni situacii. Negovite problemi ne se
posledica na negovoto neznaewe tuku na toa deka "znaeweto e
blokirano so emocionalni satisfakcii koi {to li~nosta gi
postignuva preku svojata sega{na nesredenost" 1009) . Volevata strana ne
se smeta za primarna determinanta na povedenieto, tuku
emocionalnata. Se smeta deka ako edna akcija so sebe nosi dovolna
satisfakcija za poedinecot toga{ ve}e vo nea nao|a dostatna pri~ina
da ja prezeme bez pogolema deliberacija i donesuvawe na cvrsti
odluki 1010) . Ottuka ovaa kako i drugite metodi na nedirektivno
postapuvawe ne odat kon deluvawe vrz reorganizacijata na li~nosta
preku razumot, tuku kolku {to e toa pove}e mo`no preku emociite 1011) .
Emocionalnite sostojbi go ote`nuvaat adekvatnoto prilagoduvawe
sprema potesnata i po{irokat socijalna sredina, pa ottamu na ovie
lica treba da im se pomogne vo usvojuvaweto na stavovi {to vodat kon
formirawe na dobronamerni odnosi, kon razbirawe na tu|ite
te{kotii, spremnost da se izleze vo presret na drugite koga toa od niv
se o~ekuva i, voop{to, da se prifati emocionalno zrelo odnesuvawe
vo me|u~ove~kite odnosi. Vospitno-prevospitnata vrednost na
grupnoto sovetuvawe proizleguva od doveduvaweto na ~lenovite na
grupata vo psiholo{ki interakcii koi im pomagaat vo menuvaweto na
1009)
Rogers, C.R. Counselling and Psychotheray, Hontor Miflin Company, 1942.
1010)
Tucakovi}, V. Grupno savetovanje u procesu resocijalizacije i njegova prakti~na primena u
KPD Po`arevac, Materijali za Drugo Savezno savetovanje Slu`be za izvr{enje krivi~nih
sankcija, Ni{, 11-13 novembar, 1967, str. 17-18.
1011)
Vo ovaa smisla i Germain, Ch. op. cit, str. 59, kako i Atanackovi}, D. op. cit, str. 214-
215.
573

nivnite stavovi i razvivaweto na emocionalno pozreli odnosi na
povedenie. Na sostanocite na koi se vr{i sovetuvaweto na sekoj
poedinec mu se pomaga da se soo~i so stvarnosta na svojot `ivot i
okolnostite {to bile od zna~ewe za negovoto minato i sega{no
povedenie. Na toj na~in se pridonesuva da se prifati re`imot na
osudeni~kiot `ivot bez pogolemi emocionalni tenzii, potresi i
netrpelivost {to vodi kon pogolemi me|u~ove~ki sudiri.
Rakovoditelot (voda~, lider, sovetnik) {to go primenuva
grupnoto sovetuvawe se interesira za neposredno podobruvawe na
povedenieto na osudenikot vklu~en vo grupata, a ne za otkrivawe na
dlaboko sokrienite motivacii na negovoto povedenie. Potpiraj}i se
vrz pravilata na ovoj metod i zdraviot razum toj nastojuva da gi
zafati samo povr{inskite sloevi na li~nosta za da pridonese kon
nadminuvawe na reaktivnite problemi i te{koti vo nejzinoto
povedenie. Rakovoditelot im pomaga na osudenite da gi sfatat svoite
gre{ki vo odnesuvaweto i gi podr`uva vo usilbite da se vozdr`at od
akti {to ne se vo soglasnost so op{tite na~ela na ispravno
odnesuvawe.
Prioritetnite celi na grupnoto sovetuvawe spored German
(Charles Germain) se sostojat vo slednovo:
- Na delinkventot da mu se pomogne preku grupata da stane
svesen za svoite li~ni problemi od minatoto so pri~inite ili
faktorite na negovata delinkvencija, za problemite od sega{nosta so
te{kotiite da se prilagodi na osudeni~kata situacija i onie od
idnina so pre~kite {to treba da se sovladaat za da se postigne
zadovolitelna op{testvena readaptacija.
- Da se razbudi ili stimulira negovoto ~uvstvo na odgovornost
i razvie duh i zrelost i,
- Da se otvori negoviot razum za sfa}awe na tretmanot so
osudenite, da se napravi sposoben za prifa}awe na drugite metodi na
postapuvawe {to se primenuvaat vo kaznenata ustanova kade ja
izdr`uva kaznata, da go napravat psiholo{ki sposoben da izvle~e
korist od prevospitnite mo`nosti {to mu gi pru`a ustanovata i
samiot aktivno da sorabotuva na svoeto sopstveno prevospituvawe 1012) .
Od navedenite celi na grupnoto sovetuvawe {to treba da se
postignat preku zaedni~ko deluvawe na osudenite pod stru~en nadzor
na rakovoditelot na grupata zavisi tehnikata na negovoto
ostvaruvawe. Pritoa se javuva potreba od re{avawe na nekolku
osnovni pra{awa za koi vo teorijata postojat razli~ni mislewa.
Prvoto pra{awe se odnesuva na opredeluvaweto na sostavot na
grupata. Postojat teoreti~ari spored koi grupata vo koja }e se
primeni ovoj metod na postapuvawe treba da ja sostavi zatvorskata
uprava. Nasproti ova stoi misleweto na koe i nie mu se priklonuvame
1012)
Germain, Ch. op. cit, str. 60-61. So ova ni od daleku ne e iscrpeno nabrojuvaweto na
site celi na grupnoto sovetuvawe. Za nekoi od tie celi govori Norman Fenton
(Norman Fenton) vo svojot trud, An Introduction to Group Counselling Corestional Service,
New York, 1962. Vidi go prikazot na ovoj trud od Tucakovi}, V. JRKKP, Beograd, 1962/1,
str. 152.
574

deka grupata treba da se formira vrz dobrovolna osnova {to zna~i
zadol`itelno da se respektira voljata na osudenikot za vleguvawe vo
nea. Po~ituvaweto na ovoj element na odreden na~in pridonesuva i za
spontano ostvaruvawe na homogenosta na grupata {to, spored nas vodi
do najdobri rezultati vo raboteweto. Dobrovolniot pristap vo
grupata, nejzinata homogenost i zatvorenost (nedozvoluvaweto vo ve}e
edna{ formirana grupa da prisustvuvaat novi ~lenovi) se zna~ajni
uslovi za postignuvawe prikladna dinamika na odnosite vo grupata i
za nejzino odr`uvawe do postignuvaweto na predvidenite celi 1013) .
Vtoroto pra{awe se odnesuva na odreduvaweto na brojot na
~lenovite na grupata. Vo ovaa smisla se zboruva za formirawe na tn.
mamutski grupi {to bi se sostoele od 100-150 ~lenovi, no i za
minijaturni grupi od samo 3-5 ~lena. Kako sredno re{enie naj~esto se
predlaga sostav od 8-12 ~lenovi. Vo teorijata i praktikata dominira
misleweto deka poslednoto re{enie nudi optimalni mo`nosti za
doa|awe do vistinsko upatuvawe na ~lenovite kon prifa}awe na
zdravi i konstruktivni me|u~ove~ki odnosi. Kone~nata preporaka e
sepak deka brojot na grupata vo osnova treba da zavisi od
podgotvenosta i nao|aweto na prakti~arite ~ie {to konkretno
iskustvo e nezamenlivo vo vrska so ovoj problem.
Tretoto pra{awe se odnesuva na problemot na selekcijata na
osudenicite za grupno sovetuvawe. Nesporen fakt e deka od
karakteristikite na li~nosta vo golem obem zavisi ostvaruvaweto na
efektite na metodot na grupnoto sovetuvawe. Od tie pri~ini
na~eloto na dobrovolno vklu~uvawe vo grupata e limitirano od
svojstvata {to garantiraat takvi efekti. Toa zna~i deka od ovie
grupi treba da bidat isklu~eni mentalno bolnite, te{ko retardiranite
lica i nekoi tipovi na psihopati koi ne taka retko se sre}avaat
vo penitencijarnite ustanovi. So metodot na grupnoto sovetuvawe ne
treba da bidat opfateni ni licata nad 60 godi{na vozrast bidej}i kaj
niv e mo{ne ograni~en prodorot vo emociite i li~nite stavovi. Ovoj
metod ne treba da se primenuva ni sprema onie osudenici koi
izdr`uvaat premnogu kratki kazni, kako ni sprema onie ~ie delo e
proizvod na slu~aj ili splet na opredeleni okolnosti, odnosno sprema
lica za koi e oceneto deka ne im e potrebna resocijalizacija.
^etvrtoto pra{awe okolu koe postojat zna~ajni dilemi se
odnesuva na liceto koe treba da rakovodi so grupata. So ogled deka
grupnoto sovetuvawe pretstavuva oblik na grupna psihoterapija
preovladuva misleweto deka mo`e da go sproveduva sekoj pedagog {to
pokraj opredeleni li~ni kvaliteti na odreden na~in e ostru~eno i za
ovaa rabota. Po odnos na nivnite kvaliteti ~esto se citira i prifa}a
misleweto na Fenton spored koj rakovoditelot na grupnoto
sovetuvawe treba da ima: 1. iskren interes i verba vo korektivnata
programa, 2. da ima obziri i po~it za li~nosta vo nevolja bez ogled na
negovata porane{na istorija, 3. da e razumno {irok vo svoite gladawa
sprema zatvorenicite, 4. da e vo sostojba da gi slu{a kritikite i
1013)
Poinaku: Germain, Ch. op. cit, str. 63-64, Nikoli}, Z. op. cit, str. 71-72 i dr.
575

sarkasti~nite pra{awa na zatvorenicite bez da se naluti, 5. da ne im
podlegnuva na tendenciite na samoso`aluvawe toga{ koga negoviot
trud ne e ocenet pravilno od onie sprema koi e nameneta pomo{ta i 6.
da gi prou~uva formite na ovaa problematika 1014) . Za mnogumina
avtori me|utoa, e neprifatlivo tvrdeweto na Fenton deka lider na
grupata mo`e da bide sekoj slu`benik, od bilo koja struka i so bilo
koja funkcija vo kaznenata ustanova {to zna~i i instruktorot,
nadzornikot, pa duri i onoj {to gi vodi mati~nite knigi 1015) .
Stru~noto osposobuvawe e prakti~na obuka na rakovoditelot
koja obi~no trae okolu tri meseci. Spored nekoi avtori za ova vreme
vrz nego treba da se primeni i tn. senzitiven trening ("sensitivity
training") zaradi osposobuvawe da gi prepoznava pojavite vo ostvaruvaweto
na grupnata dinamika i adekvatno da reagira pri nivnoto
naso~uvawe. Senzitivniot trening, vsu{nost, na pedago{kiot
rabotnik treba da mu ovozmo`i da se rastovari od nekoi sopstveni
stravuvawa i odbrambeni mehanizmi {to go sopiraat vo adekvatnoto
tolkuvawe na povedenieto na osudenite. Poslednoto pra{awe se
odnesuva na utvrduvawe na brojot, vremetraeweto i kontinuitetot na
sostanocite (grupnite seansi). Vo penolo{kata literatura dominira
misleweto deka za celosno ostvaruvawe na zada~ite na grupnoto
sovetuvawe se potrebni 20-30 sostanoci. Vremetraeweto na sostanocite
treba da se dvi`i od 45-90 minuti. Ovie sostanoci treba da se
odr`uvaat dva do tri pati nedelno vo period od dava-tri meseci.
Licata so podolgi kazni li{uvawe od sloboda e prepora~livo da
bidat opfateni dva pati so ovoj metod, edna{ vo po~etniot stadium na
izdr`uvaweto na kaznata i, vtor pat, neposredno pred otupu{taweto.
Grupnoto sovetuvawe e slo`en proces {to se ostvaruva niz
pove}e sledovatelni etapi ili fazi vo ~ie iscrpno prika`uvawe ovde
ne mo`eme da navleguvame 1016) . Glavnata pri~ina za toa se brojnite
razliki na oddelni etapi koi proizleguvaat od teoretskata nasoka,
kadrovskiot profil i ostru~enosta na rakovoditelot na grupnoto
sovetuvawe. Bitno e me|utoa, da se istakne deka sodr`inata na ona
{to se rasprava vo grupata naj~esto nastapuva spontano od samite
osudenici {to ne zna~i deka rakovoditelot ne mo`e da inicira i
nalo`i opredeleni programirani sodr`ini so koi }e ja pottiknuva
grupnata aktivnost vo sakanata nasoka. Namerata na grupnoto
sovetuvawe e so vklu~uvawe na osudenikot vo slobodni diskusii da mu
se ovozmo`i socijalen kontakt vo koj polesno }e dojdat do izraz
negovite ~uvstva, stavovi i sogleduvaweto na negovite sopstveni
problemi i te{kotii. Izlo`uvaweto i povtornoto do`ivuvawe na
ovie problemi pred drugi, pridonesuva za osloboduvawe na li~nosta
na osudenikot od odreden interpsihi~ki pritisok i, so posredstvo na
uvidot vo tu|ite iskustva, od sosema drug aspekt da si go pretstavi i da
1014)
Navedeno spored: Nikoli}, Z. op. cit, str. 69.
1015)
Taka: Tucakovi}, V. op. cit, str. 153.
1016)
Za oddelnite etapi od grupnoto sovetuvawe vidi kaj Berger, J. Tre~i roditelj, pravci
grupne psihoterapije, Nolit, Beograd, 1980, str. 36-40 i Nikoli}, Z. op. cit, str. 72 i natamu.
576

go menuva svoeto povedenie. Vo toj proces mo`at da se najdat sebesi
mnogumina koi poradi niza emocionalni pre~ki nemo`ele da
vospostavat vistinski kontakt so pedagogot kaj individualnoto
sovetuvawe. Na mnogumina mnogu polesno im odi od raka da se
oslobodat za otvarawe na svoite ~uvstva duri toga{ koga svoite
problemi }e gi vidat i kaj drugi i od tu|ata podr{ka }e izvle~at
psiholo{ka sila za sudruvawe i sprotivstavuvawe so sopstvenite
emocionalni blokadi. Procesot na osloboduvawe na racionalnata
sfera na li~nosta od emocionalnite pritisoci {to proizleguvaat od
minatoto i presretnuvaweto so sebesi vo grupata ne odi lesno i
ednostavno. Ottamu vrz rakovoditelot na grupata le`i odgovorana
zada~a za sozdavawe klima vo koja sekoj }e po~uvstvuva deka od
ostanatite dobiva pomo{ i podr{ka za sopstvenata preobrazba. Vo
kone~na instanca taa preobrazba se sostoi vo nadminata kriza na
sopstveniot identitet i opredeluvawe spored sopstvenite ~uvstva,
`elbi, stavovi, i {to e najva`no, spored `ivotnata filozofija
vrzana za odredena smisla {to samostojno treba da se dostigne.
Primenata na grupnoto sovetuvawe vo penitencijarnite
ustanovi nao|a i na niza objektivni pre~ki. Me|u niv se nedostigot na
soodvetni prostorii za vakva rabota, nedostigot na vreme,
nemo`nosta od podolgo odr`uvawe na grupata poradi brzata fluktuacija
na osudeni~kata populacija i sl. Opredelen problem e i
te{kotijata da se po~ituva na~eloto na tajnost na ona {to e izneseno
na sostanocite na grupata. Postojat problemi i okolu obezbeduvaweto
na homogenosta na grupata. Ottamu sozdavaweto na uslovi so koi }e se
nadminat ovie i drugite problemi nesomneno e prioritetna zada~a vrz
koja osobeno treba da se raboti vo na{ite kazneno-popravni ustanovi.
No, i toga{ koga se obezbedeni site preduslovi za primena na ovoj
metod na tretman, mora da se smeta na negovite kratkoro~ni
rezultati. Imeno i pokraj otsustvoto na pokazateli izvle~eni od
validni evaluativni istra`uvawa denes kaj pogolem broj avtori
postoi soglasnost deka grupnoto sovetuvawe e pogodno za primena vo
"pero-lesna kategorija" na psihoterapijata {to zna~i pove}e vo
preventivniot del na rabotata 1017) .
2. Grupna psihoterapija. Psihoterapijata e metod na
preobrazba na ~ovekot od sostojba na psihi~ka nemo} do sostojba na
razmena na pomo{ i izborot so koj se nao|a svojot pat 1018) . Bitni
elementi na psihoterapeutskata situacija pretstavuvaat: terapeutot,
pacientot (klientot), relacijata, stradawe, bolest ili pre~ka i
tretman ili tehniki na negova primena 1019) . Ovaa metoda kako {to ve}e
naglasivme mo`e da ja primenuvaat samo visoko stru~ni obrazovani
specijalisti vrz odreden poedinec (individualna psihoterapija) ili
vrz grupa sostavena od pove}e lica (grupna psihoterapija).
Primenata na grupnata psihoterapija vo kazneno popravnite-
1017)
Vidi: Berger, J. op. cit, str. 41.
1018)
Ibid, str. 11.
1019)
Ibid, str. 11.
577

ustanovi ima podolga tradicija odo{to grupnoto sovetuvawe 1020) . I
pokraj toa, ovaa metoda vo praktikata mnogu poretko se koristi, vo
prv red poradi nedostigot na stru~en kadar i ottamu {to nejzinata
primena e vrzana samo za opredelena kategorija na osudenici. Vo
pogled na celta {to so nea treba da se postigne postojat razli~ni
mislewa. Nekoi avtori naglasuvaat deka so primenata na ovoj metod
treba da se postigne uvid vo sopstvenite problemi na poedinecot,
drugi mu davaat prednost na potrebata od negovo emocionalno
opu{tawe, a treti ja naglasuvaat va`nosta na promenata na nadvore-
{noto povedenie. Ne navleguvaj}i vo podlaboka rasprava okolu ova
pra{awe, smetame deka najblisku do vistinata e misleweto na Larson
(S. Larsson) koj veli deka so ovaa metoda kaj osudenikot mo`at da se
predizvikaat tri va`ni efekti: smaluvawe na napnatosta i
nezadovolstvoto, zgolemuvawe na tolerantnosta vo odnos na drugite, i
povtorno razbirawe na "opasnite" situacii koi im ja "dr`at vo
rezerva" idninata 1021) .
Grupnata psihoterapija e metod so koj se nastojuva da se re{at
problemite i sudirite koi se cvrsto vsadeni vo potsvesta na
osudenikot. Nejzinata primena ima za cel da se pronajdat pri~inite
na neurotskoto povedenie na poedinecot preku tolkuvawe na
etiolo{kite faktori na ~ovekovata psiha koi dosegaat do najranoto
detstvo. Za razlika od individualnata psihoterapija toa ovde se pravi
na poednostaven i poekonomi~en na~in so stavawe na poedinecot vo
situacija niz grupnite odnosi da gi manifestira svoite dlaboko
sokrieni emocionalni problemi. Grupnata psihoterapija zna~i
prodor vo podlabokite i poserioznite emocionalni problemi na
osudenikot. Toa zna~i deka taa se razlikuva i od grupnoto sovetuvawe
me|u drugoto i zaradi za~estenosta na grupnite sostanoci kako i
spored vidot i sodr`inata na primenetite metodolo{ki tehniki.
Denes postojat golem broj pravci na grupnata psihoterapija
zasnovani vrz razli~ni teorii za li~nosta. Spored Berger vo osnova
mo`at da se grupiraat: grupni psihoterapii naso~eni kon teloto,
ge{talt psihoterapija i transakciona analiza. Na site ovie pravci
im e zaedni~ko toa {to se naso~eni kon pru`awe pomo{ i le~ewe so
primena na peihoterapeutski metodi. So ogled deka golem del od niv
1020)
Za primenata na ovoj metod na grupnata rabota be{e poka`an interes na dva
zna~ajni me|unarodni sobiri. Konsultativnata grupa na ON za pra{awa na
prevencijata na zlostorstvata i postapuvawe so zatvorenicite na svoeto prvo
zasedanie vo @eneva 1961 god. rasprava{e na tema "Grupnata terapija i analogni
terapeutski metodi vo postapuvaweto pri izvr{uvaweto na kaznite i
prevospituvaweto". Edna godina podocna Me|unarodnata federacija za kazni i
nivnoto izvr{uvaweto vo Brisel odr`a me|unaroden kolokvium na tema "Novi
psiholo{ki metodi vo postapuvaweto so osudenite". Vidi: Germain, Ch. op. cit, str. 58.
Vo 1974 godina Sovetot na Evropa donese rezolucija so koja se prepora~uva da se
ispitaat mo`nostite za voveduvawe i razvivawe na grupnata psihoterapija vo
penitencijarnite ustanovi.
1021)
Larsson, S. Psihologiske metode tretmana u kazneno-popravnim ustanovama Skandinavije,
Izbor, Zagreb, 1966/1, str. 78.
578

mo`at da se koristat i za promena na li~nosta na osudenikot za niv e
zainteresirana i penologijata.
Osnovnite varijanti na grupnata psihoterapija naso~eni kon
teloto se: bioenergetskata terapija, primalnata terapija, Radix -
terapija, terapija na ~uvstvata i primalnata integracija. Nekoi od
ovie varijati natamu se diferenciraat vo zavisnost od segmentarnite
izmeni vo osnovniot teoretski pristap i vidot na primenetite
metodolo{ki tehniki. Glavna karakteristika na site varijanti i
podvarijati e sodr`ana vo stavot deka teloto pretstavuva energetska
osnova na li~nosta. Koga energijata niz teloto slobodno te~e vo site
nasoki li~nosta e spontana, ~uvstvitelna i sre}na. No, toa ne e
sekoga{ slu~aj. Neadekvatnite zabrani od detstvoto sozdavaat
odbrambeni mehanizmi zaradi koi doa|a do zategnuvawe na odredeni
muskuli so {to se spre~uva normalniot protek na energija, a so toa i
zapo~natite ~uvstva na li~nosta. Vrz osnova na ovie idei na Rajh
(Wilhelm Raich), Loven (Lowen) go razrabotil metodot na
bioenergetska grupna psihoterapija naso~en kon prepoznavawe i
deblokirawe na muskulite koi doveduvaat do zadr`uvawe (vo
psihoanalizata - potisnuvawe) na ~uvstvata (obi~no bes, prezir,
omraza i strav) i ottamu do opredeleni problemi kaj li~nosta.
Su{tinata na psihoterapijata e da dovede do osloboduvawe na stravot,
spontano manifestirawe na ~uvstvata {to go obzemaat teloto i
du{ata 1022) .
Primalnata terapija e druga varijanta na bioenergetskata ili
kon teloto naso~ena grupna psihoterapija {to ja oformi
amerikanecot Artur Janov. Spored Janov od postapkite na roditelite
{to vo detstvoto ja povreduvaat li~nosta individuata se brani so
zamrznuvawe na ~uvstvata, odnosno so prekinuvawe na vrskite so
svoeto telo. Toj prekin pretstavuva odbrana na zagrozenosta koja
sozdava bolka. Isklu~uvaweto na bolkata vodi kon neposredno smiruvawe
no, povlekuva i trajni posledici. Deteto stanuva mirno i
poslu{no no ve}e vnatre{no rascepeno su{testvo koe ne gi ~uvstvuva
svoite potrebi, ja gubi samodoverbata i ne mo`e da se osamostoi.
Edinstveniot na~in da se izbegnat tie posledici e primenata na
metodot na primalnata terapija (ili, kako u{te se narekuva,
regresivna terapija) koja e vo sostojba da ja oslobodi li~nosta.
Neurozata e begstvo od bolkata, a izlezot e vo povtorniot dopir so
nea i celosno do`ivuvawe na ona {to bilo povrzano so toa (primal,
ili kako {to u{te se narekuva, katarza). Na toj na~in povtorno se
vra}a naru{enoto biopsiholo{ko edinstvo na li~nosta 1023) .
Radix terapijata go dobi imeto spored institutot {to go
osnoval Keli (Charles Kelly). Ovoj metod nudi osloboduvawe od
medicinskiot model vo pristapot lekar - pacient bidej}i ne priznava
deka site {to baraat psihijatriska pomo{ se bolni lica. Mnogumina
se samo nezadovolni, nedorasnati lica i lu|e koi sakaat da bidat
1022)
Vidi: Berger, J. op. cit, str. 47-61.
1023)
Ibid, str. 61-69.
579

sre}ni. Za niv e potrebno osloboduvawe od minatoto i naso~uvawe kon
idninata preku dvete osnovni fazi na Radix - terapijata: edukacija na
~uvstvata i edukacija na izborot na celite 1024) .
Terapijata na ~uvstvata e varijanta so koja se nastojuva da se
kompletira metodot na primalnata terapija so teoretskite i
metodolo{kite formulacii na psihoanalizata, a primalnata
integracija e negovo dopolnuvawe so pove}e etapi 1025) .
Spored nejziniot osnova~ Persl (Fritz Persl) ge{talt
psihoterapijata se bazira vrz odredena teorija za li~nosta,
`ivotnata filozofija i teoretski metodi. Spored ovoj pravec
li~nosta e organizaciska celina koja ima energija i sposobnost da gi
ostvari svoite potrebi na spontan na~in. Me|utoa, sekoj poedinec vo
tekot na razvojot ne uspeva da stane celosen ~ovek {to mo`e
vistinski da komunicira so drugite. Imeno kaj mnogumina se javuva
nekompletiran emocionalen ge{talt ili "nezavr{ena rabota". Ona
{to e zapo~nato no, prekinato poradi zastoj vo razvojot, vo napregnatitezgr~enite
muskuli na teloto ili vo ona {to se izrazuva nez
gestovi, mimiki, pozi, boja na glasot i simboli~ki sodr`ini e
nedovr{en ge{talt. Toj ja zarobuva energijata i pridonesuva za
naru{uvawe na povedenieto na poedinecot. Takviot ~ovek stanuva
fragmentarna li~nost. Toj se zdru`uva so drugi za da gi nadomesti
svoite nedostatoci i so odvra}awe od svesnosta (so se}avawe za
minatoto i so me~taewe za idninata) se brani od ona {to za nego vo
sekoj moment e najpotrebno. Fragmentarniot ~ovek go gubi sopstveniot
identitet za{to ja zagubil svesnosta za celinata i odgovornosta
za sebe i pred sebe.
So primenata na ge{talt psihoterapijata treba da se postigne
"nedovr{enite raboti" da se dovedat vo svesnosta i odgovornosta i da
se koristat za nadminuvawe na neminlivite sprotivnosti. Toa se
postignuva so primena na metodolo{ki tehniki {to na poedinecot mu
ovozmo`uvaat da ja povrati svojata prirodnost kako dobar i
potencijano sre}en ~ovek {to ja razvil svojata zrelost i
avtonomija 1026) .
Posledniot od ovde navedenite sovremeni pravci e sozdaden od
strana na Erik Bern (Eric Berne). Transakcionata analiza e metod
{to mo`e da se sfati ako se poznavaat klu~nite poimi na
transakcionata analiza, a toa se: ego-sostojbi, struktura na li~nosta,
transakcii, igri i skript (scenario, sudbina).
Ego-sostojbite pretstavuvaat koherentni obrasci na ~uvstva i
do`ivuvawa {to direktno se povrzani so odredeni obrasci na
povedenie. Sekoj ~ovek ima struktura sostavena od tri ego-sostojbi:
ego-sostojba Roditel, ego-sostojba Vozrasen i ego-sostojba Dete.
Negovoto povedenie e opredeleno od ego-sostojbata vo koja se nao|a, a
od toa koja ego-sostojba e aktivna zavisi kakvi poraki li~nosta }e im
upatuva na drugite. Transakcijata ozna~uva deka dve ili pove}e lica
1024)
Vidi: ibid, str. 73-74.
1025)
I za ovie varijanti str. 74-89.
1026)
Vidi: ibid, str. 94-116.
580

azmenuvaat dopiri, vnimanie i priznavawe na postoewe. Igrite se
koherentni i skrieni transakcii {to se vr{at vo nasoka na nekoj
odreden i predvidliv kraj. Vo niv se sokrieni mehanizmi i na~ini na
koi lu|eto produciraat prividno dobri odnosi, a, vsu{nost, sebesi i
na drugite im nanesuvaat {teta. I, kone~no, skriptot e odluka, plan,
dolgoro~en proekt za idnoto povedenie na li~nosta nastanat pod
vlijanie na opredeleni zabrani {to ego-sostojbata Dete na roditelot
od sprotiven pol mu gi upatuval na svojot sin ili }erka i od koi ovie
ne mo`at da se oslobodat.
Transakcionata analiza nastojuva da gi prou~i ego-sostojbite i
nivnite promeni vo procesot na raznovidnite transakcii, da go
otstrani lo{oto dejstvo na igrite i procesot na skriptiraweto na
li~nosta. Seto toa e potrebno za da se spre~i isklu~uvaweto (pojavata
na monopol na edna ego-sostojba vo strukturata na li~nosta) i
konstelacijata (pojava na prodirawe na ego-sostojbite Roditel i Dete
vo ego-sostojbata Vozrasen) koi doveduvaat do mentalni rastrojstva i
du{evni zaboluvawa 1027) .
I kaj grupnata psihoterapija se javuva problemot na
kriteriumite za izbor na osudenite {to treba da ja so~inuvaat
grupata. Postoi sfa}awe deka toj izbor treba da zavisi od identi-
~nosta na problemite i psiholo{kata struktura na li~nosta. Drugi se
zalagaat za homogeni grupi sostaveni isklu~ivo od alkoholi~ari,
psihopati i drugi psihijatriski slu~ai {to prethodno se izdiferencirani
vrz baza na psihijatrisko posmatrawe. Postojat i takvi
mislewa deka grupite treba da bidat me{oviti, odnosno vo niv da
bidat vklu~eni osudenici so sprotivstaveni psihi~ki problemi i
dinami~ki crti na li~nosta kako na primer, agresivni i stra{livo
depresivni li~nosti. Poslednovo proizleguva od stojali{teto deka
na toj na~in se sozdavaat pointenzivni psiholo{ki interakcii vo
grupata {to se javuvaat kako zna~aen uslov za pobrzo postignuvawe na
psihoterapeutskite celi.
Va`no e da se spomene i toa deka primenata na grupnata
psihoterapija isto kako i grupnoto sovetuvawe doa|a predvid samo
toga{ koga e obezbedena vistinska soglasnost i aktivna sorabotka na
liceto vrz kogo se sproveduva.
Na pra{aweto koi od navedenite metodi na grupna psihoterapija
mo`at da se primenuvaat vo na{ite penitencijarni ustanovi,
najdobar odgovor mo`at da dadat specijalistite od psiholo{kata i
neuropsihijatriskata oblast. So ogled na dol`inata na predvideniot
tretman i vidot na metodolo{kite tehniki te{ko e me|utoa, da se
poveruva deka vo kazneno-popravnite ustanovi mo`e da se najde mesto
za metodot na primalnata terapija, metodot na terapijata na ~uvstvata
i metodot na primalnata integracija. Od druga strana mo{ne pogoden
za takva primena sprema zatvorenicite mo`e da bide bioenergetskiot
metod na Loven kako i ge{talt terapijata. Vo taa smisla e pogoden i
modificiraniot model na transakciona analiza koj tokmu za primena
1027)
Vidi: ibid, 118-188.
581

vo zatvorski uslovi po smrtta na Bern go sozdal Groder (Marty
Groder).
Na krajot ne mo`eme a da ne istakneme deka vo na{ite kaznenopopravni
ustanovi sÒ u{te ne na{ol primena nitu eden od navedenite
psihoterapeutski metodi. Stranskite iskustva me|utoa, poka`uvaat
deka barem del od niv mo`at mo{ne uspe{no da se koristat i kaj nas.
Toa vo prv red treba da bidat onie metodi {to vodat kon promeni kaj
li~nosta vo razumen rok, {to se vo soglasnost so eti~kite merila i ne
ostavaat lo{i posledici vrz li~nosta na osudenikot.
3. PENOLO[KI PRISTAPI NA TERAPEUTOT KON OSUDENOTO LICE
a) Permisiven i avtoritativen pristap
1. Permisivniot pristap e eden od vidovite na penolo{kopedago{ko
postapuvawe na prevospitniot rabotnik (terapeutot)
sprema osudenikot za vreme na primenata na metodite na tretman.
Ovde se poa|a od toa deka na osudenikot treba da mu se dopu{ti
pogolema sloboda vo definiraweto na svojata polo`ba i opredeluvaweto
na `ivotot i na~inot na odnesuvaweto vo penitencijanata
ustanova. Na osudenikot mu se dozvoluva da se odnesuva spored
sopstveno nao|awe, da vr{i izbor na svoeto povedenie ottamu, {to i
po izleguvaweto na sloboda }e bide doveduvan vo situacii samiot da
odlu~uva za svoite postapki. Na toj na~in se ovozmo`uva postignuvawe
na pove}e celi. So toa {to osudenikot se stava vo polo`ba da
projavi inicijativa i li~ni aktivnosti vo ostvaruvaweto na svoite
nameri, najprvin se postignuva izvesna normalizacija na odnosite i
`ivotot vo ustanovata, a potoa vo golem obem se spre~uva
prifa}aweto na obrascite na uniformno i konformisti~ko odnesuvawe.
Vo osnova na primenata na eden vakov pristap so osudenikot,
koj podrazbira otsustvo na striktno po~ituvawe na redica
imperativni normi i zabrani vo ustanovata, le`i soznanieto deka so
izvr{uvaweto na kaznata ne treba od ~ovekot da se sozdade poslu{na
li~nost {to }e li~i na ma{ina {to bezrezervno reagira na
opredeleni komandi. Takviot odnos kon ~ovekot vodi kon negovo
vkalapuvawe vo opredeleni pretstavi za neporo~en, bezli~en
poedinec {to do kraj e prilagoden na op{testvenite barawa. Takvoto
prilagoduvawe go zapostavuva ~ovekot sfaten kako individualno i
intelektualno su{testvo sposobno da misli, kriti~ki da rasuduva i da
ima sopstveni interesi i vrednosti. ^ovekot spored svoeto najbitno
svojstvo e aktiven tvore~ki subjekt vo site sferi od svojot `ivot i
spored toa, negovata uloga e i vo kreativnosto menuvawe na toj `ivot.
Prilagoduvaweto kon op{testvenite barawa i normi na odnesuvawe,
bez da se aktivira i sopstveniot stav za smislata na `ivotot i vo tie
ramki da se situiraat i afirmiraat individualnite potrebi i
interesi {to bitno }e mu protivre~at na potrebite i interesite na
op{testvoto, ne e ni{to drugo osven konformizam. Rezultatot od
582

negovoto prifa}awe mo`ebi nekomu }e mu bide od korist no, taa
korist sekoga{ e so mo{ne ograni~ena trajnost i so mala socijalna
vrednost.
Prisilbata kon bezrezervno po~ituvawe na opredeleni
pravila ne vodi samo kon konfrontizam. Vakvata prisilba spored
eden avtor kaj osudenikot predizvikuva revolt i bunt {to }e dojdat do
izraz po napu{taweto na ustanovata i mo`at povtorno da go odvedat
vo kriminalno povedenie. Vo toj slu~aj doa|a do edna "trajna
frustracija" koja vodi vo agresija i kriminalno povedenie 1028) .
2. Osnovnata smisla na avtoritativniot pristap e postavena
vrz navodite {to direktno im se sprotivni na onie sodr`ini kaj
prethodniot pristap. Ovde se poa|a od teoretskiot stav spored koj do
najefikasna primena na metodite na individualnata rabota so
osudenite mo`e da dojde dokolku im se ograni~i slobodata na izborot
na povedenie za{to iskustvoto poka`uva oti tie se stremat kon
antisocijalen izbor 1029) . Toa se postignuva ako na osudenikot jasno mu
se predo~i koe povedenie vo ustanovata e dozvoleno, a koe e zabraneto.
Za osudenikot nema alteranativi, toj mora da prifati
konformisti~ko odnesuvawe {to mu ovozmo`uva da gi izbegne
posledicite koi mo`at da proizlezat od samostojniot izbor na
povedenieto. Toa e uslov vrz koj se gradi `elezniot avtoritet na
prevospitniot personal i koj mo`e da se odr`i edinstveno toga{ ako
od nego nema nekakvi otstapuvawa. Celta na ovoj pristap e na
osudenikot da mu se nalo`at pozitivni vrednosti i prifatlivo
povedenie.
3. Vo penolo{kata literatura se postavuva pra{awe koj od
ovie pristapi treba da se prifati. Preovladuva misleweto {to i nie
go zastapuvame deka, ako ne sekoga{ barem vo na~elo, treba da se
prifati permisivniot pristap so ogled na toa deka prevospitniot
tretman treba celosno da se zasnova vrz doverbata na ~ovekot 1030) .
Osudenikot ne smee da se prisiluva na konformisti~ko povedenie,
tuku treba da se pottiknuva kon spontani inicijativi i akcii preku
koi samostojno }e ja gradi svesta za ona {to za nego e dobro ili lo{o,
povolno ili nepovolno. Se razbira deka vo ostvaruvaweto na odnosite
i manifestiraweto na svoeto povedenie osudenikot ni ovde ne e
celosno sloboden, tuku ograni~en od normite na institucionalniot
re`im. Me|utoa, onamu kade {to e obezbedeno dejstvoto samo na
minimalni normativni barawa, na osudenikot sekoga{ }e mu ostanuva
dovolno prostor za izrazuvawe na svojata volja i mo`nost za ispravno
procenuvawe na postapkata {to vrz taa volja se nadovrzuva. A deka
seto toa e vo funkcija na poefikasnata primena na metodite na
individualniot i grupniot tretman ne treba posebno da se doka`uva.
Preferiraweto na permisivniot pristap me|utoa, ne zna~i
deka avtoritativniot pristap treba celosno da bide isklu~en. Ova
1028)
Milutinovi}, M. op. cit, str. 100.
1029)
Ibid, str. 100.
1030)
Taka: Atanackovi}, D. op. cit, str. 170. Atanackovi} me|utoa zapa|a vo kontradikcija
so svoite stavovi izneseni na str. 211.
583

ottamu {to postojat osudenici ~ija {to antisocijalnost do taa mera e
izrazena i ne mo`e da se menuva nitu korigira bez soodvetno
potpirawe i vrz ovoj pristap 1031) . Drugi avtori primenata na ovoj
pristap ja povrzuvaat so karakteristikite na li~nosta i iskustvoto
na penolo{kiot rabotnik 1032) , a spored treti, ovoj pristap mo`e da se
primenuva sprema site osudeni lica me|utoa, ne i za celoto vreme na
izdr`uvaweto na kaznata, tuku samo vo opredeleni fazi na tretmanot
i vo opredeleni situacii 1033) . Moj stav e deka primenata na
avtoritativniot pristap treba da pretstavuva isklu~ok za{to fakt e
deka na najgolemiot broj osudenici im pre~i nalo`uvaweto na
avrotiteti od sekakov vid. Vo menuvaweto na takviot stav ne pomagaat
ni teoretskite upatstva spred koi avtoritetot ne treba da se gradi vrz
prisilba i strav, tuku da proizleguva od li~nosta na prevospitniot
rabotnik, od negoviot ugled i dostoinstvo, od negoviot stav i
povedenie 1034) . Ova proizleguva najprvin ottamu {to na prevospitniot
rabotnik vo ustanovata pokraj prevospitnite zada~i mu se dadeni i
bitni ovlastuvawa so koi mo`e da vlijae vrz polo`bata na
osudenikot. Toj mo`e da predlaga pogodnosti no i disciplinski kazni
so koi osudenoto lice go doveduva vo odreden zavisen odnos vrz koj
te{ko deka voop{to e mo`no da se gradi vistinski avtoritet. Od
druga strana, bez ogled na opravdanost na osnovot vrz koj mo`e da se
zasnova avtoritetot, ovde stanuva zbor za "vrednost" {to upatuva na
veli~inata na lice kon ~ii zborovi ili sud sekoj treba da poka`uva
po~it i pokornost. I na kraj relativnata izoliranost na
penitencijarniot sistem od javnosta vo sebe krie golema opasnost
odreden avtoritet da se pretvori vo avtoritarnost. Razlikata me|u
avtoritetot i avtoritarnosta, vsu{nost, i ne e taka golema:
avtoritetot bara pokoruvawe bez kritika i otpor, a avtoritarnosta e
zasnovana vrz slepo pot~inuvawe na ne~ija vlast, vo slu~ajov na vlasta
na prevospitniot personal.
Avtoritarniot pristap kon poedinecot i avtoritativnoto
rakovodewe so osudeni~kite grupi sozdavaat brojni posledici.
Negovata naglesena primena sprema osudenite pridonesuva toj da go
izgubi i ona "malo par~e" na slobodata {to go ima vo zatvorskite
uslovi. Od druga strana avtoritativnoto rakovodewe so osudeni~kite
grupi sozdava bezbroj sudiri ottamu {to gi popre~uva potrebite na
nivnite ~lenovi za uva`uvawe na nivnata li~nost, za
samoinicijativnost i kreativnost. Vo tie slu~ai se ~esti sudirite so
rakovoditelot no, i me|u onie {to go sledat negoviot avrotitet i
onie {to mu se sprotivstavuvaat. Konfliktite vo ovie grupi ~esto
nastanuvaat i vo situacii koga nema direktni otpori sprema
prevospitniot rabotnik {to rakovodi so grupata pa, duri i toga{,
koga dolgotrajnoto avtoritativno vodewe predizvikuva sostobi na
1031)
Taka: ibid, str. 170.
1032)
Milutinovi}, M. op. cit, str. 241.
1033)
Arnaudovski, Q. op. cit, str. 241.
1034)
Taka: Atanackovi}, D. op. cit, str. 211.
584

napnatost. Ottamu doa|a do sudiri i me|u onie ~lenovi na
osudeni~kata grupa koi ne go prifa}aat avtoritativniot sistem na
rakovodewe. SÒ na sÒ, pridr`uvaweto kon opredelen avtoritet, pa
duri i kon tn. "demokratski avtoritet" (!?) 1035) e vo eklatantna
protivre~nost so celite, principite i merkite na prevospituvawe.
b) Direktiven i nedirektiven pristap
Direktivniot i nedirektivniot pristap na prevospitniot
rabotnik kon osudenoto lice e povrzan so primenata na metodite na
individualniot tretman. Ovde se raboti za dva razli~ni pristapi koi
slu`at za poefikasna primena na metodot na razgovor i metodot na
individualnoto sovetuvawe vo ~ija osnova se nao|a neposredniot
kontakt na prevospitniot rabotnik so osudenoto lice.
Direktivniot pristap na prevospitniot rabotnik se sostoi vo
negovo aktivno postavuvawe sprema osudenikot so vistinski `elbi i
usilbi kaj nego da se sozdade uveruvawe deka mu se pomaga vo
sovladuvaweto na sekojdnevnite problemi i te{kotii i vo izborot na
povedenieto. Taa aktivnost se sostoi vo uveruvawe, davawe sugestii i
primena na drugi metodolo{ki tehniki i sredstva so koi se nastojuva
da se nau~i osudenikot kako da reagira vo opredeleni `ivotni
situacii. Direktivnosta na pristapot e vo uka`uvaweto na najdobroto
povedenie so koe mo`e da se izbegnat i razre{at aktuelnite
problemi, vo davawe instrukcii i nasoki da se prifatat ponudenite
solucii bez ogled na toa {to samiot osudenik nema da stekne uvid vo
odrednicite {to ja so~inuvaat sodr`inata na izbranoto povedenie.
Razre{uvaweto na problemite {to go ma~at naprosto se zasnova vrz
sposobnosta na prevospitniot rabotnik da go uveri osudenikot vo
predlo`enoto re{enie.
Nedirektivniot pristap pretpostavuva odredena pasivnost. Vo
tekot na primenata na individualniot tretman prevospitniot
rabotnik ostava osudenikot samiot da gi iznesuva svoite problemi i
da doa|a do pati{ta za nivno re{avawe. Toj se vozdr`uva da go iznese
svoeto mislewe, da sugerira i da go pottiknuva osudenikot kon
odredeni idei {to }e pridonesat za re{avawe na negovite problemi.
Toa go pravi za{to saka tokmu osudenikot da bide onoj {to sam }e gi
sogleda svoite gre{ki i zabludi i vrz osnova na toa soznanie }e go
nejde ispravniot izlez {to }e bide zasnovan i usoglasen so
vnatre{noto uveruvawe. Ova zna~i deka i nedirektivniot pristap go
pretpostavuva neposrednot kontakt no, vo otsustvo na direktno
u~estvo vo motiviraweto i davaweto nasoki za izborot na aktivnosta
na osudenikot. Ulogata na prevospitniot rabotnik se sostoi samo vo
sozdavawe pogodna klima vo koja samite osudenici }e gi pokrenuvaat i
re{avaat svoite problemi i }e go odbiraat povedenieto {to
najadekvatno vodi kon resocijalizacija. Glavniot tovar od
prevospitniot rabotnik e pomesten vrz osudenikot i negovata
1035)
Ovoj termin go upotrebuva Proni}, T. op. cit, str. 64.
585

inicijativa, aktivnost i samopomo{. Prevospitniot rabotnik se
ograni~uva samo na toa so svoeto prisustvo i nenametlivo dr`ewe da
go ohrabri osudenikot. Na toj na~in obezbeduva uslovi za slobodno
izrazuvawe na ~uvstvata, {to ne zna~i deka e celosno nezainteresiran
za ona {to vo krajna instanca treba da se slu~i. Prevospitniot
rabornik mora da ima stav na ~ovek koj i ovde poka`uva interes za
problemite na osudenikot, koj ne vr{i istraga i ne go sudi, tuku go
prima takov kakov {to e. Vo uslovi bez pritisok, nepotrebno
moralizirawe, interpretirawe na site problemi i naturawe na
re{enija, osudenikot so vreme po~nuva da iznesuva takvi ~uvstva i
problemi {to samiot ne si gi priznaval ili uporno gi potisnuval.
Seto toa vodi kon ostvaruvawe na glavnata cel na ovoj pristap, kon
polesno voo~uvawe i formulirawe na stavovite {to osudenikot
dotoga{ intimno ne gi prifa}al 1036) . Na toj na~in nemu mu se
ovozmo`uva samiot da ostvari uvid vo sopstvenata li~nost i
sodr`inata na svoeto povedenie, da go voobli~i svoeto iskustvo i da
vr{i izbor na pozitivni celi. So toa osudenikot ne gi re{ava samo
svoite aktuelni problemi tuku stanuva posmel i vo re{avaweto na
problemite so koi i vo idnina }e se sudira 1037) .
So ogled na nivnite celi i mo`nosti i direktivniot i
nedirektivniot pristap nao|aat podr{ka i re~isi ednakvo se
primenuvaat vo penitencijarnata praktika. Ottamu nivnoto zaedni-
~ko koristewe usoglaseno so li~nite karakteristiki na osudneikot e
najdobro re{enie. Nekoi teoreti~ari me|utoa, podlaboko navleguvaat
vo ovoj problem i ottamu tvrdat deka pra{aweto za izborot na
pristapot treba da zavisi od vidot na upotrebeniot metod. Zaklu~ok
od toa e deka kaj planiranoto koristewe na metodot na individualnoto
sovetuvawe e neophodna upotrebata na nedirektivniot pristap. Kaj
neplaniranoto (odnapred nezaka`ano) sovetuvawe mo`na e primenata
na pristapi: bilo nedirektivniot samostojno ili vo kombinacija so
direktivniot pristap, toga{ koga potrebata od sovetuvawe e
nalo`ena so inicijativata na osudenikot, odnosno samo na
direktivniot pristap koga potrebata za sovetuvawe ja sogladal
prevospitniot rabotnik po povod na incidentni nastani (pogolemi
ekscesi na osudenikot). I na krajot, kaj tn. informativnoinstruktivnite
razgovori koi obi~no imaat karakter na sovetuvawe,
isklu~iva e potrebata od primena na direktivniot pristap 1038) .
1036)
Vidi: Nikoli}, Z. op. cit, str. 60-61.
1037)
Vidi: ibid, str. 58 i 63.
1038)
Vidi: ibid, str. 59-63. Ovde treba da se uka`e deka postojat terminolo{ki razliki
vo penolo{kata literatura. Spored nekoi avtori penolo{kiot pristap se ozna~uva
so terminot na~in na postapuvawe (Atanackovi}, V. op. cit, str. 169-172) spored drugi so
terminite metodi (Milutinovi}, M. op. cit, str. 100-101 i Arnaudovski, Q. op. cit, str. 239-
242) a spored Nikoli}, Z. op. cit, str. 57, oblici na metodot na sovetuvawe.
586

4. VIDOVI NA VOSPITNO-PREVOSPITNI I KOREKCIONI TEHNIKI
NA PREVOSPITUVAWE
Vo penolo{kata teorija mora da se pravi distinkcija me|u
pedago{kite i psihoterapeutskite metodolo{ki tehniki na postapuvawe.
Pedago{kite tehniki se koristat za realizacija na metodite na
razgovor i individualnoto i grupnoto sovetuvawe, a psihoterapeutskite
tehniki za realizacija na metodite na individualnata i
grupnata psihoterapija. Ova razlikuvawe me|utoa, ne zna~i i nivna
isklu~ivost vo prakti~nata primena, za{to ~esto mo`e da se javi
potreba i od nivno kombinirano koristewe. Bitno e me|utoa, deka
stanuva zbor za dve grupi na metodolo{ki tehniki {to se karakteriziraat
so specifi~nosti koi ja opredeluvaat nivnata dominantna
prisutnost vo vospitno-prevospitno, odnosno kurativna nasoka.
1. Vo litreraturata postojat pove}e podelbi na pedago{kite
metodolo{ki tehniki na postapuvawe 1039) . So ogled na svojata
teoretska - metodolo{ka zasnovanost i iscrpnost nejprifatliva e
onaa {to ja dava Ogrizovi} pa ottamu i nie ja prifa}ame 1040) .
a) Spored Ogrizovi} postojat ~etiri osnovni metodolo{ki
tehniki na postapuvawe so osudenite i toa: 1. uveruvawe, 2. naviknuvawe,
3. pottiknuvawe i 4. spre~uvawe i prisiluvawe.
Uveruvaweto se sostoi vo sistematsko doka`uvawe naso~eno
kon osudenikot deka e ispravno da go prifati ona povedenie {to e vo
soglasnost so op{testvenite normi i vrednosti. Primenata na
uveruvaweto zna~i na osudenikot da mu se objasni sekoe barawe {to
pred nego se postavuva, da se organizira i postavi taka {to logi~no,
prirodno, pravilno i nenametlivo }e deluva, da e jasno i ubedlivo, da
e povrzano so opredeleni interesi na osudenikot, da ima smisla i
konkretna sodr`ina, da razdvi`uva kon konkretna akcija, ubedlivo da
deluva i osudenite da sogledaat i po~uvstvuvaat deka se odnesuva na
nivnite kolektivni i individualni interesi. Uveruvaweto osven toa
zna~i kaj osudenite da se sozdadat i razvivaat opredeleni pozitivni
emocii za nivnite dol`nosti i volja za izvr{uvawe na opredeleni
barawa 1041) .
Uveruvaweto ima silna emocionalna mo} dokolku ja razdvi-
`uva svesta na osudenikot kon napu{tawe na stariot na~in na
razmisluvawe, zaklu~uvawe i odnesuvawe. Mehani~koto prifa}awe
deka bilo {to e ispravno bez negovo iskustveno preto~uvawe vo
sopstvenata svest zna~i samo efemerno pridr`uvawe do pravilata na
1039)
Vo literaturata na porane{nata SSSR metodolo{kite tehniki na postapuvawe
se narekuvaat metodi, a nivnata podelba se vr{i na: metod na doverba, metod na
evolucija, metod na "eksplozija", metod na paralelno deluvawe, metod na
perspektivna linija, metod na vospituvawe vo duhot na kolektivizmot i metod na
pofalba i nagraduvawe. Vidi: Milutinovi}, M. op. cit, str. 102.
1040)
Pod vlijanie na sovetskata literatura i Ogrizovi} zboruva za metodi o~igledno
mislej}i na metodolo{ki tehniki na postapuvawe. Vidi: Ogrizovi}, M. op. cit, str. 155.
1041)
Ibid, str. 157.
587

`ivotot vo penitencijarnata ustanova. Od tie pri~ini e mo{ne va`no
pravilnoto koristewe na sredstava so koi mo`e efikasno da se
ostvari uveruvaweto. Tie sredstva se: objasnuvawe, primer i kritika i
samokritika.
Objasnuvaweto pretstavuva davawe obrazlo`enie kon
opredeleno barawe. Sekoe barawe mora da bide logi~no i nedvosmisleno
objaseneto na na~in {to ne go povreduva ~ovekovoto dostoinstvo
i na osudenikot jasno mu gi predo~uva pri~inite, smislata i
celite na negovoto postapuvawe. Vo sprotivno sozdava otpor ili
doveduva do zabludi {to imaat kontraproduktivni efekti.
Primerot se sostoi vo konkretizirawe i ilustrirawe na
baraweto i predizvikuvawe streme` za negovo izvr{uvawe. Kako
primer naj~esto se zema pozitivnoto povedenie na lice {to mu e
blisko na osudenikot. Mo`no e i uka`uvawe na negativni primeri na
lica koi `iveat i rabotat so osudenikot. Ovie primeri sepak
pretstavuvaat isklu~ok za{to predizvikuvaat lo{ odnos sprema
~ovekovite slabosti i nedostatoci i ottamu doveduvaat do sudiri vo
me|u~ove~kite odnosi.
Kritikata i samokritikata se potrebni toga{ koga osudenikot
misli deka dobro se odnesuva no objektivno zemeno toa ne e slu~aj. Ova
sredstvo na uveruvawe e pogodno za ostvaruvawe kako na
individualnite taka i na grupnite metodi na tretman. Kritikata
naj~esto doa|a od strana na formalniot sistem no ponekoga{ i od
neformalniot sistem. Taa ne smee sekoga{ da bide ostra, tuku
individualizirana i oslobodena od site {ablonizirawa 1042) . Samokritikata
doa|a od osudenikot. Taa pretstavuva dokaz za visokata moralna
svest sodr`ana vo kaeweto za storenata gre{ka ili prestap. Nejzinata
vrednost e najgolema toga{ koga poteknuva od vnatre{nata volja i
poteba na osudenikot i iskreno se izrazuva.
Naviknuvaweto e tehnika na osposobuvawe na osudenikot za
vr{ewe opredeleni zada~i bez pogolemo anga`irawe na negovata svest
i volja. Negovata cel e sodavawe pozitivni i eliminirawe na
negativnite naviki kaj osudenikot, odnosno sovladuvawe na negoviot
otpor za vr{ewe opredeleni zada~i preku koncentrirawe na negovoto
vnimanie vrz ona {to e bitno vo deluvaweto. Navikite pretstavuvaat
pomalku ili pove}e ustaleni na~ini na zadovoluvawe na opredeleni
potrebi i sl. Tie nemaat bilo{ko, nasledno poteklo, tuku se nau~eni
povedenija pa ottamu mo`at da se sozdavaat, razvivaat i menuvaat vo
zavisnost od povtoruvaweto na opredeleno povedenie. Najva`no
sredstvo za formirawe na rabotni, higienski, naviki na kulturno
povedenie i sl. e ve`baweto. Va`no e i sproveduvaweto kontrola kaj
steknuvaweto na navikite zaradi eventualno dopolnuvawe ili
menuvawe na upatstvata za ve`bawe.
Pottiknuvaweto e metodolo{ka tehnika so ~ija pomo{ se
vr{i organizirano, sistematsko i postapno deluvawe vrz emociite,
svesta i voljata na osudenikot za manifestirawe na pozitivno
1042)
Vidi: ibid, str. 164.
588

povedenie. Pottiknuvaweto doa|a predvid osobeno sprema osudenici
koi ne se istrajni vo svoeto pozitino odnesuvawe, {to se karakteriziraat
so slaba volja, otsustvo na motivi i `elba za rabota i u~ewe
i voop{to sprema site malodu{ni i koleblivi poedinci na koi im e
potrebna podr{ka za aktivirawe na vnatre{nite sili vo nasoka kon
steknuvawe samodoverba i li~no dostoinstvo.
Me|u srestvata za pottiknuvawe se vbrojuvaat: vetuvaweto,
odobruvaweto, pofalbata, nagraduvaweto i natprevaruvaweto.
Navedenive sredstva mo`at da se javat kako mo{ne efikasni
nadvore{ni povodi za razvivawe na pozitivnite aktivnosti no, samo
toga{ koga se vo soglasnost so individualnite svojstva na osudenikot
i, {to e osobeno bitno, dokolku objektivno i pravi~no se opredeleni.
Spre~uvaweto i prisiluvaweto ovozmo`uvaat da se suzbie
naru{uvaweto na redot i mirot vo ustanovata, odnosno naru{uvaweto
na disciplinata od strana na osudenite. Sredstvata za nivno
ostvaruvawe se: kontrola, opomena, zakana, zabrana, naredba i kazna.
Uveruvaweto, naviknuvaweto, pottiknuvaweto i spre~uvaweto
i prisiluvaweto se pogodni za ostvaruvawe so metodite na razgovor i
individualnoto sovetuvawe. So nivna pomo{ se vr{i pozitivno
formirawe na li~nosta, odnosno negova resocijalizacija vo onaa mera
vo koja e ostvareno povrzuvawe na site metodolo{ki tehniki vo
soglasnost so principite na tretmanot i kaznata li{uvawe od
sloboda.
b) Metodolo{kite tehniki i sredstva za ostvaruvawe na
grupnoto sovetuvawe se locirani nekade na sredina me|u tehnikite na
pedago{ko i psihoterapeutsko deluvawe. Toa zna~i deka kaj grupnoto
sovetuvawe mo`e da se koristi sekoja od navedenite pedago{ki
tehniki no vo prv red i specijalnite psihoterapeutski tehniki
izgradeni za ostvaruvawe tokmu na grupnoto sovetuvawe. Me|u niv vo
literaturata obi~no se naveduvaat: tehnikata na pottiknuvawe
kontakti, tehnikata na vodewe fantazii, tehnikata na dopirawe i
ko`ni senzacii, tehnikata na doveduvawe vo svesta na telesni
senzacii, tehnikata na igrawe uloga i zemawe na ulogi, tehnikata na
soo~uvawe, sprotivstavuvawe i borba, tehnika na meditacija i sl. 1043)
2. Vo soglasnost so principite na tretmanot i kaznata
li{uvawe od sloboda stoi i primanta na psihoterapeutski metodolo-
{ki tehniki vo penitencijarnite ustanovi. Nivnoto celosno nabrojuvawe
e me|utoa, te{ko izvodlivo so ogled na raznovrsnosta i izvonrednata
dinami~nost na nivnoto javuvawe. Ottamu samo nakratko }e
uka`eme na nekoi osnovni tehniki od koi mo`e da se sogleda nivnata
specifi~nost vo odnos na predhodnite kako i razlikata me|u tehnikite
na individualnata i grupnata psihoterapija.
a) Kaj individualnata psihoterapija e naj~esta primenata na
slednive tehniki: persuazija, sugestija, razni vidovi na hipnoza,
avtogen trening i tehnikite na psihoanalizata, analiti~kata psihologija
i {iksal analizata.
1043)
Berger, J. op. cit, str. 35.
589

Persuazijata kako psihoterapeutska tehnika ja vovel {vajcarecot
Dibua (Dubois) kon krajot na minatiot vek. So nea po pat na
racionalno tolkuvawe se nastojuva neurotskata li~nost da se uveri vo
nerealnosta na nejzinite stavovi. Persuazijata e, vsu{nost, drug naziv
za uveruvaweto od koe se razlikuva spored ja~inata na sozdadeniot
emocionalen transfer i naso~enosta kon li~nost so opredeleno
neurotsko rastrojstvo.
Sugestijata e psihoterapeutska tehnika vo koja terapeutot so
zborovi, emocii i gestovi deluva glavno vrz emociite na li~nosta, vo
na{iot slu~aj na osudenikot. Nejzinata cel e so iskoristuvawe na
pozitivniot emocionalen transfer da se deluva vrz osudenikot bez
mnogu razmisluvawe da go prifati ona {to go istaknuva terapeutot vo
vrska so re{avaweto na negovite neurotski problemi.
Sugestijata mo`e da bide direktna ili indirektna. Onaa
sugestija {to se vr{i so posredstvo na drug vid terapija (na pr. so
medikamentozna ili fizikalna terapija) e indirektna ili larvirana
sugestija koja ~esto se primenuva sprema poprimitivni li~nosti.
Hipnozata e, vsu{nost, sugestivno deluvawe vrz osudenikot so
neurotski problemi so negovo doveduvawe vo sostojba na promeneta
svest sli~na na sonot. Vo hipnotizirana sostojba terapeutot igraj}i
uloga na lice so koe neuroti~arot nekoga{ bil emocionalno vrzan gi
tolkuva negovite nesvesni stavovi od detstvoto. So vakva hipnoza ne
mo`at da se menuvaat su{testvenite karakterni osobini na
hipnotizieraniot poedinec pa ottamu vo dlabinskata psihoterapija
be{e vo optek i upotrebata na tehnikite na katari~a hipnoza 1044) i
narkopsihozata 1045) .
Avtogen trening e tehnika {to se bazira vrz indiskite metodi
na samozadlabo~uvawe {to na sovremeni uslovi se prilagodeni od
germanecot [ulc (J.N. Schultz). Taa se sostoi vo suptilno razraboteni
ve`bi {to na osudenikot treba da mu ovozmo`at zadlabo~uvawe vo
sebesi so {to se odi kon bitni promeni vo negovata li~nost 1046) .
I vo ramkite na psihoanalizata, analiti~kata psihologija i
{iksal analizata kako osnovni pravci na sovremenata individualna
psihoterapija se izgradeni brojni metodolo{ki tehniki 1047) {to se
1044)
Katari~nata hipnoza vo osumdesettite godini od minatiot vek gotovo
istovremeno ja koristele @ane (Pier Janet) vo Pariz i Brojler (Josef Breuer) i Frojd
(S. Freud) vo Viena. So nea se ode{e kon toa vo hipnotizirana sostojba da se
pre`iveat ve}e zaboravenite do`ivuvawa {to nekoga{ bile prosledi so silni
afekti. Pove}e za ovaa psihoterapeutska metoda vidi kaj Nastovi}, I. Neurotski
simptomi, De~je novine, Gornji Milanovac, 1989, str. 17-22 i Lopa{i}, R. i dr, Psihijatrija,
Medicinska knjiga, Beograd-Zagreb, 1961, str. 165-167.
1045)
Narkopsihozata se postignuva so psihi~ko, emocionalno deluvawe i primena na
razni hipnotici glavno derivati na barbiturna kiselina. So upotrebata na
barbiturati se aktivira nesvesnata sfera na poedinecot i ottamu stanuva
popristapen za sugestii.
1046)
Vidi: ibid, str. 168.
1047)
Vidi: Nastovi}, I. Dubinsko-psiholo{ki dijagnosti~ki praktikum, str. 155-182. i Nastovi}, I.
Neurotski sindrom, str. 23 i Lopa{i}, R. i dr. op. cit, str. 168-176.
590

karakteriziraat so iskren odnos kon liceto {to bara psihijatriska
pomo{. Sekoja od ovie tehniki se zasnova vrz posebni teoretski
pretpostavki i metodi i dava specifi~ni rezultati.
b) Brojot na metodolo{kite tehniki {to nao|aat svoja primena
e daleku pogolem kaj grupnata psihoterapija. Taka na primer metodot
na bioenergetskata grupna psihoterapija se ostvaruva so pomo{ na tn.
"ve`bi NE" i "ve`bi NE SAKAM" 1048) . Osnovni metodolo{ki
tehniki na ge{talt terapijata koi se narekuvaat i igri se: tehnika na
dijalog, tehnika na nezavr{eni raboti, tehnika na svrtuvawe, tehnika
na prezemawe na odgovornost, tehnika na preteruvawe, tehnika
"ka`ete {to poglasno", tehnika "ostanete so svoite ~uvstva" i sl. Ova
se samo nekoi od tehnikite koi spored Berger samo kaj ge{talt
terapijata gi ima preku sto 1049) . Kaj transakcionata analiza govorot
ima posebno zna~ewe taka {to slobodno mo`e da se ka`e deka ova e
edna od tn. "terapii so govor". Vo tekot na analizata terapeutot ~esto
gi koristi iskazite na pacientite i gi podveduva na detalna analiza.
Tehnikite se sostojat vo otkrivawe na lingvisti~kata materija,
elementi na igra, izbegnuvawe, ego-sostojbi i skriptni poraki 1050) .
Vo prakti~nata primena na psihoterapeutskite metodi i
tehniki posebno mesto i uloga dobiva emocionalniot transfer me|u
terapeutot i pacionetot kaj ovde se javuva kako osudenik so
opredeleni neurotski ili drugi psihopatski problemi 1051) . Transferot
pretstavuva prenos na ~uvstvata na osudenikot vrz li~nosta na
terapeutot. Onie ~uvstva {to kako dete gi do`ivuval vo odnosite so
sviote roditeli vo koi imal neograni~ena doverba no, sprema koi
poka`uval i negativni tendencii osudenikot gi prenesuva vrz
li~nosta na terapeutot. Toj gi proektira svoite ~uvstva vrz nego,
za{to go ~uvstvuva kako idealizirana slika na sviote roditeli.
Transferot mo`e da ima pozitivna ili negativna dimenzija. Za
uspe{nata primena na dlabinskite psihoterapeutski metodi i
tehniki neophodno e da bide sozdaden pozitiven transfer 1052) . Postojat
me|utoa, avtori koi tvrdat deka takov transfer vo uslovi na izolacija
ne mo`e da se ostvari. Ottamu glavno proizleguva i nivniot
skepti~en odnos kon primenata na dlabinskata psihotrapija vo
penitencijarnata praktika. Golema vistina e deka procedurata na koja
bilo izlo`eno pred po~nuvaweto na izdr`uvaweto na kaznata,
1048)
Vidi: Berger, J. op. cit.
1049)
Vidi: ibid, str, 104-108.
1050)
Ibid, str. 180.
1051)
Psihoterapijata e glavno nameneta za le~ewe na neurozi. Denes psihoterapijata
se pove}e e prisutna i kaj le~eweto na psihosomatski zaboluvawe, kako i pri
le~eweto na {izofrenijata. Lopa{i}, R. i dr. op. cit, str. 159.
1052)
Kaj povr{inskata terapija vo toj odnos (prenos, transfer) svesno ne se dopira
ottamu {to so nea "glavno se le~at formite na nauroza kaj koi aktuelnite sudiri
imaat najgolema va`nost, a neurotikot vo detstvoto i vo pubertetot ne pre`iveal
pogolemi psihi~ki traumi". Ibid, str. 160. Zna~eweto na transferot (odnosno,
terapeut-pacient) e otsuten i kaj primenata na primalnata grupa psihoterapija.
Vidi: Berger, J. op. cit, str. 66.
591

dopirot so re`imot na izolacija, raznite ograni~uvawa i deprivacii,
faktot deka e ve}e stigmatizirana li~nost pred koja postojat dolgi
godini ednoli~en `ivot {to }e bide poln so neizvesnosti i daleku od
svoite bliski, kako i niza drugi pri~ini kaj osudenikot
predizvikuvaat psiholo{ki sostojbi {to se manifestiraat kako
silen otpor kon sekakov pa i kon ovoj tretman. Golema e me|utoa, i
vistinata deka tokmu zaradi nadminuvawe na ovie sostojbi na
osudenikot mu treba lice {to }e poka`e pogolem interes za negovite
intimni previrawa. Dokolku osudenikot po~uvstvuva deka vo
psihoterapeutot mo`e da ima doverba, deka vrz nego mo`e da se potpre
za{to toj e onoj {to mu pru`a vistinska mo`nost da gi iznese svoite
skrieni ~uvstva bez strav od zloupotrebi, pozitivniot transfer
spontano }e se vospostavi. Ottamu kako i od potvrdenite iskustva {to
ve}e se prisutni vo svetot nema pri~ini da ne veruvame deka
psihoterapijata e korisno sredstvo na tretman {to i vo na{i uslovi
treba da go najde svoeto vistinsko mesto.
III. OSNOVNI PRETPOSTAVKI ZA OSTVARUVAWE NA
TRETMANOT
1. VOVEDNI ZABELE[KI
Ako ~ovekovata priroda vo su{tina e dobra, toga{ so
osudenikot treba da se postapuva kako so inteligentno, pristojno
~ove~ko su{testvo sposobno da go promeni sopstveniot `ivot.
Osudenikot treba postojano da se doveduva vo aktivna polo`ba,
odnosno vo granicite na mo`nostite da mu se dopu{ta samiot da
raspolaga so svoeto vreme, da se zafa}a samo so raboti i aktivnosti
{to mu se dopa|aat i samiot da go osmisluva na~inot kako }e gi vr{i.
Toj treba da se pottikne da go koristi svojot um zaradi nego samiot i
da po~uvstvuva zadovolstvo od toa, za{to samo toga{ ima kon {to da
se opredeli i da odi napred za da ja postigne smislata na svojot `ivot.
Negova gre{ka ne e vo toa {to se stremel kon odr`uvawe na svojot
`ivot i postignuvawe na udobnosti, za{to e nesporen faktot deka
istoto gledi{te e vsadeno vo osnova na sovremenata civilizacija.
Gre{kata se javuva toga{ koga vo streme`ot vo taa nasoka poedinecot
go zapostavuva svojot kreativen nagon i smeta na celi {to treba da se
dostignat bez ogled na upotrebenite sredstva. Ottamu proizleguva i
idejata deka treba da se izbiraat takvi oblici, metodi, metodolo{ki
postapki i sredstva i takov na~in na pristap {to na osudenikot vo
prv red treba da mu ovozmo`i da se spoznae sebesi kako potencijalno
kreativno su{testvo koe porano `iveelo daleku pod svoite vistinski
sposobnosti. Toga{ koga poedinecot }e sfati deka ima smisla da se
potrudi za ona za {to ima sposobnosti, kaj sekogo }e se razvie
~uvstvoto za odgovornost, ~uvstvo koe natamu silno se vrzuva za ona
{to vredi da se `ivee. Aktivnosta e taa {to nekogo go ~ini svesen za
svoite mo`nosti za{to niz opredmetuvaweto na negovoto deluvawe se
sozdava i negovata pretstava za toa koj î, {to î, i kolku navistina
592

vredi. Penitencijarniot tretman treba sekomu da mu pru`i mo`nost
da se ceni sebesi za{to toa e osnoven uslov da go cenat i drugite. Vo
tretmanot treba da dojde do izraz negovata svesna i celesobrazna
aktivnost zna~ajna za doka`uvawe na sopstvenata individualnost. Na
toj na~in se gradi identitetot vo koj e vtkaeno ~uvstvoto na mo} da se
izbira aktivnosta namesto pasivnosta, da se o~ekuva ne{to od
idninata nemesto da se potone vo pesimizam i destruktivna
beznade`nost.
Penitencijarniot tretman natamu podrazbira deka osnovnite
usilbi na osudenite lica ne treba da bidat naso~eni kon menuvawe na
op{testvenite sostojbi i bezglavo doa|awe vo sudir so onie
op{testveni segmeti {to imale nekakov udel vo sozdavaweto na
nivnite problemi i ja soprele realizacijata na nivnite bitni ili
parcijalni interesi. Celta na toj tretman e da se dojde do soznanie
deka drugite navistina imaat golem udel vo sozdavaweto na nivnite
problemi no, deka i za sopstvenite nesre}i i neuspesi e ogromna
odgovornosta i od nivna strana. Obvinuvaweto samo na drugite e
begstvo od realnosta i pomiruvawe so sudbinata. Ottamu proizleguva
i potrebata osudenikot da se nau~i da go izbegnuva sudirot so drugite
pred da dojde vo vnatre{en sudir so ona {to kaj sebe treba da go
promeni. A koga sekoj }e pronajde barem del od pri~inite za svoeto
povedenie vo sebe, toga{ ve}e e otvoren patot za takov tretman {to
kaj osudenikot }e go ovozmo`i interioriziraweto na drugi sfa}awa
za vrednostite, stilot na `ivotot i idnoto povedenie. Toa zna~i deka
vgraduvaweto na svesta na sopstvenata odgovornost e glavnata
pretpostavka za vistinsko zapo~nuvawe na bilo kakov tretman.
No toa ne e sÒ. Prevospitniot tretman e dolg, slo`en i
makotrpen proces na plansko i postapno deluvawe koe zavisi i od
ostvaruvaweto na mnogu drugi pretpostaki koi treba da go privle~at i
odr`at interesot na osudenikot za aktivno u~estvo vo nego. Me|u
pretpostavkite na koi spored moe mislewe treba da im se obrne
posebno vnimanie se pomesteni: specijalizacijata, arhitekturata i
re`imot na penitencijarnite ustanovi; vnatre{nata ogranizacija na
penitenciarnite ustanovi; psihosocijalnite aspekti na zatvorskata
zaednica, i diferencijalniot pristap kon tretmanot
Posvetuvaweto ednakvo vnimanie na ovie pretpostavki ~ie
ostvaruvawe e povrzano so niza te{kotii e od neprocenlivo zna~ewe
za ostvaruvawe na penitencijarniot tretman. Toa se elementi koi vo
sodejstvo na svojstvata i obele`jata na li~nosta na osudenikot go
opredeluvaat vidot na merkite i intenzitetot na nivnata primena
kako vrz osudenikot poedinec taka i vrz osudeni~kite grupi.
2. SPECIJALIZACIJA, ARHITEKTURA I RE@IM NA
PENITENCIJARNITE USTANOVI
1. Edna od va`nite pretpostavki za ostvaruvawe na tretmanot
na osudenite lica pretstavuva adekvatnata specijalizacija na
593

kazneno-popravnite ustanovi. Sozdavaweto {irok spektar na
ustanovi od poseben vid e edna od primarnite zada~i na sekoja zemja
{to pretendira da go razviva moderniot sistem na izvr{uvaweto na
kaznata li{uvawe od sloboda 1053) . Kon celosno ostvaruvawe na taa
zada~a se stremi i na{ata dr`ava za{to samo od dovolno razgranet
sistem na specijalizirani ustanovi mo`e da se o~ekuva efikasno
ostvaruvawe na funkcijata na izolacija i prevospituvawe. Specijalizacijata
na kazneno-popravnite ustanovi e, vsu{nost, o`ivotvoruvawe
na idejata na horizontalnata klasifikacija preku sozdavawe
posebni objekti vo koi za razli~ni kategorii na osudenici }e se
primenuvaat istovetni merki na tretman. So ogled deka za ovoj
problem ve}e govorevme 1054) ovde koristime prilika u{te edna{ da go
potencirame negovoto ogromno zna~ewe za ostvaruvawe na penitencijarniot
tretman.
2. Arhitektura na ustanovite e problem {to najneposredno se
nadovrzuva na prethodniot. Dokolku se saka da se obezbedi poseben
tretman za oddelni kategorii osudenici vedna{ stanuva jasno deka toa
mo`e uspe{no da se ostvari dokolku konstrukcijata na tie ustanovi
odnapred e osmislena ili dopolnitelno prilagodena za taa namena.
Toa zna~i deka arhitektonskoto re{enie na ustanovata mora da e
usoglaseno so prioritetnite celi na sovremenata kazna li{uvawe od
sloboda. Ottamu denes se vodi posebna gri`a penitencijarite
ustanovi da bidat proektirani i izgradeni spored normativi {to
obezbeduvaat da se sproveduva ne samo horizontalna tuku i vertikalna
klasifikacija na osudenite so primena na razli~ni merki na tretman
kako i takvo smestuvawe koe spored higienskite uslovi, {iro~inata
na prostorot za rabota, odmor i rekreacija i drugite uslovi
nalikuvaat na onie na sloboda.
Se razbira deka kon ovie barawa treba da bidat priklu~eni i
onie koi proizleguvaat od samata priroda na penitencijarnite
ustanovi. Nesporen fakt e deka pri izgradbata na ustanovata mora da
se vodi smetka za nejzinoto nadvore{no i vnatre{no obezbeduvawe,
odnosno za onie okolnosti {to ovozmo`uvaat lesno sproveduvawe na
redovnite kontroli i intervencii pri naru{uvaweto na redot i
disciplinata, pogolemi neredi i buntovi kako i begstva na osudenite.
Va`nosta na ovie elementi be{e osobeno naglasena vo porane{niot
period koga izvr{uvaweto na kaznata se potpira{e isklu~ivo vrz
idejata na retribucijata. Porane{nite kazneni ustanovi odnadvor
nalikuvaa na ogromni tvrdini, a odvnatre na kafezi potesni duri i od
onie {to za divite `ivotni postoea vo zoolo{kite gradini. Stanuva
zbor za golemi i cvrsti zdanija koi iako bea gradeni u{te od periodot
na klasi~niot (keliski) penitencijaren sistem i denes stojat vrz
svoite temeli i zaradi toa i natamu se koristat vo mnogu zemji vo
svetot. Toa me|utoa, ne zna~i deka zabot na vremeto ne ostavil nikakva
traga vrz niv. Naprotiv, nivniot sumoren izgled, nivnata istro{enost
i lo{iot raspored na prostorot imaat mo{ne negativen odraz vrz
1053)
Vidi: Popovi}, V. op. cit, str. 89-90.
1054)
Vidi go ka`anoto vo naslovot Horizontalna klasifikacija.
594

sproveduvaweto na tretmanot.
Vo sovremeni uslovi koga represijata i obezbeduvaweto go
izgubija nekoga{noto zna~ewe, osobeno kaj poluotvorenite i otvorenite
ustanovi, penolo{koto vnimanie se svrte kon rekonstrukcija na
starite i izgradba na novi ustanovi. Vakavata orientacija koja e
prisutna i vo na{ata zemja be{e pottiknata od me|unarodnite sobiri
na koi se uvide zna~eweto na arhitekturata na ustanovite. Za ova
pra{awe be{e raspravano od strana na me|unarodnata komisija za
kazneni zavodi, sekcijata za op{testvena odbrana na ON i drugi
me|unarodni institucii i tela 1055) kade be{e uka`ano na potrebata da
se vodi posebna gri`a za kapacitetot na ustanovite, za prilagoduvaweto
na vnatre{niot prostor za potrebite na nastavata,
rabotnoto anga`irawe, primenata na metodite na grupno postapuvawe,
odmorot i rekreacijata, za izgledot na ustanovite i za nivnata
lokacija. Ottoga{ arhitektonskite re{enija na ustanovite stanaa
va`en element {to go privlekuva vnimanieto na niza avtori i
prakti~nite usilbi.
Vo soglasnost so tie tendenci vo poslednive triesetina godini
dominira sfa}aweto deka samo so izgradba na pomali zatvori
nameneti za populacija od 500-600 osudenici mo`e uspe{no da im se
izleze vo presret na terapeutskite barawa. Opravdanosta na ovoj stav
se brani so argumentacijata deka samo vo pomalite ustanovi mo`e da
se obezbedi podobro zapoznavawe na li~nosta na osudenikot, kontrola
i sledewe na negovoto povedenie i primena na posebni
individualizirani poedine~ni i grupni merki na tretman {to nema da
bidat obezvredneti od pogubnoto dejstvuvawe na odnosite {to se
sozdavaat vo zatvorskata zaednica.
Vo natamo{noto dobli`uvawe na arhitekturata na ustanovite
do prevospitnite funkcii na kaznata se izdvoija i niza drugi sugestii
i nasoki. Po sestranato prou~uvawe na nivnoto teoretsko zna~ewe i
neposredna verifikacija vo praktikata, golem del od ovie nasoki
dobija zna~ewe na rakovodni na~ela od koi vo idnina ne treba da ima
pogolemi otstapuvawa. Sumiraj}i gi ovie na~ela spored nivnata
va`nost poznatiot penolog Lopez-Rej istaknuva deka pri izgradbata
na sekoja ustanova mora vo prv red da se vodi smetka za toa da slu`i za
podolgo vreme. Vtoroto na~elo se odnesuva na sozdavaweto uslovi za
transformacija na ve}e izgradenite objekti kako bi mo`ele po
potreba da poslu`at za prestoj i tretman na drugi kategorii
osudenici. Tretoto na~elo go afirmira baraweto za takvi
arhitektonski re{enija {to bez pogolemi problemi dopolnitelno bi
mo`ele da se pro{irat vo pogled na smestuva~kite kapaciteti.
^etvrtoto na~elo e naso~eno kon potrebata da se obezbedi soodveten
prostor me|u objektite (zgradi) i dovolno slobodni povr{ini okolu
tie objekti. Vo vrska so poslednoto preovladuva misleweto deka
srazmerot me|u objektite i slobodnite povr{ini treba da iznesuva 3:1
vo korist na slobodniot prostor koj treba da slu`i za pro{etki,
1055)
Vidi: Milutinovi}, M. op. cti, str. 200.
595

ekreacija na osudenite i vr{ewe drugi dejnosti i komunikacii.
Petoto na~elo sugerira smestuva~kite edinci da bidat od
pavilionski vid, da ne nadminuvaat pove}e od dva kata vo viso~ina i
da bidat rasporedeni vo krug. I najposle, {estoto na~elo se odnesuva
na postigaweto opredelen standard vo pogled na proektiraweto na
sobite za spiewe. Ovde se istaknuva deka sobite nameneti za spiewe
treba da bidat prilagodeni za smestuvawe na 4-6 osudenici so toa {to
zadol`itelno treba da ima i sobi za poedinci 1056) .
Poseben problem naporedno svrzan so arhitekturata na
ustanovite pretstavuva i utvrduvaweto na nivnata lokacija. Vo toj
pogled vo minatoto be{e dosta izrazena zabludata deka penitencijarnite
ustanovi treba da se nao|aat {to podaleku od naselenite
mesta. Toa se opredeluva{e so pogolemata bezbednost na ustanovata i
okolnoto naselenie od populacijata {to e smestena vo nea.
Pogolemata oddale~enost na ustanovata od naselenite mesta me|utoa,
ima niza negativni strani. Osnovniot nedostatok se sostoi vo toa {to
takvata ustanova se sudruva so problemot na snabduvaweto so
elektri~na energija, hrana, voda i so ogranizacija na zdravstvenata
slu`ba. Sledniot problem e povrzan so doa|aweto i odeweto od rabota
na penitetncijarniot personal, na koj poradi oddale~nosta na
ustanovata ne mu ostanuva vreme za privaten `ivot. Izgradbata na
stanovi za ovie lica vo neposredna blizina na ustanovata ne e nikakvo
re{enie za{to, nivnata izolacija od svetot doveduva do gubewe na
interesot za penalnata rabota. Oddale~enosta na ustanovata
pretstavuva poseben problem i za prevospituvaweto na osudenite,
za{to tie ne samo {to se ~uvstvuvaat deka se maksimalno izolirana,
tuku realno se staveni vo situacija da koristat pomalku pogodnosti i
pomal broj poseti od strana na svoite bliski. So oged na lo{ite
soobra}ajni vrski vo nekoi od tie ustanovi i korespondencijata na
osudenite e svedena na minimum. Golem problem vo ovie ustanovi
pretstavuva i obezbeduvaweto na industriska rabota za osudenite.
Od gornite pri~ini vo sovremenata penolo{ka teorija se
prepora~uva lokacijata na ustanovata bez razlika na nejziniot vid da
bide opredelena 20 do 30 km. od nekoe gradsko podra~je. Pritoa treba
da se vodi posebna gri`a za smerot vo koj gradot ima tendencija da se
pro{iruva za{to za kratko vreme mo`e da se slu~i ustanovata da se
vklopi vo samiot grad 1057) .
3. Pod poimot re`im na penitencijarnite ustanovi se
podrazbira sistem na pravila i merki so koi precizno e organiziran
sevkupniot `ivot i odnosite vo ustanovata. Re`imot e, vsu{nost,
normativniot sistem so koj e regulirano ostvaruvaweto na sigurnosta
vo ustanovata, smestuvaweto i rasporedot na dnevnite aktivnosti na
osudenite, nivnite prava i dol`nosti i mehanizmite na nivnoto
ostvaruvawe kako i ograniziraweto na procesot na prevospitniot
1056)
Vidi: Lopez-Rey, M. Klasifikacija, karakter i konstrukcija kaznenih zavoda, Izbor,
Zagreb, 1962/6, str. 628-630.
1057)
Ibid, str. 630.
596

tretman.
Od vakvata opredelba na re`imot vedna{ stanuva jasno deka se
raboti za poim {to ne mo`e isklu~ivo da se povrze so represivniot
prizvuk {to vo sebe go sodr`i, so nekakov strog na~in na vladeewe i
prisilba od strana na zatvorskata administracija naso~ena isklu~ivo
kon postignuvawe na pravdata. Toa proizleguva ottamu {to glavnata
intencija na moderniot sistem na izvr{uvaweto na kaznata li{uvawe
od sloboda e resocijalizacijata koja {to ne mo`e da se postigne so
primena na eden premnogu krut re`im, so re`im {to go pravi
nesnosliv `ivotot vo ustanovata i ottamu mu protivre~i na
postavenite celi. Ottamu i re`imot na ustanovata se javuva kako
zna~ajna pretpostavka za ostvaruvawe na tretmanot i za nego treba da
se vodi posebna gri`a.
Penolo{koto zna~ewe na adekvatno postaveniot re`im, na
pravilnoto deluvawe na opredelen vnatre{en poredok vo ustanovata
proizleguva ottamu {to negovoto po~ituvawe se javuva kako bitno
oli~enie na kaznata no, i kako neizostaven uslov za normalno
funkcionirawe i primenata na merkite na tretman. Od tie pri~ini e
va`no negovoto usoglasuvawe so vidot na ustanovata i karakterstikite
na li~nosta na osudenicite {to vo nea prestojuvaat. Toa zna~i
deka vo site ustanovi ne mo`e nitu treba da postoi ist re`im tuku
treba da se stremi kon negovo prilagoduvawe sprema navedenite
okolnosti i zadovoluvawe na potrebata za naglasuvawe na
retributivniot ili prevospitniot efekt na kaznata. Pra{aweto na
re`imot e elasti~na kategorija {to ne trpi an blok re{enija vo prv
red ottamu {to vo nego e prisutna mo`nosta za nivelacija na pravdata
vo tekot na izvr{uvaweto na kaznata. Vo taa smisla nema ni{to
nelogi~no ako vo ustanovite od zatvoren vid ili vo onie nameneti za
posebni kategorii na osudenici (za pove}ekratni povratnici, na
primer) e ne{to pove}e naglasena strogosta na re`imot, i obratno,
ako vo ustanovite od poluotvoren i otvoren vid toj re`im e poblag
ili isklu~itelno blag. So drugi zborovi re`imot ~estopati mora da
bide element {to treba da se po~uvstvuva, a ne samo blagoprijatno
sredstvo za sozdavawe pozitivni naviki i pouspe{uvawe na
postavenite prevospitni zada~i.
Vo penolo{kata praktika e voobi~aeno samo eden mal del od
normativata so koja se regulira redot, polo`bata, odnosite i
povedenieto na osudenite vo ustanovata da bide opfaten so ZIS.
Prete`niot del od normite e pomesten vo ku}nite redovi i drugite
podzakonski akti. Vakvata praktika e prifatliva za{to e vo
soglasnost so ona {to so re`imot treba da se postigne. Vakvata
praktika me|utoa, obvrzuva na eden povnimatelen odnos kon ova
pra{awe, za{to ~esto se slu~uva ku}nite redovi da se pravat spored
eden ist terk i vo ni{to da ne se razlikuvaat od ustanova do ustanova.
Ottamu se slu~uva za sosema razli~ni kategorii na osudenici, za koi e
odreden razli~en tretman, da va`at isti pravila na `ivot i
odnesuvawe {to se razbira ne e ni oddaleku vo soglasnost so ona {to
od izdr`uvaweto na kaznata se o~ekuva.
Na krajot od ovie razgleduvawa ne mo`eme a da ne naglasime
597

deka vo vrska so specijalizacijata, arhitekturata i re`imot na
penitencijarnite ustanovi sÒ u{te postojat niza nedore~enosti i
te{kotii {to go sopiraat celosniot uspeh vo nivnoto re{avawe.
Ovde postojat ne samo ekonomski, op{testveni i politi~ki problemi
tuku i nedovolno potkrepeni teoretski razmisluvawa {to samo
dopolnitelno go uslo`uvaat iznao|aweto na vistinskite nasoki. Taka
na primer i pokraj eklatantnata apsurdnost i natamu egzistiraat
mislewata deka ustanovite so pogolem kapacitet mo`at najdobro da
odgovaraat na barawata na tretmanot. Tuka e prisuten i stavot deka
strogiot re`im e pogodno sredstvo za anulirawe na nepovolnite
psihi~ki reakcii na osudenite koi proizleguvaat od razni deprivacii
i ograni~uvawa vo ustanovite 1058) . Vo vakvite razmisluvawa neuspe{no
e sokriena podr{kata na izlitenite principi: "^ivija so ~ivija se
izbiva" i "principot na pogolema bolka" so koi ne bi smeelo da se
rakovodi ni eden avtor {to makar i malku vodi smetka za serioznosta
na naukata.
3. VNATRE[NA ORGANIZACIJA NA KAZNENO-POPRAVNITE USTANOVI
Za uspe{no ostvaruvawe na tretmanot vo kazneno-popravnite
ustanovi od posebna va`nost e nivnata adekvatna vnatre{na
organizacija. Ottamu i na ova pra{awe mu se posvetuva golemo
vnimanie vo penolo{kata terija i praktika. Vnatre{nata organizacija
na ustanovata ne pretstavuva ni{to drugo, tuku normativno
struktuirawe na rabotnite mesta i slu`bi neophodni za ostvaruvawe
na celite na izvr{uvaweto na kaznata li{uvawe od sloboda. Na toj
na~in se sozdava sistem na polo`bi i ulogi {to slu`at za
sproveduvawe vo `ivot na predvidenite zada~i. A so ogled na toa deka
tretmanot e edna od prioritetnite zada~i, organizacijata na
ustanovata vo prv red zavisi od taa okolnost no, i od drugi faktori
kako {to se: vidot i goleminata na ustanovata, karakteristikite na
osudeni~kata populacija i sl. Ottamu e sosema razbirlivo deka vo
ustanovata so pogolem kapacitet }e ima pogolem broj vraboteni
slu`benici i poslo`ena vnatre{na organizacija odo{to, da re~eme,
vo eden pomal zatvor. Opredeleni razliki vo ovoj pogled se nu`ni i
me|u ustanovite od op{t vid i posebnite ustanovi kako i me|u onie od
zatvoren, poluotvoren i otvoren vid. Ona {to me|utoa, kako
neophoden minimum vo polged na vnatre{nata organizacija e
predvideno so ZIS, e deka vo sekoja ustanova mora da ima: a) direktor
na ustanovata i b) posebni slu`bi na ustanovata.
a) Direktor na ustanovata
Na vrvot na struktuiranite polo`bi na kazneno popravnite
ustanovi se nao|a direktor. Ulogata na direktorot se sostoi vo toa da
1058)
Taka: Milutinovi}, M. op. cit, str. 105.
598

akovodi so rabotata na ustanovata, da ja pretstavuva ustanovata, da ja
obezbedi primenata na zakonot i drugite pravni propisi vo vrska so
izvr{uvaweto na kaznata, da donesuva akti za koi e ovlasten, da
prezema ogranizacioni i drugi aktivnosti za pravilno sproveduvawe
na procesot na prevospituvaweto i ostvaruvaweto na pravata i
dol`nostite kako na osudenite lica taka i na vrabotenite
slu`benici vo ustanovata. Negovata odgovorna funkcija ne se
iscrpuva so toa. Zada~ite na direktorot kako {to pravilno
zabele`uva Popovi} 1059) , ne se sveduvaat samo na obi~no upravuvawe,
tuku i na negova dol`nost vo celost da se anga`ira ne samo vrz
sproveduvaweto vo `ivot na sovremeniot penitencijaren sistem, tuku
i vrz negovoto unapreduvawe i modificirawe.
Direktorot na ustanovata e li~no odgovoren za zakonito,
pravilno i navremeno izvr{uvawe na funkciite na ustanovata.
Ottamu od nego se bara da ima visoka {kolska podgotovka i da
poseduva rabotno iskustvo od najmalku 5 godina vo oblasta na
izvr{uvaweto na sankciite ili na srodni raboti. Pokraj potrebnata
stru~nost i rabotno iskustvo od nego se bara da poseduva i visoki
moralni kvaliteti, odnosno da se raboti za li~nost {to se
karakterizira so humanost i pravi~nost vo odnesuvaweto.
Vo kazneno-popravnite ustanovi pokraj direktorot mo`e da
ima i zamenik koj vo negovo otsustvo go zamenuva vo rabotite {to toj
}e mu gi opredeli. Vo ovie ustanovi mo`e da ima i eden ili pove}e
rakovoditeli koi se specijalizairaat za vr{ewe na raboti osobeno od
oblasta na bezbednosta, prevospituvaweto i vodeweto na stopanskata
dejnost.
Direktorot i negoviot zamenik gi imenuva Vladata na
Republika Makedonija po predlog na ministerot za pravda za vreme od
4 godini. Po istekot na ovoj rok tie mo`at da bidat razre{eni ili
povtorno imenuvani na taa polo`ba za ist period. Brojot na
povtornite imenuvawa ne e ograni~en.
b) Posebni slu`bi na ustanovata
Za uspe{no funkcionirawe na kazneno-popravnata ustanova i
ostvaruvaweto na celite na kaznata neophodno e i formirawe na
oddelni slu`bi. Brojot na tie slu`bi i nivniot sostav isto taka
zavisat od vidot i kapacitetot na ustanovata i strukurata na
osudeni~kata populacija. Ottamu e nelogi~no vo pomalite zatvori da
bidat organizirani site slu`bi ~ii optimalen sostav spored
teorijata se sveduva na: slu`ba za opservacija, klasifikacija i
opredeluvawe na tretmanot, slu`ba za prevospituvawe, slu`ba za
obezbeduvawe, stopanska-instuktorska slu`ba, zdravstvena slu`ba i
izvr{no-upravna i finansiska slu`ba.
Slu`bata za opservacija, klasifikacija i opredeluvawe na
tretmanot ja so~inuvaat stru~wacite od primenoto oddelenie na
1059)
Popovi}, V. op. cit, str. 105.
599

ustanovite vo koi e mo`no nivno organizirawe. Za niv va`i seto ona
{to vo toj pogled be{e ponapred ka`ano.
Slu`bata za prevospituvawe e neophodna vo sekoja kaznenopopravna
ustanova. Taa se formira zaradi organizirawe na prevospitniot
proces i koordinirawe na rabotite na prevospituvaweto. Vo
nejziniot sostav formalno se pomesteni samo vospituva~ite koi
mo`at da se javat i kako nastavnici, referenti za kultura i sport,
bibiliotekar i sl. Me|utoa, spored svojot neposreden pridones vo
prevospitniot proces ovde mo`at da se pomestat i site drugi
penitencijarni stru~waci koi u~estvuvaat vo sproveduvaweto na
oddelni merki na individualen i grupen tretman. Ottamu ovaa slu`ba
ne smee da se posmatra kako kruta i zatvorena kategorija {to celosno
se iscrpuva preku ulogata na vospituva~ite. Vo prilog na toa dovolno
govorevme obrazlo`uvaj}i gi funkciite na oddelni kategorii
penitencijarni rabotnici. Va`no e me|utoa, ovde da se naglasi deka so
ogled na zacrtanite zada~i ovaa slu`ba ima posebna pozicija vo sekoja
ustanova i zatoa so pravo ñ se posvetuva posebno vnimanie. Va`no e da
se naglasi i toa deka vo onie ustanovi kade ne postojat slu`bi za
opservacija, klasifikacija i opredeluvawe na tretmanot nivnata
funkcija e apsorbirana od strana na slu`bata za prevospituvawe.
Slu`bata za obezbeduvawe se organizira zaradi postignuvawe
na sigurnost na ustanovata, odr`uvaweto na vnatre{niot red i
disciplina i sproveduvaweto na osudenite. Rabotite na obezbeduvaweto
gi vr{at nadzornici koi neposredno mu se podredeni na
direktorot na ustanovata. Za ostvaruvaweto na zada~ite na ovaa
slu`ba postojat posebni pravila na slu`bata, posebna obuka i
posebni zvawa: nadzornici, komandiri i zapovednici. Vo sovremeni
uslovi nivnata uloga dobiva na zna~ewe so ogled na toa {to i na
pripadnicite na slu`bata na obezbeduvawe se pove}e im se doveruvaat
prevospitnite zada~i.
Stopansko instruktorskata slu`ba se gri`i za organizacijata
i raboteweto na posebnite organizacii i edinici so stopanskata
dejnost, za organizacijata i rabotata na osudenite lica nadvor od
posebnite organizacii i edinici, za organizacijata i sproveduvaweto
na stru~noto osposobuvawe na osudenite lica na rabotnoto mesto vo
posebnite organizacii i edinici i nadvor od niv, kako i za vr{ewe
drugi raboti opredeleni so zakon i drugi propisi doneseni vrz osnova
na zakon.
Zdravstvenata slu`ba se organizira zaradi vr{ewe na
zdravstvena za{tita, sproveduvawe na higienski merki i kontrola na
ishranata i vodata za piewe vo soglasnost so propisite. Zada~ite na
zdravstvenata slu`ba gi vr{at lekari i drugi zdravstveni rabotnici
so zavr{eno visoko, odnosno vi{e obrazovanie. Za izvr{uvawe na
ovie zada~i postojat objekti za bolni~ko i ambulantsko lekuvawe vo
kazneno-popravnite ustanovi i vo zavisnost od nivnata golemina i
konkretnite potrebi.
Izvr{no-upravnata i finansiskata slu`ba se organizira za
sproveduvawe na izvr{nite, upravnite, pravnite i finansiskite
raboti i za davawe pravna pomo{ na osudenite lica. Rabotite od
600

delokrugot na ovie slu`bi gi vr{at pravnici, ekonomisti, knigovoditeli,
smetkovoditeli i blagajnici, statisti~ari i sl.
So op{t akt na ustanovata mo`e da se opredeli so sekoja od
ovie slu`bi oddelno ili so pove}e od niv istovremeno da rakovodi
zamenikot na direktorot ili drug poseben rakovoditel na slu`bata.
Za uspe{no ostvaruvawe na zada~ite postaveni pred ovie
slu`bi e osobeno va`no nivnoto ekipirawe so potrebniot broj kadri
od soodvetnata struka. Formalniot sistem na sekoja ustanova mo`e
skladno da funkcionira ako brojot i stru~nosta, odnosno znaewata i
sposobnostite na licata {to go so~inuvaat toj sistem sekoga{ e vo
soobraznost so zna~eweto na postavenite zada~i. Vo taa smisla
problemot na kadrovskata politika vo ovie ustanovi nu`no se javuva
vo povrzanost so funkcioniraweto na ovie slu`bi kako pra{awe {to
nikoga{ ne ja gubi svojata aktuelnost. Za ovoj probelem be{e
raspravano na pove}e me|unarodni sobiri na koi cvrsto se zastana na
stojali{te deka penitencijarniot personal treba da raspolaga ne
samo so op{ti i so specijalni znaewa od oblasta na pedagogijata,
andragogijata i penologijata, tuku i so osnovni znaewa od sociologijata,
kriminologijata, kriminalnata politika, krivi~noto pravo,
psihologijata, psihijatrijata i drugite humanitarni nauki.
Usvoenite znaewa me|utoa, ne se dovolna garancija za nivna
efikasna rabota vrz planot na tretmanot i resocijalizacijata na
osudenite lica ako ovie stru~waci ne raspolagaat i so potrebnite
li~ni kvaliteti, `elba za rabota i human odnos kon svojot poziv. I od
najdobro koncipiraniot penitencijaren sistem {to se bazira samo vrz
stru~nosta, a ne i vrz moralnite i drugite vrednosti na poedinecot,
vrz negovata ~esnost, vistinoqubivost, pravi~nost i nepristrasnost
ne mo`at da se o~ekuvaat zadovolitelni prakti~ni rezultati.
Rabotata vrz ostvaruvaweto na suptilnite zada~i na tretmanot ne
trpi bilo kakvo apriorno potpirawe vrz prisilbata i avtoritetot
{to se zasnova na polo`bata vo formalniot sistem. Za istrajuvawe
vrz planot na resocijalizaciijata so pomo{ na anga`iraweto na
voljata i sopstvenite sili na osudenikot potrebni se takvi kontakti
{to postojano }e se gradat vo duhot na tolerantnost i razbirawe.
Takviot kontakt mo`e da go obezbedi samo penitencijarniot stru~wak
{to poseduva pozitivni ~ove~ki svojstva koj vo svoeto povedenie
ednovremeno se rakovodi pravilata na iskustveno akceptiranite
znaewa. Dr`eweto vrz {abloni, rutinskoto prio|awe kon problemite
i stereotipnosta vo nivnoto odnesuvawe mo`at samo bezgrani~no da gi
oddale~at osudenite od zatvorskiot personal i da sozdadat odioznost
{to nepovratno ja ru{i verbata vo prevospitniot model na kaznata.
Ottamu se izvlekuva i vo taa smisla treba da se tolkuva zna~eweto na
povrzanosta na vnatre{nata organizacija na penitencijarnite
ustanovi i nivnata kadrovska ekipiranost.
4. PSIHOSOCIJALNI ASPEKTI NA ZATVORSKATA ZAEDNICA
Osnovnata cel na site merki na tretman se sostoi vo toa da se
601

vlijae vrz osudenite lica zaradi sozdavawe uslovi za nivno sopstveno
sudirawe so svoite li~ni problemi od {to }e proizleze razre{uvawe
na nivnite raznovidni tenzii i konflikti, emocionalni pre~ki,
promena na nivnite naviki, stavovi i vrednosti, zamena na
mehanizmite na reakcijata na frustraciite no, i onevozmo`uvawe na
javuvaweto na takvi pre~ki sudiri i napnatosti {to mo`at da bidat
plod na zatvorskite uslovi, odnosno na deluvaweto na zatvorskiot
op{testven sistem. Od primenata na ovie merki se o~ekuva kaj
osudenicite da se razvie odgovornost za svoeto minato i idno
povedenie preku razbiraweto deka za nivnite negativni motivacii,
intrapsihi~ki konflikti i za nivnata op{testvena polo`ba ne se
vinovni samo drugi (op{testvoto) kako {to toa ~esto si go
prestavuvaat, tuku i samite tie, nivnite negativni karakteristiki,
otsustvoto na odgovornost, tolerancija i socijalno razbirawe.
Nakratko, zada~ata na vakvite tretmani e otstranuvawe, odnosno
korekcija na onie pre~ki na li~nosta {to go determinirale nejzinoto
kriminalno povedenie kako i onevozmo`uvawe neurotski i drugi
simptomi {to kako plod na odnosite vo zatvorskata zaednica bi go
truele i onevozmo`uvale nivnoto uspe{no prevospituvawe.
Zatvorskata zaednica 1060) ja karakteriziraat niza elementi ~ie
{to nabrojuvawe ovozmo`uva ednovremeno sogleduvawe na nejziniot
poim. Taa e zaednica na osudenici sfatena kako izolirana, dinami~na
i edinstvena op{testvena sredina vo koja `iveat ovie lica, stapuvaat
vo op{testveni odnosi, zazemaat opredeleni polo`bi i prifa}aat
razli~ni ulogi i doa|aat vo me|usebni sudiri i sudiri so
penitencijarniot personal. Stanuva zbor za ve{ta~ki sozdadena
zaednica na lu|e {to gi povrzuva ista cel - prevospituvaweto i
primena na sistem na propi{ani merki i aktivnosti za negovoto
ostvaruvawe. Za ovaa zaednica e specifi~no i toa {to se raboti za
golem broj na lu|e koi me|usebno se razlikuvaat spored niza li~ni i
socijalni obele`ja no, poradi toa {to se nao|aat vo ista situacija
nu`no stapuvaat vo interakcii {to se slu~uvaat vo ograni~en prostor
vo koj sekoj poedinec e izlo`en na brojni deprivacii (li{uvawa) i
ograni~uvawa {to mu se nametnati od strana na formalniot sistem.
Vo takvi uslovi `ivotot e obremenet so niza neprijatnosti
(neugodnosti, tegobi, maki, stradawa) od psiholo{ka priroda i
imperativot da se prifati poseben mehanizam na reakcija i poseben
sistem na vrednosti, normi i kulturni obrasci na povedenie zaradi
ubla`uvawe na tie neprijanosti.
Zaedni~ki imenitel na site ovie elementi se sostoi vo nivnata
mo} da go podrivaat normalniot proces na prevospituvaweto vo
ustanovata. Ottamu vo pristapot kon efikasnoto ostvaruvawe na
tretmanot mora da se vodi smetka za psihosocijalnite aspekti i
1060)
Vo penolo{kite istra`uvawa {to se zanimavaat so ovoj problem zatvorskata
zaednica se ozna~uva i so terminite: zatvorska kultura, zatvorski op{testven sistem,
zatvorsko op{testvo, neformalna op{testvena organizacija na zatvorot,
op{testvena organizacija, neformalni aspekti na op{testvenata struktura na
zatvorot. Vidi: [padije-D`ini~, Zatvoreni~ko dru{tvo, IKSI, Beograd, 1973, str. 35.
602

vlijania i nivnoto zna~ewe kako edna od su{testvenite pretpostavki
za vrednuvawe na konceptot na resocijalizacijata.
Vo soglasnost so toa ovde imam namera nakratko da se zadr`am
samo vrz onie problemi koi pretstavuvaat glavna referenca za
vistinski uvid vo psihosocijalnite aspekti na zatvorskata zaednica.
Toa se problemite na: 1. zatvorskite neprijatnosti, 2.
prilagoduvaweto na zatvorskata situacija i 3. negativnoto vlijanie
na zatvorskata kultura.
a) Zatvorskite neprijatnosti
Zatvorskite neprijatnosti se niza intrapsihi~ki tegobi {to
go kompliciraat normalnoto funkcionirawe na psihi~kite procesi
na poedinecot. Toa se razli~ni ma~ni du{evni situacii {to
negativno se odrazuvaat vrz li~nosta na osudenikot, a ottamu i vrz
negovoto prevospituvawe. Nivnoto javuvawe e posledica na dejstvoto
na razni deprivacii i ograni~uvawa {to pomalku ili pove}e se
prisutni vo site penitencijarni ustanovi. Me|u niv se izdvojuvaat: aa)
deprivacijata na slobodata, ab) deprivacijata na avtonomijata, av)
deprivacijata na sigurnosta, ag) deprivacijata na materijalnite dobra
i uslugi i ad) deprivacija na heteroseksualnite odnosi.
Pred da premineme kon objasnuvawe na nivnoto konkretno
zna~ewe vo penitencijarnata praktika sakame da podvle~eme deka
deprivaciite i ograni~uvawata ne se isto {to i samite neprijatnosti
kako {to toa obi~no se tvrdi od nekoi avtori 1061) tuku samo pri~ini za
nivnoto javuvawe. Deprivaciite i ograni~uvawata se samo krajnata
alka vo kauzalniot sinxir {to vodi kon opredeleno obezvrednuvawe
na tretmanot. Ona {to e neposredna pri~nina za toa se tokmu
zatvorskite neprijatnosti - psihi~ki posledici {to proizleguvaat od
deprivaciite i potem so razli~en intenzitet se manifestiraat kaj
osudenicite.
aa) Deprivacijata na slobodata e takvo li{uvawe koe ne zna~i
samo fizi~ko oddeluvawe na osudenikot od prostorot i lu|eto {to go
so~inuvaat nadvore{niot svet i ograni~uvawe na negovoto dvi`ewe
vo ramkite na ustanovata. Li{uvaweto od sloboda zna~i mnogu pove}e
od toa za{to povlekuva i psihi~ka izolacija. So li{uvaweto od
sloboda na osudenikot mu se ograni~uvaat emocionalnite vrski so
semejstvoto, rodninite i prijatelite, vr{eweto na op{testvenite
aktivnosti, slobodnoto izrazuvawe na voljata i negoviot
intelektualen potencijal i jasno mu se poka`uva deka makar
privremeno e moralno otfrlen od slobodnata zaednica. Nakratko,
li{uvaweto od sloboda zna~i sredba so svetot na fizi~ka i duhovna
izolacija, sredba so eden nov na~in na `ivot koj ostava negativni
posledici vrz li~nosta na osudenikot.
Soznanieto deka se doa|a vo nova sredina vo koja }e mora da se
1061)
Taka na primer: Kosevski, M. Psihosocijalna analiza zatvorske situacije - problem
kriminalizacije osu|enih, Penologija, Beograd, 1976/1, str. 22.
603

pomine odreden period od `ivotot kaj mnogu osudenici predizvikuva
neugodnosti vo vid na "psiholo{ki {ok", odnosno emocionalna
napnatost i strav. Prviot dopir so izolacijata osobeno kaj primarnite
delinkventi, kaj storitelite na krivi~ni dela od nebri`nost,
slu~ajnite delinkventi i sl. gi sopira aktivnostite i individualnosta
{to dotoga{ mo`ela da se pojavi. So toa nu`no e povrzano
javuvaweto na smalen interes za nastanite, stradawe zaradi izgubeniot
identitet, malodu{nost i drugi formi na poti{tenost i
depresivno raspolo`enie.
Re{enieto za ovie neprijatnosti se nao|a vo pogolemoto
svrtuvawe kon otvorenite i poluotvorenite ustanovi, po{irokoto
koristewe na neposrednite i posrednite kontakti na osudenite lica
so nadvore{niot svet i koristeweto drugi merki {to vodat kon
normalizacija na `ivotot na sloboda.
ab) Deprivacijata na avtonomijata e sodr`ana vo
nastojuvaweto do maksimum da se normira i kontrolira statusot i
povedenieto na osudenikot. Vo penitencijarnite ustanovi negovata
polo`ba e opredelena od neformalniot sistem. So vleguvaweto vo
ustanovata se vr{i negovo potstri`uvawe, fotografirawe, mu se
dodeluva posebna obleka i na drug na~in mu se odzemaat brojni oble`ja
so koi dotoga{ se razlikuval od drugite. Vo nekoi dr`avi osudenikot
sÒ u{te dobiva broj {to mu go zamenuva imeto i prezimeto pri
identifikacijata. Na toj na~in se doveduva vo situacija da gi trpi
statusnite ograni~uvawa bez mo`nost da se vlijae vrz nivnoto
menuvawe. Vrz pravilata i simbolite {to ja odreduvaat negovata
statusna degradacija nu`no se nadovrzuva i dejstvoto na iznudeniot
na~in na odnesuvawe. Vo penitencijarnite ustanovi povedenieto na
osudenite e re~isi do vlakno odnapred opredeleno taka {to na
osudenikot ne mu preostanuva mo`nost za bilo kakov izbor {to }e
bide vo sprotivnost so "zatvorskiot bon-ton". Nemu jasno mu e
predo~eno ne samo {to mo`e, tuku i na koj na~in edinstveno treba
ne{to da se pravi i prezema. Zatvorskiot re`im ednostavno go
prisiluva kon sekojdnevno povtoruvawe na opredeleni {abloni vo
odnesuvaweto. Stereotipnosta na takvoto odnesuvawe najdobro se
zabele`uva preku na~inot na zastanuvawe, pozdravuvawe, obra}awe
kon upravata kako i striktnoto izvr{uvawe na drugi barawa i
naredbi so izrazito ceremonijalen karakter.
Navedenite li{uvawa i ograni~uvawa ja ruiniraat avtonomijata
na li~nosta. Osudenikot se pretvora vo bespomo{no su{testvo
{to na odredena komanda treba brzo i precizno da reagira. Od nego ne
se bara da misli tuku bez pogovor da izvr{uva. Toa go uni{tuva
negoviot identitet, negovoto sopstveno ""Jas"", go slabee negoviot
intelekt i go sveduva na infantilno ramni{e {to izrazito te{ko se
do`ivuva. Takvata sostojba kaj osudenikot predizvikuva ~uvstvo deka e
degradiran i otfrlen i potreba i samiot da gi otfrli onie {to go
simboliziraat negovoto otfrlawe. Izgubeniot status na normalen
~ovek i monotoniot `ivot izrazen niz ednoli~noto povedenie vodat
kon odumirawe (mortifikacija) na negovata li~nost i kon drugi
neprijatnosti od koi te{ko se nao|a samostoen i pravilen izlez.
604

Re{enieto {to vodi kon ubla`uvawe na ovie neprijatnosti e
vo postavuvaweto poelasti~en zatvorski re`im so ~ija pomo{ treba
da se kanalizira dejstvoto na deprivacijata, a potem da se pridobie
osudenikot za ostvaruvawe na celite na prevospituvaweto. Osudenikot
navreme }e se trgne od pregratkite {to vo najte{kite momenti mu
se nudat od strana na neformalniot sistem, dokolku pokraj usilbite
vo pogled na liberalizacijata na re`imot se prezemat i site drugi
~ekori {to vodat kon zajaknuvawe na osudeni~kiot identitet.
Pottiknuvaweto i sozdavaweto uslovi za jaknewe na negovata volja i
inicijativnost vo rabotata, slobodnite aktivnosti, osudeni~koto
samoorganizirawe i otstapuvaweto od nedovolno obrazlo`eni barawa
kako i od izdavaweto na besmisleni i iritira~ki naredbi se
okolnosti {to isto taka mo`at zna~itelno da ja saniraat naru{enata
avtonomija na li~nosta.
av) Deprivacijata na sigurnosta vo kazneno-popravnite
ustanovi pridonesuva za sozdavawe permanentna nesigurnost i strav
na edni od drugi osudenici. Ovie psiholo{ki posledici go ~uvstvuvaat
golem broj osudenici za{to se staveni vo neizbe`na situacija da
bidat zagrozeni ili iskoristeni so primena na sila ili lukavstvo od
drugi osudenici. Zagrozuvaweto se sostoi vo toa {to sekoga{ ima
lica koi se spremni da go stavat na proba svojot soosudenik za da vidat
kolku e spremen da se bori za svojata sopstvenost, za svoite prava i
dostoinstvoto na sopstvenata li~nost. Dokolku vakvite lica ocenat
deka pred niv stoi osudenik koj ne e vo sostojba da im se sprotivstavi
ili poedinec kogo ve}e edna{ go iskoristile i razobli~ile kako
"kukavica" ili `rtva, vo idnina bezdu{no }e go maltretiraat i
koristat. Ottamu se veli deka "Najlo{a rabota vo zatvorot e da se
`ivee so drugi osudenici", odnosno deka "Ne e te`ok zatvorot, te{ki
se osudenicite".
Nesigurnosta i stravot od doveduvawe vo pra{awe na
sopstvenite sposobnosti i neuspehot vo nivnoto doka`uvawe sozdavaat
i drugi neugodnosti. Osudenikot stanuva bezgrani~no pretpazliv,
go gubi raspolo`enieto, stanuva osamenik ili beski~mewak koj }e se
vrze i za najgolemiot podlec samo zatoa da si ja obezbedi sigurnosta.
So drugi zborovi za nego is~eznuva vistinskata pretstava za sebesi, za
sopstvenite sili i se razviva skolonost za prifa}awe na avtoriteti
{to }e mu obezbedat la`na samodoverba.
Re{enieto na ovie neprijatnosti se nao|a vo sproveduvaweto
na suptilna klasifikacija na osudenite lica, odnosno vo fizi~koto
oddeluvawe na onie poedinci i grupi na osudenici {to zaradi
izrazeno agresivnite skolonosti i drugi negativni svojstva
pretstavuvaat posebna opasnost vo ustanovata,
ag) Deprivacijata na materijalnite dobra i uslugi vodi kon
vlo{uvawe na porane{niot `ivoten standard na osudenikot ili
barem kon ponisko subjektivno do`ivuvawe ili vrednuvawe na toj
standard. Pred doa|aweto vo ustanovata osudenikot imal ili mo`el da
ima odreden vid ili koli~estvo na cigari, hrana {to posebno ja sakal,
obleka {to samiot ja izbral i slobodno odlu~uval koga i kako }e ja
nosi, opredeleni predmeti {to postojano gi dr`el pri sebe (prsten,
605

no`) zaradi nivnata upotrebna ili emocionalna vrednost. Osudenikot
natamu sekoga{ koga toa }e go posakal mo`el da se napie kafe ili
drug vid pijalok, da se potstri`i ili da pu{ti kosa, brada i mustaki,
da sportuva ili da se odmara i sl. So li{uvaweto od sloboda na sekoj,
pa duri i na onoj osudenik {to vo ustanovata ima pogolem `ivoten
standard od onoj {to go imal na sloboda, seto ova mu se uskratuva i
sveduva vo ramkite na zadovoluvaweto na najnu`nite potrebi. Ottamu
proizleguvaat neugodni ~uvstva koi se manifestiraat kako
poti{tenost, napnatost, nezadovolstvo, otpor i na drug na~in. Ovie
sostojbi se odraz na dopolnitelno do`iveanata degradacija na
sopstveniot status i ~esto se povrzani so dlaboki krizi na
sopstveniot identitet. Od tie pri~ini osudenite baraat specifi~ni
odgovori {to treba da go ubla`at nivnoto nepovolno dejstvo.
Naj~estiot izlez se nao|a vo takvo povedenie {to se manifestira vo
kra`bi, nasilno odzemawe tu|i predmeti, slu`ewe so iznudi i uceni i
razvivawe na sistem na trgovija i zalena{tvo me|u samite osudenici
kako i vo korumpirawe na zatvoskiot personal. Na toj na~in se
zadovoluvaat materijalnite potrebi, se obezbeduva pogolem komfor i
preku podigaweto na svojot ugled pred drugite se vra}a izgubeniot
identitet.
Vistinsko re{enie za otstranuvawe na ovie neprijatnosti i
nivnite posledici me|utoa, ne e vo racete na osudenite tuku vo
sistematski usilbi za nivno ubla`uvawe. Dozvoluvaweto da se dr`at
pogolem broj predmeti {to ne pretstavuvaat opasnost za drugite,
pogolem nadomest za rabota, otvoraweto kantini so raznovrsna stoka
i zgolemenata tolerantnost sprema ona {to za osudenikot pretstavuva
vrednost koja mu ovozmo`uva da se razlikuva od drugiot se samo nekoi
od mo`nite preventivni sredstva.
ad) Deprivacijata na heteroseksualnite odnosi e pojava {to
vo kazneno-popravnite ustanovi go predizvikuva homoseksualizmot i
otvara prostor za pojava na SIDA i razni sudiri. Vo uslovi kade
otsustvuva mo`nosta koga toa }e se posaka da se bide so svojata devojka
ili sopruga, lesno se snao|aat onie osudenici koi od porano imale
homoseksualni vrski no, i onie {to poradi latentni homoseksualni
predispozicii vo ustanovata nao|aat povolna atmosfera za
prifa}awe na ovie uslugi. Vo zatvorski uslovi homoseksualizmot
ponekoga{ se prifa}a i od koristoqubivi celi 1062) . Seto toa sozdava
nezdravi odnosi {to se pretvoraat vo tepa~ki od qubomora, vo kra`bi
so koi }e se dojde do iznosot opredelen za odr`uvawe na vakvi odnosi,
vo posramenost i psihi~ki potresi poradi podocne`no zrelo
rasuduvawe za ona na {to nekoj bil lekomisleno naveden ili prisilen
i sl.
Glavno sredstvo za otstranuvawe na {tetnoto dejstvo na
heteroseksualnata apstinencija e dozvoluvaweto na normalni
1062)
Interesen primer za toa kako mo`e da se stane homoseksualec vo zatvorskite
uslovi dava Bili Hejs (Pono~ni ekspres, De~je novine, Gronji Milanovac, 1980, str. 205-215).
Avtorot na ovoj roman ostvaril takov odnos so edno lice vo zatvorot Samarxiklar vo
Istambul kade ja izdr`uval kaznata od 30 godini za {verc na dva kilogrami ha{i{.
606

seksualni kontakti. Vo toj pogled vo nekoi zemji se odi do tamu {to se
formiraat me{oviti zatvori, odnosno zatvori vo koi zaedno
prestojuvaat ma`i i `eni. Me|utoa, ako se ima predvid deka li{uvaweto
od heteroseksualnite kontakti vo izvesen del e vo funkcija na
ostvaruvaweto na pravdata, spored nas mnogu podobro e re{enieto na
onie zemji (vo koi spa|a i na{ata) spored koe vo samata ustanova
postojat posebno uredeni prostorii za ovaa namena. Za taa cel slu`at
i doma{nite otsustva {to, se razbira, kako i predhodnata pogodnost
najprvin treba da se zaslu`i.
Od iznesenoto mo`e jasno da se zable`i deka osudenite lica vo
penietencijarnite ustanovi se izlo`eni na niza deprivacii i
ograni~uvawa {to kaj niv predizvikuvaat raznovidni psihi~ki
posledici. Ovie posledici se javuvaat vo vid na brojni tenzii,
stresovi, vo intrapsihi~ko povlekuvawe i osamenost, vo poti{tenost,
apatija i depresija, blokirawe na procesot na misleweto,
intelektualno nazaduvawe {to odi do oglupavenost na li~nosta i vo
drug vid na psihi~ki opteretuvawa i izma~uvawa.
Stanuva zbor za takvi neprijatnosti {to kaj osudenikot
predizvikuvaat ma~nina, lo{o raspolo`enie, smaluvawe na interesot
za sebe, za drugite i nastanite okolu sebe i drugi rastrojstva na
psiholo{kata ramnote`a. Seto toa vodi kon ru{ewe na samodoverbata,
gordosta i inicijativnosta, kon povlekuvawe na osudenikot
od realniot svet i negova zamena so budni soni{ta (fantazii i
iluzii) za slobodata, kon depersonalizacija na li~nosta, odnosno kon
rastrojstvo na negoviot emocionalen `ivot i gubewe na smislata za
`ivotnite celi. Na toj na~in doa|a do duhovno propa|awe na
osudenikot koe {to ponekoga{ prerasnuva i vo te{ki patolo{ki
oblici.
Vo obidot da gi sumirame ovie neprijatnosti dojdovme do
zaklu~ok deka deprivacijata na slobodata vodi kon sostojbi na slabost
i bespomo{nost. Od deprivacijata na avtonomijata proizleguva kriza
na identitetot i avtomatizam vo povedenieto na osudenikot.
Deprivacijata na sigurnosta sozdava anksioznost, deprivacijata na
materijalnite dobra i uslugi vodi kon statusni degradacii i
naru{uvawe na pretstavata na osudenikot za sebe, a deprivacijata na
heteroseksualnite odnosi kon iskol~uvawe na seksualniot nagon i
moral.
Navedenite zatvorski neprijanotsti ostvaruvaat razorno
dejstvo najprvin vrz li~nosta na osudenikot, a potoa i vrz procesot na
prevospituvaweto. Intenzitetot na toa dejstvo mo`e da bide pomal
ili pogolem no, sekoga{ e zavisen od vidot na ustanovata, karakterot
na re`imot {to vo nea se sproveduva, sostavot i strukturata na
osudeni~kata populacija i subjektivnite obele`ja na sekoj poedinec.
Ottuka poteknuva zna~eweto na istra`uvawata na ovie pojavi i
vlijanija, za{to pridonesuvaat za iznao|awe re{enija so ~ija pomo{,
ako ne mo`at do kraj da se otstranat, mo`at barem zna~itelno da se
smalat i ubla`at.
607

) Prilagoduvawe na zatvorskata zaednica
So prifa}aweto na li{uvaweto od sloboda kako glavna
krivi~na sankcija op{testvoto ne be{e svesno za navedenite i drugi
posledici od `ivotot vo totalnite penalni ustanovi. Ne be{e
me|utoa, potrebno dolgo vreme za da se sogleda nivnoto negativno
dejstvo i da se pristapi kon negovo peramnentno amortizirawe. Vo taa
nasoka glavniot pridones go dadoa sociolo{kite istra`uvawa na
zatvorskata zaednica koi se pojavija vo ~etiriesetite godini od ovoj
vek 1063) .
Ona {to e posebno zna~ajno vo vrska so ovie istra`uvawa e
soznanieto deka zatvorenicite nastojuvaat samite da najdat odgovor za
problemite {to gi izma~uvaat. Toa go pravat so pomo{ na
mehanizmite na adaptacija na zatvorskata situacija. Nivnite glavni
usilbi se javuvaat vo forma na prifa}awe na razli~ni ulogi i
projavuvawe na opredeleni reakcii na sekoja od ponapred navedenite
neprijatnosti. Karateristi~no e me|utoa, toa {to izborot na na~inot
za ubla`uvawe na zatvorskite neprijatnosti naj~esto e vo disfunkcija
so tretmanot i resocijalizacijata.
Glavniot odgovor na osudenite lica na pojavite i procesite
{to vo osnova ja doveduvaat vo pra{awe avtonomijata na nivnata
li~nost i nivnoto dostoinstvo se sostoi vo prifa}aweto na
elementite {to ja so~inuvaat tn. zatvorska kultura ili, kako {to
veli Klemer (Donald Clemmer) vo nivnata prizonizacija 1064) .
Prizonizacijata pretstavuva proces na prilagoduvawe na
osudenite lica sprema sistemot na odnosi i povedenija vospostaveni
od strana na neformalniot sistem. Sekoj osudenik koj doa|a vo
zatvorot, od pri~ini za koi ve}e govorevme, vo pomal ili pogolem
stepen e prisilen da go prisvoi na~inot na `ivot, odnosno navikite,
obi~aite i op{tata kultura {to vladee vo ustanovata. Vo po~etokot
toa se pravi pasivno no, po izvesen period na me{awe so ostanatite
zatvorenici se doa|a do soznanie deka sredinata treba da mu slu`i na
interesite na poedinecot. Na toj na~in se ostvaruva tn. op{ta ili
univerzalna prizonizacija koja ednakvo deluva vrz site osudenici i
koja spored Klemer se sostoi vo prifa}aweto na inferiorna uloga,
steknuvawe soznanija za organizacijata na ustanovata, razvivawe novi
naviki na ishrana, oblekuvawe, spiewe, rabota, prifa}awe na
zatvoreni~kiot `argon vo me|usebnite komunikcii i sl. 1065) Do
celosna prizonizacija ili integracija na osudenikot vo zatvorskata
kultura (podobro re~eno subkultura) koja se karakterizira so
izrazena devijantnost na svoite vrednosti mo`e da dojde dokolku se
1063)
Za pionir na ovie istra`uvawa se smeta amerikanecot Donald Klemer koj vo 1940
godina go objavil trudot pod naslov "Zatvorska zaednica". Lapidaren prikaz na ovoj
zna~aen trud mo`e da se najde kaj [padijer-D`ini}, J. Sociolo{ka istra`ivanja zatvorske
zaednice, JRKKP, Beograd, 1967/4, str. 556-561.
1064)
Vidi: ibid, str. 561.
1065)
Ibid, str. 561.
608

ostvari i vlijanieto na niza dopolnitelni faktori. Me|u ovie
faktori Klemer gi vbrojuva: 1. li~nata priem~ivost na kulturata koja
vo prv red zavisi od vidot na me|u~ove~kite odnosi {to osudenikot gi
ostvaruval pred zatvoraweto, 2. vidot i obemot na odnosite {to
zatvorenikot gi imal na sloboda, 3. negovata pripadnost na primarni
ili poluprimarni grupi, 4. slu~ajot da se bide smesten vo opredelena
prostorija ili rabotna grupa, 5. prifa}aweto ili odbivaweto na
kodeksot na normi na zatvorskata kultura kako i od drugi faktori
kako {to se vozrasta na osudenikot, nacionalnata pripadnost, vidot
na storenoto krivi~no delo i sl. 1066)
Prizonizacijata vsu{nost zna~i postepeno akomodirawe na
zatvorskiot na~in na `ivot preku prifa}awe na opredeleni obrasci
na povedenie {to gi nalo`uva neformalniot sistem. Stanuva zbor za
eden postepen proces {to ne se ostvaruva pravilno, za{to vo prv red
zavisi od obele`jata na li~nosta i brojot i intenzitetot na deluvaweto
na drugite okolnosti vo konkretniot slu~aj. Kakov na~in na
adaptacija }e bide izbran natamu zavisi od vidot i te`inata na
deprivacijata i intenzitetot na nejzinoto projavuvawe vrz opredelen
poedinec. Va`no e i toa deka vrz prizonizacijata na osudenikot vo
zna~itelen obem deluva i vremeto na prestojuvawe vo
penitencijarnata ustanova. Sogleduvaj}i go zna~eweto na prizonizacijata
za tretmanot i resocijalizacijata na osudenite lica nekoi
avtori pravat obid da gi grupiraat nejzinite osnovni oblici. Taka
spored Sajkes (Grasham M. Sykes) 1067) glavnite formi na prizonizacijata
se: fizi~ko begstvo, psiholo{ko povlekuvawe, bunt i
inovacija, a spored Moris (T i P, Morris) i konformizam, ritualizam i
manipulacija 1068) . Planiraweto ili samoto mislewe na begstvo za
mnogu osudenici pretstavuva psiholo{ki mehanizam na odbrana {to
im go olesnuva `ivotot vo ustanovata ili barem im go odvra}a
vnimanieto od toj `ivot. Psiholo{koto povlekuvawe e drug vid na
begstvo, odnosno svrtuvawe od sopstvenite potrebi i interesi kon
me~taewe za ona {to treba da bide, za{to otsustvoto na vistinski
mo`nosti za nivno zadovoluvawe kaj niv sozdava silni furstracii.
Buntot slu`i za predizvikuvawe izvesni promeni vo uslovite na
`ivot vo ustanovata preku izvestuvawe na javnosta za nivnata te`ina.
Inovacijata se manifestira vo pi{uvawe pisma, molbi, `albi i drug
vid podnesoci i ubeduvawa so koi se nastojuva na miren na~in da se
podobri polo`bata na osudenite vo ustanovata. Konformizmot e vid
na reakcija so koja se nastojuva da se poka`e deka se prifa}aat
kulturnite celi na formalniot sistem i na~inot na nivnoto
postignuvawe me|utoa, bez vistinska interiorizacija na tie
vrednosti. Ritualizamot zna~i otfrluvawe na vrednostite na
1066)
Ibid, str. 562.
1067)
Vidi: Sykes, G. The Society Of captives, A Study of a maximum Security Prison, Princeton
New Jersu, 1985, str. 79 i natamu.
1068)
Vidi: Morris, T and Morris, P. Pentonville, A Sociological Study od an English Prison,
London, Routlendge and Kegan Paul, 1963, str. 171 i natamu.
609

formalniot sistem so ednovremeno pridr`uvawe kon institucionalnite
normi na edna neprirodna naglasena forma. I kone~no,
manipulacijata e vid na adaptacija (prilagoduvawe) na zatvorskata
situacija izrazena vo povedenie so koe se nastojuva da se ostvarat
sopstvenite celi na takov na~in {to }e se nadmudri penitencijarniot
personal 1069) .
Spored ovie i drugi avtori na~inot na prilagoduvawe na
zatvorskite uslovi mo`e da se sogleda i preku analizata na
prifatenite zatvorski ulogi. Vo ovoj kontekst se zboruva deka
prifatenite ulogi "cinkaro{" (taster) i "~ovek na upravata"
pretstavuvaat reakcija na deprivacijata na slobodata. Ulogite
"buntovnik" i "vistinski ~ovek" se reakcija na deprivacijata na
avtonomijata, a ulogata "nasilnik" na deprivacijata na sigurnosta.
"Gorila" i "trgovci" se posebni ulogi so koi opredeleni osudenici
nastojuvaat da gi izbegnat, otstranat ili ubla`at neprijanostite
nastanati poradi deprivacijatata na materijalnite dobra i uslugi i,
na krajot, so ulogite "volci" i "devoj~iwa" neprijatnostite od
dejstvoto na deprivacijata na heteroseksualnite odnosi 1070) .
Navedenite vidovi na adaptacija na zatvorskite uslovi na
`ivot go poka`uvaat varietetot na mo`nostite {to na osudenite im
slu`at za olesnuvawe na frustraciite {to gi nosi zatvorskiot
`ivot. Bitno e pritoa da se podvle~e deka tie skoro redovno se
javuvaat kako faktori {to go popre~uvaat ostvaruvaweto na prevospitniot
proces. Ottamu proizleguva i potrebata od nivnoto poznavawe i
prezemaweto soodvetni merki {to }e ja anuliraat privle~nosta na
ovie rekacii i }e go prenaso~at izborot na li~nosta kon onie
povedenija {to gi afirmiraat vrednostite na formalniot sistem.
v) Zatvorskata kultura i nejzinoto vlijanie vrz tretmanot na
osudenite
Poznato e deka vo penitencijarnite ustanovi postojat i
deluvaat dva vo osnova sprotivstaveni sistemi. Edniot, nare~en
formalen sistem go so~inuvaat personalot na ustanovata zaedno so
normite (Zakonot i drugite normativni akti za izvr{uvawe na
kaznata li{uvawe od sloboda) so ~ija pomo{ ja ostvaruva svojata
funkcija. Na druga strana e pomesten neformalniot sistem. Nego go
so~inuvaat osudenite lica i nepi{anite pravila vrz koi se gradat
odnosite {to se vo funkcija na olesnuvaweto na zatvorskite tegobi.
Sprotivstavenosta na ovie dva sistemi proizleguva od razli~nite
stavovi, vrednosti i celi koi vo prviot slu~aj se povrzani so
ostvaruvaweto na prevospituvaweto, a vo vtoriot vodat kon
dostignuvaweto opredelen status, sigurnost i "komfor". Edniot
1069)
Podrobno za ovie i drugi formi na adaptacija na zatvorskata situacija vidi kaj:
[padijer-D`ini}, J. Zatvoreni~ko dru{tvo, IKSI, Beograd, 1973, str. 98-109.
1070)
Za sodr`inata i konkretnite manifestacii na zatvorskite ulogi vidi: ibid, str.
110-138.
610

sistem go forsira po~ituvaweto na re`imot i ostvaruvaweto na
tretmanot, a drugiot zadovoluvaweto na interesi {to naj~esto se vo
direktna sprotivnost so ovie barawa.
Vakvata sprotivnost na interesite e osnovata vrz koja se gradi
zatvrskata kultura koja ne pretstavuva ni{to drugo tuku sistem na
opredeleni vrednosti i normi koi vo prv red slu`at za regulirawe na
op{testvenite odnosi me|u samite zatvorenici no, i na onie na
zatvorenicite so penitencijarniot personal.
Vrz formiraweto na zatvorskata kultura vlijaat pove}e
faktori me|u koi se pojavuvaat kako najva`ni: 1. vlijanijata na
nadvore{nata sredina koi vo institucionalni ramki se prenesuvaat
so posredstvo na samite osudenici, 2. vlijanijata na li~nite osobini
na samite osudenici i 3. vlijanijata na zatvorskite uslovi na
`ivot 1071) . Ne navleguvaj}i vo podrobnostite na ovoj aspekt na
zatvorskata ili osudeni~kata kultura va`no e da se istakne deka taa e
samo eden segment na zatvorskata zaednica no, onoj segment {to
ostvaruva najsilno vlijanie vrz op{testvenite odnosi na zatvorenicite
i koj ima dominantno zna~ewe za formiraweto na nivnite
naviki, vrednosti i stavovi i normi.
Prehodnite napomeni jasno uka`uvaat deka zatvorskata
kultura ja so~inuvaat: 1. vrednosti i stavovi i 2. institucionalni
normi. Prviot element go pretstavuvaat kulturno definiranite celi,
streme`i i interesi {to vo celata zatvorska zaednica ili vo
opredeleni grupi se smetaat za legitimni. Vtoriot element go so~inuvaat
institucionaliziranite normi koi slu`at za ostvaruvawe vo
`ivot na navedenite vrednosti i stavovi.
1. Poimite kako {to se vrednosti, sistem na vrednosti i
vrednosni orientacii stanaa nezamenlivi vo razbiraweto na ~ovekot
i negovoto op{testveno povedenie. Ovie poimi gi upotrebuvaat site
humanisti~ki nauki za da ja objasnat ne samo ~ovekovata op{testvena
odredenost tuku i negovata individualnost. ^ovekovoto povedenie ne
mo`e uspe{no da se soglada nitu da se prezemat bilo kakvi merki za
negovo menuvawe bez da se prodre vo negovite vrednosti i vrednosni
orientacii. Ottamu e evidenten porastot na istra`uvawata koi
poka`uvaat golem interes za ovaa problematika i vo penolo{kata
oblast.
Osudeni~kite vrednosti i vrz niv nadovrzanite individualni i
kolektivni stavovi nastanuvaat kako reakcija na neprijatnostite {to
se do`ivuvaat vo penitencijarnite ustanovi i imaat za cel istite da
gi smalat ili ubla`at. Vrednostite se proizvod na zatvorskiot
ambient, funkcionalen odgovor na toj ambient i steknatoto iskustvo
vo nego. So nivna pomo{ zatvorenicite nastojuvaat da go smalat
dejstvoto na deprivaciite i ottamu proizlezenite maki i stradawa, da
gi razre{at problemite {to gi sozdava zatvorskata situacija i na toj
na~in da si go olesnat `ivotot vo ustanovata. Ottamu e sosema
normalno od strana na osudenite lica da se usvojuvaat onie vrednosti
1071)
Vidi: Milutinovi}, M. op. cit, str. 234-235 i [padijer-D`ini}, J. op. cit, str. 65.
611

{to im se sprotivni na penitencijarniot personal. Vo prilog na toa
govorat i dosega{nite iskustva i istra`uva~ki studii kade mnogupati
e potvrdeno soznanieto deka osnovnite vrednosti {to se podr`uvaat
od najgolemiot broj osudenici se: me|usebna solidarnost, spremnost da
im se pru`i pomo{ i za{tita na drugite osudenici, sprotivstavuvawe
na penitencijarniot personal, nezavisnost i dr`ewe do svoeto
dostoinstvo, manifestirawe na stalo`enost, hrabrost, ma{kost, mo},
sposobnost da se izdr`i vo te{ki situacii i sl.
Osudeni~kata solidarnost se javuva kako vrednost {to
proizleguva od ednakvata polo`ba vo koja se nao|aat zatvorenicite i
potrebata da se odr`i grupnata kohezija pri edinstveniot nastap
sprema onie {to go simboliziraat nivnoto otfrlawe. Vakvata
solidarnost dobiva posebna sila i zna~ewe vo situacii koga
zatvorskata uprava }e napravi pogre{ni ~ekori ili pak samite
osudenici opredeleni postapki gi tolkuvaat kako pogre{ni i
neprifatlivi za site. Zaemnoto pomagawe me|u osudenicite isto taka
e zna~ajna vrednost {to doa|a do izraz koga nekoj osudenik e bolen, se
nao|a vo samica ili vo druga isklu~itelno neprijatna situacija. Ova
kako i predhodnata vrednost uspeva da gi za{titi osudenicite od
vlijanijata na formalniot sistem i zaedno so nea vodi kon skrieno
ili otvoreno sprotivstavuvawe na negovite barawa. Skrienoto
sprotivstavuvawe mo`e da se javi vo dva vida: 1. vo odbivawe da mu se
pru`i podr{ka na personalot vo vrska so izvr{uvaweto na nivnite
zada~i ili 2. vo protest izrazen preku individualno ili kolektivno
samopovreduvawe na osudenite (goltawe na `ici, la`ici i drugi
predmeti, se~ewe na veni i sl.) 1072) . Do otvoreno sprotivstavuvawe
doa|a toga{ koga netrpelivosta i sudirite me|u osudenicite i
personalot }e narasnat do v`e{tenost koja se pretvora vo kolektivna
omraza. Toga{ se javuvaat pogolemi nemiri, otpori i zatvorski
buntovi. Ova e slu~aj osobeno vo ustanovite od zatvoren vid vo koi
postojat osobeno te{ki uslovi na `ivot i osobeno strog re`im na
izdr`uvawe na kaznata. Vo takvi situacii osudenicite projauvaat
vandalsko povedenie, doa|a do fizi~ki presmetki, zemawe na
zalo`nici pa duri i do ubistva od strana na osudenite ili od
upravata 1073) .
Na {teta na vospostavuvaweto dobri odnosi me|u osudenite i
personalot, a so toa i vrz prevospitniot proces vo celost e i
usvojuvaweto na vrednostite da se bide nezavisen, hrabar i izdr`liv
vo odnosite so formalniot sistem 1074) .
2. Vrz osnova na navedenite i drugi kolektivni vrednosti i
stavovi na osudenite vo penitencijarnite ustanovi se sozdavaat
posebni normi na povedenie. Ovie normi se institucionaliziraat vo
1072)
Vidi: Coppola, R. i Devoto, A. O gutanju stranih tela u zatvorskom ambientu, Izbor,
Zagreb, 1964/1, str. 68-72.
1073)
Vidi: Sobotin~i}, A. Pobune i otpori u kazneno-popravnim ustanovama, Penologija,
Beograd, 1973/2, str. 38-54 i Milutinovi}, M. op. cit, str. 220-222 i 256-257.
1074)
Za procesot na formiraweto i penitencijarnoto zna~ewe na ovie kako i na
predhodnite vrednosti pove}e kaj [padijer-D`ini}, J. op. cit, str. 145-156.
612

tn. "osudeni~ki kodeks" koj ne pretstavuva nekakov pi{an (materijalen)
akt, tuku se javuva kako eden vid obi~ajno pravo {to e vklopeno
vo svesta na osudenite i usno se prenesuva. So ovoj "kodeks" vsu{nost
se ovozmo`uva da se odr`at odnosite i takvo povedenie koe e vo
interes na zadovoluvaweto na interesite na osudenite. Pokraj ovie
normi so koi se opredeluva obemot i nasokata na ostvaruvaweto na
odnosite i aktivnosta vo ustanovata so osudeni~kiot kodeks se
regulirani i merkite na prisiluvawe vo slu~aj na negovo nepo~ituvawe.
Stanuva zbor za sistem na vrednosti i stavovi krenati vo rang
na na~ela, odnosno pravila {to zadol`itelno treba da se po~ituvaat
za{to, samo taka mo`at da gi zadovolat osnovnite potrebi na
osudenicite. Prekr{uvaweto na ovie pravila od nekoi osudenici
nu`no se odrazuva vrz ostanatite zatvorenici koi vo ramkite na
neformalniot zatvorski poredok se ~uvstvuvaat za{titeni od probivaweto
na nesakanite formalni vrednosti. Ovie povredi mo`at da
bidat od pomal ili od pogolem intenzitet {to se procenuva spored
stepenot na nivnata opasnost i realno sozdadenite posledici. Dokolu
vo niv se krie samo nezna~itelno inklinirawe kon vrednostite na
formalniot sistem vrz prekr{itelite na osudeni~kiot kodeks se
primenuvaat poblagi sankcii koi se sostojat vo potsmev, prezir i sl.
Za pote{ki povredi {to osudenite gi ~uvstvuvaat kako elementarno
naru{uvawe na normite {to go reguliraat vnatre{noto odnesuvawe,
odnosno za onie povredi koi pretstavuvaat vladeewe na duhot i
pravilata {to gi nalo`uva sprotivstaveniot sistem, bojkot, telesni
kazni (}ebuvawe) pa duri i lin~uvawe. Vo toa se krie golemata sila i
trajnost na osudeni~kiot kodeks vo opredeluvaweto na nasokite na
povedenieto kako sprema subjektite {to se javuvaat kako nositeli na
formalniot, taka i kon onie {to go so~inuvaat neformalniot sistem
vo ustanovata.
Prethodnite konstatacii me|utoa, ne davaat za pravo da se
izvle~e apodikti~en zaklu~ok deka navedenite sistemi se nao|aat vo
isklu~itelno nepomirliv antagonizam. Vrednostite preto~eni vo
normativen sistem na osudenite navistina go sozdavaat i istknuvaat
kulturnoto nesoglasuvawe so onie na formalnata organizacija i vrz
taa osnova nu`no se gradi osudeni~kata solidarnost koja se
manifestira vo naglaseno insistirawe vrz posebnosta i potrebata od
sprotivstavuvawe na seto ona {to otskoknuva od nivnite interesi. Vo
stvarnosta me|utoa, osudenite se me|usebno solidarni osobeno toga{
koga treba da se pru`i opredelen vid otpor, odnosno samo vo situacii
koga se ~uvstvuvaat posebno zagrozeni zaradi intenzivniot pritisok
od strana na personalot i naplastenoto dejstvo na zatvorskite
deprivacii. So smaluvaweto na toj pritisok doa|a i do realno
smaluvawe na solidarnosta na osudenicite i netolerantniot odnos
kon toj personal koj vo nivnite o~i go pretstavuva neposredniot i
najodgovoren faktor za pojavata na bilo koja deprivacija. Ottamu e
mnogu poispravno da se govori za postoewe na na~eloto na
613

osudeni~kata "relativna solidarnost" 1075) no, pritoa sekoga{ da se
ima predvid deka taa pretstavuva nezaobikolliv element na zatvorskata
kultura. Toa zna~i deka od aspekt na o~ekuvawata vo vrska so
tretmanot na osudenite, va`nosta na ovoj element sekoga{ treba da se
povrze so negovite negativni konsekvenci.
Od izlo`enoto jasno proizleguva deka vo penitencijarnite
ustanovi se sozdava posebna op{testvena zaednica vo koja egizistiraat
specifi~ni odnosi, vrednosti, stavovi i normi na povedenie koi
redovno se poinakvi od onie {to gi postavuva neformalnata
organizacija. Taa zaednica e sostavena od lica koi ostvaruvaat
razli~ni osudeni~ki ulogi, formiraat opredeleni grupi i zazemaat
razli~ni polo`bi. Na toj na~in se vr{i socijalna stratifikacija na
osudeni~kata populacija i nivna horizontalna i vertikalna
podvi`nost, nezavisno od barawata {to vo taa nasoka pretstavuvaat
planirano o~ekuvawe. Vo zatvorski uslovi se vr{i nesakano
neformalno grupirawe koe zaedno so napred navedenite neprijatnosti
i nemo`nosta sekoga{ da se kontrolira nivnata energija
pretstavuvaat zna~ajni pre~ki za normalnoto ostvaruvawe na osudeni-
~kiot tretman. Vrz osnova na elementite {to go odreduvaat ugledot i
mo}ta i socijalnoto struktuirawe na osudenite kako i vrz osnova na
vistinskata egzistencija na razli~ni vrednosti i interesi se
sozdavaat uslovi za pojava na razni nezdravi odnosi, nedorazbirawa i
sudiri so golema agresivnost. Se razbira deka ovie sudiri duri i
toga{ koga se vo najmali razmeri imaat negativno dejstvo vrz
interioriziraweto na pozitivnite svojstva od strana na li~nosta na
osudenikot, a ottamu i vrz negovoto prevospituvawe.
Navedenite okolnosti dopolnitelno go potenciraat zna~eweto
na istra`uvawata na etiologijata i karakterot na psihosocijalnite
aspekti na zatvorskata zednica i iznao|aweto prakti~ni solucii za
eliminirawe na nivnoto negativno dejstvo. Iznao|aweto na adekvatni
preventivni, vospitni i drugi merki {to }e go smalat dejstvoto na
zatvorskite deprivacii, isklu~uvaweto na negativnite obrasci na
prilagoduvaweto na uslovite na zatvorskiot `ivot i voveduvaweto na
pozitivni primeri za oblikuvawe na me|u~ove~kite kontakti {to }e
pretstavuvaat vistinska kompenzacija za izgubeniot status i ulogite
{to se vr{ele na sloboda, kako i razvivaweto na adekvatni mehanizmi
{to u{te vo svojot zarodi{ }e gi spre~uvaat osudeni~kite sudiri, se
zna~ajna pretpostavka za za~uvuvawe na doverbata vo
resocijalizacijata sfatena kako human odnos kon ~ovekot.
Vo ovie usilbi od posebna va`nost e me|utoa, soznanieto deka
do vistinsko re{enie na glavnite problemi {to od ovaa pozicija go
obezvrednuvaat tretmanot na osudenikot mo`e da se dojde dokolku se
postigne edno optimalno nivo vo smisla na izedna~uvawe na
interesite na subjektite {to go so~inuvaat formalniot i neformalniot
sistem. Toj nu`en i izvonredno zna~aen optimum, spored moe
mislewe mo`e da se postigne toga{ koga nositelite na obata sistemi
1075)
Taka: Kosevski, op. cit, str. 33.
614

}e sfatat deka glavnata cel {to gi dovela vo zaemen odnos e
prevospituvaweto i deka osnovnata poluga za negovo postignuvawe e
zaemnata doverba, odnosno iskustveno potvrdeniot primer deka nikoj
od niv ne poka`uva namera da go vidi drugiot kako odgovoren za
neprijatnostite {to zaedno gi do`ivuvaat vo penitencijarnata
ustanova.
5. DIFERENCIJALEN PRISTAP KON TRETMANOT
Osnovnata ideja za primena na razli~ni, odnosno posebni
merki na tretman sprema osudenite lica e opredelena od vidot na
kaznata, li~nite karakteristiki na osudenite lica i potrebata na
polesen i poefikasen na~in da se ostvari nivnoto menuvawe.
Diferencijalniot pristap kon tretmanot, vsu{nost, zna~i negovo
individualizirawe spored potrebite na grupite sozdadeni so
klasifikacijata vo soodvetna ustanova. Vakviot pristap dobiva
zna~ewe na edna od osnovnite pretpostavki za uspe{no ostvaruvawe na
vospitno-prevospitniot i korekcioniot proces, za{to vodi kon izbor
i primena na specifi~ni merki na postapuvawe {to vo maksimalna
mera se usoglaseni so celite na kaznata. Pritoa e bitno da se
podvle~e, deka posebnosta na merkite na tretmanot {to treba da se
dovedat vo vrska so obele`jata na opredelena grupa (grupen tretman)
ili poedinec (individualen tretman), ne treba da se tolkuva so
primena na sosema novi oblici, metodi i metodolo{ki tehniki {to vo
su{tina se poinakvi od onie za koi ve}e na{iroko zboruvavme, tuku vo
prv red so nivnoto kvantitativno i kvalitativno diferencirano
koristewe.
Potrebata za podelba na tretmanot spored psihosocijalnite
karakteristiki na osudenite i nivnite grupni obele`ja se zasnova vrz
dosega{noto iskustvo koe ja opredeluva i glavnata nasoka na sekoe
terapeutsko deluvawe {to pretendira kon efikasna resocijalizacijata
i socijalna adapatacija. Ottamu sekade vo svetot pa i kaj
nas e izrazena i doktrinernata gri`a za nau~no osmisluvawe i
natamo{no prakti~no aplicirawe na posebni oblici i metodi na
penitencijaren tretman. Vo penolo{kata literatura naj~esto se
zboruva za posebnosta na penitencijarniot tretman sprema slednive
kategorii na osudeni lica: 1. osudenici na kratki kazni li{uvawe od
sloboda, 2. maloletni delinkventi, 3. osudenici od `enski pol, 4.
soobra}ajni delinkventi, 5. osudenici za krvni delikti, 6. psihi~ki
abnormalni osudenici i 7. povratnici i pove}ekratni povratnici.
1. Vo nastojuvawe da se poka`at posebnostite vo odnos na
tretmanot na osudenite lica na kratki kazni li{uvaweto od sloboda
nu`no e povtorno navra}awe na nekoi pova`ni pra{awa povrzani so
nivnoto izvr{uvawe. Istoriski gledano interesot za izvr{uvawe na
kratkite kazni li{uvawe od sloboda mo`e{e da se javi vo onoj moment
koga za prv pat be{e vovedena izolacijata kako mo}no sredstvo na
kaznenata represija. Pozna~ajni kritiki upateni kon niv sepak se
javija ne{to podocna otkako se zapo~na so nivnoto masovno
615

izrekuvawe i vo ramkite na usvoeniot model na resocijalizacijata
eklatantno se poka`a deka tie ne mo`at da obezbedat identi~na
primena kako {to toa e mo`no kaj dolgite kazni li{uvawe od sloboda.
Opredelen posistematski period vo uka`uvaweto na osnovnite
nedostatoci (lo{i strani na kratkite kazni) i mo`nostite za nivno
eliminirawe se vrzuva so raspravite {to na ovaa tema bea postaveni
na pove}e me|unarodni i nacionalni sobiri. Za brojnite implikacii
{to ja pokrivaat kompleksnata sodr`ina na kratkite kazni se otvori
rasprava u{te na Prviot kongres na Me|unarodnata komisija za
krivi~no pravo i kazneni zavodi (Me|unarodnata zatvorska komisija)
vo London 1872 god. Na ovoj kongres najmnogu se zboruva{e za
mo`nosta od zamena na ovie kazni so prisilna rabota bez li{uvawe od
sloboda i vo taa smisla se prepora~a nivno izvr{uvawe na
zemjodelski imoti ili vo forma na prisilna rabota vo zatvorot so
mo`nost osudenite lica no}ta da ja minuvaat vo svoite domovi. I na
Devetiot kongres na ovaa Komisija (London, 1925) povtorno se postavi
pra{aweto za iznao|awe drugi merki {to namesto kratkotrajnoto
zatvorawe bi mo`ele da se primenuvaat sprema izvr{itelite na
krivi~ni dela od pomala op{testvena opasnost. Vo vrska so ova
pra{awe na kongresot se izrazi i nade` deka }e se vlo`uvaat
pogolemi usilbi {to }e dovedat do supstitucija na kratkite kazni so
osobeno svrtuvawe kon probacijata i pri~nite kazni. Bea istaknati i
opredeleni negativni strani na ovie kazni: nivnata neefikasnost vrz
planot na generalnata i specijalnata prevencija, otsustvoto za
mo`nosta na primena na soodveten tretman vo funkcija na
resocijalizacijata, posledicite od izolacijata vrz socijalnite i
semejnite vrski na osudenite, nepotrebnoto prekinuvawe na
rabotniot odnos i te{kotiite za povtorno vklu~uvawe vo
op{testvenata zaednica kako i vlijanieto na kriminalnata zaraza vo
tekot na izvr{uvaweto. Na Dvanaesetiot kongres (Hag, 1950) golem
prostor mu be{e posveten na pojmovnoto opredeluvawe na ovie kazni.
Vo vrska so merkite za nivna zamena be{e istaknato deka e
najefikasna uslovnata osuda no, istovremeno im be{e dadena {iroka
podr{ka i na sudskata opomena, rabotata na sloboda, zabranata na
vr{ewe opredeleni zanimawa i sl. Od ovoj kongres be{e upaten i
zna~aen apel kon zakonodavecot i sudiite vo site zemji za smaluvawe
na zakanite so kratki kazni i nivno isklu~itelno izrekuvawe. Za
kratkite kazni be{e zboruvano i na sostanokot na Evropskata
konsultativna komisija vo Strazbur vo 1959 godina kade {to najgolem
prostor mu be{e posveten na opredeluvaweto na nivnite vremenski
granici. Za ovie kazni rasprava{e i Vtoriot kongres na ON za
suzbivawe na zlostorstvata i postapuvawe so zatvorenicite (London,
1960). I na ovoj kongres bea istaknati golem broj negativni strani od
kratkotrajnoto zatvorawe. Na ovoj kongres, me|utoa,, nivnoto re{enie
ne be{e barano vo ukinuvaweto na kratkite kazni so obrzlo`enie
deka toa vo praktikata ne e izvodlivo. Izlezot od ovoj problem se
pobara, pred sÒ, vo namaluvaweto na nivnata za~estena primena.
Pokraj toa se pledira{e kon {iroko upatuvawe na osudenite lica so
kratki vremenski kazni vo ustanovi od otvoren i poluotvoren vid ili
616

vo specijalizirani ustanovi {to bi se osnivale samo za ovaa
kategorija na osudenici. Uka`ano e i na potrebata od sovremen
prevospiten tretman, a vo pogled na mo`nostite za izbegnuvawe na
negativnite posledici od prestojot vo zatvorite se prepora~a i
po{iroka primena na uslovnata osuda, nadomest na {teta, probacija,
ukor, odzemawe na voza~ka dozvola i sl. Od ovoj kongres, vsu{nost,
proizleze deka problemot ne e vo eliminiraweto na kratkite kazni,
tuku vo redukcija na nivnata primena vo onie slu~ai kade se
poka`uvaat kako najadekvatna merka kako od stojali{te na za{tita na
op{testvenite interesi taka i od stojali{teto na pozitivno vlijanie
vrz storitelot na krivi~noto delo. Zatoa te`i{teto vo re{avaweto
na ovoj problem le`i vrz nau~nite istra`uvawa koi treba da gi
poso~at kategoriite na delinkventi za koi kratkite kazni se
najpogodna merka, (kako i kategorija na delinkventi kaj koi tie se
kontraindicirani) 1076) .
Vo posledno vreme na ovie pra{awa im e posveteno posebno
vnimanie vo zemjite na Sovetot na Evropa. So problemite na
alternativnite merki na zatvorot Sovetot na Evropa se zanimava
u{te od {eesetite godini na ovoj vek vo ramkite na svoite specijalizirani
organizacii. Toj uka`uva na {tetnite posledici na zatvorot
no, i na socioekonomskite kriteriumi koi nu`no baraat
preispituvawe na kaznata zatvor. Vo vrska so toa posebna rasprava
ima{e na Sedmata konferencija na direktorite na zatvorskite
administracii vo Strazbur 1986 godina 1077) .
[to se odnesuva do na{ata zemja posebno treba da se istakne
sovetuvaweto {to vo organizacija na slu`bite za vnatre{ni raboti
be{e odr`ano na 27 i 28 mart 1968 godina vo Sremska Mitrovica.
Edinstvenata tema na ova sovetuvawe glase{e "Izvr{uvaweto na
kratkite kazni li{uvawe od sloboda i sostojbite vo zatvorite vo
Jugoslavija". Vo zaklu~ocite od ova sovetuvawe me|u drugoto se veli
deka razli~niot broj zatvori vo toga{nite republiki vo odnos na
osudenite i pritvorenite lica, kako i raznovidnosta na nivnata
namena nu`no uka`uvaat na preispituvawe na organizacionata mre`a,
so cel sekade kade {to e mo`no za izvr{uvaweto na pritvorot da se
predvidat posebni zatvori, a izvr{uvaweto na kratkite kazni
li{uvawe od sloboda da se koncentrira vo pogolemite zatvori, pred
sÒ, od otvoren i poluotvoren vid 1078) .
Zastapenosta na ovie kazni i lo{ite strana od nivnoto
izvr{uvawe ja nalo`ija i potrebata od podlaboko nau~no empirisko
razrabotuvawe na nivnata efikasnost. Me|utoa, vo na{ata dr`ava
dosega ne e izvr{eno nitu edno celosno empirisko istra`uvawe od
kade bi mo`elo da se sogladaat konkretni pokazateli za nivnata
1076)
Zlatari}, B. Drugi kongres Ujedinjenih nacija za spre~avanje zlo~ina i postupanje sa
prestupnicima, Na{a zakonitost, Zagreb, 1960/11-12, str. 596.
1077)
[eparovi}, Z. Alternative kazne zatvora, str. 695.
1078)
Vidi: Kratke kazne li{enja slobode i stanje u zatvorima (Rezolucija), Priru~nik, Zagreb,
1968/2, str. 129-157.
617

opravdanost vo sistemot na krivi~nite sankcii, zakonskite i sudskite
mo`nosti za smaluvawe na nivnata primena, potrebata od ovie kazni
za opredeleni kategorii na prestapnici, na~inot na nivnoto
izvr{uvawe, mo`nostite za sproveduvawe na prou~uvaweto na
li~nosta i nivnata klasifikacija i adekvatno na toa oblicite na
eventualniot prevospiten tretman, formite na postpenalnoto
prifa}awe kako i drugi fenomenolo{ki karakteristiki {to bi
uka`ale na vistinskite sostojbi i potrebi za vidot i obemot na
koristeweto na alternativite na kaznata zatvor voop{to i kratkite
kazni posebno. Potrebata od takvo istra`uvawe go nalo`uva i obemot
na nivnoto izrekuvawe za{to vo strukturata na kaznite li{uvawe od
sloboda zazemaat najgolem prostor 1079) . Na taa potreba uka`uvaat i
lo{ite strani na ovie kazni za koi dovolno govorevme. Vo ovaa
prilika me|utoa, ne pre~i da se potsetime deka kratkite kazni
pretstavuvaat najslaba strana na sovremenata penologija 1080) . Vo taa
smisla osobeno se istaknuva deka tie gi prekinuvaat ~ovekovite vrski
so op{tvestvoto, negativno ja stigmatiziraat li~nosta i ostavaat
lo{i posledici vrz ekonomskite, semejnite i profesionalnite
odnosi za vreme i po izdr`uvaweto na kaznata. Zatvorenicite pritoa
ovoj vid kazna ja izdr`uvaat vo "prisilna nerabota" so {to e
zapostaveno osnovnoto sredstvo na privospitniot proces. Poradi toa
se gubat psiholo{kite kontakti me|u upravata na zatvorot i
osudenicite za{to nema dovolen osnov za vospituvawe i rabota kako
neprocenlivi uslovi za zapo~nuvawe na site ostanati vospitni i
prevospitni procesi 1081) . Se istaknuvaat isto taka i u{te mnogu
argumenti pritiv ovie kazni. Taka na primer, postojat sva}awa deka
poradi svoeto kratko traewe ovie kazni ne se pogodni za prezemawe na
voobi~aenite i provereni merki na tretman, deka poradi "pe~atot na
blagost" go gubat svoeto zastra{uva~ko dejstvo, ili pak obratno, deka
tie vo su{tina ne se humani poradi toa {to se izrekuvaat za dela od
pomala op{testvena opasnost - "bagatelni dela", a da ne im se dade
mo`nost na tie lica da se popravat na sloboda, deka vo niv e sodr`ana
opasnost od "kriminalna infekcija", deka tie baraat zna~itelni
finansiski sredstva koi obi~no nedostasuvaat i go onevozmo`uvaat
sproveduvaweto na specijalizacijata na ustanovite, a so toa i
prou~uvaweto na li~nosta (opservacijata) i klasifikacijata na
osudenite lica.
No i pokraj site slabosti na kratkite kazni najgolemiot broj
teoreti~ari i penitencijarni stru~waci ne se zalagaat za nivno
ukinuvawe, za{to vo sovremeniot sistem na krivi~ni sankcii i ovie
kazni so nu`na modifikacija ili u{te podobro re~eno, so reforma na
na~inot na nivnoto izvr{uvawe, kako i so supstitucija so
1079)
Na kratki kazni do 6 meseci vo periodot 1961/70 otpa|ale okolu 80% od site
izre~eni kazni li{uvawe od sloboda. Vidi: Lazarevi}, D. Kratkotranje kazne zatvora, op.
cit, str. 33.
1080)
Milutinovi}, M. Kriminologija, str. 564.
1081)
Arnaudovski, Q. Kratki kazni li{uvawe od sloboda, Pravna misla, Skopje,
1966/5, str. 12.
618

poadekvatni i poefikasni merki za tretman na storitelite na
krivi~nite dela mo`at da se ubla`at socijalnite i li~nite reperkusii
od nivnata primena. Vakviot stav pridonesuva kon zacvrstuvawe
na idejata kratkite kazni natamu da ostanat kako edna od
su{testvenite ili nu`ni merki vo za~uvuvaweto na op{testvoto od
negativnite odnesuvawa. Na sovremeniot stepen od op{testveniot
razvoj, vpro~em, retko koe op{testvo sozdalo takvi uslovi i
pretpostavki {to mu pru`aat mo`nost da se otka`e do nivnite makar
i efemerni koristi vo za{titata na vladea~kiot op{testven poredok
i zaedni~kata egzistencija na lu|eto. Naprotiv, naj~estite streme`i
ja sledat onaa nasoka {to zna~i usovr{uvawe na ovie kazni. Ottamu
proizleguvaat i takvi razmisluvawa {to posebno gi istaknuvaat
okolnostite koi im odat vo prilog na ovie kazni. Taka na primer,
opravdanosta na kratkite kazni se gleda vo efektot {to se postignuva
vo oblik na tn. "{ok terapija", a vo taa smisla se dvi`at i
razmisluvawata za "siroma{tvoto" na vidot i brojot na kaznite i
potrebata od nivna individualizacija vo fazata na izrekuvaweto,
kako i od postoeweto prestapnici spored koi primenata na kratkite
kazni ima svoe opravduvawe i opredelena efikasnost, za{to za golem
broj od niv ne e potrebna resocijalizacija ili pak e potreben samo
fragmentaren tretman vo tekot na izvr{uvaweto na kaznata poradi
nivnata pogodna li~na i op{testvena situacija.
Ovde me|utoa, mora da se istakne deka i pokraj
zabele`itelnoto vnimanie {to vrz osnova na nau~no iskustveni i
teoretski zdravi soznanija go dobivaat kratkite kazni, nadminuvaweto
na nivnite slabosti odi premnogu sporo. Op{t vpe~atok e deka
podobruvaweto na negativnite sostojbi i efikasnosta na nivnoto
izvr{uvawe skoro i da ne e vidlivo, za{to barem dosega{nata
praktika vo prv red be{e svrtena kon akceptirawe na onie re{enija
{to zna~at marginalna i parcijalna intervencija vo izvr{uvaweto na
ovie kazni, a mnogu pomalku kon razvivaweto i koristeweto na
alternativite na kaznata li{uvawe od sloboda. So toa so nesmalena
vehementnost povtorno se aktueliziraat starite pra{awa za, so
silata na mo`ebi sodr`inski ne tolku novi, no vo sekoj slu~aj spored
svojata uverlivost sve`i argumenti, gi otvori procesite za pobrzo
re{avawe na dilemite dali postavenosta i izborot na kratkite kazni
soodvestuva na postavenite celi, so kakva efikasnost go ostvaruvaat
svoeto antikriminalno dejstvo i dali se pravilno iskoristeni
formite i metodite preku koi treba da se ostvaruva mo`niot tretman.
Od seto ova mo`e lesno da se zabele`i deka sovremenata
teorija i praktika i pokraj jasno izrazenata intencija za necelosno
otka`uvawe od ovie kazni sÒ u{te ne uspeala da poso~i posebni merki
na tretman koi vistinski }e gi dobli`at do ostvaruvaweto na
vospitno-prevospitniot koncept na kaznata. Uka`uvawata od tipot
deka i kaj ovie kazni ne treba da se otka`uvame od tretmanot na
osudenite, tuku deka treba da se primenuva pointenzivno, koncentrirano
i vo specijalizirani ustanovi, da se kombinira so voninstitucionalnite
formi na tretman, da bide usloglasen so
karakteristikite na osudenite lica i realnite mo`nosti za negovo
619

ostvaruvawe, so premnogu voop{teni nasoki za od niv da se izvle~e
bilo kakva mo`nost za konkretno postapuvawe. Vo vakvite
formulacii o~igledno se krie golema pretpazlivost na nau~nite
rabotnici koi se pla{at da ponudat konkretni re{enija {to vo
sega{nite uslovi mo`at da se poka`at celosno neostvarlivi ili, {to
e u{te poopasno, duri i kontraproduktivni. Od tie pri~ini
celokupnoto pra{awe za posebniot tretman kaj kratkite kazni se
pomestuva vrz obidot da se opredelat (selektiraat) osudenite lica
sprema koi mo`at da se ostvarat pozitivni rezultati. Vrz osnova na
opredeleni empiriski sogleduvawa vo ovoj pogled se istaknuva deka
izvr{uvaweto na kratkite kazni mo`e da bide efikasno sprema
primarnite delinkventi, storiteli na nebre`ni krivi~ni dela,
storiteli na krivi~no delo lesna ili te{kata telesna povreda,
u~estvo vo tepa~ka, sprema lica koi se nao|aat na vozrast od 30 do 50
godini i sl. 1082) Na sli~en na~in se pristapuva kon negativna
selekcija, odnosno kon poso~uvawe na onie lica sprema koi kazni ne
bi trebalo voop{to da se izrekuvaat. Taka na primer, spored eden
avtor 1083) toa se, vo prv red, maloletni lica, polnoletni lica koi
izvr{ile te{ki krivi~ni dela, povratnici i pove}ekratni
povratnici.
Ovie predlozi koi nesomneno treba iskustveno da se
proveruvaat imaat svoe zna~ewe koe e pomesteno vo fazata na
izrekuvaweto na krivi~nite sankcii. Od toa me|utoa, imaat slaba
korist penitencijarnite rabotnici, za{to bez ogled na toa koj im
doa|a na izdr`uvawe na kaznata, niv im trebaat vo zakon vtemeleni
nasoki za merkite {to treba da gi primenat vo fazata na
izvr{uvaweto. Otsustvoto na sopstveno iskustvo dopolnitelno ja
komplicira nivnata rabota, za{to stanuvaat neodlu~ni i ottamu
pasivni. Vakvata sostojba e dostatna pri~ina za toa jasno da im se
stavi do znaewe vidot na potrebniot tretman {to kako obvrska sprema
osudenite treba da go sledat, a po potreba i intenzitetot na negovata
primena. Moe mislewe, koe {to proizleguva od dolgogodi{noto
sledewe na sostojbite i problemite vo ovaa oblast, e deka vrz
osudenite ne kratki kazni vo opredelena mera mo`at da se primenat
site oblici i metodi na tretman. Postojnite pre~ki za toa se sostojat
edinstveno vo indiferentnosta na zakonot vo pogled na ova pra{awe i
vo otsustvo na materijalni, organizaciono-tehni~ki i kadrovski
preduslovi koi i te kako mo`at da se nadminat ako se poka`e makar i
mal op{testven interes vo taa nasoka.
2. Vo odnos na maloletnite delinkventi vo sovremenata
penolo{ka teorija i praktika dominira stavot deka se raboti za
specifi~na kategorija na lica, {to od vozrasnite treba da se
razlikuva ne samo vo pogled na posebnata krivi~no pravna polo`ba,
tuku i spored posebniot vospitno- prevospiten institucionalen
1082)
Davidovi}, D. i dr. Efikasnost kratkih kazni li{enja slobode. Pravni zbornik, Titograd,
1961/2, str. 12-13.
1083)
Srzenti}, N. Kratkotrajne kazne li{enja slobode, Pravni zbornik, Titograd, 1961/2, str. 12-
13.
620

tretman. Tie specifi~nosti se rezultat na psihofizi~kite
posebnosti i vo vrska so toa na nivniot poinakov socijalen status. Se
raboti, vsu{nost, za li~nosti na vozrast od 14-18 godini koi za
razlika od vozrasnite poseduvaat zna~itelno poinakvi osobini za{to
se nao|aat vo fazata na svojot razvoj i sozrevawe. Toa se lica vo onaa
faza od svojot `ivot koja e prosledena so dlaboki fiziolo{ki i
psiholo{ki promeni {to gi doveduvaat vo takvi sostojbi koi vo
na~elo se karakteriziraat so posebna rezistentnost kon nadvore{ni
vlijanija i pottici za negativno i zabraneto povedenie. Vo toa e
sodr`an eden od osnovnite argumenti za opredeluvawe na posebnata
polo`ba na maloletnicite vo krivi~noto pravo. Taa polo`ba e edna
od osnovnite pridobivki na evolucijata na krivi~noto pravo,
pridobivka {to se zasnova na vekovnite nau~ni prou~uvawa i
prakti~ni sogleduvawa deka borbata protiv maloletni~koto
prestapni{tvo ne mo`e da se vodi na ist na~in i so isti sredstva kako
pritiv kriminalitetot na polnoletnite lica. Vrz istite osnovi se
gradi i nadovrzuva sfa}aweto deka sprema mladite delinkventi treba
da se primenuvaat posebni merki so vospitno-prevospitna sodr`ina.
Nivniot tretman treba da se potpira vrz onie elementi {to
adekvatno na nivnite karakteristiki }e bidat oslobodeni od
intimidacijata, stradaweto i represivnosta {to nu`no go sledi sekoe
li{uvawe od sloboda. Prioritetna cel vo institucionalniot pristap
kon maloletnikot e optimalno iskoristuvawe na site tretmanski
aktivnosti {to go ovozmo`uvaat nivniot pravilen razvoj bez ogled na
toa dali se raboti za ustanova kade se izvr{uvaat zavodski merki ili
kaznata maloletni~ki zatvor. Iskustveno potvrden fakt e me|utoa,
deka vo ustanovite nameneti za institucionalno tretirawe na ovaa
kategorija na lica {to pod razli~ni imiwa postojat vo svetot 1084) ,
nitu vo na{ite institucionalni uslovi ne se do{lo do nekoi oblici,
metodi i tehniki na postapuvawe {to dosega ne bile koristeni i za
vozrasnite osudenici. Ona {to ovde e karakteristi~no i, {to kako i
kaj drugite oblici i metodi na poseben tretman, se izdvojuva i dobiva
posebno zna~ewe se sostoi vo naglasenoto potpirawe vrz opredeleni
merki i osoben intenzitet na nivnata primena. Vo taa smisla za
maloletnicite se prepora~uvaat i vo praktikata posebno mesto
dobivaat usilbite vo pogled na obrazovanieto i stru~noto
usovr{uvawe kako merki {to treba da go podignat nivnoto
intelektualno nivo, sozdavaweto na rabotni naviki i razvivaweto
~uvstvo na odgovornost kon op{testvenite barawa. So ogled na toa
deka se raboti za oblik na tretman {to vo osnova ja gradi li~nosta za
uspe{no prifa}awe na bitnite op{testveni vrednosti i anulirawe
na hendikepot za postignuvawe na soodveten op{tesven status, ovoj
1084)
Vo svetot postojat razni vidovi na ustanovi za maloletni delinkventi koi mo`at
da bidat od otvoren i, poluotvoren, zatvoren i me{ovit karakter. Vo Anglija
postojat "approved schuls", "attendance centres", "detentions centres", borstalski zavodi
i sl. Vidi: Lazarevi}, Lj. Kazne i mere bezbednosti... str. 207-212. Vo SAD postojat
otvoreni {umski logori, vo Francija "zatvori u~ili{ta", vo Rusija - rabotno
vospitni kolonii od op{t vid i rabotno vospitni kolonii so zasilen nadzor itn, itn.
621

oblik na tretman vo mnogu zemji vo svetot e predviden kako
zadol`itelna obvrska za site {titenici na opredelena vospitna ili
kaznena ustanova.
Vo funkcija na poefikasno izgraduvawe pozitivni svojstva i
naviki kaj maloletnicite e i posebnoto insistirawe vrz organizirano
i intenzivno koristewe na nivnoto slobodno vreme i forsirawe na
onie aktivnosti {to go ovozmo`uvaat po{irokoto ostvaruvawe na
kontaktite so slobodniot svet. Vakvata nasoka se nadovrzuva na
ispravnoto soznanie deka rekreativnite aktivnosti i komunikacijata
so slobodnata sredina se referenca so golemi vospitno-popravni
implikacii za licata koi sÒ u{te ne ja oformile svojata li~nost. Vo
prilog na po{irokoto koristewe na ovie merki na postapuvawe
govori i faktot deka institucionalnite li{uvawa i ograni~uvawa i
posledicite {to proizleguvaat od niv, posebno se ~uvstvitelni za
licata od maloletni~kata populacija. Nakratko, koga se raboti za
ovie lica nasekade vo svetot se te`nee kon izbor na takvi merki na
tretman {to najmnogu im ogovaraat na nivnite psihosocijalni
svojstva i sozdavaweto pogodna terapeutska atmosfera {to }e go
nadmine {ablonskoto i rutinsko postapuvawe od bilo koj vid, kako i
kon nivno u~ewe na red i disciplina vo uslovi na {to e mo`no poblag
re`im na izdr`uvawe na vospitnata merka, odnosno kaznata. Toa se
osnovni uslovi {to nema da ja frustriraat i onaka mo{ne krevkata
struktura na li~nosta na {titenikot.
3. Izvr{uvaweto na kaznata li{uvawe od sloboda vrz licata
od `enski pol od aspekt na tretmanot navidum ne pretstavuva zna~aen
problem. Ovaa iluzija poteknuva ottamu {to se raboti za mal broj
osudeni~ki, taka {to prevospitnite procesi {to vrz niv se
primenuvaat vo penitencijarnata praktika nasekade vo svetot ne go
dobivaat potrebnoto vnimanie. Ustanovite vo koi tie ja izdr`uvaat
kaznata se od mal kapacitet i naj~esto ne se dovolno opremeni za
ostvaruvawe na opservacija, individualizacija i interna klasifikacija
pa ottamu i za sproveduvawe na adekvatni oblici na tretman.
^estopati vo niv zaedno so polnoletnite osudeni~ki na dolgi i
kratki kazni li{uvawe od sloboda izolacijata ja podnesuvaat i
maloletni~ki na koi im e izre~ena zavodska vospitna merka ili kazna
maloletni~ki zatvor, a ponekade vo istata ustanova se izdr`uva i
pritvorot za `eni. So ogled na toa {to duri i vo vakvi slu~ai
nivniot broj e isklu~iteno mal vo mnogu ustanovi `enite se postojano
zatvoreni 1085) , ne odat na rabota nadvor od ustanovata nitu se
vrabotuvaat vo nea, osven na dejnosti okolu odr`uvaweto na
higienata, vo kujnata ili se zanimavaat so ra~na rabota (vezewe,
pletewe, {iewe) naj~esto vo ista soba vo koja prestojuvaat ili spijat.
1085)
"Zatvorite za `eni glavno se zatvoreni institucii, kontrolata koja se vr{i nad
zatvoreni~kite e nesrazmerna na nivnata op{testvena opasnost, a tretmanot {to
sprema niv se primenuva e posoodveten na odr`uvawe na nivnata ekonomska zavisnost
i op{testvenata nemo} odo{to za nivno osposobuvawe za normalen `ivot na sloboda.
Nikoli}-Ristanovi}, V. Zatvor za `eni - (bez) smislata na kaznata zatvor,
Bezbednost, Skopje, 1994/2, str. 347.
622

Vo ovie ustanovi, po pravilo, nedostasuvaat vospituva~i, nastavnici i
instruktori za ostvaruvawe na edukativni programi i voveduvawe vo
nekoe korisno zanimawe so {to u{te pove}e se uslo`nuva nivnata
polo`ba i tretmanot koi daleku zaostanuvaat zad modernite
pretstavi vo ovaa oblast. Vakvite sostojbi bea sogledani na [estiot
kongres na ON za prevencija na kriminalitetot i tretman na
prestapnicite (odr`an vo Karakas) kade {to vo ramkite na temata za
deinstitucionalizacija na popravnite sistemi be{e pokrenato i
barawe za podobruvawe na institucionalniot tretman na osudenicite
od `enski pol.
Od gornite konstatacii mo`e da se izvle~e zaklu~ok deka
primarnite usilbi vo odnos na tretmanot na osudeni~kite vo prv red
se dvi`at kon nadminuvawe na diskriminacijata {to sÒ u{te gi stava
vo ponepovolna polo`ba od ma`ite. Vo tie usilbi e pomesteno i
pra{aweto za ednovremeno usoglasuvawe na merkite na tretman so
posebnite biolo{ki i psihosocijalni osobini na `enata. Toa zna~i
deka so ogled na tie obele`ja, vidot na nivnite krivi~ni dela i
okolnosti pod koi gi vr{at prioritetno e insistiraweto vrz takov
tretman {to vrz niv }e se ostvaruva vo otvoreni kazneno-popravni
ustanovi. Vo tie ustanovi kone~no treba da se najde mesto za
sproveduvawe na obrazovno-vospitni procesi i da se sozdadat uslovi
za konstruktivno i rekreativno koristewe na nivnoto slobodno
vreme. I vo pogled na nivnata rabotna anga`iranost treba da se
nadmine predubeduvaweto deka tie treba da se nau~at samo na toa da
bidat dobri domakinki, a ne i lica {to od ustanovata }e ponesat
nekoe korisno zanimawe {to }e go podobri nivniot ekonomski, a
ottamu i op{testven status. Vrz nivnata socijalna emancipacija treba
postojano da se raboti i so pointenzivna primena na drugi merki {to
vodat kon nadminuvawe na nivnata zavisna polo`ba od drugi i kon
nivno posmelo i samostojno za~ekoruvawe vo op{testvenite odnosi na
sloboda. Ili kako {to toa sosema kratko i ubavo go veli eden
avtor 1086) "ona {to e su{testveno za emencipacijata na `enata vo
op{testvoto mora da bide i su{tina na procesot na nejzinata
resocijalizacija vo kazneno-popravnata ustanova".
4. Soobra}ajnite delinkventi pretstavuvaat poseben problem
od aspekt na tretmanot. Toa proizleguva ottamu {to naj~esto se
raboti za lica koi nebre`no ili sosema slu~ajno, odnosno bez u~estvo
na svojata svest i volja pridonesle da nastapi opredelena nesakana
posledica. Toa se lica koi pred storuvaweto na deloto vodele ureden
`ivot i ne poka`uvale nikakvi skolonosti za otstapuvawe od
op{testvenite normi i vrednosti. Toa se adekvatno socijalno
prilagodeni i odgovorni lica so izgradeni rabotni naviki koi vo
otsustvo na vnimanie storile delo {to vo idnina nema da go povtorat.
Sprema niv kako i, vpro~em, sprema site storiteli na krivi~ni dela
od nebri`nost, krajna nu`da ili nu`na odbrana i splet na drugi
slu~ajni okolnosti, primenetiot penitencijaren tretman treba da se
1086)
Ibid, str. 357.
623

svede vo nu`ni ramki naso~eni kon jaknewe na vnimatelniot odnos
sprema opredeleni situacii i objekti. Seto ona {to izleguva nadvor
od tie ramki e nepotrebno vnimanie {to kaj osudenikot mo`e da
predizvika ~uvstvo na zagrozenost, me{awe vo intimnite sferi na
sopstvenoto bitie, atak vrz individualnosta i drugi nepredvidivi
posledici. Ottamu vo pristapot kon ovie lica se prepora~uva
vnimatelen odnos, za{to penitencijarnite stru~waci ~estopati se
skloni kon nesvesno prenesuvawe na ve}e izgradeniot pristap kon
drugi osudenici vrz soobra}ajnite delinkveniti i kon menuvawe na
ona {to kaj niv treba da se podr`i.
Pra{aweto {to natamu se postavuva kaj ovie delinkventi e
kako mo`e da se postigne nivnata resocijalizacija so ogled na toa
deka kaj niv obi~no ne postoi ~uvstvo na vina za storenoto.
Sogleduvaj}i go ovoj problem nekoi avtori predlagaat deluvawe vrz
perifernite faktori na nivnoto delinkventno odnesuvawe. Nie
morame da gi istra`uvame potsvesnite faktori na nivnoto asocijano
povedenie veli Atanackovi}, da ispituvame koi se nedostatocite vo
karakterot na soobra}ajniot delinkvent, dali e le`eren, so namera,
egoist, egocentri~en, neuvi|aen ili bahat, dali e sklon kon avanturi,
kon riskantno odnesuvawe so cel da se vlijae samo vrz simptomite na
negovoto asocijalno povedenie dodeka e vo kontakt so volanot 1087) .
Postignuvaweto na ovaa cel bara eden mo{ne slo`en i delikaten
priod kon delinkventot, no so ogled na sega{nite uslovi na rabota vo
kazneno-popravnite ustanovi ne postoi prakti~na mo`nost za negovo
sproveduvawe vo `ivot.
5. Vo penolo{kata teorija i praktika ne mu se posvetuva
dovolno vnimanie na prevospitniot tretman na osudeni lica za krvni
delikti. Vo ovoj pogled ne postojat specijalizirani ustanovi ili
vertikalni klasifikacioni grupi vo koi }e se vodi gri`a za
posebnite karakteristiki na li~nosta na osudenite za krvni delikti
voop{to i za ubijcite posebno, vrz koi so ogled na dol`inata na
kaznata i potrebata od poinakov tretman go stavame i glavniot akcent
na ova razgleduvawe.
Kaj nas osudenite lica na kazna li{uvawe od sloboda za
krivi~no delo ubistvo se pristapuva od pozicija deka so niv ne treba
posebno da se raboti, odnosno deka dol`inata na nivniot prestoj vo
ustanovata e onaa okolnost koja samo po sebe vodi do sakanite efekti.
Ottuka vrz teoretski plan e sosema logi~no pra{aweto dali sprema
osudenite ubijci e potrebno sproveduvawe na prevospiten tretman.
Odgovorot mo`e da bide pozitiven ili negativen. Koj odgovor e
me|utoa, onoj vistinskiot mo`e da se doznae preku sogleduvaweto na
argumentite vo prilog i protiv penitencijarniot tretman na
ubijcite.
Prviot mo`en odgovor e deka sprema osudenite lica za
krivi~no delo ubistvo ne e potrebna resocijalizacija pa spored toa
1087)
Vidi: Pihler, S. VII Savetovanje jugoslovenskog udru`enja za krivi~no pravo i
kriminologiju, JRKKP, Beograd, 1968/3, str. 489. (Diskusija na Dragoqub Atanackovi}).
624

ni prevospiten tretman. Vo prilog na vakvoto razmisluvawe mo`at da
se navedat pove}e pri~ini me|u koi i opredelen broj empiriski
utvrdeni fakti od edno moe istra`uvawe 1088) . Eden od niv e deka vo
strukturata na izvr{enite ubistva od na{ata sredina dominiraat
lu|e so pomalku ili pomalku besprekorno minato. Imeno, 72,2%
ubijci pra|aat vo kategorijata "~esen i ugleden gra|anin", ili so
drugi zborovi ka`ano, najgolemiot broj ubijci se ispravno
socijalizirani li~nosti na koi ne im e potrebna resocijalizacija. Za
niv kaznata {to mora da ja izdr`at od generalnopreventivni pri~ini,
e zlo koe mora da se istrpi poradi storenoto zlo.
Vtoriot argument protiv tretmanot osnosno resocijalizacijata
na ubijcite proizleguva od neposrednoto iskustvo na licata
{to go sproveduvaat penitencijarniot tretman. Kaj niv dominira
stavot deka tokmu so ubijcite ne treba mnogu da se raboti, bidej}i se
dobri zatvorenici, so koi, poradi dol`inata na kaznata ne postojat
skoro nikakvi problemi. Ottamu tie se klasificiraat vo grupi
spored potrebata nivnite karakteristiki da se iskoristat samo za
pozitivno vlijanie vo kazneno-popravnata ustanova.
Ako prethodnoto soznanie koe proizleguva od praktikata se
povrze so procentot na izrazeniot specijalen povrat na ubijcite se
dobiva i tretiot mo`en argument protiv nivniot tretman i resocijalizacija.
Imano, od okolnosta deka specijalniot povrat na ubijcite e
nezna~itelen (samo 0,5%) i pokraj toa {to vo kazneno-popravnite
ustanovi so niv skoro ni{to ne se raboti se ~ini apsurdno zalagaweto
za nivnoto prevospituvawe.
Vtoriot mo`en odgovor e deka sprema osudenite ubijci e
neophodna resocijalizacija i sodr`aen tretman {to }e pretstavuva
osnova za nejzinoto ostvaruvawe. Kon nego }e gi navedeme samo onie
argumenti {to na izvesen na~in gi obezbeduvaat mo`nite prigovori
protiv resocijalizacijata na osudenite ubijci. Taka na primer, toa
{to najgolemiot broj osudeni ubijci pred storenoto delo bile
ispravno socijalizirani li~nosti ne mora da zna~i i otsustvo na
potrebata od nivna resocijalizacija. Imeno, ako se trgne od etimolo{koto
zna~ewe na poimot resocijalizacija toga{ e sosema
prifatlivo deka mo`e da se resocijalizaira samo nekoj koj ve}e bil
socijaliziran, {to zna~i samo onie lica koi bile pravilno vklopeni
vo op{testveniot `ivot, no podocna kako posledica na podolgo
dejstvuvawe na opredeleni negativni faktori skr{nale od usvoenite
pravila na odnesuvawe. Toa {to ubijcite idealno se vklopuvaat vo
edna vakva pretstava e samo mo`en argument vo prilog na nivnata
resocijalizacija.
[to se odnesuva do stavot na upravata deka ubijcite se dobri
zatvorenici so koi treba malku da se raboti, stanuva zbor za isto taka
mal dokaz protiv nivnata resocijalizacija Vakviot stav poa|a od
ispravno sogledaniot fakt vo odnos na povedenieto na ubijcite vo
tekot na izdr`uvaweto na kaznata, no i od nesogleduvaweto na
1088)
Sulejmanov, Z. Ubistvata vo Makedonija, str. 140.
625

karakteristikite na nivnata li~nost i potrebata za nivno menuvawe.
Empiriskoto posmatrawe na li~nosta, situirano vo skromni ramki, vo
nikoj slu~aj ne mo`e da go zameni nau~noto posmatrawe na li~nosta
preku koe edinstveno mo`e da se dojde do vistinskite potrebi na
osudenite lica. Celosnoto sogleduvawe na tie potrebi u{te pomalku
mo`e da se ostvari preku golo nabquduvawe na op{toto povedenie na
ubijcite vo ustanovata, osobeno toga{ koga zaradi opredeleno
prilagoduvawe na zatvorskata situacija doveduva do uspe{no
sokrivawe na vistinskite crti na li~nosta. Vo tie procesi, vpro~em,
se mnogu pouspe{ni onie osudenici koi podolgo prestojuvale vo
penitencijarnata ustanova. Ako kon seto toa se dodadat i
ograni~enite mo`nosti na upravata da mu se posveti dovolno vreme i
vnimanie na sekoj osudenik, logi~no e da se pretpostavi deka
nejziniot stav se gradi vrz pragamati~ni osnovi: da se ostavi prostor
za rabota so ovie osudenici koi vo ustanovata pretstavuvaat pogolem
problem.
I na krajot, kon tretiot mo`en argument protiv resocijalizacijata
na ubijcite dovolno e ako se navede deka "resocijalizacijata
pretstavuva pove}edimenzionalen proces {to ne mo`e da se svede samo
na storuvawe - nastoruvawe na novo krivi~no delo, tuku mo`e da se
sfati kako edinstven proces na aktivnosti i merki {to se naso~eni
kon ostvaruvaweto na pozitivnite promeni vo op{testvenoto
odnesuvawe na delinkventot 1089) .
Od seto ova e sosema prifatlivo deka za osudenite ubijci
izvr{uvaweto na kaznata li{uvawe od sloboda treba da pretstavuva
osmislen tretman a ne retribucija. Vakviot stav me|utoa, ne zna~i i
celosen odgovor na pra{aweto vo vrska so tretmanot na ubijcite. Vo
toj prostor nu`no se provlekuvaat novi problemi me|u koi posebno
mesto zazema rasvetluvaweto na specifi~nostite na tretmanot sprema
razli~nite kategorii ubijci. Ako ras~istime so toa deka za ubijcite e
potreben tretman toa istovremeno ne zna~i deka tretmanskiot
pristap treba da bide ednakov za site storiteli na ubistvo. Moj stav e
deka vo toj pogled e potreben natamo{en diferenciran pristap {to
oblicite, metodite i metodolo{kite tehniki vo prevospitniot
tretman }e gi dovede vo soglasnost so utvrdenite kriminolo{ki
karakteristiki na ubijcite od na{ata sredina 1090) . Koga go velam ova
vo prv red mislam na razli~nite kategorii ubijci so ogled na
motivite {to go opredelile nivnoto delo. Ottuka vo prevospitniot
model vo koj motivot pretstavuva osnovna orientacija za rabota so
site osudeni lica treba da se najde i mestoto na osudenite ubijci vo
onaa mera i intenzitet kolku {to e toa navistina neophodno za
ostvaruvawe na nivnata resocijalizacija.
So vakviot prevospiten model vo koj motivot na storitelot na
ubistvoto gi naso~uva vlijanijata na prevospitnite slu`bi se
povrzani i drugite aspekti od deluvaweto vrz poedinecot. Vo
1089)
Arnaudovski, Q. op. cit, str. 176.
1090)
Sulejmanov, Z. op. cit, str. 235-237 i natamu.
626

procesot na resocijalizacijata treba da se vodi smetka i za site
ostanati osobini na li~nosta {to ne koreliraat so nivnite motivi.
Vo taa smisla do maksimum treba da se primenuvaat soznanijata za
pri~inite i uslovite {to dovele do sozdavawe na negativnite osobini
na li~nosta i sekade kade {to toa e vo granicite na mo`nostite na
penitencijaniot tretman, streme`ite da se dvi`at vo taa nasoka.
[to se odnesuva do pri~inite i uslovite {to doveduvaat do
ubistva vo spomenatoto istra`uvawe vidovme deka tie se glavno
zaedni~ki so pri~inite i uslovite na kriminalitetot voop{to.
Istra`uvaweto me|utoa, ni go poka`a i toa deka negativnite
vlijanija kaj ovie pojavi imaat posilno dejstvo, za{to kon niv se
prisoedinuvaat i nekoi {to se specifi~ni za ubistvata. Imeno, vrz
formiraweto na li~nosta na ubiecot posebno negativno vlijanie
ostvarile: niskiot materijalen i socijalen status i problemite
povrzani so nego, nesoodvetnata obrazovna struktura i interiorizacijata
na posebnite individualni vrednosti {to vo golem del se i
aksiolo{ka svest na nivnata najneposredna sredina kako i posebnoto
vlijanie na `rtvata i treti lica koi so ogled na opredeleni
psihosocijali karakteriski na ubijcite (pred sÒ, emocionalna
labilnost i izrazena sugestibilnost) doveduvale do izvr{uvawe na
krivi~noto delo. Spored moe mislewe, ova se glavnite pri~ini i
uslovi {to go karakteriziraat izvr{uvaweto na ubistvata vo na{ata
sredina. Ottuka vo niv treba da se baraat i specifi~nostite na
tretmanot sprema ubijcite. Se razbira deka toa e zada~a na praktikata
so toa {to pred prevospitnata slu`ba treba da se postavuvaat samo
onie zada~i {to mo`at i da se ostvarat. Vo taa smisla e osobeno
potrebno da se sozdavaat adekvatni uslovi za klasifikacija na
osudenite lica, za{to bez nea se vzaludni site usilbi vrz planot na
prevospituvaweto. Za vidot na klasifikacijata poso~ivme
opredeleni nasoki so taa zabele{ka deka klasifikacionata {ema {to
}e se odbere treba da va`i i za site ostanati osudenici. Osnovata za
razvrstuvaweto ne e krivi~noto delo tuku karakteristikite na
li~nosta sprema koi treba da se ostvaruvaat posebni vlijanija niz
soodvetni merki na tretman. Kaj ubijcite vo toj pogled zasega se
nametnuva potrebata od posebno izgraduvawe na vrednostniot sistem
preku metodite na individualnata i grupnata psihoterapija. Ovie
metodi treba da bidat ona {to }e dominira vo rabotata so ubijcite, a
dokolku so toa se stesnuva vremenskiot prostor za drugite oblici i
metodi na tretman, navedenite metodi treba da se ostvaruvaat duri i
po cena na zapostavuvawe na osudeni~kata rabota, osudeni~koto
samoorganizirawe, kulturno-prosvetnoto i fizi~noto vospituvawe i
sl.
6. Vo strukturata na osudeni~kata populacija na kazna
li{uvawe od sloboda ~esto e prisutna i kategorijata na lica so
neuroti~ni, psihopatski i sli~ni pra~ki koja vo ustanovite pretstavuva
poseben problem. Ovie lica inaku dosta dinami~ni vo svoeto
povedenie agresivno reagiraat na merkite {to se prezemaat od strana
na zatvorskata administracija, gi odbivaat vositnite i prevospitnite
vlijanija i zna~itelno ja naru{uvaat rabotata so ostanatite
627

kategorii na osudenici. Od tie pri~ini nu`no e najprvin tie da bidat
fizi~ki odvoeni od drugite osudenici i vrz niv vo prv red da se
primenuvaat metodite na psihoterapeutsko lekuvawe od strana na
stru~waci i dovolno iskusni lekari, psiholozi i neuropsihijatri.
7. Potrebata od posebno izdvojuvawe na povratnicite i
pove}ekratnite povratnici vo posebni kazneno-popravni ustanovi vo
penolo{kata literatura retko se osporuva. Ovaa kategorija na lica
obi~no pretstavuva edna tretina od celokupnata osudeni~ka
populacija na kazna li{uvawe od sloboda, a vo golem del zemji i mnogu
pove}e od toa. So nivnoto izdvojuvawe zaradi primena na poseben
tretman {to }e bide vo soglasnost so nivnite karakteristiki se
sozdavaat uslovi i za primena na soodvetni merki na postapuvawe
sprema ostanatite osudenici so {to doa|a do nesomneno podobruvawe
na rezultatite vrz planot na sevkupnata resocijalizacija i socijalna
adaptacija.
Onamu kade {to za ovie lica se izgradeni ili prilagodeni
posebni ustanovi vo prv red se odi kon primena na takvi tretmanski
aktivnosti {to }e go sovladaat nivniot osobeno golem otpor vo odnos
na bilo kakvi edukativni i korekcioni vlijanija. Izrazenata
nedoverba sprema op{testvoto i pru`aweto na bilo kakva pomo{ od
strana na zatvorskata uprava kaj ovie lica treba da se "skr{i" so
posebna strplivost i zalagawe koe stapka po stapka }e vodi kon
promena na nivnite naviki, stavovi i predrasudi i skolonost kon
odgovorno op{testveno povedenie. Podolgiot i pointenzivniot
tretman se razbira vo uslovi na postrog re`im na izvr{uvawe na
kaznata se samo dopolnitelni uslovi {to go ovozmo`uvaat toa.
628

G L A V A V
POLO@BA NA OSUDENITE LICA VO KAZNENO-
POPRAVNITE USTANOVI
Vo sovremenite penitencijarni sistemi vo koi resocijalizacijata
na osudenite lica sÒ u{te se istaknuva kako edna od bitnite
celi na kaznuvaweto i postapuvaweto posebno mesto dobiva
normiraweto na onie aspekti od `ivotot i povedenieto vo ustanovata
koi se nu`ni za opredeluvawe na polo`bata na osudenite lica.
Stanuva zbor za zbir na propisi vneseni vo zakon {to se inspirirani
od humanisti~kite streme`i za postignuvawe polezni efekti od
kaznuvaweto sprema ~ovekot komu mu e odzemena slobodata kako edna
od negovite najzna~ajni vrednosti. Toa se normi koi so ogled na
svojata sodr`ina imaat dvojno zna~ewe. So niv najprvin, na najdirekten
na~in se opredeluvaat su{testvenite faktori {to go utvrduvaat
osudeni~kiot status, no i takvi normi so koi ednovremeno se poka`uva
op{testvenata gri`a ili negri`a za ~ovekot od kade se ceni i
karakterot na penitencijarniot sistem na edna zemja. Nakratko
obemot i kvalitetot na sozdadenite uslovi za izvr{uvawe na kaznata i
slobodite, pravata i obvrskite {to vo tie ramki im se zagarantirani
na osudenite, uka`uvaat na poim koj vo penolo{kata literatura
voobi~aeno se iscrpuva preku sogladuvaweto na propisite {to se
odnesuvaat na: 1. smestuvaweto, ishranata i oblekata na osudenite, 2.
pravata i dol`nostite na osudenite, 3. odr`uvaweto na redot i
disciplinata i 4. pogodnostite na osudenite lica.
I. SMESTUVAWE, ISHRANA I OBLEKA NA OSUDENITE
LICA
1. SMESTUVAWE NA OSUDENITE LICA
Smestuvaweto na osudenite lica ima zna~ajno mesto vo
opredeluvaweto i ostvaruvaweto na nivnata polo`ba, uslovite na
`ivot i efikasniot tretman vo kazneno-popravnite ustanovi. Ottamu
i intencijata na izvr{noto zakonodavstvo e naso~ena kon regulirawe
na nekoi pova`ni aspekti na ova pra{awe. Od analizata na odredbite
na ZIS mo`at da se zabele`at slednive karakteristiki vo pogled na
smestuvaweto na osudenite lica vo na{iot penitencijaren sistem:
a) Osudenite lica po pravilo treba da bidat smesteni vo
zasebni sobi {to ne zna~i deka so toa e naru{en principot na
zaedni~ko izdr`uvawe na kaznata.
629

) Osamuvaweto ili oddelno izdr`uvawe na kaznata na
opredeleni osudenici e mo`no vo isklu~itelni so zakon utvrdeni
slu~ai.
v) Oddelno izdr`uvawe na kaznata na osudenici od razli~en
pol.
g) Oddelno izdr`uvawe na kaznata maloletni~ki zatvor od
kaznata li{uvawe od sloboda za polnoletni lica.
d) Odelno izdr`uvawe na pritvorot od kaznata li{uvawe od
sloboda.
|) Vo prostoriite za spiewe za sekoe osudeno lice se
obezbeduva prose~no najmalku 9 m 3 prostor i dovolno svetlina.
e) Prostoriite za smestuvawe na osudenite lica treba da gi
ispolnuvaat osnovnite higienski uslovi i da bidat soobrazeni so
klimatskite uslovi na sredinata.
Ad. a) Vo na{iot penitencijaren sistem va`i na~eloto na
zaedni~ko ili grupno izdr`uvawe na kaznata li{uvawe od sloboda.
Ova na~elo e izraz na pobedata na sovremenite nau~ni streme`i kon
humanizacija na izvr{uvaweto na kaznata i so ogled na toa
pretstavuva negacija na porane{niot asociacionen i keliski sistem
vo koi ne se vode{e smetka za ~ovekot, negovite potrebi i
izrazuvaweto na negovoto dostoinstvo. Grupniot `ivot i rabota
vtemeleni vrz adekvatna horizonatalna i vertikalna klasifikacija
na osudenite ima dvojni prednosti. Osudenikot `ivee vo grupa vo koja
se naviknuva na socijalen `ivot i vo koja istovremeno e podlo`en na
takvi vlijanija {to sodr`at identi~ni prevospitni mo`nosti.
Grupanoto izdr`uvawe na kaznata e nerazdelno povrzano za
ostvaruvaweto na celite na klasifikacijata. Idealno e koga se
formirani takvi vospitno-popravni grupi {to celosno se odvoeni za
vreme na vr{eweto na rabotnite zada~i, prestojot vo zgradite,
odmorot i kulturno prosvetniot `ivot. Dovolno e me|utoa, da se frli
kratok pogled vrz osnovnite pretpostavki za ostvaruvaweto na celite
na klasifikacijata i da se dojde do zaklu~ok deka penitencijarnite
sistemi nasekade vo svetot se daleku od toj ideal. Za toa nedostasuvaat
soodvetni grade`ni objekti i soodveni prostorii vo niv, neadekvaten
e rasporedot i funkcionalnosta na tie prostorii, a isto taka i
soodnosot na terenite za pro{etka, odmor i rekreacija na osudenite.
Poa|aj}i od sosema skromnite mo`nosti vo ovoj pogled vo
penitencijarniot sistem na na{ata zemja barem dosega izostanuva{e
vistinska vertikalna klasifikacija na osudenite lica vo grupi so
identi~ni prevospitni programi. Pri~inite {to vo Makedonija nitu
vo edna kazneno-popravna ustanova ne bea formirani grupi so posebni
tretmanski implikacii me|utoa, ne e samo vo vo smestuva~kite
kapaciteti. Vo ovoj pogled be{e ogromno i negativnoto vlijanie na
stesnetata i nesoodvetna organizacija na merkite na tretman kako i
materijalnite i kadrovskite mo`nosti na kazneno-popravnite
ustanovi. Seto toa me|utoa, ne zna~i deka klasifikacijata e
nedosti`en ideal {to vo idnina ne mo`e uspe{no da se sledi.
Nadovrzuvaj}i se na predhodnoto nu`no doa|ame do konstatacija
deka baraweto za poedine~no smestuvawe na sekoj osudenik vo
630

zasebna prostorija ne mu pre~i na na~eloto na grupnoto izdr`uvawe
na kaznata. Pri~inata {to edno vakvo barawe za prv pat e istaknato
vo ZIS treba da se bara vo sozdavaweto uslovi za dopolnitelno
otstranuvawe na mo`nostite na kriminalna infekcija no, i vo
obezbeduvaweto na osudenikot edno pristojno kat~e vo koe barem za
malku }e mo`e da si go obezbedi svojot du{even mir.
Ad. b) Vo soglasnost so gorenavedenoto, otstapuvaweto od
na~eloto na grupnost vo izvr{uvaweto na kaznata ne zna~i nivno
oddeluvawe od prostoriite za rabota, prestoj i ishrana i terenite za
rekreacija. Sprema nekoi osudenici me|utoa, pod uslovi predvideni
vo zakonot mo`no e i takvo celosno ili delumno oddeluvawe od
drugite osudenici vo nekoj od slednive slu~ai:
- Ako zdravstvenata sostojba na osudenikot e naru{ena i od
takov vid {to mo`e u{te pove}e da go zagrozi negovoto zdravje ili
zdravjeto i `ivotot na drugite osudenici.
- Ako od bezbednosni pri~ini se uka`e potreba osudenikot da
bide osamen u{te vo po~etokot na izdr`uvaweto na kaznata.
- Ako na osudenikot mu e izre~ena disciplinska kazna
upatuvawe vo samica.
- Ako na osudenikot mu e izre~ena posebna merka osamuvawe.
Vo site ovie slu~ai se raboti za posebno izre~ena privremena
merka {to prestanuva vo onoj moment koga }e prestanat pri~inite za
nejzinoto izrekuvawe.
Ad. v) Zakonskata obvrska spored koja osudenite lica od
razli~en pol kaznata li{uvawe od sloboda ja izdr`uvaat odvoeno e
pomestena vo ~l. 14 st. 2 ZIS i nao|a polna primena vo na{ata
penitencijarna praktika.
Ad. g) Zakonskata odredba koja go predviduva odvoenoto
izdr`uvawe na kaznata maloletni~ki zatvor vo na{ata zemja ne e
za`iveana so ogled na toa {to sÒ u{te ne e izgraden, odnosno
prilagoden objekt za taa namena. Od tie pri~ini maloletni~kiot
zatvor se izvr{uva vo mo{ne nesoodvetni uslovi na posebno oddelenie
vo ramkite na KPD Idrizovo.
Ad. d) So ZIS e predvideno i oddelno smestuvawe na
pritvorenicite od osudenite lica. Za taa cel vo site zatvori vo
Makedonija se prilagodeni posebni izdvoeni prostorii, odnosno oddelenija.
Tie oddelenija naj~esto se vklopeni vo samata zatvorska zgrada
i na takov na~in uredeni i obezbedeni da se onevozmo`i bilo kakov
fizi~ki ili drug kontakt me|u pritvorenite i osudenite lica.
Odelenijata za pritvor naj~esto se sostojat od nekolku prostorii
(kelii) i isklu~itelno mal prostor za pro{etka na ~ist vozduh 1091) .
1091)
Prostoriite vo koi se izdr`uva pritvorot se vsu{nost mali sobi so ne{to
povisoki tavani od prose~nite. Vo niv redovno se sre}ava malo prozor~e obezbedeno
so re{etki. Edinstveniot inventar vo site sobi e eden do tri kreveti, a po isklu~ok
masi~ka i stol~e pricvrsteni za podot ili yidot. Sanitarniot ~vor e
naj~uvstvitelnoto pra{awe za{to osven vo nekolku zatvori vo Makedonija sekade se
nao|a nadvor od sobite taka {to fiziolo{kite potrebi mora da se vr{at so ~esto
izleguvawe vo pridru`ba na stra`ar.
631

Zaradi vakvata sostojba se uka`uva na potrebata od nejzino adekvatno
menuvawe. Vo ovoj pogled ne e problem samo toa {to pritvorenicite
prestojuvaat vo mo{ne nepovolni uslovi, tuku i toa {to za nivnoto
obezbeduvawe, ishrana i razmestuvawe vo golem obem se anga`iraat
materijalni sredstva i vremeto na onoj personal {to vo ovie ustanovi
treba celosno da im se posveti na tretmanot na osudenite. Edinstven
isklu~ok vo ovoj pogled pretstavuva sostojbata so istra`niot zatvor
vo Skopje.
Ad. |) Koga se zboruva za smestuvaweto vo kazneno-popravnite
ustanovi vo prv red se misli na nivno smestuvawe vo onie prostorii
{to se nameneti za spiewe na osudenite. Ovie sobi me|utoa, go
so~inuvaat smestuvaweto samo vo potesna smisla na zborot. Pokraj
niv vo ustanovite postojat i sobi za dneven prestoj (zanimalni,
biblioteki, ~italni, kantini, u~ilnici, rabotilnici, TV sali,
fiskulturni sali, trpezarii, stacionari i sl.). Ovie prostorii se
odnesvuaat na poimot na smestuvaweto vo po{iroka smisla na zborot.
Interesot na penolo{kata literatura e naso~en kon opredeluvaweto
na merila {to poedenakvo se odnesuvaat i na edniot i na drugiot
prostor i vo toj pogled e prisutna intencija da se dostigne nivoto na
standard {to va`i i na sloboda. Sledej}i gi tie nasoki vo na{ata
zemja za prv pat e odreden minimumot na smestuva~kiot prostor so
Pravilnikot za izvr{uvawe na kaznite li{uvawe od sloboda od 1961
godina. Toj standard od 8, odnosno 9 m 3 prostor po eden osudenik va`i i
spored pozitivnite propisi.
Ad. e) Prostoriite vo koi `iveat i rabotat osudenite lica
mora da poseduvaat soodvetni sanitarni i higienski instalacii i
drugi uslovi za odr`uvawe na li~nata higiena. Ovie prostorii isto
taka treba da bidat dovolno osvetleni za rabota i ~itawe taka {to na
osudenite lica nema da im se o{tetuva vidot. Prostoriite treba da
bidat i soodvetno provetreni i zatopleni.
2. ISHRANA NA OSUDENITE LICA
Spored ZIS na osudenite lica im se obezbeduva ishrana koja
spored koli~inata i kvalitetot e dovolna za odr`uvawe na nivnoto
zdravje i telesnite sposobnosti. Za taa cel im se davaat tri obroka
dnevno {to mora da sodr`at najmalku 12.500 xuli, a za onie {to se
anga`irani na pote{ki rabotni zada~i im se obezbeduva eden obrok
pove}e. Bolnite osudenici i `enite vo porodilnoto oddelenie
podle`at na specijalna ishrana vo obem i kvalitet {to se opredeluva
od strana na lekar.
Hranata sekoga{ mora da bide raznovrsna i vkusna, a nejziniot
kvalitet go proveruva direktorot na ustanovata ili od nego ovlasteno
lice i toa se zable`uva vo kontrolna kniga.
Pokraj zdravata ishrana na osudenite lica vo sekoe vreme im se
obezbeduva i zdrava voda za piewe, a im se zabranuva upotreba na
alkohol, opojni drogi i psihotropni supstancii.
Iako vo ZIS toa ne e predvideno vo site kazneno-popravni
632

ustanovi postojat prodavnici (kantini) vo koi mo`at da se kupat
prehrambeni proizvodi i predmeti za li~na upotreba.
Od sogleduvaweto na prakti~nata realizacija na ovie odredbi
mo`e slobodno da se ka`e deka vo na{ite penitencijarni ustanovi
site osudeni lica i toa vo voobi~aenoto vreme dobivaat kvalitetno
podgotvena i dobro servirana hrana so dovolno hranliva vrednost za
odr`uvawe na zdravjeto i fizi~kata sila. Avtorot na ovoj tekst
ima{e mo`nost i samiot da se uveri vo toa vo site kazneno-popravni
ustanovi koi nenajaveno gi posetuva{e. So eden zbor kaj nas za ovoj
aspekt na polo`bata na osudenite lica se vodi posebna gri`a taka
{to hranata sekoga{ mora da se obezbedi makar i so zafa}awe vo
fondovite i sredstvata {to ne se nameneti za toa. Bez razlika dali ja
podgotvuvaat profesionalno vraboteni kuvari ili samite osudeni
lica, hranata sekoga{ e od takov kvalitet kakov {to golem broj
osudenici nemale prilika da ja konzumiraat nitu na sloboda.
3. OBLEKA NA OSUDENITE LICA
Glavnite pra{awa vo vrska so oblekata i obuvkite na
osudenite lica se regulirani so ZIS i so poseben pravilnik za
oblekata na osudenite lica i ku}nite redovi na kazneno-popravnite
ustanovi. Spored ZIS vo ustanovite osudenite lica nosat ednoobrazna
obleka, na osudenite koi rabotat im se obezbeduva rabotna obleka
i najposle, oblekata, dolnata obleka i obuvkite treba da odgovaraat
na klimatskite uslovi i godi{noto vreme. Vo soglasnost so
Minimalnite pravila za postapuvawe so zatvorenicite ZIS sodr`i
odredbi i za toa deka oblekata ne smee na bilo koj na~in da vlijae vo
smisla na negovo degradirawe i poni`uvawe. Zna~ajna novina vo ovoj
zakon e predvidenata mo`nost osudenite lica da nosat i civilna
obleka. Koga osudenoto lice }e dobie sloboda za izleguvawe nadvor od
ustanovata sekoga{ mora da mu se dozvoli nosewe sopstvena ili druga
obleka koj ne go svrtuva vnimanieto kon nego.
So prvilnikot za obleka na osudenite lica vo kazneno-popravnite
ustanovi se opredeluva vidot, bojata, krojot i vremetraeweto na
oblekata i ~evlite {to zadol`itelno treba da se nosat. Vo vrska so
vidot na oblekata e predvideno nosewe na posebna zimska i letna
obleka za obata pola. Sekoj del od oblekata e preciziran i nabroen vo
Pravilnikot, vo koj, me|u drugot, e opredelen i materijalot od koj
treba da e izrabotena, bojata na oblekata (sivomaslinesta), pa duri i
bojata na vle~kite (crni!?) i bojata na dolnata obleka (golubova
siva!?) i nivnoto vremetraewe (od 12-24 meseci).
Za oblekata i obuvkite na osudenite lica opredeleni
opredelbi sodr`at i ku}nite redovi na kazneno-popravnite ustanovi.
Ottamu se gleda intencijata ova pra{awe da se re{i vo duhot na
barawata od Minimalnite pravila (~l. 17-18) no i streme`ot kon
detalizirawe na edno pra{awe so nepotrebni, duri i apsurdni
re{enija koi nemaat re~isi nikakva prakti~na vrednost.
633

II. PRAVA I DOL@NOSTI NA OSUDENITE LICA
1. PRAVA NA OSUDENITE LICA
Osnovnite prava na osudenite lica na kazna li{uvawe od
sloboda im se zagarantirani so KZ i ZIS, a na~inot na nivnoto
ostvaruvawe so ku}nite redovi na ustanovite i drugite podzakonski
propisi. Spored navedenite zakoni ovie lica imaat pravo na
pristojno smestuvawe, ishrana i obleka, pravo na rabota i drugi prava
{to proizleguvaat od rabotata, pravo na komunicirawe so
nadvore{niot svet, pravo na besplatna zdravstvena za{tita, pravo na
stru~na pravna pomo{ od kazneno-popravnata ustanova vo pogled na
prezemaweto potrebni dejstvija za za{tita na nivnite prava i so
zakon za{titeni interesi, pravo na poplaki i `albi, pravo da
podnesuvaat barawa za ubla`uvawe na kaznata (pomiluvawe, usloven
otpust, vonredno ubla`uvawe na kaznata), pravo na obrazovanie i
vospituvawe, zanimavawe so slobodni aktivnosti, u~estvo vo svoeto
prevospituvawe i vo organite na osudeni~koto samoorganizirawe,
pravo na socijalno i penzisko osiguruvawe, pravo na slobodno versko
opredeluvawe i zadovoluvawe na svoite verski potrebi vo ustanovata
i nekoi drugi ne pomalku zna~ajni prava.
Navedenite prava se mo{ne zna~ajni za osudenite lica kako od
aspekt na zadovoluvawe na nivnite li~ni `elbi i interesi taka i od
aspekt na op{testveniot interes za postignuvawe na nivnata
resocijalizacija. Vakvata konstatacija ne obvrzuva vrz nekoi od ovie
prava i posebno da se zadr`ime.
a) Vo penolo{kata teorija i praktika posebno vnimanie mu se
posvetuva na ostvaruvaweto na pravoto na rabota na osudenite lica.
So ogled deka na ova pra{awe dovolno se zadr`avme vo drugite delovi
od ovoj trud 1092) , ovde poso~uvame samo na onie prava {to
proizleguvaat, ili podobro ka`ano, {to se nadovrzuvaat vrz pravoto
na rabota na osudenikot. Stanuva zbor za slednive prava na osudenite:
- Pravo na ~etirieset ~asovna rabotna nedela. Samo
isklu~itelno pod uslovi opredeleni so zakon polnoto rabotno vreme
na osudenite mo`e da trae pove}e od 40 ~asa nedelno. Nadvor od toa
vreme me|utoa, osudenite lica mo`at da se anga`iraat na odr`uvawe
na ~istotata i drugi tekovni raboti neophodni za normalen `ivot vo
ustanovata, no ne pove}e od dva ~asa dnevno.
- Pravo na osum~asoven neprekinat odmor vo tekot na denot i
eden den odmor vo tekot na nedelata.
- Pravo na godi{en odmor vo traewe od 18 dena koj po pravilo
se koristi vo posebni prostorii na ustanovata dokolku osudenikot
pominal neprekinato 11 meseci na rabota.
- Pravo na higiensko-tehni~ka za{tita pri rabota.
- Pravo na nadomest za rabotata. Visinata na nadomestokot za
1092)
Vidi gi naslovite: "Na~elo na vklu~uvawe na osudenite lica vo prevospitniot
proces" i "Nekoi problemi na osudeni~kata rabota" od ovoj u~ebnik.
634

abota se opredeluva vo zavisnost od ostvarenite rezultati vo
rabotata - bruto dobivka i stru~nosta, vidot, kvalitetot i kvantitetot
na izvr{enata rabota, anga`iranosta vo rabotata i pridonesot
vo namaluvaweto na tro{ocite na raboteweto. Na osudenite lica {to
postignuvaat pogolemi rezultati vo raboteweto, nadomestot mo`e da
im se zgolemi do 25% od prose~no ostvareniot nadomestok za rabota.
Od nadomestokot za rabota osudenoto lice 70% mo`e da koristi za
zadovoluvawe na li~nite potrebi, a ostatokot od 30% na osudenoto
lice mu se predava po izdr`uvaweto na kaznata, ili, po negovo barawe,
u{te vo tekot na izdr`uvaweto na kaznata, mu se dava na negovoto
semejstvo .
- Pravo na polovina od nadomestokot za rabota vo slu~aj na
zaboluvawe na osudenikot na rabota vo ustanovata.
- Pravo na podmiruvawe na najnu`nite li~ni potrebi na
osudenikot vo slu~aj koga bez svoja vina ne raboti, a nema sopstveni
sredstva za taa namena.
- Pravo na priznavawe na penziski sta` za vremeto {to
osudenite lica neprekinato }e go pominat na rabota so polno rabotno
vreme spored op{tite propisi dokolku od nadomestokot za rabota gi
pla}aat opredelenite pridonesi.
- Pravo na invalidsko osiguruvawe vo slu~aj na nesre}a pri
rabotata ili profesionalna bolest.
- Na osudenite lica {to za vreme na rabotata vo ustanovata }e
dojdat do opredeleni pronajdoci ili tehni~ki unapreduvawa zagarantirani
im se istite prava {to spored pozitivnoto zakonodavstvo im
pripa|aat na slobodnite gra|ani.
- Pravo na priznavawe na rabotniot sta` za steknuvawe
kvalifika-cija na sloboda.
- Pravo na svidetelstvo za steknatata kvalifikacija vo koe ne
smee da se vidi deka e steknato vo kazneno-popravnata ustanova, i
- Pravo na prestojuvawe na ~ist vozduh najmalku dva ~asa vo
tekot na denot.
b) Tretmanot na osudenite lica kako op{testvena okolnost
zna~ajna za nivnata resocijalizacija e podlo`en na menuvawe. Toj
tretman kako {to imavme prilika da vidime se dvi`e{e od
segregacija (odvojuvawe) do simbioza, ili poinaku, od kazna li{uvawe
od sloboda kon kazna ograni~uvawe od slobodata. So ovoj op{t i ~esto
citiran stav na Pinatel denes e povrzana idejata za dodeluvawe takvi
prava na osudenite lica so koi se sozdavaat povolni uslovi za nivno
polesno komunicirawe so nadvore{niot svet, odnosno za takvo
izvr{uvawe na kaznata li{uvawe od sloboda {to nema da zna~i
celosen prekin so slobodnoto op{testvo. Vo taa smisla se zamisleni
i odredbite od ZIS so koi se reguliraat pravoto na dopi{uvawe,
primawe poseti i pratki na osudenite lica i na~inot na nivnoto
ostvaruvawe.
V. Pravilnik za nadomestokot i nagradata za rabota i xeparlakot na osudenite lica,
SV RM , 1998/27.
635

- Osudenite lica imaat pravo na neograni~eno dopi{uvawe so
site lica so koi sakaat da komuniciraat. Vo ustanovite od zatvoren
vid i vo zatvorenite oddelenija ova pravo mo`e da se ostvaruva samo
pod nadzor na upravata {to zna~i deka ispratenite i primenite pisma
zadol`itelno se pregleduvaat od strana na vospituva~ite.
Dostavuvaweto na opredeleno pismo mo`e da se spre~i samo od strana
na direktorot na ustanovata ako toa e potrebno za za{tita na
li~nosta na osudenoto lice ili zaradi bezbednosta vo ustanovata.
Vo na{ite kazneno-popravni ustanovi ova pravo osudenite
lica retko go koristat. Iako se raboti za pravo na neograni~eno
ispra}awe i primawe pisma dopi{uvaweto retko se koristi osobeno
od strana na licata {to izdr`uvaat kratki kazni li{uvawe od
sloboda. Glavnata pri~ina za toa e blizinata na zatvorot do doma {to
ovozmo`uva po~esto ostvaruvawe na neposredni kontakti preku
poseti i koristewe na pogodnosti. Vo ovaa smisla treba da se priznae
me|utoa, i faktot deka golem del od osudeni~kata populacija vo
na{ite kazneno popravni ustanovi se nepismeni ili polupismeni
lica za koi ova pravo e samo od formalna priroda.
- Osudenite lica imaat pravo i na telefonski razgovori. Na
barawe na semejstvoto, telefonski razgovor so osudenoto lice }e se
dozvoli ako e potrebno na osudenoto lice ne{to itno da mu se
soop{ti {to ne trpi odlagawe.
Telefonski razgovor vo ustanovata od zatvoren vid i vo
zatvoreno oddelenie se vr{i vo prisustvo na slu`beno lice.
- Osudenite lica imaat pravo da primaat poseti od ~lenovi na
potesnoto semejstvo, a po odobrenie na direktorot na ustanovata i od
drugi lica.
Isklu~ivo po svoe barawe osudenite lica imaat i pravo da
bidat poseteni od svojot polnomo{nik (advokat ili drugo lice {to go
zastapuva vo pravnite raboti). Pravoto na ovie poseti e limitirano
na edna poseta mese~no, me|utoa, koga se vo pra{awe raboti svrzani so
rok ili so drugi neodlo`ni pri~ini, direktorot na ustanovata ili od
nego ovlasteno lice mo`at da dozvolat i pove}e poseti vo eden mesec.
Stranskite dr`avjani i licata bez dr`avjanstvo imaat pravo na
poseta od konzularniot pretstavnik na svojata dr`ava ili dr`avata
{to gi {titi nivnite interesi spored pravilata na me|unarodnoto
pravo i pod uslovi na reciprocitet.
Posetite na osudenite lica se vr{at vo specijano opredeleni
prostorii za taa nemena i ne mo`at da traat pove}e od 60 minuti.
- Osudenite lica imaat pravo na primawe pratki so hrana,
bezalkoholni pijalaci, knigi, vesnici i predmeti ~ie dr`ewe ne e
zabraneto so ku}niot red na ustanovata.
Sodr`inata i te`inata na pratkite se utvrduvaat so ku}niot
red na ustanovata, a pred nivnoto vra~uvawe zadol`itelno se pregleduvaat
vo prisustvo na osudenoto lice.
- Osudenite lica imaat pravo da primaat i pari~ni pratki.
Na~inot na raspolagaweto so primenite pari isto taka pokonkretno
se opredeluva so ku}niot red na ustanovata.
Od iznesenoto mo`eme da zaklu~ime deka kaznata li{uvawe od
636

sloboda ne pretstavuva pre~ka za ostvaruvawe na komunikaciite so
nadvore{niot svet. Naprotiv dol`inata na nejzinoto traewe i
izvr{uvawe vo zatvori vo blizina na mestoto na `iveewe pretstavuva
golema prednost vo ovoj pogled. Otsustvoto na ogradni yidovi i
drugite pre~ki za obezbeduvawe ponekade gi ovozmo`uvaat kontaktite
so svoite najbliski i toga{ koga ne e vreme za toa {to vo mnogu slu~ai
e duri i korisno. Posebno pra{awe e me|utoa, kako seto ova
intrapsihi~ki go do`ivuvaat nekoi od zatvorenicite. Da se bide
premnogu blisku do doma a da ne se "skokne" do tamu e posebno
psihi~ko opteretuvawe koe {to ponekoga{ ne mo`e da se izdr`i.
v) Pravo na besplatna zdravstvena za{tita se sostoi vo
besplatno ambulantsko i bolni~ko lekuvawe bez ogled za kakva bolest
na osudenikot se raboti. Me|utoa, vo onie slu~ai koga osudenoto lice
se javuva na specijalisti~ki pregled {to ne e odobren od lekar na
ustanovata ili toga{ koga liceto namerno se povredi samoto gi snosi
tro{ocite na pregledot, odnosno lekuvaweto.
Lekarot mora da go pregleda sekoe osudeno lice pri priemot i
pri otpu{taweto od kazneno-popravnata ustanova, a po negovo barawe
ili po nao|awe na samiot lekar i vo tekot na izdr`uvaweto na
kaznata. Dokolku pritoa utvrdi telesno zaboluvawe ili du{evno
rastrojstvo zadol`itelno go podlegnuva na medicinski tretman vo
oddelenieto za zdravstena za{tita na ustanovata, a ako se raboti za
zarazna bolest ili za takvi o{tetuvawa {to mo`at da go popre~at
negovoto vklopuvawe vo sredinata - vo posebni prostorii na ova
oddelenie. Ako pak za lekuvaweto na opredelena bolest ustanovata ne
mo`e da pru`i zdravstvena za{tita (hirur{ka intervencija, na
primer) osudenikot se upatuva vo soodvetna zdravstvena ustanova na
sloboda. Ist e slu~ajot i so onie lica koi za vreme na izdr`uvaweto
na kaznata du{evno }e zabolat. Upatuvaweto vo zdravstvenata
ustanova ili du{evna bolnica nadvor od kazneno-popravnata ustanova
se prekinuva vo onoj moment koga }e prestane potrebata od natamo{no
lekuvawe, a vremeto pominato na lekuvawe se presmetuva vo vremeto
na izdr`uvawe na kaznata. Za sekoja pote{ka bolest na osudenikot
ustanovata go izvestuva negovoto semejstvo.
Ako osudenoto lice so odbivawe na hrana ili so odbivawe na
lekuvaweto go dovede vo opasnost svojot `ivot ili zdravje, mo`at da
se primenat neophodni medicinski merki za ishrana i lekuvawe i bez
negova soglasnost.
Na osudenite bremeni `eni i porodilki im se obezbeduva
posebna stru~na lekarska nega. Ovie `eni po predlog na lekarot se
upatuvaat vo porodilnoto oddelenie po pravilo {est nedeli pred
poroduvaweto i vo nego ostanuvaat do navr{uvaweto na edna godina od
`ivotot na deteto.
Vrz mladite osudeni lica najmalku edna{ vo godinata se vr{i
sistematski pregled.
g) Pravo na stru~na pravna pomo{ vo pogled na prezemawe na
potrebnite pravni dejstvija zaradi za{tita na pravata i interesite
na osudenite e od golemo zna~ewe za site onie koi samite ne znaat da
go koristat ili nemaat mo`nost da anga`iraat advokat. Vo slu~aite
637

koga se raboti za nepismeni osudenici kazneno-popravnata ustanova e
dol`na podnesokot na osudenikot da go zeme vo vid na izjava {to }e se
vnese vo zapisnik i }e se dostavi do nadle`niot organ.
Zaradi za{tita na svoite prava vo vrska so polo`bata i
tretmanot, po pra{awa vo vrska so osudata, kako i za za{tita na
semejstvoto i negovite interesi, osudenite lica imaat pravo da
podnesuvaat pravni sredstva, pretstavki i drugi podnesoci do nadle-
`nite organi i drugi institucii i od niv da se dobivaat odgovor.
Pravnoto sredstvo, pretstavkata i drugite podnesoci se upatuvaat i
dobivaat preku ustanovata kade se izdr`uva kaznata.
d) Pravata na osudenite lica se utvrdeni so zakon so {to se
poka`uva streme` za isklu~uvawe na sekakvi mo`nosti od samovolno
odnesuvawe na organite {to ja izvr{uvaat kaznata. Zakonskata
odredenost na pravata me|utoa ne zna~i i nivno nepre~eno koristewe
so ogled na toa deka nitu eden normativen akt ne e vo sostojba
avtomatski da ja spre~uva sekoja mo`nost od nivna povreda ili
zagrozuvawe. Od tie pri~ini koga vo tekot na izdr`uvaweto na
kaznata se napraveni opredeleni nepravilnosti osudenikot ima pravo
na usmena ili pismena poplaka do direktorot na ustanovata vo rok od
8 dena od denot na povredata na pravoto ili od soznavaweto za
povredata na pravoto. Direktorot na ustanovata e dol`en da gi ispita
navodite vo poplakata i da donese re{enie vo rok od 15 dena od denot
na priemot na poplakata. Protiv re{enieto na direktorot na
ustanovata ili dokolku direktorot ne se proiznese vo predvideniot
rok od 15 dena, osudenoto lice ima pravo na `alba do Direkcijata vo
rok od 8 dena.
Direkcijata e dol`na da gi ispita navodite vo `albata i da
donese re{enie vo rok od 30 dena od priemot na `albata. Ova re{enie
e kone~no i osudenoto lice ima pravo na sudska za{tita. Osudenoto
lice ima pravo na sudska za{tita i vo slu~aj ako ne dobie odgovor od
Direkcijata vo predvideniot rok od 30 dena.
Protiv re{enieto na nadle`niot sud za prekin na kaznata
podolgo od 30 dena, kako i vo drugi slu~ai opredeleni so zakon,
osudenoto lice ima pravo na `alba do povisokiot sud vo rok od 8 dena
od priemot na re{enieto.
Postapkata za za{titata na pravata na osudenoto lice so
upotreba na pravni sredstva e itna.
Osudenikot mo`e da podnese `alba i do Komisijata za
~ovekovi prava i Evropskiot sud za ~ovekovi prava na Sovetot na
Evropa toga{ koga smeta deka mu se povredeni osnovnite ~ovekovi
prava vo tekot na izdr`uvaweto na kaznata. Po barawe na ovie tela
direktorot na ustanovata e dol`en celosno da gi ispita `albenite
navodi na osudenoto lice i za utvrdenoto preku Ministerstvoto za
pravda da go izvesti soodvetnoto telo. Direktorot na ustanovata e
dol`en isto taka na pretstavnicite na gorenavedenite tela da im
ovozmo`i neposreden uvid i razgovori so osudenite lica zaradi
utvrduvawe na sostojbite izneseni vo `albata.
638

2. DOL@NOSTI NA OSUDENITE LICA
So istite zakoni (KZ i ZIS) i so podzakonski propisi se
opredeleni i obvrskite na osudenite lica i na~inot na nivnata
realizacija. Vrz osnova na normite sodr`ani vo ovie akti se
organizara `ivotot i rabotata na osudenite lica, se opredeluva
nivnoto povedenie i sÒ drugo {to e potrebno za normalno funkcionirawe
na ustanovata i ostvaruvawe na procesot na prevospituvaweto.
Osudenite lica se dol`ni da se pridr`uvaat kon tie propisi, no i
upravata na ustanovata e ednakvo obvrzana da go ostvaruva
vnatre{niot re`im i da se gri`i za polo`bata na osudenicite vo
soglasnost svoite prava i obvrski.
So ogled na brojnosta na obvrskite i pravilata na legislativnata
tehnika, vo ZIS samo voop{teno se navedeni onie dol`nosti na
osudenite lica koi se odnesuvaat na odr`uvaweto na redot i
disciplinata, pridr`uvaweto kon odredbite na zakonot i ku}niot red
na ustanovata vo pogled na nivniot tretman i kon naredbite na
slu`benite lica.
a) Osudenite lica se dol`ni da go po~ituvaat redot i
disciplinata {to zna~i da gi ispolnuvaat site obvrski {to vo toj
pogled pred niv se postaveni so ku}niot red na soodvetnata ustanova.
Toa zna~i deka tie se dol`ni da ja odr`uvaat li~nata higiena, redovno
da se potstri`uvaat, bri~at i uredno da ja nosat oblekata, uredno i
~isto da gi odr`uvaat prostoriite, pristojno da se odnesuvaat vo
me|u~ove~kite komunikacii, navremeno da stanuvaat, da go ~uvaat
inventarot i sredstvata za rabota itn, itn. Pridr`uvaweto kon ovie i
drugi obvrski e od zna~ewe ne samo za normalnoto funkcionirawe na
ustanovata tuku i za steknuvawe na potrebnite naviki {to se vo
soglasnost so resocijalizacijata.
b) Vtorata grupa na obvrski propi{ani so ZIS i ku}nite
redovi na ustanovite se odnesuvaat na sovesno ostvaruvawe na
programata na tetmanot. Od ova ne smee da se izvle~e zaklu~ok deka
osudenite lica se dol`ni da go prifatat bilo koj oblik ili metod na
tretman, tuku samo toa deka toga{ koga ve}e go prifatile teba da
storat sÒ {to e vo nivna mo`nost za negovo uspe{no dovr{uvawe.
v) So ogled na toa deka izvr{uvaweto na kaznata e `iva i
dinami~na materija odnosite {to se vospostavuvaat vo ustanovata ne
mo`at sekoga{ da bidat odnapred regulirani. Osudenite lica `iveat
vo zaednica i stapuvaat vo slo`eni ~estopati nepredvidivi odnosi
{to navreme i na soodveten na~in treba da se kanalizairaat. Za taa
cel slu`at naredbite na slu`benite lica so koi se odlu~uva na koj
na~in treba da se postapi vo opredelen slu~aj. So ovie naredbi se
spre~uva pojavata na bilo kakvi ekscesi {to mo`at zna~itelno da ja
naru{at bezbednosta i `ivotot vo ustanovata i ostvaruvaweto na
programite za tretman. Ottamu proizleguva dol`nosta na osudenite da
gi ispolnat naredbite na svoite pretpostaveni. Toa zna~i deka
osudenikot ne smee da mu se sprotivstavi na ispolnuvaweto na bilo
koja naredba na slu`benoto lice. Mo`nite prigovori od strana na
639

osudenikot ne smeat me|utoa da se procenuvaat premnogu kruto i
vedna{ da se sankcioniraat. Dokolu se raboti za izdr`an prigovor na
osudenikot slu`benoto lice bi trebalo da ja izmeni odlukata, a toga{
koga i natamu smeta deka negovata naredba e vo soglasnost so negovite
i pravata i dol`nostite na osudenikot, treba da dade kratko i jasno
objasnuvawe za ona {to go bara od osudenikot i toa mora bez
natamo{en prigovor da se izvr{i. Vo slu~aite koga se raboti za
izvr{ena naredba koja {to bila plod na samovolie na slu`benoto
lice osudenikot mo`e da se obrati do direktorot na ustanovata koj e
dol`en da pokrene postapka protiv liceto {to ja izdalo takvata
naredba.
III. ODR@UVAWE NA REDOT I DISCIPLINATA
1. DISCIPLINSKA I MATERIJALNA ODGOVORNOST
Vo zatvorski uslovi od osudenite lica se bara da go prilagodat
svoeto povedenie na posebnite op{testveni normi i barawa na
zatvorskata administracija, no i na normite {to gi nametnuva
neformalniot zatvorski sistem kako zbir na nepi{ani pravila, koj
isto taka rasplolaga so prisilni merki za po~ituvawe. Taka na
primer, so Ku}niot red na KPU Idrizovo vo podrobnosti se regulira
odnesuvaweto na osudenite lica. Spored ovie odredbi na osudenite
lica im e opredeleno vreme na stanuvawe, legnuvawe, jadewe, odewe i
doa|awe od rabota, zadol`itelen popladneven odmor, gledawe
televizija (TV Dnevnik), prebrojuvawe i sl. So Ku}niot red e
reguliran i na~inot na nivnoto oblekuvawe, obra}awe i pozdravuvawe
na zatvorskiot personal, odr`uvaweto na li~nata higiena,
ispolnuvaweto na naredbite. Niv im se zabranuva vikawe, glasno
raspravawe, oddale~uvawe od opredeleni mesta bez dozvola, ~uvawe na
opredeleni predmeti i nivna kupoproda`ba, podgotvuvawe hrana i
kafe, ~uvawe pari nad dozvoleniot iznos, pu{ewe vo opredeleni
prostorii, nabavka i upotreba na alkohol i sl. Seto toa pretstavuva
zbir od barawa za ~ie sproveduvawe se gri`i zatvorskiot personal.
Od druga strana osudeni~kiot kodeks {to go sozdava
neformalnata zatvorska zaednica na osudenite lica im nalo`uva
drugi barawa i kaj niv gradi posebni stavovi i vrednosti na
povedenie, kako na primer, da se projavuva ma{kost (sila) i individualnost,
nazavisnost, zatvorska solidarnost i sli~ni povedenija koi
se sprotivstavuvaat na barawata {to gi nalo`uva formalniot
zatvorski sistem. Taka, osudenite lica doa|aat vo situacija da vr{at
izbor pome|u dva normativno protivre~ni sistemi. Toj fakt, kako i
faktot {to i dvata sistemi za osudenicite zna~at raznovidni
li{uvawa i ograni~uvawa, kaj niv predizvikuvaat najrazli~ni
neprijatnosti {to ja depersonalizairaat nivnata li~nost. Zatvorenicite
nastojuvaat da gi otstranat ili ubla`at tie neprijatnosti na
toj na~in {to gradat svoj specifi~en sistem na reakcii {to naj~esto
se projuvavuva vo naru{uvawe na redot i disciplinata vo kazneno-
640

popravnite ustanovi. Poradi toa, normalnoto vr{ewe na zatvorskiot
`ivot i pravilnoto i efikasno izveduvawe na resocijalizacijata, ne
mo`at da se zamislat bez primena na opredeleni sredstva so koi }e se
odr`uva redot i disciplinata i }e se sozdava "penolo{ka klima" {to
}e odi vo prilog na prevospituvaweto.
Za odr`uvawe na redot i disciplinata zatvorskiot personal se
slu`i, pred sÒ, so prevospitni merki {to zna~at vlijanija vrz
osudenite lica kon aktivno razvivawe na nivnata samodisciplina i
samostojno anga`irawe vo svoeto prevospituvawe. Me|utoa, za taa cel
slu`at i sredstvata i metodite na prisilba {to se javuvaat vo forma
na nadzor, opomena, zakana, zabrana, naredba i kazna 1093) . Pritoa spored
ZIS za odr`uvawe na redot i disciplinata mo`at da se upotrebat
samo onie merki {to se nu`ni za obezbeduvawe na bezbednosta i
dobroto funkcionirawe na zaedni~kiot `ivot vo kazneno-popravnite
ustanovi 1094) . Vo taa smisla koga se raboti za disciplinskite kazni,
posebnite merki na bezbednost i upotrebata na fizi~ka sila i ogneno
oru`je se prepora~uva mnogu razumno i samo vo krajna linija da se
vr{i nivnata primena bidej}i vo sprotivno tie mo`at da imaat
mnogubrojni negativni posledici po osudenoto lice. Imeno, postojat
osudenici vrz koi ovie sredstva ne deluvaat, za{to tie se prilagodeni
na niv. Od druga strana, kaj nekoi zatvorenici retributivnata
sodr`ina na ovie sredstva predizvikuva negativni ~uvstva, osobeno
ako tie li~no smetaat deka ne se vinovni i deka nesrazmeno se kazneti.
Takvite lica poradi toa {to se ~uvstvuvaat nepolno otfrleni, ja
gubat doverbata vo zatvorskata uprava, nastojuvaat {to pove}e da se
oddale~at od nea ili da dojdat vo skrien ili otvoren konflikt so nea.
Seto toa go paralizira nivniot pridones kon sopstvenoto
prevospituvawe.
Trgnuvaj}i od tie negativni efekti na disciplinskoto
kaznuvawe, {to osobeno se te{ki ako {ablonski i rutiski se
primenuvaat, vo teorijata ne e retko misleweto deka kaj mnogu
zatvorenici uspehot na prevopsituvaweto e obratno proporcionalen
so obemot na nivnata primena.
Disciplinskite kazni kaj nas se postaveni kako poseben metod
na prevospiten tretman {to treba vnimatelno da se primenuvaat
za{to vo svojata su{tina pretstavuvaat zlo koe {to dokolku
adekvatno ne e primeneto mo`e da predizvika nesakani kontraindicirani
posledici. Zatoa vo penolo{kata teorija i praktika se
prepora~uva pravilen izbor na merkata i striktno pridr`uvawe do
principot na individualizacijata. Pri opredeluvaweto na nivnata
strogost sekoga{ mora da se ima predvid i nivnoto pretpostaveno
vlijanie vo soglasnost so li~nite karakteristiki na osudenite lica i
korista {to od toa treba da proizleze za negovata resocijalizacija.
Vakvoto kaznuvawe na osudenite lica ne smee da pretstavuva
degradirawe i poni`uvawe nitu bilo kakva li~na presmetka so
1093)
Pove}e za toa kaj: Ogrizovi}, M. op. cit, str. 155-161.
1094)
Vo taa smisla zboruva i ~l.27 od Standardnite minimalni pravila za postapuvawe
so zatvorenicite.
641

osudenikot od strana na onoj {to e vo sostojba da ja primenuva
disciplinskata kazna. Se naglasuva i toa deka treba da se za~uva
opredelena postapnost vo nivnoto izrekuvawe: najprvin da se odi kon
izrekuvawe na poblagi merki (ukor, ograni~uvawe na opredeleni
pogodnosti i sl.), a duri vo slu~aj na nivna neefikasnost kon onie od
pote`ok vid 1095) . Dosega{nite istra`uvawa go poka`uvaat i toa deka
strogoto disciplinsko kaznuvawe ne e vo soglasnost so osnovnite
principi na kaznuvaweto voop{to. Zgolemeniot stepen na represija
mnogu ~esto sozdava novi napnatosti i sudiri, vnatre{no ~uvstvo deka
se raboti za nezaslu`ena i nesrazmerna kazna i drugi reperkusii {to
kaj golem del na osudenite vodi do rezistenten odnos sprema
ostvaruvaweto na resocijalizacijata i socijalnata adaptacija.
Sledej}i gi ovie pojdovni stojali{ta i iskustva na{iot
zakonodavec se opredeli za sovremen pristap na disciplinsko
kaznuvawe koj na sublimiran na~in mo`e da se izrazi kako objektivna
potreba za odr`uvawe na redot i disciplinata vo soglasnost so
potrebata za prevospituvawe na osudenoto lice. Ottamu za povredi na
pravilata na ku}niot red i drugite pravila na odnesuvawe, kako i za
polesni krivi~ni dela za koi spored KZ e propi{ana pari~na kazna
ili li{uvawe od sloboda do edna godina ZIS gi predviduva slednive
disciplinski kazni: 1. opomena, 2. javna opomena, 3. odzemawe na del od
nadomestokot za rabota vo visina do 20%, , 4. ograni~uvawe na
dodeluvawe na pogodnosti do 3 meseci ako osudenikot gi zloupotrebil
dadenite pogodnosti i 5. upatuvawe vo samica od 3 do 15 dena so ili bez
pravo na rabota.
Od prilo`eniot registar na disciplinski kazni vedna{ se
zabele`uva deka na{iot zakonodavec se opredelil za takva reakcija
{to ne vodi kon fizi~ki i pogolemi moralni stradawa na osudenite
lica. Vo toj registar opomenata e najblaga disciplinska kazna, a
upatuvaweto vo samica nosi najgolema doza na represivnost. Toa
uka`uva deka na{iot penitencijaren sistem gi izbegnuva onie oblici
na kaznuvawe koi vodat kon vlo{uvawe na `ivotnata situacija na
osudenite i na toj na~in mu protivre~at na ostvaruvaweto na
resocijalizacijata. Nemu mu se tu|i telesnite kazni, stavaweto vo
ludni~ki ko{uli, vrzuvaweto, ograni~uvawe na hranata, li{uvaweto
od pravoto na sledewe pe~at i koristeweto na drugite vidovi
informacii, dopi{uvaweto i drugite so zakon zagarantirani prava na
osudenite. Ovie i drugi vidovi na kaznuvawe koi sÒ u{te mo`at da se
sretnat vo nekoi zemji na svetot pretstavuvaat izraz na koegzistencijata
na klasi~niot i moderniot penitencijaren sistem 1096) . So ogled
na toa deka ne koreliraat so proklamiranite celi na kaznuvaweto
denes me|utoa, se pove}e se napu{taat.
Izvr{uvaweto na disciplinskite kazni e vo nadle`nost na
direktorot na ustanovata ili lice koe go zamenuva. Toa se vr{i vo
1095)
Za ovie i drugi aspekti od primenata na disciplinskite kazni vidi: Ogrizovi}, M.
op. cit, str. 175-181.
1096)
Vidi: Milutinovi}, M. op. cit, str. 136.
642

disciplinska postapka vo koja na osudenikot mu e zagarantirano
pravoto na odbrana, odnosno kaznata ne mo`e da se izre~e dokolku
osudenikot ne bide soslu{an, a negovata izjava proverena. Pred
izrekuvaweto na kaznata se proveruva i sevkupnoto povedenie na
osudenikot za vreme na izdr`uvaweto na kaznata kako i toa dali se
raboti za lice koe i porano bilo disciplinski kaznuvano.
Izvr{uvaweto na disciplinskata kazna odzemawe ili
ograni~uvawe na dadeni pogodnosti i upatuvawe vo samica mo`e
uslovno da se odlo`i do 6 meseci ako direktorot na ustanovata osnovano
oceni deka i bez nejzinoto izvr{uvawe mo`e da se o~ekuva
postignuvawe na celta na disciplinskoto kaznuvawe. Uslovnoto
odlagawe na izvr{uvaweto mo`e da se otpovika ako uslovno kaznetoto
osudeno lice vo rokot za koj e odlo`eno izvr{uvaweto bide povtorno
disciplinski kazneto. Vo slu~aj na takvo otpovikuvawe se pristapuva
kon izrekuvawe na edna kazna za porane{nata i novata disciplinska
povreda. Dokolu na toj na~in e opredelena edinstvena kazna upatuvawe
vo samica, taa mo`e da se izre~e vo traewe do 30 dena, odnosno ni den
pove}e od toa.
Prostorijata vo koja se izdr`uva disciplinskata kazna
upatuvawe vo samica mora da e prostrana (najmalku 9 m 3 ), osvetlena so
dnevno svetlo, opremana so sanitaren jazol, voda za piewe, krevet so
postelnina, stol i masi~ka i soodvetno da e zagreana. Za vreme na
prestojot vo samica na disciplinski kaznetoto lice mu se ovozmo`uva
~itawe vesnici i knigi i ostvaruvawe na pravoto na prestojuvawe na
sve` vozduh (pro{etka na otvoren prostor) vo traewe od eden ~as
dnevno. Vo ZIS e propi{ana i obvrska na lekarot sekojdnevno da go
posetuva liceto upateno vo samica, a direktorot na ustanovata edna{
vo tekot na nedelata.
Izre~enata disciplinska merka upatuvawe vo samica mo`e vo
celost da ne se izvr{i ili da se prekine so nejzinoto natamo{no
izvr{uvawe dokolu od strana na lekar se ustanovi deka prestojot vo
samicata go zagrozuva zdravjeto na osudenoto lice. Vo takov slu~aj
ovaa disciplinska kazna mo`e da bide zameneta so drug poblag vid na
disciplinska kazna.
Izvr{uvaweto na disciplinskata kazna mo`e da se zapre od
strana na direktorot na ustanovata ako utvrdi deka ve}e e postignata
celta na kaznuvaweto.
Protiv re{enieto za izre~ena disciplinska kazna, kako i
protiv re{enieto so koe e odlu~eno za nadomestuvawe na storena
{teta, osudenoto lice ima pravo na `alba vo rok od 3 dena do direktorot
na Direkcijata. @albata ne go zadr`uva izvr{uvaweto na
re{enieto.
Osven dosega navedenite disciplinski kazni vo na{iot
penitencijaren sistem e predviden i insitutot osamuvawe {to se
javuva kako posebna merka na bezbednost koja mo`e neprekinato da
trae najdolgo 6 meseci. Ovaa merka se primenuva vo dva slu~ai: 1.
sprema osudenici koi so svoite postapki seriozno ja zagrozuvaat
bezbednosta vo ustanovata i 2. sprema osudenik koj pretstavuva seriozna
opasnost za bezbednsta na drugite osudenici. Vo ovie slu~ai
643

osamuvaweto mo`e da se opredeli samo toga{ ako na ovie lica porano
ve}e im bile izre~eni disciplinski kazni ~ie izvr{uvawe se
poka`alo bezuspe{no.
Primenata na ovaa merka zna~i celosno osamuvawe {to zna~i
deka za vreme na nejzinoto traewe osudenikot ne se upatuva na rabota.
Toa mo`e da dovede do seriozno naru{uvawe na telesnoto i du{evnoto
zdravje na osudenikot pa ottamu pri nejzinoto izrekuvawe se vodi
posebna smetka za negovata psihofizi~ka sostojba. Od istite pri~ini
vo ZIS e propi{ano za vreme na traeweto na ovaa merka osudenikot
da bide posetuvan od lekar i da prestojuva na sve` vozduh najmalku dva
~asa dnevno. Ako so naod na lekarot se utvrdi deka osamuvaweto e
{tetno za zdravjeto na osudenikot ili ako osamuvaweto se poka`e
nepotrebno, na predlog na direktorot na ustanovata nadle`niot organ
za nejzninoto izrekuvawe (direkotot na Direkcijata) }e go zapre
nejzinoto natamo{no izdr`uvawe.
Protiv re{enieto so koe e opredeleno osamuvawe osudenoto
lice ima pravo na `alba vo rok od 3 dena do ministerot za pravda.
@albata ne go zadr`uva izvr{uvaweto na re{enieto.
Osamuvaweto pretstavuva isklu~itelna merka koja {to vo
praktikata mo{ne retko se primenuva.
b) Osudenoto lice vo ustanovata namerno ili so krajno
nevnimanie }e predizvika opredelana materijana {teta dol`no e
istata da ja nadomesti. Za nadomestuvawe na {tetata odlu~uva
direktorot na ustanovata. Vo slu~aj osudenoto lice da odbie da ja
plati {tetata ustanovata mo`e da go ostvari svoeto pobaruvawe so
podnesuvawe tu`ba do nadle`niot sud.
2. UPOTREBA NA SREDSTVA ZA PRISLBA I OGNENO ORU@JE
Vo svesniot ili nedovlno svesen streme` da se iznajde patot za
steknuvawe na samodoverba, da se so~uva intrapsihi~ka i fizi~ka
bezbednost i da se nadminat brojnite ma~ni situacii koi mo`at
negativno da se odrazat vrz nivnata individualnost osudenite lica
~estopati prifa}aat iracionalni aktivnosti {to namesto kon
podobruvawe na nivnata polo`ba vo ustanovata vodat vo sosema
sprotivna nasoka. Takvite aktivnosti ponekoga{ vodat kon te{ko
naru{uvawe na postavenite pravila, bitno naru{uvawe na redot i
disciplinata i bezobyirno sprotivstavuvawe na zatvorskiot personal
so nesogledivi posledici. Za nivno predupreduvawe na zatvorskata
uprava im stojat na raspolagawe i sredstva za prisilba.
Spored ZIS sredstva za prisilba sprema osudenite lica mo`at
da se upotrebat vo slednive slu~ai:
koga e neophodno da se spre~i begstvo,
koga e neophodno da se spre~i fizi~ki napad, vrz
personalot na ustanovata, vrz osudeno lice ili vrz drugo
lice,
koga e potrebno da se spre~i nanesuvawe povreda na nekoe od
prehodno navedenite lica,
644

koga e neophodno da se spre~i samopovreduvawe,
koga e potrebno da se spre~i pri~inuvawe na materijalna
{teta i,
koga e potrebno da se spre~i ili sovlada otpor na osudeno
lice po povod na zakoniti naredbi na slu`benoto lice.
Vo ZIS e opredelen i vidot na sredstvata na prisilba {to
mo`at da se upotrebata sprema osudenoto lice. Tie sredstav se:
hemiski sredstva, {mrkovi so voda, gumena palka, vrzuvawe i
izdvojuvawe.
So ogled na zna~eweto i te`inata na posledicite {to mo`at
da proizlezat od upotrebata na ognenoto oru`je vo ZIS se predvideni
i posebni uslovi za negova primena. Vo toj kontekst e opredeleno deka
pripadnikot na slu`bata za obezbeduvawe mo`e da upotrebi ogneno
oru`je ako so upotreba na drugi sredstva na prisilba ne mo`e da go
obezbedi izvr{uvaweto na nekoe od slednive slu`beni dejstvija: 1. da
go spasi svojot ili `ivotot na drug, 2. da go za{titi objektot {to go
obezbeduva i 3. da spre~i begstvo na osudeno, pritvoreno ili lice {to
go sproveduva. Koga se raboti za begstvo na osudeno lice, slu`benoto
lice mo`e da upotrebi ogneno oru`je samo ako stanuva zbor za begstvo
od zatvorna kazneno-popravna ustanova ili od zatvoreno oddelenie na
kazneno-popraven dom. Vo drugi slu~ai na begstvo pripadnikot na
slu`bata za obezbeduvawe mo`e da upotrebi ogneno oru`je ako liceto
{to se sproveduva e osudeno, a liceto vo pritvor obvineto, za
krivi~no delo za koe e predvidena kazna li{uvawe od sloboda od 15
godini ili povisoka kazna.
Toga{ koga pripadnikot na slu`bata za obezbeduvawe vr{i
dejstvie na spasuvawe na svojot ili `ivotot na drug pod neposredno
rakovodstvo na direktorot na ustanovata ili na rekovoditelot na
slu`bata za obezbeduvawe, ognenoto oru`je smee da go upotrebi samo
po negova naredba. Pritoa, kako i vo site drugi slu~ai treba da
dejstvuva da go onesposobi (rani) osudenikot, a ne da go ubie.
Po upotrebata na bilo koe sredstvo na prisilba ili ogneno
oru`je zadol`itelno se sostavuva izve{taj so koj se zapoznava
Direkcijata koja od svoja strana e dol`na da ja oceni opravdanosta na
upotrebenoto sredstvo. Dokolku se oceni deka sredstvoto za prisilba
bilo zakonito upotrebeno isklu~ena e protivpravnosta i
odgovornosta na slu`benoto lice. Vo sprotivno protiv toa lice se
vodi disciplinska ili krivi~na postapka.
IV. POGODNOSTI NA OSUDENITE LICA
1. POIM I ZNA^EWE NA POGODNOSTITE
Opredeluvaweto na poimot na pogodnostite vo penolo{kata
literatura naj~esto se zaobikoluva. Toa e storeno vo u~ebnicite na V.
Popovi}, R.K. Mla|enovi} i M. Milutinovi} 1097) . Na sli~en na~in se
1097)
Vidi: Popovi}, V. op. cit, Kup~evi}-Mla|enovi}, R. op. cit, Milutinovi}, M. Penologija.
645

postapuva i vo trudovite {to po{iroko se zanimavaat so ovoj
problem 1098) . Od druga strana, vo eden pomal broj nau~ni i stru~ni
trudovi, postojat pomalku ili pove}e uspe{ni obidi {to ja dopiraat
nivnata su{tina. Taka spored D. Xuri} pogodnostite se sredstva za
prevospitna rabota kako vrednost {to motivira, pottiknuva i
naso~uva prifa}awe na novi vrednosti i novi modeli vo povedenieto
na osudenite lica 1099) . Ili, spored I. Prohi} pogodnostite se
hierarhiski sistemi na vrednosti {to im se dodeluvaat na osudenite
lica kako nagrada za so normite opredeleni i po`elni oblici na
povedenie, a slu`at kako motivaciono sredstvo vo procesot na
resocijalizacijata 1100) .
Vo na{ata Republika edinstveniot obid za definirawe na
pogodnostite go sre}avame vo Komentarot na izvr{uvawe sankcii vo
V. Proevski. Spored nego tie se stimulativni i nagradni sredstva {to
so opredelena funkcija mo`at da se koristat vo procesot na
prevospituvaweto na osudenite lica 1101) . Ovoj avtor, isto taka, veli
deka pogodnostite se penolo{ki institut ~ija osnovna funkcija e da
gi stimulira osudenite kon primarno odnesuvawe i zalagawe vo
rabotata za vreme na izdr`uvaweto na kaznata zatvor 1102) , kako i toa
deka pretstavuvaat mo`nost za poliberaliziran na~in na ostvaruvawe
na pravata na osudenicite 1103) .
Ne navleguvaj}i vo analiza na prilo`enite definicii ovde }e
se obideme da gi poso~ime samo onie elementi koi spored nas se od
osobeno zna~ewe za opredeluvawe na poimot na pogodnostite. Tie
elementi se: 1. pogodnostite vo su{tina se opredelena nagrada, 2. taa
nagrada e sredstvo so stimulativna mo} za vklu~uvawe na osudenicite
vo sopstvenoto prevospituvawe i 3. nagradata sekoga{ e vrzana za
opredeleni pozitivni povedenija i rezultati na osudenite lica.
Vrz osnova na ovie elementi pogodnostite mo`at najednostavno
da se definiraat kako del od sredstvata za realizacija na metodot na
pottiknuvawe na osudenite lica vo procesot na penolo{ki tretman
zaradi nivna poefikasna resocijalizacija i readaptacija vo
slobodnoto op{testvo.
Na pogodnostite kako poseben stimul preku koj, me|u drugoto,
se olesnuva sostojbata na zatvorenicite i na vospitanicite vo
penitencijarnite ustanovi im se pridava posebno zna~ewe. Tie
1098)
Vidi: Ruskovski, M. Godnostite i nivnoto vlijanie na prevospituvaweto na
osudenicite, Za{tita, Skopje, 1963/3.
1099)
\uri}, D. Pogodnosti u sistemu izvr{enja krivi~nih i prekr{ajnih sankcija SR Bosne i
Hercegovine, Materijali od sedmoto Sovetuvanje na Zdru`enieto za penologija na Bosna i
Hercegovina, Banja Luka, 21-22, oktomvri, 1976 god.
1100)
Prohi}, I. Primena pogodnosti u kazneno popravnom domu Fo~a, Materijali od sedmoto
sovetuvanje na Zdru`enieto za penologija na Bosna i Hercegovina, Banja Luka, 21-22
oktomvri 1976 godina.
1101)
Proevski, V. Zbirka na propisi za izvr{uvawe na sankciite so komentar,
Slu`ben vesnik SRM, Skopje, 1981, str. 84.
1102)
Ibid, str. 232.
1103)
Ibid, str. 233.
646

pretstavuvaat most kon slobodata, efikasno sredstvo za
resocijalizacijata i reintegracijata na osudenicite, za{to
dejstvuvaat vrz pogolem broj op{ti, biolo{ki, socijalni i
personalni motivi i nemaat opasnost ako po{iroko se primenuvaat.
Vrz niv treba da se gleda kako na sekojdnevna ~ove~ka, a ne samo
osudeni~ka potreba bidej}i edna od nivnite imanenti celi e i
dobli`uvaweto na ovie lica do `ivotot na sloboda. Pokonkretno
zemeno, na osudenite lica so pogodnostite treba da im se ovozmo`i
po~esto kontaktirawe so semejstvoto i u~estvo vo re{avaweto na
negovite problemi (ostvaruvawe na interesot za deluvawe vrz
odlukite i povedenieto na svoite deca, re{avaweto na materijalnite
i drugite problemi i sl.), ostvaruvaweto na emocionalnite vrski,
zadovoluvaweto na seksualnite potrebi itn. itn. Pokraj toa, so
pogodnostite se zadovoluvaat i opredelen broj li~ni potrebi kako na
primer: dooformuvawe na opredeleno obrazovanie ili zanimawe,
ostvaruvawe nu`ni kontakti zna~ajni za vrabotuvaweto i drugite
formi na prifa}awe po izleguvaweto na sloboda, ostvaruvaweto
kontakti so sudot i so drugi organi vo vrska so presudata, odr`uvawe
bliski odnosi so rodnini, so drugari i so prijateli i sl. Ne smee da se
zaboravi i nivnoto golemo zna~ewe za nadminuvawe na posledicite od
zatvorskite deprivacii.
Poradi seto toa pogodnostite imaat neprocenliva vrednost za
osudenicite i vo taa nasoka se dvi`at golem del od nivnite streme`i.
Ovie, pak, i te kako mo`at da se iskoristat vo prevospitniot proces.
Toa e, vsu{nost, osnovnata pri~ina za institucionaliziraweto na
pogodnostite od strana na zakonodavecot i nivnoto koristewe vo
neposrednata praktika. Ottamu, skoro vo site penitencijarni sistemi
vo svetot se odi kon sozdavawe uslovi {to }e ja obezbedat nivnata
primena i prifa}awe kako faktor {to go ovozmo`uva vklu~uvaweto
na osudenite vo sopstvenoto prevospituvawe. Onamu kade {to toa e
uspe{no storeno so nivna pomo{ mo`e realno da se dejstvuva vrz
korekcija, pa duri i promenata na brojni naviki i negativni pogledi
kon `ivotot i op{testvenite vrednosti i o~ekuvawa voop{to.
Vakviot pridones na pogodnostite stanuva stvarnost samo toga{ koga
se postaveni vo funkcija na prifa}awe opredeleno zaslu`eno i
o~ekuvano priznanie na osudeni~kiot trud i povedenie, a preku toa, i
na nivnata li~nost. Samo toga{ tie stanuvaat faktor {to
pretstavuva ostvarena potreba so doverba koja ohrabruva, no
istovremeno i posebna obvrska {to od svoja strana ima silna
motivaciona energija za doka`uvawe i zgolemuvawe na sopstvenite
usilbi kon ovie vrednosti {to gi nalaga procesot na
prevospituvaweto, odnosno `ivotot voop{to.
Sledeweto na pretpostavkata deka o~ekuvanoto povedenie na
osudenicite }e pretstavuva izgraden na~in na nivnoto odnesuvawe i vo
slobodnoto op{testvo e, vsu{nost, svetliot motiv na ovoj institut.
Vo taa smisla e proniknata i idejata vo Standardnite minimalni
pravila kade {to vo ~l. 70 e propi{ano: "Vo sekoj zavod treba da se
vovede sistem na pogodnosti prilagoden na razli~nite grupi
zatvorenici i razli~nite metodi na postapuvawe kako zatvorenicite
647

i mo`ele da se pottiknat na dobro povedenie, kaj niv da se razvie
smisla za odgovornost i interes i sorabotka vo pogled na
postapuvaweto so niv".
Vo vakviot koncept nastojuva da se vklopi i na{iot sistem na
izvr{uvawe na sankciite i vospitnite merki, za{to pokraj principot
na humanizacija vo nego uspe{no e vgraden i principot na
individualizacijata na pogodnostite.
2. NORMATIVNA POSTAVENOST NA POGODNOSTITE
1. Vo vrska so pogodnostite na osudenite lica Zakonot za
izvr{uvawe na sankciite sodr`i nekolku odredbi. Najprvin vo ~l. 149
ZIS e dadena normativna razrabotka na pogodnostite za polnoletnite
lica osudeni na kazna li{uvawe od sloboda. Od analizata na toj ~len
mo`e da se vidi deka sodr`i re{enija za: a) nadle`nosta pri
dodeluvaweto na pogodnostite, b) kriteriumite i na~inot na nivnoto
dodeluvawe, v) uslovite za nivno skratuvawe ili zamena, g) vidot na
pogodnostite i, d) nivniot fakultatiten karakter.
Ad. a) Za dodeluvawe pogodnosti iako toa ne e naglaseno vo
ZIS ovlasten e direktorot na kazneno-popravnata ustanova. Nivnoto
dodeluvawe me|utoa, ne e prepu{teno na negovata sopstvena inicijativa,
tuku po predhoden predlog na komisijata sostavena od slu`bite na
kazneno-popravnata ustanova.
Ad. b) Op{tite kriteriumi za dodeluvawe pogodnosti na
osudenite lica spored ZIS se dobroto povedenie i zalagaweto vo
rabotata, odgovorniot odnos i interes za sorabotka vo tretmanot {to
se sproveduva vo ustanovata. Od nivnata konkretna razrabotka vo
praktikata proizleguva deka toa se: nekoi posebni rezulatati od
rabotata i povedenieto na osudenikot, prifatlivo povedenie na
osudenikot vo me|u~ove~kite odnosi (primerni odnosi kon drugite
osudenici i upravata), urednost i disciplina, u~estvo vo osudeni~koto
samoorganizairawe, kulturno-zabavniot i fiskulturniot `ivot,
pravilen odnos kon rabotata, u~eweto, dobrovolnite akcii i drugi
aktivnosti, urednost vo iskoristuvaweto na ve}e dodelenite pogodnosti
i sl.
Posebnite kriteriumi za dodeluvawe pogodnosti i na~inot na
nivnoto koristewe soglasno ~l. 149 st. 2 ZIS se opredluvaat so
ku}niot red na ustanovata. Me|u niv vo teorijata i praktikata obi~no
se istaknuvaat: vidot na krivi~noto delo za koe i izre~ena kaznata,
dol`inata na izre~enata i izdr`anata kazna, vidot na oddelenieto vo
koe se klasificirani osudenicite, recidivizmot, vremeto {to treba
da pomine od eventualnoto disciplinsko kaznuvawe, i, samo nekoi
karakteristiki na li~nosta na osudenikot kako na primer, sklonosta
kon begstvo i vr{ewe krivi~ni dela vo kazneno-popravnata ustanova,
zdravstvenata sostojba na osudnikot i nekoi socijalni momenti
(nostalgija, potrebata da se izvr{at neodlo`ni polski raboti,
ra|awe, smrt ili `enidba vo semejstvoto i sl.).
Posebnite kriteriumi imaat osobena uloga za sudbinata na
648

pogodnostite. Tie treba da bidat vrzani za kvalitetite na li~nosta i
za `ivotnata situacija na osudenicite so toa {to za sekoj poedinec
mora da se po~ituva principot na individualizacijata. Me|utoa, za
`al, nivnoto zna~ewe ne e dovolno sogledano pri izrabotkata na
podzakonskite normativni akti i ostvaruvaweto vo penitencijarnata
praktika. Od tie pri~ini se pojauvaat slednive nadostatoci: 1. nedore~enost
i nedoslednost vo propi{uvaweto na posebnite kriteriumi
za osudenicite od razli~ni klasifikacioni grupi, odnosno
oddelenija, i 2. vnesuvawe takvi kriteriumi {to go pravat bezpremeten
streme`ot kon ostvaruvawe na op{tite uslovi za steknuvawe so
pogosnosti.
Zna~eweto na ovie nedostatoci }e go prosledime niz nekolku
konkretni primeri. Taka, spored Upatstvoto za klasifikacija na
osudenite lica na KPU Idrizovo od 1982 godina, vo ~l. 18 se dadeni
kriteriumite za dodeluvawe na pogodnostite. Tie kriteriumi se:
odnesuvaweto i povedenieto na osudenicite, zalagaweto vo rabotata,
ocenkata za vlijanieto na izre~enata kazna (op{ti kriteriumi) i
klasifikacijata po oddelenija i sl. (posebni kriteriumi). Ona {to
vedna{ se zabele`uva e deka me|u posebnite kriteriumi Upatstvoto
izri~no zboruva samo za eden i toa objektiven kriterium, a toa e
rasporedot na osudenoto lice vo opredeleno oddelenie. Velime
objektiven uslov bidej}i vo KPU Idrizovo ne postoi raspored na
osudenicite spored li~nite svojstva na osudenicite, tuku spored
nivnoto rabotno mesto vo domot. Toa zna~i deka vidot i brojot na
pogodnostite zavisi od ispolnuvaweto na op{tite zakonski kriteriumi
koi vo Upatstvoto ne se konkretizirani, i od toa na koe rabotno
mesto e rasporeden osudenikot. Me|utoa, dokolku podlaboko se
pronikne vo praktikata na domot, lesno }e se zabele`i deka tamu se
primenuvaat i site ostanati kriteriumi na koi ponapred uka`avme.
Taka na primer, polovina od izdr`anata kazna i te`inata na
krivi~noto delo se posebni uslovi za mo`nosta od koristewe na
otsustvo zaradi prestojuvawe vo krugot na semejstvoto ili del od
godi{niot odmor nadvor od domot. Od ova proizleguva deka vidot na
krivi~noto delo, dol`inata na izre~enata i izdr`anata kazna se
najzna~ajnite uslovi za primena na pogodnostite. Potpiraweto vrz
niv e me|utoa, nepravilno od pri~ni {to: za toa nema osnova vo ZIS,
{to efektot na pogosnostite e mnogu poneizvesen i dosta pomal
dokolku vremenski se oddale~uva od povedenieto {to kaj osudenikot
treba da se podr`i i, treto, {to pogodnostite se institut vrzan za
na~eloto na humanost koe poa|a od toa deka za povedenieto na
osudenikot e va`na sega{nosta i idninata, a ne minatoto. Za za~uvuvawe
i ostvaruvawe na represivniot element na kaznata vo penitencijarnite
ustanovi, vsu{nost, postojat iljadnici mo`nosti nadvor od
institutot na pogodsnostite.
Ad. v) Uslovite za ograni~uvawe na pogosnostite se opredeleni
so ~l. 172 st. 1 ZIS. Su{tinata na ovaa odredba e vo mo`nosta na
osudenicite koi gi povredile odredbite na ku}niot red, so
zloupotreba na dadenite pogodnosti, da im se ograni~i dodeluvaweto
na idni pogodnosti vo rok od 3 meseci.
649

Ad. g) So ogled na vidot vo ZIS se navedeni slednive pogodnosti:
1. prodol`eni poseti ili poseta bez nadzor vo prostoriite na
ustanovata, 2. poseti vo posebni prostorii na ustanovata, 3. poseti
nadvor od prostoriite na ustanovata, 4. sloboden izlez od ustanovata
do 7 ~asa, 5. otsustvo do 7 dena vo tekot na godinata i 6. celosno ili
delumno koristewe na odmorot nadvor od ustanovata.
Navedenite pogodnosti vo ZIS se samo egzemplarno dadeni, a
so toa na penolo{ite rabotnici vo penitencijarnite ustanovi im e
ostaven {irok prostor za nivno zbogatuvawe so brojni modifikacii,
i {to e osobeno va`no, so postojano vnesuvawe novi vidovi. Sistemot
na pogodnostite e materija {to bara postojani promeni. Sozdavaweto
nivni modificirani formi i novi oblici zna~at impulsi za
pozitivno razdvi`uvawe na prevospitnite procesi i ottamu se vo
soglasnost so krakterot i dinamikata na toj sistem. Vo toj pogled
posebnata uloga na praktikata, vo zavisnost od uslovite na `ivotot i
re`imot vo peniterncijarnite ustanovi i strukturata na osudeni-
~kata populacija se sostoi vo toa da se opredelat tie formi no, i da se
vnesat vo normativnite akti na konkretnata kazneno-popravna
ustanova.
Postoi me|utoa, sfa}awe 1104) spored koe pogodnostite ne mora
(ne e potrebno) normativno da se opredeluvaat. Toa se potkrepuva so
mo`nosta od novnoto celosno nabrojuvawe i ostavaweto prostor za
natamo{ni istra`uvawa na novi pogodnosti so efikasno terapeutsko
dejstvo. Moe mislewe e deka normativnoto regulirawe na
pogodnostite e sekako potrebno, pa duri i obligatorno, vo site onie
slu~ai koga vo praktikata }e se iskristaliziraat takvi vidovi {to
imaat doka`ana motivaciona vrednost za prevospituvaweto. Nivnoto
razrabotuvawe vo podzakonskite akti e potrebno od pove}e pri~ini.
Imeno, na toj na~in se ovozmo`uva zaokru`uvawe na sistemot na
pogosnostite, makar i vo edna privremena celina. Natamu, sveduvaweto
na nivnite vidovi na edna realna dimenzija, koja ne e, nitu mo`e da
bide beskone~na, ja otstranuva opasnosta od raznovidni samovolija vo
primenata. Normativnoto regulirawe e zna~ajno i zaradi osoznavawe
na pogodnostite od samite osudenici, za{to samo toga{ koga tie ja
znaat celokupnata lepeza na pogodnostite, se sozdava vistinska
referenca vrz koja soodnosot me|u storenoto i o~ekuvanoto mo`e da
se interiorizira vo osudeni~kata svest.
I, na kraj, ne e bez zna~ewe {to me|u nepi{anite pogodnosti
mo`at da se najdat ili pojavat i takvi {to se od osobena konkretna
vrednost za polo`bata na osudenikot vo ustanovata, a poradi opredelena
op{testvena klima izrazena preku javnoto mislewe, voop{to da
ne se primenuvat, ili pak, da se primenuvaat samo za osudenici na
opredeleni krivi~ni dela. Taka na primer, za bilo koj osudenik ne e
seedno dali toj, nekoj drug ili nikoj nema da dojde do nekoja od
slednive pogodnosti: podobruvawe na ishranata, rabota so posloboden
nadzor ili bez nadzor, prefrluvaweto od pote{ka na polesna rabota,
1104)
Vidi: Popovi}, V. op. cit, str. 133 i Milutinovi}, M. op. cit, str. 295.
650

posebna pari~na nagrada, podobruvawe na uslovite na smestuvawe,
dozvola za primena i raspolagawe so pogolema suma pari dobieni od
nadvor i sl. Bez normirawe na ovie i sli~ni pogodnosti i nivno
vleguvawe vo svesta na osudenikot te{ko mo`e poinaku da se
protolkuva, osven kako posebna privilegija, odnosno kako vrednost
{to se ~uva pod tezga za poseben prijatel, {to se razbira, treba i
posebno da se plati.
Ad. d) Fakultativniot karakter na pogodnostite zna~i deka vo
na{eto zakonodavstvo tie ne se tretiraat kako pravo na osudenoto
lice, tuku kako opredelena vrednost {to po ispolnuvaweto na brojni
uslovi, mo`e no ne mora da se dodeli.
2. Vo vrska so izvr{uvaweto na kaznata maloletni~ki zatvor
postoi posebna odredba {to vo ZIS ja regulira materijata na
pogodnostite. Stanuva zbor za ~l. 222 koj glasi: "Na maloletnoto lice,
direktorot na ustanovata za maloletnici mo`e da mu dozvoli otsustvo
zaradi poseta na roditelite i semejstvoto"..."imaj}i go predvid
povedenieto i zalagaweto na maloletnoto lice vo u~eweto i vo
ustanovata za maloletnici". Otsustvoto mo`e da trae do 14 dena.
Otsustvoto se odobruva po pravilo, za vreme koga ne se odr`uva
redovna nastava. Zakonodavecot ovde smetal za potrebno so posebna
odredba da naglasi deka "na maloletnoto lice treba da mu se davaat
pogodnosti koi }e go pottiknuvaat vklu~uvaweto vo aktivnostite vo
ustanovata za maloletnici, razvivawe na pozitivnite crti na
li~nosta i samopo~ituvaweto" (~l. 223 ZIS).
3. Kaj izvr{uvaweto na vospitnite merki dodeluvaweto na
pogodnostite e prisutno samo kaj merkata Upatuvawe vo vospitnopopraven
dom. Taka spored ~l. 317 ZIS direktorot na vospitnopopravniot
dom mo`e da im odobri otsustvo na maloletnicite vo
tekot na godinata do eden mesec zaradi poseta na roditelite ili
bliskite rodnini. Otsustvoto se dava, po pravilo, za vreme na
u~ili{niot raspust i za vreme na praznici. Za maloletnicite {to se
nao|aat vo vospitno-popravniot dom mo`e da se organizira zaedni~ko
letuvawe nadvor od domot. Vremeto pominato na otsustvo ili
zaedni~ko letuvawe se zasmetuva vo vremeto pominato vo domot.
3. NEGATIVNI STRANI NA POGODNOSTITE
Silnata motivaciona energija na pogodnostite lesno mo`e da
se izobli~i od sredstvo so pozitivno dejstvo vrz povedenieto na
osudenicite vo pri~ina za raznovidni sudiri, sprotivnosti (zaemna
netrpelivost, zavist, zloba) i drugi negativni posledici po li~nosta
na poedincite i nivniot zaedni~ki `ivot vo penitencijarnite
ustanovi.
1. Edna od naj~esto poso~uvanite negativnosti od primenata na
pogodnostite e prifa}aweto takvo osudeni~ko povedenie {to e vo
soglasnost so barawata na re`imot vo kazneno-popravnite ustanovi,
no ne kako op{testveno vredno i prifatlivo povedenie {to e
sostaven del na negovata svest, tuku kako instrumentalno korisno
651

povedenie. Za vakvoto nivno odnesuvawe me|utoa, ne mo`e ni najmalku
da im se prefrli na osudenicite. Vinovnici mo`at da bidat, pred sî,
normativnite i prakti~nite propusti na penitencijarnite rabotnici.
Imeno, od analizata na podzakonskite normativni akti zabele`itelna
e enormnata razli~nost i neusoglasenost na predvidenite
pogodnosti, taka {to osudenicite so podolg "sta`" vo penitencijarnite
ustanovi, cenej}i ja praktikata na nivnoto dodeluvawe i
drugite slabosti na ovoj sistem, mnogu polesno doa|aat do niv. Toa
doveduva do nedoverba, kako sprema upravata, za koja se smeta deka
nekoi od osudenicite gi stava vo privilegirana polo`ba, taka i
sprema osudenicite {to po~esto dobivaat pogodnosti, a pretstavuva i
osnova za razni svesni ili nesvesni diskriminacii {to i te kako
mo`e negativno da se odrazi vrz procesot na prevospituvaweto.
Hipokrizijata na osudenicite, za koi, slobodno mo`e da se
ka`e, pogodnostite pretstavuvaat samo cel, a ne vrednost {to
pottiknuva, naso~uva i obvrzuva, naj~esto te{ko se otkriva. Deplasirano
e, me|utoa, osobeno vo pogled na toa dali upravata treba da
projavuva somnevawa koi, dokolku se osnovani treba da go spre~uvaat
dodeluvaweto na pogodnostite, koga osudenikot, barem nadvore{no
poka`uva elementarno povedenie {to mu odi vo prilog na nivnata
primena. Za{to, ako fakti~ki e menifestirano povedenie za koe
mo`e da sledi opredelena pogodnost, taa treba da i se dodeli bez ogled
na nejzinata intrapsihi~ka motiviranost. Toa bidej}i bez ogled na
celta na osudenikot i stavot kon od nego o~ekuvanoto povedenie, toj
vo osnova sfatil deka po`elnite vrednosti vo `ivotot se
dostignuvaat, pred sî, so dobro odnesuvawe. Koristeweto pak na
vrednostite {to gi sodr`i pogodnosta e ve}e element {to mo`e da
vlijae i za postepena promena na sopstveniot stav. Vospitnoto
vlijanie na nagraduvaweto, vo svojata su{tina i ne mo`e da bide
razli~no od ona vo slobodnoto op{testvo. Na ~oveka treba da mu se
dade {ansa {to toj treba da ja iskoristi. Drugo e me|utoa, pra{aweto
kako da se postapi so osudenikot koj ja zloupotrebil taa {ansa, a so
toa samiot ja razobli~il sopstvenata li~nost. So ovie osudenici e
ve}e normalna vnimatelnost pri dodeluvaweto na slednite
pogodnosti, i toa se do onoj moment dodeka svoeto povedenie ne go
usoglasat so negovata vistinska sodr`ina, no sega i so dopolnitelen
uslov: povedenieto i rezultatite od negoviot trud da se vrzat so
podolg vremeski period {to dava garancija i za promenata na svesta.
Seto ona {to ne e na ovaa linija e procenuvawe spored mislite, a za
niv, kako {to znaeme, ne e celesoobrazno da se nagraduva nitu da se
kaznuva. Iskustvoto retko komu dokraj mo`e da mu ja otkrie vistinata,
osobeno vo penitencijarnite ustanovi, a gre{kite vo ovoj pogled se
katastrofalni. Za{to, sekoj onoj {to ostvaril po`elni povedenija i
rezultati, a za niv ne bil soodvetno nagraden dodeka nekoj drug, od
druga strana, za sli~no ili, {to e osobeno nepravedno, za pomalku
vredni ili negativni odnesuvawa dobil pogodnosti, ja gubi pri~inata
da bide i natamu dobar. Vo takvi situacii, duri i toga{ koga toa nÒ e,
osudenikot stanuva lo{ kako reakcija na apsurdnata situacija.
2. Edna od posebnite slabosti so negativen odraz vrz
652

efikasnoto ostvaruvawe na pogodnostite vo dobar del proizleguva i
od neodgovorniot odnos na nekoi penitencijarni rabotnici. Toj odnos
naj~esto se manifestira kako popu{tawe pred osobeno ve{ti
osudenici, koi so neopravdani, no za~esteni molbi i dodvoruvawe
iznuduvaat opredeleni pogodnosti, ili toga{ koga pogodnostite se
posledica na identifikacijata na penitencijarnite rabotnici so
opredeleni osudenici 1105) . Najgolemata gre{ka {to totalno go iskrivuva
sistemot na pogodnostite e me|utoa, nivnoto dodeluvawe za
cinkarewe (potka`uvawe) na drugi osudenici. Toa ne smee nikoga{ da
se slu~i vo penitencijarnite ustanovi.
3. Ako pogodnostite se del od sistemot na merkite so koi na
osudenicite im se zadovoluvaat svoevidni potrebi i so niv se
pottiknuvaat na aktivno u~estvo vo sopstvenoto prevospituvawe,
posebna slabost pretstavuva i nivnoto neblagovremeno koristewe.
Toa zna~i deka so dodeluvawe na pogodnostite vo penitencijarnite
ustanovi treba da se po~nuva mnogu porano od dosega{nata praktika,
za{to dokolku ne sleduvaat neposredno po poka`anite i ostvarenite
rezultati od trudot, ne mo`at da se do`iveat kako elementi {to
zna~at napredok vo procesot na resocijalizacijata. Na toj na~in
osudenikot mo`e vedna{ da po~uvstvuva deka za nego se vodi gri`a,
deka se ocenuva i deka se podr`uva negovoto odnesuvawe i rabota so
nagrada koja mu go olesnuva izdr`uvaweto na kaznata. Vo taa smisla e
upatno i po~estoto koristewe na pogodnostite, se razbira dokolku za
toa postojat site potrebni uslovi. Toa od pri~ina {to ne se retki
slu~aite nekoi osudenici da smetaat deka zalu`ile mnogu pogolem
broj pogodnosti od onie {to ve}e gi dobile, a ottamu seto ona {to za
niv ponapred e sozdadeno ja gubi svojata efikasnost.
4. Me|u negativnite strana od primenata na pogodnostite e
me|utoa, i nivnoto pre{iroko koristewe. Nevodeweto smetka za
izvesni nivelacii vo tie odnosi mo`e da ja zatapi motivacionata sila
na samite pogodnosti, za{to mo`e da sozdade atmosfera vo koja tie se
prifa}aat kako voobi~aena korist ili podobro re~eno, kako pravo
{to redovno i zadol`itelno im sleduva na osudenicite.
5. Opredelena slabost i opasnost pretstavuvaat i nekoi
konkretni nezadovolstva {to proizleguvaat od slednive pri~ini:
a) Opredeleno osudeni~ko nezadovolstvo predizvikuva prisutnoto
sfa}awe deka vo penitencijarnite ustanovi postojat lica {to
vo pogled na primenata na pogodnostite se vo popovolna (privilegirana)
polo`ba poradi razni prijatelski i rodninski vrski, odnosno
uregencii od nadvor.
b) Ni{to pomalku ne e i odrazot {to kaj del od osudenicite go
predizvikuva dobivaweto takvi pogodnosti {to za konkretnata
li~nost, vsu{nost, ni{to ne pretstavuvaat. Imeno, vo praktikata se
slu~uva da se dobie pogodnost {to osudenicite ne mo`ele da ja
iskoristat. Taka na primer, nekoi osudenici nemaat so koga da ja
1105)
Za ovaa negativna strana od primenata na pogodnostite mo{ne ilustrativno
obrazlo`enie mo`e da se najde kaj: Radi}, M. Neki problemi rada sa osu|enicima u
penalnoj praksi, Penologija, Beograd, 1978/1-2, str. 63-65.
653

ostvarat posetata, drugi, poradi oddale~enosta, na mestoto na
`iveewe i kratkoto traewe na pogodnostite ne mo`at da otidat na
dozvolenoto otsustvo, a se pojavuvale i takvi slu~ai na neiskoristeni
pogodnosti poradi nekoi subjektivni slabosti na upravata
(pogodnosta ne bila evidentirana od upravata na ustanovata, na
iskoristuvaweto na pogodnostite se sprotivstavil de`urniot
komandir i sl.). Se slu~uva duri i toa realiziraweto na dozvolenata
poseta da otide vo nevrat poradi toa {to ~lenovite na semejstvoto na
osudenikot zadocnile so doa|aweto vo kazneno-popravnata ustanova.
4. OSNOVNI NASOKI ZA NATAMO[NA PRIMENA NA POGODNOSTITE
1. Osnovnata ideja (cel) na pogodnostite e vo pokrenuvaweto na
osudenite lica kon nivno sopstveno prevospituvawe. So nivnata
primena se ovozmo`uva i dobli`uvawe na osudenicite do uslovite na
sloboda kako i za smaluvawe na posledicite od niza deprivacii na
zatvorskiot op{testven sistem. Me|utoa, iako nesporno korisni, toa
se sporedni celi na ovoj institut, koi, dokolku se saka mo`at polesno
i poefikasno da se ostvarat i preku institutot na pravata na
osudenite lica.
2. Vo soglasnost so prethidnoto, dokolku postojat takvi
okolnosti i pre~ki poradi koi ne mo`e efikasno da se ostvaruva
glavnata cel na opredeleni pogodnosti, nivnata primena treba da se
napu{ti, so toa {to istite }e bidat ili voop{to otfrleni, ili pak,
}e bidat pomesteni me|u pravata na osudenicite. Taka na primer, ve}e
se sozreani uslovite da se razmisluva za bri{ewe na pogodnosta -
priem na pratki (paketi), mo`ebi duri i kako pravo na osudenicite,
so ogled na toa deka kako odraz na opredelena ekonomska mo}, vakvata
pogodnost ~esto vnesuva neednakvost me|u osudenicite, a sozdava i
drugi posledici, kako na primer, razni zloupotrebi so vnesuvawe
nedozvoleni predmeti i arikli, trgovija, {verc, kra`bi i sl. Od
druga strana, dopi{uvaweto na osudenite lica e sekojdnevna ~ove~ka
potreba koja treba, pred sÒ, da bide vo funkcija na nivnoto
dobli`uvawe na sloboda, pa so ogled na toa e i nivno neograni~eno
pravo.
3. Vo pogodnostite treba da se gleda sredstvo za ostvaruvawe na
prevospitniot tretman {to se primenuvaat vo zavisnost od
okolnostite {to zna~at opredeleni definirani i normirani kriteriumi,
koi me|utoa, ne smeat da bidat premnogu kruti tuku postojano
da se sogleduvaat i preispituvaat od site strukturi na zatvorskata
uprava, kako i postojano da se pro{iruvaat za da dobijat na svojata
fleksibilnosti i efikasnost. Vo taa smisla vo penitencijarnata
praktika treba da se odi kon sozdavawe uslovi za unapreduvawe na
sistemot na pogodnositete so zgolemuvawe na nivniot broj,
zbogatuvawe na nivnata sodr`ina i jaknewe na nivnoto motivaciono
dejstvo.
4. Me|u op{tite kriteriumi za dodeluvawe na pogodnostite i
vo na{iot ZIS, kako {to e toa, vpro~em, storeno vo nekoi drugi
654

zemji, treba da go najde svoeto mesto i kriteriumot "i drugi pri~ini
na prevospituvaweto", so {to se iskoristuvaat site okolnosti so
stimulativno dejstvo za prevospituvaweto.
5. Vo primenata na pogodnostite treba osobeno da se vnimava da
bidat opredeleni od potrebite na li~nosta na osudenikot no, i od
potrebite na negovoto semejstvo i od negovata `ivotna sredina. Toa se
postignuva ako sekoj osudenik detalno se razgleda spored principot
na individualizacijata taka {to pogodnostite }e im se dodeluvaat
samo na onie osudenici za koi se navistina korisni.
6. Dodeluvaweto na pogodnostite treba da bide vo isklu~iva
nadle`nost na komisija sostavena od vospituva~, instruktor i
pripadnik na slu`bata za obezbeduvawe, a ne vo racete na direktorot
(koj treba samo da gi potvrduva) ili drug poedinec vo penitencijarnite
ustanovi, i toa, bez razlika dali se raboti za pogodnost
{to se koristi vo ili von ustanovata. Ova e, vsu{nost, edinstveno
ispravno, za{to samo taka mo`e da jakne doverbata kon ovie lica od
strana na osudenikot. Pokraj toa, samo ovie lica zaedno, so svoite
stru~ni kvaliteti i uredno vodewe na evidencijata za povedenieto i
rabotata na osudenite mo`at adekvatno da ja sledat realizacijata na
pogodnostite vo funkcija na resocijalizacijata.
7. Nezadovolstvoto na osudenite lica od primenata na
pogodnostite e ~uvstvitelna rabota na koja treba da ñ se pristapi so
pogolema serioznost i takti~nost. Vo specifi~nite uslovi na zatvorite
i vospitno-popravnite domovi edno nezadovolstvo mo`e da
predizvika mnogubrojni sitni konflikti, no mo`e da bide i izvor na
seriozni problemi {to zavisi od okolnostite na dadeniot slu~aj.
Zatoa prevospitnite slu`bi treba na vreme da gi nasetuvaat i da gi
voo~uvaat ovie problemi i adekvatno da gi re{avaat.
8. Poradi fakultativnosta na nivnoto dodeluvawe so
pogodnostite treba vnimatelno da se postapuva i da se nastojuva kon
nivno dodeluvawe duri i toga{ koga objektivno ne treba da sleduvaat
ako osudenikot e ubeden deka gi zalu`il, za{to vo sprotivno
doveduvaat vo sostojbi na apati~nost, frustracii i drugi negativni
sostojbi, odnosno do pote{ki posledici odo{to koga ne bi bile
dodeleni.
9. Startot na primenata na pogodnostite ne treba da se vrzuva
so delot na izdr`anta kazna, krivi~nosto delo i sl. Od pri~ini na
potisnuvawe na retributivniot element na kaznata od ovoj institut
treba da se izbegnuva i koristeweto na site drugi objektivni
elementi {to ne vodat smetka za osnovnata ideja na pogodnostite.
10. Usoglasuvaweto na vidot, brojot i kriteriumite za
dodeluvawe na pogodnostite treba da bide storeno me|u site kaznenopopravni
ustanovi vo RM za{to vo polo`bata na osudenite lica ne
smeat da postojat razliki, barem ne vo ramkite na edna dr`ava.
655

656

G L A V A VI
FORMALNO-PRAVNI ASPEKTI NA
IZVR[UVAWETO NA KAZNATA LI[UVAWE OD
SLOBODA
I. UPATUVAWE NA OSUDENOTO LICE NA IZVR[UVAWE
NA KAZNATA
Vo pogled na upatuvaweto na osudenoto lice na izvr{uvawe na
kaznata li{uvawe od sloboda nadle`en e osnovniot sud. Negovata
mesna nadle`nost se opredeluva vo zavisnost od toa dali osudenoto
lice {to se upatuva na izvr{uvawe na kaznata se nao|alo: 1. na
sloboda so poznato `iveali{te ili prestojuvali{te, 2. na sloboda so
nepoznato `iveali{te ili prestojuvali{te i 3. vo pritvor.
Ako osudenoto lice se nao|alo na sloboda so poznato mesto na
`iveewe ili prestojuvawe mesno nadle`en za upatuvaweto e onoj
osnoven sud na ~ija teritorija osudenikot imal `iveali{te, odnosno
prestojuvali{te.
Ako osudenoto lice se nao|alo na sloboda so nepoznato mesto
na `iveewe ili prestojuvawe, mesno nadle`en za upatuvawe e sudot
{to ja donel prvostepenata odluka.
I najposle, ako osudenoto lice se nao|alo vo pritvor mesno
nadle`en e onoj osnoven sud na ~ija teritorija se nao|a ustanovata vo
koja osudenoto lice e pritvoreno.
Mesno nadle`niot sud e dol`en da gi prezeme site potrebni
dejstvija zaradi izvr{uvawe na kaznata vedna{ po priemot na
izvr{nata odluka od sudot koj ja donel odlukata vo prv stepen, a
najdocna vo rok od 8 dena od nejziniot priem.
Vidot na prezemenite dejstvija povtorno zavisi od toa dali
osudenoto lice se nao|alo na sloboda ili bilo vo pritvor.
Ako osudenikot se nao|al na sloboda nadle`niot sud go
povikuva na izdr`uvawe na kaznata na na~in {to li~no mu go
dostavuva upatniot akt vo koj e ozna~en denot koga treba da se javi vo
to~no opredelena ustanova. Denot na javuvaweto vo ustanovata se
opredeluva taka {to na osudenoto lice mu se ostavaat najmalku 8, a
najmnogu 30 dena od denot na priemot na upatniot akt. So toj akt
osudenoto lice isto taka se predupreduva deka ako ne se javi vo
opredeleniot den vo ustanovata }e bide prisilno dovedeno. Dokolku
predupreduvaweto ostane bez rezultat ustanovata vo koja osudenoto
lice bilo upateno e dol`na bez odlagawe da go izvesti osnovniot sud.
Vo toj slu~aj sudot vedna{ izdava naredba do organot za
657

vnatre{ni raboti za priveduvawe na osudenoto lice. Dokolku pak
osudenoto lice se krie ili se nao|a vo begstvo vo istata naredba se
bara organot za vnatre{ni raboti da izdade poternica za pronao|awe
i sproveduvawe na osudenoto lice.
Ako osudenikot se nao|al vo pritvor ne se povikuva sam da se
javi vo ustanovata tuku vo zavisnost od dol`inata na kaznata {to
treba da se izdr`i direktno se upatuva vo soodvetna ustanova.
Kako den od koj po~nuva da se smeta izvr{uvaweto na kaznata se
zema denot koga osudenikot sam se javil vo ustanovata, a toga{ koga
toa ne e slu~aj ili osudenikot se krie ili se nao|a vo begstvo, kako
po~etok na izvr{uvaweto na kaznata se smeta denot koga e li{en od
sloboda bez ogled na traeweto na sproveduvaweto do ustanovata.
II. ODLAGAWE NA IZVR[UVAWETO NA KAZNATA
Odlagaweto na po~etokot na izvr{uvaweto na kaznata
li{uvawe od sloboda, iako e vo sprotivnost so na~eloto na brzo i
efikasno izvr{uvawe na kaznata po storuvaweto na krivi~noto delo,
e mo{ne zna~aen penolo{ki institut. Negovata neophodnost e
nalo`ena od opredeleni zdravstveni, socijalni i semejni pri~ini i od
potrebata da se izvr{at neodlo`ni raboti {to se od osobeno zna~ewe
na osudenikot i negovoto semejstvo. Ovoj institut, vsu{nost, se sostoi
vo mo`nosta po barawe na osudenikot koj se povikuva na izvr{uvawe
na kaznata da mu se odlo`i po~etokot na izvr{uvaweto ako se
steknati nekoi od slednive so zakon opredeleni uslovi:
1. Ako osudenkot se razbolel od pote{ka akutna bolest
(odlagaweto trae dodeka trae bolesta).
2. Ako se slu~ila smrt ili pote{ka bolest vo negovoto potesno
semejstvo (odlagaweto mo`e da trae najdolgo 3 meseci).
3. Ako odlagaweto e potrebno zaradi izvr{uvawe ili dovr{uvawe
na neodlo`ni polski ili sezonski raboti, ili raboti predizvikani
od elementarni nepogodi, ili so druga nesre}a, a vo semejstvoto
na osudenoto lice nema dovolno druga rabotna sila (odlagaweto mo`e
da trae do tri meseci).
4. Ako osudenoto lice e obvrzano da izvr{i opredelena rabota
{to ve}e ja zapo~nalo, a poradi nezavr{uvaweto na taa rabota bi
nastapila pozna~itelna {teta (odlagaweto mo`e da trae najdolgo 3
meseci).
5. Ako odlagaweto na osudenoto lice mu e potrebno zaradi
zavr{uvawe na u~ebnata godina ili za polagawe na ispit za koj se
podgotvuvalo (odlagaweto mo`e da trae do zavr{uvaweto na {kolskata
godina ili 6 meseci za polagawe na ispit).
6. Ako zaedno so osudenoto lice se osudeni i negoviot bra~en
drugar ili drugi ~lenovi na zaedni~koto doma}instvo, ili ako nekoi
od niv se nao|aat na izdr`uvawe na kaznata, a so upatuvaweto na site
ovie lica na izdr`uvawe na kaznata bi bila zagrozena izdr{kata na
starite, bolnite ili maloletnite ~lenovi na semejstvoto, ili bi se
dovelo vo pra{awe normalnoto stopanisuvawe na doma}instvoto
658

(odlagaweto mo`e da trae najdolgo {est meseci).
7. Ako e osudena `ena ~ie dete e pomalo od edna godina ili koja
e bremena, a do poroduvaweto ne preostanuvaat pove}e od tri meseci
(odlagaweto mo`e da trae do navr{uvaweto edna godina na deteto).
8. Ako e potrebno osudenoto lice opredeleno vreme da se gri`i
za vospituvawe i ~uvawe na decata ili zgri`uvawe na nemo}ni lica za
koe e dol`no da se gri`i spored misleweto na organite za socijalna
za{tita na op{tinata na ~ije podra~je decata ili tie lica imaat
`iveali{te ili prestojuvali{te (odlagaweto mo`e da trae najdolgo
tri meseci).
Za da dojde do odlagawe na po~etokot na izdr`uvaweto na
kaznata potrebno e osudenoto lice da podnese molba vo tok od 3 dena
od priemot na upatniot akt. Kon molbata e potrebno da gi prilo`i
potrebnite dokumenti so koi se doka`uva postoeweto na nekoja od
pri~inite za baranoto odlagawe. Ako pri~inata za odlagaweto bila
pote{ka akutna bolest na osudenikot ili smrt, odnosno te{ka bolest
vo semejstvoto {to nastanala po istekot na rokot od 3 dena, molbata
mo`e da se podnese do denot nazna~en vo upatniot akt.
Pretsedatelot na nadle`niot sud ili od nego ovlasten sudija
vo rok od tri dena od priemot na molbata e dol`en da donese re{enie
so koe toa se odobruva ili odbiva. Protiv re{enieto so koe molbata
se odbiva osudenoto lice ima pravo vo rok od 3 dena da podnese `alba
do pretsedatelot na povisokiot sud koj, isto taka, vo rok od 3 dena
treba da donese vtorostepeno re{enie. Podnesenata molba, odnosno
`alba na osudenikot go zadr`uva izvr{uvaweto na kaznata.
So ZIS se opredeleni i tri posebni slu~ai na odlagawe na
po~etokot na izvr{uvaweto na kaznata li{uvawe od sloboda.
a) Pravilo e osudenoto lice {to istovemeno e povikano na
izdr`uvawe na kazna i na odslu`uvawe na voeniot rok ili voena
ve`ba najprvin da ja izdr`i kaznata. Isklu~ocite od ova pravilo koi
doveduvaat do posebno re{avawe na odlagaweto na izvr{uvaweto na
kaznata se javuvaat koga liceto e osudeno za vreme na odslu`uvaweto
na voeniot rok, odnosno voena ve`ba za krivi~ni dela storeni pred
toa. Vo takov slu~aj po~etokot na kaznata }e se odlo`i: aa) ako liceto
e osudeno na kazna li{uvawe od sloboda do 6 meseci, ili ab) ako
liceto e osudeno na kazna li{uvawe od sloboda ili maloletni~ki
zatvor do 2 godini, a do zavruvaweto na voeniot rok preostanuvaat
najmnogu 6 meseci. Vo dvata slu~ai po~etokot na izvr{uvaweto na
kaznata }e se odlo`i do zavr{uvaweto na voeniot rok, odnosno
voenata ve`ba so ogled na toa deka ne e celishodno da se prekinuva
nivniot kontinuitet za da se izvr{i relativno kratka kazna toga{
koga ostanalo ne{to pove}e od polovina od vremeto da se doslu`i
voeniot rok.
b) Odlagawe na po~etokot na izvr{uvaweto na kaznata vrz
osnova na zakonski ovlastuvawa mo`e da pobara i nadle`niot javen
obvinitel. Toa }e bide slu~aj zaradi primena na pravni sredstva od
strana na javniot obvinitel, povtoruvawe na postapkata i vonredno
preispituvawe na pravosilnata presuda. Po baraweto na javaniot
obvinitel re{enie za odlagaweto donesuva nadle`niot sud. Odlaga-
659

weto po ovoj osnov trae dodeka javniot obvinitel }e go izvesti nadle-
`niot sud deka mo`e da se otpo~ne so izdr`uvaweto na kaznata,
odnosno do donesuvaweto na odluka po pravnoto sredstvo na javniot
obvinitel.
v) Odlagaweto na po~etokot na izvr{uvaweto na kaznata mo`e
da odredi i nadle`niot sud za re{avawe po baraweto za povtoruvawe
na krivi~nata postapka podneseno vo korist na osudenoto lice i po
barawe na vonredno preispituvawe na pravosilnata presuda. Toa
zna~i deka i ovaa kako predhodnata mo`nost za odlagawe na po~etokot
na izvr{uvaweto na kaznata e opredelena od procesno pravni pri~ini.
Vo ZIS e predviden i institutot na otpovikuvawe na
odlagaweto na po~etokot na izvr{uvaweto na kaznata. Otpovikuvaweto
e vo nadle`nost na sudot koj toa mo`e da go stori samo po
sprovedena postapka vo koja }e se utvrdi deka prestanala pri~inata
poradi koja odlagaweto e dozvoleno, odnosno deka osudenoto lice ne go
koristelo odobrenoto odlagawe soglasno celite za koi toa bilo
odobreno.
III. PRIEM NA OSUDENOTO LICE VO KAZNENO-
POPRAVNATA USTANOVA
So doa|aweto na osudenoto lice vo kazneno-popravnata ustanova
zapo~nuva procedurata na negoviot priem. Priemot se sostoi vo
utvrduvaweto na identitetot na osudenoto lice, merewe na negovata
te`ina i visina, daktiloskopirawe, fotografirawe, lekarski
pregledi i odzemawe na predmeti {to ne smeat da se dr`at vo
ustanovata. Podatocite za denot i ~asot na priemot na osudenikot, za
negoviot identitet, brojot na upatniot akt i datumot na presudata,
podatocite od prou~uvaweto na negovata li~nost i izve{tajot za
zdravstvenata sostojba se zapi{uvaat, kompletiraat i ~uvaat kako
slu`beni dokumenti od doverliva priroda koi im se dostapni samo na
ovlasteni slu`beni lica.
Za priemot na osudenoto lice vo ustanovata vedna{ se
izvestuva nadle`niot sud, a ako osudenikot ima maloletni deca ili
lica za koi edinstveno toj se gri`i i nadle`niot centar za socijalni
raboti.
Po izvr{eniot priem osudenoto lice se upatuva vo oddelenieto
za prou~uvawe na li~nosta i utvrduvawe na tretmanot. Vo ova
tn. priemno oddelnie osudenoto lice se zadr`uva do 15, odnosno 30
dena vo zavisnost od toa dali se raboti za priemno oddelenie vo
ustanovata kade se izvr{uva kazna li{uvawe od sloboda do dve, ili
nad dve godini.
Vo priemnoto oddelenie osudenite lica se zapoznavaat so
odredbite na ku}niot red na ustanovata. Vo nego se vneseni odredbi za
priemot, smestuvaweto, ishranata i oblekata na osudenite, za
rabotata i drugite oblici na tretman, za pravata i dol`nostite na
osudenite i na~inot na nivnoto koristewe, koristeweto na pogodnostite,
zdravstvenata za{tita, na~inot na otpu{tawe i site drugi
660

pra{awa {to se odnesuvaat na `ivotot i rabotata za vreme na
izvr{uvaweto na kaznata li{uvawe od sloboda. Od tie pri~ini
celosniot tekst na ku}niot red mora da bide dostapen na sekoe osudeno
lice. Kaj nas toa e storeno taka {to pregledno otpe~aten tekst
sekoga{ stoi zaka~en na yidovite vo hodnicite i prostoriite na
ustanovata.
IV. PREMESTUVAWE I PREKIN NA IZVR[UVAWETO NA
KAZNATA
1. So zakonskata mo`nost da se vr{i premestuvawe na
osudenoto lice od edna vo druga ustanova od ist vid se menuva ve}e
utvrdeniot raspored na izvr{uvaweto na kaznata. Premestuvaweto
mo`e da se izvr{i po molba na osudenoto lice ili po predlog na
direktorot na ustanovata dokolku ve}e e zapo~nato izvr{uvaweto na
kaznata vo opredelena ustanova. Toa }e bide slu~aj: a) ako od
natamo{noto izdr`uvawe na kaznata vo ustanovata na osudenikot ili
od nego na drugo lice mu e zagrozen `ivotot ili telesniot integritet
i b) ako prestojot na osudenikot vo ustanovata ja zagrozuva
bezbednosta na ustanovata. Re{enie so koe se odobruva ili odbiva
molbata na osudenoto lice ili predlogot na direktorot na ustanovata
donesuva direktorot na Direkcijata.
2. Vo tekot na izvr{uvaweto na kaznata mo`e da dojde do
prekin na izvr{uvaweto. Prekinot na kaznata se razlikuva od
odlagaweto ottamu {to do nego mo`e da dojde toga{ koga osudenikot
zapo~nal so izdr`uvaweto na kaznata. Prekinot se opredeluva na
odredeno vreme koe ne se presmetuva vo traeweto na izdr`anata kazna.
Toj mo`e da se dozvoli po molba na osudenoto lice ili po predlog na
direktorot na ustanovata. Glavnata pri~ina navedena vo ZIS e da se
raboti za osudenik komu mu e potrebno lekuvawe za koe ne postojat
uslovi vo samata ustanova ili mo`nost od samata ustanova da bide
upaten vo soodvetna zdravstvena ustanova.
Ovoj prekin na kaznata podolgo od eden mesec, odnosno vo
vremetraewe {to e potrebno za uspe{no dovr{uvawe na lekuvaweto se
dozvoluva od strana na nadle`niot sud. Ottamu osudenoto lice e
dol`no sekoi tri meseci da podnesuva potvrda do nadle`niot sud za
negovata momentna zdravstvena sostojba. Izvr{uvaweto na kaznata po
molba na osudenikot ili po predlog na direktorot na ustanovata od
pri~inite navedeni vo ~l. 86 ZIS, mo`e da go prekine direktorot na
Direkcijata. Ovoj prekin mo`e da trae najmnogu 30 dena. Ako po
istekot na vremeto na prekinot na kaznata osudenoto lice ne se javi
na natamo{no izdr`uvawe na kaznata, ustanovata e dol`na vedna{ da
go izvesti nadle`niot sud koj mora da prezeme zakonski merki na
vra}awe, odnosno priveduvawe na osudenikot.
Prekinot na izvr{uvaweto na kaznata mo`e da go opredeli i
nadle`niot sud koga re{ava po nekoi od vonrednite pravni sredstva
podneseni od strankite vo krivi~nata postapka.
661

V. OTPU[TAWE NA OSUDENITE LICA
Osudenite lica se otpu{taat od kazneno-popravnata ustanova:
1. po celosno izdr`uvawe na izre~enata kazna, 2. po prostuvawe na
ostatokot na kaznata so odluka za amenstija ili pomiluvawe doneseni
od Parlamentot, odnosno Predsedatelot na Republikata ili 3. spored
odluka za usloven otpust donesena od nadle`niot sud i 4. po odluka na
direktorot na ustanovata za predvremeno otpu{tawe od izdr`uvaweto
na kaznata.
Ako posledniot den na izdr`uvaweto na kaznata pa|a vo nedela
ili praznik, osudenikot se otpu{ta vo denot {to mu prethodi na ovie
datumi, a vo ostanatite slu~ai na denot odreden so odlukata za
amnestija, pomiluvawe ili usloven otpust.
Pri otpu{taweto od ustanovata na osudenoto lice mu se
predava negovata li~na karta ili druga li~na isprava za identifikacija,
li~nite predmeti {to mu bile zadr`ani po priemot vo
ustanovata kako i za{tedenite pari od rabotata. Pritoa na osudenoto
lice mu se izdava otpusten list {to mu slu`i kako potvrda deka go
ispolnil svojot dolg kon op{testvoto i kako dokaz za negoviot
identitet do doa|aweto vo mestoto na `iveewe, odnosno prestojuvawe
toga{ koga nema druga li~na isprava. Vo otpusnata lista zadol`itelno
treba da bidat vneseni podatoci za vremeto na otpu{tawe i
mestoto vo koe vo opredelen rok osudenoto lice treba da se javi na
nadle`niot organ za vnatre{ni raboti.
Ako osudenoto lice nema svoja obleka, dolna obleka ili
obuvki, nitu sredstva da gi nabavi, ustanovata e dol`na da mu gi
nabavi bez nadomestok. Ottuka proizleguva deka otpu{taweto na
osudenite lica ne e samo formalen ~in koj se sostoi samo vo ispolnuvaweto
na administrativni barawa. Natamo{en dokaz za toa e i
zakonskoto normirawe na opredeleni obvrski koi se odnesuvaat na
podgotvuvaweto na osudenite lica za otpu{tawe od ustanovata.
Osudenikot, vsu{nost, za otpu{tawe od ustanovata se podgotvuva od
samiot po~etok na izvr{uvaweto na kaznata. Aktivnostite vo taa
nasoka me|utoa, zna~itelno se intenziviraat tri meseci pred istekot
na kaznata, odnosno tri meseci pred onoj den za koj se pretpostavuva
deka }e bide otpu{teno po drug osnov. Vo toj period zatvorskata
uprava e dol`na osudenite lica da gi upati vo tn. otpusno oddelenie
kade {to so niv se raboti spored posebno izgotvena programa. Taa
programa vo prv red e osmislena vo nasoka da go napravi pobezbolen
preodot na osudenikot od uslovi na izolacija vo uslovi na sloboda.
Izleguvaweto na sloboda za sekoe lice, a posebno za onie {to se
nao|ale podolgo vreme na izdr`uvawe na kaznata kako i za licata so
pogolemi emicionalni i socijalni te{kotii pretstavuva moment {to
nosi mnogu isku{enija i neizvesnosti. Toa e mig {to sekoe lice
`elno go is~ekuva no i sudir so ona {to pretstoi na sloboda i
pre~kite za negovo re{avawe {to kaj mnogumina bez soodvetna
podr{ka, sovet ili zna~itelna pomo{ ne mo`e da se sovladaat. Od tie
pri~ini na osudenite lica vo tekot na podgotvuvaweto za otpu{tawe
662

im e potreben poseben tretman {to }e gi potseti na posledicite od
krivi~noto delo i osudata i na mo`nosta za zapa|awe vo povrat i
nasokite za negovo izbegnuvawe.
Poradi polesno prilagoduvawe na `ivotot na sloboda na
osudenoto lice {to prestojuva vo otpusnoto oddelenie mo`e da mu se
dozvoli da izleguva od ustanovata. Na toj na~in mu se ovozmo`uva da se
snajde okolu smestuvaweto i vrabotuvaweto. Zaradi fizi~ko i
duhovno otpu{tawe na osudenikot predvidena e i obvrskata sekoe
osudeno lice dva dena pred otpu{taweto da se oslobodi od rabotnite
dol`nosti vo ustanovata. Pokraj toa osudenoto lice se podvrgnuva na
posebni lekarski pregledi i dokolku se utvrdi deka e te{ko bolno
ustanovata e dol`na da go smesti vo najbliskata zdravstvena ustanova
na sloboda, a ako osudenikot nema sredstva, ustanovata gi snosi
tro{ocite za prviot mesec na lekuvaweto.
Pred otpu{taweto na osudenoto lice na sloboda, slu`bata za
prevospituvawe sproveduva anketa i podnesuva zaklu~en izve{taj za
izvr{enata prevospitna programa i dava ocenka za stepenot na
nejzinoto ostvaruvawe. Ovoj izve{taj e od izvonredno zna~ewe za
sledewe i verifikacija na prevospitnata programa kako od strana na
slu`bite na ustanovata taka i od strana na nau~nite rabotnici koi se
zanimavaat so empiriski istra`uvawa vo ovaa oblast. Od tie pri~ini
zaklu~niot izve{taj treba da bide seriozno izraboten i sekoga{ da se
vnesuva vo osudeni~koto dosie {to pedantno treba da se ~uva i po
otpu{taweto na osudenikot.
Zaklu~niot izve{taj se dostavuva do upravata za vnatre{ni
raboti i centarot za socijalni raboti, spored mestoto na `iveewe,
odnosno prestojuvawe na otpu{tenoto osudeno lice, a po potreba i do
drugi dr`avni ograni.
Neposredno pred izleguvaweto od kazneno-popravnata ustanova
se vodi i posledniot razgovor so osudenoto lice. Ovoj razgovor za koj
e zadol`en direktorot na ustanovata ili lice {to toj }e go opredeli
ne e bez zna~ewe, za{to na osudenikot u{te edna{ mu se davaat
neophodni soveti za `ivotot na sloboda i neporo~no sovladuvawe na
te{kotiite {to tamu go o~ekuvaat.
Vo slu~aj na smrt na osudenoto lice pred negovoto otpu{tawe
ustanovata e dol`na za toa vedna{ da gi izvesti: a) potesnoto semejstvo
na osudenikot, b) nadle`niot sud, v) Direkcijata i g) mati~arot
vo sedi{teto na ustanovata. Posmrtnite ostanki na osudenoto lice mu
se predavaat na negovoto semejstvo zaradi pogreb. Ako ~lenovite na
semejstvoto ne sakaat da gi prifatat posmrtnite ostanki pogrebot na
osudenoto lice se vr{i na grobi{tata vo mestoto na ustanovata i na
tro{ok na ustanovata.
663

VI. NADZOR NAD IZVR[UVAWETO NA KAZNATA
LI[UVAWE OD SLOBODA
Izvr{uvaweto na kaznata li{uvawe od sloboda i voop{to na
krivi~nite sankcii od institucionalen karakter e mo{ne zna~ajna i
~uvstvitelna op{testvena funkcija {to se javuva kako sostaven del na
pravosudniot sistem. Vakvata sostojba vo pogled na resorniot organ
{to se gri`i za izvr{uvaweto na kaznata datira od donesuvaweto na
izmenite i dopolnuvawata na Zakonot za izvr{uvawe na krivi~ite
sankcii (SL SFRJ 1968/15). Spored tie izmeni i dopolnuvawa
pra{awata vo vrska so mestoto na~inot na funkcioniraweto na
kazneno-popravnata ustanova i brojnite aspekti vo vrska so
ostvaruvaweto na celite na kaznata od organite za vnatre{ni raboti
bea preneseni vrz toga{niot Sojuzen i Republi~ki sekretarijat za
pravosudstvo. Na toj na~in be{e izvr{ena su{tinska promena ne samo
na organite {to treba da se gri`at za izvr{uvaweto na kaznata tuku i
za sproveduvaweto na kontrolata na nejzinoto pravilno izvr{uvawe
so pomo{ na mehanizmite na zakonski osmisleniot nadzor. So ZIS
ovaa uloga ja prezede Ministerstvoto za pravda na Makedonija i
osnovnite sudovi vo op{tinite vo koi se nao|aat kazneno-popravnite
ustanovi.
Spored pozitivnite propisi nadzorot vo vrska so izvr{uvaweto
na kaznata li{uvawe od sloboda se vr{i vo dve nasoki. Ovoj
nadzor od edna strana e naso~en kon pravilno i zakonito postapuvawe
sprema osudenite lica, a od druga strana e osmislen zaradi obezbeduvawe
kaznata da se izvr{uva soodvetno na osnovnite na~ela
utvrdeni so ZIS i me|unarodnite dokumenti za vo izvr{uvaweto da
dojdat do izraz sovremenite penolo{ki principi i pozitivnite
iskustva i dostigawa {to go unapreduvaat, i razvivavaat sovremeniot
penitencijaren sistem, kako i zaradi analiza na sostojbite i
otstranuvawe na problemite i slabostite vo rabotata na ustanovite.
Vo prviot slu~aj stanuva zbor za nadzor na zakonitosta vo izvr{uvaweto
na kaznata, a vo vtoriot, za stru~no-instruktorski nadzor vo
izvr{uvaweto na kaznata.
1. Nadzorot na zakonitosta vo izvr{uvaweto na kaznata se
odnesuva na kontrola na ostvaruvaweto na na~eloto na legalitet vo
odnos na postapuvaweto so osudenite lica i ostvaruvaweto na nivnite
prava i obvrski. Vr{eweto na ovoj nadzor mu e dovereno na sudijata
opredelen za izvr{uvawe na sankciite vo osnovniot sud vo sedi{teto
na ustanovata.
Sudijata za izvr{uvawe na sankciite pretstavuva novina vo
na{iot penitencijaren sistem. Stanuva zbor za institut {to ve}e
postoi vo francuskiot, italijanskiot, germanskiot, portugalskiot,
brazilskiot i drugi penitencijarni sistemi vo svetot. Negovoto
voveduvawe be{e forsirano od Obedinetite nacii i nivnite specijalizirani
tela i vrvni penolo{ki stru~waci koi vo pogolemite
ovlastuvawa na sudot gledaa pove}ekratni prednosti. Vo ovaa smisla
dominira stavot deka so prenesuvaweto na pogolem broj nadle`nosti i
664

obvrski vrz sudijata za izvr{uvawe (primena) na sankciite se
ovozmo`uva uspe{no povrzuvawe na dejstvijata za resocijalizacija na
osudenite lica prezemeni vo fazata na krivi~nata postapka so onie
od fazata na izvr{uvaweto. Vo prilog na ovoj institut se i
razmisluvawata deka so negova pomo{ mo`e da se vpregne mo}ta na
penitencijarnata administracija koja ne sekoga{ e nakloneta kon
prifa}awe i primena na naprednite i humani re{enija vo penitencijarnata
praktika. Od tie pri~ini vo nadle`nost na sudijata e
pomestena kontrolata na zakonitoto izvr{uvawe na sankciite, zapoznavawe
i sledewe na tretmanot, sledewe na sekoj osudenik i
odlu~uvawe za potrebata od promena na negovata klasifikaciona
grupa ili ustanovata i drugi ovlastuvawa i obvrski vo vrska so
reguliraweto na negovata polo`ba i ostvaruvaweto na celite na
kaznata. Vo nekoi zemji, a kako {to }e vidime podocna od neodamna i
kaj nas ovie sudii sosema opravdano odlu~uvaat i za uslovniot otpust
na osudenite lica.
2. Stru~no instruktorskiot nadzor vo izvr{uvaweto na
sankciite e vo nadle`nost na Direkcijata za izvr{uvawe na sankciite
pri Ministerstvoto za pravda na Makedonija. Ovoj nadzor neposredno
go ostvaruva inspektor za izvr{uvawe na sankciite koj pritoa
mo`e da anga`ira u~estvo na nau~ni i stru~ni ustanovi ili oddelni
nau~ni i stru~ni rabotnici od soodvetnata oblast.
Navedenite oblici na nadzor se ostvaruvaat preku neposreden
uvid vo uslovite na `ivotot i rabota na ustanovite, uvid vo nivnite
normativni akti i na~inot na nivnata realizacija, preku sledewe na
prigovorite i poplakite na osudenite lica, preku neposredni razgovori
so zatvorskata administracija i osudenite lica i niz drugi formi
na neposredna kontrola. Za taa cel direktorot na ustanovata e dol`en
na nadzorniot organ da mu ja obezbedi i dade na uvid potrebnata
dokumentacija, da mu sozdade uslovi za razgovori so osudenite lica, so
ili bez prisustvo na slu`benici na ustanovata i drugi uslovi za
ostvaruvawe na nepre~ena rabota.
Za izvr{eniot nadzor i utvrdenite sostojbi nadzorniot organ
(inspektorot ili sudijata za izvr{uvawe na sankciite) sostavuvaat
zapisnik, a dokolku se utvrdeni opredeleni nepravilnosti vo raboteweto
na ustanovata i povredi na pravata na osudenite i re{enie za
nivno otstranuvawe, odnosno vospostavuvawe. Vo funkcija na obezbeduvawe
na edinstveno ostvaruvawe na izvr{uvaweto i koordinirano
deluvawe nadzornite organi se dol`ni me|usebno da sorabotuvaat i da
se izvestuvaat za utvrdenite nepravilnosti.
Pokraj ovie dva oblici na tn. nadzor od javno praven karakter
vo na{ata Republika postoi u{te eden vid nadzor {to ima po{iroko
op{testveno zna~ewe. Toa e nadzorot {to go vr{i specijalna Dr`avna
Komisija za kazneno-popravni ustanovi {to ja osniva Vladata na
RM. Ovaa komisija e sostavena od 5 ~lena {to se izbiraat od redovite
na sudiite, penolo{kite, socijalnite i prosvetnite rabotnici od
Ministerstvoto za pravda, Ministerstvoto za zdravstvo, Ministerstvoto
za trud i socijalna politika, Ministerstvoto za stopanstvo i
od nau~ni i stru~ni rabotnici od drugi institucii. ^lenivite na
665

komisijata se izbiraat za vreme od 5 godini, a od svoite redovi
izbiraat pretsedatel i negov zamenik.
Zada~ata na ovaa komisija e da vr{i povremeni poseti na
ustanovite so cel da se sogledaat sostojbite vo odnos na primenata na
zakonot i drugite propisi i pravila vo izvr{uvaweto na kaznata,
sostojbite vo odnos na ostvaruvaweto na tretmanot na osudenite,
uslovite vo koi tie `iveat i rabotat i aspektite na nivnata polo`ba
i ostvaruvaweto na pravata na ustanovata. Ovie poseti Komisijata e
dol`na nenajaveno da gi ostvaruva, a za utvrdenite sostojbi da
sostavuva zapisnik vo koj }e bidat izneseni soodvetni predlozi i
merki za otstranuvawe na eventualnite nepravilnosti i rok vo koj toa
mora da se stori. Ovoj zapisnik se dostavuva do Vladata na Republika
Makedonija, Direkcijata i sudot nadle`en za izvr{uvawe na
sankciite.
Ustanovata i Direkcijata se dol`ni da postapat po zabele{kite
na Dr`avnata komisija i vo opredeleniot rok da gi otstranat
nepravilnostite.
666

G L A V A VII
AMNESTIJA I POMILUVAWE
I. POIM I ZNA^EWE
Amnestijata i pomiluvaweto se akti na najvisokite dr`avni
organi koi se sostojat vo celosno ili delumno prostuvawe na
izre~enata kazna na storitelot na krivi~noto delo, ili vo nejzino
zamenuvawe so poblaga kazna. Kako takvi amnestijata i pomiluvaweto
pretstavuvaat op{ta osnova (op{ti uslovi) za gasnewe na kaznata so
koja mo`at da se opfatat site krivi~ni dela. Vo vakov slu~aj stanuva
zbor za amnestija i pomiluvawe vo potesna smisla.
Me|utoa, amnestijata i pomiluvaweto mo`at da imaat i
po{iroko zna~ewe. Imeno, tie mo`at se sostojat i vo osloboduvawe od
krivi~no gonewe so {to, vsu{nost, se vr{i otka`uvawe od pravoto na
kazna koja sî u{te ne e utvrdena (na storitelot na deloto voop{to ne
mu se izrekuva kazna). Vakviot oblik na amnestija ili pomiluvawe se
narekuva abolicija. Kaj abolicijata doa|a do potpolno ili delumno
gasnewe na kaznata me|utoa, ovde na onaa kazna koja doprva trebalo da
se izre~e. Isto taka i so osloboduvaweto od gonewe (abolicija) mo`e
da se opfati sekoja kazna {to mo`ela da se izre~e za bilo koe
krivi~no delo, pri {to ne e od zna~ewe dali deloto se goni po
slu`bena dol`nost ili po privatna tu`ba.
Vo nekoi pravni sistemi pokraj amnestijata i pomiluvaweto
postoi i abolicija kako posebna pravna ustanova. Ottuka vo teorijata
se razlikuvaat tri vidovi akti na najvisoka milost: 1. abolicija, 2.
amnestija, i 3. pomiluvawe vo potesna smisla. Kako nivni zaedni~ki
odnosno, generi~ki poim se ozna~uva pomiluvaweto vo po{iroka
smisla. Vo na{eto pravo abolicijata ne se predviduva kako zasebna
ustanova, tuku e opfatena so amnestijata i pomiluvaweto. Ili
nakratko, institutite amnestija i pomiluvawe kaj nas se opredeleni
vo nivnata po{iroka smisla.
Vo oddelni zemji za davawe na amnestijata i pomiluvaweto se
ovlasteni razli~ni organi. Kaj nas za amnestijata e nadle`no
Sobranieto na Republika Makedonija (~l. 68 st. 1 al. 18 Ustav), a za
pomiluvaweto - Pretsedatelot na Republikata (~l. 84 al. 10 Ustav).
Amnestijata i pomiluvaweto imaat bogat istoriski razvoj. Tie
postoea u{te vo rimskoto i srednovekovnoto pravo i se zadr`aa se do
denes. Vo vremeto na republikata poznata e ustanovata restitutio
demnatorum kako nekoj vid pomiluvawe za licata koi bile protereani.
Za vreme na carstvoto se sre}ava tn. abolitio publica koja gi opfa}a i
667

amnestijata i pomiluvaweto. Vo sredniot vek, osobeno vo apsolutisti-
~kite dr`avi, imalo dosta zloupotrebi, vo prv red pri davaweto
pomiluvawe. Od tie pri~ini, vedna{ po francuskata revolucija,
pomiluvaweto be{e ukinato so francuskiot krivi~nen zakonik od
1791 godina. Toa ukinuvawe me|utoa, trae{e mo{ne kratko, za{to
nabrzo so Code Napoleon od 1810 ovoj institut be{e povtorno voveden.
II. AMNESTIJA
Amnestijata e akt so koj od strana na Sobranieto na Republika
Makedonija na poimeni~no neopredelen broj lica koi se opfateni so
aktot na amnestijata im se dava osloboduvawe od krivi~no gonewe,
celosno ili delumno osloboduvawe od izvr{uvawe na kaznata, zamena
na izre~enata kazna so poblaga kazna, bri{ewe na osudata ili se
ukinuvaat opredeleni pravni posledici na osudata (~l. 113 KZ).
I. Osnovni karakteristiki na amnestijata. Spored izlo`enoto
amnestijata se odlikuva so slednite karakteristiki:
1. Amnestijata ja donesuva najvisokoto pretstavni~ko telo na
dr`avata. Nea ja dava Sobranieto na Republika Makedonija vo forma
na zakon. Zakonot za amnestija se donesuva po istata postapka kako i
site drugi zakoni.
Amnestijata se dava po slu`bena dol`nost taka {to ne zavisi
od osudenoto lice dali }e ja prifati ili ne. Ili poinaku, so ogled
deka pretstavuva akt od javno praven karakter, taa ne mo`e da bide
odbiena od strana na liceto na koe se odnesuva, duri ni toga{ koga toa
e vo negov interes (na primer, eventualno vo druga krivi~na postapka
da doka`e deka ne e vinovno za krivi~noto delo za koe e amnestirano).
Amnestijata, isto taka, ne mo`e da se otpovika bez ogled na
podocne`noto povedenie na amnestiranoto lice. Toa zna~i deka so nea
ne mo`at da se postavuvaat nikakvi uslovi zaradi koi taa bi mo`ela
da bide dopolnitelno otpovikana.
Amnestijata mo`e da se dade na site lica koi gi ispolnuvaat
uslovite opredeleni so aktot za nejzinoto dodeluvawe. Toa zna~i deka
amnestijata mo`e da se dade na lica na koi edna{ ili pove}e pati ve}e
im bila dadena amnestija ili pomiluvawe, a isto taka, i na lica vo
otsustvo, pa duri i na onie lica koi se nao|aat vo begstvo.
Amnestijata ne smee vo ni{to da ja ote`ni polo`bata na
zainteresiranoto lice. Vo sprotivno, zaradi poni{tuvawe na takvata
odluka, na liceto bi trebalo da mu bide dadeno pravo na `alba.
2. Amnestijata se odnesuva na individualno neopredeleni lica.
Toa zna~i deka pretstavuva normativen akt so koj poimeni~no ne se
opredeluvaat licata na koi taa se odnesuva. Opredeluvaweto na
licata so aktot na amnestijata se vr{i so generalna klauzula na toj
na~in {to amnestijata se dava na site lica koi storile opredeleni
krivi~ni dela za koi sî u{te ne im e izre~ena kazna - abolicija (na
primer, storiteli na krivi~no delo komar - ~l. 398 KZ), odnosno na
site lica koi se osudeni za opredeleno krivi~no delo (bez ogled koja
kazna im e izre~ena, na primer, site lica osudeni za krivi~no delo
668

izdavawe ~ek bez pokritie - ~l. 274 KZ), odnosno na opredelen iznos
na taa kazna (bez ogled za koe krivi~no delo se odnesuva osudata, na
primer, na site lica osudeni na kazna zatvor vo traewe do 3 meseci
ili na site lica koi se osudenina kazna zatvor vo traewe do 10 godini,
ako od kaznata izdr`ale 7 godini), ili se vr{i kombinirawe spored
storenite krivi~nite dela i izre~enite kazni.
3. Sodr`ina na amnestijata se sostoi vo a) osloboduvawe od
gonewe, b) osloboduvawe od izvr{uvawe na kaznata, v) zamena na
izre~enata kazna so poblaga kazna, g) bri{ewe na osudata i d)
ukinuvawe na pravnite posledici na osudata.
a) Vo pogled na osloboduvaweto od krivi~no gonewe (abolicija)
treba da se istakne deka mo`e da se dade vo site fazi na krivi~nata
postapka, se dodeka presudata ne stanala pravosilna. Protiv
storitelot na krivi~no delo koe e opfateno so abolicija ne mo`e da
se pokrenuva krivi~na postapka, ili ako e ve}e pokrenata taa se
zapira. Vo slu~aj na abolicija koga postapkata e vo tek, taa postapka
se zapira soglasno ~l. 262 t. 3 i 269 ZKP, odnosno se donesuva presuda
so koja ovinenieto se odbiva soglasno ~l. 341 t. 6 ZKP, a licata koi se
opfateni so abolicijata dokolku bile vo pritvor se pu{taat na
sloboda. Osloboduvaweto od gonewe se odnesuva na site vidovi na
krivi~no postapuvawe, pa spored toa i na postapuvaweto vo vrska so
primena na merkite na bezbednost i vospitnite merki. Oslobuduvaweto
od gonewe se razbira se odnesuva i na opredeleno krivi~no delo
i po pravilo gi opfa}a site lica koi u~estvuvale vo negovoto
izvr{uvawe. I najposle, so ogled deka vo ovoj slu~aj nema osuda, so
nego se stavaat vo zaborav site posledici na krivi~noto delo i deloto
ne mo`e da bide osnova za povrat. Ottamu abolicijata ima najsilno
pravno dejstvo.
b) Potpolnoto osloboduvawe od izvr{uvawe na kaznata mo`e
da se odnesuva na glavnata ili sporednata kazna ili na dvete zaedno.
Do takvo osloboduvawe od izvr{uvaweto mo`e da dojde ako se raboti
za kaznata zatvor, pari~na kazna ili kazna maloletni~ki zatvor.
Kaznata opfatena so ovoj oblik na amnestija ne mo`e da se
izvr{i. Ako osudeniot ne po~nal so izdr`uvawe na kaznata nema da se
upati vo kazneno-popravna ustanova, a ve}e zapo~nato izvr{uvawe na
kaznata se zapira. Ako pak, osudenoto lice se nao|alo na usloven
otpust, uslovniot otpust se ukinuva i liceto se osloboduva od
natamo{no izdr`uvawe na kaznata.
Delumnoto osloboduvawe od izvr{uvawe na kaznata se sostoi
vo osloboduvawe od izvr{uvawe samo na nekoja od izre~enite kazni
ili vo smaluvawe na iznosot na izre~enata kazna. Prviot slu~aj e
mo`en ako na storitelot mu se izre~eni glavna i sporedna kazna, pa so
amnestijata se vr{i osloboduvawe na ednata od niv. Vo vtoriot slu~aj
se namaluva pravosilno izre~enata kazna. Ne e ograni~eno vo koj obem
mo`e da se namali kaznata, {to zna~i deka e mo`no sekoe poblago
odmeruvawe na kaznata nezavisno od op{tite i posebnite pravila za
ubla`uvawe na kaznata od KZ. Me|utoa, ne mo`e da se opredeli kazna
vo mera vo koja taa spored zakonot voop{to ne mo`e da se odmeri (na
primer, pod op{tiot zakonski minimum na toj vid kazna).
669

I vo dvata slu~ai ne e bitno dali izvr{uvaweto na kaznata sî
u{te ne zapo~nalo ili e ve}e vo tek.
Osnovot na amnestijata, kako {to imavme prilika da vidime, se
izvesni podocne`ni okolnosti (od pravna i od druga priroda) so koi
nadle`niot se rakovodi organ kaj prostuvaweto od kaznata. Kaj
potpolnoto i delumnoto osloboduvawe od izvr{uvaweto na kaznata
ovie okolnosti ne dopiraat vo zakonitosta i pravosilnosta na
presudata koja ostanuva na sila kako takva, tuku samo se prostuva
izre~enata kazna. So amnestijata ne mo`e da se menuva pravosilnata
presuda vo odnos na: dejstvieto na krivi~noto delo, pravnata kvalifikacija,
uslovnata osuda, sudskata opomena, merkite na bezbednost,
vospitnite merki, tro{ocite na krivi~nata postapka, odlukata za
imotnopravnoto pobaruvawe ili za odzemaweto na imotnata korist i
odlukata za objavuvawe na presudata po pat na pe~atot, radioto i
televizijata. Nakratko, pravosilnata presuda ostanuva neizmeneta (so
aktot na amnestijata ne se menuva pravosilanata odluka). Ottamu
amnestijata se smeta samo za odluka donesena vo fazata na izvr{nata
postapka so koja potpolno ili delumno se spre~uva izvr{uvaweto na
pravosilanata sudska odluka (odlukata donesena vo redovna krivi~na
postapka ili vo postapka po vonredni pravni lekovi) koja me|utoa i
natamu egzistira pri primenata na drugi krivi~nopravni instituti.
Toa osloboduvawe, vsu{nost, se odnesuva samo na izvr{uvaweto na
edna od navedenite kazni, a ne i na drugite posledici koi proizlguvaat
od osuduvanosta (pravnite posledici na osudata, rehabilitacijata i
bri{eweto na osudata od kaznenata evidencija i zemaweto predvid na
osudata za postoewe na povrat).
Vo odnos na prethodnoto va`no e da se podvle~e deka potpolnoto
ili delumnoto osloboduvawe od izdr`uvaweto na kaznata,
sodr`ano vo aktot na amnestijata, se odnesuva samo na pravosilno
izre~enata kazna. Ako podocna taa kazna e preina~ena so primena na
vonredni pravni lekovi, osloboduvaweto se vr{i vo odnos na
poslednata kazna.
v) Zamenata na izre~enata kazna so poblaga mo`e da se vr{i so
sekoja druga kazna koja e poblaga od izre~enata. Ovaa zamena e mo`na
samo vo ramkite na vidot na kaznite predvideni vo krivi~niot
zakonik i vo ramkite na nivnoto minimalno i maksimalno traewe.
Taka, na primer, kaznata zatvor mo`e da se zameni so pari~na kazna,
me|utoa ne mo`e da se zameni so maloletni~ki zatvor za{to e
specifi~na kazna li{uvawe od sloboda za maloletni storiteli na
krivi~ni dela.
Po pravilo se zamenuva glavnata kazna. Mo`no e me|utoa,
zamenata da se odnesuva na sporednata kazna kako i na dvete zaedno.
Pritoa e bitno deka glavnata, mo`e da se zameni samo so druga glavna,
Po pravosilnosta na presudata, pred po~etokot ili za vreme na izvr{uvaweto na
kaznata, vo postapkata po vonredni pravni lekovi so preina~uvawe mo`e da se zameni
izre~enata kazna i da se izre~e kazna od ist vid vo pokratko traewe, odnosno vo
pomal pari~en iznos, da se izre~e poblag vid na kazna, pa duri i drug vid na krivi~na
sankcija.
670

a sporednata, samo so druga sporedna kazna. So zamenata na glavnata
kazna so poblaga ne se menuva situacijata vo pogled na izre~enata
sporedna kazna, nitu vo pogled na merkite na bezbednost, pravnite
posledici na osudata, rehabilitacijata i bri{eweto na osudata od
kaznenata evidencija i zemaweto predvid na osudata za postoewe na
povrat.
So amnestijata ne mo`e bezuslovnata osuda da se pretvori vo
uslovna, za{to amnestijata se odnesuva na individualno neopredelen
broj na lica, a uslovnata osuda treba da se zasnova vrz ocenka na
konkretniot storitel.
Vo odnos na pra{aweto dali so amnestijata se menuva sudskata
odluka, kaj zamenata na kaznata so poblaga stanuva zbor za specifi~en
slu~aj. Imeno, ovde e o~igledno deka so aktot na amnestijata od strana
na vonsudski organ se menuva pravosilnata sudska odluka vo delot vo
koj kaznata e preina~ena, taka {to amnestijata se pojavuva kako nova
odluka za kaznata. Porano izre~ena kaznata prestanuva da postoi, a
natamu egzistira novata kazna.
g) So amnestijata mo`at da se bri{at site vidovi na osudi
(bri{eweto na osudite ne e ograni~eno so visinata na izre~enata
kazna nitu so vidot na krivi~noto delo). Ne e potrebno da se
ispolneti uslovite koi za toa se baraat spored ~l. 104 i 105 KZ. Taa
mo`e da go opfati i onie osudi koi obi~no ne bi mo`ele da se bri{at
od kaznenata evidencija.
d) Ukinuvaweto na pravnite posledici na osudata se sostoi vo
prestanok na site vidovi na pravni posledici na osudata {to izri~no
se navedeni vo aktot na amnestijata. Toa mo`at da bidat onie pravni
posledici koi se odnesuvaat na prestanuvawe ili gubewe na
opredeleni prava, kako i onie koi se odnesuvaat na zabrana na
steknuvawe opredeleni prava. So aktot na amnestijata mo`at da se
ukinat edna ili pove}e pravni posledici na osudata no, sekoga{ mora
da se opredeli na koja posledica se odnesuva amnestijata.
II. Dejstvo na amnestijata. Amnestijata mo`e da se odnesuva na
site krivi~ni dela od pozitivniot krivi~en zakonik kako i od
krivi~niot zakon(ik) ~ija {to va`nost prestnala. Taa ima dejstvo
samo na glavnata i na sporednata kazna i na pravnite posledici na
osudata. Soglasno na toa amnestijata ne se odnesuva i ne deluva na
merkite na bezbednost i na vospitnite merki, za{to so nea mo`e da
gasne samo kaznata (glavna i sporedna), a ne i ostanatite krivi~ni
sankcii. Ova se zaklu~uva vrz osnova na propisite koi ja opredeluvaat
sodr`inata na spomnatata ustanova (~l. 113 KZ), kako i vrz osnova na
celite na merkite na bezbednost i vospitnite merki. Pritoa e jasno
deka ako so amnestijata se dava osloboduvawe od gonewe (abolicija), se
deluva i na merkite na bezbednost i na vospitnite merki ottamu {to
ovie sankcii kako i kaznata ne mo`at voop{to da se izre~at.
Vo teorijata ~esto se postavuva i pra{aweto dali so
amnestijata mo`e da se opfati i uslovnata osuda. Iako za toa KZ ne
sodr`i nikakvi odredbi, ottamu {to so uslovnata osuda e utvrdena
671

kazna, najgolemiot broj avtori ja smetaat za sosema logi~na mo`nosta
i za amnestija na utvrdena kazna. Me|utoa, zna~ajno e da se istakne
deka praktikata uporno ja demantira ovaa vo osnova ispravna logika, i
samo otamu smetam deka e izli{no i bespredmetno bilo kakvo
iscrpuvaweto okolu ovoj problem.
So ogled na spomnatoto dejstvo, amnestijata ne dopira vo
avtoritetot na sudskata presuda. Presudata i natamu se smeta zakonita
i pravosilna, samo {to od napred spomnatite pri~ini, se dava
prostuvawe na kaznata. Spored toa so amnestijata ne se ni{ti
krivi~noto delo, koe i natamu ostanuva i slu`i kako osnova za povrat.
Osven toa so amnestijata ne se zasega vo pravata na treti lica
koi se zasnovani na osudata (~l. 115 KZ). Toa zna~i deka licata koi se
o{teteni so krivi~noto delo mo`at da go ostvarat svoeto
imotnopravno pobaruvawe (nadomest na {teta pri~ineta so
krivi~noto delo, nadomest na tro{ocite za vodewe na postapkata po
privatna tu`ba, nadomest za predmet koj e vo spostvenost na treto
lice, a koj e odzemen od osudeniot so primena na merkata na bezbednost
odzemawe na predmeti i dr.) iako e dadena amnestija na storitelot na
krivi~noto delo. Osnovano se smeta deka i vo slu~aj na abolicija
pravata na tretite lica ne mo`at da bidat povredeni, za{to tie
proizleguvaat od samoto krivi~no delo, bez ogled {to ne do{lo do
osuda i {to ne se zasnovaat na osudata.
III. Amnestijata vo praktikata. Vo Republika Makedonija po
nejzinoto osamostojuvawe e donesen eden zakon za amnestija za koj
mo`e slobodno da se ka`e deka, ako donekade i be{e vo soglasnost
op{testvenite priliki, voop{to ne korespondira{e so realnite
kriminalnopoliti~ki potrebi na dadeniot moment. Spored ~l. 1 od
ovoj zakon od neizdr`aniot del na kaznata zatvor za edna ~etvrtina
bea oslobodeni site lica osudeni so pravosilna presuda za krivi~ni
dela koi na denot na vleguvawe na sila na zakonot sî u{te ne ja
izdr`ale kaznata ili ne otpo~nale so nejzinoto izdr`uvawe.
III. POMILUVAWE
Pomiluvaweto e akt so koj od strana na Pretsedatelot na
Republikata na poimeni~no opredeleno lice mu se dava osloboduvawe
od gonewe, celosno ili delumno osloboduvawe od izvr{uvawe na
kaznata, zamena na izre~enata kazna so poblaga kazna ili so uslovna
osuda, bri{ewe na osudata ili mu se ukinuva, odnosno mu se opredeluva
pokratko traewe na opredelena pravna posledica od osudata ili na
merkata na bezbednost (~l. 114 KZ).
I. Osnovni karakreristiki na pomiluvaweto. Spored
izlo`enoto ovoj institut se odlikuva so toa {to:
Taka: Srzenti}, Stai}, Lazarevi}, Krivi~no pravo SFRJ, str. 478 i ^ejovi}, B. Krivi~no pravo,
op{ti deo, Nau~na knjiga, Beograd, 1987. str. 544.
V. Zakon za amnestijata od 5 dekemvri 1991, "Slu`ben vesnik na RM", 1991/55 i
Upatstvo za primenata na Zakonot za amnestijata, "Slu`ben vesnik na RM", 1991/58.
672

1. Pomiluvaweto go dava Pretsedatelot na Republika
Makedonija. Pomiluvaweto go dava Pretsedatelot na Republikata vo
forma na odluka, po slu`bena dol`nost ili po barawe (molba) na
osudenoto lice, negoviot bra~en drugar, srodnici vo prava linija,
brat, sestra, usvoitel, usvoenik, hranitel ili staratel. Odbienata
molba mo`e da se povtori no, duri po istekot na opredelen vremenski
period.
Nitu pomiluvaweto ne mo`e da bidat odbieno od strana na
liceto na koe se odnesuva, nitu mo`e dopolnitelno da bide otpovikano.
Isto taka i pomiluvaweto ne sme vo ni{to da ja ote`ni polo`bata
na zainteresiranoto lice.
2. Pomiluvaweto se odnesuva na poimeni~no opredeleno lice.
Pomiluvaweto pretstavuva individualen akt i mo`e da se odnesuva na
edno ili pove}e lica so toa {to vo soodvetniot akt (obi~no odluka)
tie lica sekoga{ mora individaualno da bidat opredeleni.
3. Sodrinata na pomiluvaweto se sostoi vo a) osloboduvawe od
gonewe, b) osloboduvawe od izvr{uvawe na kaznata, v) zamena na
izre~enata kazna so poblaga kazna ili so uslovna osuda, g) bri{ewe na
osudata, d) ukinuvawe odnosno, opredeluvawe pokratko traewe na
opredeleni pravni posledici na osudata ili na merkata na bezbednost.
a) So pomiluvawe vo prv red mo`e da se dade osloboduvawe od
gonewe. Vo toj pogled i ovde va`i seto ona {to e re~eno za
abolicijata kaj amnestijata.
b) I potpolnoto ili delumnoto osloboduvawe od izvr{uvawe
na kaznata mo`e da se dade koga presudata stanala pravosilna i mo`e
da se odnesuva na glavnata i sporednata kazna, ili na dvete zaedno. Do
osloboduvaweto od izvr{uvawe mo`e da dojde bez ogled dali se raboti
za kazna zatvor, pari~na kazna ili kazna maloletni~ki zatvor. Ne e
bitno da e zapo~nato izvr{uvaweto na kaznata (dali nejzinoto
izvr{uvaweto sî u{te ne zapo~nalo ili e ve}e vo tek).
Osloboduvaweto od izvr{uvaweto na kaznata ne povlekuva avtomatsko
ukinuvawe na pravnite posledici na osudata, nitu pak, zna~i
rehabilitacija i bri{ewe na osudata.
I kaj potpolnoto i delumnoto osloboduvawe od izvr{uvaweto
na kaznata, kako i kaj amnestijata, pravosilnata sudska presuda
ostanuva neizmeneta. Ottamu i pomiluvaweto se smeta za odluka
donesena vo fazata na izvr{nata postapka: odluka so koja potpolno
ili delumno se spre~uva izvr{uvaweto na pravosilanata sudska
odluka koja, od svoja strana, i ovde prodol`uva da egzistira pri
eventualnata primenata na drugite krivi~nopravni instituti.
Pritoa i ovde e potrebno da se naglasi deka potpolnoto ili
delumnoto osloboduvawe od izdr`uvaweto na kaznata sodr`ano vo
aktot na pomiluvaweto se odnesuva samo na pravosilno izre~enata
kazna. Toa zna~i ako podocna taa kazna e namalena so primena na
Vo pogled na maloletni~kiot zatvor so pomiluvawe mo`e da se dade potpolno
osloboduvawe od negovoto izvr{uvawe, a vo slu~aj na delumno osloboduvawe
traeweto na maloletni~kiot zatvor mo`e da namali samo do najmalata mera
opredelena vo KZ, t.e. do edna godina.
673

vonredni pravni lekovi, osloboduvaweto mo`e da se vr{i samo vo
odnos na poslednata kazna.
Ovoj vid na pomiluvawe naj~esto se pojavuva vo praktikata.
v) Zamenata na izre~enata kazna so poblaga mo`e da se vr{i so
sekoja druga kazna koja e poblaga od dosudenata. Me|utoa, za razlika od
amnestijata, kaj pomiluvaweto pri zamena na izre~enata kazna so
poblaga kazna mo`no e bezuslovnata osuda da se pretvori vo uslovna,
za{to osudenite lica se odredeni taka {to mo`e da se izvr{i ocenka
na uslovite za donesuvawe na uslovnata osuda. Vo takov slu~aj se
primenuvaat pravilata koi se odnesuvaat na uslovnata osuda. Toa
zna~i deka ovaa zamena e mo`na samo ako na storitelot mu bila
utvrdena kazna zatvor do dve godini ili pari~na kazna (~l. 50 st 1 KZ)
i ako ne e vo pra{awe krivi~no delo za koe kaznata e uslovena so
prethodno ubla`uvawe na izre~enata kazna (~l. 50 st. 2 KZ). Me|utoa,
kaj ovaa uslovna osuda vremeto na proveruvaweto ne mo`e da trae
pove}e od tri godini, a na osudenoto lice ne mo`e da mu se opredeli
za{titen nadzor, nitu da mu se nalo`at posebni obvrski. Vo pogled
na otpovikuvaweto na uslovnata osuda va`at pravilata koi se
primenuvaat koga se izrekuva uslovna osuda kako samostojna sankcija
(~l. 51-54 KZ).
Kaznata maloletni~ki zatvor ne mo`e da se zameni so drug vid
kazna nitu so vospitno poprvana merka.
Vo odnos na pra{aweto dali so pomiluvaweto se menuva
pravosilnata sudska odluka od strana na vonsudski organ, mo`e slobodno
da se ka`e deka i zamenata so poblaga kazna ili so uslovna osuda
pretstavuvaat takvo menuvawe. I ovde aktot na pomiluvawe se
pojavuva kako nova odluka za kaznata so koja. vsu{nost, porano
izre~enata kazna prestanuva da postoi vo delot vo koj kaznata e
preina~ena, i natmu egzistira novata kazna odnosno uslovna osuda.
g) So pomiluvaweto, isto kako i kaj amnestijata, mo`at da se
bri{at site vidovi na osudi. Koga so pomiluvaweto se opredeluva
bri{ewe na osudata, bri{eweto ne e ograni~eno so vidot na
krivi~noto delo, nitu so visinata na izre~enata kazna.
d) So pomiluvaweto mo`e da se opredeli ukinuvawe ili,
pokratko traewe na opredeleni pravni posledici od osudata ili
pokratko traewe na opredeleni merki na bezbednost.
Za razlika od amnestijata pomiluvaweto mo`e da zna~i i
pokratko traewe na opredelena pravna posledica na osudata. Ovoj
slu~aj e mo`en kaj onie pravni posledici na osudata koi se sostojat vo
zabrana na steknuvawe na opredeleni prava.
So pomiluvaweto mo`e da se opredeli i pokratko traewe na
opredeleni merki na bezbednost. Toa mo`e da se opredeli kaj slednite
merki na bezbednost: zabrana na vr{ewe profesija, dejnost ili
Za problemite {to vrz ovoj plan nastanuvaat vo praktikata vidi: Sulejmanov. Z,
Komentar na Zakonot za izvr{uvawe na krivi~nite sankcii, Grafohartija, Skopje,
1998, str. 324-329.
V. ~l. 12 od Zakonot za pomiluvawe.
^l. 13 od Zakonot za pomiluvawe.
674

dol`nost; zabrana na upravuvawe so motorno vozilo na storiteli koi
se voza~i po zanimawe i kaj proteruvaweto stranec od zemjata (~l. 114
st. 2 KZ).
II. Dejstvo na pomiluvaweto. I pomiluvaweto, kako i
amnestijata mo`e da se odnesuva na sekoe krivi~no delo bez ogled dali
za toa delo se goni po slu`bena dol`nost ili po privatna tu`ba. I so
pomiluvaweto mo`e da bide opfatena sekoja kazna koja mu e izre~ena
na storitelot na krivi~noto delo. Pomiluvaweto me|utoa, pokraj na
glavnata i na sporednata kazna i na pravnite posledici na osudata,
ima dejstvo i na merkite na bezbednost. Soglasno toa pomiluvaweto ne
se odnesuva i ne deluva samo na vospitnite merki. Pritoa e jasno deka
ako so pomiluvaweto se dava osloboduvawe od gonewe (abolicija), se
deluva i na vospitnite merki ottamu {to so samoto toa se isklu~uva i
mo`nosta za izrekuvawe na vospitnata merka.
Kaj pomiluvaweto zakonot, isto taka izri~no ne predviduva
osudeniot da se oslobodi od uslovnata osuda. I ovde e logi~no deka
pomiluvaweto mo`e da ja opfati i uslovnata osuda koga so ovoj akt
mo`e da se dade potpolno ili delumno osloboduvawe od kaznata.
Me|utoa, okolnosta deka vo praktikata nikoga{ ne se slu~ilo da bide
podneseno barawe za vakvo pomiluvawe, i ovde ja opravduva okolnosta
na neproiznesuvawe na zakonodavecot po ovaa virtuelna mo`nost.
So ogled na spomnatoto dejstvo i pomiluvaweto ne dopira vo
avtoritetot na sudskata presuda. Presudata i natamu se smeta deka e
zakonita, samo {to od ponapred spomnatite pri~ini, se dava
oprostuvawe na kaznata. Spored toa so pomiluvaweto ne se ni{ti
krivi~noto delo, koe i natamu ostanuva i mo`e da slu`i kako osnova
za povrat.
Nakratko, dejstvoto na pomiluvaweto e po{iroko od dejstvoto
na amnestijata. So amnestija ne mo`e da se zameni izre~enata kazna so
uslovna osuda, {to so pomiluvaweto e mo`no. So pomiluvaweto mo`e
da se opredeli i pokratko traewe na merkite na bezbednost, {to so
odredbite za amnestijata ne e predvideno. I najposle pomiluvaweto
mo`e da se ukine ili opredeli pokratko traewe na opredelena pravna
posledica na osudata, dodeka so amnestijata mo`e samo da se ukine
opredelena pravna posledica na osudata.
So pomiluvaweto, isto taka, ne se zasega vo pravata na treti
lica koi se zasnovaat na osudata (~l. 86 KZ). Toa zna~i deka licata koi
se o{teteni so krivi~noto delo mo`at da go ostvarat svoeto
imotnopravno pobaruvawe iako na storitelot na krivi~noto delo mu e
dadeno pomiluvawe. Se smeta deka i vo slu~aj na abolicija, pravata na
tretite lica ne mo`at da bidat povredeni, za{to ovie proizleguvaat
od samoto krivi~no delo, bez ogled {to ne do{lo do osuda i {to tie
prava ne se zasnivaat vrz nea.
III. Postapka za pomiluvawe. Postapkata za pomiluvawe se
vodi spored odredbite na Zakonot za pomiluvawe ("SV RM", 1993/20).
Napred vidovme deka postapkata za pomiluvawe zapo~nuva po
slu`bena dol`nost ili po barawe. Postapkata po slu`bena dol`nost
se poveduva: 1. koga se dava osloboduvawe od krivi~no gonewe, i 2. koga
pretsedatelot na Republikata dava pomiluvawe po povod nekoj jubilej
675

ili po povod novogodi{nite praznici, tn. grupno pomiluvawe.
Postapkata po slu`bena dol`nost ja poveduva ministerot za pravda.
Po isklu~ok, koga toa e vo interes na Republikata, ili koga posebni
okolnosti {to se donesuvaat na li~nosta i na krivi~noto delo
uka`uvaat deka toa e opravdano, Pretsedateltot na Republikata mo`e
da dava pomiluvawe i bez sproveduvawe na postapkata za pomiluvawe
propi{ana so Zakonot za pomiluvawe.
Postapkata mo`e da zapo~ne i po barawe na osudenoto lice,
negoviot bra~en drugar, srodnik vo prava linija, brat, sestra,
posvoitel, posvoenik, hranitel ili staratel. Baraweto ne go odlaga
izvr{uvaweto na kaznata, a se podnesuva do pretsedatelot na Republikata
preku sudot {to ja izrekol presudata vo prv stepen. Baraweto za
pomiluvawe od lice koe se nao|a na izdr`uvawe na kaznata do toj sud,
se upatuva preku kazneno-popravnata ustanova. Po priemot na
baraweto sudot pribavuva podatoci za osudeniot: 1. ako osudenoto
lice se nao|a na izdruvawe na kaznata - izve{taj za negovoto
povedenie i zdravstvena sostojba od kazneno popravnata ustanova, 2.
ako se raboti za lice {to bara ukinuvawe na pravnite posledici na
osudata - izve{taj za povedenieto na toa lice dodeka bilo na
izdr`uvawe na kaznata i izve{taj za negovoto povedenie na sloboda od
podra~nata edinica na Ministerstvoto za vnatre{ni raboti i 3. ako e
toa potrebno, za osudeno lice {to se nao|a na usloven otpust ili za
lice {to ne zapo~nalo so izdr`uvawe na kaznata - izve{taj za
negovoto povedenie od podra~nata edinica na Ministerstvoto za
vnatre{ni raboti.
Kompletiranite spisi dopolneti so sumaren izve{taj na sudot
se dostavuvaat do Ministerstvoto za pravda. Ministerstvoto (dokolku
toa prethodno ne go napravil sudot) ja zapira postapkata, ako
osudenoto lice ja izdr`alo kaznata ili ako prestanale pravnite
posledici na osudata ili merkata na bezbednost. Ako za toa nema
osnova, Ministerstvoto gi ocenuva navodite vo baraweto i formira
predlog {to go potpi{uva ministerot za pravda. Potoa baraweto so
celokupnata dokumentacija i predlogot na ministerot se dostavuva
kabinetot na pretsedatelot. Sednicite na Komisijata za pomiluvawe
^l. 11 od Zakonot za pomiluvawe.
Ako baraweto e podneseno do drug organ ili do ustanovata za izdr`uvawe na
kaznata, toj organ , odnosno ustanova se dol`ni baraweto bez odlagawe da go dostavat
do nadle`niot sud.
Za sodr`inata na ovoj izve{taj v. ~l. 7 od Upatstvoto za postapuvawe na sudovite i
kazneno-popravnite ustanovi vo predmetite za pomiluvawe, "SV RM", 1993/39. Ako
osudenoto lice se nao|a na izdr`uvawe na kazna, a baraweto za pomiluvawe go
podnelo lice koe spored Zakonot za pomiluvawe mo`e da podnese molba vo negova
korist, sudot e dol`en od penitencijarnata ustanova da pobara izve{taj za
povedenieto i drugite podatoci od zna~ewe za re{avawe na molbata.
Za sodr`inata na ovoj izve{taj v. ~l. 8 od Upatstvoto za postapuvawe na sudovite i
kazneno-popravnite ustanovi vo predmetite za pomiluvawe, "SV RM", 1993/39.
676

na Pretsedatelot na Republika Makedonija gi svikuva pretsedatelot
na Komisijata, a po utvrdenite predlozi se odlu~uva vrz osnova na
"Delovnik za rabota" i "Kriteriumi za pomiluvawe na osudenite
lica" {to gi donesuva samata Komisija.
Bitno e da se spomne i toa deka Zakonot za pomiluvawe
predviduva deka baraweto za pomiluvawe ne mo`e da se podnese pred
pravosilnosta na presudata. A {to se odnesuva do pra{aweto koga
mo`e da se povtori baraweto za pomiluvawe, Zakonot gi opredeluva
slednive rokovi: 1. po istekot na tri meseci od denot na donesenata
odluka po prethodnoto barawe koga e izre~ena kazna zatvor i
maloletni~ki zatvor vo traewe do edna godina, 2. po istekot na {est
meseci, koga izre~enata kazna e nad edna do tri godini i 3, po istekot
na edna godina koga e izre~ena povisoka kazna od tri godini. Sudot so
re{enie go otfrla baraweto za pomiluvawe ne samo koga e podneseno
od neovlasteno lice, odnosno koga pomiluvaweto e nedozvoleno tuku i
toga{ koga povtorno e podneseno barawe za pomiluvawe pred istekot
na opredeleniot rok. Protiv ova re{enie e dozvolena `alba do
povisokiot sud vo rok od 8 dena od dostavuvaweto na re{enieto.
Postapkata za pomiluvawe e itna {to zna~i deka sudovite,
kazneno-popravnite ustanovi i drugite organi se dol`ni bez odlagawe
da postapat vo predmetite na pomiluvaweto i site podatoci koi od se
baraat od niv vedna{ da gi dostavat do sudot, odnosno do
Ministerstvoto za pravda.
VI. Pomiluvaweto vo praktikata. So ogled deka odlukite po
barawata za pomiluvawe imaat soodvetno vljanie vrz kriminalnata
politika, pretsedatelot na Republikata e dol`en da vnimava da ne ja
naru{i taa politika. Od tie pri~ini zakonot za pomiluvawe me|u
drugoto ja normira i procedurata koja se sostoi vo proveruvawe na
navodite na osudenoto lice, pribirawe na potrebni podatoci,
konsultirawe na opredeleni institucii i sl., a Ministerstvoto za
pravda ja sledi sostojbata vo vrska so tie odluki. Od eden konkreten
uvid na takvite podatoci za periodot 1994 -1996 mo`e da se zabele`i
slednava sostojba.
Pretsedatelot na Republika Makedonija izbira 7 ~lenovi na Komisijata za
pomiluvawe od redot na ugledni nau~ni i stru~ni rabotnici od oblasta na pravoto, a
pretsedatelot na Komisijata od svoite redovi go izbiraat ~lenovite na Komisijata.
Mo{ne zna~ajna odredba od Delovnikot za rabota na Komisijata za pomiluvawe od
1995 godina, e sodr`ana vo ~l. 9 koj vo celost glasi: "Komisijata na sednicata ja
razgleduva poedine~no sekoja molba za pomiluvawe i dava mislewe po site predlozi
{to gi podnesol ministerot za pravda i po predlozite za pomiluvawe {to gi
podnesol po slu`bena dol`nost (st. 1). Svoeto mislewe Komisijata go utvrduva so
mnozinstvo na glasovi od prisutnite ~lenovi (st. 2). ^lenot na Komisijata ne mo`e
da se vozdr`uva od glasawe, no mo`e da bara negovoto izdvoeno mislewe da se vnese vo
zapisnik (st. 3)".
677

Godina Vkupno Uva`eni Odbieni Zaprena Drugo
predmeti barawa barawa postapka
1994 423 75(113) 221 87 49
1995 435 57( 76) 255 83 40
1996 320 37( 58) 230 32 20
Vo ovoj pregled vo zagradite e pomesten i brojot na tn. grupni
pomiluvawa koi pretsedatelot na Republikata redovno gi daval po
povod "2 Avsgust" i "Novata Godina". Od pregledot se gleda deka vo
prosek godi{no vo Republika Makedonija imalo 393 barawa za
pomiluvawe, a pretsedatelot redovno im daval pomiluvawe na 139
lica. Taa brojka poka`uva deka na 35,3% osudeni lica na barawe ili
po slu`bena dol`nost vo Republika Makedonija im bila prostuvana
kaznata, samo po osnov na pomiluvawe, {to ni od daleku ne e vo
soglasnost so negova isklu~itelna primena i celite na kriminalnata
politika. Zagri`uva~ki e i podatokot na golemiot broj zapreni
postapki po predmetite za pomiluvawa. Poradi sporata procedura
barawata stanale bezpredmetni zatoa {to osudenikot vo me|uvreme ja
izdr`al kaznata. Od toj aspekt treba da se posmatra i konkurencijata
na uslovniot otpust i pomiluvaweto. Imeno brojkite pomesteni vo
grafata drugo, vo celost se odnesuvaat na licata koi pokraj baraweto
za pomiluvawe paralelno (ednovremeno) podnele i barawe za usloven
otpust koe vo me|uvreme im bilo pozitivno re{eno. Najzagri`uva~ki
e sepak podatokot deka vo praktikata ~esto se slu~uva da im se dava
pomiluvawe na poedinci bez da izdr`ale nitu eden den od kaznata
zatvor iako se rabotelo duri i za te{ki krivi~ni dela.
Interesno da se naglasi i toa deka pomiluvaweto naj~esto se
sostoelo vo uslovuvawe na kaznata, potoa na potpolno ili delumno
osloboduvawe od izdr`uvawe na kaznata, i mnogu retko, vo zamena na
kaznata zatvor so pari~na kazna i ukinuvawe na merkata na bezbednost
(i toa sekoga{ - proteruvawe na stranec od zemjata).
Vo kontekst na ona {to }e sledi kako na{ stav za
pomiluvaweto, bitno e da se uka`e u{te na dva negativni momenti od
Na eden takov slu~aj na pomiluvawe pred po~etokot na izdr`uvaweto na kaznata kaj
nas be{e uka`ano vo nedelnikot "Fokus" br. 165 i 168 od 14. 08. 1998 i 4. 09. 1988.
Slu~ajot ne be{e demantiran nitu od ministerot za pravda, ni od Kabinetot na
pretsedatelot na Republika Makedonija, iako me|u Kriteriumite na Komisijata za
pomiluvawe jasno stoi deka samo za "osudenite lica za krivi~ni dela koi ne
prestavuvaat pogolem stepen na op{testvena opasnost, a ne po~nale so izdr`uvawe
na kaznata, Komisijata }e utvrdi predlog za pomiluvawe." I toa "samo koga }e oceni
deka za toa postojat opravdani pri~ini i deka so samoto vodewe na postapkata i
izrekuvawe na kaznata se postignati celite na kaznuvaweto". Vo ovaa smiala so
pravo zabele`uva eden avtor "vakvite slu~ai vo praktikata }e bidat nu`ni i
op{testveno-politi~ki opravdani, koga ne{to {to treba da se otstrani nemo`e na
drug na~in da se reducira osven so pomiluvawe, no toa navistina se retki slu~ai".
Trifunovi}, M. Ustavno-pravni i politi~ki aspekti instituta pomilovanja, JRKKP, Beograd,
1973/2, str. 256.
678

prakti~nata realizacija na pomiluvaweto. Na prvo mesto treba da se
uka`e na sozdavaweto kriteriumi za dodeluvawe na pomiluvaweto od
strana na Komisijata za pomiluvawe za koi ne mo`e da se ka`e deka
korespondiraat so zakonskata smisla na ovoj institut. Toa proizleguva
ottamu {to ovie kriteriumi vo prv red se iscrpuvaat so
uka`uvaweto na vidot i te`inata na krivi~noto delo. Okolnosta
{to me|u niv se pomesteni i kriteriumite: povedenie za vreme na
izdr`uvaweto na kaznata , nekoi li~ni osobini na osudenikot kako i
eden poseben kriterium - o~ekuvanata reakcija na sredinata (od koja
{to poteknuva osudenikot i sredinata kade {to go izvr{il deloto)
sprema aktot na pomiluvaweto, ne go menuva osnovniot vpe~atok za
nivnata nedosledana povrzanost so ona {to so niv vo su{tina treba da
se ostvari.
Vtorata negativnost se manifestira kako dlabok rascep me|u
ona {to treba da e vistinska smisla i cel na ovoj institutot so ona
{to, kako odraz na negovata nesoodvetna primena, se do`ivuva kaj
osudeni~kata populacija. Za eksplikacija na ova tvrdewe dovolno }e
Kriteriumot od ovoj vid e "prirodata i te`inata na izvr{enoto krivi~no delo i
pobudite za negovoto izvr{uvawe, a kaj nebre`nite krivi~ni dela stepenot na
nevnimatelnosta i predizvikanite posledici". So ogled na ovoj kriterium se nudi i
mo{ne nekonzistentna lista na storiteli koi treba da se predlagaat za pomiluvawe:
storiteli na nebre`ni dela (zagrozuvawe na bezbednosta vo soobra}ajot, osobeno bez
smrtni poledici), storiteli na krivi~ni dela vo obid, so pre~ekoruvawe na nu`na
odbrana i drugi krivi~ni dela od polesna priroda; storiteli na krivi~ni dela
protiv stopanstvoto, imotot i slu`benata dol`nost samo koga krivi~noto delo se
javuva vo polesen vid i ako so deloto ne e predizvikana pozna~itelna {teta; po
isklu~ok - povekekratnite povratnici, storiteli na najte{ki krivi~ni dela
(ubistva, siluvawa i sl.), i osudenici na dolgotrajni kazni po izdr`uvaweto na
izvesen del od kaznata. Zgora na toa se istaknuva deka treba da se pomiluvaat i
osudeni lica za pote{ki krivi~ni dela kako {to se krivi~ni dela protiv `ivotot i
teloto, slobodata i pravata na gra|anite, imotot, stopanstvoto, slu`benata dol`nost
i bezbednosta na lugeto i imotot vo soobra}ajot. Pri toa za storitelite na
pote{kite dela se bara da e steknata osnovana ocenka deka pomiluvaweto povolno }e
se odrazi vrz nivnoto natamo{no prestojuvawe vo kazneno-popravnata ustanova i vrz
prevospituvaweto. V. Kriteriumi na Komisijata za pomiluvawe od fevruari 1995
godina.
Ovoj kriterium, na koj iako voop{to ne mu e mestoto kaj pomiluvaweto (nitu kaj
vonrednoto ubla`uvawe na kaznata), e najzastapen i toa vo najrazli~ni formi kako na
primer: "povedenieto na osudenoto lice po osudata i za vreme na izdr`uvaweto na
kaznata i nivniot odnos sprema izvr{uvaweto na rabotnite obvrski i merkite na
prevospituvawe", ili kako "postignatiot stepen na resocijalizacija". V. Kriteriumi
na Komisijata za pomiluvawe od fevruari 1995.
Me|u niv se pomesteni slednive kriteriumi: 1. odnosot na osudenite sprema
izvr{enoto krivi~no delo, dali go poreknuvaat ili go priznavaat deloto i se kajat za
storenoto, 2. li~nosta na izvr{itelot na krivi~noto delo i porane{niot `ivot na
osudeniot, 3 za osudenite `eni dali se majki na maloletni i nezgri`eni deca, 4.
vozrasta na izvr{itelite na krivi~nite dela, 5. zdravstvenata sostojba na osudenite
lica i 6. semejnite priliki. V. Kriteriumi na Komisijata za pomiluvawe od fevruari
1995.
679

ide ako se ka`e deka vo osudeni~kata sredina pomiluvaweto vo
`argon e poznato kako "Domsko" osloboduvawe. Toa proizleguva
ottamu {to osudenite od sogleduvaweto na postapkata na dodeluvaweto
na tn. grupno pomiluvawe, koe vpro~em i najmasovno se dobiva,
izvlekuvaat realen zaklu~ok deka pomiluvaweto ne go dodeluva
Pretsedatelot na Republikata tuku zatvorskata uprava. Velime
realen zaklu~ok, za{to vo praktikata redovno se slu~uva predlozite
na upravata, koi se formiraat vrz osnova na "dobroto povedenie" na
osudenikot, pretsedatelot na Republikata vo celost da gi prifa}a.
IV. ARGUMENTI PRO I CONTRA AMNESTIJATA I POMILUVAWETO
1. Vo prilog na amnestijata i pomiluvaweto se istaknuvaat
slednive argumenti:
a) Mo`no e sudot vo izvesni slu~ai da pogre{i (Prostuvawe od
pravni pri~ini). Imeno i pokraj site sovremeni procesni garancii,
nikoga{ ne e isklu~ena mo`nosta poradi sudska zabluda da bide
osudeno nevino lice. Ako se iscrpeni mo`nostite takvite sudski
zabludi, do koi mo`e da dojde vo krivi~nata postapka, da se ispravat
po sudski pat, pomiluvaweto pretstavuva najlesen i efikasen na~in za
takvo ispravawe.
Mo`ni se natamu i situacii koga postojat izvesni namerni
nedostatoci na presudata koi ne mo`at da se otstranat so drugi pravni
sredstva, pa kako edinstven izlez se pojavuva prostuvaweto na kaznata.
b) Ponekoga{ opredeleni dr`avni interesi i politi~ki
pri~ini (promena na op{testveno-ekonomskite, politi~kite i drugi
priliki vo dr`avata) mo`e da go postavat baraweto da se izvr{i
korigirawe na sudskite presudi (Prostuvawe od politi~ki pri~ini).
Vo ova smisla [tamler (Rudolf Stammler) pomiluvaweto go opredeluva kako
primena vo praktikata na pravilnoto (isptavnoto) pravo. Spored toa sfa}awe
"pomiluvaweto vo odnos na pravosilnosta na pogre{na presuda (bilo poradi
nedozvolenost na dokazite, bilo poradi nekoe neispravno pravno sfa}awe), ima za
zada~a da obezbedi va`ewe vo pozitivna nasoka; ili vo odnos na presudata koja
spored pozitivnoto pravo e umesna me|utoa nepravedana, da ja ostvari pravdata
(podvlekol Z.S.); ili nekoja presuda koja ja zadovoluva strogata pravda da ja ispravi
vo duhot na pravi~nosta, pravda na poedine~en slu~aj; ili, najposle, nekoja presuda
koja im odgovara na site barawa na pravdata da ja ubla`i vo duhot na
kriminalnopoliti~kata celishodnost, na primer, na toj na~in {to na liceto osudeno
vrz osnova na zakonot }e mu odobri uslovno pomiluvawe, odlo`uvawe na
izvr{uvaweto na kaznata i }e mu veti prostuvawe vo slu~aj vo opredelen vremenski
rok da se odnesuva besprekorno". Navedeno spored Radbruh, G. Filozofija prava, Nolit,
Beograd, 1980, st, 272-273.
Za ovoj argument se opredeluvaat i Kriteriumite na Komisijata za pomiluvawe od
fevruari 1995 god, no samo kako za uvodno objasnuvawe, a ne i za operacionaliziran
kriterium vo odlu~uvaweto: "So pomiluvaweto se otstranuva pogre{nata sudska
odluka so koja e osudeno nevino lice, koga se iscrpeni mo`nostite po sudski pat da se
ispravat gre{kite, a ostanuva samo mo`nosta toa da se ostvari preku amnestija ili
pomiluvawe".
680

Ottamu sosema ispravno se veli deka amnestijata i pomiluvaweto
prestavuvaat akt na politi~ka mudrost, odnosno mo`nost od
dr`avnopravni odnosno, politi~ki pri~ini da se ispravat izre~enite
sudski presudi. Takov e na primer slu~ajot "koga so cel za izmiruvawe
i pridobivawe na dotoga{ opozicionite krugovi na narodot se
pomiluvaat osudenite revolucioneri koi stanale bezopasni za{to vo
me|uvreme zajaknala op{testvenata sostojba". Ponekoga{ duri i
amnestijata i pomiluvaweto {to se davaat po povod nekoi nastani {to
se od istorisko zna~ewe za eden narod, mo`e da se pomestat vo ova
podra~je na nejzinoto opravduvawe (od posebni op{testveno
poli~i~ki pri~ini).
v) Poradi opredeleni op{testveni promeni krivi~noto delo
mo`e da ja promeni i svojata priroda, pa ottamu edinstveno so
koristewe na ovie instituti mo`e da se promeni i osudata za toa delo
(Prostuvawe od pri~ini na pravi~nost). Imeno, so ogled deka vo
sovremenite uslovi na `ivot ne se retki slu~aite opredeleni
krivi~ni dela da ja zagubat svojata prvi~na priroda i zna~ewe, a so
samoto toa i presudata za tie dela da ja izgubi svojata opravdanost.
Ovaa situacija vo prv red doa|a do izraz koga e potrebno da se izmeni
zakonot {to pretpostavuva opredelena procedura koja obi~no dolgo
trae. Navedenata situacija doa|a do izraz i neposredno po
izmenuvaweto na krivi~niot zakon i ottamu pojavenata potreba za
eventualno ubla`uvawe na represijata sprema ve}e osudeni lica za
dela koi vo noviot zakon go zagubile svoeto {tetno zna~ewe ili duri
ve}e i ne prestavuva krivi~no delo. Ovde, vsu{nost, stanuva zbor za
celosno zakoniti presudi koi vo opredlen podocne`en moment ne
soodvetstvuvaat so barawata na kaznenata politika. Ottamu
amnestijata i pomiluvaweto se javuvaat kako korektiv na negativnoto
dejstvo na takvite sudski odluki. Ili kako {to vo teorijata ubavo se
veli: "so primena na amnestijata ili pomiluvaweto mo`at da se
otstranat ili ubla`at nepravednite re{enija prizlezeni od zakonot
koj pove}e ne im odgovara na potrebite na op{testvenata zaednica."
g) Amnestijata i pomiluvaweto go pottiknuvaat osudenikot na
resocijalizacija (prevospituvawe) i socijalna adaptacija
(popravawe) i slu`at kako nekoj vid nagrada za nivnoto dobro povedenie
(Prostuvawe od penolo{ki pri~ini). Tie, sli~no kako kaj
Radbruh, G. op. cit. str. 273.
Vo odnos na ovoj argument vo Kriteriumite na Komisjata za pomiluvawe od 1995 se
veli: "Promenetite ekonomski i politi~ki priliki i predopredeleno od toa
promenetiot stav na op{testvoto sprema opredeleni storiteli na krivi~ni dela,
isto taka mo`e da bide pri~ina za davawe pomiluvawe. Izre~enite kazni i drugi
sankcii mo`at da bidat strogi, a da nema mo`nost za nivna korekcija vo sudskata
postapka osven so pomiluvawe." "Takvite situacii, iako isklu~itelni, postojat koga
e izre~ena osuda za krivi~no delo koe pove}e ne e op{testveno opasno, a ostanuva
edinstveno so pomiluvawe da se ispravi nanesenata nepravda so osudata."
Srzenti}, Stai}, Lazarevi}, op. cit, str. 477.
Vo ovaa smisla se izjasnuvaat Kriteriumite na Komisijata za pomiluvawe. Taka i
Ba~i}, F. Krivi~no pravo, op~i deo, Informator, Zagreb, 1978, str. 509: "Amnestijata i
681

uslovniot otpust, slu`at kako potik za prifatlivo odnesuvawe na
osudenite lica so koe mo`e da se zaslu`i oprostuvawe na del od
kaznata. Spored toa tie pretstavuvaat dokaz na eden human stav sprema
storitelite na krivi~nite dela. Vo ovaa smisla i eden na{ avtor
potencira: "ne smee da se izgubi od predvid najzna~ajnata pri~ina za
delumnoto prostuvawe, osobeno po pat na pomiluvaweto, a toa e deka
so nego se ostvaruva funkcijata na zna~aen penolo{ki osnov za dobro
odnesuvawe i vklu~uvawe vo prevospitnite procesi na osudenite za
vreme na izdr`uvawetona kaznata".
d) Vo odnos na opravduvaweto na pomiluvaweto se pojavuvaat i
posebni socijalni, zdravstveni i drugi pri~ini (Prostuvawe od
humanisti~ki pri~ini). Imeno, ponekoga{ postojat posebni
okolnosti koi se odnesuvaat na osudenoto lice (na primer, negova
bolest koja vodi kon "sigurna" smrt) ili osobeno izrazeni problemi
vo negovoto nevino semejstvo (na primer, te{ko bolni i nezgri`eni
deca) koi mo`at da se re{at edinstveno so prostuvawe na negovata
kazna. Vo takvi slu~ai pomiluvaweto se primenuva od posebni
pri~ini kon osudenikot kako kon ~ovek koj pred storuvaweto na delot
se odlikuval so besprekorno minato i so op{testveno korisni
aktivnosti (na primer, po`rtvuvano u~estvuval vo spasuvaweto na
posledicite od elementarni nepogodi, se javuval kako pove}ekraten
daritel na krv, nesebi~no im pomagal na lu|eto vo razni situacii i
ottamu vo svojata sredina va`el kako ~esen i ugleden gra|anin).
Nakratko, mora da se raboti za lice od po~it (i toa za sekoe lice, bez
ogled na negoviot profesionalen status) koe opredeleni specifi~i
op{testveni i li~ni problemi od izrazen intenzitet go odvele vo
negativno povedenie od koe ne proizlegle pogolemi posledici, a
osobeno ako negovoto delo e rezultat na stek na opredeleni slu~ajni
okolnosti. Ili nakratko, za ~esna li~nost "{to vo pogre{no vreme se
na{la na pogre{no mesto".
pomiluvaweto mo`e da bidat nagrada i pottik za dobro odnesuvawe na osudenicite
vo tekot na izdr`uvaweto na kaznata". Spored Marjanovi}, \. Makedonsko krivi~no
pravo, op{t del, Prosvetno delo, Skopje, 1998, str. 390 "ovie instituti mo`e da se
koristat zaradi postignuvawe kriminalno-politi~ki celi: da bidat stimulans za
dobro povedenie na zatvorenicite, da re~eme, {to znaat deka so toa mo`e da spe~alat
kaznata da im bide prostena (delum ili vo celost)". Vo taa smisla i Srzenti}, Stai},
Lazarevi}, op. cit, str. 477, i dr. Rezimirajki gi gornite argumenti Zlatari} i Dama{ka
ja davaat slednava definicija na pomiluvaweto: "Pomiluvawe e sredstvo da se
otstranat eventualnite gre{ki na pravosudstvoto, ili da se ubla`i strogosta na
osudite od minatoto koi kako takvi se poka`uvaat zaradi promenite vo ocenata na
op{testvenata opasnost, ili da se honorira dobroto povedenie i popravaweto na
osudenite vo tekot na izdr`uvaweto na kaznata". Zlatari}, B. - Dama{ka, M. Rje~nik
Krivi~nog prava i postupka, Informator, Zagreb, 1966, str. 231.
Proevski Van~o, Krivi~no pravo op{t del, NIO Studentski zbor, Skoje, 1986, str.
498.
Vo ovaa smisla vo celost se sogasuvame so stavot na Holbah koj veli deka treba da se
odobri milosta na eden vladetel, no samo toga{ "koga nejzinoto lesno davawe ne
stane {tetno za op{testvoto. Nie ja cenime zatoa {to vo nego nagovestuva ~ove~ost,
682

|) Vo opravduvaweto na pomiluvaweto vo krivi~nopravnata
teorija ponekoga{ mo`e da se sretnat i nekoi li~ni vrednosti na
~ovekot (Prostuvawe od vozvi{eni pri~ini). So verba deka toa se
pravi samo poradi nedovolno razbirawe na prethodno iznesenoto (vo
sprotivno toa bi bilo najgruba tiranija vrz naukata), ovie
"argumenti" koi bukvalno se istreseni od rakav nemaat ama ba{
nikakva vrska so `ivotot. Taka na primer Filengieri (Filengieri)
dopu{ta pomiluvawe samo vo dva slu~ai, od koi za nas e interesen
prviot: "koga vo li~nosta na delinkventot se steknat golemi li~ni
zaslugi, golemi o~ekuvawa deka negovite nadarenosti i vrlini }e
bidat ponudeni na slu`ba na tatkovinata". Ottamu i spored eden na{
samobendisan avtor, amnestijata i pomiluvaweto ponekoga{ trebalo
da se pravdaat so toa "{to za li~nosta na delinkventot se vrzuvaat
li~ni zaslugi od minatoto ili golemi nade`i {to negoviot poseben
talent (muzi~ki, literaren i sl.) í gi nudi na tatkovinata" (!?). Po
analogija ova nekriti~ko rasuduvawe nesomeneno ima za cel da va`i i
koga za li~nosta na eden neranimajko (eden te`ok izmamnik ili
pove}eraten ubiec, na primer), se vrzuvaat zaslugi od minatoto vo
oblasta na naukata na krivi~noto pravo otelotvoreni, na primer, vo
objavuvaweto na eden u~ebnik vo pet izdanija, ili mo`ebi so golemite
nade`i {to negoviot "izvonreden talent" gi nudi vo politikata,
preku kolumnite objaveni vo dnevniot pe~at. Vpro~em, treba li da se
vlo`i poseben misloven napor da se sfati deka vo pozadinata na
vakviot stav le`i oficijalizirawe na pomiluvaweto kako pazarewe
so pravdata preku avansiraweto vo idninata na posebno izdvoena
grupa na talentirani zlostornici. Ili, mo`ebi ova e samo u{te eden
obid za nova lombrozovska tipolo{ka klasifikacija - tip na
zlostornici so natprose~na inteligencija - vo koja na Gari Gilmor,
ili nekoi drugi kako nego, samo zaradi nivniot IQ, ili zatoa {to dobro
svirat na nekoj nacionalen instrument (gajda ili kaval), treba da im
pripadne po~esnoto privilegirano mesto.
e) Pomiluvaweto mo`e da se koristi i kako regulator na
kaznenata politika na sudovite koja, za isti krivi~ni dela, na
podra~jata na oddelni sudovi mo`e mnogu ~esto da bide drasti~no
neusloglasena (Prostuvawe od kriminalnopoliti~ki pri~ini).
Ona {to pri iznesuvaweto na argumentacijata vo prilog na
navedenite instituti mo`e da se zabele`i e deka vo re~isi site
u~ebnici po krivi~no pravo izostanuva podecidna interpretacija na
iznesenata argumentacija i redovno se odbegnuva da se zazeme sopstven
stav po ova pra{awe, ako se izzeme deka pretstavuvaat nekakvi
blagost, ~uvstvitelna i plemennita du{a, kako i osobini koi kaj site gospodari
pove}e gi sakame, odo{to strogosta, ne~uvstvitelnosta, nefleksibilnosta. Vsu{nost,
zakonite se polni so nedostatoci: ~esto se preterano strogi, ne mo`at sekoga{ da gi
predvidat site okolnosti i site slu~ai, i kaznite {to gi propi{uvaat ne se sekoga{
pravedni i srazmerni na prestapite". Holbah, P. Sistem prirode, Prosveta, Beograd,
1950, str. 284.
"Drugiot slu~aj e koga celiot narod e delinkventen" . V. RadbruH, G. op. cit, str. 272.
Marjanovi}, \. op cit. str. 390.
683

stavovi tvredwata od tipot: "denes vo teorijata preovladuvaat
sfa}awata koi ja opravduvaat primenata na ovie osnovi za davawe
milost, {to ima svoj odraz vrz nivnoto seop{to prifa}awe vo
zakonodavstvata na sovremenite zemji", Demek, taka pravat site, bez
da se odgovori zo{to i kako go pravat toa.
2. Od druga strana postojat argumenti {to se istaknuvaat
protiv amnestijata i pomiluvaweto. Me|u niv najzna~ajni se
slednite:
- Amnestijata i pomiluvaweto pridonesuvaat kon arbitrernosti
i zloupotrebi. Imeno, istoriski potvrdena vistina e deka osobeno
vo sredniot vek postoea brojni arbitrernosti i zloupotrebi na
navedenite instituti. Ottamu vo krivi~nopravnata teorija takvite
pojavi so pravo bea napa|ani, osobeno od strana na pretstavnicite na
klasi~nata {kola .
Protiv ovoj argument se istaknuva deka vo sovremeni uslovi ne
e izdr`an, odnosno, deka navistina se mo`ni zloupotrebi me|utoa, toa
navodno mo`elo da se slu~i samo vo vremeto koga amnestijata i
pomiluvaweto bile akt na milost na poedinci, te. na vladetelite(?).
A deka vo sovremeni uslovi ne mo`e da ima arbitrernosti i zloupotrebi
se istaknuvaat najrazli~ni prozai~ni objasnuvawa, naj~esto od
tipot "ovie prigovori ne se opravdani ako se imaat vo vid op{testvenite
potrebi zaradi koi amnestijata i pomiluvaweto se usvojuvaat
vo sovremenoto pravo {to ne vodi kon arbitrernost ako ovie
Ibid, str. 497.
Taka na primer, spored Bekarija "milosta, {to zna~i vrlinata koja porano
ponekoga{ go nadomestuvala ispolnuvaweto na site ostanati vladea~ki dol`nosti na
suverenot, bi trebalo da se isklu~i od edno sovr{eno zakonodavstvo vo koe kaznite
bi bile blagi a na~inot na sudewe pravilen i brz. Taa vistina mnogu te{ko }e mo`at
da ja prifatat onie koi `iveat vo neredot na kaznenopravniot sistem vo koj
prostuvaweto i pomiluvaweto se nu`ni zaradi apsurdvnite zakoni i okrutnite
kazni". Vo ovaa smisla Bekarija natamu pojasnuva: "treba da se ima na um deka milosta
e vrednost na zakonodavecot, a ne na onoj koj gi primenuva zakonite i deka mora da
izvira od zakonite a ne od poedine~na odluka. Ako na lu|eto im se poka`e deka
zlostorstvata mo`at i da se prostat i deka kaznata ne e nu`na posledica na
zlostorstvoto, toga{ kaj niv se budi nade` vo nekaznivosta i im se sugerira misla
deka, koga ve}e e mo`no prostuvaweto, kaznuvaweto pred sî e akt na sila odo{to na
pravda. Osven toa koga vladetelot nekogo go pomiluva, izgleda kako da ja `rtvuva
javnaat bezbednost na poedincite i, iska`uvajki lekomislena blagonaklonost sprema
poedinecot, donesuva op{t dekret za nekaznivosta". Beccarria, C. O zlo~inima i
kaznama, Logos, Split, 1984, str. 131-132. Izri~ni protivnici na prostuvaweto na
kaznata bea i Hegel i Kant. Kant dodu{a go priznava{e institutot pomiluvawe no,
samo kako prerogativ na suverenot, koj ovoj institut smee da go koristi isklu~ivo
koga `rtva na prestapot e toj samiot. Vo ostanatite slu~ai, spored Kantoviot sud,
retributivnata pravda ne smee da se derogira so pomiluvaweto. Ovde vo Kantovoto
u~ewe za kaznata mo`e da se prepoznae staroto na~elo fiat iustitia pereat mundus.
Primorac, I. Prestup i kazna, NIP Mladost, Beograd 1978, v. str. 20-22, 40, 47, 75-77, 111.
684

instituti pravilno se primenuvaat".
- Amnestijata i pomiluvaweto pretstavuvaat nezakonito i
neopravdano prostuvawe na kaznata na storitelite na krivi~nite
dela. Toa vo prv red zna~i deka nivnata primena ima za posledica
neednakvo tretirawe na storitelita na krivi~nite dela, koe ne
proizleguva od razli~nata te`ina na izvr{enite dela i razli~niot
stepen na krivi~nata odgovornost, tuku e motivirana od nekoi drugi,
pred sî politi~ki pri~ini. Od druga strana, toa zna~i i deka
amnestijata i pomiluvaweto otsekoga{ go popre~uvale vr{eweto na
pravdata so neopravdano favorizirawe na poedini delinkventi.
Vo ovoj kontekst, pomiluvaweto mora najprvin da se istakne i
posmatra kako pravna ustanova. Vrz taa osnova "zada~ata na
pomiluvaweto mo`e da bide protiv pozitivnoto pravo da ja istakne
pravdata".
Od druga strana, "zada~a na pomiluvaweto mo`e da bide protiv
pravdata koja izedna~uva i {ematizira, da ja istakne celishodnosta
koja individualizira". Iako osnovot za pomiluvawe ne le`i vo
idejata na pravdata, sepak vo `ivotot mo`e da se slu~i, kako {to i se
slu~uva, nalgolemoto pravo da stane najgolema nepravda (sumum ius,
summa saepe iniuria). "Vo takvi slu~ai pomiluvaweto po pravilo e akt
na milost, a ne akt na pravednost za{to pravoto bez milost ne bi bilo
vo soglasnost so etikata na op{testvenata zaednica. Ottamu spored
Radbruh, pomiluvaweto "pretstavuva prifa}awe na okolnosta deka
ovoj svet ne e samo svet na pravoto spored izrekata "Fiat isustitia, pereat
mundus", tuku pokraj pravoto postojat i drugi vrednosti i deka
mo`ebi }e bide potrebno da im se pomogne na tie vrednosti da
postignat va`ewe nasprotiv na pravoto". Koga, na primer, sve~ani
momenti vrzani za tatkovinata davaat povod za pomiluvaweto, toga{
toa pomiluvawe pove}e ne se zasnova na pravni vrednosti.
Nasproti navedenite i drugite prigovori koi, preku iznao|aweto
najrazli~ni eti~ki relacii na koegzistencija na pravoto,
pravdata i moralnosta, ovoj argument mo{ne uspe{no go osporuvaat ,
nepokoleblivo stojam vrz uveruvaweto deka vo svojata prakti~na
realizacija prostuvaweto sepak premnogu ~esto e vo nepomirliv sudir
so pravoto i pravdata (pravdata vpro~em, dobi i svoj zakonski izraz vo
~l. 32 KZ ) i so dalekuse`ni posledici toga{ koga tie nedovolno se
respektiraat, ili koga od niv drasti~no se otstapuva. Takvite
otstapuvawa mo`at negativno da se odrazat na preventivnoto dejstvo
na sudskite presudi, na odnosot na javnosta sprema krivi~nite dela,
Dzordzevi}, M. Komentar krivi~nog zakona SFRJ, Savremena administracija, Beograd, 1978,
str. 379.
Jovanovi}, Ljubi{a, Krivi~no pravo, op{ti deo, Savremena administracija, Beograd, 1980 str.
399.
Radbruh, G. Filozofija prava, Nolit, Beograd, 1980, str. 222 i 223.
Ibid, str. 222.
Ibid, str. 224.
Pove}e za toa: Primorac, I. op. cit, str. 30-35.
685

kako i na stavovite na sudovite za odmeruvaweto na kaznata, i
voop{to, na primenata na krivi~nite sankcii.
- Vo kontekst na prethodnoto e i argumentot deka ~estata
primena na amnestijata i pomiluvaweto go slabeat generalnopreventivnoto
dejstvo i zna~ewe na kaznata.
I potiv ovoj argument povtorno na pomo{ se povikuva istoto
tvrdewe: "deka ne e od zna~ewe ako organite nadle`ni za davawe na
amnestijata i pomiluvaweto vodat pravilna politika vo primenata na
ovoj institut, za{to tokmu so nivnata pravilna primena se ostvaruva
opredelena kaznena politika na op{testvoto koja vo dadenite uslovi
odgovara na op{testvenite potrebi". Ili, so drugi zborovi, glavniot
argument sekoga{ se sveduva na apsurdnoto tvrdewe: "ako ne se pravat
gre{ki, nema da ima gre{ki".
3. Moj stav e deka op{to zemeno amnestijata e korisen institut
koj i natamu treba da go najde svoeto mesto vo pravniot sistem na
Republika Makedonija. Toa me|utoa ne mo`e dokraj da se ka`e i za
pomiluvaweto na koe so pravo mo`at da mu se upatat golem broj na
mo{ne izdr`ani zabele{ki bez ~ie nadminuvawe ovoj institut
stanuva mo{ne problemati~en, ponekoga{ duri do stepen {to
pottiknuva na razmisluvawe za opravdanosta na negovoto natamo{no
postoewe. Vo ovaa prilika, pokraj ve}e navedenite }e iznesam samo
del od niv.
Opredeleni nelogi~nosti vo vrska so institutot pomiluvawe
proizleguvaat od negovata nedovolno opredelena pozicija vo odnos na
drugite instituti so koi se vr{i prostuvaweto na kaznata. Imeno,
tuka, pred sî, treba da se ima vo vid deka institutot vonredno
ubla`uvawe na kaznata (vo natamo{niot tekst VUK), institutot
usloven otpust i institutot pomiluvawe treba da se odvoeni i
razli~ni kako spored svojata pravna priroda, osnovite spored koi se
davaat taka i spored celite i negativnite konsekvencii koi od tamu
proizleguvaat. Vo na{iot praven sistem osven vrz planot na pravnata
priroda, ovie relacii ni oddaleku ne se adekvatno re{eni. Ottamu i
nizata protivre~nosti {to gi sledat navedenite instituti vo nivnata
prakti~na primena i doveduvaat do apsurdni situacii koi nemaat
dopirna to~ka nitu so pravoto, pravdata i pravi~nosta ni so moralot
i milosrdieto.
Spored svojata pravna priroda pomiluvaweto ne e zakonodaven,
sudski, ni administrativen akt, tuku akt na milost od politi~ka
priroda. Pravoto da go dade ili da go odbie pomiluvaweto mu pripa|a
na {efot na dr`avata koj ne deluva kako zakonodaven, sudski ili
administrativen organ tuku kako najvisok politi~ki organ. Toa e
kone~en i neotpovikliv akt protiv koj ne mo`e da se podnesuvaat
pravni sredstva (Ustavot ne go konstituira pravoto na osudeniot na
pomiluvawe, tuku samo pravoto na podnesuvawe na barawe za
pomiluvawe). Toa zna~i deka aktot na pomiluvaweto ne mo`e da se
pobiva nitu so `alba nitu so tu`ba vo upraven spor, nitu so bilo koe
Ibid, str. 376.
686

drugo pravno sredstvo. Toj akt zavisi od diskrecionata ocenka na
suverenot i ne podle`i na sudska jurisdikcija. Ottamu i pri~inite
zaradi koi se dava pomiluvaweto ne se samo pravni tuku i politi~ki,
ekonomski, socijalni i drugi vonpravni okolnosti {to gi nalo`uva
konkretnata situacija.
Od druga strana, ne e potrebno da se doka`uva deka institutite
VUK i uslovniot otpust spored svojata priroda se sudski akti.
Prviot, kako i pomiluvaweto e kone~en i neotpovilkliv akt, no ovde
na najvisokata sudska instanca - Vrhovniot sud na Republika
Makedonija, a vtoriot, akt na osnovniot sud koj mo`e da se otpovika i
da se pobiva so pravni sredstva. Ottuka izgleda deka okolu pravnata
priroda na ovie instituti i pomiluvaweto nema nikakvi dilemi,
za{to zakonodavecot barem formalnopravno uspeal dovolno da gi
razgrani~i. Situacijata me|utoa bitno se zamagluva so stapuvaweto na
terenot na pri~inite {to slu`at kako osnova za nivnoto dodeluvawe
i nivoto fakti~ko dejstvo, koi vo praktikata se iskriveni do mera
{to re~isi voop{to ne se razlikuvaat. Imeno, bez ogled dali takviot
akt e od vakva ili onakva pravna priroda, dali mo`e da se pobiva ili
otpovika, dokolku e ostvaren za osudenoto lice sozdava nova pravna
sostojba koja bitno se razlikuva od pravnata sostojba koja ja
predviduva pravnata norma (ili koja e proizvedena so sudskata
odluka), zatoa {to osudeniot ja prekr{il pravnata norma. Ottamu
site tri instituti vo osnova imaat ista funkcija - korigirawe na
odlukata za kaznata so naj~esto koristewe na nekoja kombinacija od
penolo{kite pri~ini. Soodvetno na toa se postavuva pra{aweto od
kade proizleguva potrebata za tolku instituti za edna ista rabota,
ili nie mo`ebi sme nacija koja smeta deka treba sî da frli samo na
edna karta - na prostuvaweto koe budi nade` vo idniot ispraven
`ivot na osudeniot i negovoto popravawe, so milosrdie {to sekoj
So ovoj institut se ubla`uva izre~enata kazna zaradi nejzino pocelishodno
odmeruvawe vo korist na osudeniot. Toa se pravi vo postapka na povtoren pretres na
deloto. Ubla`uvaweto e dozvoleno koga po pravosilnosta na presudata }e se javat
okolnosti {to gi nemalo koga se izrekuvala presudata ili sudot za niv ne znael iako
postoele, a tie o~igledno bi dovele do poblaga osuda. Zakonskite formalnosti za
podnesuvawe na baraweto za VUK vo su{tina ne se razlikuvaat od onie za
podnesuvawe na pomiluvaweto. Me|utoa, za razlika od pomiluvaweto, re{enieto so
koe se usvojuva baraweto zadol`itelno }e go otpovika ako se doka`e deka se zasnova
vrz la`na isprava ili vrz la`en iskaz na svedokot ili ve{takot. V. ~l. 399-402 ZKP.
Inaku, na{iot ZKP spa|a vo redot na malubrojnite procesni zakoni koi go poznavaat
ovoj institut. "Frncuskoto, germanskoto i italijanskoto procesno pravo ne dozvoluvaat
neposredno menuvawe na pravosilno izre~enata kazna, pri {to vo tie postapki
toa se postignuva samo posredno preku kasaciona `alba, odnosno so revizija
(Francija i Italija), ili preku povtoruvawe na postapkata (Germanija). Toj institut
se sre}ava vo Avstriskata krivi~na postapka (~l. 410 i 410a) od kade vo 1948 (~l. 296 i
297) e prezemen i vo ZKP od 1948 kako vonreden praven lek". Andreevska. E.
Vonrednite pravni lekovi - sredstvo za za{tita na slobodite i pravata na ~ovekot i
gra|aninot soglasno me|unarodnite instrumenti, Doktorska disertacija, ISPPI,
Skopje, 1996, str. 171.
687

mo`e i treba da go dade.
Seto ova naveduva na zaklu~ok deka vo ovaa sfera ne{to mora
itno da se menuva. Moe mislewe e deka vo prv red mora da se ukine
institutot VUK so ogled deka vo krivi~nata postapka ima dovolen
broj redovni i vonredni pravni lekovi koi mo`at da ja zadovolat
funkcijata na pravi~no sudewe. Samo uslovniot otpust treba da
ostane kako motiv za dobroto povedenie i resocijalizacija na osudenite
lica, a pomiluvaweto mora da go opravduvaat reduciran broj na
okolnosti. Toa mo`e da bidat samo okolnostite {to zboruvajki za
argumentite vo prilog na pomiluvaweto gi pomestivme pod a)
prostuvawe od pravni pri~ini, b) prostuvawe od politi~ki pri~ini,
v) prostuvawe od pri~ini na pravi~nost, d) prostuvawe od humanisti-
~ki pri~ini i donekade onie pod e) prostuvawe od kriminalnopoliti~ki
pri~ini. Vo takov slu~aj }e imame eden razumen praven
sistem vo koj se vodi smetka za delinkventot no, i za principite na
pravdata i pravi~nosta, kriminalnopoliti~kite potrebi na op{testvoto
i za toa koj, koga i zo{to mo`e da se stavi nad pravoto so
koristewe na svoeto ~uvstvo za milost za op{toto dobro na site.
I na krajot sosema nakuso za tn. gre{ki i zabludi i
virtuelnite slu~ajni ili namerni otstapuvawa od duhot na zakonot.
Ovoj aspeket na razmisluvawe kolku i da e korisen za vistinsko
sogleduvawe na problemot za koj seriozno i nau~no se rasprava, vo
sovremenite krivi~nopravni trudovi naj~esto se preskoknuva. Pritoa
sopstveniot konformizam neve{to se sokriva zad bo`emnite
nepovredlivi metodolo{ki pravila od koi ne mo`e da otstapi nitu
edno nau~no delo, ili, {to e u{te polo{o, zad smeloto tvrdewe deka
sudski nedoka`anite povredi na zakonot, sekoga{ mora da se
tretiraat spored maksimata "Quod non est in actis non est in mundo".
Nastrana od vakvite stavovi, smetam deka ~esto zaslu`uva da se govori
za ona {to "nedoka`anite gre{ki" gi nosat vo prakti~noto nepovolno
o`ivotvoruvawe ne samo na ovoj, tuku i na site drugi krivi~nopravni
i penolo{ki instituti. Vo ovaa smisla samo }e spomnam deka namerni
gre{ki ne samo {to se mo`ni, tuku duri i kaj nas ne taka retko se
slu~uvaat. Ne navleguvajki vo pri~inite dali ministerot za pravda
ili Komisijata za pomiluvawe so svojot predlog go stavile vo zabluda
pretsedatelot na Republikata pri donesuvaweto na nekoja nepravedna
odluka, ili toa bilo isklu~ivo negova volja, vo idnina mora i te kako
da se smeta na ovaa okolnost koja dlaboko ja podriva smislata na
pomiluvaweto toga{ koga toa namerno se zloupotrebuva.
688

G L A V A VIII
USLOVEN OTPUST
I. POIM NA USLOVNIOT OTPUST I PRETPOSTAVKI ZA
NEGOVA PRIMENA
1. Pred da se ka`e ne{to pove}e vo vrska so uslovniot otpust
najprvin treba da se opredeli negoviot poim, {to i ne e taka lesna
zada~a, za{to se raboti za takov krivi~nopraven institut koj so ogled
na svoite celi tesno e povrzan so ostanatite instituti od ovaa oblast
i izvr{uvaweto na krivi~nite sankcii. Od tie pri~ini dokolku se
saka precizno pojmovno opredeluvawe, mora odnapred da se
razgrani~at polivalentnite funkcii {to uslovniot otpust gi
ostvaruva vo ramkite na kriminalnata politika so posredstvo na
krivi~nopravnoto i penolo{koto zakonodavstvo i praktika. Ako vaka
se trgne vo negovoto definirawe, spored moe mislewe, mo`at vo golem
obem da se nadminat i dilemite okolu teoretskoto opredeluvawe na
negoviot karakter 1106) .
Osnovnata kriminalnopolti~ka ideja kaj uslovniot otpust e vo
onoj moment koga natamo{noto zadr`uvawe na osudenicite vo
penitencijarnite ustanovi ne mu koristi na osudenicite nitu na
interesite na op{testvoto, dol`inata na kaznata da se soobrazi so
napredokot na storitelot vo pogled na negovoto prevospituvawe,
osudenikot i samiot pove}e da se anga`ira vo svojata resocijalizacija,
kako i toa pred definitivnoto pu{tawe na sloboda da mo`e da
se proveri negovata sposobnost za normalen `ivot bez kriminalno
odnesuvawe.
Ovaa sumarno izlo`ena kriminalno-politi~ka ideja najprvin
se ostvaruva preku odredbite na krivi~noto pravo. Spored nivnata
smisla ovoj institut ne pretstavuva izmena na dol`inata na kaznata
tuku izmena na uslovite na nejzinoto izvr{uvawe. Na toj na~in
krivi~nopranata funkcija na uslovniot otpust se sostoi vo ovozmo`uvaweto
da se postigne celta na kaznata preku ubla`uvawe na nejzinata
retributnivna komponenta.
Vtoriot aspekt niz koj se ostvaruva kriminalnopolti~kata
1106)
Vo pogled na karakterot na uslovniot otpust postojat brojni stojali{ta kako na
primer: deka uslovniot otpust e poseben stadium vo izvr{uvaweto na kaznata (J.
Tahovi}), deka e preodna sostojba na patot do definitivnoto izvr{uvawe na kaznata
(F. Ba~i}), deka e penolo{ka merka (M. Radovanovi}, G. Th. Cempe), deka e pogodnost
(Srzenti}, Stai}, Lazarevi}), deka e krivi~nopraven osnov i penolo{ki instrument
(V. Proevski), itn, itn.
689

ideja na uslovniot otupust e sodr`an vo izvr{noto krivi~no zakonodavstvo
i negovata neposredna praktika. Vo ovaa smisla uslovniot
otpust ima osnovna cel da gi pottiknuva osudenite lica na aktiven
odnos kon sopstvenata resocijalizacija i da gi spre~i {tetnite
posledici od prestojot vo kazneno-popravnite ustanovi vrz nego i
negovoto semejstvo.
Po ova ras~lenuvawe uslovniot otpust mo`e da se opredeli
kako krivi~nopraven i penolo{ki institut {to ima vlijanie vrz
samoto traewe na kaznata li{uvawe od sloboda, eliminirawe na
retributivnosta i nejzinite {tetni posledici i pottiknuvaweto na
osudenite lica kon aktivno u~estvo na svojata resocijalizacija i
pobrza reintegracija vo op{testvoto.
2. Uslovniot otpust se regulira so KZ, ZIS, ku}nite redovi na
kazneno-popravnite ustanovio, pa duri i na toj na~in, {to na praktika
i se dopu{ta sozdavawe na opredeleni kriteriumi za negovo
sproveduvawe.
a) Spored pozitivnite krivi~nopravni propisi uslovniot
otpust se sostoi vo otpu{tawe na osudenoto lice od izdr`uvawe na
kaznata li{uvawe od sloboda i maloletni~ki zatvor pred istekot na
kaznata odredena so sudska presuda ili so akt na amnestija ili
pomiluvawe, dokolku tie lica gi ispolnuvaat so zakon propi{anite
formalni (vrzani za vremeto na izvr{uvaweto na kaznata) i
materijalni (vrzani so kvlalitetot na odnesuvaweto na li~nosta)
pretpostavki. Vo ~l. 36 KZ se dadeni formalnite pretpostavki za
usloven otpust: polovina, a po isklu~ok i edna tretina od izdr`anta
kazna li{uvawe od sloboda, odnosno maloletni~ki zatvor.
Materijalnite pretpostavki za usloven otpust se vrzani so
li~nosta i povedenieto na osudenoto lice. Toa zna~i deka osudenikot
mo`e uslovno da se otpu{ti ako vo tekot na izdr`uvaweto na kaznata
se popravil taka {to osnovano mo`e da se o~ekuva deka na sloboda
dobro }e se odnesuva, a osobeno deka nema da vr{i krivi~ni dela. Pri
ocenkata dali osudenikot uslovno }e se otpu{ta }e se zeme predvid
negovoto povedenie za vreme na izdr`uvaweto na kaznata,
izvr{uvaweto na rabotnite obvrski so ogled na negovata rabotna
sposobnost i drugite okolnosti {to poka`uvaat deka e postignata
celta na kaznuvaweto. Ovie materijalni pretpostavki se vrzuvaat
kumulativno so ispolnuvaweto i na formalnite pretpostavki,
me|utoa pri uslovnoto otpu{tawe na osudenici {to izdr`ale tretina
od kaznata primenata na uslovniot otpust se dozvoluva samo ako
posebni okolnosti {to se odnesuvaat na li~nosta na osudenikot
o~igledno poka`uvaat deka e postignata celta na kaznuvaweto.
Pokraj gorenavedenite pretpostavki vo vrska so primenata na
uslovniot otpust krivi~no-pravnite propisi predviduvaat i ispolnuvawe
na opredeleni uslovi koi istovremeno pretstavuvaat osnova za
negovo otpovikuvawe. Za polnoletnite osudenici koi izdr`uvaat
kazna li{uvawe od sloboda e predivden samo eden uslov - do istekot na
vremeto za koe e izre~ena kaznata da ne se izvr{i novo krivi~no
690

delo 1107) . Za osudenicite pak na kazna maloletni~ki zatvor postojat
ne{to po{iroko postaveni uslovi - ako postignatiot uspeh vo
vospituvaweto i prevospituvaweto osnovano mo`e da se o~ekuva deka
maloletnikot na sloboda dobro }e se odnesuva, }e go prodol`i
{koluvaweto i rabotata i deka nema vo idnina da vr{i krivi~ni dela.
Krivi~niot zakonik sodr`i samo na~elni odredbi za
primenata na uslovniot otpust. Od tie pri~ini toj ne go opredeluva
organot {to odlu~uva za usloven otpust osven koga se raboti za
otpu{teni lica od zdravstveni ustanovi (~l. 63 st. 3 KZ).
Od iznesenoto mo`e da se zabele`i deka krivi~niot zakon
uslovniot otpust direktno go vrzuva za kaznata li{uvawe od sloboda,
za kaznata maloletni~ki zatvor i merkata na bezbednost -
zadol`itelno psihijatrisko lekuvawe i ~uvawe vo zdravstvenata
ustanova. Uslovniot otpust ne e predviden kaj vospitnite merki od
institucionalen karakter.
Slednata karakteristika na uslovniot otpust e deka ovoj
institut kaj nas ne e predviden kako pravo na osudenite lica tuku samo
kako mo`nost za koja po slobodna procenka odlu~uva nadle`niot
organ.
Od krivi~noprevnite odredbi proizleguva i toa deka na
usloven otpust mo`e da se pu{ti sekoe lice bez ogled na visinata na
kaznata li{uvawe od sloboda, odnosno maloletni~ki zatvor na koja e
osudeno, osven licata osudeni na kazna do`ivoten zatvor, vrz koi
uslovniot otpust ne mo`e da se primeni dokolku ne izdr`ale najmalku
15 godini od izre~enata kazna (~l. 36 st. 4 KZ).
I na krajot, vo pogled na primenata na uslovniot otpust ne se
pravi nikakva razlika na osudenicite vo pogled na prirodata i
te`inata na nivnoto krivi~no delo, recidivizmot ili drugi kategorizacii
na osudenicite.
b) [to se odnesuva do izvr{noto zakonodavstvo vo nego se
regulira: pokrenuvaweto na postapkata za usloven otpust, sostavot i
rabotata na organot {to odlu~uva za uslovniot otpust, na~inot na
odlu~uvaweto i pretpostavkite pod koi direktorot na kaznenopopravna
ustanova mo`e da odlu~uva za predvremeno otpu{tawe od
izdr`uvaweto na kaznata.
- Postapkata za usloven otpust se pokrenuva vrz osnova na
molba na osudenoto lice, ~len na negovoto potesno semejstvo ili po
predlog na direktorot na kazneno-popravnata ustanova. Postapkata za
odobruvawe na uslovniot otpust naj~esto se pokrenuva vrz osnova na
molba na samiot osudenik bez mo`nosti za u~estvo i vlijanie na
osudenite lica od tn. zatvorska zaednica. Pritoa, kako {to vidovme,
uslovite za baraweto se formalni (1/2 ili 1/3 od izdr`anata kazna).
Ako se ispolnat tie uslovi osudenikot se steknuva so pravo da pobara,
a toa zna~i da podnese molba za usloven otpust. Podnesuvaweto na
1107)
Spored ~l. 57 od KZ/1951 uslovniot otpust mo`e{e da se otpovika po tri osnovi:
ako uslovno otpu{teniot stori novo krivi~no delo, ako uslovno otpu{teniot stori
pote{ka povreda na javniot red i ako na sloboda tolku lo{o se odnesuva od {to e
o~igledno deka nemalo osnovi za usloven otpust.
691

araweto e ograni~eno. Imeno osudenikot ne mo`e da podnese barawe
za usloven otpust ako od podnesuvaweto na prethodnoto barawe ne
pominalo opredeleno vreme (6 meseci na kazna li{uvawe od sloboda
nad 1 godina, odnosno 3 meseci za kazna li{uvawe od sloboda pod edna
godina od pravosilnosta na re{enieto so koe e odbiena predhodnata
molba na osudenoto lice, odnosno predlogot na direktorot) so {to
ovaa postapka u{te pove}e se formalizira. Me|utoa, ako se ima
predvid postignatiot stepen na prevospituvaweto {to treba da bide
glavna osnova za primenata na uslovniot otpust toga{ negovata
primena ne bi trebalo da zavisi od baraweto na osudenikot.
Materijalnite pretpostavki za usloven otpust se opredeleni od
kvalitetot na povedenieto i rabotata na osudenite lica vo kaznenopopravnite
ustanovi, a za toa e potrebna objektivna ocenka od strana
na prevospitnite slu`bi vo ustanovata. Ottuka smetame deka
pokrenuvaweto na ovaa postapka bi trebalo da odi vo predlog na
timovi sostaveni od vospituva~i, psiholozi, socijalni rabotnici,
stru~ni strukturi, pripadnici na slu`bata za obezbeduvawe -
nakratko od onie {to se anga`irani vo procesot na
resocijalizacijata na osudenite lica 1108) . Predlogot na ovie timovi e,
vsu{nost, ona {to treba da bide predlog na direktorot na kaznenopopravnata
ustanova. Toj predlog treba da proizleze kako ocenka od
kolektivno sledewe na postignatiot stepen na resocijalizacijata na
osudenoto lice koe preku uslovniot otpust sakame da go (do)resocijalizirame
so pottiknuvawe na negovite sopstveni usilbi za pozitivno
vklu~uvawe vo `ivotot na slobodata 1109) . Ovoj stav ne zna~i celosno
otfrlawe na inicijativata na osudenoto lice za dobivawe usloven
otpust, za{to takviot stav negativno bi se odrazil vrz negovata
pozicija vo kazneno-popravnata ustanova, tuku taa inicijativa da se
vgradi vo sistemot na prevospituvaweto i da se ostvaruva kako negov
sostaven del.
- Za uslovno otpu{tawe na osudenoto lice odlu~uva sudot {to
1108)
Da se ispitaat materijalnite pretpostavki za usloven otpust e te{ka i makotrpna
rabota. Taa rabota pretpostavuva postoewe na razviena kategorizacija na kaznenopopravni
ustanovi, podobna klasifikacija na osudenite i sekako, stru~en i dovolno
broen kadar koj niz celosno sledewe na sekoj osuden poedinec }e mo`e da formira
sopstven predlog za usloven otpust. Materijalnite pretpostavki za usloven otpust se
odnesuva na minatoto na osudenikot t.e, na dobroto povedenie i rabota za vreme na
izdr`uvaweto na kaznata, odnosno postignatiot stepen na resocijalizacijata, kako i
`ivotot na osudenikot pred negovoto stapuvawe na izvr{uvaweto na kaznata, i na
idninata na osudenikot, odnosno osnovanoto o~ekuvawe od nego deka vo idnina nema
da vr{i krivi~ni dela. Poradi seto toa toj tim e edinstveno kadar otkako }e ja
ispita li~nosta so site negovi atributi i negovite osobini, naviki, sklonosti,
motivi od koi e storeno deloto; da oformi predlog koj prakti~no }e pretstavuva
siguren dokaz deka izborot na liceto za usloven otpust e pravilen.
1109)
Ovoj predlog treba osobeno da sodr`i mislewe za osposobenosta za rabota na
osudenikot i mo`nosta brzo da ja najde na sloboda, kakva mu e materijalnata sostojba
i vo kakva semejna, profesionalna i po{iroka sredina izleguva, osnosno se vra}a
osudenoto lice.
692

ja donel presudata vo prv stepen vo sovet sostaven od trojca sudii koj
odlu~uva nadvor od glavniot pretres.
So ova novo re{enie vo ZIS odlu~uvaweto za usloven otpust
od porane{nata komisija formirana na dr`avno nivo za prv pat se
prenesuva vo racete na sudot. Na toj na~in se ovozmo`i za uslovniot
otpust da re{ava sudijata {to go osudil liceto koj ottamu mnogu
podobro gi poznava karakteristikite na negovata li~nost odo{to
nekakva komisija {to nikoga{ ne go gleda{e zatvorenikot i pri
odlu~uvaweto isklu~ivo se rakovode{e od kriteriumi i materijali
dobieni od kazneno-popravnata ustanova.
Pri odlu~uvaweto za usloven otpust nadle`niot sud e dol`en
da pobara podatoci za ustanovata kade {to liceto ja izdr`uva kaznata.
Pokraj toa sudot mo`e da soslu{a i slu`beni lica na ustanovata za
okolnostite {to se odnesuvaat na li~nosta na osudenoto lice,
negovoto povedenie za vreme na izdr`uvaweto na kaznata, izvr{uvaweto
na rabotnite obvrski i drugi okolnosti od koi mo`e da se
zaklu~i deka e postignata celta na kaznuvaweto i osobeno deka
osudenoto lice vo idnina nema da vr{i krivi~ni dela.
Rabotata na sovetot {to odlu~uva za usloven otpust, e javna, a
predlogot na direktorot na ustanovata pred ovoj sovet go zastapuva i
go obrazlo`uva pretstavnik na ustanovata vo koja osudenoto lice ja
izdr`uva kaznata.
Odlukata na sudot za usloven otpust se izrabotuva vo forma na
re{enie. Ova re{enie sudot e dol`en da go dostavi do osudenoto lice,
~lenot na semejstvoto {to podnel molba za usloven otpust, ustanovata
vo koja osudenoto lice izdr`uva kazna i do upravata za vnatre{ni
raboti spored mestoto na `iveali{teto, odnosno prestojuvali{teto
na osudenoto lice, ako odlukata e pozitivna. Dokolku pak se raboti za
odbieni molbi ili predlozi za usloven otpust protiv takvoto
re{enie osudenoto lice ima pravo na `alba vo rok od 8 dena do
povisokiot sud.
Novina vo na{iot ZIS e i odredbata spored koja sudot vo
re{enieto za usloven otpust mo`e da opredeli centarot za socijalni
raboti nadle`en spored `iveali{teto, odnosno prestojuvali{teto na
osudenoto lice, da vr{i socijalen nadzor nad osudenite lica. Ovoj
nadzor mo`e da trae do istekot na kaznata {to mu bila izre~ena na
osudenoto lice. Vo toj period pokraj soodvetniot nadzor centarot za
socijalni raboti na uslovno otpu{tenoto lice mo`e da mu dava
soveti, upatstva i na drug na~in da mu pomaga da ne vr{i krivi~ni
dela. Spored porane{nite propisi za vremetraeweto na uslovniot
otpust sudot mo`e{e da opredeli nadzor samo toga{ koga se rabote{e
za lica osudeni na kazna maloletni~ki zatvor (~l. 34 st. 4 KZ
SRM/1977).
- Pokraj sudot {to ja donel presudata vo prv stepen za
otpu{tawe na osudenoto lice spred ~l. 204 ZIS odlu~uva i direktorot
na ustanovata. Toj mo`e da go otpu{ti osudenoto lice najmnogu 30
dena pred istekot na kaznata ako osudenoto lice izdr`alo najmalku
3/4 od kaznata li{uvawe od sloboda. Moe mislewe e deka nema pri~ini
toa negovo pravo da ne se odnesuva i za osudenicite na kazna
693

maloletni~ki zatvor koi poka`ale dobro povedenie, se zalagale vo
u~eweto i rabotata i aktivno u~estvuvale vo drugite formi na
tretman i korisni dejnosti vo kazneno popravnata ustanova.
Bitno e da se naglasi deka institutot na otpu{tawe po odluka
na direktorot na ustanovata ne smee da se me{a so institutot usloven
otpust predviden so ~l. 36 KZ. Ova ottamu {to ovde se raboti za
ispolnuvawe na razli~ni formalni pretpostavki so striktno
ograni~en rok do 30 dena za negovo koristewe, za razli~en organ vo
odlu~uvaweto kako i za odluka {to ne mo`e da se otpovika. Ona {to
od druga strana gi dobli`uva ovie dva instituti e toa {to i kaj
otpu{taweto po odluka na direktotot na ustanovata vo celost treba
da va`i ispolnuvaweto na materijalnite pretpostavki kako i kaj
uslovniot otpust. Ottamu mo`e da se ka`e deka ovde se raboti za ista
su{tina zaradi koja ovoj institut mo`e da se razgleduva na ova mesto i
spored nas da se nare~e usloven otpust vo malo. Me|utoa, mora sekoga{
da se znae deka osnovnata ideja za vakvoto ovlastuvawe na direktorot e
podignuvaweto na negoviot ugled i jakneweto na negovata polo`ba, so
{to mu se olesnuva negovata rabota i rabotata na prevospitnot
personal od negovata kazneno-popravna ustanova.
v) Celokupnata regulativa {to vo vrska so uslovniot otpust ja
sodr`i, na primer, Ku}niot red na kazneno-popraven dom Idrizovo
(br. 01-1108/2 od 9 . VII. 1997), kako na{a najgolema penitencijarna
ustanova, e dadena samo vo edna odredba. Imeno, vo ~l. 85 st 1 se veli:
"Osudenite lica koi se nao|aat na izdr`uvawe na kazna vo ustanovata,
molbata za usloven otpust ja dostavuvaat preku upravata na ustanovata
do sudot {to ja donel presudata vo prv stepen koj odlu~uva za uslovn
otpust". Vo st. 2 na istiot ~len stoi deka so molbata za usloven otpust
se dostavuva i karakteristika za povedenieto na osudenoto lice koja ja
izgotvuva prevospitnata slu`ba odnosno vospituva~ot. I najposle, vo
st. 3 na ovoj ~len nepotrebno se povtoruva odredbata od ~l. 201 st. 1
ZIS. Od ovie odredbi ne e te{ko da se zabele`i deka vo ovoj akt, a
takva e sostojbata so ku}nite redovi i na ostanatite kazneno-popravni
ustanovi, ne se projavuva re~isi nikakov interes od sozdavawe na
dopolnitelni kriteriumi za uslovniot otpust.
g) Na po~etokot spomenavme deka vo na{iot kaznen sistem
sozdavaweto na opredeleni kriteriumi za usloven otpust mu se
prepu{ta i na praktikata. Vakviot odnos kon uslovniot otpust mo`e
da se re~e deka e vo red, so ogled na toa deka se raboti za institut {to
ne pretstavuva pravo tuku samo mo`nost za osudenikot. Me|utoa,
te{ko mo`eme da se soglasime so toa deka ostavaweto na praktikata
da formira kriteriumi vo pogled na uslovnoto otpu{tawe na
osudenicite ima bilo kakva smisla, toga{ koga taka sozdadenite
kriteriumi se vo direktna sprotivnost so odredbite na zakonot. Od
tie pri~ini osnovano ni se postavuva pra{aweto za realnata smisla
na principot na zakonitosta koga pri odlu~uvaweto za uslovniot
otpust vo praktikata se zemaat predvid visinata na izdr`aniot del od
kaznata nadvor od formalnite pretpostavki {to gi neveduva zakonot,
recidivizmot, vidot, te`inata i op{testvenata {tetnost na
krivi~noto delo i sl.
694

II. OTPOVIKUVAWE NA USLOVNIOT OTPUST
Pod usloven otpust se podrazbira otpu{tawe na osudenoto
lice od izdr`uvawe na kaznata li{uvawe od sloboda pred da se izdr`i
kaznata vo celost pod uslovi koi va`at do istekot na vremeto na
izre~enata kazna. Dokolu uslovno otpu{tenoto lice vo ovoj rok gi
ispolni opredelenite uslovi, preostanatiot del od kaznata nema da se
izvr{i. No, ako za toa vreme osudenoto lice ne se pridr`uva do
uslovite, odnosno stori novo krivi~no delo, proizleguva deka
uslovniot otpust bil nepravilno odreden i zatoa mora da dojde do
negovo otpovikuvawe.
Spored zakonskite odredbi sudot e dol`en da go otpovika
uslovniot otpust ako osudenikot dodeka e na usloven otpust storil
edno ili pove}e krivi~ni dela za koi e izre~ena kazna li{uvawe od
sloboda ili maloletni~ki zatvor nad dve godini (obligatorno
otpovikuvawe). Sudot mo`e da go otpovika uslovniot otpust i ako
uslovno otpu{teniot storil edno ili pove}e krivi~ni dela za koi e
izre~ena kazna li{uvawe od sloboda do dve godini. Pri ocenkata dali
}e go otpovika uslovniot otpust osobeno }e ja zeme predvid srodnosta
na storenite krivi~ni dela, nivnoto zna~ewe, pobudite od koi se
storeni i drugi okolnosti {to uka`uvaat na opravdanosta za negovoto
otpovikuvawe (fakultativno otpovikuvawe).
Koga sudot }e go otpovika uslovniot otpust }e izre~e kazna i za
novo storenite krivi~ni dela vo stek, zemaj}i ja predvid porano
izre~enata kazna kako utvrdena. Pritoa delot od kaznata {to
osudenikot ve}e ja izdr`al spored porane{nata osuda se zasmetuva vo
novata kazna no, ne i vremeto {to go pominal na uslovniot otpust.
Vo slu~aj pak uslovno otpu{tenoto lice da bide osudeno na
kazna li{uvawe od sloboda do dve godini ili na maloletni~ki zatvor
do dve godini, a sudot ne go otpovika uslovniot otpust istiot se
prodol`uva za vremeto {to osudenikot go pominal na izdr`uvaweto
na kaznata li{uvawe od sloboda, odnosno maloletni~kiot zatvor.
Na{eto krivi~no zakonodavstvo ja isklu~uva mo`nosta za
otpovikuvawe na uslovniot otpust, ako uslovno otpu{teniot za vremetraeweto
na uslovniot otpust izvr{i edno ili pove}e krivi~ni dela,
toga{ koga za niv mu se izre~eni parapenalni sankcii ili pari~na
kazna.
695

696

G L A V A IX
POSTPENALNA ZA[TITA I POMO[ NA
OSUDENITE LICA
I. OSNOVNI ZAKONSKI RE[ENIJA ZA POSTPENALNATA
ZA[TITA I POMO[ NA OSUDENITE LICA
Postpenalnata za{tita i pomo{ na osudenite lica vo na{ata
zemja za prv pat e regulirana so Zakonot za izvr{uvawe na kazni,
merki na bezbednost i vospitno-popravni merki (SL FNRJ 1951/47).
Me|utoa, iako do 1951 godina vo na{ata zemja ne postoea zakonski
odredbi za postpenalnata za{tita i pomo{ na otpu{tenite osudeni
lica, toa ne zna~i deka za niv ne bila vodena nikakva gri`a.
Osudenite lica ne bile priznaeni kako posebna kategorija lica za
dobivawe na socijalna za{tita, no tie sepak dobivale opredelena
pomo{ od socijalnite slu`bi pri op{tinskite narodni odbori. So
Zakonot za izvr{uvawe na kaznite merki, na bezbednost i vospitnopopravnite
merki se institucionalizirani posebni odbori za pomo{
na licata otpu{teni od kazneno-popravnite ustanovi. Tie odbori se
formiraa pri sreskite i gradskite narodni odbori. Vo niv bea
anga`irani pretstavnici na sovetite za narodno zdravje i socijalna
politika i na drugi op{testveni organizacii i slu`bi upateni vo
problemite na otpu{tenite osudenici. Za predsedatel na odborot
be{e opredelen poveritelot za vnatre{ni raboti na narodniot odbor
koj istovremeno be{e opredelen so zakon kako upravitel na zatvorot.
Vo vrska so obemot i vidovite na postpenalnata za{tita i pomo{ vo
zakonot bea opredeleni samo nivnite ramki, a {to se odnesuva do
praktikata, odborite na osudenite lica im davaa naj~esto materijalna
pomo{ vo obleka i hrana. Tie im pomagale i vo baraweto na
vrabotuvawe. Vrabotuvaweto obi~no se nao|alo i nemalo nikakvi
posebni problemi so vrabotuvaweto na fizi~kite rabotnici 1110) .
So zakonot za izvr{uvaweto na krivi~nite sankcii (SL SFRJ
1961/24) se predviduva slednive vidovi pomo{ na otpu{tenite osudeni
lica: privremeno smestuvawe i obezbeduvawe ishrana, obezbeduvawe
na nu`no lekuvawe, izbor na nova sredina vo koja }e `ivee
otpu{tenoto osudeno lice, sreduvawe na semejnite priliki,
pronao|awe na vrabotuvawe, organizirawe i zavr{uvawe na zapo~na-
1110)
Vidi: Brinc, F. Razvoj postpenalne za{tite u Jugoslaviji od oslobo|enja do danas,
Penologija, Beograd, 1976/2, str. 138.
697

toto stru~no usovr{uvawe i davawe pari~na pomo{ za podmiruvawe
na najnu`nite potrebi. Osobeno zna~ajna novina na ovoj zakon e vo toa
{to odgovornosta za postpenalnata pomo{ e prefrlena od organite za
vnatre{ni raboti vrz organite za socijalnata za{tita pri
op{tinskite sobranija koi {to, sega, osnivaat posebni odbori sostaveni
od predsedatel i pretstavnici na organite na upravata vo ~ija
nadle`nost vleguvaat rabotite na socijalnata i zdravstvenata za{tita,
obrazovanieto, slu`bite za vrabotuvawe, organite za vnatre{ni
raboti kako i pretstavnicite na op{testvenite organizacii koi {to,
sprema svojata rabota i zada~i mo`at uspe{no da u~estvuvaat vo
pru`aweto na ovoj vid pomo{. Op{tinskite i sreskite sobranija vo
pogolemite mesta mo`at da osnovaat i prifatili{ta na licata
otpu{teni od izdr`uvawe na kaznata koi ne mo`ele da se smestat i
vrabotat po izleguvaweto na sloboda.
Vo 1964 godina e donesen Zakon za izmeni i dopolnuvawe na
Zakonot za izvr{uvawe na krivi~nite sankcii (SL SFRJ 1964/9). Ovoj
zakon e donesen poradi usoglasuvawe so noviot Ustav od 1963 godina, a
vo vrska so postpenalnata za{tita i pomo{ na otpu{tenite osudeni
lica po izdr`uvaweto na kaznata li{uvawe od sloboda ne sodr`i
nekoi novi odredbi {to na poinakov na~in ja reguliraat materijata.
Izvesni novini vo pogled na postpenalnata za{tita donesuva
Zakonot za izmeni i dopolnuvawa na Zakonot za izvr{uvawe na
krivi~nite sankcii (SL SFRJ 1968/15). So ovoj zakon za prv pat vo
na{ata zemja se predviduva deka osudenite lica }e se oslobodat od
sekakva rabota vo kazneno-popravnite ustanovi na dva dena pred
otpu{taweto za da mo`at da gi uredat svoite raboti i da se spremat za
izleguvaweto. Isto taka se predviduva na osudenite lica da im se dade
besplatna vozna karta do mestoto na nivnoto `iveali{te, odnosno
prestojuvali{te, a {to se odnesuva do sostavot na odborite za
postpenalna za{tita i pomo{, za prv pat kaj nas e predvideno vo
nivnata rabota da u~estvuvaat i pretstavnici na sudot. Ovoj zakon
isto taka, posebno gi istaknuva zada~ite na samite kazneno-popravni
ustanovi vo ostvaruvaweto na podgotovkite za postpenalna za{tita i
pomo{ na osudenite. Kazneno-popravnata ustanova na izvesno vreme
pred otpu{taweto na osudenoto lice go utvrduva{e vidot na pomo{ta
i na tri meseci pred toa otpu{tawe go izvestuva{e odborot za pomo{
na otpu{tenite lica. Vo ova izvestuvawe se naveduva{e vidot na
pomo{ta {to doa|a predvid.
Vo 1971 godina so donesuvaweto na Ustavnite amandmani
materijata za izvr{uvaweto na krivi~nite sankcii e prenesena vo
nadle`nost na toga{nite republiki. Vo na{ata republika naskoro
be{e donesen Zakonot za izvr{uvawe na krivi~nite sankcii (SV
SFRJ 1973/43). Materijata za postpenalnata pomo{ ovoj zakon ja
regulira{e vo glava VII pod naslov "Usloven otpust, otpu{tawe na
osudenite lica i pomo{ po izdr`anata kazna". Odredbite od ~l. 165-
170 od ovoj zakon vo celost bea prezemeni i od noviot republi~ki
Zakon za izvr{uvawe na krivi~ni dela i stopanski prestapi (SV SRM
1979/19). Vo nego materijata za postpenalnata pomo{ be{e regulirana
so ~l. 167-172. Od Zakonot za izvr{uvawe na krivi~nite sankcii od
698

1973 godina vo ZIS od 1979 god. be{e edinstveno izostavena odredbata
od ~l. 165 st. 3 koja glase{e: "Op{tinite vo pogolemite mesta mo`at
da osnovaat prifatili{ta za smestuvawe na licata otpu{teni od
izdr`uvaweto na kaznata koi po izleguvaweto na sloboda ne mo`ele
da se smestat i rabotat". Formiraweto na tie prifatili{ta be{e
predvideno u{te so Sojuzniot zakon za izvr{uvawe na krivi~nite
sankciiod 1961 godina me|utoa, poradi faktot {to ne be{e osnovano
nitu edno prifatili{te od takov vid zakonodavecot na SRM trgnal
po linijata na pomal otpor i se otka`al od edno mo{ne polezno
re{enie.
Vo pogled na organite nadle`ni za rabotite vo vrska so
postpenalnata za{tita i pomo{, u{te vo ~l. 9 od op{tite odredbi vo
ZIS/1979 godina se vele{e deka na licata otpu{teni od izvr{uvaweto
na kaznata li{uvawe od sloboda im se uka`uva postpenalna
pomo{ od soodvetnata kaznano-popravna ustanova, od odborite za
pomo{ na op{tinite, organizaciite na zdru`en trud i drugite organi
i organizacii. [to se odnesuva do odborite za pomo{ na otpu{tenite
osudenici niv gi formiraa op{tinite, a gi so~inuvaa pretsedatel i
potreben broj ~lenovi. Za ~lenovi na odborot se imanuvaa osobeno
pretstavnici na sudot, na orgnite na upravata vo ~ija nadle`nost
spa|aa rabotite na socijalnata i zdravstvenata za{tita,
obrazovanieto, slu`bata za vrabotuvawe i slu`bata za vnatre{ni
raboti, kako i pretstavnici na op{testvenite organizacii koi spored
svojata rabota i zada~i mo`at uspe{no da u~estvuvaat vo davaweto na
ovoj vid pomo{. Toa zna~i deka i so ovoj zakon bea sodr`ani posebni
odbori za pomo{ na otpu{tenite osudenici. Ovie odbori trebaa
zaedno so drugite nadle`ni faktori vo granicite na mo`nostite da
im davaat pomo{ na otpu{tenite osudenici za nivnoto {to polesno
vklu~uvawe vo redovniot `ivot na sloboda. Taa pomo{ treba{e da se
sostoi osobeno vo smestuvawe i obezbeduvawe na ishrana vo
obezbeduvawe na nu`no lekuvawe, vo izbor na nova sredina vo koja }e
`ivee osudenikot vo sreduvawe na semejnite priliki, nao|awe na
pogodno vrabotuvawe, vo organizirawe i dovr{uvaweto na
zapo~natoto stru~no osposobuvawe i vo davawe pari~en iznos za
najnu`nite potrebi. Pokraj toa so ovoj zakon se predviduva{e
kazneno-popravnite ustanovi vo tekot na izdr`uvaweto na kaznata,
spored dol`inata na kaznata i vo sorabotka so nadle`nite organi za
socijalna za{tita, blagovremeno prezemaat merki da se podgotvi
prifa}aweto na osudenite lica. Za taa cel kazneno-popravnite
ustanovi mu ovozmo`uvaat na nadle`nite organi i organizacii da
posetuvaat opredeleni osudeni lica vo ustanovata zaradi zapoznavawe
so nivnite li~ni problemi i u~estvo vo nivnoto re{avawe kako i
zaradi uka`uvawe na osudenoto lice {to }e bide otpu{teno. Kazneno
popravnite ustanovi isto taka imaa zakonska obvrska na tri meseci
pred otpu{taweto na osudenite lica da go izvestat odborot za pomo{
na otpu{tenite osudenici vo koja tie }e imaat `iveali{te, odnosno
prestojuvali{te. Na toj na~in kazneno-popravnite ustanovi gi
izvestuvaa odborite za dol`inata i momentot koga istekuva kaznata,
za utvrdenite socijalni potrebi i za potrebata od razre{uvawe na
699

drugite problemi {to kaj edno konkretno lice se nalo`uvaat po
izdr`uvaweto na kaznata. Pritoa vo teorijata se naglasuva{e deka
osnovnata zada~a na ustanovite le`i vrz ostavuvaweto na takov
institucionalen tretman {to osudenikot }e go osposobi vo prv red
samiot da gi re{ava svoite problemi na op{testveno prifatliv
na~in pa duri potoa, vo onie slu~ai kade {to }e se poka`e neophodno,
da se iniciraat i stavat vo pogon nadle`nite faktori za postpenalna
pomo{. Vo taa smisla se istaknuva{e i deka vo kazneno-popravnite
ustanovi pogolemo vnimanie treba da mu se posveti na kontaktite na
osudenite lica so op{testvenata sredina i centrite za socijalnite
raboti.
Seto ova, od pri~ini za koi ve}e zboruvavme 1111) , ni ovoj pat ne
uspea vistinski da za`ivee vo praktikata. Ottamu na{iot zakonodavec
pravilno postapi koga vo ZIS vnese samo edna odredba so koja se
istaknuva zna~enieto na istitutot, organot {to se gri`i za negovoto
ostvaruvawe i vidot na pomo{ta. Na toj na~in ZIS se otka`a od
porane{nite pretenzii da gi odreduva raznovidnite tela i da im dava
brojni zadol`enija taka {to ostvaruvaweto na ovoj institut
su{titnski se prenese tamu kade {to navistina mu e mestoto - vo
oblasta na socijalnata politika. Vo soglasnost so organizacionata
postavenost, zada~ite i mo`nostite na ona {to ja so~inuva ovaa
posebna op{testvena dejnost, pospenalnata za{tita i pomo{ na
osudenite lica treba da se ostvaruva i razviva vo soglasnost so site
segmenti {to ja iscrpuvaat socijalnata gri`a za ~ovekot vo na{eto
op{testvo.
II. USLOVI I MO@NOSTI ZA POZITIVNO VKLU^UVAWE
VO @IVOTOT NA SLOBODA I RIZIKOT ZA POVTORNO
STORUVAWE NA KRIVI^NO DELO
Vo ~l. 205 st. 2 ZIS se uka`uva vo {to se sostoi pomo{ta {to
im se pru`a na osudenite lica. Poradi faktot {to vo Zakonot tie
vidovi ne se taksativno nabroeni na organite {to treba da se gri`at
za nivnata realizacija im e ostavena mo`nost zavisno od konkretnite
slu~ai da pru`aat i drugi vidovi pomo{, odnosno da se anga`iraat za
iznao|awe i na drugi formi na pospenalno prifa}awe na osudenicite
vo zavisnost od potrebite {to kaj niv }e se uka`at, a se od zna~ewe za
nivnoto vklu~uvawe vo op{testvoto. Ovaa odredba od ZIS ne e vo
kontradiktornost so obvrskata da im se dava pomo{ na osudenite,
za{to edno e pra{awe deka taa treba da se dava, a drugo e vidot i
visinata na taa pomo{ {to zavisi od dva vida faktori: od mo`nostite
na op{testvoto i realnite potrebi na osudenikot. [to se odnesuva do
mo`nostite na op{testvoto toa e faktor od objektivna priroda,
naj~esto povrzan so obemot na finansiskite sredstva za koi treba da
se izborat organite {to se gri`at za ostvaruvawe na zada~ite vrz
1111)
Vidi gi zabele{kite za postpenalnata pomo{ od ovoj trud, pomesteni vo naslovot
"Sovremeni tendencii za pro{iruvawe na predmetot na penologijata".
700

planot na postpenalnite aktivnosti. Tuka obi~no naj~esto se zatajuva
za{to takvi sredstva glavno nedostasuvaat. Me|utoa, {to se odnesuva
do drugiot faktor - da se utvrdat realnite potrebi na osudenikot
zaradi prezemawe na prakti~ni akcii se javuvaat i drugi problemi. Se
raboti za le`ernosta, nedovolnata a`urnost, nezainteresiranosta na
licata na koi im e dovereno ostvaruvaweto na ovaa bitna socijalna
funkcija, nemaweto dovolno stru~en kadar i drugi nedoslednosti {to
zaedno pridonesuvaat da se proma{i osnovnata zamisla na
postinstitucionalnoto prifa}awe. Zo{to se zatajuva i koi se
podrobnite te{kotii koi go popre~uvaat ostvaruvaweto na ovoj
institut mo`e da se utvrdi samo so nau~no empiriski sledewa vrz baza
na koi }e se predlo`at merki za unapreduvawe na praktikata.
Do pojavata na edno tavo istra`uvawe kaj nas, }e se osvrneme
samo na nekoi op{ti soznanija vo vrska so vidovite na ovaa pomo{.
1. Privremeno smestuvawe i obezbeduvawe na ishrana. Po
otpu{taweto od kazneno-popravnata ustanova ne se retki slu~aite
opredelen broj osudenici da se najdat vo takva situacija da ne mo`at
za sebe da obezbedat smestuvawe i ishrana. Se raboti za lica koi
naj~esto poradi nemawe semejstvo ili poradi negova dezorganizacija i
deficientnost ne se prifateni, ili pak, samiot osudenik ne saka ili
ednostavno ne mo`e da se vrati i normalno da `ivee vo svoeto
semejstvo. Nakratko, poradi nepostoewe na semejstvo voop{to ili
poradi naru{eni semejni odnosi od bilo koj vid, ~esto se slu~uva po
pu{taweto od ustanovata osudenikot da ne znae kade da se upati.
Pretpostavka e deka od ovie ustanovi toj izleguva pozrel, prevospitan
i ostru~en za nekoja rabota. Pred nego e idealot deka treba da po~ne
so nov `ivot koj {to zna~i prilagodeno povedenie i anga`man na
sopstvenite sili da se stekne opredelen socijalen status {to }e mu
ovozmo`i so podignato ~elo vra}awe me|u lu|eto i fa}awe vo kostec
so sekojdnevnite `ivotni problemi. Od nivnoto uspe{no re{avawe
zavisi negovoto doka`uvawe vo sredinata kako ~esen gra|anin koj zad
sebe go ostavil minatoto. Pra{awe e me|utoa {to mo`e da napravi
~ovek koj u{te so pre~ekoruvaweto na pragot na ustanovata se sre}ava
so najosnovnite problemi vo vrska so smestuvaweto i ishranata.
Poradi seto toa se predviduva op{testvoto da vodi gri`a za takvite
lica i, za niv, do nivnoto sno|awe, da predvidi privremeno
smestuvawe i obezbeduvawe ishrana. Za taa cel se nadle`ni centrite
za socijalni raboti koi {to za site konkretni slu~ai se obiduvaat da
go re{at ovoj problem, za{to vo Republika Makedonija sî u{te ne
postoi bilo kakvo prifatili{te ili drug vid samostojna ustanova za
vakva namena sprema polnoletnite otpu{teni osudeni lica.
2. Obezbeduvawe nu`no lekuvawe. Ovde, vsu{nost, se raboti za
toa vo slu~aj na bilo kakvo pote{ko fizi~ko ili psihi~ko
zaboluvawe na osudenikot po negovoto otpu{tawe od kazneno-popravnata
ustanova, centrite za socijani raboti da bidat tie {to }e ja
prezemat gri`ata za smestuvawe na ovie lica vo soodvetna zdravstvena
ustanova i obezbeduvawe na zdravstveno osiguruvawe dokolku vo toj
moment toa ne mo`e da se obezbedi po drug osnov.
3. Izbor na nova sredina vo koja }e `ivee osudenikot. Koga
701

stanuva zbor za izbor na nova sredina vo koja }e `ivee osudenikot
osnovno pra{awe e da se iznajdat takvi socijalni uslovi {to }e
mo`at da mu ja zamenat toplinata na izgubenite me|u~ove~ki kontakti
i odnosi. Dokolku na ~ovek {to izleguva od penitencijarna ustanova
mu nedostasuva energija da se vrati vo sredinata za koja smeta deka
poradi niza okolnosti ne mo`e da go prifati, vo koja se ~uvstvuva
otu|eno i deka vo nea na razni na~ini }e mu bide prefrluvano za
porane{noto odnesuvawe, centrite za socijalni raboti mu pomagaat
pri izborot na novo `iveali{te ili prestojuvali{te. Preku
konkretni anga`mani i soodvetni soveti centrite treba da go iznajdat
najpovolnoto re{enie za osudenikot {to }e odgovara na negovoto
kulturno i profesionalno nivo, mo`nostite za prilagoduvawe,
poznavaweto i porane{noto prestojuvawe vo novoto mesto,
postoeweto na srodni~ki i drug vid na odnosni i sl. Pritoa se razbira
deka treba osobeno da se ima vo vid i `elbata na osudenikot. Taa
`elba treba da se po~ituva duri i toga{ koga centarot smeta deka ne e
vo soglasnost so negovite potrebi i mo`nosti za snao|awe. Vo takvi
situacii, vistinskiot sovet {to }e ovozmo`i brzo snao|awe vo novata
sredina i obezbeduvawe materijalni uslovi za toa, treba da bide nivna
prvoklasna zada~a.
4. Sreduvawe na semejnite priliki. Mnogubrojni se faktorite
koi uka`uvaat na toa deka na osudenikot mu e potrebna zdrava semejna
sredina vo koja }e ja najde neophodnata srde~nost i qubov kako
osnovni pretpostavki za ~uvstvuvawe na svojata prifatenost. Ako
me|u svoite najbliski ne mo`e da najde qubov, iskrenost, po~ituvawe
i razbirawe toga{ ~ovekot so pravo se pra{uva kolku vo toj pogled
mo`e da o~ekuva od ostanatite op{testveni grupi i op{testvenata
sredina vo celost. Neprifatenosta od strana na svoeto semejstvo
osudenikot mo`e da ja po~uvstvuva od mnogubrojni pri~ini ~ie {to
nabrojuvawe ne e ni mo`no. Zatoa na nadle`nite organi za prifa}awe
im e ostavena obvrska da gi utvrdat pri~inite i okolnostite {to vo
sekoj poedine~en slu~aj ja nalo`uvaat potrebata od nivni konkretni
dejstvuvawa vo sreduvaweto na semejnite priliki. Aktivnosta se
naso~uva kon onie rastrojstva vo semejstvoto koi proizleguvaat
poradi sociopatolo{ko odnesuvawe i kriminalitet na roditelite na
biv{iot osudenik, poradi lo{ite materijalni i stambeni uslovi vo
semejstvoto, poradi lo{iot odnos i otsustvo na nadzor i kontrola vo
semejstvoto i sl. Takvata intervencija e osobeno potrebna vo
deficientnite semejstva, osobeno brojnite semejstva i onamu kade
poradi razni bolesti se javuvaat materijalni i psihosocijalni
problemi na semejstvoto. Pritoa vo re{avaweto na ovie zada~i
nadle`niot organ treba da postapuva krajno pretpazlivo i
konspirativno, za{to so negova intervencija se zadira vo najintimnata
sfera na ~ovekoviot `ivot kade {to sekoj pogre{en ~ekor
mo`e vo mnogu da gi vlo{i odnosite vo semejstvoto. Vpletuvaweto vo
doma{nite raboti bez razlika na humanisti~i motiviranite pobudi,
ako se raboti za pogre{en pristap mo`e da predizvika ~uvstvitelni
reakcii {to mo`at mo{ne negativno da se odrazat vrz `ivotot na
site ~lenovi na semejstvoto. Vo opredeleni slu~ai ne smee da se
702

zaboravi i efektot na stigmatizacijata i sramot od okolinata poradi
nesposobnosta samostojno da se ureduvaat doma{nite problemi poradi
{to, isto taka, treba krajno vnimatelen odnos duri i toga{ koga
semejstvoto samo ja bara socijalnata gri`a od ovoj vid.
5. Nao|awe na soodvetno vrabotuvawe. Koga stanuva zbor za
lica {to bile otpu{teni od penitencijarna ustanova razgleduvaweto
na problemot na vrabotenosta i negovite implikacii ne mo`at da se
oddelat od op{tiot kontekst na ovoj problem, koj kako {to znaeme vo
sovremenoto op{testvo dobiva se pogolemo zna~ewe. Imeno,
vrabotenosta osnosno nevrabotenosta se pojavuvaat kako svetski
problem i kako krupni i nezaobikolivi zada~i od ~ie {to re{avawe
zavisi sozdavaweto i razvojot na materijalnite pretpostavki kako
baza za natamo{en sestran razvoj na sekoe op{testvo. I pokraj toa
{to sekade se pravat usilbi vrz planot na podigaweto na nivoto na
vrabotenosta, isklu~ok se zemjite {to adekvatno go re{ile ovoj
problem, dodeka mnogu pogolem e brojot na onie vo koi {to nedovolnata
vrabotenost so site svoi negativni konsekvencii pretstavuva
neizbe`na pojava. Vo taa smisla mnogubrojni se op{testveno-ekonomskite
pri~ini {to ja uslovuvaat ovaa pojava i sostojbite {to vo
vrska so nea se pojavuvaat kako svetski problem. Me|utoa, poradi
kompleksnosta na tie pri~ini i {iro~inata na ovoj trud, vo ovaa
prilika nema podrobno da gi analizirame, tuku }e se zadr`ime samo na
opredeluvaweto na poimot, pri~inite i obemot na nevrabotenosta vo
na{ata dr`ava, kako nu`en minimum da se sfati zna~eweto na
op{testveniot aspekt na ovoj problem koj frla opredelena svetlina i
vrz predmetot na na{iot interes.
Vo literaturata postojat golem broj definicii {to go
opredeluvaat poimot na navrabotenosta, me|utoa, za site niv e bitno
toa {to nevrabotenosta ja opredeluvaat kako op{testvena sostojba so
koja ~ovekot e doveden vo situacija da ne mo`e da go ostvaruva svojot
produktiven trud poradi mnogubrojni objektivni i subjektivni
pri~ini. I obratno, trgnuvaj}i od vakvata opredelba, vrabotenosta se
odreduva kako realna mo`nost za ostvaruvawe na trudot na ~ovekot
kako osnoven uslov za negovoto bitisuvawe i zadovoluvawe na
osnovnite socijalni e ekonomski potrebi. [to se odnesuva do
nevrabotenosta, bez pretenzija da gi opfatime site nejzini pri~ini,
za{to takviot pristap bara edna prodlabo~ena ekonomska analiza,
ovde }e se obideme da nafrlime samo nekoi od niv za koi smetame deka
pretstavuvaat pova`ni determinanti na ovaa pojava.
Vo na{eto op{testvo pri~inite za nevrabotenosta obi~no se
baraat vo zgolemuvaweto na nivoto na mehanizacijata, odnosno vo
tehni~ko-tehnolo{koto unapreduvawe na procesot na proizvodstvoto
{to gi poednostavuva rabotnite operacii i ovozmo`uva istite
rabotni dejstvija da se vr{at na poednostaven na~in i so koristewe na
pomal broj rabotnici. So drugi zborovi, glavnata pretpostavka za
postojano dvi`ewe kon op{testvenoekonomskiot progres e nezamisliva
bez tehni~kiot napredok koj vo streme`ot za postojano
zgolemuvawe na produktivnosta na trudot ja namaluva i ograni~uva
potrebata, odnosno pobaruva~kata na nova rabotna sila. Glavniot
703

uslov za takviot napredok e baraweto na kvalifikuvana stru~no
osposobena rabotna sila, odnosno profesionalno osposobuvawe i
ostru~uvawe na rabotniot potencijal za poefikasno koristewe na
postojnata, ve}e vrabotena rabotna sila koja {to se izdiga kako brana
{to go spre~uva prilivot na golem broj na stru~no neoformeni
profili.
Vo opredelena mera vrz nevrabotenosta dejstvuva i zgolemuvaweto
na stapkata na naselenieto (prirodniot prirast). Vo uslovi koga
prirodniot prirast raste pobrzo, odnosno bez soodvetno sledewe na
porastot na stapkata na investicionite vlo`uvawa za otvarawe novi
rabotni mesta, problemot na nevrabotenosta dobiva pomanifesten
izraz. Pokraj toa, me|u faktorite {to pridonesuvaat za zgolemuvawe
na nevrabotenosta se istaknuva i procesot na urbanizacijata {to se
ogleda vo permanentnoto dvi`ewe na selskoto naselenie kon gradot
koj {to, od svoja strana, taa rabotna sila ne mo`e do kraj da ja
apsorbira, kako poradi nejziniot se pogolem broj, taka i poradi
kvalifikacionata struktura i profesionalniot sostav na
novodojdenata populacija. Vrz procesot na nevrabotenosta povremeno
vlijaat i onie rabotnici {to za vreme na sezonata za seewe, `etva i
sl. gi napu{taat rabotnite mesta, a podocna sakaat da se vratat no
pretprijatijata ne gi primaat, bilo zatoa {to se pla{at povtorno da
ostanat bez rabotna sila za vreme na sezonata ili, poradi toa {to
pove}e nemaat potreba od takva rabotna sila.
Kako specifi~na pri~ina za nevrabotenosta vo na{ata zemja e
i masovnata produkcija na kadri {to ne e sledena so adekvatno
sozdavawe mo`nosti za nivno produktivno vrabotuvawe, a i profilot
na tie kadri ne be{e (i sÒ u{te ne e) najsoodveten za dr`avata. Ovoj
problem e osobeno prisuten kaj nas, za{to Republika Makedonija po
osloboduvaweto vo 1945 godina be{e edna od najnerazvienite regioni.
Nejzinata izgradba na site poliwa od op{testveniot `ivot, a, pred sÒ,
na ekonomskiot, do`ivuva polet duri po osloboduvaweto {to dovede
do masovno preminuvawe vo gradovite, pogolema produkcija na kadri, a
po stopanskata reforma od 1965 godina i do zgolemuvawe na
produktivnosta na trudot, ekonomi~nosta i efikasnosta vo
raboteweto. Me|utoa, iako usilbite vrz planot na toj razvoj bea
prosledeni so gri`livo zalagawe od site kompetentni faktori za
pobrzo vrabotuvawe, na{ata dr`ava ne be{e vo mo`nost da otvara
novi rabotni mesta {to postojano }e ja apsorbira novata rabotna
sila. Seto toa vlijae{e da se pojavat razni oblici na nevrabotenost
koi spored procentot na licata koi {to baraat rabota na{ata zemja ja
dovedoa do nezavidna polo`ba. Sovremenite procesi na tranzicija na
op{testveniot vo privaten kapital u{te pove}e ja uslo`nija ovaa
sostojba i ja nalo`ija potrebata od barawe na novi izlezni re{enija.
Ottamu i golemata va`nost na vrabotenosta i opravdanosta od
izgradbata na pokozistentna ekonomska politika i jaknewe na
ekonomskata meterijalna osnova za nadminuvawe na pri~inite {to ja
popre~uvaat. Pritoa treba da se bide svesen deka vo sega{niot moment
i pokraj site `elbi na{ata dr`ava ne e vo objektivna mo`nost da mu
obezbedi vrabotuvbawe na celokupniot rabotosposoben i aktiven
704

kontingent. Toj fakt se javuva kako osnovna pre~ka i za obezbeduvawe
na vrabotuvawe na otpu{tenite osudeni lica. To~no e deka na{eto
op{testvo se stremi kon izgradba na takvi op{testvenoekonomski
odnosi {to treba da dovedat do pogolema vrabotenost za{to razvojot
na op{testvoto i na poedinecot ne mo`at da se zamislat bez sestrano
i plansko anga`irawe i sozdavawe uslovi {to }e gi iskorenat
pri~inite na nevrabotenosta. Bez edna takva akcija site streme`i
ostanuvaat necelosni, delumni i deklarativni, a vo tie ramki i sÒ ona
{to e povrzano so edna specifi~na populacija {to ostanala bez
vrabotuvawe poradi toa {to so svoeto kriminalno odnesuvawe se
dovela vo situacija da izdr`uva kazna li{uvawe od sloboda.
Ottamu ni se nalo`uva postojano aktuelnoto pra{awe za
opravdanosta i prifatlivosta na re{enijata {to op{testvoto gi
nudi za razre{uvawe i nadminuvawe na postojnite problemi okolu
vrabotuvaweto na otpu{tenite osudenici. Vo toj kontekst vo
literaturata se sre}avaat mislewa deka nivnite potrebi od vrabotuvawe
ne smeat da bidat vo kolizija so potrebite na onie gra|ani koi
sekoga{ se dvi`ele po linijata {to zna~i socijalno prifatlivo
povedenie, nitu so mo`nostite na op{testvoto koi, kako {to vidovme,
vrz toj plan se mo{ne ograni~eni. Se trgnuva od toa deka onie koi na
opredelen na~in gi prekr{ile op{testvenite normi so koi se {titat
najva`nite op{testveni dobra, vrednosti i interesi ne mo`at da
bidat vo privilegirana polo`ba vo pogled na vrabotuvaweto. Takvite
razmisluvawa se osobeno prisutni vo javnosta i vo svojata osnova
nesomneno imaat elementi {to dr`at, pred sî, vrz socijalnoeti~ki
plan. Me|utoa, ako se trgne samo od ovoj argument se ~ini deka
stanuvaat izli{ni site usilbi na penolo{kata teorija i praktika
{to vrz planot na vrabotuvaweto kako vid na postpenalno prifa}awe
na osudenite se pravat vo penitencijarnite ustanovi.
Nesomneno deka ovoj problem pretstavuva eden od najva`nite
vo pogled na za`ivuvaweto na postpenalnoto prifa}awe i realizacijata
na konceptot na resocijalizacijata voop{to. Vo taa smisla ona
{to go naveduva Kimbel Jang (Kimball Joung) ima svoe nesomneno
zna~ewe. Ovoj avtor naveduva sedum pri~ini na reakcija na lu|eto
poradi gubitokot na ekonomskata sigurnost predizvikana so nevrabotenosta.
Spored nego ~ovekot mo`e: 1. da poka`uva krajno agresivni
stavovi sprema svojata situacija, 2. da se povle~e od situacijata so
izgubena hrabrost, ambicija i moral, 3. da pobegne vo svetot na
fantazijata i so mislite i so delata, 4. da se oddade na prekumerno
konsumirawe na alkohol i droga, 5. da izbega vo bolest, mentalna ili
telesna ili vo dvete zaedno, 6. da najde olesnuvawe vo kriminalno
povedenie i 7. da izvr{i samoubistvo kako kraen gest na o~ajot i
samoso`aluvaweto 1112) . Nesomneno e deka site ovie posledici mo`at da
se sretnat i kaj osudenite lica po nivnoto izleguvawe od
penitencijarnite ustanovi. I kaj niv poradi nevrabotenosta se javuva
1112)
Navedeno spored: Miller, D.C.-Form, V.H. Industriska sociologija, Panorama, Zagreb,
1966, str. 1060.
705

~uvstvo na inferiornost i vina, gubewe na sigurnosta i interesot za
nastanite vo op{testvoto kako i rastrojstva vrz planot na emociite,
stavovite i svesta. Poradi toa vrabotuvaweto e prejudicielno
pra{awe od ~ie {to re{avawe naj~esto zavisi mo`nosta trezveno da
se sogledaat i da se nadminat site drugi problemi {to se javuvaat po
izleguvaweto na sloboda.
Na ova mesto ne se ograni~ivme vrz ednostran pristap kon ova
pra{awe, tuku se obidovme da gi sogledame sredstvata i metodite so
koi op{testvoto se obiduva da gi zadovoli potrebite na otpu{tenite
osudenici i toa na takov na~in {to nema da dojde do sudir so
op{testvenite potrebi i mo`nosti i bez posledici vrz nevrabotenite
~esni gra|ani. Za razre{uvaweto na ovoj problem se mo`ni pove}e
solucii me|utoa, site tie mora sestrano da se razgledaat za da se dojde
vo situacija vo koja na bilo koj na~in }e se favoriziraat, odnosno }e
se doveduvaat vo privilegirana polo`ba onie {to gi naru{ile
op{testvenite normi vo odnos na licata {to pretstavuvaat
nedelinkventna populacija. Pri izgradbata na penolo{kite principi
ne smeeme da gi posmatrame samo pozitivnite konsekvencii od
vrabotuvaweto na otpu{tenite osudenici kako vo pogled na niv
samite taka i vo pogled na nivnoto semejstvo i vo vrska so toa so
celoto op{testvo, a od druga strana da gi zapostavime objektivnite
ekonomski sostojbi na na{ata zaednica i potrebite na onie lica {to
od sekoga{ projavuvale op{testveno prikladno povedenie. Me|utoa, i
pokraj `elbata za nivelacija i iznao|awe sredni re{enija {to nema
da bidat vo sudir so gorenavedenite barawa, smetame deka sepak se
nu`ni opredeleni otstapki vo edna od ovie nasoki, za{to
ostanuvaweto na sredni re{enija bi pretstavuvalo samo pomiruvawe
so navedenite objektivni te{kotii i parcijalno re{enie koe {to od
svoja strana ne mo`e da obezbedi perspektivno re{avawe na
problemot. Zatoa za nas ne e prifatlivo re{enieto {to gi stava vo
privilegirana polo`ba otpu{tenite osudenici no, u{te pomalku ni e
prifatlivo nivnoto zapostavuvawe vo pogled na vrabotuvaweto.
Imeno, ~esto pati sokrivaj}i se zad argumentot na privilegiranosta
vo praktikata se slu~uva na ovie lica da ne im se posvetuva dovolno
vnimanie, osobeno od strana na pretprijatijata koi mnogu ~esto
izrazuvaat otvoren negativen stav kon nivniot priem na rabota so
{to gi postavuvaat vo nezavidna pozicija vo odnos na ostanatite
gra|ani. Za da ne dojde do toa socijalniot rabotnik vo sekoja op{tina
da gi re{ava konkretnite slu~ai na nevrabotenost na otpu{tenite
osudenici, na toj na~in {to od slu~aj do slu~aj }e gi moli
pretprijatijata da mu izlezat vo presret kako da se raboti za negov
~ovek za koj {to op{testvoto ne e zainteresirano, vo penolo{kata
teorija se predlagaat mnogubrojni re{enija. Edni predlagaat da se
preispita mo`nosta osudenite lica koi pred osudata bile vo raboten
odnos i za vreme na izdr`uvaweto na kaznata neposredno rabotele, do
nivnoto izleguvawe na sloboda da bidat staveni vo polo`ba na
materijalno obezbeduvawe do nivnoto vrabotuvawe no, najdolgo za
period od {est meseci. Se predlga namaluvawe na pru`aweto na
podatoci od kaznenata evidencija za osuduvanosta, odnosno
706

izdr`uvaweto na kaznata li{uvawe od sloboda. Deka pe~atot i
drugite oblici na masovna komunikacija treba da go izmenat svojot
odnos i namesto da go ote`nuvaat da go olesnat vrabotuvaweto na
osudenicite {to izdr`ale kazna li{uvawe od sloboda. Aludirawe na
Sojuzot na sindikatite vo porane{nata rabotna sredina na otpu{teniot
osudenik da pretstavuva va`na potpora za negovo vrabotuvawe
dokolu ova lice ne se ogre{ilo okolu interesite na pretprijatieto.
Formiraweto na prifatili{ta kade {to osudenicite bi rabotele
izvesno vreme dodeka centrite za socijalni raboti ili drugi
nadle`ni organi i organizacii ne iznajdat kone~no re{enie. Kako
edinstveno re{enie se predlaga i miruvaweto na vrabotenosta ili
~uvawe na rabotnoto mesto na osudenicite za periodot na
izdr`uvaweto na kaznata ili pak, merkata na tn. rabota na sloboda,
odnosno polusloboda. Vo sekoj slu~aj site ovie predlozi treba da se
posmatraat so nu`na po~it i da se prezemat merki vo taa nasoka.
Me|utoa, najblisku do vistinskoto re{enie e misleweto na Popovi}
1113) koj vo pogled na vrabotuvaweto na otpu{tenite osudenici go
predlaga slednoto: toa bi mo`elo najlesno da se re{i koga otpu{tenite
lica bi imale pravo na materijalno obezbeduvawe kako i
rabotnicite koi bez vina ostanale bez rabota. Osudenikot toa pravo
bi go steknal so svojata rabota za vreme na izdr`uvaweto na kaznata
li{uvawe od sloboda, a bidej}i zavodite za vrabotuvawe im davaat
prednost vo vrabotuvaweto na licata na koi im ispla}aat materijalno
obezbeduvawe tie na toj na~in i pobrgu }e se vrabotat. So toa pokraj
obezbeduvaweto na osnovnoto pra{awe po otpu{taweto, osudenicite
bi se motivirale za rabota u{te vo kazneno-popravnite ustanovi.
Rabotata koja bi se tretirala kako i onaa na slobodnite gra|ani
pozitnivno bi deluvala na nivnoto prevospituvawe, a za seto toa
ustanovata bi pla}ala soodveten pridones koj {to se pla}a za
rabotnicite na sloboda. Na toj na~in bi im se dala prednost na onie
lica koi se vo polo{a materijalna sostojba, bez razlika dali tie se
otpu{teni od izdr`uvaweto na kaznata ili se slobodni gra|ani. So
toa bi se izbegnal i negativniot stav i odnos od site onie {to se
~uvstvuvaat zagrozeni od privilegiranata polo`ba na osudenicite.
6. Dovr{uvawe na zapo~natoto osnovno vospituvawe i
obrazovanie i naso~eno obrazovanie. Vospituvaweto, osnovnoto i
naso~enoto obrazovanie sekade vo svetot imaat osobeno zna~ewe za
poedinecot i op{testvoto. Preku gri`ata za sevkupnata socijalizacija
na sekoj poedinec op{testvoto treba da obezbeduva izgradba na
takvi li~nosti koi }e bidat vo sostojba da gi {titat negovite
vrednosti, interesi, glavni dostigawa, kako i negoviot natamo{en
razvoj. Formiraweto i naso~uvaweto kon op{testveno prikladno
povedenie kako osobeno va`no se pojavuva kaj onie li~nosti koi
izdr`uvaat kazna li{uvawe od sloboda, za{to so svoeto kriminalno
1113)
Popovi}, V. Neki problemi u vezi sa postpenalnom za{titom otpu{tenih maloletnih
osu|enih lica, Republi~ki zavod za socijalni rad, Zagreb, 1972 i Sistem izvr{enja kazni li{enja
slobode... str. 253-254.
707

odnesvuawe poka`ale deka vo odnos na niv vo golem obem zataile
vospitno-obrazovnite procesi od strana na op{testvoto. Poradi toa
osnovnata gri`a na ustanovite vo koi se upatuvaat ovie lica e da se
podigne nivnoto vospitno i soznajno nivo preku op{toto i stru~noto
osposobuvawe i ostru~uvawe. So tie procesi vo prv red kaj pomladite
lu|e se sozdava svest i odgovornost za tvore~ki osnos sprema
poedincite i zaednicata, sprema svoeto idno zanimawe i sprema
trudot i rezultatite od trudot voop{to. Na toj na~in li~nosta se
osposobuva uspe{no da se nosi so site problemi {to gi nalo`uva
`ivotot koj vo dene{ni uslovi e osobeno bogat i dinami~en poradi
zabrzanoto razvivawe na op{testvenite, prirodnite i tehni~kite
nauki. Me|utoa, procesot na vospituvaweto i obrazovanieto bara
sistematski pristap koj od brojni pri~ini, a vo prv red, poradi
vremenskiot prostor ne mo`e nitu vistinski da zapo~ne nitu da
zavr{i vo ustanovite kade {to se izvr{uva kaznata li{uvawe od
sloboda. Toa e dolgoro~en proces za koj treba da se vodi postojana
gri`a. Na osudenite lica op{testvoto treba da im ovozmo`i uslovi
da go prodol`at svoeto obrazovanie i usovr{uvawe i po izleguvaweto
na sloboda na toj na~in {to materijalno }e go pomaga nivnoto
{koluvawe ili preku nivno sovetuvawe i sledewe na nivnoto
{koluvawe }e im ovozmo`uva do kraj da istrajat vo zapo~natite
usilbi.
7. Davawe pari~en iznos za namiruvawe na najnu`nite
potrebi. Ednokratnata pomo{ {to centrite za socijalni raboti im ja
davaat na osudenicite po ostvareniot institucionalen tretman zavisi
od konkretniot poedinec i negoviote potrebi. Ovoj vid pomo{ zna~i
ne e obvrska na centrite vo odnos na sekoj otpu{ten osudenik, tuku
samo za onie na koi {to takvata pomo{ im e nu`na za namiruvawe na
najosnovnite potrebi od hrana, obleka, obuvki, ogrev i sl. Kako i site
ostanati vidovi na postpenalna pomo{ i ovde treba da se vnimava da
se dodeluva vo soglasnost so na~eloto da im se izleguva vo presret na
onie osudenici na koi im e navistina potrebna. Vo praktikata
me|utoa, ~esto se slu~uva na nekoi otpu{teni osudenici da im se dade
opredelen, ~estopati minimalen pari~en iznos i so toa da se smeta
deka nivniot slu~aj vo centarot e re{en. Toa ne smee da se slu~uva,
za{to edno od osnovnite na~ela vo postpenalnite aktivnosti e
individualiziran pristap kon otpu{teniot osudenik {to vodi smetka
i za negovite drugi potrebi.
So ogled na iznesenoto mo`e da se ka`e deka celta na
postpenalnata za{tita i pomo{ na otpu{tenoto osudeno lice e
otstranuvawe, ograni~uvawe i ubla`uvawe na etiolo{kite faktori
{to go turnale ili vo idnina mo`at da go turnat vo kriminalno
povedenie. Taa e potrebna zaradi negovo pobezbolno vra}awe vo
zaednicata kako resocijaliziran ili socijalno adaptiran ~len koj vo
op{testvenata gri`a i vo sopstvenite sili }e najde motiv {to }e go
spre~i negoviot recidivizam i }e ja afirmira negovata li~nost. Za
uspe{no ostvaruvawe na ovaa cel me|utoa, e potreno da se ostvarat
brojni pretpostavki me|u koi osobeno se istaknuvaat slednive:
- Postpenalnata za{tita i pomo{ so svojata realizacija treba
708

da zapo~ne vo onoj moment koga osudenikot }e dojde na izdr`uvawe na
kaznata li{uvawe od sloboda i treba da trae se dotoga{ dodeka mu e
potrebna.
- Osudenoto lice sprema koe e naso~ena pomo{ta treba da bide
aktiven subjekt ne samo vo svojata resocijalizacija tuku i vo svojata
sopstvena reintegracija vo op{testvoto.
- Potreben e cvrst dogovor za ulogata na poednici op{testveni
subjekti vo proceost na ostvaruvaweto na postpenalnata za{tita i
pomo{ kako i plansko koordinirawe na akciite za nejzino
realizirawe.
- Natamu e bitno gri`ata za otpu{tenite osudenici da ne
ostane samo vo racete na poedini op{testveni subjekti opredeleni so
zakon, tuku da se pretvori vo obvrska na celokupnoto op{testvo.
Nakratko, potrebno e kone~no inicirawe na procesot na poop{testuvawe
na izvr{uvaweto na krivi~nite sankcii i vo tie ramki na
postpenalnata za{tita i pomo{ na otpu{tenite osudenici preku
formite na dobrovolno u~estvo na gra|anite vo ovie formi na deluvawe.
- Informirawe na naj{irokata javnost za celite i problemite
na izvr{uvaweto na krivi~nite sankcii i postpenalnite aktivnosti
i menuvawe na nasokite na nivnite stavovi kon sproveduvawe na
ovie humani idei vo odnosot kon osudenite lica.
- Re{avawe na kadrovskite problemi na vonzavodskite stru~ni
slu`bi {to se zanimavaat so sproveduvawe na postpenalnite
aktivnosti kako i sozdavawe na po{iroka materijalna osnova za
realizacija na nivnite zada~i.
Vo otsustvo na ovie zalo`bi site o~ekuvawa od primenata na
ovoj institut ostanuvaat nerealna `elba koja za `al vo dosega{nata
praktika nebroeno pati se potvrduvala.
709

710

V DEL
IZVR[UVAWE NA OSTANATITE SANKCII
711

712

G L A V A I
IZVR[UVAWE NA PARI^NATA KAZNA, MERKITE
NA BEZBEDNOST I PARAPENALNITE SANKCII
I. IZVR[UVAWE NA PARI^NATA KAZNA
1. Pari~nata kazna e imotna krivi~na sankcija so koja osudenoto
lice se obvrzuva vo opredeleno vreme na dr`avata da í go isplati
pari~not iznos utvrden vo sudskata odluka.
Vo krivi~nopravnata i penolo{kata teorija se iznesuvaat
brojni prigovori protiv pari~nata kazna so koi se doveduva vo
somnenie opravdanosta na nejzinoto postoewe. Od druga strana privrzanicite
na ovaa kazna iznesuvaat sprotivni argumenti so koi se
nastojuva da se poka`at nejzinite dobri strani i potrebata od nejzin
natamo{en opstanok vo sistemot na krivi~nite sankcii.
Protiv pari~nata kazna obi~no se istaknuvaat slednite
nejzini nedostatoci:
a) Pari~nata kazna ne e od li~na priroda. Taa vo golema mera e
li{ena od personalniot karakter, za{to ne go pogoduva samo storitelot
na krivi~noto delo tuku i ~lenovite na negovoto semejstvo
osobeno toga{ koga tie se izdr`uvani od strana na storitelot. Na toj
na~in so izrekuvaweto na ovaa kazna se pogoduvaat i lica {to
voop{to ne se vinovni za deloto. Zgora na toa, ~lenovite na semejstvoto
ponekoga{ od izvr{uvaweto na ovaa kazna stradaat duri i
pove}e od samiot storitel.
Personalniot karakter na ovaa kazna se gubi ottamu {to ~esto
se slu~uva nejzinata isplata da padne na tovar na nekoe drugo lice koe
od bilo koi pri~ini saka ili e prisileno da mu pomogne na
storitelot. Toa se obi~no najbliskite rodnini na storitelot.
- Privrzanicite na pari~nata kazna na ovoj prigovor
vozvra}aat deka ni drugite kazni ne ja pogoduvaat isklu~ivo li~nosta
na storitelot. Toa zna~i deka nitu drugite kazni ne se celosno
individualni pa sepak se primenuvaat. Taka, na primer, kaznata
li{uvawe od sloboda mnogu pote{ko gi pogoduva ~lenovite na
semejstvoto na osudenikot odo{to pari~nata kazna i toa ne samo vrz
ekonomski tuku i vrz socijalen i psiholo{ki plan.
b) Natamu se istaknuva deka pari~nata kazna e nepravedna,
za{to neadekvatno gi pogoduva storitelite na krivi~nite dela.
Imeno, ovaa kazna sekoga{ pote{ko }e ja po~uvstvuva onoj so poslaba
imotna sostojba odo{to dobro situiraniot osudenik. Ottamu proizleguva,
bez ogled na toa {to na dvajca storiteli za isto delo im se
713

odmereni isti iznosi na pari~na kazna, so niv ne se postapuva
pravi~no, za{to razlikite vo nivnata materijalna sostojba predizvikuvaat
razli~ni posledici. Spored toa so primenata na pari~nata
kazna se naru{uva principot na ednakvost na gra|anite pred zakonot.
- Na ova se odgovara, deka dokolku pri odmeruvaweto na kaznata
se vodi smetka za imotnata sostojba na storitelot, taa mo`e da bide
pravi~na za site gra|ani. Vo toj slu~aj sudijata so opredeluvawe na
razli~ni iznosi na kaznata vnimava sekoj storitel da bide pogoden vo
ednakva mera.
v) Sledniot prigovor e deka izvr{uvaweto na pari~nata kazna
mo`e lesno da se izbegne, odnosno da se izigra nejzinata naplata na toj
na~in {to storitelot }e go sokrie, otu|i ili uni{ti svojot imot.
- Privrzanicite na pari~nat kazna potsetuvaat deka nejzinoto
neisplatuvawe mo`e da se onevozmo`i ako taa bide zameneta so kazna
li{uvawe od sloboda.
g) Pari~nata kazna ne go spre~uva recidivizmot, za{to so
nejzinata primena ne e mo`no da se ostvari resocijalizacija na osudenikot.
Taa e sankcija so izrazito retributiven karakter, li{ena od
sekakvo vospitno-prevospitno i moralno vlijanie sprema storitelot.
Osudenikot vo ovaa kazna gleda samo mo`nost za bogatewe na dr`avata
{to kaj nego predizvikuva ~uvstvo na nepravda i revolt sprema
op{testvoto vo celost.
- Na ovie argumenti im se sprotivstavuva stavot deka pari-
~nata kazna ima takva mo} da go spre~i recidivizmot. So nejzinata
primena se zadira vo al~nosta i koristoqubivosta na onie lica, koi
tokmu poradi takvite motivi posebno se ~uvstvitelni na pari~nata
kazna. Tuka e i nestvarnoto tvrdewe spored koe, za razlika od kaznata
li{uvawe od sloboda, pari~nata kazna ima takvo svojstvo poradi koe
osudenikot ne mo`e da se navikne na nea 1114) . Daleku od vistinata e i
stavot za resocijalizaciskata mo} na ovaa kazna koga se znae deka
resocijalizacijata e proces, a ne momentno udirawe po xepot na
storitelot bez u~estvo na kakov i da e edukativen ili drug vid na
tretman.
d) Pari~nata kazna ne e ekonomi~na sankcija, za{to tro{ocite
za nejzinoto prisilno izvr{uvawe ~esto ja nadminuvaat vrednosta
opredelena so kaznata.
- Na ova sleduva odgovor deka i drugite kazni ne se ni{to
poekonomi~ni pa sepak se izrekuvaat i izvr{uvaat.
|) Pari~nata kazna ne e efikasna od aspekt na generalnata
prevencija, odnosno nema nikakvo dejstvo vrz razvivaweto na op{testvenata
disciplina na gra|anite koja {to vodi kon vozdr`uvawe od
vr{eweto krivi~ni dela. Osobeno toga{ koga se izrekuva vo simboli-
~ni iznosi taa, po pravilo, nema ni zastra{uva~ko dejstvo. Toga{ pak
koga e izrazena vo enormni iznosi i ne se vodi smetka za imotnite
razliki na storitelite, pari~nata kazna voop{to ne vlijae vrz
jakneweto na op{testveniot moral, tuku naprotiv, vodi vo sosema
1114)
Vidi: Srzenti}, Stai}, Lazarevi}, op. cit, str. 361.
714

sprotivna nasoka so mo{ne negativni efekti.
- Ovie nedostatoci na pari~nata kazna se branat so stavot deka
so nejzinata primena mo`at da se ostvarat celite na generalnata
prevencija dokolu taa ne se izrazuva vo minimalni tuku vo povisoki
iznosi.
2. So KZ e opredelen minimalniot i maksimalniot iznos na
pari~nata kazna {to mo`e da mu se izre~e na storitelot na krivi~no
delo. Minimalniot iznos na ovaa kazna e 5.000 denari, a maksimalniot
iznos 250.000 denari. Za krivi~nite dela storeni od koristoqubie
pari~nata kazna ne mo`e da se izre~e vo pogolem iznos od 1.000.000
denari.
Koga sudot }e se opredeli za izrekuvawe na pari~na kazna
konkretniot iznos }e go utvrdi spored principot na individualizacija
i }e go vnese vo presudata. Vo presudata se opredeluva i rokot
za nejzinata isplata koj ne mo`e da bide pokratok od 15 dena nitu
podolg od 3 meseci. Vo opravdani slu~i sudot mo`e da dozvoli osudenikot
da ja isplati pari~nata kazna i vo otplati (na rati), so toa {to
rokot na isplatata ne mo`e da bide podolg od 2 godini.
Po pravosilnosta na presudata osudenikot pristapuva kon
isplata na pari~nata kazna vo nazna~eniot iznos i rokovi i na na~in
{to e utvrden vo nea. Osudenoto lice me|utoa, ne sekoga{ e spremno
dobrovolno da ja isplati pari~nata kazna pa ottamu vo KZ i ZIS se
vneseni posebni odredbi so koi se regulira nejzinata zamena so kazna
li{uvawe od sloboda (supletoren zatvor).
Zamenata na pari~nata kazna so kazna li{uvawe od sloboda se
vr{i taka {to za sekoi zapo~nati 1.000 denari pari~na kazna sudot }e
opredeli eden den li{uvawe od sloboda, so toa {to li{uvaweto od
sloboda ne mo`e da bide podolgo od 6 meseci.
Ako osudenoto lice isplati samo eden del od pari~nata kazna,
ostatokot srazmerno }e se pretvori vo kazna li{uvawe od sloboda, a
ako osudenikot go isplati ostatokot od pari~nata kazna, izvr{uvaweto
na kaznata li{uvawe od sloboda }e se zapre.
Po smrtta na osudenikot gasne pari~nata kazna, pa spored toa i
kaznata li{uvawe od sloboda.
Ovde e zna~ajno da se istakne deka protiv supletorniot zatvor
vo krivi~nopravnata i penolo{kata teorija se istaknuvaat niza
prigovori. Glavniot prigovor proizleguva ottamu {to pari~nite
kazni po pravilo se izrekuvaat vo pomali iznosi, taka {to pri
nivnoto pretvarawe vo kazna li{uvawe od sloboda nu`no se izrekuvaat
vo kratko traewe. Na toj na~in namesto da slu`i kako zamena za
kratkite kazni li{uvawe od sloboda nenaplatlivata pari~na kazna i
samata se pretvora vo li{uvawe od sloboda. Sledniot prigovor e deka
do pretvoraweto na pari~nata kazna vo li{uvawe od sloboda obi~no
doa|a kaj lica koi zaradi slabata imotna sostojba ne se vo sostojba da
ja isplatat. Zna~aen e i prigovorot {to e upaten kon avtomatizmot na
ova pretvorawe, zaradi {to ~esto se slu~uva da ne se pravi razlika
me|u onie osudenici koi navistina ne bile vo sostojba da ja isplatat
pari~nata kazna i onie koi svesno i zlonamerno go izbegnuvaat toa.
Ottamu se predlaga za ova pra{awe da re{ava sudot vo postapka vo
715

koja }e bidat proceneti site okolnosti na neizvr{enata prisilna
naplata.
II. IZVR[UVAWE NA MERKITE NA BEZBEDNOST
1. ZADOL@ITELNO PSIHIJATRISKO LEKUVAWE I ^UVAWE
VO ZDRAVSTVENA USTANOVA
Merkata zadol`itelno psihijatrisko lekuvawe i ~uvawe vo
zdravstvena ustanova se izvr{uva vo posebna zdravstena ustanova za
taa cel ili vo zdravstvena ustanova za du{evno bolni lica. Vo
odlukata so koja e izre~ena merkata sudot ja konkretizira zdravstvenata
ustanova. Ako e osnovana posebna zdravstvena ustanova sudot }e
opredeli vo nea da se izvr{uva merkata. Me|utoa, so ogled {to kaj nas
sÒ u{te ne e osnovana takva ustanova, sudot, soglasno `iveali{teto
osnosno prestojuvali{teto na osudenikot se opredeluva za edna od
trite psihijatriski bolnici {to se nao|aat vo Bardovci kaj Skopje,
Demir Hisar kaj Bitola i Negorci kaj Gevgelija.
Za samoto upatuvawe vo zdravstvenata ustanova e nadle`en
izvr{niot sud. Ovoj sud vo upatniot akt opredeluva liceto sprema koe
treba da se izvr{i merkata da go sproveduva zdravstven rabotnik na
ustanovata opredelena od sudot. Od bezbednosni pri~ni nadle`niot
sud mo`e da opredeli sproveduvaweto da go obezbeduva pripadnik na
slu`bata na obezbeduvawe od ustanovata kade se izvr{uva pritvorot.
Izvr{uvaweto na merkata se sostoi vo lekuvawe i ~uvawe na
osudenoto lice. Lekuvaweto podrazbira prezemawe na medicinski i
psihoterapeutski merki za izlekuvawe na du{evno bolniot ili za
podobruvawe na negovata zdravstvena sostojba. Od stojali{e na ovaa
merka celta na lekuvaweto e postignata ako liceto pove}e ne e opasno
za svojata okolina, nezavisno od toa dali du{evnata sostojba e
izle~ena ili e otstranet zaostanatiot du{even razvoj. ^uvaweto
pretstavuva otstranuvawe na mo`nosta osudenoto lice da go zagrozi
`ivotot ili imotot na drug ili da se na{teti sebesi dodeka e opasen
za okolinata.
Za samoto izvr{uvawe na ovaa merka ZIS sodr`i samo edna
odredba vo koja se veli deka sprema licata vo odnos na koi taa se
izvr{uva mo`at da se primenat ograni~uvawa na dvi`eweto i kontaktiraweto
vo mera {to e neophodna za sproveduvawe na tretmanot na
lekuvawe i ~uvawe i za odr`uvawe na ku}niot red i disciplinata vo
zdravstvenata ustanova. Drugi odredbi {to bi se odnesvuale na
klasifikacijata, individualizacijata i tretmanot, primenata na
specifi~ni oblici, metodi i metodolo{ki tehniki na medicinski,
neuropsihijatriski i op{t vospiten tretman i o~ekuvanite rezultati
od toa, ne postojat. Taa praznina ne mo`e da se popolni so direktno
prenesuvawe na op{tite odredbi od ZIS koi se odnesuvaat na
izvr{uvaweto na kaznata li{uvawe od sloboda. So ogled na toa deka
ovde se raboti za posebna kategorija na bolni lica na koi vo prv red
im e potreben kurativen tretman, koristeweto na tie odredbi ne e
716

mo`no nitu po pat na analogija. Ottamu proizleguva edna od pre~kite
zaradi koi vo praktikata se javuvaat brojni problemi {to mo{ne
nepovolno se odrazuvaat vrz rezultatite od izvr{uvaweto. Od faktot
{to ovaa merka se izvr{uva vo zdravstveni ustanovi kade se le~at i
slobodnite gra|ani, proizleguvaat i drugi slabosti na izvr{uvaweto.
So ogled na opasnata sostojba na ovie lica vo zdravstvenite ustanovi
od op{t vid postoi izrazena pretpazlivost vo pogled na nivniot
priem i smestuvawe. Empiriskite pokazateli uka`uvaat deka ovie
osudenici vo ustanovata vr{at ubistva i drugi te{ki dela i so svoeto
agresivno odnesuvawe ja zagrozuvaat ne samo bezbednosta na
zdravstveniot personal i dugite bolni lica 1115) tuku ja doveduvaat vo
pra{awe i organizacionata postavenost na ustanovata i mo`nostite
za ostvaruvawe na nejzinata funkcija. Vo nedostig na poseben prostor
za nivno lekuvawe i spre~uvawe na kontaktite so drugite lica i
nivnite begstva od ustanovata, navedenite problemi u{te pove}e se
uslo`nuvaat. Od tie pri~ini i kaj nas se pove}e be{e prisutna
zalo`bata za osnovawe na posebna zdravstvena ustanova - KPU
Bolnica koja vo ovoj pogled bi gi zadovoluvala potrebite na celata
dr`ava. Takva kaznenopopravna ustanova - Bolnica kone~no e
predvidena vo ZIS. Vo naredniot period ostanuva soodvetno da se
opremi i kadrovski da se ekipira za vo praktikata da go opravda
svoeto postoewe. Novina vo ZIS e i toa {to vo nego za prv pat se
previduva donesuvawe op{t akt so koj se ureduva ku}niot red vo
zdravstvenata ustanova vo odnos na licata sprema koi se izvr{uva
merkata na bezbednost zadol`itelno psihijatrisko lekuvawe i ~uvawe
vo zdravstvena ustaniva. Toj akt go donesuva ministerot za zdravstvo
vo soglasnost so ministerot za pravda (~l. 242 ZIS) .
Zadol`itelno psihijatrisko lekuvawe i ~uvawe vo zdravstvena
ustanova ima dvojna cel: lekuvawe na storitelot na krivi~noto delo
zaradi otstranuvawe na opasnata sostojba na negovata li~nost i
negovo ~uvawe zaradi onevozmo`uvawe i natamu da vr{i krivi~ni
dela. Za postignatite rezultati od toa zdravstvenata ustanova e
dol`na najmalku edna{ godi{no da go izvestuva sudot {to ja izrekol
merkata. Koga zdravstvenata ustanova }e oceni deka prestanala potrebata
za lekuvawe i ~uvawe na nadle`niot sud }e mu predlo`i da go
zapre natamo{noto izdr`uvawe na merkata. Za osudenite lica so
bitno namalena presmetlivost na koi ne im e isteknata kaznata,
zdravstvenata ustanova mo`e da predlo`i da bidat pu{teni na usloven
otpust. Ako sudot ne se odlu~i za usloven otpust, tuku liceto da
bide upateno na izdr`uvawe na ostatokot na izre~enata kazna
li{uvawe od sloboda, od kazneno-popravnata ustanova kade {to treba
da se izdr`i kaznata }e pobara da go sprovedat osudenikot.
Stru~no instruktiven nadzor vo zdravstvenata ustanova vo koja
se izvr{uva merkata na bezbednost vr{i ovlasten zdravstven
1115)
Vidi: Sulejmanov, Z. Ubistvata vo Makedonija, str. 228.
V. Pravilnik za ku}niot red vo zdravstvenata ustanova za licata sprema koi se
izvr{uva merkata na bezbednost zadol`itelno psihijatrsiko lekuvawe i ~uvawe, SV
RM 1998/4.
717

inspektor na Ministerstvoto za zdravstvo, a nadzorot na zakonitosta
vo izvr{uvaweto na merkata mu e prepu{ten na nadle`niot sud.
2. ZADOL@ITELNO PSIHIJATRISKO LEKUVAWE NA SLOBODA
Mekata na bezbednost zadol`itelno psihijatrisko lekuvawe na
sloboda se izvr{uva vo soodvetna zdravstvena ustanova. Soodvetna e
onaa zdravstvena ustanova vo ~ii sostav funkcionira posebno
psihijatrisko oddelenie {to gi ispolnuva site uslovi za pru`awe na
stacionaren ili ambulantski medicinsko-psihijatriski tretman na
du{evno bolnite lica. Upatuvaweto vo takva ustanova spored
`iveali{teto, odnosno prestojuvali{teto na osudenikot go vr{i
nadle`niot sud.
Vo psihijatriskoto oddelenie na zdravstvenata ustanova od
op{t vid liceto komu mu e izre~ena ovaa merka e obvrzano da se javuva
vo opredeleni vremenski intervali zaradi podle`uvawe na
potrebniot tretman. Toa podrazbira negova spremnost da go profati
nalogot i bezrezervno da se pridr`uva do upatstvata {to vodat kon
podobruvawe na negovoto du{evno zdravje.
Vo zdravstvenata ustanova se primenuva medicinska terapija i
sovremeni psihijatriski metodi na lekuvawe od potraen karakter i
postojano se sledi du{evnata sostojba na osudenikot kako i rezultatite
od lekuvaweto. Vo vrska so toa zdravstvenata ustanova e dol`na
najmalku na sekoi 6 meseci da go izvestuva nadle`niot sud. Zdravstvenata
ustanova e dol`na da izvestuva i za redovnosta na javuvaweto na
osudenikot, za toa dali samovolno go napu{til lekuvaweto, a dokolku
se raboti za lice koi i pokraj lekuvaweto stanalo opasno za
okolinata i za potrebata od negovo lekuvawe i ~uvawe vo zdravstvenata
ustanova. Vo takov slu~aj sudot mo`e da ja zameni ovaa merka
so merkata zadol`itelno psihijatrisko lekuvawe i ~uvawe vo
zdravstvena ustanova.
Zdravstvenata ustanova mo`e da go izvesti sudot i za toa deka
lekuvaweto e uspe{no zavr{eno pred istekot na rokot za izvr{uvaweto
na merkata i da dostavi predlog za nejzino zapirawe. Po dobivaweto
na predlogot koj treba da sodr`i i obrazlo`eno mislewe od
konzilium na neuropsihijatri, sudot {to ja izrekol merkata vo prv
stepen go zapira nejzinoto natamo{no izvr{uvawe.
3. ZADOL@ITELNO LEKUVAWE NA ALKOHOLI^ARI I NARKOMANI
Mekata na bezbednost zadol`itelno lekuvawe na alkoholi~ari
i narkomani se izvr{uva vo ustanova za izvr{uvawe na kazna ili vo
zdravstvena ili druga specijalizirana ustanova. Vo koja ustanova }e
bide izvr{uvana ovaa merka, vsu{nost, zavisi od vidot na krivi~nata
sankcija pokraj koja e izre~ena. Ako e izre~ena kon kazna li{uvawe od
sloboda ovaa merka se izvr{uva vo soodvetna kazneno-popravna
ustanova vo koja postojat uslovi za takvo lekuvawe. Ako vo kazneno-
718

popravnata ustanova ne postojat uslovi za zadol`itelno lekuvawe na
alkoholi~ari i narkomani, ovaa merka mo`e da se izvr{uva vo
zdravstvena ustanova ili vo druga specijalizirana ustanova, kade {to
vpro~em se izvr{uva i toga{ koga e izre~ena zaedno so pari~na kazna
ili so uslovna osuda. Vremeto pominato vo zdravstvenata ili druga
specijalizirana ustanova opredelena vo odlukata na sudot se
zasmetuva vo kaznata.
Zdravstvenata ustanova vo koja se izvr{uva ovaa merka na
bezbednost e dol`na najmalku na sekoi 6 meseci da go izvestuva
prvostepeniot sud za zdravstvenata sostojba na liceto i rezultatite
od lekuvaweto. Taa e isto taka e dol`na do ovoj sud da podnese i
kone~en izve{taj toga{ koga }e oceni deka lekuvaweto na liceto komu
mu e izre~ena merkata e dovr{eno. Dokolu lekuvaweto bilo uspe{no
sudot ja ukinuva merkata, a dokolku vremeto na lekuvawe bilo
pokratko od izre~enata kazna li{uvawe od sloboda, liceto go upatuva
vo kazneno-popravna ustanova kade {to treba da go izdr`i ostatokot
od kaznata.
Dokolu na osudenikot mu bila izre~ena uslovna osuda so
obvrska na zadol`itelno lekuvawe na sloboda, a toj bez opravdani
pri~ini ne se podlo`il na lekuvawe ili lekuvaweto samovolno go
napu{til na sudot mu stojat na raspolagawe dve mo`nosti. Po dobienoto
izvestuvawe od strana na zdravstvenata ustanova sudot mo`e da
opredeli da se otpovika uslovnata osuda, {to zna~i da se pristapi kon
izvr{uvawe na utvrdenata kazna ili merkata zadol`itelno lekuvawe
na alkoholi~ari i narkomani prisilno da se izvr{i vo zdravstvenata
ili vo druga specijalizirana ustanova.
Me|utoa, ako zadol`itelnoto lekuvawe uspe{no e zavr{eno
pred istekot na rokot za proveruvawe, sudot mo`e da donese odluka so
koja }e go zapre izvr{uvaweto na obvrskata opredelena kako
dopolnitelen uslov kon uslovnata osuda.
4. ZABRANA NA VR[EWE PROFESIJA, DEJNOST ILI DOL@NOST
Izvr{uvaweto na merkata na bezbednost zabrana na vr{ewe
profesija, dejnost ili dol`nost se ostvaruva na dva na~ini vo zavisnost
od toa za kakva profesija, dejnost ili dol`nost se raboti vo
konkretniot slu~aj.
Ako za vr{eweto opredelena profesija, dejnost ili dol`nost e
potrebna dozvola ili odobrenie od nadle`en dr`aven organ ovaa
merka na bezbednost se izvr{uva so odzemawe na dozvolata, odnosno
odobrenieto ili so zabrana na nivno izdavawe dodeka trae merkata.
Vo toj slu~aj inspekcijata na trudot prezema dejstvija so koi na
osudenoto lice mu se onevozmo`uva da vr{i opredelena profesija,
dejnost ili dol`nost. Za site prezemeni dejstvija vo vrska so izvr{uvaweto
na kaznata inspekcijata na trudot e obvrzana da go izvesti
nadle`{niot sud.
Ako osudenoto lice {to vr{elo opredelena profesija, dejnost
ili dol`nost bilo vo raboten odnos, merkata na bezbednost se
719

izvr{uva taka {to mu prestanuva rabotniot odnos vo momentot na
donesuvaweto na pravosilnata odluka so koja e izre~ena merkata. Vo
ovoj slu~aj nadle`en organ za izvr{uvawe na kaznata e pravnoto lice
ili druga institucija kade {to osudenoto lice bilo vraboteno.
Vo soglasnost so navedenoto pravosilnata presuda so koja e
izre~ena merkata nadle`niot sud ja dostavuva do nadle`niot organ za
idavawe dozvola ili odobrenie za vr{ewe profesija, dejnost ili
dol`nost, do nadle`nite organi na inspekcijata na trudot vo mestoto
na `iveali{teto, odnosno prestojuvali{teto na osudenoto lice i do
pravnoto lice ili druga institucija kade {to osudenoto lice e
vraboteno. Nadle`niot sud e dol`en pravosilnata presuda da mu ja
dostavi i na ogranot za vnatre{ni raboti vo mestoto na `iveewe,
odnosno prestojuvawe na osudenoto lice. Ako pak osudenoto lice pred
istekot na vremeto za koe ovaa merka e izre~ena go promeni
`iveali{teto, odnosno prestojuvali{teto vrz organite za vnatre{ni
raboti le`i obvrskata za me|usebno izvestuvawe i vnesuvawe na
merkata vo kaznena ili druga evidencija.
Toga{ koga i pokraj zabranata osudenoto lice i natamu vr{i
opredelena profesija, dejnost ili dol`nost }e bide kazneto za
prekr{ok so pari~na kazna od 50.000 denari ili so kazna li{uvawe od
sloboda do 60 dena.
5. ZABRANA NA UPRAVUVAWE SO MOTORNO VOZILO
Za izvr{uvawe na merkata na bezbednost zabrana na upravuvawe
so motorno vozilo e nadle`en organot za vnatre{ni raboti spored
`iveali{teto, odnosno prestojuvali{iteto na osudenikot. Od tie
pri~ini nadle`niot sud pravosilnata presuda so koja e izre~ena
merkata ja dostavuva do toj organ.
Ovaa merka se izvr{uva na toj na~in {to na osudenoto lice mu
se ovozmo`uva upravuvawe so motorno vozilo od odreden vid ili
kategorija na opredeleno vreme utvrdeno so odlukata i toa bilo so
odzemawe na voza~kata dozvola ili so zabrana na nejzino izdavawe.
Dokolku merkata mu e izre~ena na stranec izvr{uvaweto ne
mo`e da se ostvari nitu na eden od navedenite na~ini, za{to na
stranec ne mo`e da mu se zabrani upravuvawe so motorno vozilo
nadvor od teritorijata na na{ata dr`ava, nitu pak so odluka na na{
sud mo`e da se obvrze nadle`en organ na stranska dr`ava da ne izdade
voza~ka dozvola. Vo ovoj slu~aj organot za vnatre{ni raboti spored
mestoto na izvr{uvaweto na krivi~noto delo na stranecot komu mu e
izre~ena merkata mo`e da mu ja odzeme voza~kata dozvola na
opredeleno vreme, ili da vnimava (da vr{i postojana kontrola) da ne
dojde do nejzino koristewe na teritorijata na Republika Makedonija.
Ako osudenoto lice pred istekot na vremeto za koe ovaa merka
e izre~ena go promeni `iveali{teto ili prestojuvali{teto, organot
za vnatre{ni raboti na ~ija teritorija liceto `iveelo ili
prestojuvalo }e go izvesti organot za vnatre{ni raboti vo novoto
mesto na `iveewe, odnosno prestojuvawe. Ova izvestuvawe e potrebno
720

zaradi zapi{uvawe na merkata vo evidencii koi zadol`itelno se
vodat od organite za vnatre{ni raboti.
6. ODZEMAWE NA PREDMETI
Pravosilnata presuda so koja e izre~ena merkata odzemawe na
predmeti koi se upotrebeni ili bile nameneti za izvr{uvawe na
krivi~no delo ili nastanale so izvr{uvawe na krivi~no delo ja
izvr{uva nadle`niot sud na na~in {to e opredelen vo presudata.
Samiot na~in na izvr{uvawe zavisi od prirodata na predmetite
{to treba da se odzemat. Vo toj pogled postojat slednive mo`nosti:
- Odzemenite predmeti mo`at da se prodadat spored odredbite
na izvr{nata postapka. Parite {to pritoa }e se dobijata se vnesuvaat
vo Buxetot na Republikata.
- Odzemenite predmeti mo`at da mu se predadat na soodveten
kriminalisti~ki muzej toga{ koga uka`uvaat na specifi~en na~in na
nivnata izrabotka ili upotreba pri izvr{uvaweto na krivi~noto
delo.
- Odzemenite predmeti mo`at da se uni{tat toga{ koga toa go
baraat interesite na op{tata sigurnost ili pri~inite na moralot.
Uni{tuvaweto na odzemenite predmeti go izvr{uva sudot koj ja donel
odlukata vo prv stepen vo prisustvo na javen obvinitel i inspektorot
za izvr{uvawe na sankciite.
7. PROTERUVAWE NA STRANEC OD ZEMJATA
Izvr{uvaweto na merkata na bezbednost proteruvawe na
stranec od zemjata e vo nadle`nost na organot za vnatre{ni raboti
komu {to nadle`niot sud mu ja dostavil pravosilnata presuda so koja
e izre~ena. Organot za vnatre{ni raboti merkata ja izvr{uva spored
odredbite na Zakonot za dvi`ewe i prestoj na stranci.
Dokolku na stranecot mu bila izre~ena kazna li{uvawe od
sloboda najprvin se izdr`uva kaznata, a potoa mu se opredeluva vremenski
rok vo koj mora da ja napu{ti zemjata. Ako osudenoto lice nama
patni ispravi organot za vnatre{ni raboti e dol`en istite da mu gi
obezbedi u{te za vreme na izvr{uvaweto na kaznata.
Dokolku vo predvideniot rok liceto ne ja napu{ti zemjata
mo`ni se dve situacii vo zavisnost od toa dali se raboti za gra|anin
koj e dr`avjanin na sosedna zemja ili lice koe ima dr`avjanstvo na
zemja {to ne se grani~i so Makedonija, i lice koe nema dr`avjanstvo
nitu na edna zemja. Vo prviot slu~aj e predvideno prisilno oddale~uvawe
na stranecot od teritorijata na Republika Makedonija so toa
{to mu se predava na pograni~nite organi na sosednata zemja. Vo
drugiot slu~aj na stranecot mu se opredeluva mesto na prestoj vo koe
prisilno se upatuva i zadr`uva do nabavuvaweto na potrebnite patni
ispravi za napu{tawe na na{ata zemja.
721

III. IZVR[UVAWE NA USLOVNATA OSUDA I SUDSKATA
OPOMENA
1. Govorej}i za vidovite i celite na krivi~nite sankcii
vidovme deka uslovnata osuda i sudskata opomena vo na{eto krivi~no
zakonodavstvo se vospostaveni kako posebni samostojni krivi~ni
sankcii koi i pokraj toa {to celosno ne se li{eni od represivni
primesi vo su{tina se zamisleni kako preventivni merki. Nivnoto
nastanuvawe se dol`i na kriminalnopoliti~koto soznanie deka vo
borbata protiv kriminalitetot, pokraj kaznata i namesto kaznata,
treba da se prifatat i drugi krivi~ni sankcii {to vo najgolema mera
}e bidat li{eni od retributivnite elementi i negativnite posledici
{to tie gi ostavaat vrz osudenite lica osobeno toga{ koga se raboti
za isklu~itelno kratki kazni li{uvawe od sloboda. Toa se krivi~ni
sankcii koncipirani vrz edinstvena platoforma da ja zamenat
kaznata, toga{ koga so ogled na okolnostite na deloto i li~nite
obele`ja na storitelot, mo`e da se o~ekuva deka predupreduvaweto so
zakana na kazna ili samoto predupreduvawe e dovolno za popravawe na
storitelot i za{tita na op{testvoto od kriminalitetot. Nivnata cel
e sprema krivi~no odgovorni storiteli da ne se primenuva kazna koga
za toa postojat opredeleni uslovi {to uka`uvaat deka tie, vsu{nost,
vo idnina }e se vozdr`uvaat od vr{ewe krivi~ni dela. I dvete vo
osnova se merki na predupreduvawe so taa razlika {to sudskata
opomena e isklu~ivo merka na predupreduvawe, a uslovnata osuda
predupreduvawe so zakana na kazna koja {to kako potencijalna
mo`nost iako ja sledi uslovnata osuda ne pretstavuva i nejzina
sodr`ina. Na toa jasno uka`uva okolnosta deka utvrdenata kazna nema
da se izvr{i ako uslovno osudeniot za vremeto na proveruvaweto ne
izvr{i novo krivi~no delo.
Od prirodata na uslovnata osuda i sudskata opomena se
nalo`uvs logi~en zaklu~ok deka so samoto nivno izrekuvawe i
soop{tuvawe vo celost e ostvareno i nivnoto izvr{uvawe. Toa {to
ovie krivi~ni sankcii se izvr{eni so samoto nivno izrekuvawe
uka`uva i na toa deka ne e potrebno postoewe na bilo kakov organ za
taa namena. Pritoa osnovano se smeta deka predupreduvaweto so
zakana na kazna ili samoto predupreduvawe pretstavuvaat dovolna
osnova za ostvaruvawe na socijalno vospitni efekti. Za toa vo golem
obem pridonesuvaat goneweto i povedenata krivi~na postapka,
negativnoto vrednuvawe na povedenieto na storitelot obrazlo`eno vo
sudskata odluka i "odiozniot" stav na javnosta kon istoto. Ottamu
proizleguva izvesen strav, no i vospitno dejstvo sprema storitelot
{to kaj uslovnata osuda mo`e da bide zajaknato i so potrebata od
pridr`uvawe kon eventualno nalo`enite obvrski da se vodi ureden i
neporo~en `ivot.
Spored moe mislewe te{ko e me|utoa, da se pretpostavi, a u{te
pote{ko da se doka`e, deka prirodata na ovie sankcii dava nekakva
garancija za ostvaruvawe na generalnata prevencija i postignuvaweto
na pravdata. Za toa dovolno uverlivo govori empiriski sogledaniot
722

stav na javnosta koja kaj nas sÒ u{te e spremna drasti~no da go osuduva
povedenieto na eden uli~en izmanik {to nekomu mu prodal stotina
falsifikuvani germanski marki, a od druga strana da gradi sosema
poinakov stav kon svojot kolega koj vrz osnova na falsifikuvani
dokumenti do{ol do stan ili drugo dobro vo vrednost od iljadnici
marki. Vo sozdavaweto na nivnite divergentni stavovi i slabeeweto
na generalnopreventivniot efekt na sankcijata kaj nas vo golem obem
pridonesuvaat i sudiite koi vo ovie i sli~ni slu~ai ~esto izrekuvaat
uslovni osudi so pribli`no ednakvo utvrdeni kazni. Vo taa nasoka za
`al vodat i stavovite na nekoi na{i vrvni "kaznenisti" koi so
osobena upornost doka`uvaat deka ako uslovno osudeniot ili liceto
komu mu e izre~ena sudska opomena vo opredelen rok ne izvr{i
krivi~no delo, samata odluka treba da se smeta" nebare voop{to ne
bila izre~ena, pa takvoto lice da se smeta za neosuduvano" 1116) . Ona
{to pritoa, spored nas, e u{te potragi~no se sostoi vo toa {to
vakviot stav ovie "kaznenisti" go protnaa i vo KZ preku institutot
na tn. zakonska rehabilitacija. Otamu sega imame situacija osudata za
izre~ena sudska opomena da se bri{e od kaznenata evidencija ako
osudenikot vo rok od edna godina od denot na pravosilnosta na
sudskata odluka ne stori novo krivi~no delo. Uslovnata osuda se
bri{e od kaznenata evidencija po edna godina otkako }e pomine
vremeto za proverka ako za toa vreme osudenikot ne stori novo
krivi~no delo. Toa so drugi zborovi zna~i deka po izminatiot rok
ovie lica se smetaat za neosuduvani, a podatocite za bri{anata osuda
ne se davaat nikomu i nikoj, pa duri ni sudot ne smee da gi koristi pri
eventualno sudewe za novostorenoto krivi~no delo. Ili poinaku,
storitelite na brojni krivi~ni dela mo`at bezgrani~no i toa vo lice
da im se smeat na svoite `rtvi ili na samiot sudija ubeduvaj}i gi
cini~no deka se neporo~ni gra|ani na koi tie ni{to ne im mo`at,
za{to samiot zakon rekol taka, a ovie, od svoja strana, mo`at samo da
taguvaat za pravdata na koja vpro~em se povikuva istiot toj zakon.
2. Zboruvaj}i za poimot, vidovite i osnovnite karakteristiki
na krivi~nite sankcii spored pozitivnoto zakonodavstvo vidovme
deka uslovnata osuda so za{titen nadzor e modificiran oblik ili
posebna varijanta na uslovnata osuda. Za{titniot nadzor pod koj se
stava osudenoto lice gi opfa}a so zakon predvidenite merki na pomo{,
gri`a, nadzor ili za{tita. Traeweto na za{titniot nadzor
sudot go odreduva na opredeleno vreme vo tekot na vremeto na proveruvaweto.
Osudenoto lice na koe pokraj uslovnata osuda mu e opredelen
za{titniot nadzor e obvrzano da se javuva na organot nadle`en za
vr{ewe na za{titen nadzor vo od nego opredeleni rokovi. Pokraj toa,
koga so uslovnata osuda }e opredeli za{titen nadzor, na osudenoto
lice mo`e da mu postavi edna ili pove}e obvrski. Toa se slednive
obvrski:
- osposobuvawe, ostru~uvawe i prekvalifikuvawe za da mo`e
1116)
Taka: Marjanovi}, \. op. cit, str. 428-429.
723

osudenikot da go zadr`i rabotnoto mesto {to go zazema ili da bidat
sozdadeni pretpostavki za vrabotuvawe,
- prifa}awe na vrabotuvawe {to odgovara na sposobnostite i
sklonosta na osudenikot,
- izvr{uvawe na obvrskata za izdr`uvawe na semjestvoto,
podigawe na decata i drugi semejni obvrski,
- ovozmo`uvawe uvid i soveti vo vrska so rasporeduvaweto i
tro{eweto na sredstvata od platata i drugite prihodi {to gi
ostvaruva,
- neposetuvawe opredeleni vidovi na lokali ili drugi mesta
kade {to se to~at alkoholni pijaloci ili se igra na sre}a,
- zabrana na upotreba na alkoholni pijaloci, drogi i drugi
psihotropni supstanicii,
- koristewe na slobodnoto vreme spored ocenka na socijalniot
organ,
- odbegnuvawe i nedru`ewe so lica koi negativno vlijaat vrz
osudenikot,
- podlo`uvawe na lekuvawe ili socijalna rehabilitacija vo
soodvetni specijalizirani ustanovi, odnosno posetuvawe na opredeleni
psiholo{ki i drugi sovetuvali{ta.
Pri izborot na vidot na obvrskata sudot }e ja zeme predvid,
pred sÒ, li~nosta na storitelot, negovata zdravstena sostojba i
psihi~kite svojstva, vozrasta, materijalite i semejnite uslovi,
okolnostite pod koi go storil deloto, povedenieto na storitelot po
izvr{uvaweto na deloto, pobudite za izvr{uvaweto na deloto i
drugite okolnosti svrzani so li~nosta na storitelot {to se od
zna~ewe pri izborot na vidot na obvrskata, vodej}i smetka da ne se
povreduva ~ovekovoto dostoinstvo nitu da se predizvikuvaat nepotrebni
te{kotii vo negovoto prevospituvawe.
Vo KZ e opredlen i organot za sproveduvawe na za{titniot
nadzor, odnosno pomo{ta, gri`ata i nadzorot i za{titata na uslovno
osudenoto lice. Toa e centarot za socijalni raboti koj e dol`en: 1. so
prakti~ni soveti da go pottiknuva i da mu pomaga na osudenikot da ja
ispolni obvrskata {to ja opredelil sudot, da go sfati zna~eweto na
uslovnata osuda so za{titen nadzor za da se ispolnat nejzinite celi i
2. povremeno da go izvestuva sudot za sostojbite vo ispolnuvaweto na
opredelenata obvrska.
Vo vrska so toj organ odredbi sodr`i i ZIS. Imeno vo ~l. 232
ZIS se precizira odredbata od ~l. 57 KZ taka {to se istaknuva deka
za{titniot nadzor izre~en so uslovna osuda go izvr{uva centarot za
socijalni raboti spored `iveali{teto, odnosno prestojuvali{teto
na osudenoto lice. Vo st. 2 na ovoj ~len se opredluva i toa deka
tro{ocite na izvr{uvaweto na za{titniot nadzor, ako so zakon ne e
poinaku opredeleno, pa|aat na tovar na organot {to go sproveduva
za{titniot nadzor.
Odredbite vo vrska so postapkata na izvr{uvaweto na za{titniot
nadzor vo celost se pomesteni vo ZIS.
Kon izvr{uvaweto na uslovnata osuda so za{titen nadzor se
pristapuva koga }e stane pravosilna sudskata odluka so koja takvata
724

merka e odredena i ako za nejzinoto izvr{uvawe ne postojat zakonski
pre~ki. Sudot koj vo prv stepen ja donel odlukata so koja se opredeluva
za{titniot nadzor dol`en e izvr{nata odluka zaedno so site zna~ajni
podatoci za li~nosta na osudenikot pribaveni vo krivi~nata postapka
da im gi dostavi na centarot za socijalni raboti.
Po priemot na izvr{enata odluka i dokumentacijata za
li~nosta na osudenikot centarot za socijalni raboti e dol`en da
pristapi kon izgotvuvawe programi za izvr{uvawe na za{titniot
nadzor vo soglasnosta so zakonskite odredbi. Centarot za socijalni
raboti utvrduva plan za rabota za sproveduvaweto na za{titniot
nadzor soobrazen so vidot na nadzorot {to treba da se ostvaruva,
vremetraeweto na nadzorot, sproveduvaweto na nadzorot vo odnos na
ispolnuvaweto na oddelni obvrski i li~nosta na osudenoto lice.
Centarot za socijalni raboti najmalku edna{ na {est meseci
ili po barawe na sudot }e go izvesti toj sud za rezultatite od sproveduvaweto
na za{titniot nadzor i izvr{uvaweto na obvrskite od
strana na osudenoto lice. Pritoa mo`e da mu predlo`i izre~enite
obvrski da gi zameni so drugi, ili da go prodol`i treaeweto na
za{titniot nadzor vo ramkite na vremeto na proveruvaweto, ili da ja
otpovika uslovnata osuda.
Ako osudenoto lice ne go prifati za{titniot nadzor centarot
za socijalni raboti dol`en e za toa da go izvesti sudot vo rok od 8
dena. Toga{ pak, koga centarot za socijalni raboti oceni deka celta
na ovaa merka e postignata }e go izvesti za toa sudot {to ja izrekol
merkata i mo`e da mu predlo`i da go zapre izvr{uvaweto na
za{titniot nadzor.
Nadzor nad zakonitosta vo izvr{uvaweto na za{titniot nadzor
vr{i sudot {to ja izrekol merkata.
725

726

G L A V A II
IZVR[UVAWETO NA KRIVI^NITE SANKCII
IZRE^ENI SPREMA MALOLETNICI
I. IZVR[UVAWE NA KAZNATA MALOLETNI^KI ZATVOR
1. Posebnata polo`ba na maloletnite storiteli vo krivi~noto
i izvr{noto zakonodavstvo e edna od va`nite pridobivki na
evolucijata na krivi~noto pravo i penologijata. Od vekovnite nau~ni
prou~uvawa i prakti~ni sogleduvawa deka borbata pritiv
maloletni~kata delinkvencija ne mo`e da se vodi na ista na~in i so
isti sredstva kako protiv polnoletnite storiteli na krivi~ni dela,
osnovnite sankcii za ovie storiteli se transformiraa vo vospitni
merki. Kaznuvaweto stana posebna merka koja isklu~ivo se primenuva,
no i toga{ koga se primenuva taa e takva merka {to vo prv red e
ispoleta so vospitna sodr`ina.
So ogled na nejziniot supsidieren karakter kaznata maloletni-
~ki zatvor se proklamira kako sporedna, posebna i isklu~itelna
merka {to mo`e da se izre~e samo vo slu~aite koga se ispolneti
opredeleni uslovi. Kako kaznena merka so specifi~no vospiten
karakter, maloletni~kiot zatvor kaj nas mo`e da se izre~e samo na
krivi~no odgovoren postar maloletnik {to storil krivi~no delo za
koe so zakon e propi{ana kazna pote{ka od pet godini li{uvawe od
sloboda i koga poradi te{kite posledici na deloto i visokiot stepen
na krivi~nata odgovornost ne e opravdano da se izre~e vospitna
merka. Ovaa kazna ne mo`e da bide pokratka od edna godina (op{t
zakonski minimum) nitu podolga od deset godini (op{t zakonski
maksimum).
Maloletni~kiot zatvor koj vo na{iot kaznen sistem za prv pat
e voveden so izmenite i doplnuvawata na krivi~niot zakon od 1959
godina predvideno e da se izvr{uva vo posebna kazneno-popravna
ustanova za maloletnici. Vo taa ustanova malolenicite ostanuvaat do
navr{uvaweto na 23 godini, a vo isklu~itelni slu~ai (ako toa e
potrebno za dovr{uvawe na nivnoto {koluvawe ili ostru~uvawe ili
ako preostanatiot del od neizdr`anata kazna ne nadminuva 6 meseci)
vo nea mo`at da bidat zadr`ani i podolgo. Ako za toa vreme ne ja
izdr`ale kaznata maloletnite osudenici se upatuvaat vo kaznenopopravna
ustanova za polnoletni osudenici i vo celost se
izedna~uvaat so nivniot osudeni~ki status.
Pokraj navedenite uslovi za krivi~nopravno tretirawe na
727

postarite malolentici, na ova mesto ne pre~i da se potsetime i na
drugite odredbi vo vrska so nivnoto kaznuvawe. Imeno, mo{ne
zna~ajno e toa deka pri odmeruvaweto na kaznata maloletni~ki zatvor
sudot gi zema site okolnosti {to vlijaat kaznata da bide pomala ili
pogolema vodej}i posebna smetka za stepenot na du{evnata razvienost
na maloletnikot i vremeto potrebno za negovo vospituvawe,
prevospituvawe i stru~no usovr{uvawe. Za odmeruvaweto na kaznata
za krivi~ni dela vo stek va`at ramkite od edna do deset godini vo koi
{to, koga postojat zakonski uslovi i koga se najde deka takva kazna na
maloletnikot treba da mu se izre~e, sudot }e mu opredeli samo edna
kazna maloletni~ki zatvor. Pritoa ako sudot najde deka za nekoi od
krivi~nite dela vo stek postariot maloletnik treba da se kazni, a za
drugite dela treba da se izre~at vospitni merki, za site dela vo stek
}e izre~e samo maloletni~ki zatvor.
Izrekuvaweto na kaznata maloletni~ki zatvor se vr{i zaradi
postignuvawe na re~isi istite celi kako i onie kon koi se stremat i
vospitnite merki. Me|utoa, kaznata maloletni~ki zatvor se izrekuva
koga ne e celishodno da se izre~at vospitnite merki. Pritoa
celishodnosta ovde treba da se podrazbere vo smisla na stepenuvawe
na potrebata od prezemawe na poslabi ili zasileni merki na
vospituvawe, bidej}i vospituvaweto na maloletnicite se istakuva
kako ednistvena cel na site krivi~ni sankcii nameneti za ovie lica.
Vo taa smisla maloletni~kiot zatvor gi poseduva karakteristikite
na vospitna merka i zatoa so pravo mo`e da se ka`e deka maloleti~kiot
zatvor pretstavuva i "poostra vospitna merka". Ovaa
konstatacija mo`e mnogu lesno da se vidi od odredbata so koja se
odreduva celta na maloletni~kiot zatvor. Ottamu mo`e da se zaklu~i
deka i kaj izvr{uvaweto na vospitnite merki i kaj izvr{uvaweto na
maloltni~kiot zatvor soglasno nivnata zaedni~ka cel {to ja
opredelil zakonodavecot, a vrz osnova na poznavaweto na li~nosta na
maloletnikot, op{testvenata reakcija na sredinata sprema
maloletnite delinkventi e ista. Toa zna~i deka vospitnite merki od
institucionalen karakter ne se razlikuvaat i ne treba da se
razlikuvaat vo na~inot na nivnoto izvr{uvawe. Razlikata me|u niv
zasega se sostoi samo vo na~inot na nivnoto izrekuvawe. Toa
proizleguva ottamu {to za izrekuvaweto na kaznata maloletni~ki
zatvor zakonodavecot predvidel poinakvi kriteriumi od onie za
izrekuvaweto na vospitnite merki. Tie kriteriumi kaj maloletni-
~kiot zatvor se odnesuvaat na vozrasta na delinkventot, te`inata na
storenoto krivi~no delo, stepenot na krvi~nata odgovornost kako i
uverenieto deka ni edna od vospitnite merki vo konkreniot slu~aj ne
bi bila celishodna. Pokraj ovie strogi uslovi pri kaznuvaweto na
maloletnicite mora da se vodi smetka za celosnoto zapoznavawe na
nivnata li~nost, nivnoto sudsko minato, deka eventualno izre~enite
porane{ni merki go nemale sakaniot efekt, za semejnata i ekonomskata
sostojba na maloletnicite, mo`nosta za nivnoto {koluvawe i
uslovite za nivnoto stru~no usovr{uvawe. Seto toa se okolnosti od
posebno zna~ewe za podobro ostvaruvawe na specijalnata i generalnata
prevencija koga se raboti za maloletnite storiteli na krivi~ni
728

dela od pote`ok vid. Me|utoa, ovde treba da se ima predvid deka
izrekuvaweto na maloletni~kiot zatvor duri i toga{ koga se
ispolneti site pretpostavki ne e zadol`itelno. Imeno, sudot e
ovlasten (toa e negovo fakultativno pravo) da odlu~i dali }e ja
izre~e ili nema da ja izre~e ovaa merka, a za toa e potrebno toj da se
uveri deka poradi te{kite posledici na deloto i visokiot stepen na
krivi~nata odgovornost ne bi bilo opravdano da se izre~e vospitna
merka.
Od predhodnoto jasno se ocrtuvaat elementite {to
maloletni~kiot zatvor go karakteriziraat kako vospitna merka.
Me|utoa, kako {to ve}e spomenavme vo nego se vtkaeni i drugi elementi
koi nesomneno uka`uvaat na negoviot kaznen karakter. Toa
najdobro se gleda od faktot {to maloletni~kiot zatvor go so~uval
svojot represiven prizvuk. Imeno, spored svojata priroda maloletni-
~kiot zatvor e kazna li{uvawe od sloboda i kako takov e sli~en na
takvata kazna {to im se izrekuva na polnoletnite kriminalci. I
pokraj toa {to e proniknat vo idejata za vospituvawe, {to e izrazen
niz eden poseben human i liberalen stav, poradi samata svoja priroda
vo nego prevejuvaat elementi koi, iako prividno deluvaat od vtor
plan, jasno se naso~eni kon toa maloletnikot da po~uvstvuva i da se
uveri deka op{testvoto ne ja odobruva negovata postapka. Od faktot
{to kaznuvaweto se primenuva sprema krivi~no odgovorni lica nu`no
proizleguva deka postoi opredelen socijalno eti~ki prekor koj se
provlekuva niz retribucijata {to kako neizostaven del se nao|a vo
su{tinata na kaznata. Me|utoa, pri odmeruvaweto na kaznata
maloletni~ki zatvor te`i{teto sepak ne se stava vrz te`inata na
deloto i stepenot na vinata kako kaj polnoletnite storiteli na
krivi~ni dela. Se razbira deka tie elementi se imaat predvid no, ovde
im se pridava sekundarna va`nost, a toa zna~i deka so maloletni~kiot
zatvor se nastojuva kon pomestuvawe na retribucijata vo vtor plan vo
onaa mera vo koja toa realno mo`e da se ostvari. Me|utoa, so toa ni od
daleku ne mo`e da se negira vistinskata egzistencija na represijata i
da ne se priznae deka tokmu zatoa maloletni~kiot zatvor vo osnova e
kazna. Fakt e me|utoa, i toa deka se raboti za specifi~en vid na merka
koja {to, iako za maloletnikot mo`e da pretstavuva dosta bolno
li{uvawe od sloboda, vo nea se sleani i brojni karakteristiki koi so
ogled na nivnata cel ja odbele`uvaat kako vospitna merka. Ottamu vo
teorijata e najprifatliva onaa formulacija {to maloletni~kiot
zatvor go opredeluva kako merka sui generis. Vakvata opredelba i
spored moe mislewe e najblisku do vistinata.
2. Vo pogled na izvr{uvaweto na kaznata maloletni~ki zatvor
va`at odredbite od ZIS koi se odnesuvaat na izvr{uvaweto na
kaznata li{uvawe od sloboda no, i posebni odredbi pomesteni vo
glava XVI vo koi se predvideni specifi~ni re{enija. So niv izvr{uvaweto
na maloletni~kiot zatvor vo golem obem se pribli`uva do
izvr{uvaweto na vospitnite merki od institucionalen karakter.
Specifi~nosta na ovie re{enija vo prv red se sostoi vo
izdvojuvaweto na maloletnite delinkventi vo posebni ustanovi vo koi
tie celosno se li{eni od bilo kakvi kontakti so polnoletnite
729

storiteli na krivi~ni dela. Na toj na~in se odbegnuvaat negativnite
vlijanija na postarite poiskusni kriminalci vrz mladite nedovolno
oformeni lica na koi so ogled na brojni li~ni obele`ja im e
potreben poseben prostor kade {to mo`e da dojde do izraz primenata
na intenziven tretman vo uslovi na poliberalen institucionalen
re`im.
Vo odnos na tretmanot na maloletnicite vedna{ treba da se
ras~isti so dosta ra{irenata zabluda deka vo ovie ustanovi za niv se
gradat posebni oblici, metodi i metodolo{ki postapki {to ne se
primenuvaat sprema polnoletnite lica. Su{tinata e vo toa deka
zakonodavstvoto i praktikata sekoga{ se otvoreni za akceptirawe na
site sovremeni dostigawa {to davaat makar i malku nade` za uspe{na
resocijalizacija i socijalna adaptacija bez ogled na vozrasta na onie
{to otstapile od op{testvenite normi na odnesuvawe. Razlikata ne e,
i ne treba da bide, vo izborot na merkite na tretman {to se javuvaat
kako nasu{na potreba na site, tuku, pred sÒ, vo intenzitetot na
nivnata primena vo soglasnost so individualnite i grupnite
karakteristiki na oddelnata li~nost. Vo taa smisla e i intencijata
na ZIS: kon stavawe na te`i{teto vrz obrazovanieto, stru~noto
osposobuvawe i koristeweto na slobodnoto vreme so ~ija pomo{ na
maloletnikot treba da mu se ovozmo`i osposobuvawe za `ivot na
sloboda i pozitiven razvoj za snao|awe vo raznovidnite `ivotni
situacii. Za taa cel ministerot za pravda vo soglasnost so ministerot
za obrazovanie i ministerot za trud i socijalna politika izgotvuvaat
posebna programa.
Posebniot re`im na izvr{uvawe na kaznata vo ovie ustanovi e
opredelen od potrebata da se sozdadat uslovi za: a) normalizacija na
`ivotot vo ovie ustanovi i negovo dobli`uvawe do uslovite {to
vladeat na sloboda, b) maksimalno eliminirawe na zatvorskite neugodnosti
i v) podobruvawe na polo`bata na maloletnicite i nivno
doveduvawe vo funkcija na efiskasniot prevospiten tretman.
Vo soglasnost so navedenite celi vo posebnite odredbi koi se
odnesuvaat na izvr{uvaweto na kaznata maloletni~ki zatvor se
napraveni pove}e otstapki od op{tite pravila za izvr{uvaweto na
kaznata li{uvawe od sloboda. Vo ovaa smisla najprvin e predvideno
ustanovite za maloletnici da bidat so minimalen stepen na obezbeduvawe
koe e dovolno da se spre~i sekakov obid za begstvo bez da se
predizvika bilo kakvo fizi~ko povreduvawe na maloletnikot.
Kazneno-popravnata ustanova za maloletnici e od zatvoren vid. Vo nea
e me|utoa, zadol`itelno postoewe na oddelenie vo koe maloletnoto
lice mo`e da bide reklasificirano ako se utvrdi deka nema da go
zloupotrebi otsustvoto na fizi~ki pre~ki za begstvo i deka }e se
pridr`uva do redot zasnovan vrz samodisciplinata vo oddelenieto. Vo
ovie ustanovi maloletnite lica od ma{ki pol mora da bidat smesteni
oddelno od malolentite lica od `enski pol i vo takov broj {to ne go
popre~uva ostvaruvaweto na individualizacijata na tretmanot.
Oddelnoto smestuvawe na maloletnicite spored polot me|utoa, ne
pre~i ovie lica da bidat zdru`eni zaradi pouspe{no ostvaruvawe na
opredeleni obrazovni, stru~no osposobuva~ki, socijalni i zabavni
730

tretmanski aktivnosti.
Vo pogled na uslovite za smestuvawe i rabota vo ustanovite za
maloletnici vo ZIS izri~no se predviduva deka no}e vo edna
prostorija mo`e da bide smesteno samo edno lice. Vo slu~aite koga
poradi privremen nedostig na prostor toa ne e mo`no, vo edna
prostorija mo`at da bidat smesteni do 5 lica so toa {to im se
obezbeduva nadzor so koj se ostvaruva za{tita na sekoe maloletno
lice. Posebna smetka se vodi i za povr{inata, osvetluvaweto,
provetruvaweto i higienata na prostoriite za no}evawe i dneven
prestoj.
Vo ustanovata za maloletnici se organizira nastava za osnovno
vospituvawe i obrazovanie i drugi vidovi na stru~no osposobuvawe i
rabota na maloletnite lica. Izborot na vidot na nastavata i rabotata
se vr{i spored mo`nostite na ustanovata no, sekoga{ se vodi smetka
za fizi~kite sposobnosti, li~nite svojstva i sklonostite na
maloletnikot za opredeleno obrazovanie, zanimawe i rabota. Toga{
koga vo ustanovata nema uslovi za organizirawe nastava, maloletnite
lica mo`at istata da ja posetuvaat vo u~ili{teto {to se nao|a vo
mestoto kade {to se nao|a sedi{teto na ustanovata.
Vo ZIS se predvideni specifi~ni re{enija i vo pogled na
koristeweto na pogodnostite. Vo ovaa smisla najzna~ajno e toa {to za
razlika od polnoletnite osudenici direktorot na ustanovata na
maloletnite lica mo`e da im dozvoli otsustvo zaradi poseta na
roditelite i semejstvoto do 14 dena.
So ogled na toa {to maloletnicite se vo faza na intenziven
fizi~ki razvoj niv im se potrebeni posebni uslovi za zanimavawe so
sport. Ottamu e i insistiraweto na ZIS za sozdavawe uslovi {to }e
ovozmo`at maloletnoto lice dva ~asa dnevno da se zanimava so sport i
slobodni aktivnosti na ~ist vozduh, a koga vremenskite uslovi toa go
dozvoluvaat, vo posebni sportski sali i drugi prostorii. Vo funkcija
na negoviot fizi~ki razvoj, no i zaradi odr`uvawe na negovoto
zdravje zakonodavecot predvidel zasilena ishrana koja dnevno treba da
ima najmalku 14.600 xuli. Vo toj kontekst e i postoeweto i raboteweto
na medicinskata slu`ba vo koja lekarot mora da ima poznavawe od
oblasta na detskata psihijatrija, kako i po{iroki poznavawe za
metodite i tretmanot za eventualnite mentalni zaboluvawa i du{evni
rastrojstva {to kaj maloletnikot mo`at da se javat za vreme na
negoviot prestoj vo ustanovata.
Opredeleni otstapki postojat i vo pogled na disciplinskoto
kaznuvawe koe za maloletnite lica e poblago odo{to ona kaj
vozrasnite. Sprema niv ne mo`e da se primeni merkata osamuvawe, a
disciplinskata kazna upatuvawe vo samica mo`e da trae najdolgo do
deset dena. Ovie i sli~ni otstapki, ili poto~no specifi~ni re{enija
vo pogled na izvr{uvaweto na maloletni~kiot zatvor ovozmo`uvaat
posigurno akceptirawe na pozitivnite vlijanija na edna kategorija
lica, koi so ogled na svojata vozrast i niza drugi obele`ja imaat
potreba od posuptilen pristap kako od aspekt na resocijalizacijata
taka i od aspekt na dostignuvaweto na drugite celi na kaznata.
731

II. IZVR[UVAWE NA VOSPITNITE MERKI
1. IZVR[UVAWE NA DISCIPLINSKITE VOSPITNI MERKI
Disciplinskite merki spa|aat vo prvata, najlesna kategorija
na vospitni merki. Tie se izrekuvaat na maloletnik sprema koj ne e
potrebno da se prezemat potrajni merki na vospituvawe, a osobeno ako
storil krivi~no delo od nepromislenost ili lekomislenost.
a) Ukor
Ukorot e najblaga vospirna merka koja se izrekuva ako e
dovolno za storenoto krivi~no delo maloletnikot samo da se prekori.
Ukorot po pravilo treba da se izrekuva za najlesni krivi~ni dela
storeni od nebri`nost, no i za polesni krivi~ni dela storeni so
umisla. Vo zakonot e opredeleno i toa deka pri izrekuvaweto na ovaa
merka na maloletnikot treba da mu se uka`e na {tetnosta na negovata
postapka i da mu se predo~i deka vo slu~aj na povtorno izvr{uvawe na
krivi~noto delo sprema nego mo`e da bide primeneta i postroga
krivi~na sankcija.
Od prirodata na ovaa merka jasno se zabele`uva nejziniot preventiven
karakter i toa deka nema potreba od postoewe na nekoj poseben
organ {to treba da se gri`i za nejzinoto izvr{uvawe. Merkata e
vsu{nost izvr{ena so samoto nejzino izrekuvawe pri koe sudot mu
uka`uva na maloletnikot na op{testvenata neprifatlivost na storenoto
delo i mo`nosta od izrekuvawe pote{ka merka dokolku dojde do
povtoruvawe na takvoto povedenie. Po izrekuvaweto na merkata ukor
nitu sudot nitu bilo koj drug organ nema obvrska da go sledi povedenieto
na maloletnikot. Za maloletnikot ednostavno se pretpostavuva
deka e dovolno predupreden i deka vo idnina pozitivno }e se
odnesuva, a deka vo toj pogled posebna gri`a }e poka`tat negovite
roditeli ili drugite lica koi se gri`at za negovoto izdr`uvawe.
b) Upatuvawe vo disciplinski centar za maloletnici
Upatuvaweto vo disciplinski centar pretstavuva vospitna
merka od institucionalen karakter. Ovaa merka se izrekuva koga
sudot }e oceni deka e potrebno so primena na soodvetni kratkovremeni
tretmanski aktivnosti da se vr{i vlijanie vrz li~nosta i
povedenieto na maloletnikot zaradi usoglasuvawe na negovoto povedenie
so pravnite i op{testvenite o~ekuvawa.
Vo zavisnost od potrebnite na maloletniot storitel upatuvaweto
vo disciplinski centar mo`e da se javi vo tri varijanti. Imeno
sudot mo`e da go upati maloletnikot vo disciplinski centar:
a) na opredelen broj ~asovi vo prazni~nite denovi i toa
najmnogu do ~etiri prazni~ni dena ednopodrugo,
b) na opredelen broj ~asovi vo tekot na denot no, najmnogu eden
732

mesec, i
v) na neprekinat prestoj za opredelen broj denovi, no ne pove}e
od dvaeset dena.
Na maloletniot delinkvent mo`e da mu se izre~e samo edna od
navedenite varijanti na upatuvawe vo disciplinski centar i toa mora
da bide navedeno vo sudskata odluka. Pritoa sudot mora da vodi smetka
zaradi izvr{uvaweto na merkata, maloletnikot da ne izostane od
redovnata nastava ili od rabota.
Prestojot vo disciplinski centar se koristi za sproveduvawe
na odnapred programiran tretman {to vo prv red se sostoi vo vospitna
rabota so malolentikot. Takviot tretman ima za cel preku
kratkovremeni vospitni i obrazovni dejnost da se izdejstvuva
razvivawe na ~uvstvoto na li~na odgovornost na maloletnikot koja
{to vodi kon korigirawe na negovite postapki. Za taa cel maloletnikot
se anga`ira vrz u~ewe, vr{ewe korisni rabotni aktivnosti
soodvetni na negovata vozrast i individualni sposobnosti.
Kon ovaa merka po nejzinoto izvr{uvawe mo`e da se nadovrze
merkata zasilen nadzor od strana na centarot za socijalni raboti. Do
vakva situacija koja {to prakti~no zna~i izrekuvawe na maloletnikot
dva vida vospitni merki, mo`e da dojde toga{ koga negoviot
prestoj vo disciplinskiot centar se poka`al nedovolen za postignuvawe
na o~ekuvanite korekcii vo negovoto povedenie.
Disciplinskite centri vo koi se izvr{uva ovaa merka treba da
bidat posebna, samostojna ustanova formirana tokmu za ovaa namena.
Toga{ koga, kako {to e slu~aj vo na{ata zemja takva ustanova ne e
osnovana 1117) za izvr{uvawe na merkata mo`e uspe{no da poslu`at i
postojnite prifatili{ta, internati, i drugi obrazovni ustanovi za
rabota so mladinata {to adekvatno prostorno i kadrovski se opremeni
i se nao|aat vo mestoto na `iveewe, odnosno prestojuvawe na
maloletnikot. Koi od navedenite ustanovi gi ispolnuvaat navedenite
uslovi za funkcionirawe kako disciplinski centri odlu~uva ministerot
za trud i socijalna politika vo soglasnost so ministerot za
obrazovanie.
Vospitnata merka upatuvawe vo disciplinski centar zapo~nuva
da se izvr{uva so javuvaweto na maloletnoto lice vo so odlukata na
sudot ozna~eniot disciplinski centar. Za navremenoto javuvawe vo
centarot se gri`i centarot za socijalni raboti. Po priemot na
sudskata odluka so koja e izre~ena merkata i vo dogovor so centarot,
centarot za socijalni raboti e dol`en vo rok od deset dena da go
povika maloletnikot zaedno so roditelite vo opredelen den i ~as da
1117)
Vo ime na vistinata RO za zgri`uvawe i vospituvawe "25 Maj" od 30.6.1966 godina
funkcionira{e kako Prifatili{te za deca i mladinci na grad Skopje so op{tinite,
a ottamu i kako edinstvena ustanova za izvr{uvawe na merkata upatuvawe vo
disciplinski centar. Od nejzinoto osnovawe do sredinata na 1995 godina vo ovaa
ustanova so vakva merka prestojuvale samo tri mladinci od ednostavna pri~ina {to
sudovite ne ja izrekuvale. Vidi: Sulejmanov, Z. i Matilov, N. Za{tita, edukacija i
rehabilitacija na lica so pre~ki vo fizi~kiot i psihi~kiot razvoj vo Makedonija,
ISPII, Skopje, 1995.
733

se javi vo centarot. Za natamo{noto redovno doa|awe na malolentiot
vo centarot se gri`at negoviot roditel, posvoitel ili staratel. Ako
poradi propu{tawe na nivnata obvrska maloletnikot ne se javi
navreme vo centarot, toa go pravi nerednovno ili sosema prestanal da
doa|a vo nego, obvrska na centarot e za toa da go izvesti centarot za
socijalni raboti ili nadle`niot sud.
Vospitnata merka upatuvawe vo disciplinski centar vo
prazni~ni denovi i na opredelen broj ~asovi vo denot se izvr{uva vo
vremeto od 08 do 20 ~asot vo slobodnoto vreme na maloletnoto lice.
Maloletnikot koj e upaten vo disciplinski centar na neprekinat
prestoj na opredelen broj denovi prodol`uva da ja sledi nastavata
vo u~ili{teto taka {to vo centarot go pominuva samo slobodnoto
vreme. Rabotno anga`iranite maloletnici isto taka prodol`uvaat da
odat na rabota, a vo centarot im se obezbeduva ishrana i smestuvawe.
Vo disciplinskiot centar maloletnite lica go pominuvaat
vremeto vo u~ewe, rabota, sport i slobodni aktivnosti spored programata
izgotvena od ministerot za trud i socijalna politika vo
soglasnost so ministerot za obrazovanie i ministerot za pravda.
Navedenata programa se ostvaruva od strana na stru~ni lica {to
imaat zna~ajno pedago{ko iskustvo vo menuvaweto na stavovite na
maloletnite lica.
Vo funkcija na menuvaweto na nivnite naviki, stavovi i
zajaknuvaweto na ~uvstvoto na odgovorno povedenie e i obvrskata na
maloletnicite da se pridr`uvaat kon pravilata propi{ani so ku}niot
red na centarot. Za nepridr`uvaweto na normite na rabotnata
disciplina, naredbite na slu`benite lica i za neuredno doa|awe
direktorot na centarot na maloletnikot mo`e da mu izre~e opomena
kako najblaga merka. Vo slu~aj na prodol`eno naru{uvawe na redot i
disciplinata i nenavremeno doa|awe, direktorot mo`e da mu go prodol`i
prestojot vo centarot za dva ~asa. Od druga strana, ispravniot
odnos kon slu`benite lica i ostanatite maloletnici i pridr`uvaweto
kon odredbite so koi se regulirani redot i disciplinata na
maloletnoto lice mo`at da mu se dodeluvaat opredeleni pogodnosti.
Toga{ koga nitu disciplinskite merki, ni pogodnostite ne dovele do
o~ekuvanite rezultati direktorot na centarot e dol`en da gi izvesti
centarot za socijalni raboti i nadle`niot sud zaradi zamena na ovaa
so poadekvatna vospitna merka.
Po izvr{enata merka vrz osnova na dnevnikot za prestoj na maloletnoto
lice disciplinskiot centar izgotvuva izve{taj za vlijanieto
na prezemeniot tretman i postignatite rezultativo vospitnata
rabota {to mu se dostavuva na centarot za socijalni raboti i
nadle`niot sud. Ako sudot po izvr{uvaweto na ovaa vospitna merka se
opredeli na maloletnoto lice da mu izre~e vospitna merka zasilen
nadzor od centarot za socijalni raboti, do toj organ zaedno so
izve{tajot dostavuva i mislewe izgotveno od stru~ni lica na centarot
za li~nosta na maloletnikot. Celta na izve{tajot i misleweto e
da se prika`at okolnostite i sostojbite {to mo`at da vodat kon
poefikasno izvr{uvawe na izre~enata merka na zasilen nadzor.
734

2. IZVR[UVAWE NA VOSPITNITE MERKI NA ZASILEN NADZOR
Merkite na zasilen nadzor im se izrekuvaat na maloletni
delinkventi sprema koi treba da se prezemat potrajni merki na
vospiruvawe, prevospituvawe i lekuvawe so soodveten nadzor, a ne e
potrebno nivno celosno oddeluvawe od dotoga{nata sredina. Zaedni-
~ki karakteristiki na ovie merki se: 1. deka se raboti za potrajni
merki na vospituvawe i prevospituvawe, 2. deka pri nivnoto
izvr{uvawe maloletnikot ne se izdvojuva od sredinata vo koja se
nao|al, i 3. deka obi~no se izvr{uvaat vo krugot na semejstvoto ili od
strana na drugo semejstvo ili organ {to mo`e uspe{no da mu ja
nadomesti potrebnata qubov i gri`a na maloletnikot i da go
obezbedi negovoto vospituvawe i pravilen razvoj.
a) Zasilen nadzor od strana na roditelite, posvoitelot ili
staratelot
Merkata zasilen nadzor od strana na roditelite, posvoitelot
ili staratelot sudot }e ja izre~e ako roditelite, posvoitelot ili
staratelot propu{tile da vr{at nadzor nad maloletnikot, a inaku
bile i se vo mo`nost da vr{at vakov nadzor. Koga sudot }e ja izre~e
ovaa merka na roditelite, posvoitelot ili na staratelot }e im
nalo`i opredeleni dol`nosti vo pogled na merkite {to treba da se
prezemat za vospituvawe na maloletnikot, za negovo eventualno lekuvawe
i za otstranuvawe na {tetnite vlijanija vrz nego. Za ostvaruvawe
na ovie obvrski sudot mo`e da im dade i potrebni upatstva.
Sudot posebno mo`e da opredeli centarot za socijalni raboti da go
kontrolira i izvr{uvaweto na ovaa merka i da mu uka`uva pomo{ na
roditelite, posvoitelot ili staratelot, Ovaa kontrola od strana na
centarot za socijalni raboti ne mo`e da trae pomalku od edna ni
podolgo od tri godini. Iako toa izri~no ne e opredeleno vo zakonot,
vo tie vremenski ramki sudot odlu~uva i za prestanokot na ovaa merka.
So takva opredelba na minimumot i maksimumot na traeweto na
merkata, vsu{nost, e potencirana i obvrskata na sudot da go sledi
najzinoto izvr{uvawe, {to porano, koga ovaa merka trae{e do
polnoletstvoto na maloletnikot, ne be{e slu~aj. Zna~ajno e da se
istakne i toa deka roditelite, posvoitelot ili staratelot koga
samite }e ocenat deka ve}e ne e potreben zasileniot nadzor mo`e da
pokrenat inicijativa za osloboduvawe od taa obvrska.
Vo procesot na izvr{uvaweto na ovaa merka dominantnata
uloga ja imaat neposrednite izvr{iteli. Roditelot, posvoitelot ili
staratelot ja izvr{uvaat merkata taka {to vodat postojana i celosna
gri`a za vospituvaweto na maloletnoto lice, prezemaat merki {to }e
go spre~at {tetnoto vlijanie vrz nego i gi izvr{uvaat nalozite i
upatstvata na centarot za socijalni raboti i izvr{niot sud. Vo odnos
na samiot maloletnik toa konkrentno zna~i primena na takvi metodi
i vlijanija {to go aktiviraat negoviot interes za u~eweto i
postignuvawe uspeh vo u~ili{teto, anga`irawe vrz opredeleni
735

abotni zada~i, osmisleno koristewe na slobodnoto vreme i
ostvaruvawe drugi aktivnosti {to vodat kon neporo~en razvoj na
negovata li~nost. Nakratko roditelot, posvoitelot ili staratelot od
denot koga nadle`niot sud im ja dostavil odlukata so {to zapo~nuva
izvr{uvaweto na merkata vrz niv le`i golema obvrska gri`livo i
sovesno da pristapat kon otstranuvawe na site negativni op{testveni
vlijanija i konfliktni situacii {to mo`at maloletnikot povtorno
da go odvedat vo pogre{na nasoka.
Od prethodnoto me|utoa, ne smee da se izvle~e zaklu~ok {to ja
minimizira ulogata na centarot za socijalni raboti. Nemu, neposrednite
izvr{iteli na merkata dol`ni se da mu ovozmo`at da go proveruva
tekot na izvr{uvaweto. Vrz nego le`i obvrskata da go sledi i
proveruva izvr{uvaweto na merkata, da uka`uva potrebna stru~na i
druga pomo{ vo tekot na vr{eweto na nadzorot, da dava upatstva za
pravilno vospituvawe i za tekot na izvr{uvaweto na merkata, vo rok
{to }e go opredeli sudot, a najmalku edna{ na {est meseci, da go izvestuva
nadle`niot sud. Pokraj ovaa obvrska koja poednakvo va`i i za
roditelot, posvoitelot ili staratelot, od centarot za socijalni raboti
se bara po izvr{uvaweto na merkata da sostavi kone~en izve{taj za
na~inot na nejzinoto izvr{uvawe od strana na roditelite,
posvoitelot ili staratelot i za postignatite rezultati od toa.
Ako vo tekot na izvr{uvaweto na merkata dojde do nesoglasuvawe
me|u roditelot, posvoitelot ili staratelot na maloletnoto
lice i centarot za socijalni raboti, nesoglasuveweto na na~inot na
izvr{uvaweto na merkata go re{ava sudot {to ja izrekol.
b) Zasilen nadzor vo drugo semejstvo
Zasileniot nadzor vo drugo semejstvo e vtorata od zavodskite
merki {to gi poznava na{eto pravo. Taa se primenuva koga roditelite,
posvoitelot ili staratelot na maloletnikot ne se vo mo`nost da
vr{at nadzor nad nego ili ako toa osnovano ne mo`e da se o~ekuva od
niv a postoi drugo semejstvo {to saka da go prifati i ima mo`nost da
vr{i zasilen nadzor nad nego. Drugoto semejstvo koe obi~no se sostoi
od rodnini ili drugi na maloletnikot bliski lica, se opredeluva so
sudska odluka. Traeweto na ovaa merka vremenski e relativno
neopredeleno. Do zapirawe na izvr{uvaweto na merkata mo`e da dojde
dokolku roditelot, posvoitelot ili staratelot na maloletnikot se
zdobijat so mo`nost samite da go vr{at nadzorot, ili koga spored
rezultatite od vospituvaweto i prevospituvaweto }e prestane
potrebata od zasilen nadzor. I pri izrekuvaweto na ovaa merka sudot
mo`e da opredeli centarot za socijalni raboti za vreme na nejzinoto
traewe da go sledi i proveruva izvr{uvaweto i da mu uka`uva
potrebno pomo{ na semejstvoto na koe mu e predaden maloletnikot.
Neposrednoto izvr{uvawe na merkite se ostvaruva na sledniot
na~in. Po dobivaweto na odlukata od nadle`niot sud so koja e
izre~ena merkata, centarot za socijalni raboti go izvestuva semejstvoto
{to treba da go vr{i nadzorot deka vo rok od 15 dena }e mu go
736

predade maloletnoto lice za izvr{uvawe na vospitnata merka. Potoa
centarot za socijalni raboti sklu~uva pismen dogovor so semejstvoto
opredeleno vo odlukata so koj se utvrduvaat me|usebnite prava i
obvrski vo vrska so smestuvaweto i sproveduvaweto na zasileniot
nadzor sprema maloletnoto lice. So ovoj dogovor se opredeluva i
visinata i na~inot na pla}aweto na tro{ocite dokolku semejstvoto
bara nadomest za toa, kako i uslovite i rokot na prestanuvawe na
dogovorot.
Za vreme na izvr{uvaweto na vospitnata merka zasilen nadzor
vo drugo semejstvo, dokolku nadle`niot sud po predlog na centarot za
socijalni raboti ne opredeli poinaku, na maloletnikot mu se
obezbeduva odr`uvawe na vrskite so negovoto semejstvo .
I kaj izvr{uvaweto na ovaa merka od strana na centarot za
socijalni raboti postoi obvrska da sostavi kone~en izve{taj za
na~inot na samoto izvr{uvawe i postignatite rezultati koj mu se
dostavuva na nadle`niot sud. Eventualnite sporovi me|u centarot i
semejstvoto {to go vr{i nadzorot isto taka gi re{ava sudot {to ja
izrekol merkata.
Osnovnata smisla na ovaa merka e na maloletnikot da mu se
obezbedi vospituvawe vo zdrava semejna atmosfera, vo slo`na zednica
na roditeli i deca vo koja usvoeniot sistem na vrednosti dava sigurna
garancija za negoovo pravilno naso~uvawe. Obezbeduvaweto na takvo
semejstvo vo koe normalno }e se ostvaruvaat vospitnite procesi e
me|utoa, mo{ne te{ka zada~a. Vo na{i uslovi toa ne e slu~aj, ne zatoa
{to nema takvi semejstva, tuku od pri~ini {to tie retko se prifa}aat
da ja vr{at ovaa uloga. Kulturnite sfa}awa, tradicionalizmot i vo
prv red materijanikot standard na naselenieto vo uslovi na mo{ne
dinami~en `ivot mnogumina gi odvra}a od prifa}aweto na vakvi
humani zadol`enija. Od tie pri~ini na{ite sudovi retko se
opredeluvaat za izrekuvawe na ovaa merka.
v) Zasilen nadzor od centar za socijalni raboti
Merkata zasilen nadzor od centar za socijalna rabota sudot ja
izrekuva vo slu~aj koga roditelite, posvoitelot ili staratelot ne se
vo mo`nost da vr{at zasilen nadzor nad maloletnikot, a ne postojat
uslovi za negovo predavawe vo drugo semejstvo zaradi vr{ewe vakov
nadzor. Maloletnikot ostanuva da `ivee kaj svoite roditeli, posvoitelot
ili staratelot, a slu`benik opredelen od centarot za socijalni
raboti me|u razli~ni stru~ni lica (socijalni i pedago{ki
rabotnici) koj ima iskustvo so vospituvaweto na maloletnici vr{i
nadzor i se gri`i za negovoto {koluvawe, vrabotuvawe, oddeluvawe od
sredinata {to {tetno deluva vrz nego, za potrebno lekuvawe i za
sreduvawe na prilikite vo koi `ivee.
Ulogata na stru~niot slu`benik ovde treba da se sfati kako
zna~ajna obvrska na pomo{, tretman i nadzor od organ {to neposredno
ja izvr{uva merkata. Toj e glaven nositel na dol`nostite vo pogled na
vospituvaweto i prevospituvaweto na maloletnikot i kontrola na
737

negovoto povedenie. Toa me|utoa, vo nikoj slu~aj ne zna~i roditelite
i licata {to go izdr`uvaat maloletnikot, odnosno licata kaj koi toj
se nao|a, deka treba da bidat pasivni sprema merkite na vospituvawe
{to gi prezema slu`benoto lice. Ako na maloletnikot kon merkata na
zasilen nadzor mu e opredelena i nekoja posebna obvrska, slu`benoto
lice e dol`no da go kontrolira nejzinoto ispolnuvawe.
Ni traeweto na ovaa merka ne e odnapred opredeleno. Za
nejziniot prestanok sudot odlu~uva dopolnitelno, so toa {to taa ne
mo`e da trae pokratko od edna ni podolgo od tri godini.
Za samiot na~in na izvr{uvawe na ovaa merka bitno e najprvin
toa {to po priemot na odlukata so koja e izre~ena od nadle`niot sud,
centarot za socijalni raboti podgotvuva programa za rabota so
maloletnikot. Vo taa programa se navedeni obvrskite na
maloletnikot, na negovite roditeli, posvoitel ili staratel i vo prv
red obvrskite na slu`benoto lice koe e najpovikano za postignuvawe
na opredelen uspeh vo povedenieto na maloletnikot, so podrobno
naveduvawe na metodite i postapkite za postignuvawe na taa cel. Vo
taa smisla vrz osnova na pristap {to vleva zaemna doverba slu`benoto
lice treba da bide vo postojan dopir so maloletnikot i da gi
prezema site aktivnosti {to mo`at da mu pomognat vo sovladuvaweto
na svoite redovni obvrski i odbegnuvaweto na {tetnite vlijanija {to
go odvlekuvaat od niv. Ovie kontakti na relacija slu`beno lice -
maloletnik se ostvaruvaat so poseti na stru~noto lice na maloletnikot
tamu kade {to toj gi vr{i svoite `ivotni aktivnosti ili pak so
povremeno doa|awe na maloletnikot vo centarot za socijalni raboti.
Pritoa preku razgovori, soveti i soodvetna podr{ka i pomo{ {to vo
po~etokot treba da bidat osobeno intenzivni treba da se nadmine
barierata koja mo`e mo{ne nepovolno da se odrazi vrz natamo{nata
sorabotka. Duri toga{ koga maloletnikot }e ja po~uvstvuva
dobronamernosta i korista od gri`ata {to mu se uka`uva,
intenzitetot na kontaktite mo`e da se proret~i, a ve}e steknatata
sigurnost kaj maloletnikot sama od sebe }e ja prezeme ulogata na voda~
kon poodgovorno odnesuvawe.
So ogled na toa deka maloletnikot se nao|a kaj svoite
roditeli, posvoitelot ili staratelot nu`no e socijalniot organ da
ostvaruva bliski kontakti i so ovie lica. Ova, pred sÒ, e zna~ajno
zaradi sreduvawe na semejnite priliki na maloletnikot i davawe
upatstva za natamo{na rabota so nego vo nasoka {to }e pretstavuva
podr`uvawe na ve}e postignatite usilbi na slu`benoto lice. Pritoa,
ovie lica od svoja strana se dol`ni da go izvestat slu`benoto lice
nadle`no za izvr{uvawe na merkata za okolnostite i pre~kite {to
imaat negativno vlijanie vrz nejzinoto izvr{uvawe. Za site sostojbi
vo pogled na izvr{uvaweto na merkata samoto slu`beno lice e dol`no
redovno da go izvestuva nadle`niot sud koj vo zavisnost od
postignatite rezultati mo`e da go zapre nejzinoto natamo{no
izvr{uvawe ili pak ovaa merka da ja zameni so druga vospitna merka.
738

g) Posebni obvrski kon merkite na zasilen nadzor
Pri izrekuvaweto na bilo koja od merkite na zasilen nadzor
ili vo tekot na nivnoto izvr{uvawe sudot na maloletnikot mo`e da
mu opredeleni pove}e posebni obvrski ako toa e potrebno za
pouspe{no izvr{uvawe na izre~enata merka.
Na maloletnikot mo`at da mu se opredelat osobeno ovie
obvrski:
da mu se izvini li~no na o{tetenoto lice,
da ja popravi ili nadomesti {tetata predizvikana so
krivi~noto delo,
redovno da go posetuva u~ili{teto,
da ne izostanuva od rabotnoto mesto,
da se osposobi za rabota {to odgovara na negovite sposobnosti,
sklonosti i fizi~ka sila,
da prifati rabota,
da se vozdr`uva od upotrebata na alkoholni pijaloci droga
i drugi psihotropni supstancii,
da se vozdr`i od posetuvawe na opredeleni lokali, odnosno
opredeleni priredbi,
da posetuva soodvetna zdravstena ustanova ili sovetuvali{te,
polezno da go koristi slobodnoto vreme,
da ne kontaktira so lica koi {tetno vlijaat vrz negovata
li~nost,
da se podlo`i na psihofizi~ko lekuvawe,
da se osposobi, ostru~i i prekvalifikuva zaradi zadr`uvawe
na rabotnoto mesto {to go zazema ili za sozdavawe
pretpostavki za vrabotuvawe,
da ovozmo`i uvid i prifati soveti vo vrska so rasporeduvaweto
i tro{eweto na sredstva od li~niot dohod i drugite
prihodi {to gi ostvaruva.
Sudot mo`e na maloletnikot da mu opredeli i drugi obvrski no
pritoa mora da vnimava so niv da ne go pogodi ~ovekovoto dostoinstvo
na maloletnikot i da ne mu pri~ini drugi posebni te{kotii. Ovie
obvrski sudot mo`e da gi izmeni ili ukine na predlog na centarot za
socijalni raboti. Pri opredeluvaweto i izmenuvaweto na ovie
obvrski sudot posebno e zadol`en na maloletnikot i negovite
roditeli, posvoitelot ili staratelot da im uka`e deka vo slu~aj na
nivno neispolnuvawe izre~enata merka na zasilen nadzor mo`e da
bide zameneta so druga vospitna merka.
Vo praktikata na dosega{nata primena na zavodskite vospitni
merki kaj nas, navedenite obvrski naj~esto se sveduvaa na voop{teno
obvrzuvawe na maloletnikot da vodi ureden `ivot bez nivno
konkretno opredeluvawe.
739

3. IZVR[UVAWE NA ZAVODSKITE VOSPITNI MERKI
Zavodskite merki se izrekuvaat na maloletnik sprema koj
treba da se prezemat potrajni merki na vospituvawe, prevospituvawe
ili lekuvawe i negovo celosno oddeluvawe od dotoga{nata sredina.
Ovie merki ne mo`at da traat podolgo od pet godini. Zaedni~ki
karakteristiki na ovie merki se: 1. deka se izvr{uvaat vo posebni
zavodi soodvetni na nivnata namena, 2. deka maloletnicite celosno se
izdvojuvaat od nivnata dotoga{na sredina, 3. deka se potrajni merki na
vospituvawe i prevospituvawe i 4. deka pri nivnoto izrekuvawe ne se
opredeluva nivnoto traewe, tuku sudot za toa dopolnitelno odlu~uva
so toa {to spored zakonot e opredelen minimumot i maksimumot na
traeweto.
Zavodskite merki se izvr{uvaat vo vospitna ustanova nameneta
za vospituvawe i socijalna za{tita na deca i mladinci i vo vospitnopopraven
dom.
Upatuvaweto na maloletnikot vo soodvetna ustanova zaradi
izvr{uvaweto na zavodskata vospitna merka go vr{i centarot za
socijalni raboti po priemot na odlukata od nadle`niot sud. Toa go
pravi taka {to od roditelot, posvoitelot ili staratelot }e pobara vo
tekot na 15 dena da go dovede maloletnoto lice vo ustanovata. Pritoa
centarot za socijalni raboti ima obvrska da ja izvesti ustanovata za
datumot koga maloletnoto lice treba da se javi na izvr{uvawe na
merkata, a ustanovata vo koja se izvr{uva zavodskata merka da dostavi
povratno izvestuvawe do centarot za socijalni raboti i nadle`niot
sud za datumot na priemot na maloletnikot i po~etokot na
izvr{uvaweto na merkata. Ako maloletnikot ne se javi na izvr{uvawe
na zavodskata merka ili od ustanovata se dade vo begstvo
rakovoditelot na ustanovata ima obvrska da go izvesti centarot za
socijalni raboti, nadle`niot sud i organot za vnatre{ni raboti za
fakawe na maloletnoto lice i priveduvawe vo ustanovata.
Po~etokot na izvr{uvaweto na merkata po molba na
maloletnoto lice, negovite roditeli, posvoitelot ili staratelot
mo`e da se odlo`i od istite pri~ini od koi mo`e da se odlo`i
po~etokot na izdr`uvaweto na kaznata i na polnoletnite lica
osudeni na kazna li{uvawe od sloboda.
Me|u op{tite odredbi za izvr{uvawe na zavodskite merki e
pomestena i dol`nosta na ustanovata vo koja se izvr{uva merkata
najdocna 3 meseci pred planiranoto otpu{tawe na maloletnoto lice
da go izvesti centarot za socijalni raboti za otpu{taweto i da mu
predlo`i merki {to treba da se prezemat za negovo natamo{no vospituvawe.
Vrz osnova na ova izvestuvawe centarot za socijalni raboti
vr{i konsultacii so roditelite, posvoitelot ili staratelot na
maloletnoto lice i zaedno so niv se anga`ira za prifa}awe na
maloletnikot po negovoto izleguvawe od ustanovata. Pritoa se vodi
posebna gri`a za sreduvawe na semejnite priliki na maloletnikot, za
obezbeduvawe negovo vremeno smestuvawe i ishrana ako toa ne mu e
obezbedeno vo semejstvoto, za obezbeduvawe obleka i obuvki, za
740

lekuvawe, za izbor na soodvetna sredina i za {koluvawe i vrabotuvawe
na maloletnoto lice.
a) Upatuvawe vo vospitna ustanova
Upatuvawe vo vospitna ustanova e zavodska merka koja im se
izrekuva na maloletnite delinkventi trgnuvaj}i od pretpostavkata
deka nivniot natamo{en razvoj ne mo`e da se obezbedi so nivno
ostavawe na sloboda. Imeno sudot }e ja izre~e ovaa merka toga{ koga
smeta deka sprema maloletnicite treba da se obezbedi postojan nadzor
od strana na stru~ni lica (so {kolska i stru~na sprema na
vospituva~i) zaradi vospituvawe, prevospituvawe i nivno celosno
izdvojuvawe od dotoga{nata sredina. Se raboti, vsu{nost, za
malolentici koi ne se sosema vospitno zapu{teni taka {to mo`e da se
upatat vo vospitna ustanova kade {to se smestuvaat i decata {to ne se
delinkventi 1118) . Takva vospitna ustanova kaj nas e Zavodot za
zgri`uvawe, vospituvawe i obrazovanie na deca i mladinci "Ranka
Milanovi}" vo Skopje. Kako ustanova za socijalna za{tita taa e od
otvoren vid i soglasno aktot na nejzinoto formirawe i Zakonot za
socijalna za{tita edinstvena e vo na{ata Republika. Vo nea
maloletncite ostanuvaat najmalku {est meseci, a najmnogu tri godini.
Sudot ne go opredeluva traeweto na merkata pri nejzinoto
izrekuvawe, tuku za toa dopolnitelno odlu~uva vo zavisnost od
postignatite rezultati vo ostvaruvaweto na vospitno-prevospitniot
proces.
Vo ovaa ustanova maloletnite delinkventi gi imaat istite
prava i dol`nosti kako i drugite maloletnici koi se smesteni vo nea.
Edinstvenata razlika e vo toa {to so ogled na izre~enata merka vo
pogled na vospituvaweto na ovie lica im se posvetuva posebno vnimanie
i zasilen nadzor {to ne treba da bide zabele`an od ostanatite
maloletnici. Ottamu, so okolnosta deka sprema maloletnite lica e
izre~ena vospitna merka od zavodski vid, se zapoznavaat samo
rakovoditelot na ustnovata i vospituva~ot komu mu e dovereno
nejzinoto izvr{uvawe.
Za vreme na prestojot vo ustanovata sprema maloletnoto lice
se primenuvaat raznovidni oblici i metodi na tretman vo zavisnost
od karakteristikite na li~nosta {to treba da se menuvaat. Takviot
tretman e osobeno ispolnet so usilbi vrz podigaweto na obrazovanieto
i kulturnoto nivo na maloletnikot i negovoto naso~uvawe kon
op{testveno polezno i konstruktivno koristewe na slobodnoto vreme
vo uslovi na `ivot i rabota vo koi pridr`uvaweto kon disciplinata
1118)
Vo zavodot "Ranka Milanovi}" pokraj kategorijata maloletni storiteli na
krivi~ni dela za koi sudot donel pravosilno re{enie so izre~ena vospitna merka
upatuvawe vo vospitna ustanova se zgri`uvaat u{te dve kategorii na maloletnici.
Toa se maloletnici {to ovde se upatuvaat od strana na centrite za socijalni raboti
koi imaat potreba od socijalna gri`a kako i vospitno zapu{tenite krivi~no
neodgovorni maloletni storiteli na krivi~ni dela na vozrast do 14 godini.
741

dobiva osobeno zna~ewe. Zaradi izbegnuvawe na posledicite od
izolacijata, sekoga{ koga za toa nema uslovi vo samata ustanova, na
maloletnikot mo`e da mu se ovozmo`i da go prodol`i ostvaruvaweto
na svoite rabotni obvrski i svoeto {koluvawe nadvor od ustanovata.
Vo istata nasoka e i odredbata so koja se predviduva za vreme na
u~ili{niot raspust i praznicite koga vospitnata ustanova ne raboti,
maloletnoto lice da se isprati kaj roditelite, posvoitelot,
staratelot ili bliski rodnini. Vremeto pominato kaj ovie lica se
smeta kako vreme pominato vo ustanovata.
Za tekot na izvr{uvaweto na merkata i postignatite rezultati
od sprovedeniot tretman rakovoditelot na ustanovata e dol`en
najmalku na sekoi {est meseci, ili koga toa }e go pobaraat sudot ili
centarot za socijalni raboti, da im podnese poseben izve{taj za sekoe
maloletno lice.
Od neposrednata praktika na izvr{uvaweto na ovaa merka
proizleguva deka vo edinstvenata ustanova od ovoj vid vo na{ata zemja
prestojuvaat vospitno zapu{teni i maloletni delinkventi na vozrast
od 10 do 18 godini glavno od podra~jeto na grad Skopje. Me|u niv
mo`at da se sretnat i lica so telesni i du{evni nedostatoci. Za site
niv so ogled na materijalnite uslovi na ustanovata i brojot na
vrabotenite stru~ni profili ne mo`e da se obezbedi postapuvawe
soodvetno na nivnata vozrast, strukturnite karakteristiki na
li~nosta i nivnite potrebi. Od tie i drugi pri~ini vo na{ata
penolo{ka literatura se predlaga otvarawe na posebna ustanova {to
so ogled na kapacitetot i kadrovskata ekipiranost bi gi zadovolila
potrebite na celata teritorija na Republika Makedonija. Vo taa
smisla e prifatliva i zdravorazumskata pretpostavka deka sudovite
po~esto }e se odlu~uvaat za izrekuvawe na ovaa merka koja vo osnova
sodr`i adekvatni mo`nosti za ostvaruvawe na pozitivni vlijanija vrz
maloletnite delinkventi.
b) Upatuvawe vo vospitno-popraven dom
Merka upatuvawe vo vospitno-popraven dom im se izrekuva na
vospitno zapu{teni maloletni delinkventi sprema koi e potrebno da
se prezemat potrajni i zasileni merki na vospituvawe i prevospituvawe
i nivno celosno oddeluvawe od dotoga{nata sredina. Pri
odlu~uvaweto dali }e se izre~e ovaa merka sudot posebno ja zema
predvid te`inata i prirodata na storenoto delo i okolnosta dali
sprema maloletnikot porano bile izrekuvani vospitni merki ili
kazna maloletni~ki zatvor. Vo vospitno-popravniot dom maloletnikot
ostanuva najmalku edna, a najmnogu pet godini. Sudot ne go
opredeluva traeweto nitu na ovaa merka pri nejzinoto izrekuvawe.
Ovaa merka kaj nas se izvr{uva vo vospitno popravniot dom
Tetovo 1119) kade {to sprema maloletnicite od ma{ki pol se prime-
1119)
VPD Tetovo funkcionira od 1962 godina najprvin vo samo eden objekt {to ne
be{e namenski izgraden za izvr{uvawe na merkata upatuvawe vo vospitno popraven
742

nuvaat aktivnosti i tretman i pomo{ so koi se obezbeduva pravilen
razvoj i formirawe na pozitivnite naviki, stavovi i vrednosti i se
otstranuvaat kriminogenite vlijanija {to mo`at da go pottiknat
kriminogenoto odnesuvawe. Poradi nemawe uslovi za izvr{uvawe na
merkata upatuvawe vo vospitno-popraven dom na maloletni delinkventi
od `enski pol, do sredinata na 1986 godina maloletni~kite od
na{ata dr`ava ovaa merka ja izdr`uvaa vo VPD Kru{evac. Denes kako
{to ve}e navedovme, ovaa merka se izvr{uva vo posebno oddelenie vo
ramkite na KPD za `eni vo Idrizovo 1120) .
Pri priemot na maloletnikot vo vospitno-popravniot dom
najprvin se utvrduva negoviot identitet, a potoa se smestuva vo priemno
oddelenie kade prestojuva do 30 dena. Vo priemnoto oddelenie se
vr{i socijalno-medicinsko i psiholo{ko-pedago{ko ispituvawe na
li~nosta na maloletnoto lice od strana na stru~en tim {to go
so~inuvaat psiholog, pedagog, socijalen rabotnik, neuropsihijatar i
lekar, a po potreba i drugi stru~ni lica. Nau~noto prou~uvawe na li-
~nosta na maloletnicite slu`i za nivno rasporeduvawe vo vospitni
grupi spored vozrasta, mentalnata razivenost i drugite obele`ja na
li~nosta. Takvata klasifikacija treba da ovozmo`i primena na
ednakvi vospitni i prevospitni merki na tretman, odr`uvawe na
redot i disciplinata vo vospitno-popravniot dom i spre~uvawe na
me|usebnite {tetni vlijanija me|u maloletnite lica. Za optimalno
postignuvawe na ovie celi zakonska preporaka e ovie grupi da ne go
nadminuvaat brojot na 10 maloletnici i so sekoja od niv da rakovodi
poseben vospituva~.
Od navedenoto proizleguva deka prestojot vo priemnoto
oddelenie i vo ovie ustanovi e opredelen od potrebata za ispituvawe
na li~nosta zaradi klasifikacija na maloletnicite i individualizacijata
na nivniot tretman. Ovoj prestoj me|utoa, kako i kaj drugite
merki od instutcionalen karakter, ima za cel i da go olesni
prilagoduvaweto na maloletnikot na uslovite na izolacija. Vo taa
smisla vo priemnoto oddelenie maloletnoto lice se zapoznava so
ku}niot red, pravata i dol`nostite {to gi ima vo tekot na izvr{uvaweto
na vospitnata merka, na~inot na koj mo`e da gi ostvaruva
svoite prava i so disciplinskite merki {to mo`at da mu se izre~at.
Vo vospitno-popravnite domovi posebno vnimanie mu se
posvetuva na programiranoto ostvaruvawe na individualniot i grupniot
tretman na maloletnicite so intenzivna primena na ve}e
dom. Vo tekot na 1964-1966 kon ovoj objekt bea pridodadeni nekolku rabotilnici, a
edna negova prostorija be{e prilagodena za izveduvawe {kolska nastava. Od 1973
godina koga se izgredeni 6 pavilioni so kapacitet od 125 maloletnici VPD Tetotvo
se zdobi so sovremeni materijalni pretpostavki za ostvaruvawe na svojata funkcija.
1120)
Vospitno-popravniot dom, poto~no oddelenieto za maloletnici od `enski pol e
osnovano so odluka na Sobranieto na SR Makedonija od 23 septemvri 1986 godina, a
zapo~na da funkcionira od 1 oktomvri 1986 godina. Oddelnieto e smesteno vo edno
krilo na objektot {to go so~inuva KPD za `eni Idrizovo. Kapacitetot na toa krilo
e 5-7 maloletni~ki i so ogled deka ovde godi{no se upatuvaat od edna do ~etiri
maloletni~ki vo celost gi zadovoluva potrebite na na{ata Republika.
743

navedenite pristapi, oblici metodi i vospitno-prevospitni i
korekcioni tehniki na postapuvawe. Pritoa, zna~ajno e da se istakne
deka upravata na ovie domovi po~nuvaj}i od direktorot, vospituva~ite
i drugiot stru~en i administrativen personal posebna gri`a vodi za
usoglasuvaweto na merkite na tretmanot spored vozrasta,
karakteristikite i potrebite na maloletnite lica. Vo ovaa smisla e
postaven i re`imot na izvr{uvaweto na ovaa merka.
So ogled na toa {to vo ovie ustanovi doa|aat golem broj
maloletnici so nezavr{eno osnovno u~ili{te i neoformena stru~na
sprema, nivnoto op{to i stru~no obrazovanie stanuva dominanten
oblik na tretman. Od tie pri~ini nivnata glavna obvrska e da organiziraat
u~ili{ta od soodveten vid, rabotilnici i ekonomii za
prakti~na obuka. Ako vo vospitno-popravniot dom ne postojat uslovi
za organizirana nastava od opredelena nasoka ili stepen na obrazovanie,
maloletnoto lice mo`e takvata nastava da ja posetuva i nadvor
od ustanovata. Zakonot predviduva i mo`nost za prodol`uvawe na
nastavata nadvor od domot dokolku se raboti za maloletnik koj pred
doa|aweto vo nego go zapo~nal svoeto sredno ili drugo obrazovanie
pod uslov so svoeto zalagawe i u~eweto da go zaslu`uva toa i da im
slu`i za primer na drugite maloletnici. Za zavr{eniot stepen na
op{toto i stru~noto {koluvawe se izdava svidetelstvo od koe ne smee
da se gleda deka e zdobieno vo vospitno-poraven dom. A koga spored
op{tite propisi vremeto pominato na rabota od opredelen vid se
priznava za zdobivawe so opredelena kvalifikacija, za takvata
kvalifikacija se priznava i vremeto pominato na ist vid rabota vo
vospitno popravniot dom, so toa {to ova vreme ne se smeta vo
rabotniot sta` i ne mo`e da bide osnov za zdobivawe so drugi prava.
Vo ovie ustanovi ne e zapostavena ulogata na trudot kako
zna~aen oblik na vlijanie sprema maloletnite lica vo nasoka {to
vodi kon budewe na nivnite tvore~ki potencijali i sozdavewe naviki
za vodewe op{testveno korisen `ivot. Nivniot raboten anga`man
me|utoa, e opredelen so zavr{niot stepen na {kolska i stru~na
naobrazba. Onie maloletni lica {to go zavr{ile {koluvaweto ili
stu~no se osposobeni, spored bukvata na zakonot se dol`ni da rabotat
so polno rabotno vreme soglasno op{tite propisi. Od druga strana,
maloletnicite koi posetuvaat nastava isto taka se dol`ni da rabotat
no, spored propisite i programata za nastavata predvidena od
u~ili{teto {to go posetuvaat. I vo dvata slu~ai rabotata vo domot se
organizira taka {to na maloletnikot mu se obezbeduvaat uslovi za
osnovno i sredno obrazovanie, za steknuvawe i razvivawe na
pozitivnite osobini i za rabotno ostru~uvawe i osposobuvawe za
oddelni zanimawa. Vidot na rabotata {to ja vr{at maloletnicite se
opredeluva spored nivnite telesni i du{evni sposobnosti i
mo`nostite na domot pri {to sekoga{ se vodi smetka i za nivnata
`elba. Istite okolnosti se od zna~ewe i pri izborot na strukata {to
treba da ja izu~uvaat ovie lica.
Vo vospitno-popravniot dom na maloletnoto lice mu se
obezbeduvaat uslovi i za aktivno koristewe na slobodnoto vreme i
negovo ispolnuvawe so kulturni, sportsko-rekreativni, zabavni i
744

sli~ni sodr`ini. Na ostvaruvaweto na programata na slobodnite
aktivnosti treba da mu se dade istata te`ina kako i na ostvaruvaweto
na drugite vospitno-prevospitni procesi, za{to so ogled na
posebniot interes na ovaa kategorija lica, kon niv se pridonesuva za
smaluvaweto na nivnite begstva, samopovreduvaweto, otporot kon
pretpostavenite i kon vospitnite procesi, izbegnuvaweto na rabotnite
obvrski i psihi~kite tenzii kon koi vodi ednoli~niot `ivot vo
uslovi na opredelena izolacija i zasilena disciplina.
Ovde malolenite lica gi u`ivaat istite prava kako i maloletnite
delinkventi {to izdr`uvaat kazna maloletni~ki zatvor. Tie
mo`at bez ograni~uvawe da se dopi{uvaat so svoite roditeli i bliski
rodnini, a ako toa ne vlijae {tetno vrz maloletnikot, so odobrenie na
direktorot na ustanovata i so drugi lica. Nekoi od nivnite prava se
duri i po{iroko postaveni. Imeno, maloletnite lica imaat pravo na
neograni~en broj poseti od strana na ~lenovite na nivnoto potesno
semejstvo vo vremenski granici opredeleni so ku}niot red na domot.
So odobrenie na direktorot na ustanovata niv ne mo`e da gi
posetuvaat i drugi lica. Na maloletnicite isto taka ne im e
ograni~en brojot na pratkite {to mo`at da gi primat vo domot dokolu
sodr`at dolna obleka, predmeti za li~na upotreba i knigi i vesnici
so korisna vospitna sodr`ina. Tie imaat i pro{ireno pravo na
koristewe godi{en odmor od 14 do 20 dena vo godinata.
Kako zna~aen stimul za akceptirawe na pozitivnite vlijanija
vo domot, za ovie lica e razraboten i poliberalen sistem na
pogodnosti ~ie steknuvawe vo prv red zavisi od nivnoto dobro
odnesuvawe i postignatiot uspeh vo u~eweto. Direktorot na
ustanovata mo`e da im odobri i otsustvo do eden mesec vo tekot na
godinata zaradi poseta na roditelite ili bliski rodnini. Ova
otsustvo po pravilo se dava za vreme na u~ili{niot raspust i
opredeleni praznici. Specifi~no e i toa {to za ovie maloletnici
mo`e da se organizira zaedni~ko letuvawe nadvor od domot.
Sprema ovie maloletnici mo`at da se primenat i disciplinski
kazni opredeleni so ku}niot red na ustanovata. Najte{ka
disciplinska kazna e upatuvaweto vo samica koja ovde ne mo`e da trae
pomalku od 3 ni pove}e od 8 dena. Merkata osamuvawe kon niv ne mo`e
da se primeni.
Upatuvaweto vo vospitno-popraven dom e mo{ne pogodna
institucionalna merka za vospituvawe i prevospituvawe na maloletnite
delinkventi. Vo taa nasoka se dvi`ea teoretskite i prakti-
~nite usilbi kaj nas taka {to vo VPD Tetovo e dostignato visoko
nivo na objektivnite pretpostavki za efikasno ostvaruvawe na
negovata funkcija. Toa me|utoa, ne zna~i deka vo ovaa ustanova ne se
javuvaat opredeleni slabosti {to se potvrdeni i so empiriski istra-
`uvawa. Prvata slabost e vo toa {to od 1974 godina navamu vo ovaa
ustanova brojot na vospitanicite e vo postojano opa|awe. Vakviot
trend (koj, kako svrtuvawe kon izrekuvawe poblagi vospitni merki,
ima svoe opravduvawe od kriminalnopoliti~ki aspekt) ja doveduva vo
pra{awe realizacijata na najgolemiot broj aktivnosti pa duri i na
onie povrzani so ostvaruvaweto na tretmnot na maloletnicite. Vo
745

ovaa smisla e dovolno ilustrativen primerot koj uka`uva deka od 2-3
maloletnici ne mo`e da se sostavi oddelenie za nastavna dejnost.
Snao|aweto so reducirana nastava, preku nivno vklu~uvawe vo
oddelenija vo koi se predava materija predvidena od prvo do ~etvrto
ili od petto do osmo oddelenie, ne mo`e da bide re{enie za ovoj
problem.
Vtorata slabost proizleguva od kratkoto traewe na izvr{uvaweto
na merkata koe kaj nas vo prosek se dvi`i od edna do dve i pol
godini. Takviot vremenski prostor ne dava mo`nost za primena na
tretman {to }e dovede do podlaboki promeni vo li~nosta i odnesuvaweto
na maloletnikot.
Kon predhodnite slabosti sekako treba da se dodadat i ~estite
begstva na maloletnicite od domot, koi se vr{at bilo zaradi negoviot
poluotvoren vid, ili pak, zaradi neuspehot na upravata da go motivira
sekoj maloletnik za aktivno u~estvo vo sopstvenoto vospituvawe i
prevospituvawe.
Vo praktikata ima{e i sî u{te ima i slu~ai vo VPD Tetovo da
se upatuvaat i lica so telesni i du{evni anomalii, pa duri i
psihoti~ni lica. Tie maloletnici pretstavuvaat poseben problem ne
samo za slu`bata na domot, tuku i za ostanatite maloletnici za{to
nedostasuvaat prostorii i kadrovski uslovi za nivniot poseben
pedago{ki i medicinski tretman.
Kako zna~aen problem se javuva i nedovolnata opremenost na
rabotilnicite i pogonite za stru~no osposobuvawe na maloletnicite.
Ovie i drugi slabosti od objektivna i subjektivna priroda
mo`at seriozno da go naru{at funkcioniraweto na domot i da dovedat
do manifestirawe na brojni negativni pojavi {to im protivre~at na
site o~ekuvani celi od izrekuvaweto na merkata. Ottamu vo idnina
treba da se zajaknat op{testvenite zalo`bi za nivno postepeno
nadminuvawe.
4. IZMENA NA ODLUKATA ZA VOSPITNITE MERKI I ZAPIRAWE
NA NIVNOTO IZVR[UVAWE
Vo na{iot sistem na vospitni merki e karakteristi~no {to na
sudot mu e dadeno ovlastuvawe: a) da ja izmeni izre~enata vospitna
merka, b) da go zapre izvr{uvaweto na izre~enata vospitna merka, v)
da ja zameni izre~enata so druga vospitna merka i g) da donese odluka
so koja izre~enata vospitna merka nema da se izvr{i.
1. Izmena na vospitnata merka e mo`na kaj merkite na zasilen
nadzor. Pri izrekuvaweto na ovie vospitni merki, na licata koi
treba da gi izvr{uvaat sudot im dava upatstva ili im nalo`uva
opredeleni obvrski, a na samiot maloletnik mo`e da mu opredeli i
posebni obvrski. Dokolku vo tekot na izvr{uvaweto na konkretnata
merka bide postignata nejzinata cel, ili pak, i pokraj navedenite
barawa, niza okolnosti uka`uvaat deka ne do{lo i nema da dojde do
o~ekuvanite vospitni i prevospitni rezultati, celesoobrazno e da se
menuvaat dadenite upatstva, opredelenite obvrski da se ukinat ili
746

zamenat so drugi ili pak merkata da se zameni so drug vid merki na
zasilen nadzor. Ovie izmeni sudot mo`e da gi vr{i dodeka trae
primenata na izre~enata vospitna merka.
2. Zapirawe na izvr{uvaweto na izre~enite merki na zasilen
nadzor ili na onie od zavodski vid mo`e da bide predizvikano od
pove}e pri~ini:
a) Koga po donesuvaweto na odlukata so koja e izre~ena merkata
na zasilen nadzor ili zavodska merka, }e se pojavat okolnosti {to ne
postoele vo vremeto na donesuvaweto na odlukata ili za niv ne se
znaelo a bile od vlijanie vrz donesuvaweto na odlukata, izvr{uvaweto
na izre~enata merka mo`e da se zapre.
b) Izvr{uvaweto na merkata na zasilen nadzor ili na
zavodskata merka mo`e da zapre i so ogled na postignatiot uspeh vo
vospituvaweto i prevospituvaweto, so slednive ograni~uvawa:
- merkata upatuvawe vo vospitna ustanova ne mo`e da se zapre
od izvr{uvawe pred istekot na rokot od 6 meseci.
- merkata upatuvawe vo vospitno-popraven dom ne mo`e da se
zapre od izvr{uvawe pred istekot na rokot od edna godina.
3. Zamena na izre~enata so druga vospitna merka e mo`na, isto
taka, od pove}e pri~ini:
a) Od istite pri~ini spored koi e mo`no zapirawe na
izvr{uvaweto na izre~enite merki na zasilen nadzor i zavodskite
vospitni merki, mo`na e i nivna zamena so drugi takvi merki. Pritoa
i vo odnos na zamenata so ogled na postignatiot uspeh vo vospituvaweto
i prevospituvaweto postoji samo edno ograni~uvawe:
- merkata upatuvawe vo vospitna ustanova do istekot na rokot
od 6 meseci mo`e da se zameni samo so upatuvawe na maloletnikot vo
vospitno popraven dom.
b) Zamena na izre~enata so druga vospitna merka e mo`na i
koga treba da se pristapi kon povtorno odlu~uvawe za merkata. Imeno
ako od pravosilnosta na odlukata so koja e izre~ena merkata na
zasilen nadzor ili zavodska merka pominalo pove}e od edna godina, a
izvr{uvaweto ne zapo~nalo, sudot povtorno }e odlu~i za potrebata od
nejzinoto izvr{uvawe. Pritoa sudot mo`e da odlu~i porano
izvr{enata merka da se izvr{i, da ne se izvr{i ili da se zameni so
nekoja druga merka.
4. Vospitnata merka nema da se izvr{i toga{ koga od momentot
na nejzinoto izrekuvawe pominalo relativno podolgo vreme, taka {to
so nejzinoto izvr{uvawe sÒ u{te ne se zapo~nalo, a vo toj period
meloletnikot ne storil novo krivi~no delo. Ovie okolnosti
uka`uvaat deka e postignata celta na merkata i bez nejzino izvr{uvawe,
odnosno deka ve}e ne e potrebno i adekvatno da se pristapi kon
menuvawe na li~nosta na maloletnikot. Pritoa se mo`ni dva slu~ai:
na obligatorno i fakultativno neizvr{uvawe na izre~enata merka.
a) Merkata upatuvawe vo disciplinski centar za maloletnici
nema da se izvr{i sekoga{ koga od pravosilnosta na odlukata so koja e
izre~ena ovaa merka izminale pove}e od 6 meseci, a nejzinoto izvr{uvawe
ne zapo~nalo.
b) Merkata na zasilen nadzor ili zavodska vospitna merka
747

mo`e da ne se izvr{i dokolku po pravosilnosta na odlukata so koja e
izre~ena pominalo pove}e od edna godina, a nejzinoto izvr{uvawe ne
zapo~nalo.
748

CITIRANA LITERATURA
A
Askerson, W.J. Za{to program odnosa sa javno{~u u preodgojnoj slu`bi,
Izbor, Zagreb, 1967/4, str. 409-414.
A}imovi}, Mihajlo, [esti me|unarodni kriminolo{ki kongres, JRKKP,
Beograd, 1971/1, str. 81-86.
Aleksi}, @ivoin, XIII Me|unarodni kurs iz kriminologije-Kairo, 1963, Izbor,
Zagreb, 1964/2, str. 50-53.
Ali}, Hidaet, Zna~aj pravilnog uvo|enja osu|enih lica u radni proces,
Penologija, Beograd, 1977/1,
Ancel, Mark, Karakteristi~na obele`ja moderne politike suzbijanja
kriminaliteta, Zbornik radova pravnog fakulteta u Zagrebu, Zagreb,
1960/1.
... Nova dru{tvena odbrana, pokret humanisti~ke kriminalne politike,
Institut za uporedno pravo, Beograd, 1963.
... Problem smrtne kazne, Izbor, Zagreb, 1964, str. 174-187.
Aristotel, Nikomahova etika, Kultura, Beograd, 1970.
Arnaudovski, Qup~o, Za{to priemni oddelenija vo kaznenite i
vospitno-popravnite ustanovi, Bezbednost, Skopje, 1978/5.
... Op{ti i posebni determinanti na osudeni~kata rabota vo KPU i
VPU voop{to i vo SR Makedonija posebno. Godi{nik na pravniot
fakultet vo Bitola, Bitola, 1987.
... Mestoto i ulogata na priemnite oddelenija vo kaznenite i
vospitno-popravnite ustanovi, Zbornik: Prou~uvawe na li~nosta
osnov za izbor i odmeruvawe na krivi~nite sankcii i
opredeluvawe na tretmanot, Skopje, 1978.
... Mestoto i ulogata na op{testvenata javnost vo izvr{uvaweto na
krivi~nite sankcii, Pravna misla, Skopje, 1985/3, str. 286-301.
... Kratkite kazni li{uvawe od sloboda, Pravna misla, Skopje,
1966/5.
... Penologija, Pravni fakultet, Skopje, 1988.
... Prou~uvawe na li~nosta na obvinetiot, Bezbednost, Skopje,
1968/2.
Arnaudovski, Q. i Sulejmanov, Z. Masovniot kriminalitet vo Makedonija,
Institut za sociolo{ki i politi~ko-pravni istra`uvawa,
Skopje, 1990.
749

Atanackovi}, Dragoljub, Penologija, Nau~na knjiga, Beograd, 1988.
... Kriteriumi oderavanja kazne, Prosveta, Beograd, 1970.
B
Ba~i}, Frawo, Krivi~no pravo, op{t del, Univerzitetska pe~atnica,
Skopje, 1972.
... Nekolku napomeni za problemot na individualizacijata na
polnoletnite delinkventi, Pravna misla, Skopje, 1964/5-6.
... Krivi~no pravo, op{ti deo, Informator, Zagreb, 1978.
... Krivi~nopravni pentagon - model dr`avne kaznene represije zadovoljavaju~i
sa stojali{ta za{tite ljudskih prava, Zakonitost, Zagreb, 1990/2,
str. 226-233.
... Organizacija i tok procesa prevaspitanja zatvorenika, JRKKP, 1963/1, str.
27-41.
... Mere bezbednosti u na{em sistemu krivi~nih sankcija, JRKKP, Beograd,
1965/1.
... Sudsko odmeravanje kazne, Zbornik pravnog fakulteta u Zagrebu,
Zagreb, 1978.
... Granice represije u svetlu kriminalne politike ne{eg socijalisti~kog
dru{tva, Materijali sa VII savetovanja udru`enja za krivi~no pravo i
kriminologiju, Beograd, 1973.
Baker, J.E. Osu|eni~ko samoupravljanje, Izbor, Zagreb, 1964/3.
Balti}, A. i Despotovi}, M. Osnovi radnog prava Jugoslavije, Savremena
administracija, Beograd, 1976.
Barnes and Teeters, Horizonte in Kriminology, Printice - Hall, Ink, New
York, 1953.
Bayer, Vladimir, Problem smrtne kazne u nas danas, Na{a zakonitost,
Zagreb, 1974/2, str. 137-145.
... Ugovor sa |avolom (procesi protiv ~arobnjaka u Evropi a napose u Hrvatskoj),
Informator, Zagreb, 1982.
Bavcon, Ljubo, Uloga javnosti u suzbijanju kriminaliteta, JRKKP, Beograd,
1963/2, str. 183-203.
... Noviji kriminalno politi~ki pogledi na individualizaciju mera protiv
delinkvenata, Narodna milicija, Beograd, 1958/6.
... Spre~avanje kriminaliteta i njegovo savla|ivanje - izazov poslednje
~etvrtine XX veka (V Kongres OUN), JRKKP, Beograd, 1975/3, str. 473-
482.
750

... Kriminalna politika i njene tendencije u socijalisti~koj dru`bi, Ljubljana,
1958.
Beccaria, Cesare, O zlo~inima i kaznama, Logos, Split, 1984.
Berger, Josip, Tre~i roditelj, pravci grupne psihoterapije, Nolit, Beograd,
1980.
Bo`ovi}, Ratko, Metamorfoza igre, Kultura i dru{tvo, Beograd, 1972.
Brinc, Franc, Razvoj postpenalne za{tite u Jugosaviji od oslobo|enja do
danas, Penologija, Beograd, 1976/2.
... Peto savetovanje penologov Jugoslavije o otprtih i polotprtih kazensko
pobolj{evalnih zavodih, Revijo za kriminologijo in kriminalistiko,
Ljubljana, 1982/4.
... Kazna li{enja slobode u periodu posle drugog svetskog rata, Penologija,
Beograd, 1980/1-2.
C
Cakirpaloglu, Panajotis, Javnoto mislewe vo SR Makedonija, Institut
za sociolo{ki i politi~ko-pravni istra`uvawa, Skopje, 1990,
str. 135-139.
Cari}, Ante, Tretman prema multirecidivistima, Zbornik radova pravnog
fakulteta u Splitu, Split, 1963.
Cole, F.G. Kritika kazni li{enja slobode neodre|ena trajanja i rehabilitacije
kao cilja kazne, Penologija, Beograd, 1980/1-2.
Constant, J. Elements le kriminologie, Liege, 1049.
Cornil, Paul, Novi belgiski eksperiment u re`imu izvr{enja kazne, Izbor,
Zagreb, 1963/2.
... Kazna tamnice, Izbor, Zagreb, 1951/1.
... Rad u kazneno-poravnim ustanovama, Izbor, Zagreb, 1962/1.
Copola, P-Devoto, A. O gutanju stranih tela u zatvorskom ambientu:
nekoliko zajedni~kih zapa`anja, Izbor, Zagreb, 1964/1, str. 68-71.
Coti}, Du{an, Osmi kongres Ujedinjenih nacija o spre~avanju kriminaliteta i
postupanju sa zatvorenicima (Havana 27 avgusta - 7 septembra 1990),
Forum ~ovek i pravo, Beograd, 1991/2.
... Deseti me|unarodni kongres za krivi~no pravo (Rim, 1969), JRKKP,
Beograd, 1970/3, str. 569-578.
... VII kongres Ujedinjenih nacija o spre~avanju kriminaliteta i postupanju
sa prestupnicima (Milano, 16.08 do 6.09.1985 godine), JRKKP, Beograd,
1985/2-3.
Coti}, D. i Kambovski, V. VI Kongres Ujedinjenij nacija o prevenciji
751

kriminaliteta i tretmanu prestupnika, "Prevencija kriminaliteta i kvalitet
`ivota". JRKKP. Beograd, 1981/1.
Cvitani}, Anton, Cesare Beccaria, O zlo~inima i kaznama (Predgovor), Logos,
Split, 1984.
Cusson, Maurice, Za{to ka`njavati, JRKKP, Beograd, 1990/4, str. 65-77.
^ejovi}, Bora, Krivi~no pravo, op{ti deo, Nau~na knjiga, Beograd, 1987.
^
... Krivi~nopravni problemi smrtne kazne, JRKKP, Beograd, 1990/3, str. 7-
15
... Opservacija osu|enih na kazne li{enja slobode, 13 Maj, Beograd, 1972/11, str.
3-12.
... Istoriski razvoj principa individualizacije krivi~nih sankcija, Arhiv,
Beograd, 1971/1-2.
... Neka razmatranja o principu individualizacije izvr{enja kazni li{enja
slobode, Zbornik IKSI, Beograd, 1972/1.
D
Davidovi}, Dragomir, Kriminologija, Vi{a {kola unutra{njih poslova,
Beograd, 1973.
... Krivi~no zakonodavstvo i kaznena politika, JRKKP, Beograd, 1986/1-2.
Davidovi}, Dragomir i dr. Kategorizacija kazneno-popravnih ustanova i
klasifikacija osu|enih lica u Jugoslaviji, IKKI, Beograd, 1970.
... Efikasnost kratkih kazni li{enja slobode, IKKI, Beograd, 1965.
Dikens, ^arls, Pikvikov klub, Prosveta, Beograd, 1968.
Dimitrijevi}, B. Ljubi{a, Smrtna kazna, Arhiv, Beograd, 1925.
Dostoevski, F.M. Zapisi iz mrtvog doma, Otokar Ker{ovani, Rijeka, 1964.
Deklaracija, Deklaracija o pravima ~oveka i gra|ana, Arhiv, Beograd, 1968/4,
str. 621-623.
\
\or|evi}, Miroslav, Dualitet i unifikacija kazne li{enja slobode, JRKKP,
Beograd, 1972/3.
... Krivi~no zakonodavstvo i kaznena politika, JRKKP, Beograd, 1986/1-2.
752

\uri}, D. Pogodnosti u sistemu izvr{enju krivi~nih i prekr{ajnih sankcija SR
BiH, Materijali sa sedmog savetovanja Udru`enja za penologiju SR BiH,
Banja Luka, 21-22 oktobra 1976.
\uri}, Milo{, Aristotel, Nikomahova etika (Predgovor),Kultura, Beograd,
1970.
E
Elay W Lynn i dr., Problemi kaznioni~kih kampova u Sjedinjenim dr`avama i
Kanadi, Izbor, Zagreb, 1960/1, str. 36-48.
Eliot, Mejbel, Zlo~in u savremenom dru{tvu, Veselin Masle{a, Sarajevo, 1962.
Engels, Fridrih, Poreklo porodice, privatnog vlasni{tva i dr`ave, Naprijed,
Zagreb, 1973.
F
Fiamengo, Ante, Kako je postala religija, Narodna kwiga, Beograd,
1952.
... Osnovi op~e sociologije, Narodne novine, Zagreb, 1976.
Francis, A.A, Raffaele Garofalo (1852-1943), Izbor, Zagreb, 1957.
Frank, Stanko, Teorija kaznenog prava po krivi~nom zakonu od 1951 god,
[kolska knjiga, Zagreb, 1955.
Frezer, Xems, Zlatna granka (studija za magijata i religijata),
Kultura, Skopje, 1952.
G
Gartner, Branko, Podru{tvljavanje funkcije izvr{enja krivi~nih sankcija u
Jugoslaviji, Uvodni referat za VI Savezno penolo{ko savetovanje, Budva,
decembra, 1986.
... Karakteristike francuskog penitencijarnog sistema, Penologija, Beograd,
1979/1-2.
Gori~ar, Jo`e, Sociologija, Rad, Beograd, 1970.
H
Hejs, Bili, Pono~ni ekspres, De~je novine, Gornji Milanovac, 1980.
Hentig, Hans Fon, Zlo~in, uzroci i uslovi, Veselin Masle{a, Sarajevo, 1959.
Hobs, Tomas, Levijatan, Kultura, Beograd, 1961.
753

Ho~evar-Kraus, Neka zapa`anja u primeni krivi~nih sankcija u na{oj praksi,
JRKKP, Beograd, 1966/2.
Holbah, Pol, Sistem prirode, Prosveta, Beograd, 1956.
Holtzendorf, Franc Von, Hebdbuch des "Gafangniswissenschaft", Berlin,
1988.
Ho~evar, @eljko, Krivi~na dela iz nehata, njihovo spre~avanje i postupanje sa
delinkventima, JRKKP, Beograd, 1980/2.
... XIII Me|unarodni kongres za krivi~no pravo (Kairo 1-7 oktobra 1984),
JRKKP, Beograd, 1984/3-4, str. 514-522.
Howard, D.L. The Englich Prisons (Their Past and Their Future), London,
Batler and Thaner, LTD.
I
Ibrahimpa{i}, Besim, O smrtnoj kazni u sistemu krivi~nopravnih sankcija
jugoslovenskog socijalisti~kog dru{tva, Pregled, Sarajevo, 1966/4, str. 269-
279.
Ignjatovi}, \or|e, Bekarijine ideje o krivi~nom pravu, Arhiv, Beograd,
1988/4, str. 661-685.
Izve{taj, Izve{taj talijanske komisije za psiholo{ko prou~avanje o izvr{enim
posetama inozemstvu, Izbor, Zagreb, 1958, str. 334-374.
Ivo{evi}, Dejan, Drevno ka`njavanje, JRKKP, Beograd, 1970/4.
J
Jankovi}, Ivan, Smrt u prisustvu vlasti, Istra`iva~ko izdava~ki centar, SSO
Srbije, Beograd, 1985.
Ja{ovi}, @arko, Tretman lica osu|enih na kaznu li{enja slobode i prevencija
kriminaliteta, JRKKP, Beograd, 1986/1-2.
Jela~i}, V. Savetovanje o izvr{enju krivi~nih sankcija u Jugosaviji sa posebnim
osvrtom na ulogu organa pravosu|a i organa socijalne za{tite u njihovom
izvr{enju (Aran|elovac, 17-18 oktobra 1980 god.), Na{a zakonitost,
Zagreb, 1982/1, str. 95-102.
Jeli}, Ilija. Krvna osveta i umir u Crnoj Gori i Severnoj Arbaniji, Izdava~ka
knji`arnica Gece Kona, Beograd, 1926.
Jevti}, Du{an, Sudska psihopatologija, Medicinska knjiga, Beograd-Zagreb,
1960.
Jovanovi}, Ljubi{a. Krivi~no pravo, op{ti deo, Savremena administracija,
Beigrad, 1980.
754

Jovanovi}, S. i Pe{i}-Popovi}, V. Prihvatanje maloletnika posle izvr{enja
zavodskih vaspitnih mera i problem recidivizma, Institut za socijalnu
politiku, Beograd, 1973.
Juki}, Petar. Postupak pomilovanja i u~esnici, Pravna misao, Beograd, 1986,
str. 16-24.
K
Kambovski, Vlado, Resocijalizacija i klasna su{tina krivi~nog prava, JRKKP,
Beograd, 1976/3.
... Evropski regionalni pripremni sastanak za VI Kongres OUN za
prevenciju kriminaliteta i tretman prestupnika (Bon, 10-14.X.1977),
JRKKP, Beograd, 1977/4, str. 127-140.
... Alternativi na kaznata zatvor, Godi{nik na Institutot za
sociolo{ki i politi~ko-pravni istra`uvawa, Skopje, 1984.
... Uslovnata osuda so za{titen nadzor: koncepciski i prakti~ni
problemi, Pravna misla, Skopje, 1983/4, str. 319-335.
... Osnovni pravci na reformata na makedonskoto kazneno pravo,
Makedonska revija za kazneno pravo i kriminologija, Skopje,
1994/1, str. 19-40.
... Neka razmi{ljanja o individualizaciji kazne li{enja slobode, Penologija,
Beograd, 1976/2.
Kampanela, Tomazo, Grad sunca, Kultura, Beograd, 1964.
Kapamad`ija, Borislav, Ubistvo, psihopatologija i sudska psihijatrija, Matica
srpska, Novi Sad, 1981.
Kistjakovski, A.F. Ispitivawe o smrtnoj kazni, [tamparija Dositej
Obradovi}, Beograd, 1910.
Kiraly Tibor, Evolucija metoda i sredstava krivi~nog prava (Generalni zve{taj
za I sekciju), JRKKP, Beograd, 1974/3, str. 377-402.
Kobal, M. Grupno Savetovanje u penolo{kim ustanovama, Materijali za
Drugo Savezno savetovanje slu`be za izvr{enje krivi~nih sankcija, Ni{,
1967.
Kobe, Petar, nekoliko pogleda na individualizaciju krivi~nog postupka, Na{a
zakonitost, Zagreb, 1959/11-12.
... Ispitivanje li~nosti krivi~nog dela kako nu`na pretpostavka pri izricanju
krivi~ne sankcije i njenom izvr{enju, JRKKP, Beograd, 1964/4.
... Tipolo{ke klasifikacje delinkvenata u modernoj kriminologiji i krivi~nom
pravu, Narodna milicija, Beograd, 1959/3.
Kolar, D. Odgoj i osnovno obrazovanje u KPD Rab na Golom Otoku sa
755

posebnim osvrtom na opismenjavanje osu|enih osoba, Penologija,
Beograd, 1979/1-2.
Komentar, Komentar krivi~nog zakona SFRJ, Savremena administracija,
Beograd, 1978.
Kosevski, M. Psihosocijalna analiza zatvorske situacije - problem
kriminalizacije li~nosti, Penologija, Beograd, 1976/1.
Ko`ev, Aleksandar, Fenomenologija prava, Nolit, Beograd, 1984.
Kramari}, Ivica, Stanislav Ziembicki: Osvrt na resocijalizaciju punoletnih
osu|enih lica, Penologija, Beograd, 1976/1.
Kratke kazne, Kratke kazne li{enja slobode i stanje u zatvorima (Rezolucija),
Priru~nik, Zagreb, 1968/2, str. 129-157.
Krapec, Davor, Me|unarodna saradnja u sudskim (kriminalnim) stvarima u
okviru Vje~a Evrope, Zakonitost, Zagreb, 1991/7-8.
Kraus, Bo`idar, Peti Me|unarodna kongres dru{tvene odbrane, Priru~nik,
Zagreb, 1958/6, str. 617-621.
Kup~evi}, Rajka, Sugestija kao psiholo{ki faktor kriminaliteta, Narodna
Milicija, Beograd, 1957/10, str. 199-207.
Kup~evi}-Mla|enovi}, Rajka, Osnovi penologije, Svetlost, Sarajevo, 1972.
L
Laignel - Lavastine, M. i Stanciu, V. Precis de criminologie, ed. Biblioteque,
Paris, 1950.
Lazarevi}, Desanka, Zatvaranje krajem nedelje - na~in izvr{enja kratkotrajne
kazne zatvora, Pravni `ivot, Beograd, 1966/6.
... Kratkotrajne kazne li{enja slobode, IKSI, Beograd, 1974.
Lazarevi}, Ljubi{a, Kazne i mere bezbednosti u savremenom krivi~nom pravu,
Zavod za izdavanje ud`benika SRS, Beograd, 1969.
... Sistem mera bezbednosti i mogu~e izmene i dopune, JRKKP, Beograd,
1990/3, str. 27-43.
... Dru{tvena odbrana - savremeni pravac u kriminalnoj politici, Na{a
zakonitost, Zagreb, 1958/7.
... Sistem krivi~nih sankcija prema krivi~nom zakonu SFRJ, Penologija,
Beograd, 1976/1.
... Jugoslovenska kriminalna politika i njena nau~na zasnovanost, JRKKP,
Beograd, 1988/1, str. 7-27.
... Jugoslovenska kriminalna politika u oblasti represije, JRKKP, Beograd,
1988/1-2.
756

Lazin, \or|e, Interkatedarski sastanak katedri za krivi~ne nauke pravnih
fakulteta Jugoslavije (Beograd, 28-30 maj 1987 godine), JRKKP,
Beograd, 1987/2, str. 131-141.
Larson, S. Psihologiske metode tretmana u kazneno-popravnim ustanovama
skandinavije, Izbor, Zagreb, 1966/1.
Leaute, J. Criminologie et science penitentiaire, Pariz, 1972.
Leins, P.P. Kriminogeneza, JRKKP, Beograd, 1978/2-3.
... Kazna li{enja slobode u svetlu savremenih teorija u kriminologiji,
JRKKP, Beograd, 1976/2.
Lemers, E. Aktuelni problemi takozvanog zatvora sa maksimalnom
sigurno{~u, Izbor, Zagreb, 1956/1.
Levy-Bruhl Henri, Problemi sociologije zlo~ina, Sociologija vo redakcija na
Georges Gurvich, Naprijed, Zagreb, 1946-1966.
Lieber, Franc, Bruchstrucke uber Gegenstraude der strafkunde besouders
uber des Echrenmitensystem, 1854.
Lok, D`on, Ogled o ljudskom razumu, Kultura, Beograd, 1969.
Lopi{i}, R. i dr. Psihijatrija, Medicinska knjiga, Beograd-Zagreb, 1961.
Lopez-Rey Manuel, neki kriti~ki osvrti na osnovne oblike zavodskog tretmana
osu|enih, Izbor, Zagreb, 1968/1.
... Klasifikacija, karakter i konstrukcija kaznenih zavoda, Priru~nik, Zagreb,
1962/6.
... Dana{nji kazneni zahtevi i savremena kriminalna politika, Izbor, Zagreb,
1963.
... Petogodi{nji kongresi Ujedinjenih nacija o prevenciji kriminaliteta i
postupanju sa prestupnicima, JRKKP, Beograd, 1978/1.
... Delatnost Ujedinjenih nacija na spre~avanju kriminaliteta i na polju
postupanja sa izvr{iocima krivi~nih dela, Arhiv, Beograd, 1960/1-2, str.
167-177.
Mabbott, D. Utilitarizam i problem kazne, Ideje, Zagreb, 1980/2-3.
Mannix, P. Daniel, Oni moraju umrjeti, August Cesarec, Zagreb, 1976.
M
Marjanovi}, \or|i, Krivi~no pravo, op{t del, Studentski zbor,
Skopje, 1988.
... Izvr{uvaweto na krivi~nite sankcii od institucionalen
karakter, Pravna misla, Skopje, 1968/3.
... Merkite na bezbednost vo jugoslovenskiot krivi~en zakon,
757

Godi{nik na pravniot fakultet vo Skopje, Skopje, 1969/70, str.
331-360.
... O su{tini mera bezbednosti u jugoslovenskom krivi~nom pravu, Anali,
Beograd, 1987/6.
Markovi}, Bo`idar, Sredstva za zamenu kratkovremene kazne
li{ewem slobode, Izd. Geca Kon, Beograd, 1909.
Markovi}, Tomislav, Tre~i kongres Ujedinjenih naroda za prevenciju zlo~ina i
tretman delinkvenata, Na{a zakonitost, Zagreb, 1965/6.
... Tre~i me|unarodni kriminolo{ki kongres, Priru~nik, Zagreb, 1955/5. str.
452-457.
Marks, Karl, Kapital, BIGZ, Beograd, 1971.
Marks - Engels, Izbrana dela, Kultura, Beograd, 1950.
Materijali, Materijali VII Me|unarodnog kongresa za kriminologiju, JRKKP,
Beograd, 1973/3, str. 351-485.
Mati}, Olgica, Ispitivanje li~nosti maloletnih delinkvenata, IKSI, Beograd,
1974.
Mead, George, The Psihology of Punative Iustice, The Amerikan Journal of
Sociology XXIII Chicago, 1918.
VI Me|unarodni kongres dru{tvene odbrane, Arhiv, Beograd, 1960/1-2, str.
196-197.
XII Me|unarodni kongres za krivi~no pravo, JRKKP, Beograd, 1977/1, str.
123-141.
Mlinari}, Frane, Uloga psihologa u kazneno-popravnim i vaspitno-popravnim
ustanovama u procesu resocijalizacije, Beograd, 1975/1.
Mil, D`on Stjuart, Utilitarizam, Kultura, Beograd, 1960.
Milenovi}, Du{an, Uloga stru~nih instruktora u procesu resocijalizacije
osu|enih lica u kazneno-popravnim ustanovama, Penologija, Beograd,
1975/1.
Miller, D.C. - Form, V. H. Industriska sociologija, Panorama, Zagreb, 1966.
Miti}, Ilija, Prilog prou~avanju kazne saka~enja na podru~ju Dubrovni~ke
republike, i u nekim dalmatinskim gradovima, Zbornik pravnog fakulteta
u Zagrebu, Zagreb, 1982/1-2, str. 141-149.
Milutinovi}, Milan, Penologija, Savremena administracija, Beograd, 1981.
... Kriminologija, Savremena administracija, Beograd, 1976.
... Kriminalna politika, Savremena administracija, Beograd, 1984.
... Uloga javnosti u suzbijanju kriminaliteta, JRKKP, Beograd, 1963/2.
... Savremene tendencije u oblasti penolo{ke misli i prakse, Penologija,
758

Beograd, 1973/1.
... Tre~i kongres UN za prevenciju kriminaliteta i tretman delinkvenata,
JRKKP, Beograd, 1965/4.
... Povodom VII Kongresa me|unarodnog udru`enja za dru{tvenu odbranu,
1967/2.
Mr{evi}, Zorica, Savetovanje o problemima maloleti~ke delinkvencije u
Jugoslaviji (Cavtat, 22-24 novembar 1978), JRKKP, Beograd, 168-177.
Modern Methods of Penal Traetment (so predgovor na Paul Cornil), F.I.P.,
Berne, 1955.
Monteskie, O duhu zakona, Filip Vi{nji}, Beograd, 1989.
Mor, Tomas, Utopija, Kultura, Beograd, 1964.
Mora~i}, Dragoljub, Republi~ko i pokrainsko zakonodavstvo o izvr{enju
krivi~nih sankcija, Penologija, Beograd, 1973/1, str. 57-78.
Mrvi}, Nata{a, Posebni oblici dru{tvenog odgovora na kriminalitet, JRKKP,
Beograd, 1990/4, str. 55-63.
Nastovi}, Ivan, Neurotski sindromi, De~je novine, Gornji Milanovac, 1989.
N
... Dubinsko-psiholo{ki i dijagnosti~ki praktikum, De~je novine, Gornji
Milanovac, 1989.
Nau~ni zaklu~ci VII Me|unarodnog kongresa za kriminologiju, JRKKP,
Beograd, 1973/3.
Nikoli}-Ristanovi}, Vesna, Pravo na sigurnost i krivi~no-pravna intervencija,
JRKKP, Beograd, 1990/1, str. 159-167.
... Zatvor za `eni - (bes) smislata na kaznata zatvor, Bezbednost,
Skopje, 1944/2.
Nikoli}, S. i dr. Uloga zdravstvenih radnika u procesu resocijalizacije lica
li{enih slobode, Penologija, Beograd, 1975/1.
Nikoli}, Zlatko, Sociologija kazneno-popravnog delovanja: sa osnovima
metodike resocijalizacije, Gradina, Ni{, 1985.
Nik{i}, Borivoj. Dali se amnestijom i pomilovanjem menjaju sudske odluke,
JRKKP, Beograd, 1981/3-4. str. 391-397.
Novoselac, Petar, Prilog kritici nove dru{tvene odbrane, JRKKP, Beograd,
1977/1.
759

O
Odgojno obrazovni aspekti mladala~ke delinkvencije, Izbor, Zagreb, 1960/1, str.
53-70.
Ogrizovi}, Mihajlo, Osnovi penolo{ke andragogije, Izd. {kole, DSUP-NRH,
Zagreb, 1956.
Osnovano Jugoslovensko udru`enje za penologiju, Pravila Jugoslovenskog
udru`enja za penologiju, JRKKP, Beograd, 1968/2, str. 324-329.
Parsons, Talkot i dr., Teorije o dru{tvu, Vuk Karad`i}, Beograd, 1969.
Pavlovi}, B. Klasifikacija osu|enih lica, Narodna milicija, Beograd, 1957/1.
Pavlovi}, D. Pitanjem na odgovore, BIGZ, Beograd, 1986.
Pelerman, Haim, Pravo moral i filozofija, Nolit, Beograd, 1983.
P
Perdiau, A. Najnoviji razvoj na podru~ju medicinsko psiholo{kog ispitivanja
delikvenata u Francuskoj, Izbor, Zagreb, 1957/3, str. 330-335.
Peri}, Obrad, Mark Ancel, La Defanca sociale, JRKKP, Beograd.
Perini}, Anton, "Priroda stvari" u savremenoj filozofiji prava, Ideje, Beograd,
1981/6-7, str. 19-33.
Peri}, Borislav, Delo Huga Grociusa, Arhiv, Beograd, 1952/2, str. 244-254.
Petrovi}-Coti}, Ekspertiza li~nosti punoletnih okrivljenih lica pre izricanja
krivi~ne sankcije, Zbornik, IKSI, Beograd, 1974/3.
Petrovi}, Milica, XV internacionalni kurs kriminologije, JRKKP,Beograd,
1966/1, str. 141-145.
Petrovi}, P. Problemi smrtne kazne i njenog izvr{enja, Beograd, 1938.
Pe{i}-Golubovi}, Zagorka, Problemi savremene teorije li~nosti, Kultura,
Beograd, 1966.
Pe{i}, Vuka{in, Osnovi prakti~ne istra`iva~ke kriminolo{ke metodologije,
IKKI, Beograd, 1989.
... Odnosi kriminologije i drugih nauka, JRKKP, Beograd, 1976/2, str. 171-
189.
... Istoriski razvoj ka`njavanja prestupnika, Zbornik IKSI, Beograd, 1973/2.
... Funkcija okolnosti krivi~nih dela u individualizaciji krivi~nih sankcija,
Zbornik IKSI, Beograd, 1972/1.
Pihler, Stanko, Osnovne karakteristike krivi~nih sankcija u Srbiji XIX veka do
kodifikacije od 1860 godine, Penologija, Beograd, 1974/1.
760

... VII Savetovanje jugoslovenskog udru`enja za krivi~no pravo i
kriminologiju, JRKKP, Beograd, 1968/3, str. 477-497.
Pinatel, J. Kriminlogija, Zavod za izdavanje ud`benika, Sarajevo, 1964.
... Nauka o izvr{enju kazni o kriminalna sociologija, Izbor, Zagreb, 1963/3.
Platon, Zakoni, BIGZ, Beograd, 1971.
Poncet, Domenique, U susret dokidanju smrtne kazne u Engleskoj, Izbor,
Zagreb, 1956, str. 254-258.
Popovi}, Vidak, Sistem izvr{enja kazni li{enja slobode u Jugoslaviji, Izd.
Saveza udru`enja pravnika Jugoslavije, Beograd, 1966.
... Neki problemi u vezi sa postpenalnom za{titom otpu{tenih punoletnih
osu|enih lica, Republi~ki zavod za socijani rad, Zagreb, 1972.
Primorac, Igor, Prestup i kazna (rasprava o moralnosti kazne), NIP Mladost,
Beograd, 1978.
... Immanuel Kant: O navodnom pravu da se la`e iz koristoljublja, Ideje,
Beograd, 1980/6-7.
Proevski, Van~o, Krivi~no pravo, op{t del, Studentski zbor, Skopje,
1986.
... Zbirka na propisi za izvr{uvawe na sankciite so komentar,
Slu`ben vesnik na SRM, Skopje, 1981.
... Mestoto i ulogata na faktorot op{testvena javnost vo
izvr{uvaweto na kaznite i vospitnite merki, Pravna misla,
Skopje, 1985/3, str. 219-249.
... Ulogata na sudot vo zapoznavaweto na li~nosta na storitelot na
krivi~noto delo, Zbornik: Prou~uvawe na li~nosta osnov za izbor
i odmeruvawe na krivi~nite sankcii i opredeluvawe na
tretmanot, Skopje, 1978.
... Osnovni karakteristiki na noviot zakon za izvr{uvawe na
sankciite za krivi~ni dela i stopanski prestapi, Pravna misla,
Skopje, 1970/3-4.
... Preopredelenosta na konceptot na resocijalizacijata od sociokriminolo{kata
struktura na osudenite na dolgotrajni vremenski
kazni zatvor, Prvna misla, Skopje, 1983.
... Na~eloto na humanizacija vo krivi~noto izvr{no zakonodavstvo,
Pravna misla, Skopje, 1982/3-4, str. 1-20.
... Sistem krivi~nih sankcija u krivi~nom zakonu SFRJ, JRKKP, Begrad,
1977/2.
Prohi}, Ibrahim, Primena pogodnosti u kazneno-popravnom domu Fo~a,
Materijali sa sedmog savetovanja udru`enja za penologiju SR BiH, Banja
Luka, 21-22 oktobra 1976.
761

... Prvi razgovor (intervju) vaspita~a i osu|enog lica, Penologija, Beograd,
1979/1-2, str. 55-68.
Prvan, Ljubo, Enriko Ferri - prete~a modernih ideja u krivi~nom pravu, Na{a
zakonitost, Zagreb, 1959/5-6.
Putnik, Du{an, Rukovo|enje priemnim odelenjem u KPU, Bezbednost,
Beograd, 1963/4, str. 319-331.
... Stra`ar i osu|eno lice, Penologija, Beograd, 1973/2.
... Prevaspitanje osu|enika i uloga priemnog oddelenja kazneno-popravnih
domova, Bezbednost, Beograd, 1959/3, str. 233-240.
Putnik - Runko, Institut za posmatranje (opservaciju) u Rebibiju,
Bezbednost, Beograd, 1961/4, str. 322-327.
Radbruh, Gustav, Folozofija prava, Nolit, Beograd, 1980.
R
Radi}, M. Neki prablemi rada sa osu|enicima u penalnoj praksi, Penologija,
Beograd, 1978/2.
Radovanovi}, Milo{, Krivi~no pravo SFRJ, op{ti deo, Savremena
administracija, Beograd, 1975.
... Otvorene kazneno-popravne ustanove, Anali, Beograd, 1960/3-4.
... Jedan novi pokret u nauci krivi~nog prava, Anali, Beograd, 1958/3.
... Preobra`aji u izvr{enju kazne li{enja slobode, Anali, Beograd, 1959/3,
str. 296-316.
Radzinowicz, L. Qu en est la criminologie, ed. Cujas, Pariz, 1965.
Rawls, John, Na~ela pravde, Na{e teme, Zagreb, 1990/6, str. 1424-1469.
Rezolucija, Rezolucija sa tre~eg savetovanja jugoslovenskog udru`enja za
krivi~no pravo i kriminologiju, (Split, 1963), JRKKP, Beograd, 1963/2,
str. 257-259.
Rezolucija, Rezolucija sa ^etvrtog savetovanja jugoslovenskog udru`enja za
krivi~no pravo i krhminologiju, (Sarajevo, 1964), JRKKP, Beograd,
1963/2, str. 563-565.
Rezolucija, Rezolucija sa Petog savetovanja jugoslovenskog udru`enja za
krivi~no pravo i kriminologiju, JRKKP, Beograd, 1966/3, str. 447-450.
Rezolucije, Rezolucije XI me|unarodnog kongresa za krivi~no pravo,
JRKKP, Beograd, 19751, str. 87-94.
Rezolucije, Rezolucije XII me|unarodnog kongresa za krivi~no pravo,
JRKKP, Beograd, 1980/3-4, str. 557-565.
762

Rogers, C.R. Conselling and Psychotherapy, Hantor Miflin Company, 1942.
Ruskovski, Micko, Godnostite i nivnoto vlijanie na
prevospituvaweto na osudenicite, Za{tita, Skopje, 1963/3.
Ruso, @an @ak, Op{testveniot dogovor, Misla, Skopje, 1978.
Roxin, Claus, Prilog novijem razvoju kriminalne politike, JRKKP, Beograd,
1990/4, str. 3-12.
S
Savetovanje, Savetovanje Instituta za kriminolo{ka i sociolo{ka istra`ivanja,
JRKKP, Beograd, 1987, str. 123-126.
Savetovanje, Savetovanje o izvr{enju krivi~nih sankcija u Jugoslaviji,
Penologija, Beograd, 1980/1-2, str. 107-114.
Schmelck, R. i Picca, G. Penologija et Droit penitentiare, Pariz, 1967.
Seneka, Lukrie Anej, Rasprava o gnevu, Rad, Beograd, 1983.
Sobotin~i}, Anton, II Kongres OUN za prevenciju zlo~ina i tretman
deliNkvenata, - London, 1960 godine. Penologija, Beograd, 1973/1.
... Zaklu~ci II Kongresa OUN odr`anog u Londonu od 8-10 avgusta 1960,
Penologija, Beograd, 1974/1.
... Drugo Savezno savetovanje o preodgoju odraslih osu|enih osoba,
Priru~nik, Zagreb, 1966/4.
... Penolo{ki aspekti prou~avanja li~nosti delinkvenata, JRKKP, Beograd,
1964/4.
Srzenti}, Nikola, Prvi Kongres Ujedinjenih nacija za suzbijanje zlo~ina i
postupanje sa prestupnicima, Arhiv, Beograd, 1956/4.
... Drugi Kongres Ujedinjenih nacija za spre~avanje zlo~ina i postupanje sa
prestupnicima, Arhiv, Beograd, 1960/3-4, str. 364-374.
... Kratkotrajne kazne li{enja slobode, Pravni zbornik, Titograd, 1961/2.
Srzenti}, Stai}, Lazarevi}, Krivi~no pravo SFRJ, op{ti deo, Savremena
administracija, Beograd, 1978.
Srzenti}, N. i Zlatari}, B. [esti me|unarodni kongres krivi~nog prava u Rimu,
Arhiv, Beograd, 1953/4, str. 399-405.
Stojanovi}, Petar, Suzbijanje lupe{tine i kazna toljaganjem u crnogorskom
pravu, JRKKP, Beograd, 1975/3, str. 377-388.
... Tragovi kazne kamenovanjem u Crnoj Gori, JRKKP, Beograd, 1976/2,
str. 191-198.
Stojanovi}, Zoran, Sistem mera bezbednosti u jugoslovenskom krivi~nom
pravu, JRKKP, Beograd, 1987/4.
763

Stai}, Aleksandar, Na~ela legaliteta i individualizacije kazne u krivi~nom
pravu FNRJ, Arhiv, Beograd, 1952/1.
Staki}, \. Neki problemi evaluacije resocijalizacije, JRKKP, Beograd, 1977/3.
Stapi~ev, S. Forme i metode izu~avanja li~nosti prestupnika, Izbor, Zagreb,
1960.
Sulejmanov, Zoran, Ubistvata vo Makedonija, NIP Studentski zbor,
Skopje, 1995.
... Penolo{ki kompendium, Grafohartija, Skopje, 1997.
... Komentar na zakonot za izvr{uvawe na sankciite, Grafohartija,
1998.
... Prifa}awe na maloletnicite po izdr`anata zavodska vospitna
merka i kaznata maloletni~ki zatvor, ISPPI, Skopje, 1986.
... Samoupravuvaweto na osudenite lica kako faktor na nivnata
resocijalizacija, Godi{nik na Institutot za sociolo{ki i
politi~ko-pravni istra`uvawa, Skopje, 1981, str. 386-394.
... Ostvaruvawe na klasifikacijata na osudenite lica, Pravna misla,
Skopje, 1984/3, str. 329-333.
... Za{tita, edukacija i rehabilitacija na lica so pre~ki vo
fizi~kiot i psihi~kiot razvoj vo Makedonija, ISPPI, Skopje,
1996.
Sykes, G. The Society of Captives, A Study of a maximum Security Prisons,
Princdton New Jersy, 1985.
[
[elih, Alenka, Deseti kongres me|unarodnog udru`enja sudija za maloletnike
(Montreal, Kanada, 17-22 jula 1978), JRKKP, Beograd, 1979/1, str. 161-
167.
[eparovi}, Zvonimir, Krivi~ne sankcije i izmene u KZ SFRJ, Beograd, 1985/2-
3.
... Me|unarodni kolokvij o saobra~ajnim delinkventima stranaca, JRKKP,
Beograd, 1985/2-3.
... Alternative kazne zatvora, Na{a zakonitost, Zagreb, 1988/6.
... Lombrozo i biologizam danas, Zbornik pravnog fakulteta u Zagrebu,
Zagreb, 1979/3-4, str. 329-335.
[e{i}, Bogdan, Osnovi metodologije dru{tvenih nauka, Nau~na knjiga,
Beograd, 1982.
[padijer-D`ini}, Jelena, Zatvoreni~ko dru{tvo, IKSI, Beograd, 1973.
764

... Kriteriumi merenja uspe{nosti resocijalizacije maloletnih delinkvenata,
Zbornik IKSI, Beograd, 1975/4, str. 217-312.
[ukovi}, Mijat, Uslovni otpust, IKKI, Beograd, 1971.
T
Tahovi}, Janko, Kontrola ovla{~enja sudija u utvr|ivanju kazne i mera
bezbednosti, Anali, Beograd, 1957.
... Krivi~no pravo, op{ti deo, Savremena administracija, Beograd, 1961.
... Zakon davanja amnestije i pomilovanja, Anali, Beograd, 1945/3-4.
Teeters, N.K. Deliberations of the International Penal and Penitentiary
kongresses, Philadelphia, 1949.
Todorovi}, M. Dostignu}a i perspektive ostvarivanja samoupraljanja osu|enih
u SR BiH, Penologija, 1974/2.
Tomi}-Mali}, Mirjana, Osmi me|unarodni kongres za dru{tvenu odbranu,
JRKKP, Beograd, 1972/2, str. 343-349.
Tomi}, Mirko, Pokret za ukidanje smrtne kazne, Godi{nik pravnog fakulteta
u Banja Luci, Banja Luka, 1978/II.
... Smrtna kazna u krivi~nom pravu, Savremena administracija, Beograd,
1985.
Tovi}, @. Interkatedarski sastanak katedri za krivi~nopravne nauke pravnih
fakulteta Jugoslavije, JRKKP, Beograd, 1988/4, str. 149-158.
Toma{evi}, Goran, Pojam opasnosti u teoriji E. Ferrija, Zbornik radova
pravnog fakulteta u Splitu, Split, 1972, IX.
Trifunovi}, Miodrag. Ustavno-pravni i politi~ki aspekti instituta pomilovanja,
JRKKP, Beograd, 1973/2 str. 251-260.
Tucakovi}, Veselin, Razmi{ljanja o resocijalizaciji osu|enih lica, JRKKP,
Beograd, 1969/2.
... Grupno savetovanje u procesu resocijalizacije i njegova prakti~na
primena u KPD Po`arevac, Materijali za Drugo savezno savetovanje
slu`be za izvr{enje krivi~nih sankcija, Ni{, 11-13 novembra 1967.
U
Umi~evi}, Du{an, Sistem izvr{enja kazni li{enja slobode, Vlastita naklada,
Sarajevo, 1938.
765

V
Vajs, Albert i Kandi}, Ljubica, Op{ta istorija dr`ave i prava, Savremena
administracija, Beograd, 1970.
Verin, J- IX Kongres me|unarodnog dru{tva za dru{tvenu odbranu, JRKKP,
Beograd, 1976/3, str. 408-420.
Vidivi}, B.V. O problematici du`ih zatvorskih kazni, Na{a zakonitost, Zagreb,
1882/5.
... Kazna li{enja slobode, Glas, Banja Luka, 1981.
Vimpul{ek, @eljko, Problem smrtne kazne u nas danas, Na{a zakonitost,
Zagreb, 1974/2, str. 174-177.
Vlajki, Emil, Igre dru{tvenog komuniciranja, NIPRO Mladost, Sarajevo,
1962.
Vodopivec, K i dr. Kriminologija, I deo, Narodne novine, Zagreb, 1966.
Vodopivec, G i Pe~ar, J. VIII Me|unarodni kriminolo{ki kongres (Lisabon, 4-
9.IX.1979). JRKKP, Beogred, 1978/4, str. 131-155.
Volter, Filozofski re~nik, Matica srpska, Novi Sad, 1990.
Vouk, Valentin, O zastra{uju~em u~inku kazne, Na{a zakonitost, Zagreb,
1963/7-8, str. 318-327.
Vuja~i}, Vladimir, Sistem vrednosti i odgoja, [kolske novine, Zagreb, 1987.
Vulovi}, Voj. Svetislav, Problem smrtne kazne, Izdava~ka
kwi`arnica Gece Kona, Beograd, 1925.
Vukadinovi}, Branko, Neki problemi osu|eni~kog rada, Zbornik IKSI,
Beograd, 1975/4.
... Osvrt na klasifikaciju punoletnih osu|enih lica, Zbornik IKSI, Beograd,
1975/4.
Z
Zaklu~ci, Zaklu~ci, III Savetovanja Saveza udru`enja za penologiju, Beograd,
1975/2, str. 93-100.
Zaklu~ci, Zaklu~ci II Saveznog savetovanja Saveza udru`enja za penologiju
Jugoslavije, Penologija, Beograd, 1973/2, str. 99-107.
Zaklu~ci, Zaklu~ci i preporuke IV Kongresa Ujedinjenih nacija po pitanju
prevencije zlo~ina i postupanju sa delinkventima, Penologija, Beograd,
1976/1, str. 99-105.
Zaklu~ci, Zaklu~ci sa V savetovanje Jugoslovenskog udru`enja za krivi~no
pravo i kriminologiju, JRKKP, Beograd, 1968/3, str. 497-499.
Zlatari}, Bogdan, Opservacioni centri za opservaciju u Francuskoj, Narodna
766

milicija, Beograd, 1959/11, str. 66-67.
... Krivi~no pravo, prvi svezak, Informator, Zagreb, 1972.
... Sedmi me|unarodni kongres za krivi~no pravo, Na{a zakonitost, Zagreb,
1957/11-12, str. 480-486.
... Me|unarodni kolokvij "Du{evno abnormalni delinkventi" (Bellagio, 21-25
april 1963), JRKKP, Beograd, 1963/1, str. 118-123.
... Peti me|unarodni kongres dru{tvene odbrane, Na{a zakonitost, Zagreb,
1958/11-12, str. 539-548.
... Uz pedesetogodi{njicu smrti Franca von Lista, Zbornik pravnog fakulteta
u Zagrebu, Zagreb, 1969/3-4.
... Nove tendencije u savremenoj nauci krivi~nog prava, Na{a zakonitost,
Zagreb, 1954/4.
... Drugi kongres Ujedinjenih nacija za spre~avanje zlo~ina i postupanje sa
prestupnicima, Na{a zakonitost, Zagreb, 1960/11-12.
Zlatari}, Bogdan i Dama{ka, Miriam, Re~nik krivi~nog prava i postupka,
Informator, Zagreb, 1966.
@ivanovi}, Toma, Krivi~no pravo op{ti deo, Beograd, 1935, kwiga I.
@
@u`eni}, Jelena. Institut pomilovanja u prakti~noj primeni, Na{a Zakonitost,
Zagreb, 1963/7-8, str. 343-352.
767

768

S O D R @ I N A
I DEL
UVOD VO PENOLOGIJATA
Glava I
PENOLOGIJATA KAKO SAMOSTOJNA NAU^NA DISCIPLINA
I. Op{testveno zna~ewe na penologijata .................................................... 7
II. Op{t teoretski pristap na penologijata ............................................ 10
III. Razvoj na penologijata kako samostojna nau~na disciplina ........... 18
1. Prva etapa ................................................................................................ 18
2. Vtora etapa .............................................................................................. 21
3. Treta etapa ............................................................................................... 23
Glava II
POIM, PREDMET I METODI NA PENOLOGIJATA
I. Poim na penologijata ................................................................................. 25
II. Predmet na penologijata .......................................................................... 26
1. Osnovni pokazateli na negoviot razvoj ............................................ 26
2. Sovremeni tendencii za pro{iruvawe na predmetot na
penologijata ......................................................................................... 27
3. Definirawe na penologijata so ogled na predmetot na nejziniot
interes ................................................................................................... 30
III. Metodi na penologijata ........................................................................... 35
Glava III
PENOLOGIJATA I NEJZINIOT ODNOS SO DRUGITE NAUKI
I. Penologijata i krivi~nopravnite nauki .............................................. 40
1. Penologijata i krivi~noto pravo ............................................... 40
2. Penologijata i kriminologijata ................................................. 41
3. Penologijata i kriminalnata politika .................................... 43
II. Penologijata i ostanatite nauki .......................................................... 44
1. Penologijata i sociologijata ...................................................... 44
2. Penologijata i pedagogijata (andragogijata) ........................... 46
3. Penologijata i psihologijata ...................................................... 46
4. Penologijata i psihijatrijata ..................................................... 47
769

II DEL
POJAVA I RAZVOJ NA KAZNUVAWETO
Glava I
ISTORISKI RAZVOJ NA OBLICITE NA OP[TESTVENATA
REAKCIJA VRZ NEGATIVNITE ODNESUVAWA
I. Op{testvena reakcija vrz ekcesnite povedenija ................................ 54
1. Progonuvawe od zaednicata .......................................................... 60
2. Odmazda .............................................................................................. 61
3. Kompozicija ...................................................................................... 63
II.Op{testvena reakcija na kriminalnite povedenija .......................... 64
III. Vidovi kazni vo stariot i sredniot vek.............................................. 68
1. Eliminatorni kazni ....................................................................... 68
a) Smrtna kazna ............................................................................... 69
b) Progonuvawe i deportacija .................................................... 75
v) Pra}awe na galii ...................................................................... 79
2. Telesni kazni ................................................................................... 81
a) Sakatewe (Mutulatio) .................................................................. 81
b) Tepawe (kam{ikuvawe) ............................................................ 83
3. Imotni kazni .................................................................................... 83
a) Konfiskacija.............................................................................. 84
b) Pari~na kazna ............................................................................ 84
4. Kazni na op{testvena degradacija .............................................. 85
a) @igosuvawe ................................................................................. 86
b) Izlo`uvawe na stolb na sramot ............................................ 87
5. Kazni na te{ka fizi~ka rabota .................................................. 88
IV. Razvoj na Penolo{kata misla vo stariot i sredniot vek ............... 90
Glava II
OP[TESTVENA REAKCIJA SPREMA NEGATIVNITE
ODNESUVAWA VO NOVIOT VEK
I. Vovedni zabele{ki ................................................................................... 107
II. Razvoj na penolo{kata misla vo noviot vek ...................................... 110
1. Klasi~na {kola ............................................................................. 110
a) ^ezare Bekarija ....................................................................... 114
b) Anselm Foerbah ....................................................................... 119
v) Xeremi Bentam ......................................................................... 119
2. Antropolo{ka {kola .................................................................. 122
3. Pozitivisti~ka {kola ................................................................ 127
a) Enriko Feri ............................................................................. 136
b) Rafaele Garofalo ................................................................... 138
4. Sociolo{ka {kola ....................................................................... 139
a) Franc fon List ........................................................................ 145
b) Adolf Prins ............................................................................ 145
5. Neoklasi~na {kola ...................................................................... 147
770

6. Dvi`ewe na op{testvenata odbrana ........................................ 149
III. Pojava i razvoj na kaznata li{uvawe od sloboda ............................ 159
1. Oblici na zatvorawe do XVIII vek i pojava na prvite zatvori
................................................................................................................ 159
2. Osnovni faktori za javuvaweto i razvojot na kaznite
li{uvawe od sloboda ........................................................................ 166
3. Razvoj na kaznite li{uvawe od sloboda vo krivi~noto
zakonodavstvo ..................................................................................... 168
IV. Penitencijarni sistami ....................................................................... 174
1. Asocijacioniot sistem (sistem na zaedni~ko zatvorawe) i
pojava na prvite reformatori ....................................................... 176
2. Keliski (osameni~ki) sistem ..................................................... 182
.... a) Filadelfiski, pensilvaniski ili belgiski osameni~ki
sistem .............................................................................................. 182
b) Oburnski osameni~ki sistem ............................................... 188
3. Progresivni penitencijarni sistemi ...................................... 190
a) Makonokieviot bodoven eksperiment ................................ 190
b) Angliski progresiven sistem .............................................. 193
v) Irski progresiven sistem ..................................................... 196
Glava III
TEORII ZA OPRAVDANOSTA I CELITE NA KAZNATA
I. Teorii za opravdanosta na kaznata ....................................................... 200
1. Idealisti~ki (metafizi~ki, spiritualisti~ki) teorii ... 200
a)Teorii za bo`jata pravda ........................................................ 200
b) Teorii za moralnata pravda.................................................. 201
v) Teorii za zakonskata pravda ................................................. 201
2. Teorii za op{testveniot dogovor............................................. 202
3. Pravni (normativni) teorii ...................................................... 203
4. Sociolo{ki teorii ...................................................................... 203
II. Bitie (su{tina) na kaznata ................................................................... 205
III. Teorii za celite na kaznata ................................................................. 208
1. Apsolutni (retributivni) teorii ............................................ 208
a) Teorii za bo`jata pravda ....................................................... 209
b) Teorii za moralnata pravda.................................................. 209
v) Teorii za zakonskata pravda ................................................. 210
2. Relativni (utilitaristi~ki) teorii ....................................... 211
a) Teorii na generalnata prevencija ...................................... 212
aa) Teorija na op{to zastra{uvawe so predviduvawe na
kazna .................................................................................................
ab) Teorija na op{to zastra{uvawe so primena na kazna213
..................................................................................................... 213
av) Teorija na predupreduvawe ............................................ 213
b) Teorii na specijalnata prevencija ..................................... 214
ba) Teorija na zastra{uvawe po pat na izvr{uvawe na
kaznata ....................................................................................... 214
bb) Teorija na staratelstvo .................................................. 214
bv) Teorija na popravaweto .................................................. 215
771

g) Teorija na resocijalizacija ........................................... 215
v) Spoeni relativni teorii ...................................................... 215
3. Me{oviti (eklekti~ki) teorii ................................................ 216
IV. Ocenka na teoriite za celite na kaznata ......................................... 216
Glava IV
MODERNIOT SISTEM NA IZVR[UVAWE NA KRIVI^NITE
SANKCII
I. Osnovni karakteristiki na sovremenata penolo{ka teorija i
praktika ...................................................................................................... 221
II. Osnovni problemi na kaznite li{uvawe od sloboda ...................... 226
1. Unifikacija na kaznite li{uvawe od sloboda ...................... 226
........ a) Argumenti vo prilog na diferencijacijata na kaznite
li{uvawe od sloboda ................................................................... 227
b) Argumenti vo prilog na unifikacijata ............................ 228
2. Alternativi na kaznite li{uvawe od sloboda ...................... 231
......................... a) Merki so koi se odbegnuva izrekuvaweto ili
izvr{uvaweto na kaznite li{uvawe od sloboda .................. 232
aa) Programi za onevozmo`uvawe ili ote`nuvawe na
preodot kon kriminalniot akt ............................................ 232
ab) Uslovno zapirawe na krivi~nata postapka ............... 233
av) Kaucija za dobro odnesuvawe ......................................... 234
ag) Uslovna osuda..................................................................... 234
ad) Sudska opomena ................................................................. 235
a|) Osloboduvawe od kazna.................................................... 235
ae) Odlagawe na izvr{uvaweto na kaznata ....................... 236
............ b) Merki so koi samo se modificira izvr{uvaweto na
kaznata li{uvawe od sloboda .................................................... 236
ba) polusloboda ili delumno izvr{uvawe na kaznata
li{uvawe od sloboda .............................................................. 236
bb) Poluzatvor ili li{uvawe od sloboda so otpu{tawe na
rabota ......................................................................................... 237
bv) Zatvorawe kon krajot na nedelata ............................... 237
bg) Ku}en zatvor ...................................................................... 238
bd) Izdr`uvawe na kaznata vo nekoja ustanova von zatvorot
..................................................................................................... 239
....... v) Merki koi pretstavuvaat poinakvi sankcii od kaznata
li{uvawe od sloboda ................................................................... 239
va) Pari~na kazna ................................................................... 239
vb) Vr{ewe na op{testveno korisna (javna) rabota ...... 242
vv) Restitucija (nadomest na {teta na `rtvata) ............. 243
vg) Merki so koi se ograni~uvaat drugite prava i slobodi
na ~ovekot ................................................................................. 245
III. Merkite na bezbednost i nivniot odnos so kaznata ....................... 246
IV. Problemot na smrtnata kazna ............................................................. 251
1. Istoriski razvoj na ideite i zakonodavnite re{enija za
smrtnata kazna .................................................................................... 251
772

2. Za opravdanosta na smrtnata kazna ........................................... 258
a) Argumenti protiv smrtnata kazna ....................................... 259
b) Argumenti vo prilog na smrtnata kazna ............................ 265
3. Sovremeni zakonodavni sostojbi vo vrska so smrtnata kazna
................................................................................................................ 273
4. Izvr{uvawe na smrtnata kazna .................................................. 275
5. Smrtnata kazna vo na{eto porane{no krivi~no i izvr{no
zakonodavstvo ..................................................................................... 277
V. Javnoto mislewe za sovremenite tendencii vo izvr{uvaweto na
krivi~nite sankcii ................................................................................. 280
Glava V
ULOGATA NA ME\UNARODNITE I DOMA[NITE ORGANIZACII I
ZDRU@ENIJA VO RE[AVAWETO NA PENOLO[KITE PROBLEMI
I. Kongresi na me|unarodnite organizacii i zdru`enija ................... 292
1. Kongresi na me|unarodnata komisija za krivi~no pravo i
kazneni zavodi (Me|unarodna zatvorska komisija) ................... 293
2. Komisija za socijalni pra{awa na ON i Kongresi na ON za
prevencija na kriminalitetot i postapuvawe so prestapnicite
................................................................................................................ 298
3. Kongresi na me|unarodnoto zdru`enie za kriminologija .. 315
4. Kongresi na me|unarodnoto zdru`enie za krivi~no pravo . 319
5. Kongresi na Me|unarodnoto zdru`enie za op{testvena
odbrana ................................................................................................. 322
6. Ostanati me|unarodni organizacii i zdru`enija ................. 325
II. Pridonesot na doma{nite nau~ni i stru~ni sobiri vo
unapreduvaweto na penolo{kata misla i praktika ......................... 339
1. Sovetuvawa na Zdru`enieto za penologija na SFRJ ............ 339
2. Sovetuvawa na Zdru`enieto za penologija na Makedonija . 342
3. Sovetuvawa na Zdru`enieto za krivi~no pravo i
kriminologija na SFRJ.................................................................... 345
4. Nau~ni sobiri vo organizacija na drugi zdru`enija, organi i
institucii ........................................................................................... 348
III DEL
KRIVI^NI SANKCII SPORED KRIVI^NOTO I
IZVR[NOTO ZAKONODAVSTVO NA MAKEDONIJA
Glava I
SISTEM NA IZVR[UVAWE NA KRIVI^NITE SANKCII
I. Razvoj na sistemot na izvr{uvawe na krivi~nite sankcii ............. 353
II. Poim, vidovi i osnovni karakteristiki na krivi~nite sankcii
spored pozitivnoto zakonodavstvo ...................................................... 362
1. Poim na krivi~nite sankcii ...................................................... 362
2. Vidovi na krivi~ni sankcii ....................................................... 363
a) Kazni ........................................................................................... 363
b) Parapenalni sankcii ili merki na predupreduvawe ..... 364
773

v) Merki na bezbednost ............................................................... 368
g) Vospitno-popravni merki...................................................... 374
3. Osnovni karakteristiki na krivi~nite sankcii .................. 375
Glava II
CELI NA KRIVI^NITE SANKCII I OSNOVNI PRINCIPI NA
NIVNOTO IZVR[UVAWE
I. Celi na krivi~nite sankcii vo na{eto pozitivno zakonodavstvo 377
1. Specijalna prevencija ................................................................. 377
2. Generalna prevencija ................................................................... 378
3. Pravda .............................................................................................. 383
4. Stav na zakonodavecot.................................................................. 392
II. Osnovni principi na izvr{uvaweto na krivi~nite sankcii ..... 394
1. Princip na legalite .................................................................... 394
2. Princip na legitimitet.............................................................. 396
3. Princip na pravednost ................................................................ 399
4. Princip na individualizacija .................................................. 403
5. Princip na humanost .................................................................... 404
II DEL
IZVR[UVAWE NA KAZNITE LI[UVAWE OD SLOBODA
Glava I
RESOCIJALIZACIJATA I SOCIJALNATA ADAPTACIJA -
OSNOVNI CELI NA IZVR[UVAWETO NA KAZNATA LI[UVAWE
OD SLOBODA
I. Poim na resocijalizacija i socijalna adaptacija............................. 411
1. Resocijalizacija ili vospituvawe i prevospituvawe na
osudenite lica za tvore~ki odnos na sloboda ............................ 411
2. Socijalna adaptacija ili popravawe na osudenoto lice za
neporo~en `ivot na sloboda ........................................................... 413
II. Poim i osnovni principi na tretmanot ............................................. 417
a) Princip na poznavawe na sekoj osudenik .......................... 417
b) Princip na po~ituvawe i doverba sprema osudenikot .. 418
v) Princip na neprekinato anga`irawe na osudenikot ..... 419
g) Princip na aktivno i dobrovolno vklu~uvawe na
osudenikot vo sopstveniot tretman ......................................... 420
d) Princip na razvivawe na op{testvenata svest i
individualnosta na osudenikot ................................................ 421
|) Princip na sistemati~nost i postapnost vo
sproveduvaweto na tretmanot ................................................... 424
e) Princip na edinstvo na prevospitnite vlijania ............ 424
III. Nekoi kontroverzi vo pogled na mo`nostite i rezultatite na
resocijalizacijata ................................................................................... 427
1. Vovedni zabele{ki ....................................................................... 427
2. Osnovi na sovremeniot skepticizam sprema konceptot na
resocijalizacijata ............................................................................ 429
774

a) Doktrinerni pri~ini ............................................................. 429
aa) Resocijalizacijata i pravednosta ................................ 430
ab) Resocijalizacijata i klasinite osnovi na op{testvoto
...........................................................................................................
av) Resocijalizacijata i te{kotiite za nejzino ostvaruvawe
vo svetlinata na sovremenite teorii na kriminalitetot
............................................................................................... 435
ag) Resocijalizacijata-pravo ili prisilba na osudenikot
..................................................................................................... 437
b) Iskustveni pri~ini ...........................................................................
ba) Resocijalizacijata i dolgite kazni li{uvawe od
sloboda ....................................................................................... 442
bb) Resocijalizacijata i kratkite kazni li{uvawe od
sloboda ....................................................................................... 453
3. Evolucija na oblicite i metodite na tretman i
resocijalizacijata na osudenicite ............................................... 461
IV. Na~ela na izvr{uvawe na kaznite li{uvawe od sloboda ............. 467
1. Na~elo na resocijalizacija ........................................................ 467
2. Na~elo na humanost ....................................................................... 467
3. Na~elo na individualizacija vo fazata na izvr{uvawe na
kaznata ................................................................................................. 468
4. Na~elo na razvivawe na li~nata odgovornost kaj osudenite
lica ....................................................................................................... 469
5. Na~elo na osudeni~ko samoorganizirawe ............................... 470
6. Na~elo na vklu~uvawe na osudenite lica vo rabotniot proces
................................................................................................................ 470
7. Na~elo na op{to i stru~no obrazovanie na osudenite lica ....
................................................................................................................ 478
8. Na~elo na zaedni~ko izdr`uvawe na kaznata ......................... 478
9. Na~elo na postpenalna pomo{ i za{tita na osudenite lica ...
............................................................................................................... 479
Glava II
INDIVIDUALIZACIJA NA KAZNATA LI[UVAWE OD SLOBODA -
USLOV ZA OSTVARUVAWE NA RESOCIJALIZACIJATA
I. Tri fazi vo individualizacijata na krivi~nite sankcii .............. 481
1. Zakonska individaualizacija ..................................................... 482
2. Sudska individualizacija ........................................................... 483
3. Izvr{na individualizacija ....................................................... 488
II. Prou~uvawe na li~nosta na osudenoto lice - osnovna pretpostavka
za ostvaruvawe na izvr{nata individualizacija ............................. 491
1. Poim i zna~ewe na prou~uvaweto na li~nosta na osudenoto
lice ....................................................................................................... 491
2. Aspekti na prou~uvawe na li~nosta na osudenikot
(kriminolo{ka ekspertiza) ........................................................... 492
..................... a) Prou~uvawe na li~nosta od psiholo{ki aspekt
(psiholo{ka ekspertiza) ............................................................ 494
.... b) Prou~uvawe na li~nosta od medicinski i psihijatriski
775

aspekt (medicinska ekspertiza) ............................................... 495
..... v) Prou~uvawe na li~nosta od socijalen aspekt (socijalna
ekspertiza) ..................................................................................... 496
3. Organizaciona postavenost i vidovi na prou~uvawe na
li~nosta ............................................................................................... 497
a) Opservacioni centri ............................................................. 497
b) Priemni oddelenija ................................................................ 499
4. Problemi na prou~uvawe na li~nosta vo priemnite
oddelenija ............................................................................................ 501
a) Kadrovska opremenost na priemnite oddelenija ............. 501
b) Izbor na slu~ai za prou~uvawe na li~nosta .................... 502
v) Obem i granici na prou~uvawe na li~nosta ..................... 504
g) Priemni oddelenija ili opservacioni centri ................ 505
Glava II
KLASIFIKACIJA NA OSUDENITE LICA
I. Vovedni zabele{ki ................................................................................... 507
II. Poim i celi na klasifikacijata na osudenite lica ....................... 511
III. Dve fazi ili nivoa vo sproveduvaweto na klasifikacijata na
osudenite lica ........................................................................................... 512
1. Horizontalna klasifikacija ..................................................... 512
a) Kriteriumi za nejzino sproveduvawe ................................. 513
aa) Pol na osudenite lica ..................................................... 514
ab) Vozrast na osudenite lica ............................................. 514
zv) Dol`ina na izre~enata kazna ........................................ 515
ag) Zdravstvena sostojba na osudenite lica ...................... 516
ad) Stepen na obezbeduvawe na kazneno-popravnite ustanovi
................................................................................................. 517
a|) Kriminalno minato na osudenite lica ....................... 519
b) Odnos na normativnoto i stvarnoto ................................... 521
2. Vertikalna klasifikacija ......................................................... 525
a) Kriteriumi za nejzino sproveduvawe ................................. 525
b) Odnos na normativnoto i stvarnoto ................................... 526
v) Za problemot na homogeni ili heterogeni osudeni~ki
grupi ................................................................................................ 530
IV. Organi nadle`ni za klasifikacija na osudenite lica ................ 534
V. Dinami~nost na klasifikacijata ........................................................ 536
VI. Otvoreni kazneno-popravni ustanosi ............................................... 538
1. Otvorenite kazneno-popravni ustanovi - izraz na na~eloto na
humanizacija vo izvr{uvaweto na kaznata li{uvawe od sloboda
................................................................................................................ 538
2. Pojava i razvoj na otvorenite ustanovi ................................... 540
3. Osnovni obele`ja i pretpostavki za vistinsko
funkcionirawe na otvorenite ustanovi ..................................... 544
4. Prednosti i nedostatoci na otvorenite ustanovi ................ 547
Glava IV
OBLICI, METODI I SREDSTVA ZA SPROVEDUVAWE NA
776

TRETMANOT NA OSUDENITE LICA
I. Oblici na tretman .................................................................................... 549
1. Osudeni~ka rabota ........................................................................ 549
............ a) Rabotata kako komponenta na resocijalizacijata na
osudenite lica .............................................................................. 549
b) Razvoj na penolo{kite koncepcii za osudeni~kiot trud ....
........................................................................................................... 552
v) Sistemi na organizacija na osudeni~kiot trud ............... 555
va) Sistemi vo koi u~estvuva privatniot interes.......... 555
vb) Sistemi vo koi u~estvuva dr`avniot interes ........... 558
g) Nekoi problemi na osudeni~kata rabota........................... 560
..... d) Ulogata na stru~nite instruktori vo ostvaruvaweto na
"rabotnata terapija" i stru~noto osposobuvawe na osudenite
lica .................................................................................................. 568
2. Obrazovanie i socijalno-eti~ko vospituvawe ............................. 570
a) Obrazovanie na osudenite lica ........................................... 570
b) Socijalno-eti~ko vospituvawe ............................................ 573
................ v) Ulogata na poedini penitencijarni stru~waci vo
obrazovniot i vospitniot proces ............................................ 575
va) Ulogata na vospituva~ite .............................................. 577
vb) Ulogata na psihologot .................................................... 579
vv) Ulogata na socijalnite rabotnici ............................... 581
vg) Ulogata na zatvorskoto obezbeduvawe ........................ 583
3. Kulturno-umetni~ka rabota i fizi~ko vospituvawe
(organizacija na slobodnoto vreme) ............................................. 587
a) Kulturno-umetni~ki aktivnosti ......................................... 588
b) Fizi~ko vospituvawe ............................................................. 592
v) Ulogata na zdravstvenite rabotnici vo resocijalizacijata
na osudenite lica ......................................................................... 596
4. Osudeni~ko samoorganizirawe .................................................. 599
a) Poim i zna~ewe na osudeni~koto samoorganizirawe ..... 599
b) Istoriski razvoj na osudeni~koto samoorganizirawe .. 601
.. v) Osnovni problemi vo funkcioniraweto na osudeni~koto
samoorganizirawe ........................................................................ 606
II. Metodi na tretman ................................................................................... 608
1. Vovedni zabele{ki ....................................................................... 608
2. Individualno i grupno postapuvawe so osudenite lica...... 610
a) Individualna rabota so osudenite lica ............................ 610
b) Grupna rabota so osudenite lica ......................................... 617
ba) Poim i zna~ewe na grupnata rabota ............................ 617
bb) Metodi i organizacija na grupnata rabota ................ 620
3. Penolo{ki pristapi na terapeutot kon osudenoto lice .... 631
a) Permisiven i avtoritativen pristap ................................ 631
b) Direkltiven i nedirektiven pristap ................................ 635
4. Vidovi na vospitno-prevospitni i korekcioni tehniki na
postapuvawe ........................................................................................ 637
III. Osnovni pretpostavki za ostvaruvawe na tretmanot .................... 643
1. Vovedni zabele{ki ....................................................................... 643
777

2. Specijalizacija, arhitektura i re`im na penitencijarnite
ustanovi ............................................................................................... 644
3. Vnatre{na organizacija na kazneno-popravnite ustanovi 649
a) Direktot na ustanovata .......................................................... 650
b) Posebni slu`bi na ustanovata ............................................. 651
4. Psihosocijalni aspekti na zatvorskata zaednica ................. 653
a) Zatvorski neprijatnosti ....................................................... 654
b) Prilagoduvawe na zatvorskata zaednica ........................... 660
.. v) Zatvorska kultura i nejzinoto vlijanie vrz tretmanot na
osudenite lica .............................................................................. 663
5. Diferencijalen pristap kon tretmanot ................................. 668
Glava V
POLO@BA NA OSUDENITE LICA VO KAZNENO-POPRAVNITE
USTANOVI
I. Smestuvawe, ishrana i obleka na osudenite lica ............................. 683
1. Smestuvawe ..................................................................................... 683
2. Ishrana na osudenite lica .......................................................... 687
3. Obleka na osudenite lica ........................................................... 687
II. Prava i dol`nosti na osudenite lica ................................................ 688
1. Prava na osudenite lica .............................................................. 688
2. Dol`nosti na osudenite lica..................................................... 694
III. Odr`uvawe na redot i disciplinata ................................................. 695
1. Disciplinska i materijalna odgovornost ............................... 695
2. Upotreba na sredstva na prisilba i ogneno oru`je .............. 700
IV. Pogodnosti na osudenite lica............................................................. 701
1. Poim i zna~ewe na pogodnostite ............................................... 701
2. Normativna postavenost na pogodnostite .............................. 704
3. Negativni strani na pogodnostite ........................................... 708
4. Osnovni nasoki za natamo{na primena na pogodnostite ... 711
Glava VI
FORMALNOPRAVNI ASPEKTI NA IZVR[UVAWETO NA KAZNATA
LI[UVAWE OD SLOBODA
I. Upatuvawe na osudenoto lice na izvr{uvawe na kaznata ............... 713
II. Odlagawe na izvr{uvaweto na kaznata .............................................. 714
III. Priem na osudenoto lice vo kazneno-popravnata ustanova .......... 716
IV. Premestuvawe i prekin na izvr{uvaweto na kaznata ................... 717
V. Otpu{tawe na osudenoto lice.............................................................. 718
VI. Nadzor nad izvr{uvaweto na kaznata li{uvawe od sloboda ....... 720
Glava VII
AMNESTIJA I POMILUVAWE
I. Poim i zna~ewe ........................................................................................ 725
II. Amnestija ................................................................................................... 726
III. Pomiluvawe ............................................................................................. 731
778

IV. Argumenti pro i contra amnestijata i pomiluvaweto ..................... 739
Glava VIII
USLOVEN OTPUST
I. Poim na uslovniot otpust i pretpostavki za negova primena ....... 749
II. Otpovikuvawe na uslovniot otpust .................................................... 755
Glava IX
POSTPENALNA ZA[TITA I POMO[ NA OSUDENITE LICA
I. Osnovni zakonski re{enija za postpenalnata za{tita i pomo{ na
osudenite lica ........................................................................................... 757
II. Uslovi i mo`nosti za pozitivno vklu~uvawe vo `ivotot na sloboda
i rizikot za povtorno storuvawe na krivi~no delo ........................ 761
V DEL
IZVR[UVAWE NA OSTANATITE KRIVI^NI SANKCII
Glava I
IZVR[UVAWE NA PARI^NATA KAZNA, MERKITE NA
BEZBEDNOST I PARAPENALNITE SANKCII
I. Izvr{uvawe na pari~nata kazna ........................................................... 715
II. Izvr{uvawe na merkite na bezbednost .............................................. 778
1. Zadol`itelno psihijatrisko lekuvawe i ~uvawe vo
zdravstvena ustanova ........................................................................ 778
2. Zadol`itelno psihijatrisko lekuvawe na sloboda .............. 780
3. Zadol`itelno lekuvawe na alkoholi~ari i narkomani ...... 781
4. Zabrana na vr{ewe profesija, dejnost ili dol`nost .......... 782
5. Zabrana na upravuvawe so motorno vozilo ............................. 783
6. Odzemawe na predmeti ................................................................. 784
7. Proteruvawe na stranec od zemjata .......................................... 784
III. Izvr{uvawe na uslovnata osuda i sudskata opomena ..................... 785
Glava II
IZVR[UVAWE NA KRIVI^NITE SANKCII IZRE^ENI SPREMA
MALOLETNICI
I. Izvr{uvawe na kaznata maloletni~ki zatvor ................................... 789
II. Izvr{uvawe na vospitnite merki ....................................................... 794
1. Izvr{uvawe na disciplinskite vospitni merki .................. 794
a) Ukor ............................................................................................ 794
b) Upatuvawe vo disciplinski centar za maloletnici ...... 795
2. Izvr{uvawe na vospitnite merki na zasilen nadzor .................. 798
.. a) Zasilen nadzor od strana na roditelite, posvoitelot ili
staratelot ...................................................................................... 798
b) Zasilen nadzor vo drugo semejstvo ...................................... 799
v) Zasilen nadzor od centar za socijalni raboti ................. 801
779

g) Posebni obvrski kon merkite na zasilen nadzor............. 802
3. Izvr{uvawe na zavodskite vospitni merki ........................... 803
a) Upatuvawe vo vospitna ustanova ......................................... 804
b) Upatuvawe vo vospitno popraven dom ............................... 806
4. Izmena na odlukata za vospitnite merki i zapirawe na
nivnoto izvr{uvawe ......................................................................... 811
780